03.06.2013 Views

la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. umbria - Direzione generale ...

la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. umbria - Direzione generale ...

la legislazione suntuaria. secoli xiii-xvi. umbria - Direzione generale ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PUBBLICAZIONI DEGLI ARCHIVI DI STATO<br />

FONTI XLIII<br />

LA LEGISLAZIONE SUNTUARIA<br />

SECOLI XIII-XVI<br />

UMBRIA<br />

a cura di<br />

M. GRAZIA NICO OTTAVIANI<br />

MINISTERO PER I BENI E LE ATTIVITÀ CULTURALI<br />

DIPARTIMENTO PER I BENI ARCHIVISTICI E LIBRARI<br />

DIREZIONE GENERALE PER GLI ARCHIVI<br />

2005


DIREZIONE GENERALE PER GLI ARCHIVI<br />

Direttore <strong>generale</strong> per gli archivi: Maurizio Fal<strong>la</strong>ce<br />

Responsabile delle Pubblicazioni degli Archivi di Stato: Antonio Dentoni-Litta<br />

© 2005 Ministero per i beni e le attività culturali<br />

Dipartimento per i beni archivistici e librari<br />

<strong>Direzione</strong> <strong>generale</strong> per gli archivi<br />

ISBN 88-7125-262-4<br />

Vendita: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato – Libreria dello Stato<br />

Piazza Verdi, 10 – 00198 Roma<br />

Finito di stampare nel mese di febbraio 2005<br />

dallo Stabilimento Tipografico « Pliniana »<br />

Selci-Lama (PG)


SOMMARIO<br />

Presentazione, di Antonio Dentoni-Litta IX<br />

Introduzione, di M. Grazia Nico Ottaviani XI<br />

Criteri per l’edizione dei testi, di M. Grazia Nico Ottaviani XXXVII<br />

Abbreviazioni e sigle XXXIX<br />

Perugia<br />

a cura di Pao<strong>la</strong> Monacchia e M. Grazia Nico Ottaviani 1<br />

INTRODUZIONE, di Pao<strong>la</strong> Monacchia 3<br />

INDICE DELLE FONTI 19<br />

FONTI, a cura di Andrea Maiarelli, Pao<strong>la</strong> Monacchia, Serena Sampaolo,<br />

Alberto Sartore 45<br />

Assisi<br />

a cura di Pao<strong>la</strong> Monacchia 247<br />

INTRODUZIONE, di Pao<strong>la</strong> Monacchia 249<br />

INDICE DELLE FONTI 255<br />

FONTI, a cura di Maria Biviglia, Pao<strong>la</strong> Monacchia, Federica Romani,<br />

Pao<strong>la</strong> Tedeschi 261<br />

Città di Castello<br />

a cura di M. Grazia Nico Ottaviani 295<br />

INTRODUZIONE, di M. Grazia Nico Ottaviani 297<br />

INDICE DELLE FONTI 305<br />

FONTI, a cura di Andrea Maiarelli e M. Grazia Nico Ottaviani 311<br />

Foligno<br />

a cura di Maria Biviglia, Federica Romani, Pao<strong>la</strong> Tedeschi 337<br />

INTRODUZIONE, di Maria Biviglia, Federica Romani e Pao<strong>la</strong> Tedeschi 339<br />

INDICE DELLE FONTI 351<br />

FONTI 387<br />

APPENDICE 560<br />

Roccafranca (Acquafranca) 560<br />

INDICE DELLE FONTI 560<br />

FONTI 560


VI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Gualdo Tadino<br />

a cura di Andrea Maiarelli 563<br />

INTRODUZIONE 565<br />

INDICE DELLE FONTI 567<br />

FONTI 569<br />

Gubbio<br />

a cura di Costanza Maria Del Giudice e Raffaele Mastrini 571<br />

INTRODUZIONE, di Costanza Maria Del Giudice 573<br />

INDICE DELLE FONTI 577<br />

FONTI, a cura di Costanza Maria Del Giudice, Raffaele Mastrini 579<br />

Norcia<br />

a cura di Caterina Comino 605<br />

INTRODUZIONE 607<br />

INDICE DELLE FONTI 611<br />

FONTI 613<br />

Spoleto<br />

a cura di Luigi Rambotti 629<br />

INTRODUZIONE, di Luigi Rambotti 631<br />

INDICE DELLE FONTI 639<br />

FONTI, a cura di M. Rosaria Benvenuti, M. Pao<strong>la</strong> Bianchi, Paolo Bianchi,<br />

Luigi Rambotti 647<br />

APPENDICE 735<br />

Castagno<strong>la</strong><br />

INDICE DELLE FONTI 735<br />

FONTI 735<br />

Cerreto di Spoleto<br />

INDICE DELLE FONTI 737<br />

FONTI 738<br />

Todi<br />

a cura di Nicoletta Paolucci 741<br />

INTRODUZIONE 743<br />

INDICE DELLE FONTI 753<br />

FONTI 761<br />

Terni<br />

a cura di Elisabetta David 815<br />

INTRODUZIONE 817<br />

INDICE DELLE FONTI 823<br />

FONTI 829


Sommario<br />

Amelia<br />

a cura di Cristiano Carmi e Sara Proietti 885<br />

INTRODUZIONE, di Cristiano Carmi e Sara Proietti 887<br />

INDICE DELLE FONTI 893<br />

FONTI 901<br />

Narni<br />

a cura di Elisabetta David 937<br />

INTRODUZIONE 939<br />

INDICE DELLE FONTI 943<br />

FONTI 945<br />

Orvieto<br />

a cura di Tiziana Petrocelli, Lucio Riccetti e Marilena Rossi Caponeri 951<br />

INTRODUZIONE, di Lucio Riccetti e Marilena Rossi Caponeri 953<br />

INDICE DELLE FONTI 967<br />

FONTI, a cura di Tiziana Petrocelli, Lucio Riccetti, Marilena Rossi Caponeri 989<br />

Glossario, a cura di Anna Mori Paciullo con <strong>la</strong> col<strong>la</strong>borazione di<br />

Pao<strong>la</strong> Monacchia 1105<br />

VII


Questo secondo volume del<strong>la</strong> Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, dedicato all’Umbria,<br />

costituisce un altro tassello di quel vasto e ambizioso progetto finalizzato<br />

al<strong>la</strong> pubblicazione delle fonti normative riguardanti il lusso, un tema<br />

di grande interesse perché in esse si riflette e rispecchia il costruirsi e il<br />

rego<strong>la</strong>mentarsi di una società urbana.<br />

Anche in questo caso, come nel primo volume, incentrato sull’area storico-geografica<br />

dell’Emilia Romagna, l’impresa è stata possibile grazie a una<br />

piena col<strong>la</strong>borazione tra storici e archivisti che hanno raccolto una vasta<br />

documentazione dopo uno spoglio sistematico di un’enorme mole di fonti<br />

normative includenti non solo gli statuti comunali, ma anche le riformanze,<br />

le provvigioni, le deliberazioni, senza tra<strong>la</strong>sciare gli editti e i bandi.<br />

Ne risulta un numero notevolissimo di testi legis<strong>la</strong>tivi rispetto a una<br />

realtà geografica piuttosto ristretta quale è l’Umbria, che testimoniano l’estrema<br />

vialità dell’area, che non si esaurisce nell’attività del suo centro principale<br />

(Perugia), ma che anzi si estende e si ramifica in tutta una serie di<br />

centri minori che, come nel caso di Spoleto, fungono da modello per le<br />

comunità vicine.<br />

Questo secondo volume ha ovviamente mantenuto l’impianto <strong>generale</strong><br />

del primo, ma nell’intento di migliorare <strong>la</strong> consultazione, si è aggiunto ai<br />

documenti editi un numero progressivo in modo da consentire al lettore più<br />

facili rimandi e una più agevole lettura.<br />

L’auspicio finale è che l’ambizioso progetto possa proseguire in tempi<br />

rapidi, non limitandosi solo alle aree del Centro-nord, dove più consistente<br />

sembra <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, ma estendendosi anche al Meridione, una<br />

realtà territoriale in cui <strong>la</strong> documentazione, seppur quantitativamente inferiore,<br />

può riservare interessanti sorprese. Al termine del percorso sarà così<br />

possibile avere una panoramica <strong>generale</strong> che consentirà di compiere attraverso<br />

il filo delle norme suntuarie un viaggio affascinante nel<strong>la</strong> composita<br />

realtà urbana del tardo Medioevo italiano.<br />

Antonio Dentoni-Litta


X Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>


INTRODUZIONE<br />

Uscire come secondo volume di una col<strong>la</strong>na tematica come questa<br />

presenta i suoi vantaggi e qualche svantaggio. Avere un “battistrada” è<br />

fuor di dubbio cosa molto comoda: significa trovare già risolte alcune<br />

questioni re<strong>la</strong>tive all’aspetto editoriale, al<strong>la</strong> “mise en page”, al<strong>la</strong> struttura<br />

e ripartizione del materiale e via dicendo, come ognuno può ben capire.<br />

Lo svantaggio consiste semmai nel fatto che tutto o quasi è già stato<br />

detto nell’Introduzione al primo volume quanto a intenti, scopi, idee originarie,<br />

progetto e realizzazione del medesimo. Intendo dire che M. Giuseppina<br />

Muzzarelli nel volume emiliano-romagnolo 1 ha esplicitato molte<br />

cose e toccato molti punti: l’idea di partenza del progetto (frutto a sua<br />

volta di un seminario organizzato ad Orte da Massimo Miglio 2 ), l’argomento<br />

(«<strong>la</strong> questione del lusso ... e del<strong>la</strong> coscienza dell’uso degli apparati<br />

esteriori »), i mezzi (« testi in prevalenza normativi, ma non solo »), i limiti<br />

cronologici (« il discorso si arresta al<strong>la</strong> fine del XVI secolo »), i confronti<br />

(« le politiche dei consumi ... come le diverse situazioni delle arti o<br />

<strong>la</strong> configurazione dei ceti cittadini »), infine le finalità ovvero cosa ci si<br />

può aspettare, e cosa no, da un <strong>la</strong>voro di tal genere: « non è un libro di<br />

1 La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Secoli XIII-XVI. Emilia-Romagna, a cura di M. G. MUZZA-<br />

RELLI, Roma 2002, in partico<strong>la</strong>re l’Introduzione alle pp. XI-XXVII. La curatrice è tornata<br />

sulle motivazioni nell’Introduzione agli Atti del convegno bolognese del settembre 2002 in<br />

occasione del quale furono messe a confronto le normative suntuarie italiane ed europee<br />

ed i connessi problemi di interpretazione e utilizzazione: Disciplinare il lusso. La legis<strong>la</strong>zione<br />

<strong>suntuaria</strong> in Italia e in Europa tra Medioevo ed Età moderna. Atti del convegno (Bologna,<br />

27-28 settembre 2002), a cura di M. G. MUZZARELLI e A. CAMPANINI, Roma 2003, alle<br />

pp. 7-8.<br />

2 « La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> del Quattrocento nello Stato del<strong>la</strong> Chiesa », Orte 23-24<br />

novembre 1996 presso l’Ente Ottava Medievale. Si veda <strong>la</strong> cronaca del seminario apparsa<br />

in “Nuova Rivista Storica”, 81 (1997), pp. 729-734, per cura di Amedeo De Vincentiis.


XII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

storia del costume ... non è un testo di storia del diritto. Non è nemmeno<br />

un libro di semiologia», anche se partecipa di quelle discipline; è in<br />

ultima analisi il risultato di un ambizioso progetto ovvero « un testo per<br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ssificazione del<strong>la</strong> società tramite lo strumento delle apparenze che ci<br />

consente di compiere un viaggio nel mondo cittadino dell’ultimo Medioevo<br />

seguendo il filo delle regole suntuarie » 3 . Ripeto le parole del<strong>la</strong> curatrice<br />

di quel primo volume, non per sottrarmi all’obbligo dello scrivere,<br />

ma perché non saprei usarne di più adatte.<br />

Ma, come ovvio, altre osservazioni e considerazioni rimangono da fare<br />

re<strong>la</strong>tivamente al<strong>la</strong> realtà regionale umbra qui analizzata, che può vantare<br />

al pari del<strong>la</strong> precedente una documentazione davvero ragguardevole.<br />

Dal punto di vista del territorio l’attenzione si è concentrata sulle<br />

due città capoluogo di provincia, Perugia e Terni, e su quelle che per <strong>la</strong><br />

presenza di Sezioni di Archivio di Stato e di cospicui archivi storici comunali<br />

davano garanzie di soddisfacenti risultati. E così si troveranno<br />

elencate Città di Castello, Gubbio, Gualdo Tadino, Norcia, Assisi, Foligno,<br />

Spoleto, Todi, Orvieto, Amelia, Narni distribuite nelle due aree geografiche<br />

nelle quali tradizionalmente è scomponibile e ricomponibile <strong>la</strong><br />

regione: un’area a nord corrispondente all’alta e media valle del Tevere<br />

(da Città di Castello a Spoleto), ed un’area a sud/sud-ovest corrispondente<br />

a Terni, Orvieto e comuni limitrofi.<br />

Il riferimento, neppure a dirlo, è all’Umbria attuale, né poteva essere<br />

diversamente per non perdersi in faticose e al momento inutili ricostruzioni<br />

di una area regionale che come le altre dell’Italia fino all’Ottocento<br />

soffrì di oscil<strong>la</strong>zioni e incertezze, perfino nel nome stesso 4 .<br />

Le città prima nominate sono tutte di un certo rilievo, ma su tutte<br />

sovrasta per questioni di prestigio Perugia, che primeggia pure dal punto<br />

di vista del<strong>la</strong> produzione normativa sul lusso, anche se inaspettati esiti si<br />

sono potuti riscontrare in Foligno, che si onora di prendere a modello<br />

quel<strong>la</strong> città dominante, ma non disdegna al contempo, insieme ad Orvieto<br />

(1563), di cogliere suggerimenti da Spoleto, orgogliosissima quest’ultima<br />

di essere lodata dai «convicini» per i propri provvedimenti in materia<br />

3 La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Introduzione ... cit., pp. XII-XVII. Sull’importanza ed il giusto<br />

rilievo da dare a questa legis<strong>la</strong>zione ha par<strong>la</strong>to M. Ascheri nel convegno citato al<strong>la</strong><br />

nota 1, sostenendo che « queste legis<strong>la</strong>zioni vanno viste come segnali culturali profondi<br />

che marcano <strong>la</strong> costituzione di una società urbana»; M. ASCHERI, Tra storia giuridica e<br />

storia ‘costituzionale’: funzioni del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, in Disciplinare il lusso... cit., p. 209.<br />

4 R. VOLPI, Le regioni introvabili. Centralizzazione e regionalizzazione dello Stato pontificio,<br />

Bologna 1983, pp. 7-9: è più spesso preferito il termine provincia.


Introduzione<br />

XIII<br />

<strong>suntuaria</strong>. E non meraviglierà allora che anche da Terni nel 1573 si mandino<br />

« quattro deputati per i capitoli fatti a Spoleto et altri luoghi » per<br />

cogliere suggerimenti e apportare aggiornamenti « considerate le qualità<br />

del<strong>la</strong> città nostra e le qualità di essa città ». Orvieto, lo ricordo, non si<br />

limiterà al<strong>la</strong> so<strong>la</strong> Spoleto: più di una volta e in anni diversi prenderà a<br />

modello Perugia, Todi e infine Viterbo. Ma anche comunità più piccole<br />

come Narni si muovono « considerando che l’altre ciptà convicine hanno<br />

pigliato ordine et reformato circha lo vestire delle domne ».<br />

L’emu<strong>la</strong>zione, lo ha già notato <strong>la</strong> Muzzarelli, « o forse il timore che<br />

città ben rego<strong>la</strong>te... potessero essere concorrenti temibili ... inducono molti<br />

governi cittadini ad emanare norme suntuarie » 5 , nel<strong>la</strong> prospettiva, se non<br />

di diventare ‘modelli’, almeno di mantenere alta una tradizione ed una<br />

fama faticosamente guadagnate nel settore legis<strong>la</strong>tivo: lo si rileva dalle<br />

accorate parole di un anonimo folignate che proprio tramite <strong>la</strong> sua denuncia<br />

datata 1567 vorrebbe risvegliare l’orgoglio del<strong>la</strong> «accecata comunità»<br />

ora «povera e deso<strong>la</strong>ta» e inerme di fronte al<strong>la</strong> «ruina» provocata<br />

dal lusso e dimentica di essere stata « specchio di tutta l’Umbria per le<br />

sancte et giuste leggi».<br />

Un elemento ancora è da valutare: <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> è imposta<br />

dal<strong>la</strong> città per <strong>la</strong> città ma anche per il contado; rego<strong>la</strong> i comportamenti<br />

di soggetti, uomini e donne, prima di tutto abitanti del<strong>la</strong> città, dove più<br />

facile è “peccare”, ma si estende ai comitatini o comitativi o contadini,<br />

cui talvolta in testi artico<strong>la</strong>ti e più completi e tardi (Perugia e Foligno<br />

principalmente, ma anche Todi nel 1564), sono dedicati capitoli “a sca<strong>la</strong>re”:<br />

« per li homini di <strong>la</strong> città », « per li homini dei borghi », « per li<br />

contadini ». In quest’ultimo caso una riformanza di Città di Castello del<br />

1508 prevede che siano « li sindici dil contado ... tenuti et obligati a denumptiare<br />

contadini ». Si conta una so<strong>la</strong> eccezione: a Terni nel 1573 (novembre),<br />

nel confermare i capitoli contenitivi degli « sfoggi ornamenti et<br />

vestimenti delle donne », si aggiunge « escettuato il contado al quale non<br />

si intenda mettere leggi », perché, come subito si spiega, «il che potria<br />

turbare l’animo loro et moverli a revolutione come han fatto li Papignanesi<br />

». Singo<strong>la</strong>re l’esclusione e iso<strong>la</strong>to tutto sommato il caso legato più ad<br />

una contesa interna che ad un principio di ordine <strong>generale</strong>. La discordia<br />

era appunto tra Terni e il castello di Papigno “dismembrato” dal<strong>la</strong> città<br />

dominante da Pio V con suo breve e reintegrato ut prius per dictam<br />

Civitatem regi et gubernari da Gregorio XIII su richiesta, o meglio, su<br />

5 La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Introduzione ... cit., pp. XX-XXI.


XIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pressione dei Ternani che però al momento del<strong>la</strong> compi<strong>la</strong>zione del<strong>la</strong> <strong>suntuaria</strong><br />

vollero tenere un atteggiamento morbido in attesa di rientrare nel<br />

possesso, come avverrà nel febbraio 1574 « con dimostrazioni di rispetto<br />

e stima » 6 .<br />

Le fonti utilizzate sono state in prima istanza quelle normative: gli<br />

Statuti, nel senso di corpo organico di leggi emanate da organismi cittadini,<br />

sono stati spogliati con sistematicità.<br />

Di pari passo si è provveduto allo spoglio del<strong>la</strong> documentazione consiliare<br />

(Riformanze, Provvigioni, Deliberazioni, Annali) che spesso precedeva<br />

il testo normativo, e <strong>la</strong> comparazione tra i due tipi di fonti è stata<br />

in molti casi illuminante: così a Perugia come a Foligno, Spoleto, Terni e<br />

Orvieto, dove le serie erano davvero ben rappresentate e dunque il <strong>la</strong>voro<br />

è stato sicuramente fruttuoso. Nel trattare questo tipo di fonte, non ci<br />

si è accontentati di riportare <strong>la</strong> so<strong>la</strong> e conclusiva reformatio, ma insieme<br />

a quel<strong>la</strong> sono stati editati tutti gli interventi, i consilia, sul tema suntuario<br />

all’ordine del giorno, compresi i risultati delle votazioni, quando noti.<br />

Per le stesse realtà cittadine, con l’esclusione di Orvieto e Assisi, una<br />

buona messe di notizie è stata ricavata anche da altra tipologia documentaria<br />

come gli editti e bandi, nel<strong>la</strong> loro doppia matrice comunale e pontificia,<br />

e nel<strong>la</strong> loro doppia veste manoscritta e a stampa, anch’essi editi<br />

con il conforto e il confronto con il testo delle deliberazioni consiliari.<br />

Questo tipo di fonte “applicativa”, come noto, si intensifica notevolmente<br />

in età abbastanza avanzata, favorita anche dall’introduzione del<strong>la</strong> stampa,<br />

in Umbria come in Emilia-Romagna.<br />

Per Foligno ci si è potuti rivolgere anche ad altro tipo di fonte, lì<br />

partico<strong>la</strong>rmente presente, le «polizze» o «apodixe», ovvero le copie delle<br />

denunce anonime ai priori, conservate però solo dal 1544.<br />

Non trascurabili notizie sono emerse da una fonte tutta orvietana (i<br />

Bastardelli delle Riformanze, 1525-1595) ovvero le copie dei verbali consiliari<br />

conservate solo dal secolo XVI.<br />

Elenco in fine, non per diminuirne l’importanza ma anzi per sottolinearne<br />

l’impatto, <strong>la</strong> nutrita sfilza di capitoli, riforme, decreti di funzionari<br />

pontifici come legati, vicelegati e governatori, a partire almeno dal<br />

6 E dopo due anni i Ternani fecero pure scolpire il loro stemma sopra <strong>la</strong> porta<br />

castel<strong>la</strong>na; L. SILVESTRI, Collezione di memorie storiche tratte dai protocolli delle antiche<br />

riformanze del<strong>la</strong> città di Terni dal 1387 al 1816 re<strong>la</strong>tive al suo stato politico morale civile<br />

industriale ed ai suoi rapporti colle altre città e luoghi convicini non che al<strong>la</strong> storia contemporanea,<br />

a cura di E. CIOCCA, Terni 1977, pp. 327-333.


Introduzione<br />

1445, e non da ultimo ricordo gli interventi proprio dei pontefici, molto<br />

diffusi nel<strong>la</strong> forma dei brevi di approvazione o imposizione. Gli uni e gli<br />

altri godono di sistemazioni archivistiche varie e sono dunque rintracciabili<br />

o in serie apposite o in serie diverse, per esempio e più spesso in<br />

copia nei registri di riformanze o negli statuti. Nel caso di Norcia, ad<br />

esempio, i brevi papali insieme ad altre scritture costituiscono il cosiddetto<br />

«Archivio segreto» 7 .<br />

Non sarà inutile a questo punto ricordare i papi che più frequentemente<br />

intervengono, raccogliendo spesso le richieste delle autorità locali:<br />

Paolo II lo farà per Perugia (1468-69) e Paolo III per Foligno, Norcia e<br />

Amelia (1535 e 1541) e ancora per Spoleto (1542) e Perugia (1549),<br />

Alessandro VI per Perugia (1502), e ancora Clemente VII (Orvieto 1525,<br />

Amelia 1527, Perugia 1529, Spoleto 1530, Foligno 1532) e Clemente VIII<br />

(Foligno 1599), Pio IV (Foligno 1561 e 1563, Perugia 1562) e Pio V<br />

(Perugia 1571 e Foligno 1567), Gregorio XIII (Spoleto 1573 e 1576),<br />

Giulio II (Foligno 1513) e Giulio III (Foligno 1550 e Terni 1554).<br />

Anche nel caso delle fonti umbre valgono alcune esclusioni già individuate<br />

per l’Emilia-Romagna soprattutto in ordine alle fonti letterarie come<br />

cronache, trattati, prediche, ben consapevoli del<strong>la</strong> loro importanza ma al<br />

contempo costretti a limitare i campi di indagine per favorire così <strong>la</strong><br />

conclusione del <strong>la</strong>voro.<br />

Altri tipi di documenti, come gli appetibili registri del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura 8 ,<br />

sono assenti nel<strong>la</strong> nostra regione, e dunque nel repertorio (meno una<br />

secentesca eccezione perugina) 9 , se pure <strong>la</strong> pratica del<strong>la</strong> «bul<strong>la</strong>tura» è<br />

documentata: a Orvieto nel 1336 (sigil<strong>la</strong>ri sigillo iudicis), a Foligno nel<br />

1589 o a Perugia nel 1595, dove si par<strong>la</strong> di una spesa di 3 quattrini<br />

per il «bollo» e di un libro di registrazione «carto<strong>la</strong>to e sigil<strong>la</strong>to». Ma<br />

non ci sono tracce di quello, come neppure di quei Memoriali che i<br />

priori, per esempio a Terni nel 1573, avevano l’obbligo di relinquere<br />

successoribus pro observatione degli ordines emanati in tema di contenimento<br />

delle spese; né molto di più si sa dei libri delle denuncie delle<br />

vesti dove doveva comparire il nome del<strong>la</strong> proprietaria, il suo stato<br />

civile, <strong>la</strong> porta e <strong>la</strong> parrocchia nel caso di Perugia, oltre ad una descrizione<br />

dell’abito con re<strong>la</strong>tiva stima affidata ad iscritti all’arte dei sarti o<br />

dei panni vecchi, o ancora degli orefici in presenza di gioielli.<br />

7 Vedi Norcia p. 608.<br />

8 Vedi l’Introduzione di M. G. MUZZARELLI a Bologna nel volume dell’Emilia-Romagna,<br />

al<strong>la</strong> p. 6.<br />

9 Ne accenna P. Monacchia nell’Introduzione a Perugia, al<strong>la</strong> p. 16.<br />

XV


XVI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Sapidi assaggi dai Giudiziari sono stati fatti in Perugia e Orvieto per<br />

anni risalenti (1277-1287) là dove si avevano indicazioni per altra via;<br />

così è risultata meno pesante l’esclusione delle fonti giudiziarie, autentica<br />

cartina di tornasole in ordine all’applicazione e applicabilità di una<br />

normativa spesso “congiunturale” 10 , tutta tesa a distinguere, prevedere,<br />

scorporare. Forse proprio nei Giudiziari potrebbero giacere gli elenchi<br />

dei «tamburati» secondo una pratica in uso a Perugia almeno da metà<br />

Quattrocento, dove nel «ceppo» o «tamburo» posto « denante al<strong>la</strong> Madonna<br />

del Verde in San Lorenzo », venivano raccolte le denuncie, sul<strong>la</strong><br />

base delle quali veniva fatto un elenco di inquisiti da iscrivere, in caso<br />

di condanna, in un registro apposito detto Specchio; così anche in Foligno<br />

nel 1499 e 1511-1512 dove un analogo «cippo» nel<strong>la</strong> chiesa di S.<br />

Feliciano raccoglieva apodixas o «polixe» registrate poi «in cancel<strong>la</strong>ria»,<br />

come detto.<br />

Torno all’aspetto territoriale, che non è di secondaria importanza, soprattutto<br />

se analizzato insieme all’aspetto politico: l’uno e l’altro dichiarano<br />

l’appartenenza dell’Umbria al<strong>la</strong> pur variegata compagine dello Stato<br />

del<strong>la</strong> Chiesa. L’essere “periferia” accomuna in termini più o meno coercitivi<br />

tutte le città finora nominate e si rende visibile in quei governatori e<br />

legati ed in una rete di funzionari, apparati ed uffici sempre più perfezionata<br />

11 . I provvedimenti in tema di pompe e lussi sono solo una parte<br />

dell’abbondante produzione normativa di quei pre<strong>la</strong>ti, che intervengono su<br />

materia varia, spesso spinti da urgenze e contingenze. Dunque, da questo<br />

punto di vista, si può par<strong>la</strong>re di omogeneità del territorio analizzato, pur<br />

tenendo conto di differenze e di variabili nei contesti politico-istituzionali<br />

locali nei quali quei provvedimenti furono ca<strong>la</strong>ti, come si può evincere<br />

dalle singole Introduzioni che quei contesti a grandi linee ricostruiscono.<br />

Furono dunque i comuni e le città a chiedere spesso l’intervento in<br />

campo suntuario di quei funzionari di rango, oppure essi agirono in pro-<br />

10 La definizione è ancora di Ascheri; Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’... cit.,<br />

p. 206.<br />

11 A. GARDI, Gli ‘officiali’ nello Stato pontificio del Quattrocento, in Gli ufficiali negli<br />

Stati italiani del Quattrocento, Pisa 1997, pp. 225-291, in part. pp. 225-248; ID., L’amministrazione<br />

pontificia e le province settentrionali dello Stato (XVI-XVIII secolo), in « Ut bene<br />

regantur ». Politica e amministrazione periferica nello Stato ecclesiastico. Atti del Convegno<br />

di Studi (Perugia, 6-8 maggio 1997), a cura di P. MONACCHIA, in “Archivi per <strong>la</strong> Storia”,<br />

XIII (2000), pp. 35-65. Impossibile non citare E. FASANO GUARINI, Centro e periferia,<br />

accentramento e partico<strong>la</strong>rismi: dicotomia o sostanza degli Stati in età moderna?, in Origini<br />

dello Stato. Processi di formazione statale in Italia fra medioevo ed età moderna, a cura di<br />

G. CHITTOLINI, A. MOHLO, P. SCHIERA, Bologna 1994, pp. 147-176.


Introduzione<br />

XVII<br />

prio o su incarico del papa, sollecitando e dettando nuove prammatiche,<br />

come Domenico Capranica (Perugia 1445), oppure Giulio Feltrio del<strong>la</strong><br />

Rovere legato di Perugia e Umbria insieme a Giovanni Angelo de’ Medici<br />

vicelegato (1549) o Giro<strong>la</strong>mo Lando governatore di Perugia cui il papa<br />

affidò l’applicazione del decreto del cardinale Vitelleschi del 1460, o ancora<br />

infine emanando decreti in deroga come Nicolò Perotti noto arcivescovo<br />

umanista 12 (Perugia 1475).<br />

Dal punto di vista operativo, si può dire che <strong>la</strong> pratica più diffusa fu<br />

quel<strong>la</strong> di affidare <strong>la</strong> soluzione del problema lusso ad una commissione<br />

appositamente nominata dalle più alte magistrature cittadine (che spesso<br />

ne entravano a far parte: i priori a Perugia o Foligno, i conservatori<br />

del<strong>la</strong> pace in Orvieto, i pacifici in Terni, gli antiani in Amelia). Quelle<br />

commissioni furono costituite da un numero variabile di cives, qualificati<br />

in un bando perugino del 1571 come «savii et giudiziosi gentilhomini»<br />

con funzione di «rego<strong>la</strong>tori e moderatori». Altrove mancano queste qualifiche,<br />

che sono anche sociali, e l’indicazione è generica di «deputati»,<br />

cui segue talvolta il nome e cognome dei soggetti o più sbrigativamente<br />

solo il loro numero complessivo. Ma è proprio il numero ad oscil<strong>la</strong>re in<br />

maniera vistosa, segnatamente in Orvieto, dove si passa da un minimo di<br />

quattro ad un massimo di venti per attestarsi sui più frequenti diecidodici,<br />

a cui un consigliere partico<strong>la</strong>rmente sollecito vorrebbe aggiungere,<br />

e furono aggiunti, duo religiosi fratres, unus ex ordine Sancti Dominici et<br />

alius ex ordine Sancti Francisci de Observantia (1524). Proprio in Orvieto<br />

nel<strong>la</strong> riforma del 1471 che mitiga, aggiunge e distingue rispetto a quelle<br />

del 1464-1468 influenzate da noti predicatori, entrano nel<strong>la</strong> commissione<br />

ben otto consoli delle principali corporazioni cittadine, e non solo di<br />

quelle immediatamente collegate come i sarti o i calzo<strong>la</strong>i o i <strong>la</strong>nai, ma<br />

anche i muratori, i barbitonsori, e non da ultimo i notai riuniti in collegio.<br />

Questa massiccia immissione non si verificherà più, ma certo ad essa<br />

corrisponde <strong>la</strong> prima riforma davvero dettagliata rispetto alle precedenti,<br />

anche se non immediatamente collegabile con eventuali spostamenti istituzionali<br />

o pressioni politiche. Come non so se si possa stabilire un qualche<br />

legame tra le riforme ora dette ed un notissimo atto di mutua pax et<br />

concordia inter nobiles et popu<strong>la</strong>res sottoscritto nel 1460 e benedetto da<br />

papa Paolo IV, nel quale si imponeva ai nobili, in partico<strong>la</strong>re alle famiglie<br />

nemiche dei Muffati e Mercurini e ai loro partigiani, di desistere da<br />

12 O. MARINELLI, Di alcuni codici appartenenti a Niccolò Perotti (un inventario del<br />

1481), in “Italia Sacra”, 31 (1979), pp. 361-381.


XVIII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

atti di violenza e da atteggiamenti insolenti e provocatori. Solo <strong>la</strong> riforma<br />

del 1468 livellò un po’ tutto verso il basso, reintroducendo limitazioni<br />

per le mogli di nobili, dottori ... ecc., cui spettava il solo privilegio dell’impiego<br />

del velluto e del<strong>la</strong> seta, ma nelle fogge consuete 13 .<br />

I religiosi fratres citati prima non mancarono davvero in altre realtà<br />

cittadine con i loro consigli in campo suntuario: le commissioni costituite<br />

in Terni, ad esempio, operarono sempre coadiuvate e in ultima analisi<br />

guidate da alcuni predicatori, e non importa se Francescani (Osservanti o<br />

poi Cappuccini) o Domenicani, purché attivi, e fino ad epoca molto tarda<br />

come il cappuccino Francesco da Soriano.<br />

Ed è quasi inutile ricordare quanto determinante fu l’azione di quelle<br />

“autorità morali” in un campo così delicato e solo apparentemente privato<br />

per l’epoca: e non dico dei più famosi come s. Bernardino da Siena o s.<br />

Giacomo del<strong>la</strong> Marca ma anche degli epigoni meno famosi che si appoggiarono<br />

all’autorevolezza dei primi per legittimare consistenti riforme posteriori.<br />

Foligno e Terni ne sono eloquenti esempi 14 : qui <strong>la</strong> presenza quasi<br />

“ossessiva” di quei predicatori si accompagnò all’azione del comune secondo<br />

un “programma” concordato, ricostruibile attraverso il dettato del<strong>la</strong> legge<br />

e attraverso le carte delle riformanze. In Terni in partico<strong>la</strong>re è da sottolineare<br />

<strong>la</strong> presenza nel 1554 del minore Giovanni da Pontremoli autore di<br />

una memoria scritta presentata al comune, e ancora prima, nel 1548-49,<br />

del cappuccino Francesco da Soriano nel Cimino, « al suo tempo reputato<br />

il primo predicatore d’Italia » dal momento che « maneggiava tanto bene <strong>la</strong><br />

filosofia, concordando<strong>la</strong> con <strong>la</strong> Scrittura e sacra teologia, che faceva stupire<br />

il mondo » 15 ; ma per <strong>la</strong> riforma <strong>suntuaria</strong> molto si appoggiò, come<br />

risulta dal<strong>la</strong> documentazione, a quanto fatto dall’altro cappuccino vicario<br />

<strong>generale</strong> Francesco Ripanti da Iesi, nonostante le divergenti posizioni tra<br />

di loro ai primordi del<strong>la</strong> fondazione dell’ultima famiglia francescana 16 .<br />

Anche in Assisi non ci si comportò molto diversamente nel<strong>la</strong> seconda<br />

13 L. FUMI, Codice diplomatico del<strong>la</strong> città d’Orvieto. Documenti e regesti dal secolo<br />

XI al XV. La Carta del Popolo, codice statutario del comune di Orvieto, Firenze 1884,<br />

pp. 724-728; ID., Orvieto. Note storiche e biografiche, Città di Castello 1891, pp. 154-171.<br />

14 M. SENSI, Predicazione itinerante a Foligno nel secolo XV, in « Picenum Seraphicum<br />

», X (1973), pp. 139-195; E. DAVID, Leggi suntuarie a Terni tra XV e XVI secolo, in<br />

“Memoria Storica”, 6 (1995), pp. 49-59.<br />

15 I frati cappuccini. Documenti e testimonianze del primo secolo, a cura di C. CAR-<br />

GNONI, II, Perugia 1988, p. 1216 e ss.; alle pp. 785-787 si ricorda <strong>la</strong> riforma <strong>suntuaria</strong> e<br />

alle pp. 805-806 <strong>la</strong> riforma del Monte di Pietà nel 1552 sempre a Terni.<br />

16 BERNARDINUS A COLPETRAZZO, Historia ordinis fratrum minorum capuccinorum, ed. a<br />

cura di P. MELCHIORE A POBLADURA, I, Assisi 1939, p. 14 e ss.


Introduzione<br />

XIX<br />

metà del secolo XV: Fortunato Coppoli viene fatto venire da Perugia per<br />

supervisionare <strong>la</strong> stesura degli statuti, e lo stesso farà Agostino da Perugia.<br />

Per non dimenticare Orvieto dove predicarono, dopo lo stesso Bernardino<br />

da Siena, Angelo da Bolsena, Francesco da Viterbo e Francesco<br />

da Firenze, molto influenti fino al<strong>la</strong> fine del Quattrocento 17 .<br />

Se talune commissioni furono coordinate da religiosi, in altri casi,<br />

tutti perugini, quel ruolo fu svolto da figure politicamente di rilievo se<br />

pure temporanee: il luogotenente di Giangaleazzo Visconti o quello di<br />

Braccio Fortebracci o il viceré di Ladis<strong>la</strong>o di Durazzo re di Napoli, negli<br />

anni delle rispettive dominazioni (1400-1402, 1416-1424 e 1408-1414).<br />

Ancora in ambito di procedure e commissioni, occorre sottolineare<br />

l’apporto dato dai giuristi che agirono spesso interpel<strong>la</strong>ti dai governi comunali,<br />

con compiti di consulenza o perché membri dei consigli cittadini:<br />

è il caso di Camillo de Paradisis consigliere nel 1548 a Terni dove<br />

nel 1573 Stazio Donati è de Numero pacificorum; di Erasmus Fasciolus<br />

dottore e consigliere ad Orvieto nel 1525; di Evangelista Rachaniscus in<br />

Amelia nel 1491; di Apollonio Boncompagni attivo in Foligno sotto i<br />

Trinci, cui si aggiungono Pietro di Matteo nipote di Pietro fratello di<br />

Baldo degli Ubaldi, autore insieme a Bartolomeo Schiatte del decreto<br />

voluto nel 1460 dal cardinale Vitelleschi, e ancora Solone Campello che<br />

interviene nel 1598 in Spoleto, o infine in Assisi Senese Bonacquisti nel<br />

1468 e Sperello de Sperellis consultor nel 1563 18 .<br />

Significativo quest’ultimo esempio assisano (in analogia con Orvieto<br />

negli anni 1525 e 1576 e con Terni nel 1548) sotto il profilo del doppio<br />

coinvolgimento dei giuristi, in materia <strong>suntuaria</strong> e contemporaneamente<br />

nel disciplinamento del Monte di Pietà, cui, non a caso, si prevedeva di<br />

far arrivare una quota delle multe per gli eccessi di “ornato” 19 . Dunque,<br />

un certo numero di autorevoli giuristi che si espressero in tema di Mon-<br />

17 Per alcuni dei predicatori rimando al citato M. SENSI, Predicazione itinerante,<br />

pp. 150-185. Su Fortunato Coppoli, forse il più conosciuto, si veda <strong>la</strong> voce curata da U.<br />

NICOLINI, in Dizionario Biografico degli Italiani, 28, Roma 1983, pp. 670-675.<br />

18 Non troppo noti i giuristi qui elencati, a parte il Baldeschi, o Solone dei conti di<br />

Campello, giureconsulto ed erudito, uditore presso <strong>la</strong> Rota perugina, e non da ultimo<br />

spesso al servizio di qualche cardinale che assicurò <strong>la</strong> carriera a lui e al figlio Francesco;<br />

vedi <strong>la</strong> voce Campello, Francesco Maria, a cura di G. PITASSIO, in Dizionario Biografico<br />

degli Italiani, 17, Roma 1974, pp. 482-483.<br />

19 Rimando al recente M. ASCHERI, G.B. Caccialupi (1420 ca.-1496) fautore dei Monti<br />

di pietà, in Grund<strong>la</strong>gen des Rechts. Festschrift für Peter Landau zum 65. Geburstag, hersg<br />

von R. H. HELMHOLZ, P. MIKAT, J. MÜLLER, M. STOLLEIS, Padeborn - München - Wien -<br />

Zürich 2000, pp. 643-653, in partico<strong>la</strong>re le Premesse doverose alle pp. 643-646.


XX Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ti, si espressero anche intorno alle “pompe”, così come anche intorno<br />

alle doti 20 , almeno dal Quattrocento in poi ovvero da quando quei teorici<br />

del diritto si scrol<strong>la</strong>rono di dosso quel<strong>la</strong> certa patina di “disinteresse”<br />

mostrato fino ad allora nei confronti del lusso 21 .<br />

In ultimo non è senza rilievo il fatto che furono talvolta costituite<br />

apposite magistrature come i «Nove» o «Numero sopra le doti» specificatamente<br />

creata in Spoleto a fine Cinquecento o gli «Otto» di Gubbio<br />

o i Revisores di Assisi.<br />

Proprio a Gubbio <strong>la</strong> magistratura degli Otto, arbitrium habentes in<br />

tema di disciplinamento del lusso, sottoporrà al signore (prima Antonio<br />

da Montefeltro nel 1385, poi Federico nel 1469, infine Guidobaldo II<br />

del<strong>la</strong> Rovere nel 1561 e 1566) capitoli via via riformati e bisognosi di<br />

approvazione, fino al<strong>la</strong> riforma imposta da Francesco Maria del<strong>la</strong> Rovere<br />

(1583) il quale, « a richiesta del<strong>la</strong> sua città d’Ugubbio » annullerà ogni<br />

distinzione cetuale, livel<strong>la</strong>ndo tutto verso il basso e preoccupandosi principalmente<br />

di incamerare <strong>la</strong> metà delle pene pecuniarie. Per l’esattezza,<br />

l’eliminazione di ogni c<strong>la</strong>ssificazione in “gradi” già si era affacciata nel<br />

1566, approvata da Guidobaldo II, e non risparmiava i doctores e i milites<br />

per i quali il “popo<strong>la</strong>re” comune eugubino nel suo statuto risalente al<br />

1338 aveva invece previsto qualche eccezione. La riforma del 1385, quel<strong>la</strong><br />

all’indomani del<strong>la</strong> presa di possesso da parte di Antonio da Montefeltro<br />

(1384), contemp<strong>la</strong>va che il disciplinamento non vendicet sibi locum in<br />

uxoribus militum et aliis mulieribus ... dummodo non sint nupte popu<strong>la</strong>ribus;<br />

una sorta di damnatio si abbatteva così sulle nobili coniugate con<br />

appartenenti al ceto popo<strong>la</strong>re e dunque compromesse con <strong>la</strong> precedente<br />

gestione popo<strong>la</strong>re “tiranneggiata” dal<strong>la</strong> famiglia Gabrielli, mentre mantenevano<br />

posizioni di privilegio le giovani discendenti da quelle famiglie<br />

nobili che non avevano favorito l’ascesa dei Gabrielli ma alle quali al<br />

contrario «in ultima istanza ne va addebitata <strong>la</strong> fine » 22 .<br />

20 Tra <strong>la</strong> molta bibliografia mi limito a citare: M. BELLOMO, Dote. Diritto intermedio,<br />

in Enciclopedia del Diritto, XIV, 1965, pp. 8-32 e M. T. GUERRA MEDICI, Sfera pubblica e<br />

vita privata. Il posto del<strong>la</strong> donna nel<strong>la</strong> società del comune medievale, in EAD. (a cura di),<br />

Orientamenti civilistici e canonistici sul<strong>la</strong> condizione del<strong>la</strong> donna, Napoli 1996, pp. 29-41;<br />

sempre del<strong>la</strong> stessa autrice, Women in Civil and Canon Law from Early to Late Middle<br />

Ages, in Gender and Religion/Genre et religion. European Studies/Etudes européennes, ed.<br />

by K. E. BØRRESEN, S. CABIBBO, E. SPECHT, Roma 2001, pp. 219-236.<br />

21 Ascheri colloca quei trattati nel contesto epidemico degli anni Venti che produsse<br />

anche i trattati giuridici sul<strong>la</strong> peste, per i quali vedi il suo I giuristi e le epidemie di peste<br />

(<strong>secoli</strong> XIV-XVI), Siena 1997.<br />

22 C. REGNI, I Gabrielli di Gubbio: una precoce esperienza signorile umbra? Prime<br />

riflessioni, in Studi sull’Umbria medievale e umanistica. In ricordo di Olga Marinelli, Pier


Introduzione<br />

XXI<br />

Se analizziamo l’altra signoria, l’unica vera signoria umbra degna di<br />

questo nome, cioè quel<strong>la</strong> dei Trinci di Foligno, non possiamo non rilevare<br />

che in quel<strong>la</strong> città fu e<strong>la</strong>borata una quantità davvero notevole, tanto<br />

più rispetto al tutto sommato ridotto panorama eugubino, di provvedimenti<br />

contro «gli sforgiamenti»; una vera riforma fu favorita da Corrado,<br />

l’ultimo del<strong>la</strong> dinastia, che <strong>la</strong> intese come riproposizione degli «ordinamenti<br />

antiqui» rimaneggiati dal suo vicario e dottore in legge Apollonio<br />

de Boncompagni di Visso. Un testo completo dunque e artico<strong>la</strong>to,<br />

già contenuto nelle riformanze del 1426 e riproposto a riempire un libro<br />

intero, il quarto, nello statuto comunale, dove una mano posteriore al<br />

1439, anno del<strong>la</strong> caduta di Corrado Trinci, abrase accuratamente il nome<br />

del “tiranno” tragicamente scomparso. Nel dettato del<strong>la</strong> legge questi si<br />

rivolgeva indistintamente a donne e uomini del<strong>la</strong> città, come del contado,<br />

senza prevedere alcuna area di privilegio e facendo pochissime concessioni<br />

all’“apparire”, in apparente controtendenza rispetto a modelli signorili<br />

talvolta definiti più permissivi o più inclini al lusso, anche se è noto<br />

come in molte di quelle corti, <strong>la</strong> estense per esempio, si praticasse una<br />

accorta « alternanza di ocu<strong>la</strong>tezza e splendore » 23 . A Città di Castello agli<br />

inizi del Cinquecento, <strong>la</strong> « magnifica casa de li magnifici Vitelli » godeva<br />

di eccezioni tanto quanto gli « offitiali di corte, doctori et cavalieri » definiti<br />

« liberi, cioè non subietti a le nostre leggi » nel<strong>la</strong> riformanza del consiglio<br />

priorale del 1508 e più tardi ancora nel 1561; in definitiva una<br />

situazione di privilegio non inscrivibile in una “estetica” propriamente<br />

signorile quanto piuttosto in una “estetica” con funzioni di “visibilità”<br />

del<strong>la</strong> città all’esterno. Ma su questo tornerò tra breve.<br />

Se ci soffermiamo ad analizzare alcune delle motivazioni poste in testa<br />

alle riforme, ovunque siano contenute (verbali consiliari, bandi, exordia<br />

di statuti 24 ), in esse si potranno cogliere preoccupazioni di ordine<br />

Lorenzo Meloni, Ugolino Nicolini, a cura di M. DONNINI e E. MENESTÒ, Spoleto 2000,<br />

pp. 397-417.<br />

23 M. G. MUZZARELLI, Gli inganni delle apparenze. Disciplina di vesti e ornamenti al<strong>la</strong><br />

fine del Medioevo, Torino 1996, p. 130; anche in La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Introduzione ... cit.,<br />

p. XIX e più estesamente e recentemente Guardaroba medievale. Vesti e società dal XIII al<br />

XVI secolo, Bologna 1999, pp. 247-261.<br />

24 Nelle provvisioni fiorentine o venete o emiliane non è diverso; per alcuni esempi<br />

faccio riferimento al mio De gli ariede e fregiature. Alcune considerazioni sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione<br />

<strong>suntuaria</strong> tra Tre e Quattrocento, in Studi sull’Umbria medievale e umanistica ... cit., p. 344<br />

nota 28. Per <strong>la</strong> documentazione emiliano-romagno<strong>la</strong> vedi La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Secoli<br />

XIII-XVI. Emilia-Romagna, cit., passim, in part. per Bologna pp. 47, 78, 106, 116, 122,<br />

148-149 (card. Bessarione), 165, 194, 210-211, 220, 248, 259.


XXII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

religioso, economico, sociale, morale con insistiti richiami al decus et statum<br />

civitatis, come si legge in un provvedimento perugino del 1472 (res<br />

sit magni momenti et concernet statum civitatis), misce<strong>la</strong>ti con altri richiami<br />

al<strong>la</strong> diminutio pecunie et bonorum comunis, a causa del<strong>la</strong> quale homines<br />

depauperantur et matrimonia tardantur et peccata multiplicantur (Perugia<br />

1382) o, come si scrive in Orvieto, « niente giovano a l’anima et<br />

mettono in conquasso e ruina le substantie di molti » (1587).<br />

Più espicito l’exordium dello statuto di Foligno del 1426: intendentes<br />

et cupientes reipublice et totius populi fulginantensis utilitatibus et salubritatibus<br />

providere...ne sumptus immoderatos et insupportabiles dicti cives et<br />

comitatenses dicte civitatis Fulginei incurrant; mentre ad Amelia il governo<br />

popo<strong>la</strong>re interviene nel 1470 per evitare che mulieres pauperes volentes se<br />

cum primatibus dominabus huius civitatis adequari, ne imitino le vesti cum<br />

tragino, o ancora in Terni nel 1573 si torna sul vestitus pomposus che<br />

porta danno e offende Dio: cum ipse Deus velit quod mulieres incedant in<br />

habitu et hornatu modesto et condecenti.<br />

I priori di Spoleto nel varare nel 1567 nuove disposizioni in materia<br />

<strong>suntuaria</strong>, fanno appello al pericolo rappresentato dalle «perdite di patrimoni<br />

e deso<strong>la</strong>tioni di casate, dissipationi di bieni, peccati di pompe, di<br />

superbie, di vanità, e <strong>la</strong>scivie et altri mali » tutti causati dal « disordinato<br />

modo de dotare e vestire et ornare le donne », mentre converrà alle comunità<br />

ben ordinate di «proveder che alcuno non usi ma<strong>la</strong>mente li suoi<br />

beni ». Questa preoccupazione porterà « tutti li cittadini et habitanti del<br />

teritorio di Spoleti » a stringere un patto, così come era avvenuto a Terni<br />

nel 1531 e ancora nel 1573, dove si par<strong>la</strong> di ordines stipu<strong>la</strong>ti per<br />

pacta... iurata inter omnes cives. In quei patti si può intravedere un concorso<br />

di intenti in vista di una pubblica utilità, con un forte richiamo<br />

etico e politico ad un tempo che attraversa in partico<strong>la</strong>re tutta <strong>la</strong> normativa<br />

spoletina, e che troverà una felice trattazione in una dotta oratio<br />

retoricamente ben costruita e utilizzata come preambolo al<strong>la</strong> riforma del<br />

1530, nel<strong>la</strong> quale il cancelliere del comune Valerio Vigili fa un lungo<br />

elenco di esempi negativi da condannare (Nerone, i Sibariti, Onorio e<br />

Teodosio e l’imperatrice Zenobia morta sotto il peso del mantello ingioiel<strong>la</strong>to)<br />

e positivi da seguire (<strong>la</strong> lex Oppia, matrice di molte altre, Iulia,<br />

Fannia, Licinia, Cornelia 25 ; Licurgo, Ulpiano, Cornelia madre dei Grac-<br />

25 Le ultime tre riguardano in partico<strong>la</strong>re le spese re<strong>la</strong>tive ai banchetti; G. LONGO,<br />

Leges sumptuariae, in Novissimo Digesto Italiano, IX, Torino 1968, pp. 629-630. Riferimenti<br />

a queste leggi si trovano anche nell’incipit del capito<strong>la</strong>to di Città di Castello del 1561.


Introduzione<br />

XXIII<br />

chi); da ultimo viene ricordato Giustiniano che in incunabulis iuris affermava<br />

come giovasse allo stato che i cittadini fossero ricchi e che non<br />

disperdessero futilmente i loro beni. È quanto si sosteneva anche nel<br />

preambolo di una legge perugina del 1376 affermando quanto al comune<br />

convenisse cives et inco<strong>la</strong>s potius divites quam pauperes habere. Le soverchie<br />

spese, per qualunque ragione fatte, sono un f<strong>la</strong>gello per <strong>la</strong> città e<br />

per le famiglie, in un intreccio di pubblico e privato, di ufficiale e partico<strong>la</strong>re,<br />

di collettivo e personale sul quale il comune interverrà e il legis<strong>la</strong>tore<br />

prenderà provvedimenti, dunque legifererà e ciò al fine di « assicurare<br />

il buon governo cittadino » 26 .<br />

Ancora. I molti dettagli emergenti dal<strong>la</strong> documentazione in ordine<br />

ai tessuti, alle fogge degli abiti, agli ornamenti, alle calzature, ai gioielli<br />

– tutti minuziosamente analizzati quanto a forme, uso, materiali, peso,<br />

valore – poggiano su di un denominatore comune nelle realtà analizzate<br />

ovvero l’avversione all’ostentazione. Quell’avversione trova il suo sostentamento<br />

in una tradizione moralistica che voleva come noto <strong>la</strong> donna modesta,<br />

nemica del<strong>la</strong> inanis gloria, anzi vestita in modo da non suscitare<br />

né scandali né libidine né tanto meno l’ira divina 27 . A ben guardare<br />

queste regole si ritrovano anche in molta trattatistica post-tridentina volta<br />

a formare, in una società disciplinata cristianamente, schiere di mogli e<br />

madri a cui si chiede, secondo usatissimi codici testamentari e patristici,<br />

di essere umili e pudiche, ma non avulse da qualsiasi ruolo positivo, anzi<br />

con « responsabilità nel<strong>la</strong> famiglia, nel<strong>la</strong> società, nello Stato »: esemp<strong>la</strong>ri,<br />

dunque, nei comportamenti familiari e nell’ “apparire” 28 .<br />

Preoccupazioni di bi<strong>la</strong>ncia commerciale, di mercato e di economia<br />

cittadina sottendono, nel<strong>la</strong> normazione perugina e folignate in partico<strong>la</strong>re,<br />

alle proibizioni a mercanti e merciai di importare panni forestieri, e alle<br />

incentivazioni per l’arte del<strong>la</strong> seta ad aumentare <strong>la</strong> produzione locale di<br />

panni e di drappi, quando non siano proprio gli artefici locali a richiedere<br />

provvedimenti restrittivi e protezionistici. Nel caso di Orvieto saranno<br />

i sarti, con una loro supplica diretta alle autorità, a farsi parte diligente<br />

26 Vedi M. ASCHERI, Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’ ... cit., pp. 204-205.<br />

27 M. G. MUZZARELLI, Gli inganni delle apparenze ... cit., pp. 100-103 e 155-210; vedi<br />

anche M. G. NICO OTTAVIANI, De gli ariede e fregiature ... cit., pp. 352-354 e per epoca<br />

risalente R. LIZZI, Una società esortata all’ascetismo: misure legis<strong>la</strong>tive e motivazioni economiche<br />

nel IV-V secolo d.C., in “Studi storici”, 1 (1989), pp. 129-153. Ancora M. ASCHERI,<br />

Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’ ... cit., p. 207.<br />

28 Cfr. M. FUBINI LEUZZI, Vita coniugale e vita familiare nei trattati italiani fra XVI e<br />

XVII secolo, in Donna, disciplina, creanza cristiana, a cura di G. ZARRI, Roma 1996,<br />

pp. 253-267, in part. 265-267.


XXIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nel 1468 perché si faccia in modo che nessun cittadino, comitatino o<br />

forestiero possit intromictere aut intromicti facere ... aliquod genus vestimentorum<br />

novorum, dato che denarii exeunt de civitate et ipsius pertinentiis et<br />

numquam revertuntur.<br />

L’esigenza che appare comunque preminente rispetto alle molteplici<br />

esplicitate sembra proprio quel<strong>la</strong> di salvaguardare il decoro cittadino,<br />

come dicevo sopra; e l’idea di decus civitatis, di honor civitatis è molto<br />

comunale, medievale, municipale ed è plurivoca, si riferisce al<strong>la</strong> struttura<br />

urbana come al<strong>la</strong> distribuzione delle attività artigianali, al livello culturale<br />

come al<strong>la</strong> pompa, fissando in questo caso alcune distinzioni d’obbligo: se<br />

le spose e figlie di cives devono contenere le spese cum potissime expediat<br />

ad decus et statum civitatis, il comune deve invece “investire” proprio<br />

pro honore et statu comunis nelle occasioni in cui è in gioco l’immagine<br />

del<strong>la</strong> città: l’invio di ambascerie o l’accoglienza a personaggi di rango,<br />

papi e/o ambasciatori. In Perugia nel 1386 si concesse ai priori di<br />

spendere fino a 122 fiorini per ospitare degnamente Bartolomeo di San<br />

Severino capitano <strong>generale</strong> del<strong>la</strong> Lega (insieme al Visconti) e Coluccio<br />

Salutati cancelliere del comune di Firenze, venuti per convincere i Perugini<br />

a mandare ambasciatori al papa Urbano VI con il quale i Fiorentini,<br />

secondo Bonazzi, « si struggevano di voglia di far pace » 29 . A Spoleto <strong>la</strong><br />

permanenza di Lucrezia Borgia come governatrice nel 1499 e il suo passaggio<br />

per andare sposa ad Alfonso d’Este nel 1502 impegnarono il comune<br />

in una serie di spese “di rappresentanza” – dai conviti alle vesti<br />

per i priori – i cui pagamenti <strong>la</strong>sciarono strascichi negli appositi registri<br />

fino ad almeno un anno dopo 30 . In Orvieto per <strong>la</strong> venuta di Pio II nel<br />

1460 si proibì a tutti, con l’eccezione delle vedove, di portare pannos<br />

lucubrosos.<br />

In quest’ottica di “visibilità cittadina” arrivarono a conquistare un loro<br />

posto di eccellenza i dottori, in partico<strong>la</strong>re quelli dello Studio, dei quali<br />

nelle fonti si sottolinea sovente il lustro dato al<strong>la</strong> città. In una uguale nicchia<br />

di eccezione dunque saranno accomunati milites e doctores legum decretalium<br />

et medicine, insieme alle loro mogli e infine ai domicelli, se ne<br />

hanno. Così a Perugia a partire da anni di forte tenuta del regime popo<strong>la</strong>re<br />

(1366) per arrivare a date tarde (1549), come anche in Orvieto dove dal<br />

29 L. BONAZZI, Storia di Perugia dalle origini al 1860, I, Perugia 1875 (rist. anast.<br />

Città di Castello 1959), p. 397.<br />

30 Si può vedere il mio Lucrezia Borgia, in Alessandro VI e lo Stato del<strong>la</strong> Chiesa. Atti<br />

del convegno (Perugia, 13-15 marzo 2000), a cura di C. FROVA e M. G. NICO OTTAVIANI,<br />

Roma 2003, pp. 265-279.


Introduzione<br />

XXV<br />

1403 fino al 1471 nul<strong>la</strong> lex aut regu<strong>la</strong> imponitur mulieribus nobilium,<br />

equitum et doctorum, sia super trasinis vestium che più in <strong>generale</strong> super<br />

vestibus; mentre in Amelia (1480) è proprio <strong>la</strong> veste con strascico a non<br />

essere permessa neppure alle mogli dei nobili e dottori, non incluse per<br />

altro nelle restrizioni in aliis expensis. Risulta molto evidente dalle motivazioni<br />

quanto detto da Ascheri e cioè che <strong>la</strong> città presenta gli esclusi<br />

come “modelli” 31 : « et questo (riecheggiano le fonti umbre) per invitare<br />

ogniuno alle virtù, scientie e dignità, perché per le virtù, scientie e dignità<br />

le città diventano megliori».<br />

Segno distintivo per i “modelli” è anche e soprattutto l’abito di velluto<br />

nero « licito a dottori d’ogni scientia », come si dichiara in Foligno<br />

nel 1499 e ancora nel 1511, ed è noto come sia quel tipo di stoffa che<br />

quel colore fossero in più di una città distintivi di categorie “d’alto rango”,<br />

patrizi ma anche medici e avvocati con indosso le inconfondibili<br />

toghe 32 . Ma il momento, <strong>la</strong> cerimonia più solenne, quel<strong>la</strong> che suggel<strong>la</strong>va<br />

definitivamente <strong>la</strong> celebrità ed eccezionalità del personaggio, era sicuramente<br />

il funerale, l’occasione in cui si evidenziava in tutta <strong>la</strong> sua imponenza<br />

e visibilità quello che Ascheri ha chiamato il “disciplinamento in<br />

positivo” 33 , ovvero che milites, doctores, iudices et medici morituri possint<br />

indui de indumentis quibuscumque, et in capite portare caputium ... et varium<br />

in pelle sive mantello et etiam in caputio o ancora che possano<br />

portari induti de novo scilicet non discoperti. Dunque coloro che hanno<br />

dato lustro al<strong>la</strong> città, possono e debbono distinguersi nel momento estremo<br />

del<strong>la</strong> morte e delle onoranze funebri, così come solennemente dichiara<br />

lo statuto trecentesco di Perugia o una riformanza folignate del 1542<br />

o ancora lo statuto di Gubbio del 1338, o quello di Todi che a più<br />

riprese e in tempi diversi torna insistentemente sul tema dei funerali.<br />

I segni di distinzione, dunque; e con essi ancora altre preoccupazioni,<br />

se pure di tono diverso, legate al decoro cittadino: le mulieres bone fame<br />

vanno distinte dalle meretrices e dalle « corteggiane » 34 , intendendo per<br />

meretrici « quelle che sonno publicamente reputate per tali e che tengano<br />

31 M. ASCHERI, Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’ ... cit., pp. 207-208. Vedi<br />

anche O. CAVALLAR e J. KIRSHNER, “Licentia navigandi...prosperis ventibus af<strong>la</strong>ntibus”. L’esenzione<br />

dei “doctores” e delle loro mogli da norme suntuarie, in A Ennio Cortese. Studi<br />

promossi da D. MAFFEI e raccolti a cura di I. BINOCCH, M. CARAVALE, E. CONTI, U.<br />

PETRONIO, I, Roma 2001, pp. 201-227.<br />

32 M. G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale... cit., pp. 118-119 e 164-165; del<strong>la</strong> stessa<br />

Gli inganni delle apparenze ... cit., pp. 136-154.<br />

33 Vedi ancora M. ASCHERI, Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’ ... cit., p. 207.<br />

34 M. G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale ... cit., p. 54.


XXVI Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

scuo<strong>la</strong> aperta a tale esercizio». Per esse si ammette in Orvieto nel 1576<br />

che « possano vestirsi come li piace poiché non si curano de l’honor<br />

loro »; in alcune città si impone in aggiunta che indossino una berretta<br />

da tenere anche in chiesa, berretta che è segno “infamante”, se pure non<br />

se ne chiarisce <strong>la</strong> foggia o il colore in Perugia, dove però il Fortebracci<br />

nel 1416 impone mantelli di fogge diverse a seconda del<strong>la</strong> fama.<br />

Nel 1556 Sebastiano Portico vescovo di Foligno concordemente con<br />

il consiglio centumvirale emana un bando che obbliga « le meretrici e<br />

altre di ma<strong>la</strong> disonesta e <strong>la</strong>sciva vita... a portare in testa sopra ogn’altro<br />

velo o cuffia un velo turchino d’un palmo e mezzo di lunghezza e uno<br />

di <strong>la</strong>rghezza ». Un secondo bando impone alle vedove e alle donne che<br />

portano per qualche lutto « certi veli gialli in segno di dolenzia et di<br />

mestizia », di sostituirli con veli bianchi per evitare confusioni « cioè che<br />

le genti non sanno discernere et ricapare le donne cristiane dalle donne<br />

Giudee, essendo che a queste donne Giudee è forza e sonno costrette a<br />

portare in testa li veli di color giallo » 35 .<br />

È questo uno dei non molti casi in cui si fa riferimento a donne<br />

ebree; ma non si deve tra<strong>la</strong>sciare, oltre le ben note ordinanze perugine<br />

del 1432, un decreto emanato a Todi nel 1436 – e lì è documentato un<br />

banco per il prestito – tutto finalizzato ut Ebrey sua in lege, moribus,<br />

vita, apparatibus, signis et distintionibus omnino indubieque cognoscantur;<br />

ed i segni sono per gli uomini dai dieci anni in sù unum signum rotundum<br />

coloris ialdi in pectore destro, e per le donne ad utramque aurem<br />

unum anulum vel circulum sive circiglium 36 . Altro caso molto noto e studiato<br />

è quello di Città di Castello dove davvero fiorì una comunità ebraica,<br />

con banchi e banche, comunità che nell’arco di più di un secolo<br />

sottoscrisse con il comune ripetuti capitoli, che ora imponevano ora toglievano<br />

<strong>la</strong> O gial<strong>la</strong> o il berretto o il velo 37 .<br />

Ma in <strong>generale</strong> si può dire che nel panorama umbro delle suntuarie<br />

non sono molti i riferimenti ed i capitoli che riguardano gli ebrei, il che<br />

potrebbe far pensare ad un disinteresse da parte dei legis<strong>la</strong>tori e dunque<br />

35 M. G. NICO OTTAVIANI, De gli ariede e fregiature ... cit., p. 349.<br />

36 D. OWEN HUGHES, Distinguishing signs: Ear-rings, Jews and franciscan Rhetoric in<br />

the Italian Renaissance City, in “Past and Present”, 112 (1986), pp. 3-59. Per i banchi<br />

ebraici cfr. A. SARTORE, Insediamenti ebraici e banchi per il prestito a Perugia nel<strong>la</strong> prima<br />

metà del XV secolo, in Per soventione de le povere persone. Aspetti del credito a Perugia<br />

dal Monte di Pietà al<strong>la</strong> Cassa di Risparmio, a cura di C. CUTINI con saggi introduttivi di<br />

A. GROHMANN, Perugia 2000, pp. 39-44.<br />

37 A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello dal XIV al XVI secolo, in BDSPU, LXXII<br />

(1975), pp. 1-105.


Introduzione<br />

XXVII<br />

in ultima analisi ad una mancata integrazione o marginalità, sul<strong>la</strong> quale<br />

dissente, e ha dissentito anche molto recentemente Ariel Toaff, che ha<br />

portato a suffragio quanto registrato in Bologna, ad esempio, dove si è<br />

potuta ipotizzare una certa integrazione ed un gusto per l’ostentazione<br />

che accomunava « christiani » ed ebrei 38 .<br />

Si riferiscono ancora alle appena ricordate categorie di “esclusi/e” tutti<br />

quei provvedimenti finalizzati ad impedire a chiunque di tranfigurati ire<br />

utilizzando le vesti per contraffare <strong>la</strong> propria identità o per ce<strong>la</strong>r<strong>la</strong> o per<br />

far sparire quei “segni” sotto ampi mantelli con re<strong>la</strong>tivi cappucci: lo impone<br />

lo statuto di Gubbio del 1338 39 , così come un decreto in Perugia<br />

del luogotenente di Braccio da Montone nel 1416; ma anche lo statuto<br />

cinquecentesco di Gualdo Tadino concesso dal cardinale Del Monte punisce<br />

le donne que se <strong>la</strong>rvaverint, o in ultimo una riformanza di Amelia<br />

del 1573 impone a tutte le donne, ad removendum pravos abusus, di non<br />

invertere vestem in dorso portantem super caput nec pallium in brachio<br />

portare et cum illius parte cooperire caput. Non meraviglierà constatare<br />

come spesso le restrizioni siano collegate al carnevale (tempore carnisprivi)<br />

40 , durante il quale è proibito « far alcuna sorte di maschere pubbliche<br />

o segrete né travestirsi d’altro habito che del suo proprio e naturale»,<br />

come recita un capitolo di Città di Castello nel 1561. Il « tempo de<br />

carnevale » ricorre molto più spesso come termine ultimo consentito per<br />

portare abiti fuori legge, prima di riporli nelle capse dentro casa o provvedere<br />

a modificarli, coprendo gli scolli con «pannetti » o accorciando le<br />

« caude»; mai si affaccia l’idea di disfarli, perché sempre di “beni” si<br />

tratta, e di investimento di denaro, anche se maldestro o addirittura peccaminoso.<br />

Si potrà infine indossare quegli abiti altrove, come affiora dalle<br />

parole di quel consigliere folignate che nel 1537 suggerisce, forse<br />

provocatoriamente, a coloro che vogliono « portare drappi et portature<br />

38 Di integrazione dal punto di vista del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> ha par<strong>la</strong>to A. Toaff<br />

nel convegno bolognese ricordato a nota 1: La prammatica degli ebrei e per gli ebrei, pp. 91-<br />

105; a p. 100 si legge: « È un fatto che gli ebrei compaiano assai raramente nelle leggi<br />

suntuarie generali e quasi sempre in connessione con l’obbligo di portare un segno sugli<br />

abiti o un cappello, di vario colore, veletti e orecchini a cerchio per le donne », e di seguito<br />

Toaff riporta esempi perugini e ternani. Di « éthique juive du vêtement, di luxe, di lois<br />

somptuaires e di marques d’infamie» si par<strong>la</strong> in La vie juive au Moyen Age. Illustrée par le<br />

manuscrits hébraiques enluminés du XIIIe au XVIe siècle, par T. et M. METZGER, Fribourg<br />

1982, pp. 141-150. Vedi anche M. G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale ... cit., pp. 59-68.<br />

39 G. MAZZATINTI, Di alcune leggi suntuarie eugubine dal XIV al XVI secolo, in BDSPU,<br />

III (1897), p. 2.<br />

40 Cfr. G. CIAPPELLI, Carnevale e Quaresima. Comportamenti sociali e cultura a Firenze<br />

nel Rinascimento, Roma 1997, pp. 183-193.


XXVIII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

vetate », di farlo a Cerreto o a Bevagna, “modesti” comuni del contado<br />

dove « meglio convengono tali portamenti » e dove, pare di capire, poche<br />

erano le preoccupazioni di decoro pubblico, di quello stesso decoro messo<br />

in pericolo da donne troppo agghindate.<br />

Altre distinzioni riguardano i « forastieri » che vanno distinti dai cives,<br />

perché <strong>la</strong> loro permanenza nelle città è breve (due mesi in Perugia o tre<br />

in Orvieto) e occasionale (« per passaggio, o per diporto o per qualsivoglia<br />

commodità »). Ai forestieri vanno aggiunti gli studenti, con i loro<br />

servitori o mogli, se ne hanno; tutti costoro possono indossare abiti originarie<br />

regionis, che è poi <strong>la</strong> loro città (così si stabilisce nel 1376 a Perugia<br />

sede di un prestigioso Studium). Non da ultimo, un decreto del vicelegato<br />

di Foligno dato nel 1537 prevede che le mulieres eiusdem civitatis,<br />

però nupte forensibus, indossino vesti e ornamenti vietati alle nupte Fulginatibus,<br />

adottando <strong>la</strong> motivazione che il<strong>la</strong>rum maritos non subiacere ordinibus<br />

civitatis predicte 41 .<br />

Sugli effetti di questa complessa produzione normativa bisogna fare<br />

almeno una distinzione: tra le reazioni, che ci furono, da parte di alcuni<br />

ben definiti soggetti sociali, e l’applicazione ovvero, per dir<strong>la</strong> con <strong>la</strong><br />

Muzzarelli, <strong>la</strong> « scarsa adesione ai principi del<strong>la</strong> legge » che provocò da<br />

una parte « il disincanto quando non <strong>la</strong> stanchezza » di chi era preposto<br />

o incaricato del<strong>la</strong> “rego<strong>la</strong>mentazione”, e dall’altra <strong>la</strong> confusione delle menti<br />

dei cittadini investiti da una vera e propria « selva di regole ... che si sovrappongono,<br />

si intrecciano e in definitiva si vanificano l’un l’altra » 42 . Le<br />

reazioni si concretizzarono in <strong>la</strong>mentele prima e petizioni poi per essere<br />

sollevati/e dalle restrizioni del<strong>la</strong> legge; sono i mariti che si fanno portavoce<br />

delle <strong>la</strong>gnanze delle mogli, non così “consapevoli” nel<strong>la</strong> nostra regione<br />

come in altre: non c’è qui nessuna Nicolosa Sanuti 43 . Spesso gli interessati,<br />

dopo aver inoltrato inutili suppliche di deroga, decidono di saltare<br />

41 Come è noto, <strong>la</strong> scienza giuridica è stata chiamata più di una volta ad esprimersi<br />

in tema di mulier alibi nupta, soprattutto intorno al problema del<strong>la</strong> cittadinanza e del<br />

godimento di certi diritti come <strong>la</strong> capacità di stipu<strong>la</strong>re atti giuridici, testare, succedere:<br />

vedi J. KIRSHNER, Donne maritate altrove. Genere e cittadinanza in Italia, in Tempi e spazi<br />

di vita femminile tra medioevo ed età moderna, a cura di S. SEIDEL MENCHI, A. JACOBSON<br />

SCHUTTE, T. KUEHN, Bologna 1999, pp. 377-429.<br />

42 M. G. MUZZARELLI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Secoli XIII-XVI. Emilia-Romagna ... cit.,<br />

Bologna, pp. 14-15, dove par<strong>la</strong> di « disomogeneità » delle norme sia sulle vesti che sui<br />

conviti.<br />

43 Ivi, p. XIV.


Introduzione<br />

XXIX<br />

di pari passo i competenti uffici comunali e di rivolgersi a superiori<br />

autorità romane, cardinali e perfino al papa, per essere dispensati: il<br />

genero di « Iosaphat vasaro et lo genero de Carillo Fiorano et Pietro di<br />

Giovan Nico<strong>la</strong>o quali tutti sonno trangressori del<strong>la</strong> legge degli ornamenti,<br />

hanno fatto una borsia et mandano al legato prima et poi a Roma<br />

per non stare alle leggi del nostro comune et vogliono che ad ogni<br />

modo le loro donne et figlie vestano di drappi per onta del comune e<br />

delle altre donne ». Altri esempi si potrebbero fare: suppliche partono<br />

anche da Spoleto (1567 e 1576), Città di Castello (1561), Orvieto (1538),<br />

Amelia dove tre Amerini ottengono una deroga quanto alle doti, maggiorate<br />

proprio dal papa Clemente VII (1527); ma in <strong>generale</strong> l’orientamento<br />

da parte dei comuni è quello di non accogliere richieste in tal<br />

senso, anzi di impedire il loro accoglimento in Roma o, se ottenuto, di<br />

non ratificarlo in loco. Rimane comunque rimarchevole questo sporgere<br />

tutto maschile in luogo delle mogli e figlie, e il testo perugino sopra<br />

riportato è molto esplicito e caustico circa l’insensatezza degli uomini<br />

che in ultima analisi, nel mentre si fanno avvocati delle donne, le usano<br />

come manichini che, vestiti adeguatamente, « diventano elementi visibili<br />

di una segnaletica sociale » 44 .<br />

Quanto poi all’applicazione del<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>, sempre <strong>la</strong> Muzzarelli<br />

sostiene che « norme e raccomandazioni non scalfirono <strong>la</strong> passione<br />

di donne e uomini per vesti ricercate e splendidi ornamenti », come a<br />

dire che né le pene pecuniarie né le minacce del<strong>la</strong> perdita del bene o<br />

dell’ « offitio » o del<strong>la</strong> cittadinanza da parte di mariti e padri consenzienti,<br />

e neppure infine il timore del<strong>la</strong> scomunica 45 , riuscirono a garantire l’applicazione<br />

di norme talvolta difficilmente applicabili perché troppo minuziose<br />

e oscil<strong>la</strong>nti, come detto, nonostante gli ufficiali impiegati, le energie<br />

sprecate, gli obblighi di « bul<strong>la</strong>ture » e infine i « tamburi » per le denunce.<br />

Come poco fu osservato l’obbligo di rispettare un tetto massimo di spesa<br />

per le vesti che non doveva mai superare un terzo (talvolta un quarto)<br />

del<strong>la</strong> dote, perché nel momento in cui lo si fissava se ne prevedeva<br />

immediatamente <strong>la</strong> deroga nel caso di dote non sufficiente a vestire <strong>la</strong><br />

sposa « honestamente secondo <strong>la</strong> sua qualità », come avviene in Perugia<br />

nel 1507. « La norma si scontra con il muro di gomma del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione,<br />

disattenta o di corta memoria, che di fatto oppone una sorda resisten-<br />

44 M. G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale ... cit., p. 344.<br />

45 A. ESPOSITO, Matrimoni « in rego<strong>la</strong>» nel<strong>la</strong> Roma del tardo Quattrocento: tra leggi<br />

suntuarie e pratica dotale, in “Archivi e Cultura”, XXV-XXVI (1992-1993), pp. 133-148,<br />

in part. 136.


XXX Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

za», forte del fatto che, spesso pagando so<strong>la</strong>mente una multa, si può<br />

indossare quello che si vuole 46 . Ma ancora Ascheri invita ad essere cauti<br />

circa <strong>la</strong> « difficile applicazione » del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, spesso iterata o<br />

rinnovata « perché si ritorna sempre anche su quello che per vari motivi<br />

preme sul piano ideale » 47 .<br />

Si può dire allora senza generalizzare troppo, che fino al mutamento<br />

di segno del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> cioè fino all’introduzione di una funzione<br />

gerarchizzata di quel<strong>la</strong>, i comuni imposero un regime di “democrazia<br />

a pagamento” in base al quale chiunque pagando una multa poteva<br />

indossare qualunque cosa; in quel regime alcuni comuni godettero di una<br />

ricaduta immediata e favorevole per loro tramite l’incameramento delle<br />

multe, così dettagliatamente previste fin da epoca risalente nei testi analizzati<br />

nell’intento forse anche di ripianare periclitanti bi<strong>la</strong>nci 48 , anche se<br />

è vero che spesso una quota di esse era devoluta a qualche luogo pio<br />

(per citare forse il più famoso, l’ospedale del<strong>la</strong> Misericordia di Perugia)<br />

o ai Monti, o ancora al<strong>la</strong> costruzione di edifici civili come il pa<strong>la</strong>zzo dei<br />

priori a Foligno bisognoso di finanziamenti.<br />

Riguardo infine alle pene spirituali, al<strong>la</strong> scomunica, si constata un’oscil<strong>la</strong>zione<br />

impressionante: comminata dal papa, spesso è sospesa su petizione<br />

delle autorità locali che in altre occasioni <strong>la</strong> invocano come efficace<br />

correttivo. Valgano gli esempi (ma moltissimi se ne possono fare) dei<br />

brevi di Paolo II per le donne perugine prima colpite poi assolte dal<strong>la</strong><br />

scomunica negli anni 1468-1469; così anche in Foligno per intervento di<br />

Giulio II che dà nel 1513 e Leone X nello stesso anno toglie, o in<br />

Amelia dove Paolo III toglie nel 1535.<br />

Volendo stabilire un raffronto con <strong>la</strong> realtà emiliano-romagno<strong>la</strong>, si<br />

potrà affermare che <strong>la</strong> statuizione <strong>suntuaria</strong> ha conosciuto in area umbra<br />

almeno due fasi evolutive, cui se ne è aggiunta una terza: in pieno Trecento<br />

essa si rivolgeva ad un uditorio prevalentemente femminile o alternativamente<br />

misto, ma in ogni caso cuiuscumque conditionis et gradus<br />

ovvero « de che stato e grado se sia », imponendo un disciplinamento<br />

generalizzato “in negativo” 49 , cioè proibendo a tutte le categorie determina-<br />

46 Le parole sono ancora del<strong>la</strong> Muzzarelli in La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Secoli XIII-<br />

XVI. Emilia-Romagna... cit., Bologna, pp. 8-9.<br />

47 M. ASCHERI, Tra storia giuridica e storia ‘costituzionale’ ... cit., p. 206.<br />

48 M. G. MUZZARELLI, Guardaroba medievale ... cit., p. 275.<br />

49 I corsivi in negativo e in positivo sono di M. ASCHERI, Tra storia giuridica e storia<br />

‘costituzionale’ ... cit., in part. p. 207. Vedi l’illuminante l’analisi in tal senso sempre di M.<br />

ASCHERI, Tra vanità e potere: donne, lusso e miti (di ieri e di oggi), in M. A. CEPPARI


Introduzione<br />

XXXI<br />

ti lussi o meglio certe ostentazioni del lusso, così nelle vesti come nei<br />

conviti o ancora nelle cerimonie funebri. Ma quasi contestualmente comincia<br />

ad affacciarsi il “disciplinamento in positivo”, cioè <strong>la</strong> previsione di<br />

aree di eccezioni per doctores, iudices et medici, come ho detto sopra,<br />

estese anche uxoribus vel sponsis militum vel doctorum.<br />

Il passo successivo sarà introdurre ancora altre aree di privilegio, se<br />

non di esclusione, e fissare alcuni limiti nelle quantificazioni delle doti,<br />

con una costante rintracciabile nelle realtà cittadine analizzate, che è quel<strong>la</strong><br />

di distinguere a sca<strong>la</strong>re “tetti” diversi corrispondenti a diversi “gradi”<br />

sociali: attenta qualitate cuiuscumque ordinis et dignitatis.<br />

Siamo già ben dentro <strong>la</strong> ratio che guida da una certa altezza cronologica<br />

in poi <strong>la</strong> mano del legis<strong>la</strong>tore ovvero che attraverso le prammatiche<br />

« si riconoscano li gradi », come si legge in più passi e in più sedi; tanto<br />

per citarne uno, il breve di Clemente VII che approva <strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione<br />

sull’ornato opera dei priori di Foligno nel 1532.<br />

Ma ci sono casi di permanenze: <strong>la</strong> normativa spoletina in materia di<br />

ornato manterrà a lungo il carattere “popo<strong>la</strong>re” o meglio di “reggimento<br />

misto”: forte il disciplinamento in negativo, assente <strong>la</strong> gerarchizzazione<br />

dell’apparire, molto attento il controllo, costante <strong>la</strong> richiesta dell’intervento<br />

pontificio, e tutto ciò fino ad epoca molto tarda e a dispetto di « un<br />

clima <strong>generale</strong> profondamente mutato in cui <strong>la</strong> cittadinanza piena è rigorosamente<br />

ristretta ai discendenti degli antichi censiti» 50 .<br />

A Terni <strong>la</strong> prima riforma completa che risale al 1554 – ed è completa<br />

al punto da rego<strong>la</strong>re perfino i « concimi come acque, biache, solimati<br />

e altre cose destil<strong>la</strong>te per imbellirsi » – non fa deliberatamente<br />

cenno ai “gradi”, anzi il consiglio di Cerna nel 1531 era stato tassativo<br />

nel fissare un tetto alle doti per chiunque non obstante quod sit nobilis<br />

seu cuiuscumque conditionis, anche se poi aveva misurato qualche braccio<br />

di broccato in più al<strong>la</strong> mulier quasi fulgens preminentia – da notare<br />

<strong>la</strong> definizione efficace ma piuttosto generica – e nel 1549 aveva concesso<br />

qualche velo in più in testa alle « mogliere de cavalieri, doctori et<br />

capitani », e permesso di duplicare le elemosine « in funerali di doctori<br />

o graduati come cavalieri e capitani ». Ma sarà <strong>la</strong> quantificazioni delle<br />

doti a subire un’impennata nel 1573 fino ad una decisiva derego<strong>la</strong>men-<br />

RIDOLFI e P. TURRINI, Il mulino delle vanità. Lusso e cerimonie nel<strong>la</strong> Siena medievale, con<br />

l’edizione dello statuto del Donnaio (1343), Siena 1993, pp. X-XVIII. Vedi naturalmente<br />

M. G. MUZZARELLI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>. Secoli XIII-XVI. Emilia-Romagna ... cit., p. XXI.<br />

50 Così B. G. ZENOBI, Le « ben rego<strong>la</strong>te città ». Modelli politici nel governo delle periferie<br />

pontificie in età moderna, Roma 1994, pp. 138-139.


XXXII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tazione nel 1595 favorita e approvata dal vescovo e dal guardiano dei<br />

Cappuccini.<br />

Forse influenzata da quel<strong>la</strong> ternana appare <strong>la</strong> normativa in Amelia,<br />

dove nel 1577 si fissano alcune regole per i matrimoni: le doti saranno a<br />

sca<strong>la</strong>re da cento fino ad un tetto di cinquecento ducati per chicchessia,<br />

senza legare quelle cifre a “gradi” sociali, e le vesti e il corredo saranno<br />

in proporzione, ma fino ad un massimo consentito e lì dettagliato che<br />

prevede otto vesti, insieme a senali, scuffie, fazzoletti e, nel corredo di<br />

casa, solo lenzuoli e «sciugatori ».<br />

Lo statuto popo<strong>la</strong>re del comune di Foligno del 1350 prevede limitazioni<br />

generali in tema esclusivamente di matrimoni, e negli stessi termini,<br />

salvo qualche ampliamento, si pronuncia lo statuto del 1426 approvato<br />

dal signore Trinci e ispirato dal predicatore Bartolomeo da Giano. A fine<br />

Quattrocento (1499) viene sti<strong>la</strong>to il primo testo suntuario organico e completo<br />

che, mentre tratta parimenti donne e uomini, tratta invece separatamente<br />

« li cavalieri » distintisi «per <strong>la</strong> loro dignità et per honorare li<br />

superiori et signori che vengono o passano per <strong>la</strong> nostra città » e ancora<br />

« tutti doctori de lege civile o canonica o medicina », ma non esclude le<br />

loro mogli, almeno al momento, mentre contestualmente si inaspriscono<br />

le pene per i contravventori, passibili di diventare con forti multe in<br />

forma di prestanze i primi contribuenti del comune. La novità si affaccerà<br />

con un breve di Clemente VII che fissa dei “tetti” a sca<strong>la</strong>re per <strong>la</strong><br />

quantificazione del<strong>la</strong> dote attenta qualitate cuiuscumque ordinis et dignitatis,<br />

ovvero dignitatis senatorie aut consilii ... prioratus ... militaris ac doctoratus.<br />

E questa gerarchia, a cui si aggiungeranno alii cives qui non sunt de<br />

aliquo offitio e i comitativi durerà pressoché inalterata nel lungo periodo,<br />

in modo che « sopra tutto se riconoscano li gradi ».<br />

A Città di Castello, mentre lo statuto del 1393 non fa distinzioni<br />

cetuali e negli Ordinamenta mortuorum dell’anno 1400 si proibisce che<br />

ad baram seu capsam vel ad palium siano applicati aliqui schudetti picti<br />

aliquibus armis, nel<strong>la</strong> completa e artico<strong>la</strong>ta riforma del 1561 si distinguono<br />

a sca<strong>la</strong>re « le donne delli signori quaranta e delli signori cento », le<br />

donne « di quelli che fanno arti mechaniche e vili esercitii» e le donne<br />

« contadine e rusticane ».<br />

A Perugia nel 1506 saranno elencate « le donne dé doctori et cavalieri<br />

servanti <strong>la</strong> dignità equestre », « le spose et donne di gentilhomini », « le<br />

spose et donne de qualunque cetadino dal grado de li gentilhomini in<br />

giù insino al grado de li artifici exclusive », « le donne de li artefici»,<br />

« de qualunque grado». Così come a Orvieto si comincia nel 1496 a fare<br />

riferimento ai sei gradi del Conservatorato, <strong>la</strong> massima magistratura, anche<br />

se non così bene definiti come altrove.


Introduzione<br />

XXXIII<br />

Dunque, si deve arrivare a cavallo tra Quattro e Cinquecento per<br />

leggere dettagliatamente i “gradi” a cui corrispondono livelli diversi dell’<br />

“apparire”, e per vedere esplicitata <strong>la</strong> prima esclusione cetuale da ogni<br />

disciplinamento per « li gentilhomini legitimi et naturali che anno dominio<br />

de doi castelli o più, almeno de XXV fochi l’uno» (così a Perugia<br />

nel 1502 e ad Orvieto nel 1496 dove i « fochi » sono trenta).<br />

In conclusione, i gradi individuati a Perugia, Foligno, Orvieto o altrove,<br />

valgono come parametri per <strong>la</strong> quantificazione del<strong>la</strong> dote (che se eccessiva<br />

riduce i matrimoni e induce a « orribili peccata »), come per misurare<br />

l’oro o l’argento consentito, o il numero di braccia di stoffa per l’abito o<br />

per le maniche, e si potrebbe continuare. Dunque non si tratta di esclusioni<br />

ma di diversi gradi dell’ “apparire” a cui dovrebbero corrispondere livelli<br />

sociali diversi, anche se bisogna usare una certa caute<strong>la</strong> quanto a immediate<br />

e facili corrispondenze. Di esclusione si può par<strong>la</strong>re solo nel caso<br />

perugino sopradetto dei « gentilhomini legitimi et naturali » o in quello orvietano<br />

dei magni nobiles che abbiano castelli « che passino trenta fochi »,<br />

e che siano in possesso di alcune altre prerogative lì formalizzate quali <strong>la</strong><br />

nobiltà del<strong>la</strong> famiglia, l’attività politica praticata con una certa continuità,<br />

<strong>la</strong> cittadinanza: tutti elementi utili per definire i veri “gentilomini”.<br />

Ma a queste prerogative si potrebbero aggiungere, come ha fatto <strong>la</strong><br />

Irace par<strong>la</strong>ndo di «sistema patrizio » a Perugia dal<strong>la</strong> metà del Cinquecento,<br />

«<strong>la</strong> base patrimoniale terriera, gli investimenti nei luoghi di monte<br />

romani ... le strategie matrimoniali e i “giochi di squadra”, le carriere militari<br />

e il coinvolgimento nelle differenti branche degli apparati amministrativi<br />

dello stato e del<strong>la</strong> Chiesa », ovvero ciò che significava <strong>la</strong> quasi<br />

automatica iscrizione ai collegi del Cambio e del<strong>la</strong> Mercanzia e l’elezione<br />

al priorato 51 . Si fa così sempre più netta <strong>la</strong> distinzione tra nobili e « ignobili<br />

», ovvero gli esercitanti le «arti mecaniche », o tra « idonei » e « sospetti»<br />

come si formalizza in un documento spoletino o ancora a Foligno<br />

nel corso del Quattrocento allo scopo di espellere definitivamente<br />

questi ultimi, i « sospetti », dal consiglio priorale 52 ; tanto che proprio nei<br />

capitoli folignati del 1563 approvati da Pio IV il «vile esercitio » sarà<br />

assunto come elemento di irrimediabile esclusione.<br />

51 E. IRACE, « L’At<strong>la</strong>ntico peso del Pubblico ». Patriziato, politica e amministrazione a<br />

Perugia tra Cinque e Settecento, in « Ut bene regantur ». Politica e amministrazione periferica<br />

nello Stato ecclesiastico ... cit., pp. 177-190, 188.<br />

52 B. G. ZENOBI, Le « ben rego<strong>la</strong>te città » ... cit., pp. 140-142; G. METELLI, Il regime<br />

oligarchico a Foligno dall’ascesa al<strong>la</strong> decadenza, in “Bollettino Storico del<strong>la</strong> città di Foligno”,<br />

XIII (1989), pp. 285-322, in part. pp. 318-320.


XXXIV Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Certo, a Perugia fece fatica a farsi strada una concettualizzazione o<br />

formalizzazione di quel<strong>la</strong> condizione, come avvenne invece in altre realtà<br />

cittadine 53 , ma si potrebbe dire che quel<strong>la</strong> mancanza fu compensata in<br />

parte da questa “via normativa” alternativa.<br />

Quello che conta in definitiva in questa terza fase è che l’ornato<br />

garantiva attraverso regole e c<strong>la</strong>ssificazioni il rispetto delle categorie sociali,<br />

assecondando le aspettative di una èlite, moderando quelli o quelle<br />

« che non si contentano vivere secondo il grado loro » (Foligno 1557),<br />

senza però provocare squilibri, scontenti o, peggio, sovvertimenti, come<br />

si legge in una motivazione perugina: ut pax fiat inter nobiles et primates<br />

cives et alios cuiuscumque condictionis et status, o ancora in Orvieto nello<br />

statuto del 1576 che « essorta» ciascuno ad osservare gli ordini per non<br />

essere « mostrato a dito per un ignobile o plebeo superbo et arrogante<br />

che vogli far più degli altri et quel che non convenga al<strong>la</strong> qualità sua».<br />

Questo libro è nato, come il suo precedente, in un clima di totale<br />

col<strong>la</strong>borazione e scambio di idee. Prima di tutto con Maria Giuseppina<br />

Muzzarelli e Antonel<strong>la</strong> Campanini e le colleghe e archiviste di altre città<br />

e sedi con le quali ci siamo incontrate più volte, ed ogni incontro è<br />

stato fondamentale per proseguire nel nostro <strong>la</strong>voro. Non ci siamo mai<br />

sentite sole. Meriti vanno riconosciuti anche ad Antonio Dentoni Litta<br />

che, oltre ad aver accolto i volumi nel<strong>la</strong> col<strong>la</strong>na delle Pubblicazioni degli<br />

Archivi di Stato, non ci ha mai fatto mancare il suo sostegno e <strong>la</strong> sua<br />

presenza fattiva. Anche il dottor Salvatore Italia ha sostenuto il progetto<br />

indirizzando su di esso alcune forze all’interno degli archivi umbri. Di<br />

questo sono ad entrambi molto grata.<br />

Ancora: di totale col<strong>la</strong>borazione (e questa era scontata), ma direi qualcosa<br />

di più, di partecipazione davvero sentita posso par<strong>la</strong>re riguardo ai<br />

molti che hanno <strong>la</strong>vorato al presente volume. Li ricordo tutti nominatim<br />

(anche se i loro nomi ricorrono frequenti nel volume) perché tutti hanno<br />

dato molto, per entusiasmo e adesione: partendo da Pao<strong>la</strong> Monacchia,<br />

senza <strong>la</strong> quale questo libro non avrebbe visto <strong>la</strong> luce e al<strong>la</strong> quale devo<br />

un partico<strong>la</strong>re e affettuoso ringraziamento, continuando con Marilena Rossi<br />

Caponeri sempre disponibile e con Lucio Riccetti presente fin dalle<br />

prime battute, con gli ottimi Alberto Sartore e Serena Sampaolo per<br />

Perugia, le fedeli ed esperte folignati Maria Biviglia, Federica Romani e<br />

Pao<strong>la</strong> Tedeschi, i competenti eugubini Costanza Del Giudice e Raffaele<br />

53 E. IRACE, La nobiltà bifronte ... cit., p. 26.


Introduzione<br />

XXXV<br />

Mastrini, l’entusiasta e capace nursina Caterina Comino, i valenti spoletini<br />

M. Rosaria Benvenuti, M. Pao<strong>la</strong> Bianchi, Paolo Bianchi e Luigi Rambotti,<br />

l’efficiente Nicoletta Paolucci per Todi e l’altrettanto efficiente Elisabetta<br />

David per Terni e Narni, infine i validi Tiziana Petrocelli, Cristiano<br />

Carmi, Sara Proietti per Orvieto e Amelia.<br />

Andrea Maiarelli del<strong>la</strong> cooperativa Scriptorium ha fatto parte del gruppo<br />

a tutti gli effetti, <strong>la</strong>vorando seriamente come sempre.<br />

Ognuno di loro ha messo le proprie competenze, in prevalenza squisitamente<br />

archivistiche, e ciò ha fatto sì che il <strong>la</strong>voro procedesse su binari<br />

sicuri.<br />

Ringrazio le direttrici degli Archivi di Stato di Perugia (C<strong>la</strong>ra Cutini)<br />

e di Terni (Anna Pia Bidolli) che hanno messo a disposizione persone e<br />

strutture anche nelle dipendenti Sezioni, come ringrazio Filippo Orsini<br />

dell’Archivio storico comunale di Todi, coinvolto per più versi nell’impresa.<br />

La ricerca è stata concepita e portata avanti all’interno del progetto<br />

interuniversitario cofinanziato dal Ministero dell’Istruzione, dell’Università<br />

e del<strong>la</strong> Ricerca « Politica, mobilità sociale e cultura in Italia dal secolo<br />

XI agli inizi del XV » di cui è stato coordinatore nazionale Paolo Cammarosano.<br />

La ricerca dell’unità locale da me coordinata aveva per titolo<br />

« Gerarchie sociali e gerarchie dell’ “apparire” attraverso <strong>la</strong> trattatistica e<br />

<strong>la</strong> documentazione giuridico-normativa nelle città e stati italiani tra Medioevo<br />

ed Età moderna ».<br />

Questa ricerca non sarebbe stata possibile senza il <strong>la</strong>voro di sensibilizzazione<br />

verso <strong>la</strong> statutaria in <strong>generale</strong> portato avanti in questi ultimi<br />

anni dal « Comitato per gli studi e le edizioni delle fonti normative» che<br />

ha in Ro<strong>la</strong>ndo Dondarini dell’Università di Bologna il suo animatore e<br />

coordinatore.<br />

Tutti ringrazio e a tutti sono egualmente grata.<br />

M. Grazia Nico Ottaviani


CRITERI PER L’EDIZIONE DEI TESTI<br />

Sono stati adottati gli stessi criteri dimostratisi validi per il volume<br />

emiliano-romagnolo, con una unica aggiunta ovvero <strong>la</strong> numerazione progressiva<br />

dei documenti così nell’indice come nell’edizione.<br />

Per il resto:<br />

– Le note (solo a numeri), non filologiche, sono molto ridotte e contengono<br />

riferimenti ai testi posteriori col<strong>la</strong>zionati con quello edito (col<strong>la</strong>zionato<br />

con...), ai rimandi all’edito (vedi...) e alle sole variazione significative<br />

rispetto a quello.<br />

– L’uso moderno è stato adottato tanto per <strong>la</strong> punteggiatura così come<br />

per gli apostrofi e accenti.<br />

– Le maiuscole sono utilizzate per i nomi di persona, luogo, famiglia,<br />

popolo, religione, divinità e per quelle magistrature <strong>la</strong> cui denominazione<br />

poteva ingenerare perplessità (il Numero sopra le doti, gli Otto,<br />

i Cinque ecc.); santo/a e beato/a sono maiuscoli solo se indicano il<br />

luogo dedicato.<br />

– I numerali sono riportati come espressi ovvero in lettere o in cifre<br />

romane (maiuscoletto).<br />

– I segni di paragrafo non sono riportati ma solo evidenziati con l’andare<br />

a capo.<br />

– Un punto esc<strong>la</strong>mativo tra parentesi tonde indica lettura dubbia non<br />

emendabile.<br />

– L’uso delle parentesi è il seguente: il tondo tra quadre indica<br />

restituzioni in presenza di <strong>la</strong>cune imputabili allo scrittore o a errori<br />

meccanici; tre punti sempre tra quadre indicano spazio <strong>la</strong>sciato<br />

in bianco dal redattore o parole o parti di parole non lette<br />

per guasti nel<strong>la</strong> carta o nel<strong>la</strong> scrittura; tre punti tra tonde segna<strong>la</strong>no<br />

omissioni di parte del testo perché non attinente al<strong>la</strong> materia<br />

<strong>suntuaria</strong>.<br />

Gli stessi criteri valgono anche per i testi a stampa.


XXXVIII Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Nel caso di un testo riportato da più fonti sostanzialmente immutato,<br />

ne viene data l’edizione all’altezza cronologica in cui si presenta per <strong>la</strong><br />

prima volta, riportando in nota le sole varianti significative presenti negli<br />

altri testimoni col<strong>la</strong>zionati; per non perdere <strong>la</strong> scansione cronologica, si<br />

troverà alle date dei testimoni successivi <strong>la</strong> semplice indicazione dei testi<br />

solo col<strong>la</strong>zionati.<br />

Per i testi contenenti varianti significative, dopo aver dato l’edizione<br />

completa del primo testimone, per i testimoni successivi viene utilizzato il<br />

corsivo per le parti in comune, mentre le varianti vengono date in tondo.<br />

Il corsivo è utilizzato anche per gli interventi dei curatori nel testo e<br />

nelle note.<br />

In corpo minore sono elencate in fine di ciascuna Introduzione tutte<br />

le fonti consultate, anche quelle che non hanno dato risultati, mentre<br />

l’indice che precede le edizioni è re<strong>la</strong>tivo esclusivamente alle fonti edite.


Introduzione<br />

ABBREVIAZIONI E SIGLE<br />

XXXIX<br />

ASCAm: Archivio storico comunale di Amelia<br />

ASCCC: Archivio storico comunale di Città di Castello<br />

ASCGT: Archivio storico comunale di Gualdo Tadino<br />

ASCN: Archivio storico comunale di Narni<br />

ASCNo: Archivio storico comunale di Norcia<br />

ASCT: Archivio storico comunale di Todi<br />

ASP, ASCP: Archivio di Stato di Perugia, Archivio storico comunale di Perugia<br />

AST, ASC: Archivio di Stato di Terni, Archivio storico comunale<br />

SASA, ASCA: Sezione di Archivio di Stato di Assisi, Archivio storico comunale<br />

di Assisi<br />

SASF, ASCF: Sezione di Archivio di Stato di Foligno, Archivio storico comunale<br />

di Foligno<br />

SASG, ASCG: Sezione di Archivio di Stato di Gubbio, Archivio storico comunale<br />

di Gubbio<br />

SASO, ASCO: Sezione di Archivio di Stato di Orvieto, Archivio storico comunale<br />

di Orvieto<br />

SASS, ASCS: Sezione di Archivio di Stato di Spoleto, Archivio storico comunale<br />

di Spoleto<br />

BCO: Biblioteca comunale di Orvieto<br />

BDSPU: Bollettino del<strong>la</strong> Deputazione di Storia Patria per l’Umbria<br />

RIS: Rerum Italicarum Scriptores


PERUGIA<br />

a cura di Pao<strong>la</strong> Monacchia e Maria Grazia Nico Ottaviani


INTRODUZIONE<br />

L’intento di raccogliere quante più fonti possibili sull’argomento suntuario<br />

a Perugia nel lungo periodo ha significato, come del resto già<br />

ampiamente dimostrato per l’Emilia Romagna nel primo volume di questa<br />

serie, prendere le mosse dalle diverse redazioni statutarie che segnano<br />

le tappe del divenire normativo cittadino 1 . Per quanto concerne il nostro<br />

caso, il corpus disponibile, ricco ma non del tutto completo, consta di<br />

20 registri più i tre volumi dello statuto a stampa del 1523-29. Tra questi,<br />

esclusi gli statuti incompleti o partico<strong>la</strong>ri di alcuni uffici 2 , si sono<br />

potute confrontate le redazioni degli statuti del comune del 1279 con<br />

quelle, frammentarie, del 1285, entrambe riguardanti solo regole re<strong>la</strong>tive<br />

ai funerali, probabilmente tra le prime ad essere normate; gli statuti del<br />

comune e del popolo del 1342, redatti in volgare, le successive raccolte,<br />

in <strong>la</strong>tino, del 1366, degli inizi del ’400 e del 1415, fino all’edizione cinquecentesca.<br />

Fra tutte, le disposizioni più accurate sono contenute, come<br />

vedremo, nelle rubriche del 1366 mentre, stranamente, non esistono riferimenti<br />

all’argomento suntuario negli statuti bernardiniani del 1425, peraltro<br />

costantemente intessuti di richiami al ben vivere e al<strong>la</strong> moralizzazione<br />

dei costumi. Sono invece andate perdute le norme sui funerali ante-<br />

1 Fra <strong>la</strong> numerosa pubblicistica a disposizione sul<strong>la</strong> storia di Perugia, si rimanda a:<br />

Società e istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio di Perugia (<strong>secoli</strong> XII-XIV). Perugia 1988,<br />

in partico<strong>la</strong>re: A. BARTOLI LANGELI, Le fonti per <strong>la</strong> storia di un comune, pp. 5-21; U.<br />

NICOLINI, Il periodo conso<strong>la</strong>re e podestarile, pp. 25-39; J. C. MAIRE VIGUEUR, Il Comune<br />

popo<strong>la</strong>re, pp. 41-56; S. CAPRIOLI, Una città nello specchio delle sue norme. Perugia milleduecentosettantanove,<br />

pp. 367-477.<br />

2 In pratica restano del tutto fuori dal<strong>la</strong> ricerca gli Statuti nn. 13-20, riguardanti i<br />

Conservatori del<strong>la</strong> Moneta e i Massari, il Catasto, il Bussolo e i Capitani del Contado<br />

[cfr. Archivio storico del comune di Perugia. Inventario, Roma 1956, (Ministero dell’Interno,<br />

Pubblicazioni degli Archivi di Stato, 21), pp. 9-13].


4 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cedenti al 1277, di cui si ha contezza dalle condanne del podestà di<br />

quell’anno e che, presumibilmente, sono poi le stesse reiterate nel<strong>la</strong> rubrica<br />

379 dello statuto del 1279. Se in questo caso specifico, il richiamo<br />

al dispositivo lo si mutua dall’applicazione del<strong>la</strong> sanzione, <strong>la</strong> via più<br />

diretta resta comunque l’analisi delle fonti deliberative ovvero, a Perugia,<br />

delle cosidette Riformanze. Questa serie, dove sono raccolti i verbali<br />

dell’attività deliberativa del consiglio dei priori e degli altri maggiori<br />

consessi cittadini anche antecedenti <strong>la</strong> stessa magistratura priorale,<br />

consta di 231 registri pergamenacei, 151 dei quali cronologicamente<br />

pertinenti al<strong>la</strong> nostra indagine. Purtroppo, una grave <strong>la</strong>cuna tra il 1327<br />

e il 1375, dovuta peraltro alle contingenze politiche del momento 3 , ci<br />

impedisce di seguire l’evoluzione del<strong>la</strong> norma dopo gli statuti del 1342<br />

e soprattutto del 1366.<br />

Fortunatamente per noi, sono proprio di questi anni, i ritrovamenti<br />

di sentenze giudiziarie che, se pure solo parzialmente, ci vengono in aiuto<br />

in un periodo in cui sono ancora di là da venire le raccolte di editti<br />

e bandi.<br />

A conti fatti, lo spoglio sistematico delle fonti dell’archivio storico<br />

comunale di Perugia, può essere riassunto in tre serie principali: Statuti,<br />

Riformanze e Bandi ai quali si è aggiunta <strong>la</strong> recente, succosa “scoperta”<br />

dei registri delle inquisizioni del maggior sindaco. Pochi altri dati, se<br />

pure significativi, provengono infine da conoscenze già acquisite, vista<br />

altrimenti <strong>la</strong> difficoltà di imbastire corpose campagne di scavo documentario,<br />

tratte da ulteriori giacimenti archivistici come il Diplomatico comunale,<br />

i registri dei Copiari o <strong>la</strong> generica e onnipresente “Miscel<strong>la</strong>nea di<br />

documenti”. Sebbene diversi come collocazione archivistica, sono, questi<br />

ultimi, molto spesso simili alle serie maggiori nei contenuti, risalenti per<br />

<strong>la</strong> maggior parte sempre a decreti di governatori e legati, brevi pontifici<br />

o riformanze priorali.<br />

La logica sequenza all’interno del contesto istituzionale avrebbe dovuto<br />

privilegiare le informazioni normative, desunte dalle diverse redazioni<br />

statutarie, per poi affiancarvi l’attività deliberativa delle riformanze e, a<br />

seguire, quanto riportato dalle disposizioni, editti, decreti e quant’altro<br />

emanato da magistrature locali e organismi centrali, via via raccolto in<br />

volumi, per uso e comodo del<strong>la</strong> cancelleria. La scelta redazionale di ricorrere<br />

ad una rigorosa scansione cronologica delle fonti, ha fatto invece<br />

sì che si avessero numerose interruzioni seriali, a tutto vantaggio però,<br />

del<strong>la</strong> continuità temporale e del<strong>la</strong> possibilità di verificare immediatamente<br />

3 Dal<strong>la</strong> distruzione si salva soltanto il registro del 1351 (n. 23 dell’inventario comunale).


Perugia<br />

l’applicazione del<strong>la</strong> norma, magari anche in assenza del<strong>la</strong> stessa e, per il<br />

XVI secolo, grazie alle copie informali di bandi e decreti, anche le gestazioni<br />

sofferte di alcune disposizioni.<br />

Muovendoci dunque in un percorso diacronico degli eventi, se il<br />

primo provvedimento a tutt’oggi noto circa <strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione dei costi<br />

e del<strong>la</strong> pompa nei banchetti e doni nuziali a Perugia lo si ritrova in<br />

una riformanza del 1266 4 , le più antiche fonti di carattere suntuario<br />

che si incontrano, risalgono invece al settembre del 1277, anno in cui,<br />

come prima accennato, il podestà commina tre condanne pecuniarie ad<br />

altrettante donne colpevoli di aver contravvenuto alle disposizioni statutarie<br />

presentandosi scarmigliate in chiesa, durante i funerali dei rispettivi<br />

mariti.<br />

Prescindendo dal<strong>la</strong> normativa sul medesimo argomento dei funerali<br />

rintracciata negli statuti duecenteschi posteriori, per avere memoria dei<br />

primi ordinamenti sul vestire femminile si deve attendere fino al 1318<br />

quando il consiglio priorale stabilisce per ben due volte in pochi giorni,<br />

<strong>la</strong> messa al bando di corone e acconciature d’oro e d’argento con perle<br />

e altre pietre preziose. In contemporanea vengono invece accettate le<br />

cinture con borsa, ovvero lo scagiale, sempre di metallo prezioso e monili<br />

e pettorelle di un valore fino a 10 lire. La pena per ogni contravvenzione<br />

è fissata in 100 lire ma può salire fino a 200 per chi, capitano o<br />

podestà, non intendesse inquisire i denunciati. Anche se, con il tempo,<br />

certi meccanismi si raffineranno, già qui si prevede il diritto all’anonimato<br />

per chi volesse: contrafacientem denuntiare vel accusare. Il medesimo<br />

procedimento, trasposto in volgare, compare negli statuti del 1342 accompagnato<br />

da un capitolo parzialmente rivolto anche agli uomini, dove<br />

si includono norme partico<strong>la</strong>reggiate sul colore e il tipo di stoffa delle<br />

vesti, sulle scol<strong>la</strong>ture, gli strascichi e così via, invocando per il disobbediente,<br />

<strong>la</strong> scomunica in tutto il territorio perugino. Sono anche presenti i<br />

4 ASP, ASCP, Consigli e riformanze, 6, cc. 78v-80r. La delibera, come già segna<strong>la</strong>to<br />

da M.G. Nico (cfr. M. G. NICO OTTAVIANI, De gli ariede e fregiature. Alcune considerazioni<br />

sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> tra Tre e Quattrocento, in Studi sull’Umbria medievale e<br />

umanistica. In ricordo di Olga Marinelli, Pier Lorenzo Meloni, Ugolino Nicolini, a cura di<br />

M. DONNINI e E. MENESTÒ, Spoleto 2000, p. 22) porta una data molto significativa; il<br />

1266 è infatti l’anno in cui si insedia, all’interno del regime popo<strong>la</strong>re, il collegio dei<br />

consoli delle arti, che spesso interverrà in tema di contenimento delle spese e che qui si<br />

dimostra attento in partico<strong>la</strong>re verso quelle che potevano minacciare i patrimoni familiari,<br />

stornandoli per conviti e mance. Il documento in questione non compare tuttavia in questa<br />

edizione perché, a prescindere dal significato, vi si riportano esclusivamente le spese<br />

ritenute superflue.<br />

5


6 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

riferimenti, poi sovente reiterati, ampliati e perfezionati nelle delibere successive,<br />

ai potenziali “fornitori del lusso”, vale a dire: sarti, orafi, ricamatori<br />

e calzo<strong>la</strong>i.<br />

Cronologicamente inserita tra questo statuto e quello successivo del<br />

1366 è poi, <strong>la</strong> rara e decisamente interessante raccolta di condanne emesse<br />

dal comune contro i contravventori alle norme suntuarie, tra 1347 e 1366<br />

che, come sopra accennato, va in qualche modo a colmare il “buco”<br />

<strong>la</strong>sciato dalle riformanze.<br />

In questo specifico caso forse più che altrove, si è dimostrata assolutamente<br />

preziosa <strong>la</strong> stretta col<strong>la</strong>borazione tra i curatori del<strong>la</strong> ricerca e<br />

l’Archivio di Stato dove è depositato il fondo comunale. Al gruppo degli<br />

schedatori esterni se ne è infatti affiancato anche un altro costituito da<br />

alcuni funzionari dello stesso istituto, incaricati, insieme a chi scrive, dal<strong>la</strong><br />

direttrice, C<strong>la</strong>ra Cutini Zazzerini che aveva recepito, ancor prima dell’avallo<br />

ufficiale dell’amministrazione, l’importanza di un coinvolgimento<br />

dall’interno di addetti ai <strong>la</strong>vori, che avrebbero potuto portare il bagaglio<br />

delle proprie conoscenze tecniche, maturate, senza le altrimenti necessarie<br />

mediazioni, a diretto contatto con i depositi archivistici. Per quanto, come<br />

già evidenziato nell’introduzione al primo volume 5 , l’archivio giudiziario<br />

non avrebbe potuto far parte dei nostri spogli, <strong>la</strong> segna<strong>la</strong>zione di Alberto<br />

Maria Sartore, curatore dell’inventario di alcune delle serie del detto fondo,<br />

ha permesso di individuare, all’interno di alcuni fascicoli prima c<strong>la</strong>ssificati<br />

come miscel<strong>la</strong>nea, le condanne dovute all’ufficio del maggior sindaco.<br />

Sebbene fosse noto come <strong>la</strong> normativa cittadina prevedesse, tra i compiti<br />

di questo ufficiale 6 anche quello, specifico, di tute<strong>la</strong>re il decoro e <strong>la</strong><br />

moderazione dei costumi con l’obbligo di punirne <strong>la</strong> disobbedienza, non<br />

si aveva fino ad oggi contezza, che di tale attività giudiziaria si fossero<br />

conservati pochi, ma estremamente significativi <strong>la</strong>certi, attraverso i quali<br />

ci è stato possibile risalire ai nomi delle imputate e al<strong>la</strong> esatta tipologia<br />

del reato. Queste informazioni ci sono oggi preziose perché ci permettono<br />

in alcuni casi di visualizzare quasi i diversi capi di abbigliamento,<br />

magari apprezzandone le pur vietate ricchezze, ma anche perché possiamo<br />

riflettere su alcuni dei personaggi coinvolti a causa delle proprie mogli<br />

5 Si veda a p. 5 quanto espresso dal<strong>la</strong> Muzzarelli sull’opportunità di scartare i fondi<br />

giudiziari.<br />

6 Statuto del Comune e Popolo di Perugia del 1342 in volgare, a cura di M. SALEM<br />

ELSHEIKH, voll. 3, Perugia 2000 (Deputazione di Storia Patria per l’Umbria, Fonti per <strong>la</strong><br />

storia dell’Umbria, 25-27).


Perugia<br />

e che sono spesso, non certo a caso, espressione di quel ceto magnatizio<br />

al momento ancora al bando in città. Ecco dunque che donna Bionda,<br />

moglie di Ugolino, quasi certamente del<strong>la</strong> nobile consorteria dei marchesi<br />

di Valiana, viene inquisita per aver indossato delle vesti divisate e delle<br />

cinture troppo preziose; Ange<strong>la</strong>, moglie del nobile Pietro Vincioli è denunciata<br />

per le scarpe di pelle mentre Giovanna, moglie di Simone degli<br />

Oddi, si era permessa di indossare una guarnacca di panno dimezzato e<br />

con ampia or<strong>la</strong>tura di pelliccia di vaio 7 . E che dire, a proposito delle<br />

vere e proprie imputazioni, del mantello di colore cupo or<strong>la</strong>to da un<br />

drappo con intessute a rilievo delle figure di animali, o del<strong>la</strong> tunica sempre<br />

di color cupo ma inquartata di panno rosso rifinito, lungo le cuciture<br />

e al collo con un fregio di foglie dorate. Non manca nemmeno lo<br />

sfoggio in eccesso di autentici gioielli, soprattutto nell’inquisizioni datate<br />

al marzo del 1366: coroncine d’oro e d’argento guarnite con perle per i<br />

capelli, ricami sempre di perle e pietre preziose per lo scagiale, bottoni<br />

di perle e fili d’oro sulle maniche di panni divisati, smalti e fregi dorati<br />

su spalle e scol<strong>la</strong>ture.<br />

I nuovi statuti, redatti anch’essi nel 1366 e giunti a noi in due copie,<br />

sebbene <strong>la</strong>cunose, conservano un discreto numero di rubriche inerenti<br />

l’argomento suntuario. Si tratta di venti capitoli in tutto, assolutamente<br />

identici nel<strong>la</strong> stesura e nel<strong>la</strong> numerazione di entrambe le copie,<br />

che provvedono a rego<strong>la</strong>mentare l’utilizzo di ghir<strong>la</strong>nde, pietre preziose e<br />

monili, di stoffe e guarnizioni, di doni e mance, di banchetti, passatempi<br />

e anche funerali. Ancora una volta l’accostamento del<strong>la</strong> fonte normativa<br />

al<strong>la</strong> situazione politica contingente, ci è d’aiuto. Perugia, a questa data, è<br />

nel bel mezzo di una crisi di vasta portata. Già all’inizio del decennio i<br />

nobili, sebbene scoperti e ricacciati nel breve volgere di pochi giorni,<br />

avevano congiurato per sovvertire il comune popo<strong>la</strong>re minato anche dalle<br />

violenze e dai saccheggi di molti castelli del territorio. Attraverso questi<br />

statuti il partito antimagnatizio ci fa giungere dunque ancora l’eco delle<br />

sue scelte: negare, ad una società con numerose risorse pur sempre a disposizione,<br />

uno stile di vita eccessivamente lussuoso e imponendo a tutti,<br />

senza distinzioni, cuiuscumque status et condictionis, un tenore morigerato<br />

che allontani gli eccessi cari al<strong>la</strong> vecchia nobiltà 8 . Solo cinque anni dopo<br />

7 Pochi anni dopo, nel 1353 verrà ordinata l’esecuzione capitale di Petruccio degli<br />

Oddi, accusato di aver capeggiato un tentativo di rivolta magnatizia a favore di Alessandro<br />

dei Vincioli. [cfr. A. GROHMANN, Economia e società a Perugia nel<strong>la</strong> seconda metà del<br />

Trecento, in Società e Istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio di Perugia (<strong>secoli</strong> XII-XIV),<br />

Perugia 1988, p. 83].<br />

8 M. G. NICO OTTAVIANI, De gli ariede e fregiature ... cit., p. 24.<br />

7


8 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del resto, il nuovo consiglio priorale di estrazione questa volta magnatizia,<br />

ordinerà: quod quodam capitu<strong>la</strong> statuti comunis Perusii que sunt in<br />

hodium nobilium et magnatum, tol<strong>la</strong>ntur et cancel<strong>la</strong>ntur 9 .<br />

Decisamente diverso il contenuto del<strong>la</strong> delibera del novembre 1370;<br />

ad appena tre giorni dal<strong>la</strong> firma del<strong>la</strong> pace di Bologna, il comune deve<br />

festeggiare con doni e nuovi arredi, i messaggeri che giungono in città a<br />

portare <strong>la</strong> notizia del<strong>la</strong> stipu<strong>la</strong> e anche del<strong>la</strong> vittoria di Galeazzo Visconti<br />

a Casale. Nonostante il rifiuto verbalizzato di sette camerari, si ordina<br />

l’elezione di tre boni homines che decidano quali spese affrontare per<br />

provvedere ai bisogni dei messi e ai loro doni. Non si tratta dunque, né<br />

erano questi i momenti più adatti, di preoccuparsi per <strong>la</strong> calmierazione di<br />

feste e sfarzi eccessivi di ricchi cittadini desiderosi di apparire, quanto<br />

piuttosto di impegnare un comune ormai disastrato a reperire i fondi ritenuti<br />

necessari a celebrare i patti con il papa, quelli che il Bonazzi definirà<br />

un «cibelico tripudio di fuochi, luminarie, balli per le piazze e per le vie » 10 .<br />

A distanza di sei anni si torna a deliberare, il 5 settembre 1376, sui<br />

colori e le forme di vesti e calzature, sulle punte delle scarpe e sui panni<br />

concessi o vietati alle prostitute, il tutto sempre allo scopo di evitare<br />

scandali e inutili, quanto dannosi sperperi che, corrompendo l’antica sobrietà<br />

di costumi, avrebbero inevitabilmente minato <strong>la</strong> conservazione del<br />

tranquillo e pacifico stato e libertà di Perugia e del suo distretto. Ma al<br />

primo posto nel<strong>la</strong> lista priorale non sono una volta tanto, le donne con i<br />

loro ornamenti, ma gli uomini o meglio, le divise. Per primo si vieta<br />

infatti ai cittadini, così come ai comitatini di qualsiasi condizione e stato,<br />

di indossare qualsiasi tipo di vestito, cappuccio, mantello o tunica confezionato<br />

con panni di due colori, meglio conosciuto come divisa e sfoggiato<br />

di norma da molti giovani riuniti in società di natura sediziosa.<br />

Insomma, si cercava di annul<strong>la</strong>re almeno fisicamente, i segni di riconoscimento<br />

ostentati con aria chiaramente anche intimidatoria durante le ronde<br />

cittadine, da gruppi di socii di bande giovanili ante litteram 11 . Nell’ultimo<br />

ventennio del Trecento almeno una dozzina sono le delibere, tra<br />

9 A. GROHMANN, Economia e società... cit., p. 84.<br />

10 L. BONAZZI, Storia di Perugia dalle origini al 1860, Perugia 1875, vol. I, p. 370<br />

(rist. anast. Città di Castello 1982).<br />

11 Pochi sono ancora gli studi sulle società perugine di giovani gaudenti e sulle loro<br />

attività spesso in bilico fra giochi onesti e non, tra finanziamenti comunali per l’allestimento<br />

di feste e tornei e denunce per risse e tumulti anche cruenti (cfr. A. I. GALLETTI,<br />

Sant’Erco<strong>la</strong>no, il grifo e le <strong>la</strong>sche. Note sull’immaginario collettivo nel<strong>la</strong> città comunale, in<br />

Forme e tecniche del potere nel<strong>la</strong> città (<strong>secoli</strong> XIV-XVII), Annali del<strong>la</strong> Facoltà di Scienze<br />

Politiche, (1979-80) 16, pp. 209-210 (Materiali di storia, 4).


Perugia<br />

1382 e 1391, su spese inutili e superflue e sull’elezione di appositi ufficiali<br />

incaricati di porre un freno alle medesime. Si cerca anche di calmierare<br />

le spese per lo stesso collegio priorale specie in occasione di ricevimenti<br />

di ambasciatori o: aliorum amicorum comunis Perusii 12 ; ma nel 1394<br />

torna anche <strong>la</strong> preoccupazione per le divise. Ancora molti sono i ragazzi<br />

e gli uomini che osano girare per <strong>la</strong> città e il contado con vesti e soprattutto<br />

calzature a mo’ di divisa, suscitando discordie e fomentando malumori<br />

e per questo, rischiano multe di 100 fiorini, così come rischiano<br />

anche gli stessi ufficiali colpevoli di negligenza per non aver provveduto<br />

a comminare le previste pene. Questa volta però <strong>la</strong> riformanza prevede<br />

una vistosa deroga; tutti coloro che verranno sorpresi ad indossare panni<br />

divisati verranno incriminati, excepto Beordo. Il riferimento esplicito è a<br />

Biordo Michelotti, divenuto anche se per pochi anni, signore di Perugia<br />

e dunque esentato e non poteva essere altrimenti, insieme al<strong>la</strong> sua gente,<br />

da un simile divieto.<br />

Il Quattrocento inizia con <strong>la</strong> riproposizione dei vecchi statuti del 1366,<br />

ma con qualche novità. I primi capitoli, una volta ricopiati vengono cassati<br />

e sostituiti da un’unica additio che sorvo<strong>la</strong>ndo alquanto su ornamenti<br />

in pietre preziose, vieta piuttosto a qualsiasi donna di portare, sia in città<br />

che nel contado, certi tipi di stoffe ovvero velluto, sciamito, drappo e<br />

seta, consentendo invece <strong>la</strong> <strong>la</strong>na e i ciambellotti di qualsiasi forma purché<br />

non troppo arricchiti da intagli ed applicazioni. Nelle pene per i<br />

contravventori vengono inseriti anche quei sarti che si fossero prestati a<br />

cucire abiti non autorizzati.<br />

Nel 1402 un ordinamento congiunto dei priori e del luogotenente del<br />

duca di Mi<strong>la</strong>no a cui Perugia si era sottomessa, si occupa anche di moderare<br />

<strong>la</strong> lunghezza e l’ampiezza delle maniche e l’eccessivo sfoggio di<br />

fodere e rifiniture. Ritornano ancora ciclicamente, le delibere sui funerali<br />

e nuove/vecchie riproposizioni di norme statutarie. Nel 1416 ecco comparire<br />

<strong>la</strong> riforma per le mulieres meretrices et diffamate ac inhoneste vite:<br />

mentre si proibisce a tutte le donne, eccezion fatta a vedove e religiose,<br />

di coprirsi il capo con il mantello, alle prostitute si comanda di indossare<br />

un tipo di mantello più corto, fino alle ginocchia, che le connoti<br />

immediatamente quali “diverse” 13 . Siamo ormai, per Perugia, negli anni<br />

12 ASP, ASCP, Consigli e riformanze, 31, c. 15v; 34, c. 174v.<br />

13 M. G. NICO OTTAVIANI, De glie ariede ... cit., p. 16. Ci si pente però quasi subito<br />

per tanto rigore nel vietare di coprirsi il capo e dopo appena dieci giorni dall’emanazione<br />

del<strong>la</strong> riformanza, si corregge il tiro consentendo l’utilizzo del cappuccio alle donne oltre i<br />

quaranta anni e a tutte, in caso di pioggia.<br />

9


10 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

di Braccio e puntuale, nel momento di ascesa al potere di un signore,<br />

diventa importante, questa volta per gli uomini, mostrarsi in pubblico<br />

sfoggiando i colori del proprio partito, del<strong>la</strong> societas a cui si appartiene.<br />

Nel giugno del 1420 si riaffacciano dunque gli ordinamenti sulle divise<br />

tesi a mettere al bando tutti quei segni utili: ad ostensionem societatis<br />

sive secte, eccezion fatta, come fu un tempo per Biordo, per gli uomini<br />

al servizio excelsi domini nostri Braccii. Nel decreto braccesco emerge<br />

come altra eccezione al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>, quel<strong>la</strong> che consente, agli affiliati del<strong>la</strong><br />

societas S. Hercu<strong>la</strong>ni di indossare, nel giorno dedicato al santo patrono<br />

Erco<strong>la</strong>no, i propri colori in segno di festa e l’altra re<strong>la</strong>tiva alle divise<br />

indossate in occasione prelii. È questo un esplicito riferimento al<strong>la</strong> battaglia<br />

dei sassi, l’antichissimo gioco perugino riportato in auge dallo stesso<br />

Braccio, che vi riconosceva una salutare palestra per i giovani soldati. Se<br />

non proprio tutto, molto era permesso nei giorni del<strong>la</strong> battaglia e se si<br />

arrivava a non punire coloro che avevano ucciso il proprio avversario, a<br />

maggior ragione si riconosceva l’utilità di distinguere i contendenti nel<strong>la</strong><br />

mischia, grazie ai colori indossati.<br />

Conclusosi il breve periodo di Braccio, si apre per Perugia, il forte<br />

momento del<strong>la</strong> predicazione di s. Bernardino dal<strong>la</strong> quale scaturiranno<br />

anche dei nuovi statuti conosciuti appunto come “bernardiniani” 14 . Per<br />

<strong>la</strong> verità questi non portano alcun accenno esplicito ai temi suntuari,<br />

tanto da non essere inclusi tra le fonti qui edite ma certamente, l’eco<br />

delle infuocate parole del francescano contro i mali e i vizi del<strong>la</strong> società,<br />

comprendendo fra questi l’usura praticata in primis dagli Ebrei, non dovrebbe<br />

essere stato del tutto estraneo ai nuovi ordinamenti verso questi<br />

ultimi, datati all’aprile del 1432 e nei quali viene sancito l’obbligo di<br />

portar il segno giallo di riconoscimento sugli abiti perché cum sicut nul<strong>la</strong><br />

partecipatio esse potest iustitie cum iniquitate, nul<strong>la</strong> sotietas lucis cum tenebris,<br />

ita nul<strong>la</strong> pars fidelium cum infidelibus esse debet 15 . Sono questi anche<br />

gli anni in cui si cominciano ad incontrare le prime costituzioni<br />

14 Il fascicolo contenente le disposizioni statutarie raccolte nel 1425 dal comune dopo<br />

le prediche di Bernardino da Siena, è attualmente conservato insieme al<strong>la</strong> redazione del<br />

terzo libro del 1467, nel registro n. 11 del<strong>la</strong> raccolta dell’archivio storico comunale presso<br />

l’ASP.<br />

15 Cfr. in questo: Perugia, doc. n. 47. In realtà il segno distintivo, come nota anche<br />

Toaff, doveva essere in vigore in città già da tempo, ma probabilmente senza eccessivo<br />

rigore e non per tutti [cfr. A. TOAFF, Gli ebrei a Perugia, Perugia 1975 (Deputazione di<br />

Storia Patria per l’Umbria, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria, 10), p. 63]. Ma dello stesso<br />

autore vedi anche, sempre per Perugia: Gli ebrei a Città di Castello dal XIV al XVI<br />

secolo, in BDSPU, LXXII (1975), p. 34, nota 60.


Perugia<br />

suntuarie di emanazione legatizia. A partire dal 1445 saranno sempre più<br />

spesso i cardinali legati, a cominciare da Domenico Capranica, ad ordinare<br />

<strong>la</strong> pubblicazione di decreti su pompe e ornamenti. Non che i risultati<br />

siano molto diversi: sempre mal tollerati strascichi e ricami preziosi,<br />

tessuti serici e monili oltre un certo peso, si impartiscono in compenso<br />

ulteriori disposizioni per le registrazioni; in cancelleria comunale si deve<br />

produrre e conservare un apposito registro dove segnare i nomi delle<br />

donne e dei loro mariti o padri, <strong>la</strong> porta e parrocchia di appartenenza,<br />

<strong>la</strong> qualità e i segni delle due vesti di lusso concesse per rego<strong>la</strong>mento.<br />

Senza questa registrazione le vesti non potranno essere indossate, pena <strong>la</strong><br />

requisizione.<br />

La volontà di registrazione si al<strong>la</strong>rga anche alle doti e il governatore,<br />

cardinale Bartolomeo Vitelleschi decreta nel 1460 l’obbligo, per i notai,<br />

di depositare in cancelleria, entro 15 giorni dal<strong>la</strong> stipu<strong>la</strong> del contratto<br />

nuziale, le notule dell’atto con <strong>la</strong> specifica dell’anno, mese e giorno e i<br />

nomi dei contraenti. Tutto questo permetteva poi, in caso di e<strong>la</strong>rgizioni<br />

più consistenti di quelle pattuite, di incastrare il colpevole. Tra i diversi<br />

punti del decreto Vitelleschi è da ricordare poi l’ottavo, vale a dire <strong>la</strong><br />

collocazione in cattedrale, di un cippo per le denunce scritte, da aprirsi,<br />

con tre diverse chiavi, ogni quindici giorni. Tra i giuristi incaricati di<br />

rivedere i diversi capitoli richiesti dal legato compare anche Pietro di<br />

Matteo Baldeschi, pronipote di Baldo degli Ubaldi.<br />

Al<strong>la</strong> fine degli anni Sessanta del Quattrocento compaiono anche alcuni<br />

brevi pontifici sulle scomuniche da comminare agli inosservanti dei<br />

decreti legatizi e le autorità comunali, dal canto loro, tornano a farsi vive<br />

ordinando l’elezione di boni homines, quattro per porta, perché vigilino<br />

sul<strong>la</strong> pace e sul<strong>la</strong> moderazione dei costumi, in ottemperanza di quanto<br />

allora predicato da frate Battista da Montefalco, il francescano dell’Osservanza<br />

il cui nome comparirà anche nei decreti del vicelegato Angelo Lupi<br />

sulle scol<strong>la</strong>ture degli abiti femminili. Praticamente di seguito al<strong>la</strong> prima<br />

delibera, nel febbraio del 1472, i priori tornano a ribadire le proprie<br />

intenzioni eleggendo, il 4 marzo successivo, tre cittadini per porta 16 con<br />

il preciso incarico di control<strong>la</strong>re scol<strong>la</strong>ture, strascichi, tessuti delle vesti e<br />

le spese sostenute per doti e funerali.<br />

Il secolo si chiude con il primo documento in forma di bando pubblico<br />

del<strong>la</strong> nostra raccolta. Il 30 marzo 1485, dopo essersi consultato con<br />

il vescovo, i priori, i padri predicatori di S. Lorenzo e S. Francesco,<br />

nonché con giuristi ed eminenti cittadini, il luogotenente Bartolomeo<br />

16 Alcuni di questi saranno gli stessi nominati un mese prima.<br />

11


12 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Poggi emana una prima “legge perpetua” sul calmieramento di scolli e<br />

code, promettendo un ulteriore ordinamento su monili e doti, da vararsi<br />

dopo un più maturo esame.<br />

Il sedicesimo secolo è, come facilmente ipotizzabile, il più ricco di<br />

documentazione, rintracciabile per <strong>la</strong> maggior parte sotto forma di editti<br />

legatizi. A fianco delle consuete riformanze priorali o dei decreti copiati<br />

via via negli strumentari del<strong>la</strong> seconda metà del Quattrocento, <strong>la</strong> serie<br />

con <strong>la</strong> più alta concentrazione di fonti è senz’altro quel<strong>la</strong> costituita dai<br />

registri dove furono rilegati gli esemp<strong>la</strong>ri degli editti e bandi emanati dal<strong>la</strong><br />

o per <strong>la</strong> città. Qualcuno, forse all’interno del<strong>la</strong> medesima cancelleria comunale<br />

o forse, visto anche il tipo desueto di rilegatura in cartone e carta<br />

di Francia, nel<strong>la</strong> cerchia degli eruditi locali, si preoccupò poi di raccogliere<br />

in un unico volume, oggi il numero 1 del<strong>la</strong> serie, <strong>la</strong> maggior parte<br />

degli editti in questione, sia manoscritti che a stampa e, in alcuni casi, ma<br />

siamo già in pieno Seicento, riguardanti altre realtà cittadine. Purtroppo,<br />

come spesso accade nel corso di <strong>la</strong>vori di rilegatura di questo genere, <strong>la</strong><br />

volontà di creare una raccolta “<strong>suntuaria</strong>”, non andò di pari passo con<br />

un’attenta disamina dei diversi documenti, alcuni dei quali peraltro, esemp<strong>la</strong>ri<br />

di bozze o rifacimenti ufficiosi degli stessi editti, privi di riferimenti<br />

o del<strong>la</strong> data. La loro problematicità fece sì che si confondesse <strong>la</strong> sequenza<br />

cronologica e a volte anche quel<strong>la</strong> logica, con errori di impaginazione<br />

nemmeno sempre desumibili, data <strong>la</strong> reiterazione degli argomenti.<br />

L’indagine avviata per questo nostro <strong>la</strong>voro ha finalmente permesso di<br />

analizzare, con il supporto di precise verifiche in altre fonti, l’intero scritto,<br />

emendandone gli errori e chiarendo il vero svolgersi dell’impaginato 17 .<br />

Dall’analisi testuale del<strong>la</strong> normativa cinquecentesca emerge <strong>la</strong> solita preoccupazione<br />

per <strong>la</strong> lunghezza degli strascichi e per le scol<strong>la</strong>ture, il richiamo<br />

a non eccedere nel valore dei preziosi e in quello delle somme destinate<br />

alle doti. Nel tentativo di tenere sotto controllo le diverse situazioni<br />

si suole ricorrere a tre elemeni essenziali: <strong>la</strong> creazione, a più riprese, di<br />

appositi ufficiali incaricati di far rispettare l’osservanza del<strong>la</strong> normativa 18 ;<br />

17 Gli errori nel<strong>la</strong> successione delle fonti sono facilmente intuibili dai capitoli del<br />

1555. Nel registro delle riformanze, <strong>la</strong> pubblicazione di tali ordinamenti, avvenuta il 22<br />

marzo di quell’anno, ci restituisce un testo ben preciso che poi, senza <strong>la</strong> data, era stato<br />

riportato anche tra i bandi del nostro registro, rilegandolo però, in parte nelle prime<br />

quattro carte e poi, dopo un notevole salto, facendolo terminare al<strong>la</strong> carta n. 13, inframezzato<br />

da altri provvedimenti del 1549 e del 1564.<br />

18 Questri ufficiali, in numero variabile ma sempre in rappresentanza di tutte e cinque<br />

le porte cittadine, dovevano essere di comprovata serietà e di età avanzata (sopra i<br />

50 anni nel 1502), probabilmente per dare maggiori garanzie in caso di troppo ravvicinate<br />

ispezioni degli abiti femminili!


Perugia<br />

<strong>la</strong> minaccia di applicare multe più o meno sa<strong>la</strong>te per i contravventori 19 ; i<br />

tentativi di dissuasione al<strong>la</strong> fonte ovvero, l’applicazione di altre multe agli<br />

addetti ai <strong>la</strong>vori quali sarti, ricamatori e orefici, senza l’impegno dei quali,<br />

il lusso, almeno in teoria, non avrebbe potuto imporsi.<br />

Ben poche sono le novità nel dettato delle disposizioni statutarie cinquecentesche<br />

edite dal Carto<strong>la</strong>ri nel 1526, ma rispecchianti le omologhe<br />

normative del 1366. D’altronde nelle aggiunte al testo pubblicato, così<br />

come nell’introduzione in volgar lingua degli ordinamenti del 1529, si<br />

par<strong>la</strong> esplicitamente del<strong>la</strong> necessità di continuare a reiterare leggi già scritte,<br />

ivi comprese quelle «sante » e « ottime » del 4 aprile 1508 perché,<br />

appena promulgate, già sono destinate a cadere in desuetudine, stante il<br />

troppo licenzioso vivere di uomini e donne che sta gravemente danneggiando<br />

l’intera città.<br />

A prescindere dall’aumentare da 6 a 12 il numero dei convitati oltre<br />

cui far scattare l’obbligo per l’ospite di notificare l’intenzione di fare un<br />

banchetto, o l’abrogazione, nel rispetto del<strong>la</strong> libertà religiosa, dell’ultima<br />

rubrica sugli abiti da lutto e per i defunti, si interviene so<strong>la</strong>mente per<br />

regimentare <strong>la</strong> distribuzione delle quote del<strong>la</strong> multa comminata a quanti<br />

venivano sorpresi a praticare il gioco proibito delle corone 20 . Strana cosa,<br />

a Perugia si vietava alle fanciulle di giocare alle corone, ma si riconosceva<br />

l’impunità a quanti avessero potuto uccidere gli avversari partecipando<br />

al gioco dei sassi!<br />

Nel 1548 21 , all’indomani del<strong>la</strong> perdita delle ultime libertà comunali e<br />

dell’erezione del<strong>la</strong> rocca quale tangibile segno del rinnovel<strong>la</strong>to potere<br />

pontificio, anche gli ordinamenti suntuari trovano il modo di celebrare il<br />

nuovo corso politico e così, da parte dei conservatori dell’ecclesiastica<br />

obbedienza, ovvero dal<strong>la</strong> magistratura civica imposta da Roma dopo <strong>la</strong><br />

disfatta del 1540 in luogo dei destituiti priori, se ne auspica <strong>la</strong> ratifica da<br />

19 Nel 1506 si imponevano ammende pari a 25 ducati d’oro; nel 1529 si par<strong>la</strong> di 25<br />

lire di denari; nel 1536 di 10 scudi d’oro per poi salire vertiginosamente, nel 1549 a 50<br />

scudi riscendendo a 25, dieci anni dopo.<br />

20 In che cosa fosse consistito il ludus coronarum et rinarum, francamente non è che<br />

sia molto chiaro, né <strong>la</strong> totale assenza di fonti locali, al di là degli statuti, ci aiuta. Quanto<br />

scritto nel<strong>la</strong> rubrica potrebbe indurci a credere che si trattasse di un passatempo magari<br />

un pò licenzioso oltre che fastidioso, in voga tra le giovani donne, durante il quale queste,<br />

intrecciando corone e formando girotondi o danzando, fermavano i passanti per strada<br />

e gli impedivano di passare se non pagavano un pegno in denaro sonante.<br />

21 Il testo, non datato, si fa risalire al 1548 dal riferimento al vicelegato, Giovanni<br />

Angelo dei Medici, chiamato a rivestire <strong>la</strong> carica in tale anno (cfr. A. MARIOTTI, Saggio di<br />

memorie istoriche civili et ecclesiastiche del<strong>la</strong> città di Perugia e suo contado, Perugia 1806,<br />

p. 368).<br />

13


14 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

parte del legato e del vicelegato insieme, per grazia di Dio e « somma<br />

providentia del santissimo signor nostro papa Paulo III novamente introducto<br />

e formato ».<br />

Nell’ultimo quarto del secolo, tra riproposizioni, aggiustamenti e minacce<br />

di sempre più severe sanzioni, sono soprattutto due, gli interventi<br />

di un certo rilievo: le provvisioni del 1582 e <strong>la</strong> nuova pragmatica del<br />

1595. Nel primo caso si tratta di un testo già ampiamente divulgato in<br />

più versioni negli anni precedenti, ma che a questa data, nell’arco dell’intero<br />

mese di dicembre, viene riproposto con una nuova riforma e con<br />

un iter piuttosto complesso. Si comincia il 6 dicembre con un anticipo,<br />

estrapo<strong>la</strong>to dal testo pubblicato il giorno successivo, re<strong>la</strong>tivo al solo vestire<br />

delle meretrici. La volontà del cardinal legato Alessandro Riario di<br />

bandire nuove riforme e <strong>la</strong> necessità che queste siano rivolte a tutti gli<br />

strati sociali, impone di rivolgersi anche alle donne disoneste, perché<br />

possano essere sempre distinguibili dalle altre, ma parimenti, esige che,<br />

per rispetto alle “oneste”, se ne parli: « con una separata prohibitione ».<br />

È così che alle cortigiane si vieta oggi di indossare drappi d’oro e d’argento,<br />

sete e gioielli e tutto quello che l’indomani verrà vietato anche<br />

alle donne del<strong>la</strong> città, oltre allo specifico obbligo di indossare, in pubblico,<br />

<strong>la</strong> berretta simbolo del proprio mestiere. Un giro di vite di rilievo, se<br />

si pensa che appena un decennio prima, vigeva ancora <strong>la</strong> norma per cui<br />

a costoro era permesso agghindarsi con ogni sorta di ornamento e vesti<br />

altrimenti proibite, a patto che non uscissero mai in pubblico senza <strong>la</strong><br />

fatidica berretta in testa che evidentemente da so<strong>la</strong>, bastava a connotarne<br />

l’indole. Ma del resto, nei capitoli del 1559 si era ancora più permissivi,<br />

concedendo loro di togliersi il famigerato copricapo almeno davanti all’altare<br />

del Sacramento in chiesa, e non facendo alcun riferimento ad<br />

eventuali intromissioni in gruppi di altre donne, poi severamente punite.<br />

Finalmente, il 7 dicembre si pubblica l’intero bando con cui a tutti si<br />

proibisce un po’ di tutto, se caricato di « superfluità ». Nessuno potrà<br />

portare berretti, cappelli, cappe, cappotti, vesti e calze se vi saranno stati<br />

tessuti, ricamati o applicati fili d’oro e d’argento, perle o altre gemme e<br />

pellicce, e poco importerà se i fi<strong>la</strong>ti saranno falsi e le pietre finte. Da<br />

tanta sobrietà sono dispensati soltanto gli sco<strong>la</strong>ri forestieri e gli stranieri<br />

di passaggio in città, purché <strong>la</strong> loro permanenza non superi i due mesi e<br />

poi comunque, non manca un appello al<strong>la</strong> loro sensibilità nel moderare<br />

il proprio vestire. Passando poi, dalle cose nettamente proibite, ad elencare<br />

quanto è permesso, si fa via via menzione dei diversi tipi e quantità<br />

di gioie consentite. Evidentemente tutto ciò, per poi essere messo in pratica,<br />

esigeva l’esistenza di personale esperto e pubblicamente autorizzato<br />

a esaminare i diversi ornamenti per valutarli e così, il successivo giorno


Perugia<br />

14, i priori perugini eleggeranno anche quattro stimatori di gioie nelle<br />

persone di due orefici e di due sarti. La severità del<strong>la</strong> normativa tuttavia<br />

deve aver colpito sfavorevolmente l’opinione pubblica, tanto da costringere<br />

il cardinal legato a ritornare su alcune decisioni mitigandone gli<br />

effetti. E così, il 23 dicembre si bandirà una nuova aggiunta al<strong>la</strong> riforma<br />

del Riario, più « opportuna et conveniente ».<br />

Il secolo, così come il nostro excursus, termina con l’edizione di una<br />

minuziosa prammatica voluta nel 1595 dal governatore Carlo Conti, vescovo<br />

anconetano, dove <strong>la</strong> preoccupazione di mitigare le spese superflue<br />

deriva non già, come si vuol specificare, da ragioni politiche o per emu<strong>la</strong>re<br />

altre città, ma piuttosto perché è dovere di ogni battezzato rinunziare<br />

alle pompe e alle vanità del mondo.<br />

Nel testo ci colpisce tra l’altro, il settore dedicato alle pene comminate,<br />

per <strong>la</strong> prima volta infatti, il « timore delle pene temporali »<br />

che, a detta dello stesso monsignor Conti, avrebbe dovuto esortare<br />

tutti all’obbedienza, è decisamente rilevante. Se prima si era sempre<br />

scritto di pene pecuniarie e solo per le cortigiane si arrivava a minacciare<br />

i colpi di frusta, adesso si decide di colpire con pesantissime<br />

sanzioni chi sta all’origine stessa del peccato, ovvero gli artigiani del<br />

lusso: orefici, sarti e ricamatori, nel<strong>la</strong> convinzione, del resto non peregrina,<br />

che senza il loro <strong>la</strong>voro, non si sarebbero avuti manufatti e<br />

dunque trasgressioni. Il deterrente è in effetti di tutto rispetto: in caso<br />

di confezione di vesti e ornamenti proibiti, al reprobo sarebbe spettato,<br />

<strong>la</strong> prima volta oltre il pagamento di 20 scudi, <strong>la</strong> tortura dei tratti<br />

di corda se uomo e, se donna, l’inusuale onta di passare un’ora legata<br />

al<strong>la</strong> fontana del<strong>la</strong> piazza grande, con successiva condanna all’interdizione<br />

dalle proprie attività; in caso di recidiva poi, si sarebbe arrivati a<br />

tre anni di galera.<br />

Tra i punti trattati invece nel settore “tecnico”, molti dei quali di<br />

analogo contenuto e fattura dei provvedimenti precedenti, è senz’altro da<br />

evidenziare il settimo, re<strong>la</strong>tivo al<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti dorate. In pratica,<br />

si ordina che tutti gli abiti intessuti in oro e argento dovranno essere<br />

fatti bol<strong>la</strong>re in un apposito libro, a cura degli ufficiali dell’arte del<strong>la</strong> seta.<br />

In ogni registrazione dovrà essere specificata <strong>la</strong> qualità degli ornamenti,<br />

fondi e colori delle vesti, nonché i nomi dei proprietari, il tutto entro e<br />

non oltre otto giorni per <strong>la</strong> città e quindici per il contado. Passato il<br />

periodo indicato, il suddetto registro dovrà essere sigil<strong>la</strong>to e consegnato<br />

al cancelliere priorale, di modo che sarà impossibile aggiungervi ulteriori<br />

descrizioni di nuovi abiti.<br />

Purtroppo per noi, il primo e anche unico registro del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura<br />

delle vesti perugine a tutt’oggi conosciuto, è datato a partire dal novem-<br />

15


16 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

bre del 1617, periodo non ricompreso nel<strong>la</strong> nostra disamina; data comunque<br />

l’importanza rivestita dall’argomento, abbiamo scelto di concludere<br />

queste note introduttive dandone una pur breve descrizione 22 . Il<br />

registro dunque, così è intestato:<br />

« In questo libro coperto di carta pecora di carte n. 100, segnato con<br />

l’arme del<strong>la</strong> città, si scriveranno tutte le vesti et abigliamenti sì de gl’huomini<br />

come delle donne che per essere proibite, si devono bol<strong>la</strong>re, conforme al<strong>la</strong><br />

Pragmatica fatta al tempo delli molto illustri signori, capitano Baldasarre Alessandri<br />

e colleghi, priori dell’ultimo trimestre 1617. Da scriversi per le mani<br />

di Rugiere Tetii e di Cristofaro Muscoli, uffitiali del<strong>la</strong> magnifica arte del<strong>la</strong><br />

seta ».<br />

Come è intuibile, le migliori famiglie cittadine passano tutte per <strong>la</strong><br />

penna di Ruggero e del collega: dai Signorelli agli Alessandri, dai Baldeschi<br />

agli Alfani, dagli Ansidei ai Montesperelli, ma non mancano nemmeno<br />

pittori, barbieri e muratori. I fitti elenchi di manufatti, per quanto<br />

succinti, in pratica quasi mai <strong>la</strong> descrizione supera una riga di testo, ben<br />

rendono <strong>la</strong> dovizia di certi elementi. Ecco, a mò d’esempio, cosa denunciavano<br />

alcuni tra i numerosi discendenti di Baldo degli Ubaldi che compaiono<br />

in queste carte 23 .<br />

Il signor Giacomo si faceva bol<strong>la</strong>re, tra le altre cose: « uno giuppone<br />

di te<strong>la</strong> di Fiorenza con fiori d’oro e argento, uno ferraiolo di teletta<br />

piana foderato di damasco con trina d’argento, uno paro di calzoni di<br />

terzanello negro racamato con trina di raso, uno colletto di cervatto con<br />

trine d’oro » ma non mancavano poi, « uno paro di calzoni di panno<br />

mischio trinate d’oro, una casacha del detto trinata d’oro, uno paro di<br />

calze intiere con liste ricamate sul raso e fodera di te<strong>la</strong> d’oro, una casacha<br />

del detto e uno ferraiolo di raso nero con racamo foderato di te<strong>la</strong><br />

d’oro». Immediatamente dopo, Tiberio Baldeschi denunciava una sottana<br />

di velluto nero e paonazzo trinata d’oro, un paio di maniche di raso<br />

paonazzo e filo d’oro, altre due sottane di cui una di panno cremisi<br />

guarnito d’oro e l’altra di te<strong>la</strong> d’argento, nonché una veste di te<strong>la</strong> d’oro<br />

guarnita sempre in oro. E finalmente una donna, Antea Baldeschi, sposa<br />

del conte Cesare Meniconi; a lei spettavano, tra sottane, vesti e zimarre,<br />

anche una veste di te<strong>la</strong> d’oro con guarnizioni d’oro, busto compreso,<br />

una veste paonazza con busto guarnito di seta e oro, una sottana di te<strong>la</strong><br />

d’argento leonato di Spagna guarnita d’oro, una zimarra di panno color<br />

22 ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea, 84.<br />

23 Ibid., cc. 6v-7v.


Perugia<br />

“fior di pescho” guarnita d’argento, un paio di maniche di raso bianco<br />

ricamate in oro e un altro paio in te<strong>la</strong> d’oro, fiorate e guarnite ancora<br />

con oro.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

17<br />

Pao<strong>la</strong> Monacchia<br />

* Statuti cittadini: ASP, ASCP, Statuti, nn. 1-12; Primum volumen statutorum<br />

augustae Perusiae magistratuum ordines et auctoritatem aliaque egregia civitatis<br />

ordinamenta continens nuper emendatum, actum et impressum ad publicam<br />

utilitatem, Perusiae, in aedibus Hieronymi Francisci Charto<strong>la</strong>rii, 1526.<br />

* Consigli e riformanze: ASP, ASCP, Consigli e riformanze, nn. 1-150, 176-207.<br />

* Bandi: ASP, ASCP, Editti e bandi, nn. 1-10.<br />

* Altri fondi: ASP, ASCP, Diplomatico comunale, Bolle e brevi, Palchetto 10,<br />

Cassetto 7, 17; Palchetto 13, Cassetto 18; Palchetto 1, Cassetto 20; ASP,<br />

ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere, nn. 1-7; ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea,<br />

nn. 4, 54; ASP, Giudiziario, Podestà (1277), b. 10b; ASP, Giudiziario,<br />

Capitano del popolo (1354-1357), b. 114; ASP, Giudiziario, Miscel<strong>la</strong>nea giudiziaria,<br />

Maggior Sindaco (1346-1375), b. n.n.<br />

* Statuti del territorio: Castelleone di Deruta: E. FARINA, Statuti di Castiglion<br />

del Lago (sec. XIV) 24 , in BDSPU XVIII (1912), pp. 101-147; Corciano: Statuto<br />

del castello di Corciano, a cura di G. SCENTONI, Perugia 1984 (Archivi<br />

dell’Umbria, Inventari e ricerche, 2); Deruta: Lo statuto di Deruta in volgare<br />

dell’anno 1465, a cura di M. G. NICO OTTAVIANI, Firenze, 1982 (Quaderni<br />

del « Centro per il Collegamento degli Studi medievali e Umanistici nell’Università<br />

di Perugia », 9); Torgiano: M. RONCETTI, Statuti di Torgiano del 1426,<br />

in BDSPU, LIX (1962), pp. 97-178.<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Andrea Maiarelli (ASP,<br />

ASCP, Statuti, nn. 1-4, 9-10, 12/1; ASP, ASCP, Consigli e riformanze, nn. 24, 30-<br />

32, 34, 38, 40-41, 47, 56-57, 61, 108, 124, 126-127, 132, 134 (doc. 85), 137-139,<br />

143, 181; ASP, ASCP, Editti e Bandi, n. 2; ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle,<br />

brevi e lettere, nn. 2-4 (doc. 66); ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea, nn. 4, 54; ASP, ASCP,<br />

Diplomatico comunale, Bolle e brevi, Palchetto 10, Cassetto 7, 17; Palchetto 13,<br />

24 Nel Repertorio degli statuti comunali umbri, a cura di P. BIANCIARDI e M. G. NICO<br />

OTTAVIANI, Spoleto 1992, (Quaderni del « Centro per il Collegamento degli Studi medievali<br />

e Umanistici nell’Umbria », 28), pp. 76-77, si chiarisce, una volta per tutte, l’errata<br />

attribuzione a Castiglion del Lago, dello statuto edito da Farina, appartenente, in realtà a<br />

Castelleone.


18 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Cassetto 18; Palchetto 1, Cassetto 20), Pao<strong>la</strong> Monacchia, (ASP, ASCP, Consigli e<br />

riformanze, nn. 31 (doc. 21), 69; ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e<br />

lettere, n. 4 (docc. 71, 72), 7; ASP, Giudiziario, Podestà (1277), b. 10b, Miscel<strong>la</strong>nea<br />

giudiziaria, Maggior Sindaco (1346-1375), b. n.n., reg. 1; ASP, Giudiziario,<br />

Giudice di giustizia (1359-1367), b. 17, reg. 6), Serena Sampaolo: (ASP, ASCP,<br />

Consigli e riformanze, nn. 6, 7, 17, 131, 133, 134 (doc. 84), 136; ASP, ASCP,<br />

Editti e Bandi, nn. 1, 4-7), Alberto Sartore: [ASP, ASCP, Consigli e riformanze,<br />

nn. 1-5; ASP, Giudiziario, Giudice di giustizia (1359-1367), b. 17, reg. 4; ASP,<br />

Giudiziario, Capitano del Popolo, (1354-1357), b. 114].


Perugia<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1277, settembre<br />

Giudiziario<br />

ASP, Giudiziario antico, Podestà (1277), b. 10b.<br />

Contro coloro che contravvengono alle disposizioni circa i funerali (fasc. 6,<br />

c. 99rv)<br />

2. 1279<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti, n. 1.<br />

Ed.: Statuto del comune di Perugia del 1279, a cura di S. CAPRIOLI e A. BARTOLI<br />

LANGELI, voll. 2, Perugia 1996 (Deputazione di Storia Patria per l’Umbria, Fonti<br />

per <strong>la</strong> storia dell’Umbria, 21-22).<br />

Qualiter puniantur facientes mortuum militem, et de dupleriis faciendis<br />

et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis (Rub. 379, c. 53rv)<br />

Qualiter mulieres non redeant ad domum defuncti postquam frater predicationem<br />

fecerit (Rub. 380, c. 53v)<br />

3. 1285<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti (secc. XIII-XIV), n. 12/1.<br />

❑ Qualiter puniantur facientes mortuum militem, et de dupleriis faciendis<br />

et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis (Rub. 375,<br />

cc. 32v-33r). Vedi n. 2, 1279. Statuti, Rub. 379<br />

❑ Qualiter mulieres non redeant ad domum defuncti postquam frater<br />

predicationem fecerit (Rub. 376, c. 33r). Vedi n. 2, 1279. Statuti,<br />

Rub. 380<br />

19


20 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

4. 1318, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1318-1319), n. 17.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii intorno al vestire degli uomini e<br />

delle donne in Perugia dall’anno 1266 al 1536, in Memorie del<strong>la</strong> reale Accademia<br />

delle Scienze di Torino, Serie II, To. XXXVIII, 1888, pp. 164-165.<br />

Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et aliorum<br />

ornamentorum ... (c. 13v)<br />

5. 1318, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1318-1319), n. 17.<br />

❑ Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et aliorum<br />

ornamentorum... (cc. 16v-17r). Vedi n. 4, 1318, febbraio 17. Riformanze,<br />

Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et<br />

aliorum ornamentorum ...<br />

6. 1342<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti, n. 2.<br />

Ed.: Statuti di Perugia dell’anno MCCCXLII, a cura di G. DEGLI AZZI, voll. 4,<br />

Roma 1913-1916 (Corpus Statutorum Italicorum, 4) e Statuto del Comune e Popolo<br />

di Perugia del 1342 in volgare, a cura di M. SALEM ELSHEIKH, voll. 3, Perugia<br />

2000 (Deputazione di Storia Patria per l’Umbria, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria,<br />

25-27).<br />

De le femmene portante en capo corona e certe altre cose, e de le<br />

mancie da non fare (tomo III, Rub. 233, c. 201r)<br />

De gli ariede e fregiature e certe pangne da non portare, et de le mancie<br />

vetate e corone (tomo III, Rub. 234, cc. 201r-202r)<br />

7. 1347<br />

Giudiziario<br />

ASP, Giudiziario antico, Miscel<strong>la</strong>nea giudiziaria, Maggior Sindaco (1346-1375),<br />

b.n.n.<br />

Inquisizioni e condanne per contravvenzioni alle norme suntuarie comminate<br />

dal maggior sindaco del comune (reg. 1, cc. 2v e ss.)


Perugia<br />

8. 1354, aprile<br />

Giudiziario<br />

ASP, Giudiziario antico. Capitano del Popolo (1354-1357), b. 114.<br />

Infrascripte sunt condempnationes et sententie (reg. 1, c. 122r).<br />

9. 1364, dicembre 16<br />

Giudiziario<br />

ASP, Giudiziario antico, Giudice di giustizia, (1359-1367), b. 17.<br />

Condanne e sentenze (reg. 4, c. 2rv).<br />

10. 1366, marzo 17<br />

Giudiziario<br />

ASP, Giudiziario antico, Giudice di giustizia, (1359-1367), b. 17.<br />

Hec sunt condempnationes et sententie (reg. 6, cc. 7v-10r).<br />

11. 1366<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti n. 3.<br />

De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis. (Rub. 28, c. 43r)<br />

De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis (Rub. 29, c. 43rv)<br />

De velluto et drappis non portandis (Rub. 30, c. 43v)<br />

De annulis portandis nisi ad numerum trium (Rub. 31, c. 43v)<br />

Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare nisi<br />

duas robbas honorabiles tantum (Rub. 32, c. 43v)<br />

De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per consanguineos occasione<br />

alicuius predicte parentele (Rub. 33, cc. 43v-44r)<br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum (Rub. 34, c. 44r)<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant (Rub. 35, c. 44r)<br />

De donis et mancis non fiendis affigliatis (Rub. 37, c. 44rv)<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis (Rub. 38, c. 44v)<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum (Rub. 39, c. 44v)<br />

21


22 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quod convitantes a certo numero supra teneantur notificare officiali<br />

(Rub. 40, cc. 44v-45r)<br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur (Rub. 41, c. 45r)<br />

De ludis coronarum et rainarum et aliorum non faciendis (Rub. 42, c.<br />

45rv)<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias (Rub. 43, c. 45v)<br />

Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas (Rub.<br />

44, c. 45v)<br />

Quod non portentur chorone vel schiagialia tempore nuptiarum vel conviviorum<br />

(Rub. 45, cc. 45v-46r)<br />

De extimatoribus eligendis super arediis (Rub. 46, c. 46r)<br />

De mortuis non ornandis et non portandis certa forma (Rub. 48, c. 46rv)<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis alicuius,<br />

excepta uxore (Rub. 53, c. 47r)<br />

12. 1366<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti, n. 4.<br />

❑ De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis (Rub. 28, c. 36rv).<br />

Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 28<br />

❑ De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis (Rub. 29, c. 36v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 29<br />

❑ De velluto et drappis non portandis (Rub. 30, c. 36v). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 30<br />

❑ De anulis non portandis nisi ad numerum trium (Rub. 31, c. 36v). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 31<br />

❑ Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum (Rub. 32, cc. 36v-37r). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 32<br />

❑ De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius parentele (Rub. 33, c. 37r). Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 33<br />

❑ De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et<br />

eius familia et nomen suum (Rub. 34, c. 37r). Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 34<br />

❑ De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant (Rub. 35, c. 37rv). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 35


Perugia<br />

❑ De donis et manciis non fiendis affig<strong>la</strong>tis (Rub. 37, c. 37v). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 37<br />

❑ De conviviis dominarum de sero non fiendis (Rub. 38, c. 37v). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 38<br />

❑ De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum (Rub. 39, cc. 37v-38r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 39<br />

❑ Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare officiali<br />

(Rub. 40, c. 38r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 40<br />

❑ De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur (Rub. 41, c. 38rv). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 41<br />

❑ De ludis coronarum et rinarum et aliorum non fiendis (Rub. 42, cc. 38v-<br />

39r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 42<br />

❑ De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias (Rub. 43, c. 39r). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 43<br />

❑ Quod ordinamenta conviviorum non intelligentur ad pias causas (Rub. 44,<br />

c. 39r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 44<br />

❑ Quod non portentur corone vel schiagialia tempore nuptiarum vel<br />

conviviorum (Rub. 45, c. 39r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 45<br />

❑ De extimatoribus eligendis super arediis (Rub. 46, c. 39rv). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 46<br />

❑ De mortuis non ornandis et non portandis nisi certa forma (Rub. 48,<br />

c. 39v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 48<br />

❑ Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis alicuius,<br />

excepta uxore (Rub. 53, c. 40v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 53<br />

13. 1370, novembre 26<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1369-1370), n. 181.<br />

Ordine de vestimentis et donis quorumdam numptiorum (c. 95v)<br />

14. 1376, settembre 5<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1375-1376), n. 24.<br />

Ordinamentum de divisis et quibusdam aliis (cc. 172r-174r)<br />

15. 1382, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1382), n. 30.<br />

Ordinamentum circha reformationem inutilium expensarum (c. 27v)<br />

23


24 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

16. 1382, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1382), n. 30.<br />

Electio officialium ad refrenandum inutiles expensas (c. 27v)<br />

17. 1382, ottobre 25<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1382), n. 30.<br />

Ordinamentum circa refrenationem expensarum conviviorum, nuptiarum<br />

et mortuorum (c. 183v)<br />

18. 1382, dicembre 14<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1382), n. 30.<br />

Ordinamentum pro expensis dominorum priorum (c. 227v)<br />

19. 1383, gennaio 28<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1383), n. 31.<br />

Ordinamentum quod domini priores possint eligere duos camerarios super<br />

expensis (c. 15r)<br />

20. 1383, gennaio 29<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1383), n. 31.<br />

Electio duorum camerariorum ad calcu<strong>la</strong>ndum expensas factas per dominos<br />

priores (c. 15v)<br />

21. 1383, luglio 14<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1383), n. 31.<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Perugia, Perugia 1975 (Deputazione di Storia Patria<br />

per l’Umbria, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria, 10), pp. 229-230.<br />

Registrum littere in favorem Sa<strong>la</strong>monis Ebrey (c. 230v)


Perugia<br />

22. 1384, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1384), n. 32.<br />

Revocatio reformationum factarum pro sepulturis mortuorum (c. 11r)<br />

23. 1384, luglio 1<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1384), n. 32.<br />

Ordinamentum pro expensis non fiendis ad funera (c. 148rv)<br />

24. 1386, luglio 20<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1386), n. 34.<br />

Ordinamentum super regu<strong>la</strong>tione Camere et refrenatione expensarum etc.<br />

(c. 147r)<br />

25. 1386, agosto 13<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1386), n. 34.<br />

Ordinamentum et mandatum pro expensis dominorum priorum (c. 174v)<br />

26. 1390, agosto 23<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1390-1391), n. 38.<br />

De torticiis non portandis ad mortuos (c. 100v)<br />

27. 1391, marzo 17<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1390-1391), n. 38.<br />

Ordinamentum quod torticcia magnia et bance possint ad mortuos portari<br />

(c. 163v)<br />

25


26 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

28. 1394, agosto 12<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1394), n. 40.<br />

De pena deferentium divisas (c. 130rv)<br />

29. 1395, luglio 2<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1395), n. 41.<br />

Ordinamentum quod eligatur offitialis super arediis mulierum et super<br />

dampnis datis et extraordinariis et defunctis (c. 88r)<br />

30. Inizi sec. XV<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti, n. 9.<br />

❑ De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis (Rub. 28, cc.<br />

21v-22r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 28<br />

❑ De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis (Rub. 29, c. 22r), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 29<br />

❑ De velluto et drappo vel drappis non portandis (Rub. 30, c. 22r),<br />

Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 30<br />

❑ De anulis portandis nisi ad numerum trium (Rub. 31, c. 22r), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 31<br />

Addatur post infrascriptam rubricam quod maior Sindicus et caetera in<br />

hac forma, videlicet: De vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus permissis<br />

et prohibitis. Rubrica (Addictio, c. 21v. Sostituisce i capitoli 28-31).<br />

❑ Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum. (Rub. 32, c. 22r), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 32<br />

❑ De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius parentele (Rub. 33, c. 22rv), Vedi n. 11, 1366.<br />

Statuti, Rub. 33<br />

❑ De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et<br />

eius familia et nomen suum (Rub. 34, c. 22v), Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 34<br />

❑ De modo pene solvende per mulieres et qualiter pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant (Rub. 35, c. 22v), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 35<br />

❑ De donis et mancis non fiendis affigliatis (Rub. 37, c. 22v), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 37


Perugia<br />

❑ De conviviis dominarum de sero non fiendis (Rub. 38, c. 23r), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 38<br />

❑ De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum (Rub. 39, c. 23r), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 39<br />

❑ Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare officiali<br />

ante factum (Rub. 40, c. 23rv), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 40<br />

❑ De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur (Rub. 41, c. 23v), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 41<br />

❑ De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis (Rub. 42,<br />

cc. 23v-24r), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 42<br />

❑ De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias (Rub. 43, c. 24r), Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 43<br />

❑ Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas<br />

(Rub. 44, c. 24r), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 44<br />

❑ Quod non portentur corone vel schiagialia, ornamenta vel alia prohibita<br />

tempore nuptiarum vel conviviorum (Rub. 45, c. 24r), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 45<br />

❑ De extimatoribus eligendis super arediis (Rub. 46, c. 24r), Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 46<br />

❑ De mortuis non ornandis et non portandis certa forma (Rub. 48, c. 24rv),<br />

Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 48<br />

❑ Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis alicuius,<br />

excepta uxore (Rub. 53, c. 25r), Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 53<br />

31. 1401, giugno 22<br />

Provvedimento<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Ornamenta mulierum (c. 84r)<br />

32. 1402, giugno 5<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1402), n. 47.<br />

Consilium camerariorum super reformatione vestimentorum mulierum (c. 62v)<br />

33. 1402, giugno 22<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1402), n. 47.<br />

Ordinamentum contra mulieres portantes vestimenta prohibita (c. 68rv)<br />

27


28 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

34. 1411, luglio 3<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1411), n. 56.<br />

Ordinamentum quod domini priores habeant arbitrium providendi quod<br />

certe expense non fiant in corructis mortuorum (c. 65rv)<br />

35. 1411, luglio 6<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Sumptus funerum et arrediorum (c. 86v)<br />

36. 1411, luglio 6<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1411), n. 56.<br />

Ordinamentum certarum expensarum non fiendarum in corructis (c. 68v)<br />

37. 1411, luglio 12<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1411), n. 56.<br />

Commissio bampnimenti de certis expensis non fiendis in corructis (c. 72v)<br />

38. 1412, luglio 5<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1412), n. 57.<br />

Ordinamentum quod torcu<strong>la</strong>ria mangna in astis non ferantur ad mortuos<br />

(c. 79v)<br />

39. Post 1415<br />

Statuti<br />

ASP, ASCP, Statuti, n. 10.<br />

❑ De vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus permissis et prohibitis.<br />

Rubrica (Rub. 26, c. 32rv), Vedi n. 30, inizi sec. XV. Statuti, Addictio<br />

dopo Rub. 31<br />

❑ De mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare nisi


Perugia<br />

duas robbas honorabiles tantum (Rub. 27, c. 32v), Vedi n. 11, 1366.<br />

Statuti, Rub. 32<br />

❑ De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele (Rub. 28, cc. 32v-33r). Vedi n.<br />

11, 1366. Statuti, Rub. 33<br />

❑ De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et<br />

eius familia et nomen suum (Rub. 29, c. 33r). Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 34<br />

❑ De modo pene solvende per mulieres et qualiter compel<strong>la</strong>ntur et solvant<br />

(Rub. 30, c. 33r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 35<br />

❑ De donis et manciis non fiendis afigliatis (Rub. 32, c. 33r). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 37<br />

❑ De conviviis dominarum de sero non fiendis (Rub. 33, c. 33v). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 38<br />

❑ De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum (Rub. 34, c. 33v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 39<br />

❑ Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare antefactum<br />

(Rub. 35, cc. 33v-34r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 40<br />

❑ De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur (Rub. 36, c. 34r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 41<br />

❑ De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis (Rub. 37,<br />

c. 34r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 42<br />

❑ De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias (Rub. 38, c. 34rv).<br />

Vedi n. 11, 1366. Statuti Rub. 43<br />

❑ Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas<br />

(Rub. 39, c. 34v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 44<br />

❑ Quod non portentur ornamenta vel alia prohibita tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum (Rub. 40, c. 34v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 45<br />

❑ De extimatoribus eligendis super arediis (Rub. 41, c. 34v). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 46<br />

❑ De mortuis non ornandis et non portandis certa forma (Rub. 43,<br />

c. 35r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 48<br />

❑ Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore (Rub. 48, c. 35v). Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 53<br />

40. 1416, novembre 4<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Habitus mulierum regule (c. 88v)<br />

29


30 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

41. 1416, novembre 4<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Mulierum habitus; meretricum habitus (c. 89r)<br />

42. 1416, novembre 4-5<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1416), n. 61.<br />

Ed. parziale: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 180-182.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 120rv)<br />

43. 1416 novembre 17<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1416), n. 61.<br />

Ed. parziale: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 182-183.<br />

Correptio c<strong>la</strong>midum mulierum honestarum (c. 122v)<br />

44. 1420 giugno 21<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Divise non portentur (c. 88v)<br />

45. 1420, giugno 21<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Divise et signa (cc. 89v-90r)<br />

46. 1420, giugno 21<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1410-1418), n. 54.<br />

Decreto di Braccio Fortebraccio sulle divise (cc. 17r-18v)


Perugia<br />

47. 1432, aprile 10<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1432-1433), n. 69.<br />

Ed.: Documenti di storia perugina, a cura di A. FABRETTI, vol. II, Torino 1892,<br />

pp. 122-127.<br />

Ordinamenti per gli Ebrei (cc. 51v-52v)<br />

48. 1432, aprile 17<br />

Bando<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1432-1433), n. 69.<br />

Ed.: Documenti di storia ... cit., pp. 127-129.<br />

Bannimentum Ebreorum (c. 55r)<br />

49. 1445, marzo 18<br />

Avviso di pubblicazione<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Vestimenta mulierum (c. 106v)<br />

50. 1445, marzo 18<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1439-1473), n. 2.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 188-191.<br />

Decretum contra ornamenta mulierum (cc. 16v-17v)<br />

51. 1445, aprile 8<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Privilegi, bolle, brevi e lettere (1439-1473), n. 2.<br />

Decretum super ordinamentis mortuorum (c. 18v)<br />

52. 1445, aprile 8<br />

Notifica<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Expense funerum (c. 106v)<br />

31


32 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

53. 1460, aprile 29<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1439-1473), n. 2.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 192-197.<br />

Decretum domini Bartolomei episcopi Cornetani et gubernatoris Perusii<br />

modificans ornamenta et dotes mulierum et expensas funerum (cc. 85r-<br />

86r)<br />

54. 1468, marzo 25<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1466-1480), n. 3.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., p. 197.<br />

Breve apostolicum de absolutione mulierum excomunicationem incursarum<br />

propter nimios ornatus (c. 26r)<br />

55. 1469, marzo 21<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1439-1473), n. 2.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., p. 198.<br />

Breve apostolico sul<strong>la</strong> scomunica delle donne che non osservano le disposizioni<br />

sul lusso (c. 86r)<br />

56. 1469, agosto 1<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1466-1480), n. 3.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 198-200.<br />

Decretum moderans ordinamenta... (cc. 40v-41r)<br />

57. 1472, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1472), n. 108.<br />

XX civium electio super concordis faciendis inter cives odio se habentes<br />

et super moderando habitu <strong>la</strong>stino mulierum (c. 31rv)


Perugia<br />

58. 1472, marzo 4<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1472), n. 108.<br />

Electio duorum civium pro qualibet porta ad rego<strong>la</strong>ndum vestes mulierum.<br />

(c. 53v)<br />

59. 1472, marzo 20<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1466-1480), n. 3.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 203-204.<br />

Decretum refrenans et moderans impudicos habitus mulierum (c. 63v)<br />

60. 1474, febbraio 14<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1466-1480), n. 3.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 204-205.<br />

Abolitio excomunicationis super impudico habitu mulierum opposite (c. 77v)<br />

61. 1475, marzo 24<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolli, brevi e lettere (1466-1480), n. 3.<br />

Decretum super habitus mulierum et expensas funerum (c. 85r)<br />

62. 1485, marzo 30<br />

Bando<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1484-1524), n. 2.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 209-210.<br />

Mulierum ornamentorum moderatio (cc. 12v-13r)<br />

63. 1502, aprile 2<br />

Ricordo di riformanza<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Super ornatu mulierum (c. 134r)<br />

33


34 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

64. 1502, aprile 2<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1500-1502), n. 124.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 213-215.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 126v-127r)<br />

65. 1502, maggio 30<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Diplomatico comunale, Bolle e brevi, Palchetto 10, Cassetto 17.<br />

Approvazione pontificia del testo precedente (n. 3)<br />

66. 1506, aprile 6<br />

Ricordo di riformanza<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Ornatus mulierum (c. 134v)<br />

67. 1506, aprile 7<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1506-1508), n. 126.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 215-218.<br />

Lex de vestimentis et ornamentis mulierum et de dotibus concedendis<br />

(cc. 13v-14v)<br />

68. 1506, aprile 8<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1484-1524), n. 2.<br />

❑ Disposizioni suntuarie, Vedi n. 67, 1506, aprile 7. Riformanze (cc. 105v-<br />

106v)<br />

69. 1508, aprile 1<br />

Decreto<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1480-1508), n. 4.<br />

Decretum confirmationis capitolorum vestitus et superstitum eorumdem<br />

(cc. 199v-200r)


Perugia<br />

70. 1508, aprile 4<br />

Ricordo di riformanza<br />

ASP, ASCP, Miscel<strong>la</strong>nea (1277-1510), n. 4.<br />

Vestitus virorum et mulierum moderatio (c. 135v)<br />

71. 1508, aprile 4<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1506-1508), n. 126.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 219-223.<br />

Capitu<strong>la</strong> et reformationes super vestimentis et ornamentis hominum et<br />

mulierum (cc. 124v-126v)<br />

72. 1508, aprile 9-10<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1484-1524), n. 2.<br />

❑ Disposizioni suntuarie. Vedi n. 71, 1508, aprile 4. Riformanze (cc. 123r-<br />

126r)<br />

73. 1508, aprile 18<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Diplomatico comunale, Bolle e brevi, palchetto 10, cassetto 17.<br />

Approvazione pontificia del testo precedente (n. 24)<br />

74. 1508, giugno 16<br />

Breve<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1480-1508), n. 4.<br />

Breve confirmationis capitulorum vestitus (c. 199r)<br />

75. 1508, giugno 16<br />

Pubblicazione di breve<br />

ASP, ASCP, Copiari di privilegi, bolle, brevi e lettere (1480-1508), n. 4.<br />

Publicatio suprascripti brevis (c. 199rv)<br />

35


36 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

76. 1510, aprile 26<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1509-1512), n. 127.<br />

Ed.: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., p. 224.<br />

Corectio ordinamentorum vestimentorum virorum et mulierum (c. 67v)<br />

77. 1526<br />

Statuti<br />

Primum volumen statutorum augustae Perusiae magistratuum ordines et auctoritatem<br />

aliaque egregia civitatis ordinamenta continens nuper emendatum, actum et<br />

impressum ad publicam utilitatem, Perusiae, in aedibus Hieronymi Francisci Charto<strong>la</strong>rii,<br />

1526.<br />

❑ De vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus permissis et prohibitis<br />

(Rub. 27, cc. 23v-24r). Vedi n. 30, inizi sec. XIV, Statuti, addictio<br />

dopo Rub. 31<br />

❑ De mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare nisi<br />

duas robbas honorabiles tantum (Rub. 28, c. 24rv). Vedi n. 11, 1366.<br />

Statuti, Rub. 32<br />

❑ De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele (Rub. 29, c. 24v). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 33<br />

❑ De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et<br />

eius familia et nomen suum (Rub. 30, c. 24rv). Vedi n. 11, 1366.<br />

Statuti, Rub. 34<br />

❑ De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant (Rub. 31, c. 24v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 35<br />

❑ De donis et mancis non fiendis affigliatis (Rub. 33, c. 24v). Vedi n. 11,<br />

1366, Statuti, Rub. 37<br />

❑ De conviviis dominarum de sero non fiendis (Rub. 34, c. 25r). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 38<br />

❑ De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum (Rub. 35, c. 25r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 39<br />

❑ Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare officiali<br />

(Rub. 36, c. 25r). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 40<br />

❑ De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur (Rub. 37, c. 25rv). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 41<br />

❑ De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis (Rub. 38,<br />

c. 25v). Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 42<br />

❑ De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias (Rub. 39, c. 25v). Vedi<br />

n. 11, 1366. Statuti, Rub. 43


Perugia<br />

❑ Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas<br />

(Rub. 40, c. 26r). Vedi n. 11, 1366. Statuti. Rub. 44<br />

❑ Quod non portentur corone vel schiagialia, ornamenta vel alia prohibita<br />

tempore nuptiarum vel conviviorum (Rub. 41, c. 26r). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 45<br />

❑ De extimatoribus eligendis super arediis (Rub. 42, c. 26r). Vedi n. 11,<br />

1366. Statuti, Rub. 46<br />

❑ De mortuis non ornandis et non portandis certa forma (Rub. 44, c. 26r).<br />

Vedi n. 11, 1366. Statuti, Rub. 48<br />

❑ Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore (Rub. 49, cc. 26v-27r). Vedi n. 11, 1366. Statuti,<br />

Rub. 53<br />

78. 1529, giugno 20<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e Riformanze (1527-1529), n. 131.<br />

Reformationes legis vestimentorum mulierum (cc. 160r-161r)<br />

79. 1529, giugno 20<br />

Ordinamenti<br />

Ed. parziale: A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 225-229.<br />

Legge et ordinamenti facti sopra li vestimenti de le donne et spose<br />

Peroscine. Impressum Perusie die IIII decembris 1529 per Hieronymum<br />

de Cartu<strong>la</strong>riis. Anno 1529. [Cinquecentina estremamente rara; una copia<br />

è conservata presso <strong>la</strong> Biblioteca Augusta del Comune di Perugia, Misc. I<br />

B 17].<br />

80. 1529, giugno 21<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Diplomatico comunale, Bolle e brevi, palchetto 13, cassetto 18.<br />

Approvazione pontificia del testo del documento precedente (n. 81)<br />

81. 1529, giugno 27<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1525-1536), n. 3. [cc. 83r (84r) – 85r (86r)]<br />

37


38 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

❑ Vestitus mulieri additiones, Vedi n. 78, 1529, giugno 20. Riformanze.<br />

Reformationes legis vestimentorum mulierum; n. 79, 1529, giugno 20.<br />

Ordinamenti. Legge et ordinamenti facti ...<br />

82. 1532, marzo 27<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1530-1532), n. 132.<br />

Decretum reverendissimi domini vicelegati circha ornatum muliebrem tollendum<br />

(c. 138r)<br />

83. 1535, dicembre 19<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1533-1535), n. 133.<br />

Que capitu<strong>la</strong> et leges edite super vestimentis debeant observari decetero<br />

(c. 217v)<br />

84. 1536, novembre 28<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1536-1540), n. 134.<br />

Prohibitio per<strong>la</strong>rum et catenel<strong>la</strong>rum auri ac anulorum ultra valorem XX<br />

scutorum (c. 49v)<br />

85. 1536, dicembre 8<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1536-1540), n. 134.<br />

Ed. A. FABRETTI, Statuti e ordinamenti suntuarii ... cit., pp. 229-232.<br />

Ordinamenta et reformationes super vestitu et ornatu mulierum civitatis<br />

Perusii nuperrime facta et reformata modo et ordine infrascripto, videlicet<br />

(cc. 53v-54r)<br />

86. 1536, dicembre 8<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1525-1536), n. 3.<br />

❑ Ordinamenti sopra il vestire delle donne. (cc. 222v-223r). Vedi n. 85,


Perugia<br />

1536, dicembre 8. Riformanze. Ordinamenta et reformationes supra<br />

vestitu et ornatu mulierum civitatis Perusii nuperrime facta et reformata<br />

modo et ordine infrascripto, videlicet<br />

87. [1548]<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 11r-12r)<br />

88. [1549]<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Reformationi sopra il vestir de le donne etc. (cc. 5r-8v)<br />

89. 1549, marzo 23<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

❑ Reformationi sopra il vestir delle donne etc. (cc. 14r-16v). Vedi n. 88,<br />

[1549], Bandi. Reformationi sopra il vestir delle donne<br />

90. 1555, 22 marzo<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1553-1556), n. 136.<br />

Trasc. E. ZAMPERINI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> in Umbria tra Perugia e Città di<br />

Castello, tesi di <strong>la</strong>urea, Facoltà di Lettere e Filosofia, Univ. St. Perugia, re<strong>la</strong>tore<br />

prof. M. Grazia Nico, aa. 1998-1999, pp. 79-85.<br />

Ordinamenta super ornamentis mulierum facta (cc. 111r-112r)<br />

91. [1555]<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

❑ Capitu<strong>la</strong> super resecatione ornamentorum mulierum. (cc. 1r-4v, 13rv).<br />

Vedi n. 90, 1555, 22 marzo. Riformanze. Ordinamenta super ornamentis<br />

mulierum facta<br />

39


40 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

92. 1559, 24 giugno<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1557-1560), n. 137.<br />

Capitu<strong>la</strong> super vestem virorum et mulierum (c. 184rv)<br />

93. 1559<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

❑ Ordinamenti sopra il vestire delle donne. (cc. 18r-21r). Vedi n. 90, 1559,<br />

24 giugno. Riformanze, Capitu<strong>la</strong> super vestem virorum et mulierum<br />

94. 1562, giugno 2<br />

Riformanze<br />

ASP, ASCP, Consigli e riformanze (1561-1563), n. 138.<br />

Trasc. E. ZAMPERINI, La legis<strong>la</strong>zione ... cit., pp. 94-105.<br />

Nova provisio et reforma super vestimentis virorum et mulierum (cc. 104v-<br />

105r)<br />

95. 1562, agosto 24<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Modus et ordo generalis super vestibus et ornamentis tum hominum,<br />

tum etiam mulierum. Conferma del documento precedente (cc. 22r-30v).<br />

Vedi, per il testo del documento confermato, n. 94, 1562, giugno 2. Riformanze.<br />

Nova provisio et reforma super vestimentis virorum et mulierum<br />

96. 1562, ottobre 1<br />

Breve apostolico<br />

ASP, ASCP, Diplomatico comunale, Bolle e brevi, palchetto 1, cassetto 20.<br />

Pio IV conferma <strong>la</strong> delibera del 2 giugno precedente (n. 134)<br />

97. 1564, aprile 5<br />

Riformanze<br />

ASP, ASPC, Consigli e riformanze (1564-1565), n. 139.<br />

Moderatio seu reformatio funerum mortuorum (c. 32rv)


Perugia<br />

98. 1564, 18 aprile<br />

Riformanze<br />

ASP, ASPC, Consigli e riformanze (1564-1565), n. 139.<br />

Additio capituli super funeribus mortuorum et obtemptio (c. 34rv)<br />

99. 1564, maggio 13<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (1562-1568), n. 6.<br />

Renovatio bannimentorum super vestimentis hominum et mulierum (c. 93)<br />

100. Post 1564<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 9r-10v)<br />

101. 1571<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 32r-35r)<br />

102. 1575 gennaio 25<br />

Riformanze<br />

ASP, ASPC, Consigli e riformanze (1574-1576), n. 143.<br />

Elezione dei membri del<strong>la</strong> commissione sul<strong>la</strong> riforma delle vesti e ornamenti<br />

(c. 57v)<br />

103. 1575, marzo 19<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 36r-41r)<br />

104. 1575<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

41


42 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

❑ Ordinamenti sopra il vestire delle donne. Vedi n. 103, 1575, marzo 19.<br />

Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne. (cc. 44r-47v)<br />

105. 1582, dicembre 6-7<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Vestire delle cortegiane o meretrici (cc. 57r-58r)<br />

106. 1582, dicembre 7<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Vestire et doti. Nova provisione et riforma sopra le pompe et superfluità<br />

(cc. 48r-52v, 65r)<br />

107. 1582, dicembre 14<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Stimatori delle gioie (c. 53r)<br />

108. 1582, dicembre 23<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Vestire aggiunta (cc. 55r-56r)<br />

109. [1589]<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Vestire (cc. 59r-63v)<br />

110. [Post 1589?]<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 66r-70v)


Perugia<br />

111. 1595<br />

Bandi<br />

ASP, ASCP, Editti e Bandi (sec. XVI), n. 1.<br />

Nuova Pragmatica del vestire et habiti degli huomini et donne del<strong>la</strong> città<br />

di Perugia et suo contado. In Perugia, appresso Pietro Iacomo Petrucci,<br />

MDXCV (cc. 99r-102v)<br />

43


FONTI<br />

1. 1277, settembre<br />

Giudiziario<br />

Contro coloro che contravvengono alle disposizioni circa i funerali<br />

Domina Richa uxor condam domini Ugolini Abadenghe de parochia S. Severi<br />

de P<strong>la</strong>tea; cum ipsa fuit ad maritum suum ad ecclesiam S. Laurentii quod<br />

abiverit descapiliata contra formam statutorum et fuerunt vissa per notarium domini<br />

potestatis et ipsa fuerit bis, per baiulum comunis, legitime requisita quod<br />

veniet ad se excusandam de predictis et venire contempsit. Imo passa fuit se<br />

poni in banco comunis X libras, in quo banco cucurrerit contumaciter existendo.<br />

Ideo dictus dominus potestas cum comuni condempnavit in decem libris denariorum<br />

secundum formam statutorum, computato banno in condempnatione.<br />

Domina C<strong>la</strong>ra uxor condam domini B<strong>la</strong>nçardi et Tebalducius Ufreducii procurator<br />

ipse domine, procuratorio nomine ipsius; cum constat domino potestati,<br />

ipsam dominam C<strong>la</strong>ram de mense augusti proximi preteriti, tempore quo corpus<br />

dicti domini B<strong>la</strong>nçardi tunc defonti, portatum fuit ad ecclesiam Sancti Petri ad<br />

sepeliendum, dicta domina stetit et fuit ibi scaviliata et traxit sibi capillos et fecit<br />

contra formam statutorum et predicta vissa fuerunt per notarium ipsius domini<br />

potestatis et terminum fuerit consignatum dicto procuratori pro ipsa domina et<br />

ipsius nomine, ad faciendum pro ipsa domina suam defensionem et nullum fecit<br />

legitime. Ideo dominus potestas ipsam dominam C<strong>la</strong>ram et dictum Ufreducium<br />

eius procuratorem pro ea et nomine ipsius domine condempnavit secundum formam<br />

statutorum in decem libris denariorum.<br />

Domina C<strong>la</strong>ra uxor condam Galucii filii domini Raspulii et Tebalducius Ufreducii<br />

procurator ipsius domine; cum constat domino potestati, ipsam dominam<br />

C<strong>la</strong>ram, de mense augusti proximi preteriti, tempore quo corpus dicti domini<br />

Galucii tunc defonti fuit portatum ad ecclesiam Sancti Laurentii ad sepeliendum,<br />

ipsa domina fuit ibi scapiliata et sibi traxit capillos et fecit contra formam statutorum<br />

et predicta vissa fuerunt per notarium ipsius domini potestatis et terminum<br />

fuisset consignatum dicto procuratori pro dicta domina ad faciendum suam de-


46 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fensionem et nullum fecit legitime. Ideo dominus potestas ipsam dominam C<strong>la</strong>ram<br />

et dictum Tebalducium eius procuratorem, pro ipsa domina et nomine ipsius domine<br />

condempnavit secundum formam statutorum in decem libris denariorum.<br />

2. 1279<br />

Statuti<br />

Qualiter puniantur facientes mortuum militem, et de dupleriis faciendis<br />

et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis 1<br />

Presenti statuimus capitulo invio<strong>la</strong>biliter observando quod nemo deinceps aliquem<br />

mortuum audeat accingere, seu accingi facere, cingulo militari; vel aliquem<br />

equitem apud aliquam ecclesiam dimittere, cuiuscumque religionis gaudeat dignitate.<br />

Huius autem constitutionis temerarios in centum libras denariorum pro vice<br />

qualibet puniri iubemus. Set si contra faciens tanta videbitur inopia <strong>la</strong>borare,<br />

quod solvere nequeat dictam penam, potestas et capitaneus eum in dicta quantitate<br />

faciant forbanniri.<br />

Item nemini licere volumus facere fieri pro aliquo tumu<strong>la</strong>ndo nisi unum duplerium<br />

cere tantum ponderis sex librarum, salvo si dominus episcopus, vel eius<br />

vicarius seu etiam capel<strong>la</strong>nus, interfuerit sepulture: nam tunc quilibet duo dupleria<br />

eiusdem ponderis habere valeat sine pena.<br />

Nullus insuper pilos in barba pro mortuo aliquo ultra quam solitus est portare<br />

presumat, vel capillos de capite sibi extrahere, vel faciem seu vestem di<strong>la</strong>niare,<br />

guililmetum vel infu<strong>la</strong>m vel caputium de capite sibi extrahere, nec vestes mutare,<br />

non obstante quod fuisset mortuus consanguineus vel affinis, coniux vel coniunctus<br />

aliqua linea parentele, ascendente vel col<strong>la</strong>terali. Et si aliquis contra predicta vel<br />

aliquod predictorum venire presumpserit, solvat pro vice qualibet decem libras denariorum,<br />

salvo quod uxoribus pro maritis liceat habere vestes lugubres et portare.<br />

Preterea iubemus quod nullum cadaver, cuiuscumque sexus, etatis seu dignitatis<br />

existat seu extiterit, discopertum vel indutum apportetur ad ecclesiam aliquam<br />

seu etiam sepulturam. Et si fuerit contraventum, ille qui habitabit domum<br />

de qua cadaver exibit teneatur solvere pene nomine decem libras denariorum; et<br />

potestas et capitaneus dictam penam penitus exigere teneantur.<br />

Item nul<strong>la</strong> persona postquam cadaver ad ecclesiam fuerit portatum ad sepulturam,<br />

ire debeat post cadaver, nisi tantum clerici et persone religiose ac illi qui<br />

mortuum deportabunt. Et si quis contrafecerit, solvat pene nomine decem libras;<br />

quarum medietas sit communis et alia accusatoris. Et quilibet esse valeat accusator.<br />

Item potestas et capitaneus unum de suis notariis mittere teneantur ad eccle-<br />

1 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 3, 1285. Statuti, Qualiter puniantur facientes mortuum militem,<br />

et de dupleriis faciendis et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis.


Perugia<br />

siam Sancti Laurentii et ad monasterium Sancti Petri cotidie, quando ad ipsa<br />

loca cadavera deportantur ad sepeliendum, ad videndum et scribendum illum<br />

qui fecerit contra predicta vel aliquod predictorum.<br />

Item nul<strong>la</strong> mulier audeat ascendere sca<strong>la</strong>s prope campanile Sancti Laurentii<br />

ullo modo, dum aliquod cadaver in dicta ecclesia permanebit. Et si aliqua mulier<br />

contra fecerit, viginti solidos denariorum solvere teneatur; quorum medietas sit<br />

communis et alia esse debeat accusatoris.<br />

Item cum mortuus aliquis erit in ecclesia supradicta, sacerdotes ad cadaver<br />

ad ipsam ecclesiam profecturi stare debeant in choro canonicorum; et si in dicto<br />

choro stare recusaverint, aliquis eorum cande<strong>la</strong>s et denarios habere non debeat<br />

ullo modo. Et si aliquis ex parte defuncti, vel aliquis ad dispendium deputatus,<br />

daret alicui clerico, qui non staret in dicto choro ubi altare constitit, denarios vel<br />

cande<strong>la</strong>s, solvat pro vice qualibet decem libras denariorum; cuius banni medietas<br />

sit communis et aliam habeat accusator. Et esse possit quilibet accusator.<br />

Item quod dictum est de ecclesia Sancti Laurentii, illud intelligatur de ecclesia<br />

Sancti Petri et de omnibus aliis ecclesiis civitatis et burgorum.<br />

Statuimus insuper et firmiter et precise volumus observari quod potestas et<br />

capitaneus per totum mensem maii et iunii decem bonas et pulcras cultras de<br />

çendado fieri facere teneantur; et emi faciant decem celonem bonos et pulcros;<br />

quas cultras et quos celones massarius communis debeat retinere. Et aliquam dictarum<br />

cultrarum seu aliquem dictorum celonum nemini prestare debeant nisi pro<br />

necessitatibus defunctorum. Nam cum aliquis obierit, massarius communis Perusii<br />

debeat et teneatur prestare petenti cultram vel celonem, prout requirit facultas ut<br />

condicio defuntorum, ut cum eo vel ea portentur ad ecclesiam et sepulturam<br />

coperta mortuorum corpora. Cum tamen massarius prestabit cultram alicui vel<br />

celonem, scribat seu scribi faciat nomen et prenomen accipientis et de qua porta<br />

et parochia fuerit, ut pro repetitione et receptione massarius non fal<strong>la</strong>tur. Ille<br />

autem qui a massario cultram vel celonem recipiet pro mortuorum opportunitatibus,<br />

ut est dictum, suo expedito negotio cultram seu celonem massario communis<br />

Perusii reportare debeat, vel remittere, quam primo poterit et obtulerit se facultas;<br />

et redibitione cultre seu celonis facta, massarius communis scripturam factam<br />

de prestantia ipsius destruere vel destrui facere teneatur ne aliquis error intervenire<br />

possit et de restitutione facta possit aliquid in dubium revocari.<br />

Qualiter mulieres non redeant ad domum defuncti postquam frater<br />

predicationem fecerit 2<br />

Statuimus quod mulieres postquam predicaverit frater ad domum alicuius<br />

2 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 3, 1285. Statuti, Qualiter mulieres non redeant ad domum<br />

defuncti postquam frater predicationem fecerit, dove <strong>la</strong> rubrica appare unita alle due successive,<br />

di diverso tenore, in un unico capitolo.<br />

47


48 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

defuncti accedere non presumant nec in ea morentur, nisi attinerent defuncto<br />

usque in tertium gradum, quibus redire liceat et morari. Cum autem domine<br />

moriuntur, a dominabus vel mulieribus religiosis, et non ab aliis, debeant sepeliri.<br />

3. 1285<br />

Statuti<br />

Qualiter puniantur facientes mortuum militem, et de dupleriis faciendis<br />

et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis 3<br />

Qualiter mulieres non redeant ad domum defuncti postquam frater<br />

predicationem fecerit 4<br />

4. 1318, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et aliorum<br />

ornamentorum ... 5<br />

Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et aliorum ornamentorum<br />

hac vestimentorum <strong>la</strong>ne et sirici que a sponsis et maritis suis sponsis<br />

et uxoribus <strong>la</strong>rgiuntur et fiunt, ex quibus dotes consumantur et pereunt, maritorum<br />

status confunditur, inhonestas provenit et nonnulli ad egestatem de facilli<br />

adducuntur, inter mulieres invidie oriuntur et scanda<strong>la</strong> generantur, nos vero tante<br />

post salutare remedio occurrere cupientes, sancimus quod nul<strong>la</strong> mulier audeat<br />

vel presumat portare nec deferre in capite coronam seu ghir<strong>la</strong>ndam, arlegaturas<br />

seu intrecciaturas auri vel arrgenti vel margaritarum vei <strong>la</strong>pidum pretiosorum,<br />

nec in aliquibus indumentis seu vestimentis nec in aliqua parte corporis aliquod<br />

3 Vedi n. 2, 1279, Statuti, Qualiter puniantur facientes mortuum militem, et de<br />

dupleriis faciendis et vestibus non mutandis et de cultris fieri faciendis. In fondo al<strong>la</strong><br />

rubrica è aggiunto, rispetto al 1279, il seguente passo: Item iubemus firmiter ordinantes<br />

quod nemo post mortem alicuius defunti vel defunte mittat, nec mittere debeat, ad<br />

domum heredum alicuius defunti et de qua defuntus exiverit, ensenium aliquod vel<br />

presente; et qui contrafecerit solvat pro vice qualibet pene nomine sentum solidos denariorum.<br />

4 Vedi n. 2, 1279. Statuti, Qualiter mulieres non redeant ad domum defuncti postquam<br />

frater predicationem fecerit.<br />

5 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 5, 1318, febbraio 20. Riformanze, Item cum propter superfluitates<br />

margaritarum, auri, argenti et aliorum ornamentorum...


Perugia<br />

ornamentum, exceptis pectorellis et monilibus de auro vel argento et fregis auratis<br />

vel inargentatis, que portare possint, dummodo inter omnia non excedant<br />

summam X librarum denariorum. Si qua vero contrafecerit puniatur de facto per<br />

dominos potestatem et capitaneum et quemlibet eorum in C libris denariorum<br />

pro qualibet vice; et quilibet possit contrafacientem denuntiare vel accusare, et<br />

nomen suum teneatur in secreto; et potestas et capitaneus inquirere dcbeant sine<br />

aliquo promotore, pena CC librarum denariorum; et de hoc expresse debeant<br />

sindicari. Possint tamen mulieres portare scagiale de auro vel argento sine pena,<br />

dummodo non excedat summam comuni exstimatione XXX librarum denariorum.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> persona audeat dare alicui mulieri et nulle que intraret monisterium<br />

et ullo clerico qui diceret missam de novo aliquam mantiam, pena C librarum<br />

denariorum pro quolibet contrafaciente.<br />

5. 1318, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

Item cum propter superfluitates margaritarum, auri, argenti et aliorum<br />

ornamentorum ... 6<br />

6. 1342<br />

Statuti<br />

De le femmene portante en capo corona e certe altre cose, e de le<br />

mancie da non dare<br />

Nul<strong>la</strong> femmena ardisca overo presuma portare né recare en capo corona<br />

overo ghir<strong>la</strong>nda, arlegature overo entrecciature d’oro overo d’argento overo de<br />

margarite overo pietre pretiose, né enn alcune pangne overo vestemente, né enn<br />

alcuna parte del corpo alcuno ornamento, sciactate le pectorelle e botone d’auro<br />

overo d’argento e fregie aurate overo ennargentate, glie quaglie portare possano<br />

a tanto ke ’ntra tucte non passeno <strong>la</strong> somma de diece libre de denare. Ma<br />

s’alcuna contrafarà sia punita de facto per glie segnore podestà e capetanio en<br />

cento libre de denare per ciascuna fiada, e ciascuno possa el contrafacente denuntiare<br />

e acusare e ’l nome de l’acusante overo denuntiante sia tenuto en secreto.<br />

E <strong>la</strong> podestà e ’l capetanio siano tenute enquirire senza alcuno promotore, e<br />

de ciò expressamente se deggano sciendecare.<br />

6 Vedi n. 4, 1318, febbraio 17. Riformanze, Item cum propter superfluitates margaritarum,<br />

auri, argenti et aliorum ornamentorum ...<br />

49


50 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Possano enpertanto le femmene portare scagiale d’oro overo d’argento sença<br />

pena, a tanto ke non passe <strong>la</strong> somma, per comuna stima, [de] trenta libre de<br />

denare.<br />

E ke nul<strong>la</strong> persona ardisca dare ad alcuna femmena e a nul<strong>la</strong> k’entrasse<br />

monesterio e a nullo chierco el quale dicesse messa alcuna mancia, pena de<br />

cento libre de denare per ciascuno contrafecente.<br />

De gli ariede e fregiature e certe pangne da non portare, et de le<br />

mancie vetate e corone<br />

A skifare le spese inutele, le quale continuamente se feceano per glie citadine<br />

e contadine Peruscine, statuimo e ordenamo per lo presente capitolo, k’en<br />

perpetuo varrà, alcuna cosa non ostante, k’a nullo maschio overo femmena de<br />

quegnunque conditione e stato, degnetà, preheminentia overo grandecça, sia citadino<br />

overo forestiere, contadino overo destrectuale, sia licito dal dì d’oggie ennante,<br />

portare overo recare alcune fregiature, corone, entrecciature overo alcuno<br />

fornemento en pangne overo vestemente o en capo overo capucio, overo endosso<br />

d’auro, d’argento, perle, pietra pretiosa, cristallo, vetrio, ambra, smalto de<br />

quegnunque spetia, forma overo materia overo de seta; salvo ke sia licito a ciascuno<br />

volente portare a pecto overo a maneche, pectorelle, botone ennaurate<br />

overo argentate e centure como a loro parrà, sença pena, a tanto ke quillo ke<br />

dicto è de le pietre pretiose non aggia luoco en le pietre, le quale se portassero<br />

en gli aneglie. E salvo ke sia licito a le femmene fregiatura portare e ornamenta<br />

de valore e de stima de vintecinque libre de denare e non de più per alcuno<br />

modo, so <strong>la</strong> pena predicta.<br />

Anco ke a nullo maschio overo femmena sia licito vestirse overo vestementa<br />

de nuovo fare se non d’uno panno de <strong>la</strong>na tanto d’uno colore overo de doie al<br />

più, a tanto, ki de doie pangne de diverse colore vestementa farà per lo tempo<br />

ke deie venire fare non degga né possa se non tramecçato per<strong>la</strong>to, si ke tanto<br />

sia d’uno panno quanto de l’altro a mesura. E quisto deglie vestemente non<br />

deglie fodere aggia luoco.<br />

E ke nul<strong>la</strong> femmena de <strong>la</strong> cità overo del contado overo destrecto de Peroscia<br />

overo d’altronde ardisca overo presuma portare en dosso né fare fare panno<br />

alcuno scol<strong>la</strong>to da <strong>la</strong> forcel<strong>la</strong> de <strong>la</strong> go<strong>la</strong> en giù, né alcuno panno transtagliato,<br />

glie quaglie pangne de nuovo se facessero, né alcuna gonel<strong>la</strong> longa più d’uno<br />

braccio al braccio de <strong>la</strong> canna oltra <strong>la</strong> longhecça de <strong>la</strong> femmena da <strong>la</strong> go<strong>la</strong> en<br />

giù; né alcuna gonel<strong>la</strong> traginare possa, ma essa facciano asossata, né etiandio<br />

mantello alcuno traginare possa. E ke né portare né fare fare possa alcuno agiubato,<br />

se non sotana tonda, né portare possa alcuno velluto overo tararesco overo<br />

alcuno panno denante diviso overo aperto. Ma se alcuna femmena contrafarà en<br />

le predicte cose overo ennalcuna de le predicte cose en cinquanta libre de denare<br />

per ciascuna fiada sia condannata. E le predicte cose, le quale deglie pangne e<br />

agiubate dicte sonno, aggiano luoco en quiglie glie quaglie de nuovo se facessero<br />

e no en glie già facte. La quale condannagione el marito de <strong>la</strong> somma de <strong>la</strong> dota


Perugia<br />

de <strong>la</strong> moglie pagare sia costrecto; e en caso de restitutione de dote tanto meno<br />

restituire se degga de <strong>la</strong> dota quanto prenderà <strong>la</strong> condannagione sopradecta.<br />

E ke nullo marito possa né degga <strong>la</strong>ssare a <strong>la</strong> moglie sua alcuno ariedo<br />

d’oro overo d’argento so’ <strong>la</strong> dicta pena de facto da l’erede da togliere; e cotale<br />

legato overo relicto de cotale ariedo d’oro overo d’argento non vaglia né tenga,<br />

ma sia per essa ragione nullo.<br />

E nullo sartore overo orfo overo merciaio overo alcun’altra persona possa<br />

overo degga so’ <strong>la</strong> dicta pena esse entrecciature, corone overo fregiature, overo<br />

fornementa, overo pangne cuscire fare overo <strong>la</strong>vorare overo apiciare overo ponere,<br />

so’ <strong>la</strong> dicta pena. E de le predicte cose ciascuno essere possa acusatore;<br />

e aggia <strong>la</strong> metà del bando, e credase al saramento de l’acusatore conn uno<br />

testemonio. A tanto ke le predicte cose non s’entendano en glie scagiaglie overo<br />

centure desse donne, a le quale sia licito de portare esse centure e scagiaglie<br />

de valore de trenta libre de denare, e non da lencie en su, so’ <strong>la</strong> dicta<br />

pena.<br />

Fuor de ciò statuimo e ordenamo, ke dal dì d’oggie ennante a nul<strong>la</strong> persona<br />

sia licito, cusì citadina co’ contadina overo destrectuale de Peroscia overo forestiere,<br />

maskio overo femmena, dare overo donare palesemente overo secretamente,<br />

tacitamente overo spressamente, per sé overa altre, alcuna mancia overo dono,<br />

denare, faco<strong>la</strong> overo cera overo altra quegnunque cosa ad alcuno chierco overo<br />

religioso overo femmena religiosa overo ad alcuna femmena quando se maritasse<br />

overo andasse overo fosse gita poi a marito overo quando entrasse monesterio<br />

overo se ve<strong>la</strong>sse, overo quando el chierco overo religioso dicesse overo cantasse<br />

messa overo religione entrasse. E ki contrafarà sia punito per <strong>la</strong> podestà e capetanio<br />

en cento libre de denare. E de le predicte cose tucte e ciascuna en quisto<br />

capitolo contenute <strong>la</strong> podestà, el capetanio e loro offitiaglie en <strong>la</strong> pena de cinquecento<br />

libre de denare, a loro da togliere al tempo del loro sciendecato, siano<br />

tenute ciascuno mese doie fiade almeno fare enquisitione per le porte e per le<br />

paroffìe de <strong>la</strong> cità e deglie borgora palesemente overo secretamente, como ad<br />

esse parrà, per loro offitio, con promotore e sença, a loro volontà, alcuna cosa<br />

non ostante.<br />

E nientemeno de le predicte cose tucte e ciascune una fiada el mese siano<br />

tenute per <strong>la</strong> cità e per glie borghe de Peroscia, fare fare glie bandementa e<br />

mandare offitiaglie e fameglia e uno deglie suoie notarie ciascune dì de domeneche<br />

e de feste a <strong>la</strong> chiesia deglie beate Domeneco, Francesco e Agustino e a le<br />

perdonançe e agli altre luoche dua sirà concurso de gente a cercare e vedere se<br />

troveronno alcuno overo alcuna portare alcuna cosa contra <strong>la</strong> forma predicta, el<br />

cuie aspecto overo re<strong>la</strong>tione sia avuta per piena pruova; e de <strong>la</strong> sua re<strong>la</strong>tione sia<br />

licito a <strong>la</strong> podestà e al capetanio glie contrafecente punire en le predicte pene, e<br />

aggiano e avere deggano per sa<strong>la</strong>rio de le predicte cose dodece denare per libra<br />

de quiglie daglie quaglie faronno condannagione, e faronno fare el pagamento al<br />

masaio del comuno de Peroscia en pecunia numerata, sença alcuna pulicça.<br />

E ke glie segnore priore de l’arte presente siano tenute pregare e supplicare<br />

a meser lo vescovo de Peroscia ke <strong>la</strong> scomunicatione faccia e fare faccia per<br />

51


52 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tucte le chiesie e glie rectore de le chiesie de <strong>la</strong> cità e del contado de Peroscia<br />

contra tucte e ciascune glie quaglie contrafecessero en le predicte cose.<br />

E ke çitel<strong>la</strong>, puel<strong>la</strong> piccio<strong>la</strong> overo grande né etiandio maschio possano fare<br />

né portare corone le quale sonno usate de portare per <strong>la</strong> cità aquistando pecunia,<br />

a pena de quaranta solde de denare per ciascuno contrafacente e ciascuna<br />

fiada, e essere possa ciascuno acusatore.<br />

7. 1347<br />

Giudiziario<br />

Inquisizioni e condanne per contravvenzioni alle norme suntuarie comminate<br />

dal maggior sindaco del comune<br />

Primo frammento:<br />

[20 febbraio]: Dominam Lenam uxorem Petruccii Ceccholi, porte Sancte Susane<br />

et parochie Sancti Iohannis et dominam Ceccham uxorem Ghiecti Alesandri,<br />

porte Solis et parochie Sancti Andree et dominam Franceschinam uxorem<br />

Petri Cacilis, porte Sancti Angeli et parochie Sancti Donati 7 . Et quamlibet earum<br />

contra quas et quamlibet earum processimus per viam et modum inquisitionis<br />

ex nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedicis, militis et sotii<br />

nostri, in eo et de eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, predicte domina Lena, domina Ceccha et domina Francischina et qualibet<br />

eorum portaverunt pannos, silicet tunichas et guarnacchias adeo scol<strong>la</strong>tas,<br />

quia eis et cuilibet earum descendebant puntas orcharum suarum nec super puntas<br />

orcharum, versus collum, habebant unum digitum de panno, et dicta domina<br />

Franceschina, uxor Petri Cacilis portavit tempore in dicta inquisitione contento,<br />

in manichis sue guarnaccie ex parte superiori a gubito infra versus pectus monilia<br />

contra formam statutorum et ordo comunis et populi civitatis Perusii. Quas<br />

dominam Lenam, dominam Ceccham et dominam Franceschinam et quamlibet<br />

earum citari et requiri fecimus per publicum bayulum dicti comunis, quod certo<br />

termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere deberent coram nobis et nostra curia,<br />

ad se et quamlibet earum excusandum et defendendum a dicta inquisitione et<br />

contentis in ea; et non comparuerunt, set contumacie fuerunt et sunt.<br />

Ideo ipsas et quamlibet earum, propter earum contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione<br />

dicti nostri militis et sotii, videlicet: dictas dominam Lenam et Ceccham et quamlibet<br />

earum, in centum solidis denariorum Perusinorum et dictam dominam Franceschinam<br />

in decem libris denariorum Perusinorum dandis et solvendis massario<br />

dicti comunis pro ipso comuni recipienti in hiis scriptis, omni via, iure, modo et<br />

7 Quest’ultima appare depennata perché, così annota il notaio del maggior sindaco: Solvit<br />

massario comunis Perusii.


Perugia<br />

forma quibus melius possumus, sententialiter condempnamus; que domina Lena<br />

et domina Ceccha predicte deposuerunt dicto massario, pro dicta condempnatione<br />

videlicet quelibet earum, solidos centum, ut patet per apodixam scriptam<br />

manu Philippy ser Francisci, notarii dicti massari.<br />

c. 3v Dominam Albriam uxorem Baglionis Bartalomey, porte Sancti Angeli,<br />

de Perusio, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro<br />

et nostre curie offitio et ad denunptiationem custodis secreti; in eo, de eo et<br />

super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina<br />

Albria portavit in capite coronam argenti, contra formam statutorum et ordinamenti<br />

comunis et populi civitatis Perusii. Quam dominam Albriam citari et requiri<br />

fecimus per publicum bayulum dicti comunis quod certo termino iam<br />

e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere deberet coram nobis et nostra curia ad se excusandum<br />

et defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea; et non comparuit<br />

set contumax fuit et est.<br />

Ideo dictam dominam Albriam propter eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione<br />

dicti custodis, habita pro confessione in centum solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario dicti comunis Perusii pro ipso comuni recipienti, in<br />

hiis sententialiter condempnamus; que domina Albria solvit dicto massario, pro<br />

dicta condempnatione, centum solidos prout patet manu ser Iohannis ser Francisci<br />

de Perusio, notarii dicti massari.<br />

c. 4r Dominam Andreuccio<strong>la</strong>m uxorem Ceccholi Ricchuccioli Picchi, porte<br />

Sancti Angeli et parochie Sancti Donati, contra quam, per viam et modum inquisitionis<br />

processimus ex nostro et nostre curie officio et ad denunptiationem<br />

custodis secreti; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Andreuccio<strong>la</strong> portavit pannos suos in dorso adeo scol<strong>la</strong>tos<br />

quod dessendebant puntas orcarum suarum, nec super puntas archarum suarum<br />

versus collum habebat unum digitum de panno contra formam statutorum<br />

et ordinamentorum comunis et populi civitatis Perusii. Quam dominam Andreauccio<strong>la</strong>m<br />

citari et requiri fecimus per publicum bayulum dicti comunis, quod<br />

certum terminum iam e<strong>la</strong>pxum, venire et comparere deberet coram nobis et nostra<br />

curia ad se excusandum et defendendum a dicta inquisitione et contentis in<br />

ea et non comparuit set contumax fuit et est.<br />

Ideo dictam dominam Andreuccio<strong>la</strong>m tam per eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione<br />

dicti custodis habita pro confessione de predictis in centum solidis denariorum<br />

Perusinorum dandis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti,<br />

in hiis scriptis sententialiter condempnamus, que domina Andreuccio<strong>la</strong> solvit<br />

dicto massaro, pro dicta condempnatione, centum solidos, ut patet per apodixam<br />

scriptam manu ser Phylippi ser Francisci, notarii dicti massari.<br />

Dominam Masso<strong>la</strong>m uxorem Angelelli B<strong>la</strong>xii, porte et parochie Sancti Petri<br />

de Perusio, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro<br />

et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem Bindi notarii et offitialis nostri, in eo, de<br />

eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina<br />

Masso<strong>la</strong> portavit monilia in manicis cuiusdam sui soctani ex parte inferiori<br />

bracchii a gobito infra versus pectus, contra formam statutorum et ordinamento-<br />

53


54 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rum comunis Perusii et predicta omnia et singu<strong>la</strong> constat nobis et nostre curie<br />

vera esse per re<strong>la</strong>tionem dicti nostri offitialis cui domine Massole datus fuit per<br />

nos certus terminus iam e<strong>la</strong>psus ad omnem suam defensionem faciendum de<br />

predictis et nul<strong>la</strong>m fecit prout hec et alia in actis nostris et nostre curie plenius<br />

continetur.<br />

Idcirco dictam dominam Masso<strong>la</strong>m in centum solidos denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti, in<br />

hiis scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Masso<strong>la</strong> predicta solvit<br />

pro dicta condempnatione centum solidos massario comunis Perusii ut patet per<br />

apodixam scriptam manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Blondam uxorem Ugolini Marchionis porte Sancte Susanne et parochie<br />

Sancti Iohannis, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedecis ser Vannis<br />

militis et sotii nostri; in eo et super eo quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Blonda portavit schaggiale maioris pretii et valoris<br />

octo florenorum, ac etiam portavit pannum scissum de antea et cinturam infra et<br />

a loco ubi comuniter se gengere solet, videlicet ad quandam guarnacchiam quam<br />

portabat in dorso contra formam statutorum et ordinamentorum comunis et populi<br />

civitatis Perusii. Quam dominam Blondam citari et requiri fecimus per publicum<br />

bayulum comunis Perusii, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere<br />

deberet coram nobis et nostra curia ad se defendendum et excusandum a<br />

dicta inquisitione et contentis in ea; et non comparuit set contumax fuit et esse.<br />

Ideo propter eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione dicti nostri militis, habita pro<br />

confessione de contentis in dicta inquisitione, in septem libris denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti,<br />

in hiis scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Blonda predicta solvit<br />

dicto massario VII libras pro dicta condempnatione, ut patet per apodixam<br />

scriptam manu ser Phylippi notarii dicti massarii.<br />

Dominam Bartalucciam uxorem Badini porte Solis et parochie Sancti Simonis,<br />

contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre<br />

curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedicis ser Vannis militis et sotii nostri; in<br />

eo et de eo puod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina<br />

Bartaluccia portavit pannum scissum de antea, a cinturam (sic) infra et a loco<br />

ubi comuniter se cingere solet videlicet ad quamdam guarnacchiam panni schar<strong>la</strong>ctini<br />

et accole quam portabat in dorso contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii. Quam dominam Bartalucciam citari et requiri fecimus<br />

per publicum bayulum comunis Perusii quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo,<br />

venire et comparere deberet coram nobis et nostra curia ad se defendendum et<br />

excusandum a dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuit set contumax<br />

fuit et esse.<br />

Ideo ipsam propter eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione dicti militis habita pro<br />

confessione in quadraginta solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis<br />

massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti, in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus, que domina Bartaluccia solvit XL solidos massario predicto,


Perugia<br />

pro dicta condempnatione ut patet manu Phylippi ser Franciscii notarii dicti<br />

massarii.<br />

Dominam Iacobam uxorem domini Niccole Teverutii, porte Heburnee et<br />

parochie Sancti Valentini, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem mei Bindi, notarii et<br />

offitialis nostri; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Iacoba portavit et fecit in sua guarnacchia de viride<br />

erbe, quam habeat in dorso fregiaturas de vario, videlicet circum circa et ad<br />

pedem dicte guarnaccie, contra formam statutorum et ordinamentorum comunis<br />

et populi civitatis Perusii; quam dominam Iacobam citari fecimus et requiri per<br />

publicum bayulum comunis Perusii, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire et<br />

comparere deberet coram nobis et nostra curia, ad se excusandum et defendendum<br />

a dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuit set contumax fuit<br />

et est.<br />

Ideo dictam dominam Iacobam propter eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione<br />

dicti nostri offitialis, habita pro confessione in quadraginta solidis denariorum<br />

Perusinorum dandis et solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti,<br />

in hiis scriptis sententialiter condemnamus, que domina Iacoba solvit dicto<br />

masario XL solidos pro dicta condempnatione, ut patet manu Phylippi ser Franciscii<br />

notarii dicti massarii.<br />

Dominam Lisabectam uxorem Christofari Lucoli Crescioli, porte et parochie<br />

Sancti Angeli, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex<br />

nostro et nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Niccho<strong>la</strong>i Nerii notarii et<br />

offitialis nostri; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Lisabecta portavit et fecit in sua guarnacchia quam habeat<br />

in dorso fregiaturas de vario ad pedem dicte guarnaccie, contra formam<br />

statutorum et ordinamentorum comunis Perusii. Quam dominam Lisabectam citari<br />

fecimus et requiri per publicum bayulum dicti comunis quod certo termino<br />

iam e<strong>la</strong>pxo veniret et compareret coram nobis et nostra curia ad se defendendum<br />

et excusandum a dicta inquisitione et contentis in ea; et non comparuit, set<br />

contumax fuit et est.<br />

Ideo dictam dominam Lisabectam propter eius contumaciam et ex re<strong>la</strong>tione<br />

dicti nostri offitialis habita pro confessione in XL solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti in hiis<br />

scriptis sententialiter condempnamus, que domina Lisabecta solvit dicto massario<br />

pro dicta condempnatione XL solidos prout patet per apodixam scriptam manu<br />

Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Ange<strong>la</strong>m uxorem ser Macthey Bencivennis porte Sancti Petri et<br />

parochie Sancti Stephani, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem et denunptiationem custodis<br />

secreti; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Ange<strong>la</strong> portavit et fecit in sua guarnaccia coloris viridis<br />

erbe quam habeat in dorso fregiaturas de vario, videlicet circum circa scissuras<br />

que erant a <strong>la</strong>tere dicte guarnaccie contra formam statutorum et ordinamento-<br />

55


56 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rum comunis Perusii. Quam dominam Ange<strong>la</strong>m citari fecimus et requiri per publicum<br />

bayulum dicti comunis quod certo termino iam e<strong>la</strong>pso venire et comparere<br />

deberet coram nobis et nostra curia, ad se defendendum et excusandum a<br />

dicta inquisitione contentis in ea et non comparuit set contumax fuit et est.<br />

Ideo ipsam propter eius contumaciam habita pro confessa (sic) in quadraginta<br />

solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis massario comunis Perusii,<br />

pro ipso comuni recipienti, in hiis scriptis sententialiter condempnamus; que<br />

domina Ange<strong>la</strong> solvit dicto massario pro dicta condempnatione XL solidos ut<br />

patet per apodixam scriptam manu Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Fiorem Niccholuccii porte Sancti Petri et parochie Sancti Stephani, contra<br />

quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie<br />

offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedicis ser Vannis, militis et sotii nostri, in eo et<br />

super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta Fiore portavit<br />

calcias sine calçarectis de pelle contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii. Quam Fiorem citari fecimus et requiri per publicum bayulum<br />

dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire deberet coram nobis et<br />

nostra curia ad se defendendum et excusandum a dicta inquisitione et contentis<br />

in ea et non comparuit set contumax fuit et est.<br />

Ideo dictam Fiorem propter eius contumaciam in XL solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti<br />

in hiis scriptis omni via, iure et modo quibus melius possumus sententialiter<br />

condempnamus.<br />

Dominam Margaritam filiam Lelli Celloli Fucciarelli et uxor Stephani domini<br />

Rosselli, porte Sancti Angeli et parochie Sancte Marie de Viridario, contra quam<br />

per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie offitio et<br />

ad re<strong>la</strong>tionem ser Niccho<strong>la</strong>i Nerii, notarii et offitialis nostri, in eo et super eo,<br />

quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina Margarita portavit<br />

pannum scissum de antea, a cintura infra et a loco ubi communiter se cingere<br />

solet, videlicet ad quamdam guarnacchiam quam portabat in dorso ac etiam<br />

portavit pannos suos in dorso a dicto scol<strong>la</strong>tos quod descendebant puntas orcharum<br />

suarum, nec super puntas orcharum suarum versus collum habebat unum<br />

digitum de panno contra formam statutorum et ordinamentorum comunis et populi<br />

civitatis Perusii. Quam dominam Margaritam citari fecimus et requiri per<br />

publicum bayulum dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire et comparere<br />

deberet coram nobis et nostra curia ad se excusandum et defendendum a<br />

dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuit set contumax fuit et est.<br />

Ideo dictam dominam Margaritam propter eius contumaciam in septem libris<br />

denariorum Perusinorum dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso<br />

comuni recipienti, in hiis scriptis omni via, iure et modo quolibet melius possumus<br />

sententialiter condempnamus.<br />

c. 13v [22 marzo]: Dominam Cilgliam uxorem Iohannis Acursi, porte Sancte<br />

Susanne et parochie Sancti Iohannis Rotundi.<br />

Dominam Phylippam filia Ugolini Nelli et uxorem Mascii, porte predicte et<br />

parochie Sancte Marie de Valle et dominam Blondam uxorem Ugolini Marchio-


Perugia<br />

nis, porte predicte et parochie Sancti Iohannis Rotundi et quamlibet earum contra<br />

quas et quamlibet earum per viam et modum inquisitionis processimus ex<br />

nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedecis ser Vannis militis et<br />

sotii nostri in eo et super eo quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis,<br />

dicta domina Cilglia portavit et fecit in sua guarnacchia quam habeat in<br />

dorso fregiaturas de vario, videlicet circhum circha scissuras que erant a <strong>la</strong>tere<br />

dicte guarnaccie et dicta domina Phylippa portavit pannos suos in dorso a dicto<br />

scol<strong>la</strong>tis quod descendebant puntas orcharum suarum et dicta domina Blonda<br />

portavit pannum scissum de antea a cintura infra et a loco ubi comuniter se<br />

cingere solet, videlicet ad quamdam guarnacchiam quam portabat in dorso, ac<br />

etiam portavit pannos suos in dorso, adeo schol<strong>la</strong>tos quod descendebant puntas<br />

orcharum suarum contra formam statutorum comunis Perusii. Quas dominas<br />

Phylippam, Cigliam et Blondam et quamlibet earum citari fecimus et requiri per<br />

publicum bayulum comunis Perusii quod, certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et<br />

comparere deberent coram nobis et nostra curia ad se et quamlibet earum excusandum<br />

et defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuerunt<br />

set cuntumaces fuerunt et sunt.<br />

Ideo dictam dominam Cigliam in quadraginta solidis denariorum Perusinorum<br />

et dictam dominam Phylippam in centum solidis denariorum Perusinorum<br />

et dictam dominam Blondam in septem libris denariorum Perusinorum dandis et<br />

solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti in hiis scriptis<br />

sententialiter condempnamus; que domina Ciglia et domina Blonda deposuerunt<br />

dicto massario pro dicta condempnatione, videlicet: dicta domina Ciglia XL solidos<br />

et dicta domina Blonda VII libras ut patet per apodixam scriptam manu ser<br />

Phylippi notarii dicti massarii.<br />

Dominam Migliucciam uxorem Ceccholi Maggioli, porte Sancte Suxanne et<br />

parochie Sancti Anthonii, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie offitio, et ad re<strong>la</strong>tionem ser Nicco<strong>la</strong>i Neri, notarii<br />

nostri; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis,<br />

dicta domina Migliuccia portavit et fecit in sua guarnaccia coloris viridis<br />

livi, quam habeat in dorso, fregiaturas de vario, videlicet ad pedem dicte guarnaccie,<br />

contra formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii. Quam<br />

dominam Migliucciam citari fecimus et requiri per publicum bayulum dicti comunis,<br />

quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere deberet coram nobis<br />

et nostra curia, ad se defendendum et excusandum a dicta inquisitione et<br />

contentis in ea.<br />

Ideo ipsam propter eius contumaciam, in quadraginta solidis denariorum<br />

Perusinorum dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti<br />

in hiis scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Migliuccia deposuit<br />

massario dicti comunis XL solidos ut patet per apodixam scriptam manu ser<br />

Phylippi ser Franciscii, notarii dicti massarii.<br />

Dominam Iacobam uxorem Iohannis domini Symonis de Oddis, porte Sancte<br />

Susanne, contra quam, per viam et modum inquisitionis processimus ex<br />

nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedecis ser Vannis, militis et<br />

57


58 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sotii nostri, in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis,<br />

dicta domina Iacoba portavit et fecit in sua guarnacchia panni dimezati, quam<br />

habeat in dorso, fregiaturas de vario, ad pedem dicte guarnaccie, contra formam<br />

statutorum et ordinamentorum comunis et populi civitatis Perusii. Quam dominam<br />

Iacobam citari fecimus et requiri per publicum bayulum dicti comunis quod,<br />

certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere deberet coram nobis et nostra<br />

curia, ad se excusandum et defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea.<br />

Ideo ipsam propter eius contumaciam, in quadraginta solidis denariorum<br />

Perusinorum dandis et solvendis massario dicti comunis Perusii, pro ipso comuni<br />

recipienti, in hiis scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Iacoba<br />

predicta deposuit XL solidos pro dicta condempnatione, massario dicti comunis,<br />

ut patet per apodixam scriptam manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti<br />

massarii.<br />

Dominam Angnesuccio<strong>la</strong>m uxorem Galeffi Or<strong>la</strong>nducci, porte Heburnee et parochie<br />

Sancti Bartolomey, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem et denumptiationem custodis<br />

secreti, in eo et super eo quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis,<br />

dicta domina Angnesuccio<strong>la</strong> portavit fregiaturas de pernis in pannis suis videlicet,<br />

ad guarnacchiam panni coloris viridis erbe, quam portabat in dorso et que<br />

excessit et excedit valorem decem librarum contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii, quam dominam Angneso<strong>la</strong>m citari et requiri fecerunt<br />

per publicum bayulum dicti comunis quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire et<br />

comparere deberet coram nobis et nostra curia ad se defendendum et excusandum<br />

a dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuit, set contumax fuit.<br />

Ideo dictam dominam Angnesuccio<strong>la</strong>m in centum solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti<br />

in hiis scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Angnesuccio<strong>la</strong> deposuit<br />

pro dicta condempnatione, centum solidos massario dicti comunis Perusii ut patet<br />

per apodixam scriptam manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Ciam uxorem Iohannis Ceccholi Cinalglie, porte Sancti Petri, contra<br />

quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie<br />

offitio et ad denumptiationem custodis secreti, in eo et super eo, quod loco et<br />

tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina Cia portavit calcias sine<br />

calçarectis et calçariis de pelle contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii et constat nobis et nostre curie, predicta notoria esse et fuisse<br />

per confessionem dicti Iohannis mariti et procuratoris dicte domine Cie, coram<br />

nobis sponte factam, cui Iohanni dicto nomine datus et assignatus fuit certus<br />

terminus iam e<strong>la</strong>pxus ad omnem suam defensionem faciendum de predictis et<br />

nul<strong>la</strong> fecit pro ut hec et alia in actis nostris et nostre curie plenum continetur.<br />

Ideo dictam dominam Ciam in triginta solidis denariorum Perusinorum dandis<br />

et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti in hiis scriptis<br />

sententialiter condempnamus, reducta dicta condempnatione ad dictam quantitatem<br />

propter confessionem dicti Iohannis mariti et procuratoris dicte domine<br />

Cie coram nobis factam infra octo dies secundum formam statutorum; qui Iohan-


Perugia<br />

nes predictus deposuit pro dicta condempnatione, dictos XXX solidos massario<br />

comunis Perusii, ut patet per apodixam scriptam manu ser Phylippi ser Franciscii<br />

notarii dicti massarii.<br />

Dominam Francischam uxorem Fatii Giro<strong>la</strong>mi porte Heburnee et parochie<br />

Sancti B<strong>la</strong>xii, contra quam processimus per viam et modum inquisitionis ex nostro<br />

et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Nicco<strong>la</strong>i Nerii notarii nostri, in<br />

eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina<br />

Francischa portavit pannos suos in dorso adeo scol<strong>la</strong>tos quod descendebant<br />

puntas orcarum suarum nec super puntas orcarum suarum versus collum habeat<br />

unum digitum de panno; ac etiam portavit pannum scissum de antea ad guarnacchiam<br />

panni sargiati a cintura infra et a <strong>la</strong>to ubi comuniter se cingere solet,<br />

contra formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii. Quam dominam<br />

Francischam citari fecimus et requiri per publicum bayulum dicti comunis, quod<br />

certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire et comparere deberet coram nobis et nostra<br />

curia ad se excusandum et defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea<br />

et non comparuit se contumax fuit et est.<br />

Ideo ipsam dominam Francischam in septem libris denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti in hiis<br />

scriptis sententialiter condempnamus, que domina Francischa deposuit pro dicta<br />

condempnatione massario dicti comunis, VII libras ut patet per apodixam scriptam<br />

manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

c. 20r [24 aprile]: Dominam Gino<strong>la</strong>m uxorem Nicco<strong>la</strong>i Benetelli Humiccioli,<br />

porte Sancti Angeli, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie offitio et ad denumptiationem et re<strong>la</strong>tionem custodis<br />

secreti, in eo, de eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis, dicta domina Gino<strong>la</strong> portavit pannos suos in dorso adeo scol<strong>la</strong>tos quod<br />

descendebant puntas orcarum suarum nec super puntas orcharum suarum versus<br />

collum habeat unum digitum de panno, contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii; quam dominam Gino<strong>la</strong>m citari et requiri fecimus<br />

per publicum bayulum dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo, venire<br />

deberet coram nobis et nostra curia ad se excusandum et defendendum a dicta<br />

inquisitione et contentis in ea et non comparuit set contumax fuit.<br />

Ideo dictam dominam Gino<strong>la</strong>m in centum solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii, pro ipso comini recipienti, in hiis<br />

scriptis sententialiter condempnamus. Que domina Gino<strong>la</strong> deposuit pro dicta<br />

condempnatione C solidos masario dicti comunis ut patet per apodixam scriptam<br />

manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Ange<strong>la</strong>m uxorem Simonis domini Raynaldi porte Solis et parochie<br />

Sancti Andree, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro<br />

et nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem mei Bindi notarii nostri, in eo, de eo<br />

et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina<br />

Ange<strong>la</strong> portavit monilia in manicis cuiusdam sue guarnaccie ex parte superiori<br />

bracchii a gubito infra versus pectus, contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii. Quam dominam Ange<strong>la</strong>m citari fecimus et requiri per pu-<br />

59


60 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

blicum bayulum dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo veniret coram<br />

nobis et nostra curia ad se excusandum et defendendum a dicta inquisitione et<br />

contentis in ea, et non comparuit set contumax fuit et est.<br />

Ideo ipsam in centum solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis<br />

massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti, in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus; que domina Ange<strong>la</strong> deposuit pro dicta condempnatione C solidos<br />

massario dicti comunis ut patet per apodixam scriptam manu Phylippi ser<br />

Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Francischam filiam Alexandri domini Benvenuti et uxorem Vici<br />

Franciscii de Perusio, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Tedicis ser Vannis militis et<br />

sotii nostri; in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis,<br />

dicta domina Francischa portavit pannum scissum de antea a cintura infra et<br />

a loco ubi comuniter se cingere solet videlicet, ad quandam guarnacchiam dimeççatam,<br />

quam portabat in dorso contra formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii; quam dominam Francischam citari fecimus et requiri per<br />

publicum bayulum dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire et comparere<br />

deberet coram nobis et nostra curia ad se excusandum et defendendum a<br />

dicta inquisitione et contentis in ea, et non comparuit, set contumax fuit.<br />

Ideo ipsam in quadraginta solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis<br />

massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus, que domina Francischa deposuit dicto massario solidos XL<br />

pro dicta condempnatione ut patet per apodixam scriptam manu ser Phylippi<br />

ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Annam uxorem Nicco<strong>la</strong>i Iannarelli porte Santi Angeli et parochie<br />

Sancti Christofari, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex<br />

nostro et nostre curie offitio et ad re<strong>la</strong>tionem et denunptiationem custodis secreti,<br />

in eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta<br />

domina Anna portavit pannos suos in dorso adeo schol<strong>la</strong>tos quod descendebant<br />

puntas orcharum suarum nec super puntas orcarum suarum versus collum habeat<br />

unum digitum de panno contra formam statutorum et ordinamentorum comunis<br />

Perusii, quam dominam Annam citari fecimus et requiri per publicum<br />

bayulum dicti comunis, quod certo termino iam e<strong>la</strong>pxo venire et comparere deberet<br />

coram nobis et nostra curia ad se excusandum a dicta inquisitione et continentis<br />

in ea et non comparuit set contumax fuit.<br />

Ideo ipsam dominam Annam, in centum solidis denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti, in hiis<br />

scriptis sententialiter condempnamus, que domina Anna deposuit C solidos pro<br />

dicta condempnatione massario dicti comunis, ut patet per apodixam scriptam<br />

manu dicti ser Phylippi.<br />

Dominam Caterinam uxorem ser Mini Lai, porte Solis et parochie Sancti<br />

Florentii, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et<br />

nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem ser Niccho<strong>la</strong>i Nerii notarii nostri; in eo et<br />

super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina


Perugia<br />

Caterina portavit calcias sine calçarectis et calçariis de pelle contra formam statutorum<br />

et ordinamentorum comunis Perusii; quam dominam Caterinam citari fecimus<br />

et requiri per publicum bayulum dicti comunis, quod certis terminis iam e<strong>la</strong>pxis,<br />

venire et comparere deberet coram nobis et nostra curia ad se defendendum a<br />

dicta inquisitione et continentis in ea et non comparuit, set contumax fuit et est.<br />

Ideo ipsam in quadraginta solidis denariorum Perusinorum dandis et solventis<br />

massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti, in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus; que domina Caterina predicta, deposuit XL solidos pro dicta<br />

condempnatione, massario comunis Perusii prout patet per apodixam scriptam<br />

manu ser Phylippi ser Franciscii notarii dicti massarii.<br />

Dominam Fiorem uxorem Petrini Nerii, porte Sancte Susanne, contra quam<br />

per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie offitio<br />

et ad re<strong>la</strong>tionem ser Nicco<strong>la</strong>i Nerii notarii nostri; in eo et super eo, quod loco<br />

et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina Fiore portavit pannum<br />

scissum de antea a cintura infra et a loco ubi comuniter se cingere solet videlicet,<br />

ad quamdam guarnacchiam sargiatam, quam portabat in dorso contra formam<br />

statutorum et ordinamentorum comunis Perusii. Quam dominam Fiorem<br />

citari fecimus et requiri per publicum bayulum dicti comunis quod certo termino<br />

iam e<strong>la</strong>pxo veniret coram nobis et nostra curia ad se excusandum et<br />

defendendum a dicta inquisitione et contentis in ea, et non comparuit set contumax<br />

fuit et est.<br />

Ideo ipsam in quadraginta solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis<br />

massario dicti comunis, pro ipso comuni recipienti, in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus, que domina Fiore deposuit pro dicta condempnatione XL<br />

solidos massario dicti comunis ut patet apodixam scriptam manu ser Phylippi ser<br />

Franciscii notarii dicti massarii.<br />

c. 22r Dominam Liam uxorem Petrucii Bectoli Homicciuoli, porte Sancti<br />

Angeli, contra quam per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et<br />

nostre curie officio et ad re<strong>la</strong>tionem custodis secreti; in eo et super eo, quod<br />

loco et tempore in dicta inquisitione contentis, dicta domina Lia portavit pannos<br />

suos in dorso adeo scol<strong>la</strong>tos quod descendebant puntas orcarum suarum nec<br />

super puntas orcarum suarum versus collum habeat unum digitum de panno<br />

contra formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii; quam dominam<br />

Liam citari fecimus et requiri per publicum bayulum comunis Perusii, quod certo<br />

termino iam e<strong>la</strong>pxo veniret coram nobis et nostra curia, ad se defendendum<br />

et excusandum a dicta inquisitione et contentis in ea et non comparuit set contumax<br />

fuit et est.<br />

Ideo ipsam in centum solidis denariorum Perusinorum dandis et solvendis<br />

massario comunis Perusii, pro ipso comuni recipienti in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus.<br />

Secondo frammento:<br />

Hec est quedam inquisito quam faciunt et facere intendunt nobilis et potens<br />

vir Ranerio domini Ranerii de Cancelleriis de Pistorio, honorabilis maior sindi-<br />

61


62 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

chus comunis et populi civitatis Perusii eiusque comitatus, fortie et districtus.<br />

Nec non egregius et legum doctor dominus Anthonius de Masscis de Amatrice,<br />

vicarius et collector ipsius maioris sindici et eorum et cuiusque ipsorum curie et<br />

offitio contra et adversus.<br />

Mulieres portantes in capite aliquas coronas aureas vel argenteas cum perlis<br />

vel gemmis seu <strong>la</strong>pidibus pretiosis ornatas vel non ornatas.<br />

Item contra mulieres portantes seu ad convivia retinentes aliquod vestimentum<br />

in quo sint perle vel <strong>la</strong>pides pretiosi et ad manicas mobilia (sic) sive<br />

boctones ultra pondus unius libre et valoris ultra novem florenos auri et scagiale<br />

sive cingulum ultra pondus unius libre et valoris ultra decem florenorum<br />

auri.<br />

Item contra mulieres portantes aliquod vestimentum sive mantellus de samito<br />

sive velluto aurato vel non, setam vel chamucha contra formam iuris statutorum<br />

et ordinamentorum comunis Perusii.<br />

Item contra mulieres portantes ultra tres anulos in digitis contra formam<br />

statutorum dicti comunis.<br />

Item contra mulieres habentes et in dorso portantes plures (sic) duabus<br />

rubbis.<br />

Item contra mulieres et quaschumque personas aliquid donantes alicui occasione<br />

alicuius parentele.<br />

Item contra facientes convivia dominarum in sero.<br />

Item contra facientes convivium maschulorum ultra numerum in statutis contentum.<br />

Item contra donantes et mancias concedentes religiosis vel mulieribus que<br />

maritate essent et quando ducerentur ad maritum.<br />

Item contra amantes seu vaghigiantes ad indulglentias.<br />

Item contra portantes coronas vel schagialia tempore nuptiarum vel conviviorum.<br />

Item contra induentes aliqua chadavera mortuorum ultra formam statutorum<br />

dicti comunis.<br />

Item contra corroctantes, ulu<strong>la</strong>ntes vel plorantes tempore defunti ad domum<br />

ipsius defunti contra formam statutorum comunis prefati.<br />

Item contra facientes aradunantias ultra formam dictorum statutorum occasione<br />

mortis alicuius et portantes cadavera discoperta.<br />

Item contra portantes ad mortuos duplerios ultra formam statutorum dicti<br />

comunis.<br />

Super quibus omnibus et singulis suprascriptis dependentibus et emergentibus<br />

ab eisdem supradictus dominus maior sindicus inquirit et inquirere intendit<br />

et repertos culpabiles de predictis vel aliquo predictorum punire et condempnare<br />

secundum formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii ...<br />

Seguono le citazioni dei testimoni tenutesi in più tornate inquisitorie, tra il<br />

gennaio e il giugno. Al termine del fascicolo vengono registrate, tra le altre, le<br />

seguenti multe comminate per contravvenzioni agli statuti in materia <strong>suntuaria</strong>:


Perugia<br />

c. 21v, 6 aprile: Vangnolus Putii porte Sancti Angeli et parochie Sancti Christofani<br />

solvit massario comunis Perusii eo quod: Caterina eius nata inventa fuit<br />

per me notarium infrascriptum [Francisschus], ludere ad ludum rinarum de ultima<br />

martii proximi preteriti, prout de ipsa solutione patet manu Iohannis Pieri et<br />

solvit de facto secundum formam statutorum comunis Perusii, solidos quadraginta<br />

denariorum.<br />

Die ultima mensis martii: Domina Angelina uxor Francissci Balductii porte<br />

Sancte Suxanne et parochie Sancti Severii inventa fuit per me notarium infrascriptum<br />

ferre seu portare gril<strong>la</strong>ndam de perlis contra formam statutorum, extimatam<br />

per Grondolum ..., secundum formam statutorum infra terminum in statutis<br />

contentum.<br />

Die XXI mensis aprilis solvit massariis predictis de facto secundum formam<br />

statutorum prout patet apotissam scriptam manu Iohannis Pieri, libras vigintiquinque<br />

denariorum.<br />

Die XX martii: Domina Biancia uxor Angeli Boniohannis de Cortona, porte<br />

Solis et parochie Sancte Marie de Foro, inventa fuit per me notarium infrascriptum,<br />

portare quamdam c<strong>la</strong>midem cupi coloris in quo erat ex parte inferiori<br />

drappum <strong>la</strong>boratum ad formam animalium, contra formam statutorum dicti<br />

comunis.<br />

Die XXI mensis aprilis solvit dominus Angelus massariis comunis Perusii de<br />

facto secundum formam statutorum comunis prefati, prout patet apodissam scriptam<br />

manu Iohannis Pieri, libras vigintiquinque denariorum.<br />

Die XVIIII maii: Domina Alovisia uxor Ricciardi Ciaci porte Sancti Angeli et<br />

parochie Sancti Martini de Viridario, inventa fuit per me notarium infrascriptum<br />

ferre et portare unam c<strong>la</strong>midem sive mantellum cupi coloris, cum drappo <strong>la</strong>borato<br />

in eo suto ex parte inferiori ad formam figurarum relevatarum contra formam<br />

statutorum comunis Perusii.<br />

Die XXIII mensis maii solvit Ricciardus vir dicte Alovisie, pro ea massariis<br />

comunis Perusii de facto et prout patet apodissam manu ser Grifoli Odductii<br />

notiarii dictis masariis scriptam, que est in infilça maioris sindici, libras viginiquinque<br />

denariorum.<br />

Die XVIIII mensis martii: Domina Iohanna uxor Gasparris Martini Gilii porte<br />

Solis et parochie Sancti Andree, inventa fuit per me notarium infrascriptum portare<br />

unam vil<strong>la</strong>nam sive tunicam cupi coloris divisata unius quarterii color rubey,<br />

in qua suntura dicti quarterii erant certe folie deaurate et ad collum dicte tunice<br />

sive vil<strong>la</strong>ne, simul modo erant folie predicte, contra formam statutorum dicti<br />

comunis.<br />

Die ..., mensis ... 8 , solvit massariis comunis Perusii de facto, secundum formam<br />

statutorum, libras XXV denariorum.<br />

8 Così nel testo.<br />

63


64 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

8. 1354, aprile<br />

Giudiziario<br />

Infrascripte sunt condempnationes et sententie<br />

In nomine Domini amen. Infrascripte sunt condempnationes et sententie condempnationis,<br />

<strong>la</strong>te, date et summaliliter promulgate per nobilem et potentem virum<br />

Francischum domini Lamberti comitem de Colle Garli maiorem sindicum et utilem<br />

conservatorem comunis et populi civitatis Perusii, contra infrascriptos homines<br />

et personas de infrascriptis excessibus et delictis per eos et quemlibet eorum commissis<br />

et perpetratis, sub examine sapientis et discreti viri domini Petri de Cosciariis<br />

de Urbe vicarii et assessoris supradicti domini sindici in pa<strong>la</strong>tio comunis Perusii<br />

residentie potestatis, ad banchum maiestatis positum in dicto pa<strong>la</strong>tio ut moris<br />

est; sub anno Domini millesimo CCCLIIII, indictione VII, diebus et mensibus infrascriptis,<br />

et scripte, lecte et publicate per me Iohannem notarium infrascriptum.<br />

Nos Francischus comes de Colle Garli, sindicus et utilis conservator predictus,<br />

sedens pro tribunali ad banchum maiestatis, in pa<strong>la</strong>tio comunis Perusii residentie<br />

potestatis ut moris est, infrascriptas condempnationes et summas condempnationis<br />

contra infrascriptos homines et personas pro infrascriptis excessibus et<br />

delictis per eos et quemlibet eorum commissis et perpetratis summaliter damus<br />

et proferimus in his scriptas (sic) et in hunc modum videlicet:<br />

dominam Vannuciam Melutii porte Solis et parochie Sancte Lucie,<br />

dominam Nicholucciam uxorem magistri Andreuccii porte Heburnee et parochie<br />

Sancti Nicho<strong>la</strong>y,<br />

dominam Angnolel<strong>la</strong>m Arco<strong>la</strong>ni porte Solis et parochie Sancti Florentii,<br />

dominam Paulucciam famu<strong>la</strong>m Nicholi domini Alexandri porte Santi Petri et<br />

parochie Santi Silvestri,<br />

dominam Angneso<strong>la</strong>m Luce porte Solis et parochie Sancte Marie Nove,<br />

dominam C<strong>la</strong>rucciam uxorem Angnolelli porte Sancti Angeli et parochie Sancti<br />

Fortunati,<br />

dominam Angnio<strong>la</strong>m uxorem domini Petri Vencioli,<br />

dominam Ysabetam uxorem Sinibaldi Gerii porte Heburnee et parochie Sancti<br />

Stefani,<br />

dominam Francischam uxorem Franciscii domini Ugolini porte Sancti Angeli<br />

et parochie Sancti Donati,<br />

dominam Andream filiam Magretti porte Sancti Petri uxorem Petri filii Matheoli<br />

Gatoli porte Sancti Angeli quam non dum iverat ad maritum;<br />

contra quas per viam inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie offitio,<br />

de eo quod locis et temporibus in dictis inquisitionibus contentis, predicte Vannuccia<br />

Melutii, domina Nicholuccia uxor magistri Andreucci, domina Ange<strong>la</strong><br />

Arco<strong>la</strong>ni, Pauluccia famu<strong>la</strong> Nicholi domini Alexandri, domina Angneso<strong>la</strong> Luce,<br />

domina domina Charuccia Angeli, domina Ange<strong>la</strong> uxor domini Petri, ipse et<br />

quelibet ipsarum portaverunt caligas sive schoffones sine calçarettis de pelle contra<br />

formam statutorum comunis Perusii, et costat nobis predicta vera esse ex


Perugia<br />

re<strong>la</strong>tione familie nobis facta adeo ipsas et ipsarum quaslibet in quadraginta soldis<br />

(sic), et quod predicte domina Ysabecta uxor Sinibaldi Gerii et domina Francischa<br />

uxor Francisci domini Ugolini, locis et temporibus in inquixitione contentis,<br />

portaverunt monilia et cinturam contra formam statutorum comunis Perusii, et<br />

costat nobis predicta vera esse ex re<strong>la</strong>tione familie nobis facta ideo ipsas et<br />

quaslibet ipsarum in centum soldis denariorum pro qualibet, et quod predicta<br />

domina Andrea filia Magretti portavit in capite unam coronam auri et argenti et<br />

unum scagiale sive cinturam argenti contra formam statutorum comunis Perusii,<br />

loco et tempore in inquixitione contentis, et costat nobis predicta vera esse ex<br />

denunptiatione secreti custodis nobis cum sacramento facta, et per contumaciam<br />

dicte domine Andree, quam citari fecimus per publicos nunptios, et banniri per<br />

publicos banditores comunis Perusii, quod certis terminis iam e<strong>la</strong>psis veniret ad<br />

se excusandum ad eam inquisitionem et contentis in ea, et non venit ipsa nec<br />

aliquis pro ea qui eius contumaciam excusaret habita eius contumacia pro plena<br />

probatione ideo ipsam dominam Andream in decem libris denariorum Perusinorum,<br />

dandis et solvendis massario comunis Perusii pro ipso comuni recipienti,<br />

sequentes formam statutorum comunis Perusii et omni modo et forma quibus<br />

melius possumus e debemus et vigore arbitri nobis in hac parte concessi, sedentes<br />

pro tribunali omnes ut supra scriptum est in his scriptis summaliter condempnamus,<br />

que omnes parter (sic) dictam dominam Andream filiam Magretti fecerent<br />

depositum penes massarium comunis Perusii.<br />

Late, date et summaliter promulgate fuerunt dicte condempnationes et summe<br />

condempnationis per dictum dominum sindicum et utilem conservatorem sedentem<br />

pro tribunali in pa<strong>la</strong>tio comunis Perusii residentie potestatis dicte civitatis,<br />

ad banchum maiestatem ipsius pa<strong>la</strong>tii ut moris est, in publico et generali<br />

consilio minori et mangno dicte civitatis Perusii, sono tube, voceque preconis, ac<br />

sono campane mandato dicti domini sindici, in ipso pa<strong>la</strong>tio more solito congregato,<br />

et scripte et lecte per me Iohannem Bindi notarium et nunc notarium et<br />

officialem dicti domini sindici et comunis Perusii ad dictum officium inquisitionum<br />

et extraordinariorum spetialiter deputatum, sub annis Domini millesimo CC-<br />

CLIIII, indictione VII, tempore domini Innocentii pape VI, die mensis aprelis, presentibus.<br />

9. 1364, dicembre 16<br />

Giudiziario<br />

Condanne e sentenze<br />

Dominam Iohannam filiam condam Perroni Ghini et futuram uxorem<br />

Macthey Iohannelli spetiarii, porte Solis et parochie Sancti Florentii de Perusio,<br />

contra quam per modum et viam inquisitionis ex nostro et nostre curie officio<br />

processimus, nec non ad re<strong>la</strong>tionem ser Philippi de Smerillo, notarii et officialis<br />

65


66 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nostri ad extraordinariorum officium per me deput[at]i; in eo, de eo et super<br />

eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contento, predicta domina Iohanna<br />

inventa fuit per dictum notarium et officialem ac etiam per familiares nostros<br />

portare in capite unam ghir<strong>la</strong>ndam in formam corone argenteam, ornatam cum<br />

perlis, contra formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii. Et predicta<br />

omnia et singu<strong>la</strong> in dicta inquisitione contentis, constat nobis et nostre<br />

curie vera esse et fuisse tam ex re<strong>la</strong>tione dicti ser Philippi notarii predicti quam<br />

etiam ex legitima confessione Angeli Perroni Ghini, porte Solis et parochie Sancti<br />

Florentii de Perusio, procuratoris, procuratorio nomine dicte domine Iohanne<br />

inquisite coram nobis et nostra curia legitime predicto nomine sponte facta, loco<br />

et tempore in dicta inquisitione contentis, cui Angelo nomine quo supra, per nos<br />

datus et assignatus fuit certus terminus iam e<strong>la</strong>psus ad omnem ipsius domine<br />

defensionem et excusationem 9 faciendam de predictis et quolibet predictorum<br />

infra quem terminum nec postea, nul<strong>la</strong>m fecit prout hec et alia in actis nostris et<br />

nostre curie plenius continentur. Idcirco dictam dominam Iohannam Perroni et<br />

dictum Angelum eius procuratorem dicto nomine in decem libris denariorum<br />

Perusinorum dandis et solvendis massariis comunis Perusii, pro ipso comuni recipientibus,<br />

sequentes formam statutorum, ordinamentorum et reformationum dicti<br />

comunis Perusii, et omni modo, via, iure et forma quibus melius possumus et<br />

debemus in hiis scriptis sententialiter condempnamus de quibus decem libris factum<br />

est depositum apud massarios dicti comunis Perusii, ut patet per apodissam<br />

scriptam manu ser Ranuctii Cole notarium dictorum massariorum, que apodissa<br />

est in infilça mey notarii infrascripti.<br />

10. 1366, marzo 17<br />

Giudiziario<br />

Hec sunt condempnationes et sententie<br />

In Dey nomine amen. Hec sunt condempnationes et sententie condempnationis<br />

date, <strong>la</strong>te et in hiis scriptis sententialiter promulgate per magnificum et<br />

potentem virum Lodovicum Mecti de Prato, honorabilem maiorem sindicum<br />

utilem conservatorem iustitie et capitaneum custodie civitatis Perusie sub examine<br />

sapientis et discreti virii domini Egidii Vannis de Orto, legum doctoris,<br />

iudicis et col<strong>la</strong>teralis dicti domini sindici et scripte, lecte et publicate per me<br />

Anthonium notarium infrascriptum, sub anno Domini millesimo CCCLXVI, indictione<br />

quarta, tempore sanctissimi in Christo Patris et Domini, domini Urbani,<br />

divina providentia pape quinti, diebus et mensibus infrascriptis in hunc modum<br />

videlicet.<br />

9 excusationem espunto.


Perugia<br />

Nos Lodovicus predictus maior sindicus, conservator iustitie et capitaneus<br />

custodie pro tribunali sedens ad banchum nostrum iuris, situm in sa<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii<br />

residentie domini sindici civitatis Perusii ubi has sententias solitum est ferri infrascriptas<br />

condempnationes et sententias condempnationis contra infrascriptas<br />

dominas, homines et personas pro infrascriptis excessibus et delictis per eas et<br />

quamlibet ipsarum commissis et perpetratis ut infra apparet damus et in hiis<br />

scriptis sententialiter proferrimus in hunc modum videlicet:<br />

Dominam Meam uxorem Lippi Nini Lelli<br />

Dominam Infelicem uxorem Francisci Nini Lelli<br />

Dominam Piam uxorem Ugolini filii dicti Lippi<br />

Dominam Leno<strong>la</strong>m uxorem Angnoli Andree Elimosine<br />

Dominam Iohannam filiam olim domine Nicchole<br />

Dominam Magiam uxorem Ugolini domini Iohannis<br />

Dominam Gigiam uxorem Berardelli domini Iohannis predicti<br />

Dominam Ghinam uxorem Ugolini Ceccholi domini Simonis<br />

Dominam Ursel<strong>la</strong>m uxorem Alexandri Georgii, porte Sancti Angnoli et parochie<br />

Sancti Fortunati;<br />

omnes de Perusio, contra quas et quamlibet earum, per viam et modum<br />

inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie offitio, in eo, de eo et super<br />

eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, ipse et quelibet earum<br />

portaverunt ornamenta contra devetum videlicet.<br />

Dicta domina Mea portavit coronam argenteam perllis ornatam in capite et<br />

dicta domina Infelix portavit coronam argenteam perllis ornatam in capite; et<br />

dicta domina Pia portavit cinturam de perllis; et dicta domina Leno<strong>la</strong> portavit<br />

coronam argenteam perllis ornatam in capite; et dicta domina Iohanna portavit<br />

coronam argenteam perllis ornatam in capite; et dicta domina Ghina portavit<br />

fregiaturam perl<strong>la</strong>rum circa spal<strong>la</strong>s super pannos dorssi; et dicta domina Magia<br />

portavit coronam argenteam perllis ornatam in capite; et dicta domina Gigia<br />

portavit smaltum perl<strong>la</strong>rum in pectore super pannos dorsi; et dicta domina Ursel<strong>la</strong><br />

portavit fregiaturam auri circa spal<strong>la</strong> super pannos dorsi. Et constat nobis<br />

et nostre curie predictas dominas et quamlibet earum portasse contra devetum,<br />

loco et tempore in dicta inquisitione contentis ut supra continetur, videlicet. Dictas<br />

dominas Meam, Infelicem et Piam et quamlibet earum per ligiptimam confessionem<br />

in iudicio coram nobis sponte factam nomine ipsarum dominarum Mee,<br />

Infelicis et Pie, per supradictum Francischum Nini Lelli et per ratificationem<br />

factam per dictas dominas Meam et Piam et dictam dominam Leno<strong>la</strong>m, per<br />

ligiptimam confessionem in iudicio coram nobis sponte factam nomine ipsius<br />

domine Lenole, per Angnolum eius maritum et per ratificationem ligiptime per<br />

ipsam factam et dominam Iohannam predictam per legiptimam confessionem in<br />

iudicio coram nobis sponte factam, defensorio nomine ipsius domine Iohanne,<br />

per Iohannem Luce Angelini, porte Sancte Subxanne et per ratificationem legiptime<br />

per ipsam factam et dictam dominam Magiam et dictam dominam Gigiam<br />

et quamlibet earum per legiptimam confessionem in iudicio coram nobis sponte<br />

factam, nomine ipsarum, per predictum Ugolinum domini Iohannis et per ratifi-<br />

67


68 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cationem ipsarum ligiptime factam et dictam dominam Ghinam per ligiptimam<br />

confessionem in iudicio coram nobis sponte factam nomine ipsius domine Ghine<br />

per dictum Ugolinum eius maritum et per ratificationem per ipsam ligiptime<br />

factam et dictam dominam Ursel<strong>la</strong>m per ligiptimam confessionem in iudicio,<br />

coram nobis sponte factam nomine ipsius domine Urselle, per Georgium<br />

eius maritum et per ratificationem legiptime per ipsam factam prout hec et alia<br />

in actis nostris et nostre curie <strong>la</strong>tius continentur. Quibus defensoribus et cuilibet<br />

ipsorum nomine dictarum dominarum datus et assignatus fuit certus terminus<br />

iam e<strong>la</strong>psus ad omnem ipsarum et cuiuslibet ipsarum defensionem faciendam<br />

de predictis vel aliquo predictorum et nul<strong>la</strong>m fecerunt ipse vel ipsi nec<br />

aliquis pro eis. Idcirco dictas dominas et earum defensores ut supra dicitur et<br />

quamlibet earum et in libris septem et solidis X denariorum Perusinorum, dandis<br />

et solvendis massariis comunis Perusii, pro ipso comuni recipientibus, sequentes<br />

formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii, de hac materia<br />

loquentium et arbitrium nobis in hac parte concessum et omni via, iure,<br />

forma et modo quibus melius possumus et debemus in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus; mitigata eis et cuilibet earum pena propter benefitium confessionis,<br />

secundum formam dictorum statutorum; de quibus septem libris et<br />

solidis decem pro qualibet earum, factum est depositum apud massarios comunis<br />

Perusii, ut patet per apodissas scriptas manu ser Rençi Peccii, notarii dictorum<br />

massariorum.<br />

Dominam Liam uxorem Fini Nieri, porte Heburnee et parochie Sancti B<strong>la</strong>xii<br />

Dominam Benedictam uxorem Soppolini<br />

Dominam Margheritam uxorem Iohannis<br />

Luce Angelini, porte Sancte<br />

Subxanne<br />

Dominam Leno<strong>la</strong>m uxorem Bartholomei<br />

Dominam Francischam uxorem Benedicti filiorum Niccholuccii de<br />

Dominam Iohannam uxorem Macthey Merciadaris, porte<br />

Sancti Angnoli et parochie<br />

Sancte Marie de Viridario<br />

Dominam Bel<strong>la</strong>m uxorem domini Petri Vincioli<br />

Dominam Francischam uxorem Martini Egidii, porte Solis et parochie Sancti<br />

Andree;<br />

omnes de Perusio, contra quas et quamlibet earum per viam et modum inquisitionis<br />

processimus ex nostro et nostre curie offitio in eo, de eo et super eo<br />

quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, ipse et quelibet earum portaverunt<br />

ornamenta contra devetum, videlicet.<br />

Dicta domina Lia portavit fregiaturam perl<strong>la</strong>rum circa spal<strong>la</strong>s super pannos<br />

dorsi; et dicta domina Benedecta portavit maspillos de perllis ante pectum super<br />

pannos dorsi; et dicta domina Margherita portavit cinturam de perllis; et dicte<br />

domine Leno<strong>la</strong>, Francischa uxor Benedicti et Iohanna, portaverunt super pannos<br />

dorsi, circa spal<strong>la</strong>s, fregiaturas auri; et dicta domina Bel<strong>la</strong> portavit coronam argenteam,<br />

perllis ornatam; et dicta domina Francischam, uxor dicti Martini, por-


Perugia<br />

tavit fregiaturam perl<strong>la</strong>rum in formam maspillorum super pannos dorsi. Et constat<br />

nobis et nostre curie, predictas dominas portasse contra devetum, loco et<br />

tempore in dicta inquisitione contentis ut supra continetur videlicet.<br />

Dictam dominam Liam per ligiptimam confessionem in iudicio, coram nobis<br />

sponte factam nomine ipsius domine Lie per Finum eius maritum et per ratificationem<br />

legiptime factam; et dictas per dictam dominam Liam, dominam Benedictam<br />

et Margheritam, per legiptimam confessionem in iudicio, coram nobis<br />

sponte factam, nomine ipsarum dominarum Margherite et Benedicte, per Iohannem<br />

Luce Angnolini et per ratificationes legiptime per ipsas factas; et dictas<br />

dominas Leno<strong>la</strong>m, Francischam uxore Benedicti et Iohannam, per legiptimam<br />

confessionem in iudicio coram nobis, sponte factam nomine ipsarum dominarum<br />

Lenole, Francische et Iohanne, per Mactheum Niccholuccii de Merciadris et per<br />

ratificationes legiptime per ipsas factas; et dictam dominam Bel<strong>la</strong>m per legiptimam<br />

confessionem in iudicio coram nobis sponte factam, nomine ipsius domine<br />

Belle per ser Pietrum Sensi defensorio nomine ipsius domine Belle et per ratificationem<br />

per ipsam legiptime factam; et dictam dominam Francischam uxorem<br />

dicti Martini Egidii per legiptimam confessionem in iudicio, coram nobis sponte<br />

factam nomine ipsius domine Francische, per Martinum eius maritum et per<br />

ratificationem legiptime per ipsam dominam Francischam factam. Quibus defensoribus<br />

et cuilibet ipsorum nomine dictarum dominarum datus et assignatus fuit<br />

certus terminus iam e<strong>la</strong>psus, ad omnem ipsarum et cuiuslibet earum defensionem<br />

faciendam de predictis, vel aliquo predictorum et nul<strong>la</strong>m fecerunt ipse vel ipsi<br />

nec aliquis per eis. Idcirco dictas dominas et earum defensores ut supra dicitur<br />

et quamlibet earum, in libris septem et solidis decem denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massariis comunis Perusii, pro ipso comuni recipientibus,<br />

sequentes formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii, de hac materia<br />

loquentium et arbitrium nobis in hac parte concessum et omni via, iure,<br />

forma et modo quibus melius possumus et debemus in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus; mitigata eis et cuilibet earum pena propter benefitium confessionis,<br />

secundum formam dictorum statutorum; de quibus septem libris et solidis<br />

decem pro qualibet earum, factum est depositum apud massarios comunis Perusii,<br />

ut patet per apodissas scriptas manu ser Rençi Peccii, notarii dictorum massariorum.<br />

Dominam Francischam uxorem Niccho<strong>la</strong>y Ponis de Perusio, porte Solis et<br />

parochie Sancti Severis, contra quam per modum et viam inquisitionis processimus<br />

ex nostro et nostre curie offitio, in eo, de eo et super eo, quod loco et<br />

tempore in dicta inquisitione contentis, ipsa portavit ornamenta contra devetum,<br />

videlicet: unum mantellum de velluto sive sciamito et constat nobis et nostre<br />

curie, predicta omnia et singu<strong>la</strong> in dicta inquisitione contenta, vera esse et fuisse,<br />

loco et tempore in dicta inquisitione contentis per legiptimam confessionem in<br />

iudicio, coram nobis sponte factam, nomine ipsius domine Francische per predictum<br />

Niccho<strong>la</strong>um ipsius maritum et per ratificationem ligiptime per dictam<br />

dominam Francischam factam; cui Niccho<strong>la</strong>o, nomine ipsius domine Francische<br />

datus et assignatus fuit certus terminus iam e<strong>la</strong>pxus ad omnem ipsius defensio-<br />

69


70 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nem faciendam de predictis, vel aliquo predictorum et nul<strong>la</strong>m fecerunt ipsa vel<br />

ipse nec aliquis pro ea pro ut hec et alia in actis nostris et nostre curie <strong>la</strong>tius<br />

continetur. Idcirco dictam dominam Francischam et predictum Nicho<strong>la</strong>um eius<br />

defensorem, in libris septem et solidis decem denariorum Perusinorum dandis et<br />

solvendis massariis comunis Perusii, pro ipso comuni recipientibus, sequentes formam<br />

statutorum et ordinamentorum comunis Perusii, de hac materia loquentium<br />

et arbitrium nobis in hac parte concessum et omni via, iure, forma et modo<br />

quibus melius possumus et debemus in hiis scriptis sententialiter condempnamus;<br />

mitigata ei pena propter benefitium confessionis, secundum formam dictorum<br />

statutorum; de quibus septem libris et solidis decem per ipsam factum est depositum<br />

apud massarios comunis Perusii, ut patet per apodissam scriptam manu<br />

ser Rençi Peccii, notarii dictorum massariorum.<br />

Dominam Elixabectam uxorem Petruccii domini Francisci de Perusio, porte<br />

Solis et parochie Sancte Lucie, dominam Angnesem uxorem Iohannis Nutoli, porte<br />

Sancte Subxanne et parochie Sancti Severis, contra quas et quamlibet earum,<br />

per viam et modum inquisitionis processimus ex nostro et nostre curie offitio in<br />

eo, de eo et super eo, quod loco et tempore in dicta inquisitione contentis, ipse<br />

et quelibet earum portaverunt ornamenta contra devetum, videlicet: dicta domina<br />

Elixabecta portavit unum smaltum perl<strong>la</strong>rum in pectore, super pannos dorsi<br />

et dicta domina Angnese portavit unam ghirl<strong>la</strong>ndam de perllis ultra pretium et<br />

valorem in statutis comunis Perusii contentos et constat nobis et nostre curie,<br />

predictas dominas portasse contra devetum, loco et tempore in dicta inquisitione<br />

contentis ut supra continetur videlicet. Dictam dominam Elixabectam per<br />

legiptimam confessionem in iudicio, coram nobis sponte factam, nomine ipsius<br />

domine Elixabecte per Petruccium eius maritum et per ratificationem per ipsam<br />

legitime factam; et dictam dominam Angnesem per legiptimam confessionem in<br />

iudicio, coram nobis sponte factam, nomine ipsius domine Angnesis per Iohannem<br />

eius maritum et per ratificationem per ipsam legiptime factam. Quibus<br />

defensoribus et cuilibet ipsorum nomine dictarum dominarum datus et assignatus<br />

fuit certus terminus iam e<strong>la</strong>pxus ad omnem ipsarum et cuiuslibet ipsarum<br />

defensionem faciendam de predictis, vel aliquo predictorum prout hec et alia<br />

in actis nostris et nostre curie <strong>la</strong>tius continetur 10 . Et nul<strong>la</strong>m fecerunt ipse vel<br />

ipsi nec aliquis pro eis. Idcirco dictas dominas et earum defensores ut supra<br />

dicitur et quamlibet earum, in libris septem et solidis decem denariorum Perusinorum<br />

dandis et solvendis massariis comunis Perusii, pro ipso comuni recipientibus,<br />

sequentes formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii, de<br />

hac materia loquentium et arbitrium nobis in hac parte concessum et omni via,<br />

iure, forma et modo quibus melius possumus et debemus in hiis scriptis sententialiter<br />

condempnamus; mitigata eis et cuilibet earum pena propter benefitium<br />

confessionis, secundum formam dictorum statutorum; de quibus septem libris et<br />

solidis decem pro qualibet earum, factum est depositum apud massarios comu-<br />

10 Prout ... continetur, aggiunto sul margine sinistro.


Perugia<br />

nis Perusii, ut patet per apodissas scriptas manu ser Rençi Peccii, notarii dictorum<br />

massariorum.<br />

Late, date et in hiis scriptis sententialiter promulgate fuerunt dicte condempnationes<br />

et sententie condempnationis per supradictum sindicum ut supra sedentem<br />

ad suum solitum banchum iuris, situm in sa<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii sue solite residentie<br />

ubi dictas sententias solitum est dari et proferri in publico et generali consilio<br />

comunis et populi civitatis predicte, sono campane voceque preconis, sono tube<br />

premisso, mandato dicti domini sindici in supradicto suo pa<strong>la</strong>tio, more solito<br />

congregato et scripte, lecte et publicate per me Anthonium notarium infrascriptum<br />

et nunc notarium et offitialem supradicti domini sindici, per ipsum dominum<br />

sindicum ad offitium extraordinarium et ad alia specialiter deputatum, sub<br />

anno Domini millesimo CCCLXVI, indictione quarta, die XVII martii, tempore sanctissimi<br />

in Christo patris et domini, domini Urbani, divina providentia pape quinti,<br />

presentibus: Angnelino Macthioli, porte Sancte Subxanne et paroche Sancte<br />

Crucis; Arco<strong>la</strong>no Vitalis, dicte porte et parochie; Angnolino Buccii, porte Sancti<br />

Petri et parochie Sancti Stephani et Iaccanello domini Nicchole, porte Sancte<br />

Subxanne et parrochie Sancti Severi et pluribus alii in dicto consilio existentibus,<br />

testibus ad hec vocatis.<br />

(ST) Ego Anthonius olim Pigiani de Sancto Miniato, imperiali auctoritate<br />

iudex ordinarius et notarius publicus et nunc notarius et offitialis dicti domini<br />

sindici, predicta omnia et singu<strong>la</strong> de ipsius mandato scripsi, legi et publicavi,<br />

signumque meum apposui consuetum.<br />

11. 1366<br />

Statuti<br />

De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis 11<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque status et condictionis existat<br />

audeat vel presumat portare vel habere in capite aliquam coronam de auro vel<br />

argento cum gemmis vel <strong>la</strong>pidibus vel perlis, ornatam vel non ornatam; possit<br />

tamen et eis liceat in capite portare et habere fronçale vel ghir<strong>la</strong>ndam de perlis,<br />

arlegaturas et alia quocumque modo et de quacumque materia non tamen in<br />

forma corone usque ad costum vel valorem octo florenorum auri et non ultra<br />

non computatis velectis. Contrafacienti autem cuilibet et pro qualibet vice qua<br />

contrafacere reperiretur, pena auferatur vigintiquinque librarum denariorum cuius<br />

11 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis.<br />

Rubrica annul<strong>la</strong>ta da mano successiva tramite vacat.<br />

71


72 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

medietas sit comunis Perusii et quarta pars sit accusatoris et alia quarta pars sit<br />

offitialis qui dictam penam venire fecerit in comuni. Et si non fuerit accusator,<br />

medietatem dicte pene habeat offitialis predictus, alia vero pars sit comunis Perusii.<br />

De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis 12<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque etatis vel condictionis existat, audeat<br />

vel presumat portare vel habere suis vestimentis quibuscumque aliquas per<strong>la</strong>s vel<br />

aliquos <strong>la</strong>pides pretiosos, possit tamen inpune habere super vestimentis fregia de<br />

filo de auro vel de argento que sint valoris ad plus trium florenorum auri, scilicet<br />

fregia que sint in uno panno seu una veste et portare et habere monilia de<br />

argento deaurato, vel non, et in quacumque forma ad manichas et bettonaturas<br />

que non excedat pondus unius libre seu costum et valorem novem florenorum<br />

de auro. Liceat tamen dictis mulieribus portare cingulum sive schiagiale costi et<br />

valoris decem florenorum auri ad plus et ab inde infra et non maioris pretii et<br />

ponderis unius libre ad plus in quo non sint perle nec <strong>la</strong>pides pretiosi sub pena<br />

vigintiquinque librarum denariorum pro qualibet vice qua contrafecerit in predictis<br />

vel aliquo predictorum. Cuius pene medietas sit comunis Perusii, aliam medietatem<br />

habeat offitialis predictus si non supervenerit accusator; si autem supervenerit<br />

accusator tunc quartam partem dicte pene habeat accusator et aliam quartam<br />

partem habeat officialis predictus.<br />

De velluto et drappis non portandis 13<br />

Item quod de cetero nul<strong>la</strong> mulier portare possit in dorso vel ad dorsum<br />

vestimentum vel mantellum de velluto sive samito aureato vel non aureato, sathani<br />

vel camuca, sub pena vigintiquinque librarum denariorum pro vice qualibet<br />

qua contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum; dummodo si pluribus vicibus<br />

inventa esset una et eadem die non debeat condempnari nisi pro una vice<br />

tantum. Possit tamen guarnachias et mantellos fulcitos de sindone sive taffitto<br />

portare et etiam giuppatas seu gippas de dictis sindone sive taffito et mantellus<br />

12 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus<br />

non portandis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti. De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et<br />

schiagialibus non portandis. Rubrica annul<strong>la</strong>ta da mano successiva tramite vacat.<br />

13 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti De velluto et drappis non portandis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti. De velluto et drappo vel drappis non portandis. Rubrica<br />

annul<strong>la</strong>ta da mano successiva tramite vacat.


Perugia<br />

de ciambellocto, dummodo aliquis mantellus non excedat costum vel valorem<br />

vigintiquinque florenorum auri, et quilibet possit accusare de contentis in presenti<br />

capitulo et aliis duobus capitulis proxime precedentibus et lucretur quartam<br />

partem pene predicte et teneatur sibi credentia probando per unum testem. Et<br />

possit dictus offitialis procedere cum promotore et sine promotore ad denunptiationem<br />

cuiuscumque et ad re<strong>la</strong>tionem notarii dicti offitialis, cuius notarii re<strong>la</strong>tio<br />

pro plena probatione habeatur. Et quando dictus offitialis procederet per accusationem<br />

tunc habeat dictus offitialis quartam partem pene quam venire fecerit in<br />

comuni, et quando procederet ex offitio vel ad re<strong>la</strong>tionem sui notarii habeat<br />

dictus officialis medietatem pene predicte.<br />

De annulis portandis nisi ad numerum trium 14<br />

Item possint portare dicte mulieres annulos in digitis cuiuscumque materiei<br />

et valoris octo florenorum auri inpune usque ad numerum trium inclusive et non<br />

ultra. Contrafaciens vero puniatur in centum solidis denariorum pro qualibet vice<br />

et quolibet annulo.<br />

Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum 15<br />

Item statuimus et ordinamus quod nulli mulieri que deinceps maritaretur vel<br />

maritata esset que nondum ad virum adcessit, liceat habere vel portare nec eius<br />

nomine emi per maritum possit quoquomodo, directe vel per obliqum, aliquo<br />

colore quesito, nisi duo paria 16 pannorum honorabilium panni novi. Que duo<br />

paria scribi debeant et assignari offitiali predicto 17 ante quam ad virum adcesse-<br />

14 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De anulis non portandis nisi ad numerum trium.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti. De anulis non portandis nisi ad numerum trium. Rubrica<br />

annul<strong>la</strong>ta da mano successiva tramite vacat e sostituita, insieme alle precedenti, da<br />

un’addictio.<br />

15 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel<br />

portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere<br />

vel portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel<br />

portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

n. 77, 1526. Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel<br />

portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

16 n. 30, Inizi sec. XV: annul<strong>la</strong>to con vacat e sostituito con vestimenta da altra mano.<br />

n. 38, 1415 (post): vestimenta.<br />

17 n. 12, 1366: que duo paria scribi faciant et debeant offitiali predicto assignari.<br />

73


74 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rit et alios pannos honorabiles ultra predictos portare non possit; contrafaciens<br />

vero puniatur in vigintiquinque libris denariorum.<br />

De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele 18<br />

Et etiam ordinamus quod non possit nec debeat pro parte viri alicuius,<br />

vel patris, matris, avi, vel cuiuscumque consanguinei, vel affinis mariti, vel<br />

alterius cuiuscumque persone occasione alicuius parentele numptiarum, salutarum<br />

sive mancie vel alia quacumque de causa dari, donari vel presentari aliquis<br />

schiagialectus, schiagiale, bursia, corona, panni lini nec <strong>la</strong>ne, carnes, cappones<br />

nec aliquid aliud quocumque nomine censeatur vel nuncupetur, directe<br />

vel per oblicum, pena cuilibet contrafacienti et vice qualibet vigintiquinque<br />

librarum denariorum. Et econverso pro parte uxoris vel alicuius sui consanguinei<br />

vel alterius persone observetur et fiat sub dicta pena; dummodo predicta<br />

non vendicent sibi locum in pannis, schiagialecto sive schiagiali, et bursia,<br />

et calciamentis, fronçalibus, ghir<strong>la</strong>ndis et annulis dari et micti solitis ad<br />

dorsum et usum uxoris tantum tempore quo ipsa uxor accedere debet ad<br />

maritum et non alio tempore, non transcendendo predicta valorem contra formam<br />

supradictorum capitulorum, nec bursia predicta transcendat valorem duorum<br />

florenorum auri. Possit tamen maritus in festo nativitatis Domini mictere<br />

et donare uxori usque in quantitatem duorum florenorum auri vel valorem<br />

ipsorum in rebus tantum, non vetitis per formam alicuius capituli statutorum<br />

in presenti volumine contentorum. Et pro observatione presentis capituli statuimus<br />

quod quilibet notarius qui rogatus fuerit de contractu matrimonii cuius<br />

dotes ascendant usque ad quantitatem ducentorum florenorum auri supra, teneatur<br />

et debeat dare in scriptis dicto offitiali nomina promictentis seu promictentium<br />

et recipientis seu recipientium dictam promissionem infra octo dies<br />

a die celebrati contractus, pena centum librarum denariorum. Qui offitialis<br />

teneatur et debeat ipsa nomina facere registrari, et infra XV dies immediate<br />

sequentes dictos sic registratos requiri faciat, et citari et eis deferat iuramentum<br />

quod presens capitulum et contenta in eo debeant observare sub dicta<br />

pena.<br />

18 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius parentele.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per<br />

consanguineos occasione alicuius parentele.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per<br />

consanguineos occasione alicuius predicte parentele.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele.


Perugia<br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum 19<br />

Item statuimus et ordinamus quod si qua mulier inventa negaverit vel recusaverit<br />

vel aufugerit quo minus officialis de et pro predictis possit ipsam videre<br />

vel nomen suum ce<strong>la</strong>verit quo minus scire possit an in dictas leges vel aliquam<br />

ipsarum fraudem commiserit, ex tunc habeatur pro confessa de hiis de quibus<br />

notarius vel aliquis alius de familiaribus dicti officialis dicto officiali retulerit et<br />

denumptiaverit contra aliquam predictarum legum fecisse.<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant 20<br />

Item ordinamus quod si qua mulier deinceps contra predictas leges vel aliquam<br />

ipsarum veniet et ex hoc condempnata erit, pena quam pro sua condempnatione<br />

solvetur, si maritum eam solverit vel solvi fecerit detrahatur de dote<br />

dicte mulieris tantum quantum solutum fuerit. Et tempore restitutionis dotis, si<br />

casus restitutionis contigerit, maritus vel eius heredes tanto minus de dote restituere<br />

teneatur quantum fuerit solutum. Et iudex qui habebit exequi instrumentum<br />

restitutionis dotis in ea quantitate que soluta fuerit occasione predicta executionem<br />

facere non possit nec debeat pena vigintiquinque librarum denariorum;<br />

et ad maiorem quantitatem solvendam compelli non possit. Et quod vir vel alii<br />

de domo in qua habitaret talis mulier et eorum bona possint et debeant pro<br />

predictis et ad solvendum dictas penas realiter et personaliter cogi et compelli<br />

ab officiali predicto.<br />

19 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali<br />

et eius familia et nomen suum.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali<br />

et eius familia et nomen suum.<br />

20 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter pro eis<br />

compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis<br />

compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

75


76 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De donis et mancis non fiendis affilgliatis 21<br />

Item ordinamus quod nul<strong>la</strong> persona possit nec debeat donare vel facere seu<br />

fieri facere, per se vel per alium, pa<strong>la</strong>m, secrete vel occulte alicui suo affilgliato<br />

vel affilgliate aliquos pannos <strong>la</strong>ne vel lini vel alicuius materiei, cordones seu schiagialectos<br />

seu pecuniam seu carnes nec aliquid aliud causa mancie donare vel<br />

presentare aliquid facere nisi solum ceram pro lumine; et contrafaciens pro vice<br />

qualibet condempnetur in centum libris denariorum aliquo non obstante.<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis 22<br />

Quia scriptum est « Qui male agit odit lucem » (Io 3,20) et multi ut possint<br />

volentibus male facere dare tempus studeant convivia de sero facere dominarum,<br />

statuimus quod sub pena vigintiquinque librarum denariorum nul<strong>la</strong> persona possit<br />

convivia facere dominarum de sero; dummodo predicta non inteligantur in filiabus,<br />

neptibus, sororibus carnalibus et aliis mulieribus consanguineis et affinibus convivantis<br />

usque in tertium gradum inclusive. Salvo etiam quod die nuptiarum tantum possint<br />

pro parte viri convivium dominarum fieri quarum voluerit, sive de mane sive de sero.<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum 23<br />

Ut gentes possint conviviorum sumptus et onera tollerare duximus taliter<br />

statuendum: quod nullus possit convivium facere masculorum in civitate et comi-<br />

21 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De donis et manciis non fiendis affig<strong>la</strong>tis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De donis et mancis non fiendis afigliatis.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

22 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

23 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de<br />

modo vivandarum.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum<br />

et de modo vivandarum.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et<br />

de modo vivandarum.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de<br />

modo vivandarum.


Perugia<br />

tatu Perusii, videlicet ab uno miliari intus versus civitatem ultra numerum viginti,<br />

exceptis consanguineis et affinibus usque in tertium gradum inclusive. Et predicta<br />

locum non habeant in festivitatibus Paschatis et nativitatis Domini, et etiam<br />

in militantibus tempore militie eorum, et in nuptiis, nec etiam inteligantur in<br />

sotietatibus ordinatis ad venerandum corpus et festum beati Hercu<strong>la</strong>ni, que simul<br />

adscottum comedunt tempore festivitatis ante vel post per unum mensem,<br />

nec etiam in conventibus aliquorum doctorandorum in quacumque facultate. Nec<br />

liceat dare vel quomodolibet dari facere, directe vel per oblicum, alicui civi Perusino<br />

in aliquo convivio seu mangiare ultra tres vivandas de carnibus. Et si contingat<br />

dare carnes bovinas non possit inter duos apponere ferculum sive menestram<br />

maioris ponderis duodecim librarum; si vero carnes castratinas octo librarum,<br />

et porcinas sex librarum, si edinas medium caprectum inter duos; cappones<br />

unum inter duos, et fagianos unum; si starnas duas, sit tamen licitum cum ipsis<br />

starnis duos pippiones vel pol<strong>la</strong>stros addere ad plus. Si anseres vel paparos unum,<br />

si pol<strong>la</strong>stros tres vel duos pol<strong>la</strong>stros cum duobus pippionibus; si gallinas unam;<br />

si porchettam unum quartum inter duos; si turdos sex; si qualeas quatuor. Liceat<br />

tamen cum qualibet dictarum vivandarum dare inter duos unam libram carnium<br />

saltarum et duas libras silvagine cum una lingua investita inter duos. Et si quis<br />

voluerit de pluribus carnibus in uno talgliere et pro una vivanda dare aliter<br />

quam supra dictum sit, possit, dummodo dicte carnes simul date inter duos non<br />

excedant pondus duodecim librarum; et turta parmegiana, tortelli carnium in<br />

numerum duarum vivandarum non intelligantur. Et qui contrafecerit in predictis<br />

pro vice qualibet et qualibet vivanda data contra dictum modum decem libras<br />

denariorum pene nomine solvere teneatur.<br />

Et quod dictum est de pondere carnium et numero ferculorum sive vivandarum<br />

non habeat locum in militiis et tempore quo aliquis militaret nec in doctorantibus,<br />

quo casu possint predicta excedere militantes et doctorantes.<br />

Quod convitantes a certo numero supra teneantur notificare officiali 24<br />

Et ut contenta in presenti capitulo et statuto melius observentur, statuimus<br />

quod quicumque voluerit convitare seu convivare aliquos vel aliquas extra domum<br />

convitantis a sex personis supra, exceptis dictis consanguineis et affinibus,<br />

24 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare<br />

officiali.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare<br />

officiali antefactum.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare<br />

antefactum.<br />

n. 77, 1526. Statuti, Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare<br />

officiali.<br />

77


78 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tam masculis quam feminis, ultra in tertium gradum inclusive – et quod sint<br />

consanguinei et affines suficiat probatio duorum testium de fama –, et in casibus<br />

supradictis teneatur et debeat, sub pena vigintiquinque librarum denariorum, ante<br />

quam carnes emat aut emi faciat quas ad comedendum dare voluerit, ire seu<br />

mictere ydoneam et legitimam personam ad dictum offitialem vel eius notarium<br />

et dicto offitiali vel eius notario idem convitator seu ille qui nomine convitatoris<br />

accesserit notum faciat de omnibus proxime suprascriptis, videlicet de numero<br />

convivandorum et de carnibus dandis et de pondere ipsarum, et dictus officialis<br />

vel eius notarius iurari facere teneantur ad sancta Dei evangelia corporaliter, tactis<br />

Scripturis, quod dictum modum non excedat nec excedi faciat aliquo modo,<br />

sagacitate vel ingenio. Et idem offitialis vel notarius eidem postu<strong>la</strong>nti licentiam<br />

dare teneatur; pena in contrarium facienti convivium que superius denotata est,<br />

videlicet vigintiquinque librarum denariorum pro qualibet vice; et de predictis<br />

possit per dictum offitialem inquiri ex offitio et ad petitionem cuiuscumque et<br />

ad condepnationem procedi prout eidem visum fuerit.<br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur 25<br />

Et ut alie expense mulierum tol<strong>la</strong>ntur in totum, ordinamus quod nulli liceat<br />

tam civi quam comitatensi Perusino, mari vel femine, dare vel donare pa<strong>la</strong>m vel<br />

secrete, tacite vel expresse per se vel alium aliquam manciam sive donum denariorum,<br />

facu<strong>la</strong>m, ceram vel aliam quamcumque rem per se vel alium, aliquo<br />

colore quesito, alicui clerice sive religioso vel alicui mulieri religiose vel alicui<br />

mulieri dum maritaretur vel iret seu ivisset apud maritum vel dum intraret monasterium<br />

vel ve<strong>la</strong>retur vel clericus sive religiosus diceret vel cantaret missam<br />

novel<strong>la</strong>m vel religionem ingrediretur. Possit tamen donari religiosis personis in<br />

dictis casibus a qualibet persona X solidi denariorum ad plus vel una libra cere;<br />

et quelibet mulier possit donare in dictis casibus cuilibet religioso unum tovalgliectum;<br />

et qui contrafecerit puniatur per dictum offitialem in decem libris denariorum<br />

pro qualibet persona donante et vice qualibet; et de predictis omnibus<br />

et singulis in dicto capitulo contentis dictus offitialis in pena et ad penam centum<br />

librarum denariorum eidem auferendam tempore sui sindicatus teneatur quolibet<br />

25 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus<br />

que maritarentur.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus<br />

que maritarentur.


Perugia<br />

mense, duabus vicibus ad minus, facere inquisitionem per portas et parrochias<br />

civitatis et burghorum Perusii, pa<strong>la</strong>m vel secrete, ut sibi videbitur, ex suo offitio<br />

cum promotore et sine ad eius arbitrium et voluntatem, aliquo non obstante. Et<br />

nichilominus de predictis una vice in mense teneatur in civitate et burgis Perusii<br />

facere bampnimentum et ire et mictere notarios et familiares suos ad vineas et<br />

ad alia loca ad rimandum de omnibus supradictis penis et bampnis predictis. Et<br />

predicta locum non habeant si tempore ingressus monasterii vel dum clericus vel<br />

religiosus diceret vel cantaret missam novel<strong>la</strong>m tempore offitii misse aliquis vellet<br />

offerire in altari a duodecim denariis parvis infra quod unusquisque possit facere<br />

sine pena.<br />

De ludis coronarum et rainarum et aliorum non faciendis 26<br />

Quia quasi comuniter omnibus displicere creditur ludus per mulieres fieri<br />

solitus qui corone vel rine vel alio nomine ludus appel<strong>la</strong>tur, propterea statuimus<br />

quod nul<strong>la</strong> persona vel puel<strong>la</strong>, cuiuscumque status vel etatis existat, possit nec<br />

debeat facere vel portare coronas que consueverunt portari per civitatem, burgos<br />

vel alibi rinas facere vel alio modo incedere acquirendo pecuniam a transeuntibus<br />

nec aliquod genus ludi propter quod petatur vel acquiratur pecunia<br />

vel alia res nec aliquis vel aliqua eis assistere vel cum eis ad hec adesse nec<br />

etiam faciendo apparatam, c<strong>la</strong>udendo portas et alia impedimenta faciendo que<br />

fieri consuevit per comitatenses quando aliqua mulier nuptui traderetur vel ad<br />

virum duceretur. Qui autem contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum<br />

puniatur in quadraginta solidis denariorum pro vice qualibet et quolibet vel qualibet<br />

contrafaciente. Et quilibet esse possit accusator et habeat medietatem banni; et ad<br />

dictam penam solvendam quilibet maiordomus teneatur pro omnibus de domo<br />

et suis famu<strong>la</strong>bus contrafacientibus in aliquo in presenti capitulo contentis. Et<br />

offitialis predictus teneatur ire et mictere ad locum ubi fieret contra in predictis<br />

ex suo offitio et ad petitionem cuiuscumque et omnibus diebus festivis rimare<br />

et rimari facere pro predictis, et repertos culpabiles condempnare in dictis penis<br />

de facto, et credatur re<strong>la</strong>tioni offitialis ad hec euntis et eius familie; pena<br />

eidem offitiali vigintiquinque librarum denariorum si non iret vel micteret familiam<br />

ad inveniendum ut dictum est. Et etiam quod sit licitum cuilibet libere et<br />

inpune accipere bursias, schiagiales, cordones et res alias que portarentur in<br />

dicta corona vel rina et eas cum manu percutere sive virga vel corigia vel aliter<br />

sine armis et etiam assistentes eis et pro portantibus dictam coronam vel tales ludos<br />

26 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De ludis coronarum et rinarum et aliorum non fiendis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis. Rinas<br />

vel alibi.<br />

79


80 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

facientibus vel assistentibus; et quod potestas et capitaneus nec alius offitialis<br />

comunis Perusii contra tales accipientes dictas res vel percutientes predictos cognitionem<br />

non habeant ullo modo. Et de predictis in toto dicto capitulo et ordinamento<br />

contentis stetur et credatur iuramento accusatoris et habeatur pro plena<br />

probatione.<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias 27<br />

Item statuimus quod in aliqua ecclesia vel c<strong>la</strong>ustro seu p<strong>la</strong>tea alicuius ecclesie<br />

vel quod vel que esset ante ipsam ecclesiam die festivitatis ipsius ecclesie, nullus<br />

iuvenis etatis a quindecim annis supra usque ad quadraginta possit residentiam<br />

facere, seu ad vaghegiandum dicta die vel alia die permanere set cum ob<strong>la</strong>tionem<br />

obtulerit si offerre voluerit statim recedere debeat et exire de ecclesia, c<strong>la</strong>ustro vel<br />

p<strong>la</strong>tea predictis; et ubi non esset p<strong>la</strong>tea seu c<strong>la</strong>ustrum stare non possit ad predicta<br />

in aliqua via prope ecclesiam ad decem passus; non tamen vendicet sibi locum<br />

quando predicaretur vel offitium divinum celebraretur in ipsa ecclesia, dummodo<br />

non stent in parte ecclesie in qua stant mulieres. Contrafaciens, vero, in vigintiquinque<br />

libris denariorum pro vice qualibet puniatur. Et quod quis stet ad amandum<br />

vel vaghegiandum, stetur in provisione et discreptione custodum secretorum, et<br />

denumptiationi ipsorum custodum et cuiuslibet eorum stetur et credatur vel dicti<br />

offitialis vel eius familie quando accederent ad predictam et invenerint aliquem vel<br />

aliquos contrafacientes ut dictum est. Pena offitiali in predictis negligenti pro qualibet<br />

[vice] centum librarum denariorum, de quo expresse debeant sindicari.<br />

Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas 28<br />

Item corrigentes capitulum de conviviis in parte ubi dicit « de numero convivandorum<br />

», ordinamus quod predicta que dicta sunt de numero convivandorum<br />

27 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

28 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, Quod ordinamenta conviviorum non intelligantur ad pias<br />

causas.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.<br />

n. 77, 1526. Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias<br />

causas.


Perugia<br />

non vendicent sibi locum in opere vel comestione pietatis nec in aliis qui vellent<br />

ob reverentiam alicuius sancti vel sancte festare vel festum colligere.<br />

Quod non portentur chorone vel schiagialia tempore nuptiarum vel<br />

conviviorum 29<br />

Item ad tollendas fraudes et caute<strong>la</strong>s que possent excogitari circa de<strong>la</strong>tionem<br />

schiagialium et coronarum 30 et aliorum arediorum 31 de quibus supra in capitulis<br />

fit mentio; quod dicte mulieres, tempore quo ducerentur ad maritum vel alio<br />

tempore, non solum predicta portare non audeant, sed etiam per alias personas<br />

deferri facere non debeant sub pena in ipsis capitulis contenta. Et quod nulli<br />

liceat mari vel femine ea deferre occasione nuptiarum vel alio colore quesito<br />

cum dictis mulieribus vel sine vel in domo in qua fierent aliqua convivia vel<br />

cortegia tenere vel teneri facere vel tenentes retinere sub dicta pena; et de predictis<br />

omnibus stetur et credatur re<strong>la</strong>tioni dicti offitialis vel eius familie ita quod<br />

mens talium legum invio<strong>la</strong>biliter observetur.<br />

De extimatoribus eligendis super arrediis 32<br />

Item quia in precedentibus capitulis est permissum quod mulieres possint<br />

portare ghir<strong>la</strong>ndas, fronçales, schiagiales seu schiagialectos, aboctenaturas, bursias,<br />

annulos 33 et res alias valoris, costus et extimationis certe quantitatis prout in<br />

ipsis capitulis continetur, ad hoc ut de valore, costu et extimatione talium rerum<br />

certitudo sufitiens habeatur per officialem predictum, teneatur et debeat idem<br />

offitialis elligere extimatores talium rerum quoscumque voluerit expertos et pra-<br />

29 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, Quod non portentur corone vel schiagialia tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, Quod non portentur corone vel schiagialia ornamenta vel<br />

alia prohibita tempore nuptiarum vel conviviorum.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, Quod non portentur ornamenta vel alia prohibita tempore<br />

nuptiarum vel conviviorum.<br />

n. 77, 1526. Statuti, Quod non portentur corone vel schiagialia tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum.<br />

30 n. 39, 1415 (post) e 1526 ornamentorum.<br />

31 n. 39, 1415 (post) aggiunge prohibitorum.<br />

32 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

33 n. 30, Inizi sec. XV, n. 39, 1415 (post) e n. 77, 1526 ghir<strong>la</strong>ndas ... anulos annul<strong>la</strong>to<br />

e sostituito con vestimenta et ornamenta.<br />

81


82 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ticos de arte et ministerio sive negotiatione talium rerum, prout dicto offitiali videbitur<br />

convenire infra X dies a die inventionis talium rerum, et ipsos extimatores<br />

cogere per iuramentum ad extimandum dictas res bona fide et sine fraude. Et si<br />

dictam extimationem facere recusarent, eos de facto compel<strong>la</strong>t ad solvendum centum<br />

solidos denariorum pro quolibet et possit alios extimatores elligere et eos,<br />

eodem modo, compellere et punire, donec extimationem habuerit; pena quinquaginta<br />

librarum denariorum dicto offitiali si negligens fuerit in predictis.<br />

De mortuis non ornandis et non portandis certa forma 34<br />

Cum consuetudo fuerit Perusii mortuorum corpora honorare non tamquam<br />

ire et portari debitum ad sepulturam sed tamquam ad nuptias et convivia, hec<br />

presenti capitulo statuimus quod nemo deinceps aliquod corpus humanum mortuum<br />

audeat aliqualiter honorare. Possit tamen induere de una tunicha in dorso<br />

valoris duorum florenorum auri et non ultra et mulieres velosellis in capite et<br />

masculi caputium. Et quia scienctiati et milites debent merito alios in honoribus<br />

superare, ordinamus quod milites, doctores, iudices et medici morituri possint<br />

indui, non obstante quod dictum est supra, de indumentis quibuscumque, et in<br />

capite portare caputium valoris vigintiquinque librarum inter indumentum et caputium,<br />

et etiam ultra predicta varium in pelle sive mantello et etiam in caputio.<br />

Contra vero facientes, tam illi de domo defuncti quam etiam ornantes vel induentes<br />

in contrarium predictorum puniantur in vigintiquinque libris denariorum<br />

pro quolibet contrafaciente et vice qualibet.<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore 35<br />

Sumptus inmoderatos evitare volentes, ordinamus et statuimus quod nul<strong>la</strong><br />

persona audeat vel presummat tempore quo moriuntur homines nec ante per<br />

34 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis nisi certa forma.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

n. 77, 1526. Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

35 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 12, 1366. Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa<br />

mortis alicuius, excepta uxore.<br />

n. 30, Inizi sec. XV. Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.<br />

n. 39, 1415 (post). Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.<br />

n. 77, 1526. Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa<br />

mortis alicuius, excepta uxore.


Perugia<br />

quatuor dies nec post per unum annum se induere de nigro, bigio, viridi vel alio<br />

panno novo nec vestimenta vidualia percipere vel portare pro aliquo defuncto,<br />

nisi tantum uxor defuncti, pena cuilibet contrafacienti in aliquo ex predictis centum<br />

36 librarum denariorum. Dummodo dicta uxor defuncti tempore quo induet<br />

se vel indueretur de nigro vel vestimenta vidualia susciperet pro dicto eius defuncto<br />

viro nec possit nec debeat exire nec stare ad suscipiendum vestimenta<br />

extra domum vel ecclesiam vel in loco ubi erit corpus defuncti nec indui possint<br />

per aliquem marem. Et quod non possint aliqui mares intrare domum vel ecclesiam<br />

in qua mortuus esset ad induendum dictam uxorem vel interesse vestituere<br />

viduali uxoris defuncti predicti vel ad extrahendum cadaver de domo vel ecclesia,<br />

sed ipsum extrahatur per clericos tantum, pena centum librarum denariorum<br />

pro quolibet contrafaciente in aliquo ex contentis in presenti capitulo et vice<br />

qualibet. Et de predictis inquiratur precise per offitialem predictum.<br />

12. 1366<br />

Statuti<br />

De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis 37<br />

De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis 38<br />

De velluto et drappis non portandis 39<br />

De anulis non portandis nisi ad numerum trium 40<br />

Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum 41<br />

De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius parentele 42<br />

36 n. 30, Inizi sec. XV, n. 39, 1415 (post) e n. 774, 1526 quingentarum.<br />

37 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis.<br />

38 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et<br />

schiagialibus non portandis.<br />

39 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De velluto et drappis non portandis.<br />

40 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De anulis portandis nisi ad numerum trium.<br />

41 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere<br />

vel portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

42 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per<br />

consanguineos occasione alicuius predicte parentele.<br />

83


84 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum 43<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant 44<br />

De donis et manciis non fiendis affig<strong>la</strong>tis 45<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis 46<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum 47<br />

Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare officiali 48<br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur 49<br />

De ludis coronarum et rinarum et aliorum non fiendis 50<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias 51<br />

Quod ordinamenta conviviorum non intelligentur ad pias causas 52<br />

43 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

44 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro<br />

eis compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

45 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

46 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

47 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum<br />

et de modo vivandarum.<br />

48 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod convivantes a certo numero supra teneantur noti-<br />

ficare officiali.<br />

49 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

50 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis.<br />

51 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

52 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.


Perugia<br />

Quod non portentur corone vel schiagialia tempore nuptiarum vel<br />

conviviorum 53<br />

De extimatoribus eligendis super arediis 54<br />

De mortuis non ornandis et non portandis nisi certa forma 55<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore 56<br />

13. 1370, novembre 26<br />

Riformanze<br />

Ordine de vestimentis et 57 donis quorumdam numptiorum<br />

Die XXVI mensis novembris. Cum Deus omnipotens donum nobis pacis exhibuerit<br />

facte et firmate apud Bononiam die XXIII presentis mensis inter Sanctam<br />

Romanam Ecclesiam et commune Perusii, eiusque notificatio facta fuerit ipsi communi<br />

in nocte proxime preterite, tam per literas communis Florentie quam per<br />

literas Angeli Uberti de Albiçis Florentini; cum etiam magnificus dominus dominus<br />

Galeaçe de Vicecomitibus de Medio<strong>la</strong>no ipsi communi intimaverit ad gaudium<br />

victoriam a se habitam de terra Casalis 58 , conveniatque honori dicti communis<br />

numptios qui cum ipsis novis venerunt ad ipsum commune induere et eis<br />

de vestimentis et aliis donis iuxta congruentiam providere, domini priores artium<br />

civitatis Perusii omnes decem presentes et in concordia, et camerarii artium dicte<br />

civitatis, numero trigintaduo 59 ad consilium in pa<strong>la</strong>tio habitationis dictorum<br />

dominorum priorum solemniter et more solito congregati una cum dictis dominis<br />

prioribus, et eorum auctoritate unanimiter et concorditer 60 , exceptis tamen<br />

septem de dictis camerariis qui infrascriptis non consenserunt, et eorum dissensu<br />

non obstante, ex omni autoritate, potestate, baylia et arbitrio quas et quod<br />

53 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod non portentur corone vel schiagialia tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum.<br />

54 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

55 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

56 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.<br />

57 segue numptii depennato.<br />

58 segue Speretur quod quod dicte pacis intimatio depennato.<br />

59 segue una cum dictis dominis prioribus unanimiter, et eorum auctoritate depennato.<br />

60 segue nemine discordante non depennato.<br />

85


86 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

habent supra infrascriptis, et omni modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt,<br />

providerunt, ordinaverunt et reformaverunt ac expresse mandaverunt<br />

quod per dictos dominos priores eligantur et eligi debeant tres boni et legales<br />

viri qui habeant et habere intelligantur plenam autoritatem, potestatem, arbitrium<br />

et bayliam providendi dictis numptiis et aliis, si quos venire contigerit cum similibus<br />

novis de dicta pace, de vestimentis et aliis donis prout eorum prudentie<br />

vedebitur expedire. Et de solutionibus ipsis numptiis faciendis stetur et stari<br />

debeat stripte campsoris per cuius manus ipsas fieri fecerint, sine alia refutatione<br />

vel scriptura manu publica facta. Insuper possint providere de omnibus et quibuscumque<br />

sumptibus faciendis causa a<strong>la</strong>critatis seu y<strong>la</strong>ritatis faciende de dicta<br />

pace, et ipsos sumptus, omnes et singulos tam pro dictis numptiis quam aliis<br />

supradictis faciendi et fieri faciendi per quoscumque officiales dicti communis et<br />

de quacumque petitione ipsius communis. Et quod ad mandatum ipsorum sic<br />

eligendorum, massari dicti communis seu quivis alii officialis dicti communis possint,<br />

teneantur et debeant solutiones pro predictis et predictorum occasione facere<br />

prout per ipsos eligendos fuerit dec<strong>la</strong>ratum. Dec<strong>la</strong>rantes et mandantes et ex<br />

nunc prout ex tunc providentes et ordinantes quicquid per ipsos tres eligendos<br />

provisum, dec<strong>la</strong>ratum et mandatum fuerit, non obstante quod petitur infra de<br />

qua contra omnes huiusmodi solutum fieri, mandaverint, fuerit vel esset ad aliud<br />

deputatum, et non obstante aliquo alio generali vel speciali in contrarium [loquenti]<br />

seu habenti, quibus per hoc sit et esse intelligatur expresse et totaliter<br />

derogatum.<br />

Die XXVII dicti mensis novembris, dicti domini priores omnes decem presentes<br />

et in concordia existentes in pa<strong>la</strong>tio eorum solite habitationis, ex auctoritate,<br />

potestate, baylia et arbitrio super eis actributis ut supra proxime scriptum est, et<br />

omni modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt, elegerunt, vocaverunt,<br />

nominaverunt et deputaverunt in bonos homines supradictos ad faciendum predicta<br />

in supra proxime scripta reformatione contenta et dec<strong>la</strong>rata<br />

Berardellum Vannis<br />

Simonem B<strong>la</strong>sii et de Perusio<br />

Stephanum Venture <br />

14. 1376, settembre 5<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum de divisis et quibusdam aliis<br />

Item cum cura ad curam et sollicitudinem boni pressidis et rectoris tam de<br />

more quam legis auctoritate pertineat extirpare fundatus quicquid possit seditionem<br />

vel scandalum generare et ut cives ad bonos et honestos mores componantur et<br />

sana non di<strong>la</strong>pident, cum potissime expediat ad decus et statum civitatis cives et<br />

inco<strong>la</strong>s potius divetes quam pauperes habere, cum quam ad presens in civitate et


Perugia<br />

comitatu Perusii multa citra antiquam sobrietatem tam in vestibus tam in reliquis<br />

luxoriose fiant et machinentur, multeque inhoneste iuvenum sotietates que irritamentum<br />

seditionum et sistri status fomentum esse consueverunt, idcircho prefati<br />

domini priores et camerari, volentes ad sobriam vitam deviatos revocare et futuris<br />

obviare periculis ex omnibus auctoritate supradictis et maxime super conservatione<br />

et manutentione in tranquillo, pacifico et bono statu ac libertate civitatis,<br />

comitatus et districtus Perusii et ex omni alia auctoritate et arbitrio quod et<br />

quam habent super infrascriptis, omnique modo, via, iure et forma quibus melius<br />

et efficatius potuerunt, providerunt, ordinaverunt, statuerunt et reformaverunt<br />

ac etiam voluerunt omnia et singu<strong>la</strong> infrascripta, videlicet.<br />

Inprimis quod deinceps nullus cives, comitatenses vel districtuales civitatis<br />

Perusii, cuiuscumque status, preheminentie vel conditionis existat, audeat vel presumat<br />

per civitatem, comitatum vel districtum Perusii ferere seu portare vel indure<br />

aliquod vestimentum, caputeum, c<strong>la</strong>midem, mantellum, cioppam, tunicam vel<br />

aliud quodcumque indumentum duorum pannorum diversi coloris simul sutorum<br />

que vulgariter appel<strong>la</strong>ntur “divise” vel alio quocumque nomine censeatur; nec se<br />

de eodem panno et unius coloris similiter plures homines et personas indure qui<br />

similiter ut sotii per dictam civitatem et comitatum incederent vel anbu<strong>la</strong>rent,<br />

salvo quod pannos duorum colorum portare possint in fodero cioppe, apitogii et<br />

caputei. Et si predicta vetita ferre vel portare fuerint inventi solvant pro qualibet<br />

vice et quolibet vestimento ex predictis centum libras denariorum.<br />

Item quod nullus ex predictis possit, audeat vel presumat portare per dicta<br />

loca deinceps calligas seu aluctas duorum colorum, unam silicet de uno colore et<br />

reliquam de alio vel cum aliqua alia divisa, nec alictas nec calligas so<strong>la</strong>tas vel<br />

aliud quodcumque calciamentum cum puntis longis, nisi unius unce vel alterius<br />

coloris quam albi vel nigri; silicet calciamento sub dicta pena a contrafacientibus<br />

auferenda.<br />

Item quod nullus ex predictis possit, audeat, vel presumat per dicta loca<br />

deinceps portare centuram sive coregiam vel aliud ornamentum argenti ultra pondus<br />

unius libre sub dicta pena; salvo quod si portare vellet ultra dictum pondus<br />

solvere teneantur et debeat quolibet anno quo ferret nomine gabelle comunis<br />

Perusii XXV libras denariorum. Qua soluta et impune portare quecumque voluerit<br />

argenti.<br />

Item quod nullus ex predictis per dicta loca deinceps sub dicta pena possit,<br />

audeat, vel presumat induere vel vestire per aliquem modum apparentem extra<br />

aliquod genus vestium predictarum de sciameto sive velluto cuiuscumque coloris<br />

baldachino, camucta vel serico cum litteris, foleis vel figuris in testum nisi soluta<br />

prius gabel<strong>la</strong> anno quolibet XXV librarum denariorum comunis Perusii, qua soluta<br />

possint predicta libere portare; possint tamen portare siricum, vergatum, cangiam<br />

colore sive cangiante et ciambelloctum.<br />

Item quod supradicta omnia ordinamenta in ea parte dumtassat in qua locuuntur<br />

de non portando baldachium, camucca vel drappum siricum cum foliis,<br />

litteris vel figuris locum habeant et effectum in quibuscumque mulieribus predicta<br />

portantibus.<br />

87


88 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condicionis existat possit, audeat vel<br />

presumat, deinceps sub dicta pena, per dicta loca portare aluctas diversis coloris<br />

nisi albas ambas tamen vel nigras tamen ambas, tamen cum puntis mangnis vel<br />

parvis que formam rotundam vel quadram vel bislongam haberent et honestati<br />

obviarent, nec ad collum portare Paternostre catenu<strong>la</strong>s argenteas, pendentes vel<br />

non, vel aliquam aliam divisam vel singnum cuiuscumque condicionis et forme,<br />

nec coptas, tunicas sive gonnel<strong>la</strong>s nec aliquod aliud genus vestimenti nisi cioppam<br />

vel apitogium sive c<strong>la</strong>midem per medium ante disscissum cum botonibus<br />

vel masspillis, vel aliud simile vel sine ipsis possint tamen, ultra boctones seu<br />

maspillos quos ferre possint, ad maneras quascumque vel sub quacumque forma<br />

et in quocumque loco portare uncias octo argenti libere, licite et inpune.<br />

Et quod supradicta et quilibet eorum non intelligantur nec vendicent sibi<br />

locum in militibus, doctoribus legum, decretalium et medicine nec in eorum uxoribus<br />

seu domicellis et seu in domicellis et famulis pre<strong>la</strong>torum et clericorum cum<br />

dingnitate, salvo quod de puntis aluctarum. Insuper locum non habeant in puellis<br />

et pueris minoribus XII annis, nec giul<strong>la</strong>ribus et ystrionibus, nec in publicis<br />

meretricibus, nec in forensibus et eorum uxoribus et famulis qui incedere possint<br />

induci et cum predictis ornamentis vel iuxta eorum morem originarie regionis,<br />

nisi esset forenses nupte civi Perusino, que penis civibus in predictis intelligatur<br />

esse supposite.<br />

Item quod deinceps nullus sartor vel calço<strong>la</strong>rius possit, audeat vel presumat<br />

deinceps alicui civi Perusino vel pro altro cive vel comitatensi Perusii aliquod,<br />

de dictis vetitis, vestimentum, caligas et aluctas possit, audeat vel presumat tag<strong>la</strong>re,<br />

suere, probare vel vendere seu vendi facere, vel pati quod ex predictis aliquid<br />

pro predictis civibus vel comitatensibus in sua camera vel apotheca fiat et<br />

sturatur; pena XXV librarum denariorum pro vice qualibet qua contra fecerit auferenda<br />

et comuni Perusi applicanda.<br />

Insuper, considerantes quod multi cives fecerunt et habent plura vestimenta<br />

et calligas ex predictis, nec acti sunt ad innovandum et festini, statuerunt et<br />

voluerunt quod vestimenta, apitogii et caputia portentur possint libere, licite et<br />

inpune usque ad kalendas mensis novembris proximi venturi; calligas et aluptas<br />

per totum presentem mensem, aliquo non obstante.<br />

Item 61 cum sepe contingat quod multe femine dampnate et inpudice vite et<br />

que de suo corpore questum faciunt et sue et aliene libidini serviunt 62 , que<br />

vulgo appel<strong>la</strong>ri consueverunt meretrices seu amasie asconse que publice se exponunt<br />

cum aliis quod cum eorum viris concubitum inhoneste peragunt, suas habeant<br />

domos et habitationem faciant seu habitent et morentur prope domos civium<br />

bone appel<strong>la</strong>tionis et vite et honestarum matronarum ex quarum ma<strong>la</strong>rum mulie-<br />

61 Il testo che segue è estremamente scorretto nel<strong>la</strong> forma, anche se il senso <strong>generale</strong><br />

risulta comprensibile; si è preferito intervenire solo in caso di emendamenti certi fornendo,<br />

per il resto, il testo così come si presenta.<br />

62 Ms. servivent.


Perugia<br />

rum scelerata et inhonesta plerumque filie et filie predictarum malis moribus<br />

informantur et inritantur provocantur que ad luxurie [...] et sordibus eorumdem<br />

se semel permaneat (!) in dampnum, scandalum et obrobium predictorum bonorum<br />

civium, statuerunt, ordinaverunt et reformaverunt quod deinceps nul<strong>la</strong> femina<br />

ex predictis meretricibus vel lene seu ruffiane, nota macu<strong>la</strong>ta vel male vite,<br />

condicionis et fame deinceps debeat, possit, audeat vel presumet stare, morari<br />

vel habitare, etiam si domus esset sua vel suorum angnatorum vel cognatorum,<br />

in aliqua domo vel casamento sito et posito in aliqua regali strata seu via civitatis<br />

nec prope ipsam per XX passus, nec aliquo alio loco civitatis, burgorum vel<br />

subburgorum civitatis Perusii in quo habitarent vel moram traherent boni et<br />

honesti viri et matrone pudice et caste viventes. Et si qua ex predictis contrafecerit,<br />

pro vice qualibet puniatur et condampnetur in XXV libris denariorum et<br />

nichilominus fustigetur et fustigari debeat per civitatem Perusii. Et quod quilibet<br />

officialis forensis comunis Perusii quolibet mense teneatur et debeat de predictis<br />

secretam inquisitionem facere, de predictis prout convenire crediderunt investigare,<br />

et repertas culpabiles condempnare et punire et de facto cogere ad recedendum<br />

de dictis locis et evacuandum domos in quibus habitarent, sub pena CC<br />

librarum denariorum pro qualibet vice qua in predictis fuerit negligentes vel remissus.<br />

Et ut predicte meretrices et ruffiane a bonis et honestis mulieribus dingnoscantur,<br />

voluerunt et statuerunt quod deinceps dicte meretrices et rufiane nisi<br />

in lopanario publice morarentur, non possint, audeant vel presumant, sub pena<br />

XXV librarum denariorum, per civitatem, burgos et subburgos Perusii ferere vel<br />

portare, publice vel secrete, balçum in capite vel pannisellum sive velisellum viso<br />

de panno lini, nec capel<strong>la</strong>m de sciameto vel camuta sive baldachino, nec maspillos<br />

aureos vel argenteos, nec centuram vel aliquod genus ornamenti de auro vel<br />

argento sive deaurato vel argentato, nec tunicam, guarnachiam seu c<strong>la</strong>midem de<br />

sirico cuiuscumque generis vel de aliquo panno divisato vel ad figuram vel increspatori<br />

seu adgheronatum vel adfuldo<strong>la</strong>tum vel ex parte inferiori incisum sive<br />

trastag<strong>la</strong>tum nec super capud nec in capite nec aliquid genus varii vel armelini<br />

sive schirioli nec aliquod aliud genus ornamenti quod bonis mulieribus congruat.<br />

Possint, tamen, dicte meretrices seu inhoneste mulieres et lenonie stare in locis<br />

condecentibus et congruis vite, de quarum condecentia stetur et stari debeat<br />

dicto et dec<strong>la</strong>rationi unius probi viri creandi ad dictum offitium per dominos<br />

priores artium civitatis Perusii qui pro tempore fiunt de anno in annum prout<br />

crediderint convenire, cuius dicto et dec<strong>la</strong>rationi stare debeat de predictis, et ad<br />

eius petitionem contra eas et per quemlibet officialem comunis Perusii procedi<br />

possit secundum formam statutorum inferius denotatam in capitulo de ludente<br />

ad ludum vetitum tasillorum. Et si qua ex predictis in dictis stratis vel locis<br />

moram traheret, teneatur et debeat, sub dicta pena XXV librarum denariorum,<br />

per totum presentem mensem de dictis viis et locis et recessise et domos evacuasse<br />

et a tali opbrobrio convicinia liberasse. Et quod quilibet officialis forensis<br />

comunis Perusii contra predictas inhonestas mulieres et contra portantes<br />

dicta vestimenta, caligas, caputia, c<strong>la</strong>mides et aluctas et alia supra vetita possit,<br />

teneatur et debeat procedere tam per inquisitionem tam per accusationem cuiu-<br />

89


90 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

scumque, et eosdem punire et condempnare ex penis supradictis, et habeat et<br />

habere debeat quartam partem de eo quod venire fecerit in comuni occasione<br />

predictorum aliquo non obstante.<br />

Item quod nullus cuiuscumque status vel condictionis existat qui deinceps<br />

esset extractus et publicatus vel modo aliquo electus et adsumptus in priorem et<br />

ad offitium prioratus artium civitatis Perusii, possit, audeat vel presumat sub<br />

pena XXV librarum denariorum a die qua prestiterit iuramentum de officio bene<br />

et legaliter exercendo usque quo eius duraverit offitium ferere vel portare aliquod<br />

vestimentum quod exterius in totum vel maiori parte appareat quod non<br />

tegat genua et ipsa progrediatur a parte versus pedem saltem quatuor digitis, nec<br />

aliquod giubectum seu farsectum seu giupponem album discopertum nisi esse de<br />

panno <strong>la</strong>neo cum causa maiestati tanti offitii videatur plurimum repugnare. Et<br />

maior sindicus comunis Perusii contra predictos contrafacientes possit, teneatur<br />

et debeat qualibet mense inquirere et repertos culpabiles punire et condempnare<br />

in dicta pena; pene dicto maiori sindico si in predictis contrafecerit C libras de<br />

suo sa<strong>la</strong>rio retinendum per suos sindicatores.<br />

15. 1382, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum circha reformationem inutilium expensarum<br />

Item cum propter immoderatam multitudinem expensarum que per comune<br />

nostrum et rem publicam administrate fuerint inutiliter et incessanter, et ea<br />

que crebram habent consuetudinem, quantumqumque sint minima, propter continuatam<br />

frequentiam redundent ad maximam sepe sepius quantitatem et in<br />

detrimentum maximum et diminutionem pecunie et bonorum dicti comunis; et<br />

etiam propter quedam offitia que minus utiliter peraguntur et quasi superflua<br />

iudicantur, nisi salubriter provideatur res publica maxima recipit et receptura<br />

est incommoda et iacturas nisi ad refrenationem, modificationem, resecationem<br />

et amputationem dictarum expensarum et officiorum tam presentium quam in<br />

posterum faciendarum, et in casibus emergentibus tota die ut parsimoniçetur<br />

comunis pecunia et sic per consequens augebitur publica comoditas, nec profluet<br />

inutiliter ipsius comunis pecunia ut est hactenus consuetum, actendentes<br />

ita quod supradicti domini priores et camerarii, ut supra collegialiter congregati<br />

per hanc saluberrimam provisionem comunis pecunia conservari et augeri et<br />

sic retineant que inutiliter profluunt, pecunia ipsa venire dignoscitur in comuni,<br />

misso inter eos et obtento partito legitime secundum formam statutorum et<br />

ordinamentorum comunis Perusii, ex omni arbitrio et auctoritate quod et quam<br />

habent coniuntim vel divisim super manutemptione et defensione civitatis et<br />

comitatus Perusii et terrarum ipsi comuni recomendatarum et subiectarum, et<br />

unde et quomodo pecunia veniat in comuni et que est in ipso comuni conser-


Perugia<br />

vetur et inutiliter non expendatur, et ex omni alio arbitrio et potestate eis<br />

concessis a dicto comuni Perusii super predictis et infrascriptis et maxime per<br />

<strong>generale</strong>m adunantiam artium et artificum civitatis Perusii de qua patet manu<br />

mei notarii infrascripti sub die XXVII mensis ianuarii proxime preteriti, et omni<br />

modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt providerunt, ordinaverunt<br />

quod presentes domini priores possint, teneantur et debeant nominare et eligere<br />

tres bonos homines, cives Perusinos et ydoneos; qui quidem cives sic electi<br />

vigore presentis ordinamenti possint, teneantur et debeant omnes et quascumque<br />

expensas inutiles et superfluas, et omnia et singu<strong>la</strong> que viderint et cognoverint<br />

inutilia seu super habundantia fieri seu fieri debere circha vel in<br />

aliquo offitio dicte civitatis et comitatus vel alio quovis modo resecare, corrigere,<br />

refrenare et tollere, prout et quemadmodum pro utilitate et comodo dicti<br />

comunis et ut comunis pecunia inutiliter nul<strong>la</strong>tenus expendatur, set conservetur<br />

expendenda pro et in rebus utilibus et necessariis prout decet dictis tribus<br />

bonis hominibus videbitur utiliter expedire. Et super predictis leges et ordinamenta<br />

condere, confecta minus utiliter habolere, tollere, et anul<strong>la</strong>re, et corrigere<br />

et addere prout eis videbitur oportunum. Et quod omne id et totum quod<br />

per dictos bonos homines in predictis et circa ea vel aliquo predictorum fuerit<br />

resecatum, correctum, amputatum, provisum, ordinatum seu reformatum valeat<br />

et teneat pleno iure ac si per presens collegium factum esset. Et quod dicti<br />

tres boni homines possint et eis liceat, vigore huius ordinamenti, eligere unum<br />

notarium quem crediderint ydoneum qui redigat in scriptis omnia facienda per<br />

eos in predictis, cui notario possint pro eius <strong>la</strong>bore condecens sa<strong>la</strong>rium constituere<br />

et ordinare prout crediderint convenire, inspecto <strong>la</strong>bore quem substinuerit<br />

in predictis; et quod massarii comunis Perusii possint et teneantur et debeant<br />

dictum sa<strong>la</strong>rium solvere dicto notario ad mandatum dictorum bonorum<br />

hominum vigore huius ordinamenti, ac si mandatum esset per presens (!) consilium<br />

aliquo alio generali vel speciali in contrarium loquente non obstante cui<br />

quo ad predicta voluerunt esse totaliter et expresse derogatum.<br />

16. 1382, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

Electio officialium ad refrenandum inutiles expensas<br />

Die XXI februarii, domini priores artium civitatis Perusii, omnes decem presentes<br />

et in concordia existentibus in pa<strong>la</strong>tio eorum solite habitationis, ex omni<br />

auctoritate et arbitrio eisdem dominis prioribus concessis a supradicto consilio<br />

camerariorum, et ex omnia alia quod et quam habent super infrascriptis et omni<br />

modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt, volentes ad electionem et<br />

nominationem dictorum trium bonorum hominum procedere, igitur ipsi domini<br />

priores, omnes simul presentes et in concordia, elegererunt, vocaverunt, nomina-<br />

91


92 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

verunt et deputaverunt in bonos homines et officiales comunis Perusii ad refrenandum<br />

expensas inutiles iuxta formam supradicti ordinamenti providos viros:<br />

– Matheum Petri domini Pauli, porte Sancti Petri<br />

– Giro<strong>la</strong>mum Petri Guilielmi, porte Heburnee<br />

– Francisschum ser Filippi, porte Sancte Subxanne.<br />

17. 1382, ottobre 25<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum circa refrenationem expensarum conviviorum, nuptiarum<br />

et mortuorum<br />

Item cum dicatur quod expense immoderate cotidie fiunt per cives et comitatenses<br />

Perusii et alias personas tam in conviviis et nuptiis quam etiam tempore<br />

mortuorum in vestimentis et aliis occurrentibus in predictis, que expense sunt<br />

contra bonum statum civitatis Perusii, idcirco dicti domini priores et camerarii,<br />

volentes in predictis remedium imponere, auctoritate et arbitrio supradictis, providerunt,<br />

ordinaverunt et reformaverunt quod presentes domini priores eligant et<br />

eligere debeant duos cives Perusii quorum officium sit et esse debeat, una cum<br />

presenti cancel<strong>la</strong>rio comunis Perusii, in providendo, ordinando et reformando<br />

circa dictas expensas ac etiam nuptias predictas.<br />

18. 1382, dicembre 14<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum pro expensis dominorum priorum<br />

Item cum opportuerit dictos dominos priores multas expensas facere et honera<br />

subportare pro honore, statu et libertate civitatis Perusii, et etiam expediat<br />

dictis dominis prioribus in festo nativitatis Domini convivare dominos potestatem<br />

et capitaneum et alios rectores et officiales comunis Perusii, et alias expensas et<br />

honera subportare que non possent fieri sine magnis sumptibus, facta prius proposita<br />

et deliberatione inter dictos dominos priores et obtenta secundum formam<br />

statuti et deinde proposita inter dictos dominos priores et camerarios, qui camerarii<br />

fuerunt numero trigintaotto, et super hiis consilis reddito et facto et misso<br />

partito inter eos ad fabas [albas] et nigras, et obtempto secundum formam statuti,<br />

non obstantibus novem fabis nigris, ex omni arbitrio, auctoritate et bailia<br />

dictis dominis prioribus et camerariis concessis et actributis pro honore, statu et<br />

libertate civitatis Perusii, et honorandis rectoribus et officialibus dicte civitatis et<br />

comitatus Perusii et etiam forensibus, et omnibus aliis arbitriis, potestatibus et


Perugia<br />

bailiis eis commissis, dicti domini priores et camerarii providerunt, ordinaverunt<br />

et reformaverunt et providendo, ordinando et reformando mandaverunt et mandant<br />

quod massarii comunis Perusii dent et solvant et dare et solvere teneantur<br />

et debeant Rentio Tudini de Perusio, porte Sancte Subxanne, negotiorum gestori<br />

dictorum dominorum priorum pro solvendo pro expensis factis et fiendis occasionibus<br />

supradictis de pecunia comunis Perusii ad eorum manus perventa vel<br />

pervenienda sine alia appodixa, precepto vel mandato, qunquaginta florenos auri,<br />

habita consideratione inter dictos dominos priores et camerarios de expensis predictis.<br />

19. 1383, gennaio 28<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum quod domini priores possint eligere duos camerarios<br />

super expensis<br />

Item cum opportuerit dominos priores pro honore comunis Perusii pro honorando<br />

quosdam ambaxatores qui ad civitatem Perusii ad dictos dominos priores<br />

pervenerunt fecisse expensas plurimas, et non sit conveniens de proprio facere,<br />

prefati, igitur, domini priores et camerarii ut supra existentes, collegialiter<br />

congregati, facto, misso et obtempto partito secundum formam statutorum et<br />

ordinamentorum comunis Perusii, ex omnibus arbitriis et auctoritatibus supradictis,<br />

et omni modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt, providerunt, ordinaverunt<br />

et reformaverunt quod presentes domini priores, auctoritate presentis<br />

consilii, possint et habeant arbitrium eligendi duos camerarios de numero et collegio<br />

presentium camerariorum; qui camerarii tunc sic electi habeant videre, calcu<strong>la</strong>re<br />

et examinare dictas expensas una cum expensore qui dictas expensas fecit,<br />

et prout invenerint referant ad consilium predictum, et in dicto consilio fiat<br />

et fieri debeat mandatum prout dictis dominis prioribus videbitur convenire, aliquo<br />

non obstante.<br />

20. 1383, gennaio 29<br />

Riformanze<br />

Electio duorum camerariorum ad calcu<strong>la</strong>ndum expensas factas per<br />

dominos priores<br />

Cum quotidie varie et diverse expense occurrerint et occurrunt dominis prioribus<br />

propter accessum ambaxiatorum et aliorum amicorum comunis Perusii, et<br />

non sit conveniens quod dicte expense intero<strong>la</strong>biles ad modicitatem sa<strong>la</strong>rii ei-<br />

93


94 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sdem ordinati de eorum facere pecunia, idcirco supradicti domini priores, omnes<br />

decem presentes et in concordia esistentes in capel<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii eorum habitationis,<br />

ex omni auctoritate et arbitrio quod et quam habent a comuni Perusii et a<br />

consilio camerariorum artium civitatis Perusii, prout patet manu mei notarii infrascripti,<br />

facto prius inter eos diligenti scruptineo et partito secundum formam<br />

statutorum et ordinamentorum comunis Perusii, et omni via, modo, iure et forma<br />

quibus melius potuerunt, volentes sequi fomam commissionis predicte, elegerunt,<br />

vocaverunt et deputaverunt infrascriptos cives camerarios et de numero<br />

camerariorum bonos et legales ad videndum, calcu<strong>la</strong>ndum et examinandum dictas<br />

expensas una cum expensore qui dictas expensas fecit, et prout invenerint referant<br />

ad consilium predictum, et in dicto consilio fiat mandatum prout dictis<br />

dominis prioribus et camerariis videbitur convenire.<br />

Nomina dictorum camerariorum ad predicta electorum sunt hec, videlicet:<br />

– Philippus Yeronimi dictus Sardus, porte Eburnee<br />

– Petrutius Lelli porte Sancti Petri.<br />

21. 1383, luglio 14<br />

Riformanze<br />

Registrum littere in favorem Sa<strong>la</strong>monis Ebrey<br />

Quinque comissarii civitatis Perusii.<br />

Cum Mataxias Ebreus Perusinus status civitatis Perusii fuerit vere ze<strong>la</strong>tor et<br />

id obstenderit opere et sermone, de sua peccunia subveniendo comuni Perusii ac<br />

investigando solicite que erant statui Perusino quomodolibet nocitura et il<strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ndo<br />

dominis prioribus et civibus Perusinis, ut apponere possent remedia oportuna<br />

et ut rebelles et proditores dicti comunis eorum pravas intentiones non<br />

valerent deducere ad effectum, propter que omnium civium comunitatis gratiam<br />

est adeptus et nuper prout de eo p<strong>la</strong>cuit viam sit universe carnis ingressus, Sa<strong>la</strong>mon<br />

filius eius et consortes nobis humiliter postu<strong>la</strong>nt eis de speciali gratia concedi,<br />

ut vestimenta vidualia nigri coloris portare valeant in singnum tristitie et<br />

meroris funeris dicti Mataxie.<br />

Nos itaque ad premissa grato animo annuentes, ex omnibus arbitriis nobis a<br />

comune Perusii et ab adunantia generali dicte civitatis tam super persecutione<br />

dictorum rebellium et proditorum, quam aliter quomodolibet actributis, eisdem<br />

Sa<strong>la</strong>moni et consortibus numero tribus, tenore presentium, portandi licite et inpune<br />

dicta vestimenta plenam licentiam impartimus, statuto, ordinamento et reformatione<br />

quacumque indefacta non obstantibus, quibus quo ad eisdem pro hac<br />

vice tantum facte et esse intelligatur totaliter derogatum.<br />

Iubentes expresse domino potestati dicte civitatis ut ipsos dicta de causa non<br />

molestet, ymo ipsi potestati et cuilibet offitiali dicti comunis congnitio et potestas<br />

cognoscendi de predictis sit et esse intelligatur adempta. In cuius rei testi-


Perugia<br />

monium presentes litteras eis fieri iussimus nostri soliti sigilli impressione munitas<br />

registratisque presentibus per subscriptum notarium nostrum ad caute<strong>la</strong>m.<br />

Datum Perusii, die XXVII mensis augusti, VI indictione, MCCCLXXXIII.<br />

Nico<strong>la</strong>us ser Iohannis de Perusio notarius dictorum dominorum quinque scripsit.<br />

22. 1384, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

Revocatio reformationum factarum pro sepulturis mortuorum<br />

Item cum hoc anno, durante tempore mortalitatis pestifere, ad inutiles et<br />

superfluas expensas refrenandum per dominos priores et camerarios tunc in offitio<br />

residentes fuerit quedam reformatio celebrata circa maximas expensas que<br />

fiebant et modos qui indebite tenebantur in sepulturis mortuorum disponens, de<br />

qua patet manu ser Iohannis ser Angeli notarii publici de Perusio, cum quia,<br />

divina misericordia providente, iam sunt plura tempora decursa ex quo ipsa<br />

mortalitas videtur in civitate et comitatu Perusii pro presenti suum cursum terminasse,<br />

propter quod congruum dingnoscitur esse et decens quod defunctorum<br />

sepulture plus solito honorentur, idcirco supradicti domini priores et camerarii,<br />

ut supra ad consilium collegialiter congregati, ex arbitriis et auctoritatibus supradictis<br />

et omni modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt, providerunt,<br />

ordinaverunt et reformaverunt, et providendo ex nunc tollerunt, cessaverunt, irritaverunt<br />

et revocaverunt dictam reformationem et nullius efficacie vel momenti<br />

esse voluerunt, de cetero forma statutorum comunis Perusii de dicta materia<br />

disponente semper salva et in sui firmitate et robore permanere voluerunt et<br />

decreverunt ipsa statuta prout de huiusmodi continetur in eis et scriptum est,<br />

dicta reformatione vel aliis in contrarium loquentibus quoquo modo non obstante.<br />

23. 1384, luglio 1<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum pro expensis non fiendis ad funera<br />

Item cum eppidimia crescat in civitate et multi cives et alii cotidie moriantur<br />

ex pestilentia, et in talibus temporibus ne exanimentur et terrentur infirmi oporteat<br />

provideri circha pulsationem campanarum, et ad refrenandum funeralia et<br />

removendum coructus et vigiliarum observantias que in civitate sepe nunc fieri<br />

consueverunt, et cum de anno proxime preterito, dum pestis erat in civitate<br />

Perusii, per dominos priores et camerarios artium dicte civitatis fuerit quedam<br />

facta provisio circha predicta, videlicet quo ad quedam, et videatur summe nec-<br />

95


96 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cesarium, ordinamentum et provisionem factum per dictos dominos priores et<br />

camerarios de mense augusti anni proxime preteriti, de quo costat manu ser<br />

Iohannis ser Angeli de Perusio tunc notarii dictorum dominorum priorum, in<br />

omnibus et singulis ratifficare et de novo statuere, providere, ordinare et reformare<br />

omnia et singu<strong>la</strong> que in ipso continentur et quedam super addere, deliberatione<br />

habita inter dictos dominos priores et camerarios tempore debito existentes,<br />

supradicti domini priores et camerarii ad consilium collegialiter congregati,<br />

ex omnibus auctoritatibus, potestatibus, arbitriis et bayliis concessis et actributis<br />

dictis dominis prioribus et camerariis a comuni Perusii mixtim vel divisim,<br />

modo aliquo seu forma, et misso et obtempto partito de levando ad sedendum<br />

inter eos secundum exigentiam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii,<br />

providerunt, statuerunt, ordinaverunt, et reformaverunt et exequi et observari<br />

voluerunt et mandaverunt, ac etiam ratifficaverunt et aprobaverunt dictum ordinamentum<br />

in omnibus et singulis et quo ad omnia et singu<strong>la</strong> in eo contenta,<br />

addentes quod vigilie mortuorum seu ad mortuos fieri non possint nec debeant<br />

quoquo modo, nec etiam corructus fieri nisi secundum formam statutorum et<br />

ordinamentorum comunis Perusii, sub pena et ad penam in ordinamento de<br />

quo supra fit mentio expressam; et quod potestas comunis Perusii arbitrium et<br />

auctoritatem et cognitionem habeat de facto puniendi contrafacientes in premissis<br />

vel aliquo premissorum secundum dispositionem dicti ordinamenti et prout<br />

ibidem seriosius continetur; aliquo speciali vel generali in contrarium loquentibus<br />

non obstantibus.<br />

24. 1386, luglio 20<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum super regu<strong>la</strong>tione Camere et refrenatione expensarum etc.<br />

In primis, cum secundum provisionem pridie factam in adunantia generali<br />

sit summe necessarium providere circa regu<strong>la</strong>tionem camerariorum, conservatorum<br />

monete et massariorum, et introituum et exituum dicti comunis, et refrenationem<br />

et resecationem expensarum et exituum non necessariorum dicti comunis,<br />

supradicti domini priores et camerarii, existentes ut supra ad consilium<br />

congregati, deliberatione habita et exibitis ut supra consiliis, et obtempto partito<br />

de levando ad sedendum, ex omnibus arbitriis supradictis providerunt et<br />

reformaverunt quod presentes domini camerarii, et in presenti consilio, eligant<br />

et eligere debeant de collegio camerariorum quinque camerarios, unum pro<br />

qualibet porta, quos actos congnoverunt ad predicta, qui quinque camerarii sic<br />

eligendi habeant arbitrium et plenissimam facultatem prout habent presentes<br />

domini priores et camerarii circa predicta et quodlibet eorum, et dependentia<br />

connexa et descendentia ab eis et ipsorum quolibet, una cum egregiis legum<br />

doctoribus domino Nico<strong>la</strong>o domini Lelli, domino Honofrio Bartolini, Antonio


Perugia<br />

Iacobi Cole, Nico<strong>la</strong>o Pieri Tolomei et Andrutio Paulutii, quinque civibus pridie<br />

ad videndum introitus et exitus Camere deputatis, providendi et ordinandi,<br />

regu<strong>la</strong>ndi, resecandi et faciendi prout cognoverint expedire, et quod omnia que<br />

providerint, regu<strong>la</strong>verint seu resecaverint redeantur et reverti debeant ad consilium<br />

presentium dominorum priorum et camerariorum, ut super hiis fieri possit<br />

il<strong>la</strong> provisio que dominis prioribus et camerariis videbitur opportuna, aliquo<br />

non obstante.<br />

25. 1386, agosto 13<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum et mandatum pro expensis dominorum priorum<br />

Item omni tempore presentium dominorum priorum ad civitatem Perusii<br />

advenerint multi notabiles domini ac etiam singu<strong>la</strong>res persone et maxime magnifficus<br />

dominus, dominus Bartolomeus de Sancto Severino, capitaneus generalis<br />

lige, ac etiam eloquentissimus et insingnis vir ser Colutius, ambaxiator et<br />

cancel<strong>la</strong>rius comunis Florentie, et nonnulli alii notabiles, et concurrunt etiam<br />

assidue, et opportuerit et opporteat, pro honore et statu comunis perusii, presentes<br />

dominos priores expensas facere et ipsos multipliciter honorare, et non<br />

sit consonum rationi quod, ex quo tales ex predictis fecerunt et facere oportet<br />

emergenti casu, pro magnificentia comunis et populi Perusini ut de eorum<br />

proprio facerent, set expensis dicti comunis, supradicti, itaque, domini priores<br />

et camerarii existentes ad consilum congregati, deliberatione habita die precedenti<br />

inter dictos priores, et hodie sequenti inter dictos dominos priores et<br />

camerarios, et exhibitis consiliis et misso et obtento partito ad busso<strong>la</strong>m et<br />

fabas albas et nigras, tam inter dictos dominos priores die precedenti, quam<br />

hodie inter dictos dominos priores et camerarios, et obtento per omnes priores<br />

concorditer et XXXIII camerarios ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras, non<br />

obstantibus quinque fabis nigris de XXXVIII in contrarium repertis, ex omnibus<br />

arbitriis supradictis et ex omni arbitrio eis concesso super honorandis ambaxiatoribus<br />

et aliis nobilibus et spectabilibus personis etc., providerunt, statuerunt<br />

et reformaverunt ac etiam dec<strong>la</strong>raverunt et dec<strong>la</strong>rant quod presentes domini<br />

priores habeant et habere possint et debeant a Camera massariorum comunis<br />

Perusii pro dictis expensis factis ac etiam faciendis durante tempore<br />

offitii ipsorum in totum florenos centumvigintiduos auri et viginti solidos denariorum,<br />

et ex nunc mandaverunt et mandant massariis comunis Perusii quatenus,<br />

visis presentibus, dent et solvant et dare et solvere teneantur et debeant<br />

dictis dominis prioribus vel eorum procuratoribus dictos centumvigintiduos<br />

florenos de auro et viginti solidos denariorum; aliquo in contrarium loquente<br />

generaliter vel specialiter non obstante, quibus quo ad predicta derogaverunt<br />

expresse.<br />

97


98 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

26. 1390, agosto 23<br />

Riformanze<br />

De torticiis non portandis ad mortuos<br />

Item cum ad reprimendam nimiam suntuositatem que consuevit sepe numero<br />

in funeralibus exercere et maxime in ceriis magnis que sepe sepius in grande<br />

numero deferentur ex quibus traditio dampnosa suscipit et ponpositas frequentatur,<br />

ad utilitatem igitur publicam intendentes et extirpandos supefluum et pecatos<br />

et ponpas, supradicti domini priores et camerari existentes ut supra ad<br />

consilium congregati, deliberatione habita et obtento ut supra partito secundum<br />

formam statutorum comunis Perusii de levando ad sedendum ex omnibus arbitriis<br />

supradictis, providerunt et statuerunt quod de cetero nulli sit licitum vel<br />

permissum portare seu portari facere in civitate, burgis et suburgis Perusii, accipere<br />

per se vel alium aut comodare seu deferi (!) vel deferi facere cereos seu<br />

torticea grossa ad aliquod funus alicui mortui, presentialiter vel in fucturum,<br />

sub pena quinquaginta librarum denariorum et vice qualibet et pro quolibet<br />

mutuante et accipiente, et librarum decem denariorum pro quolibet deferente et<br />

vice qualibet, et ipso facto auferendarum per maiorem sindicum vel alium officialem<br />

dicti comunis; et quod cuilibet sit licitum et permissum accusare seu<br />

denunciare huiusmodi comodantes, accipientes seu deferentes, et eius nomen<br />

sub credentia teneatur, et nichilominus habeat quartam partem pretii quod venerit<br />

in comune, et quartam partem habeat officialis executionem faciens et<br />

reliqua dimidia veniat in comune, non obstantibus quibuscumque legibus, statutis,<br />

ordinamentis dicti comunis aliquorum actuum, decretorum in contrarium<br />

loquentibus seu disponentibus quoquo modo, quibus quo ad predicta derogaverunt<br />

expresse aliquo non obstante.<br />

27. 1391, marzo 17<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum quod torticcia magnia et bance possint ad mortuos portari<br />

Item cum de anno proximo preterito de mense augusti dicti anni, videlicet<br />

die XXIII dicti mensis, per dominos priores et camerarios artium dicte civitatis,<br />

propter mortalitatem pestiferam que in civitate Perusii presidebat, ad<br />

reprimendam nimiam sumptuositatem que consueverat sepe numero in funeralibus<br />

exercere et maxime cereis seu torticciis magnis et bancis ex quibus solum<br />

pompositas sequebatur, et fuerit provisum et ordinatum quod dicti cerey<br />

seu torticcii grossi et bance in civitate, burgis et suburgis Perusii ad aliquod<br />

funus portari seu defferri non deberent seu comodari, sub pena L librarum


Perugia<br />

denariorum et vice qualibet, prout <strong>la</strong>tius apparet manu ser Ciutii Ugolini de<br />

Perusio notarii et tunc notarii dictorum dominorum priorum, et ad presens<br />

dicta mortalitas in dicta civitate Perusii, Deo <strong>la</strong>udato, cessata sit in toto: eapropter<br />

supradicti domini priores et camerarii existentes ut supra, ad consilium<br />

collegialiter congregati, deliberatione habita inter eos et obtento ut supra<br />

partito secundum formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii de<br />

levando ad sedendum, ex omnibus arbitriis supradictis et ex omnibus aliis<br />

dictis dominis prioribus et camerariis insimul vel divisim concessis, pro onore<br />

comunis Perusii et civium Perusinorum tam vivorum quam moriendorum in<br />

fucturum, providerunt, ordinaverunt et reformaverunt quod omnia et singu<strong>la</strong><br />

ordinamenta supradicta facta per dictos dominos priores et camerarios manu<br />

dicti notarii vel manu cuiuscumque alterius notarii circa dicta ceria seu torticcia<br />

magna et bance ut supra non portanda ad aliquod funus in civitate, burgis<br />

et suburgis Perusii, ab odie in antea sint et esse intelligantur cassa, anul<strong>la</strong>ta,<br />

cancel<strong>la</strong>ta et revocata in totum; et ex nunc ipsa cassaverunt, anul<strong>la</strong>verunt et<br />

revochaverunt in totum, et quod dicta torticcia magnia et bance, virtute presentis<br />

ordinamenti et legis, licitum sit et permissum cuilibet portare seu portari<br />

facere, et ea comodare seu comodari facere prout consuetum erat ante dicta<br />

ordinamenta facta super predictis per dictos dominos priores et camerarios de<br />

dicto tempore manu dicti notari seu alterius notarii, non obstantibus quibuscumque<br />

legibus et ordinamentis dicti comunis in contrarium loquentibus seu<br />

disponentibus quoquo modo, quibus quo ad predicta derogaverunt expresse<br />

aliquo non obstante.<br />

28. 1394, agosto 12<br />

Riformanze<br />

De pena deferentium divisas<br />

Item cum propter divisas quas Perusini iuvenes et alii cives, tam in civitate<br />

quam in comitatu, in vestimentis, maxime caligis, fecerunt et faciunt mangna<br />

sint subsecuta incomoda et sequantur assidue nec non varietates et discordie<br />

oriantur, perturbant tranquilitatem et unitatem civium et distrectualium, et<br />

propterea saluberimum dinoscatur existere malorum fomenta extirpare radicitus,<br />

igitur supradicti domini priores et camerarii existentes ut supra, ad collegium<br />

congregati, volentes, prout expedit, providere, deliberatione prehabita et<br />

exibitis consiliis et misso et obtento [partito] de levando ad sedendum secundum<br />

formam statutorum et ordinamentorum comunis Perusii ex omnibus arbitriis<br />

supradictis, providerunt et statuerunt quod omnes et singuli cives et<br />

comitatenses Perusii, excepto Beordo, non possint vel debeant de cetero in<br />

civitate vel comitatu Perusii deferre aliquam devisam factam aut faciendam de<br />

novo sine expressa licentia et deliberatione dominorum priorum et camerario-<br />

99


100 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rum civitatis Perusii. Et si quis tantum presuntionis existeret qui de cetero,<br />

videlicet post finem presentis mensis, aliquam divisam ferret, sane hunc predictum,<br />

quod ipso facto et vice qualibet incidat et incidisse intelligatur in<br />

penam C florenorum de auro. Et quilibet offitialis comunis Perusii possit, teneatur<br />

et debeat executionem [facere] de facto contra quemlibet civem seu<br />

comitatensem Perusii aliquam divisam ferre contra dictam formam. Et si officialis<br />

negligens fuerit in executione predicta, ipso facto incidat et incidisse<br />

intelligatur in dictam penam de suo sa<strong>la</strong>rio retinendam et auferendam eius<br />

tempore sindicatus, aliquo generali vel speciali quod loqueretur in contrarium<br />

non obstante.<br />

Supradictum ordinamentum bannitum fuit per Cechum Boccatii in forma<br />

dicto die secundum quod retulit.<br />

29. 1395, luglio 2<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum quod eligatur offitialis super arediis mulierum et super<br />

dampnis datis et extraordinariis et defunctis<br />

Item cum ad presens vacet offitium maioris syndici, iudicis iustitie et dampnorum<br />

datorum comunis Perusii, ac etiam herediorum mulierum dicte civitatis,<br />

et etiam mortuorum, et etiam cum offitium domini potestatis dicte civitatis<br />

Perusii sit in proximo finiturum, et non sit aliquis offitialis qui curam habeat<br />

etiam super extraordinariis contra delinquentes procedere vel procedi facere,<br />

quod in dampnum et detrimentum dicti comunis Perusii revertitur, volentes<br />

predictis omnibus oviare et super predictis providere, ex omnibus auctoritatibus<br />

et arbitriis eis concessis a comuni Perusii, et pro bono, pacifico et tranquillo<br />

statu dicte civitatis Perusii, et ad hoc ut delinquentes in predictis non<br />

remaneant inpuniti, et ad hoc ut pecunia veniat in comuni, providerunt, ordinaverunt<br />

et reformaverunt quod presentes domini priores, auctoritate presentis<br />

legis, habeant et habere intelligantur plenum arbitrium, auctoritatem, potestatem<br />

et bayliam eligendi, vocandi, nominandi et deputandi super predictis unum<br />

offitialem forensem que viderint et crediderint fore et esse ydoneum et sufficientem<br />

ad omnia et singu<strong>la</strong> supradicta facienda, exequenda et executioni mandanda,<br />

vel addictiones domino potestati facienda cum officialium familia, pactis,<br />

modis, condictionibus et sa<strong>la</strong>rio quibus eisdem dominis prioribus videbitur<br />

convenire, aliquo generali vel speciali in contrarium loquenti non obstante, ex<br />

omnibus arbitriis eis concessis per comune Perusii et per formam statutorum<br />

et ordinamentorum dicti comunis, et maxime super expendendam pecuniam et<br />

avere comunis Perusii, et quod nulli offitiali possit augeri sa<strong>la</strong>rium vel familia<br />

etc.; et aliis quibuscumque quibus quo ad predicta derogaverunt expresse aliquo<br />

non obstante.


Perugia<br />

30. Inizi sec. XV<br />

Statuti<br />

De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis 63<br />

De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et schiagialibus non<br />

portandis 64<br />

De velluto et drappo vel drappis non portandis 65<br />

De anulis portandis nisi ad numerum trium 66<br />

Sul margine una mano annul<strong>la</strong> le quattro rubriche e le sostituisce con <strong>la</strong><br />

seguente:<br />

Addatur post infrascriptam rubricam quod maior sindicus et caetera in<br />

hac forma, videlicet: de vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus<br />

permissis et prohibitis.<br />

101<br />

Quia ex varietate temporum varii sunt modi et forme inducti in vestimentis<br />

portandis per mulieres et in ornamentis ipsarum, ideo, ut uniformis sit provisio<br />

pro omni tempore, statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> mulier de cetero portare<br />

possit in civitate et comitatu Perusii sub forma cuiuscumque vestimenti vel c<strong>la</strong>midis<br />

aliquid de velluto vel samito seu drappo inaurato vel non inaurato, satani<br />

vel de camuca vel de sirico. Possint tamen portare vestimenta panni <strong>la</strong>ne et<br />

ciamberlocti sub quacumque forma eis p<strong>la</strong>cuerit, dumtamen non possint in uno<br />

vestimento panni <strong>la</strong>ne mictere vel portare ultra duodecim bracchia panni ad bracchium<br />

panni <strong>la</strong>ne, et pro quolibet vestimento ciamberlocti vigintisex [Statuti 1526:<br />

XXVIII] bracchia ad bracchia ciamberloctorum. Possint tamen in quolibet vestimento<br />

portare et habere stampaturas, intalgliaturas et cincigliaturas usque ad duo<br />

bracchia panni <strong>la</strong>ne et non ultra.<br />

Insuper statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> mulier possit facere vel portare<br />

vestimenta cincigliata vel stampata nisi ut supra dictum est, nec possint portare<br />

vestimenta foderata de aliquo fodero valente ultra quatuor florenos auri; excepto<br />

quod si vellent foderare de panno lini; possint tamen dicte mulieres et eis liceat<br />

dicta vestimenta in pede ipsorum portare stampata et cincigliata usque in mensu-<br />

63 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De coronis non portandis et fronçalibus vel ghir<strong>la</strong>ndis.<br />

64 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De perlis, <strong>la</strong>pidibus, fregiaturis de auro et argento et<br />

schiagialibus non portandis.<br />

65 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De velluto et drappis non portandis.<br />

66 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De annulis portandis nisi ad numerum trium.


102 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ram trium pedis ad pedem comunis Perusii et non ultra pro altitudine. Vestimenta<br />

tamen que in preteritum ante publicationem presentis statuti essent stampata<br />

vel cincigliata ultra formam presentis statuti portari possint dumtamen consignari<br />

debeant prius domino potestati et capitaneo et maiori sindico si essent in<br />

civitate alias eis vel alteri eorum qui reperirentur in officio presidere infra octo<br />

dies a die pubblicationis presentis statuti. Et que vestimenta debeant describi per<br />

dictos officiales et color et signa ita quod de novo fieri non possint in fraudem<br />

huius legis et ipsorum copia dari debeat massariis comunis Perusii infra tertiam<br />

diem a die predicte consignationis facte, et bul<strong>la</strong>ri debeant dicta vestimenta cum<br />

aliquo signo comunis seu officialis.<br />

Volumus insuper quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliqua ornamenta seu aredia<br />

cuiuscumque materiei nuncupari possint que transsciendant valorem et comunem<br />

extimationem quadraginta florenorum auri, sed usque ad valorem quadraginta<br />

florenorum auri portare possint quicquid voluerint pro ornamento predicto;<br />

racamatura vero que in aliquo dictorum vestimentorum reperiretur transcendere<br />

non possit valorem decem florenorum auri, qui valor computari debeat<br />

in dicta summa quadraginta florenorum auri. Et dicta ornamenta supradicti valoris<br />

mutari possint de uno vestimento ad alterum dumtamen non sint nova nec<br />

alia ornamenta sed eadem. Si vero vellet dicta ornamenta mutare non possit<br />

habere prima ornamenta sed solum mutata, ita quod eodem tempore nul<strong>la</strong> mulier<br />

possit habere ornamenta dicti valoris duplicata.<br />

Insuper statuimus quod ultra predicta portare possint anulos valoris sexdecim<br />

florenorum auri et non ultra. Et predicta vel aliquod predictorum locum<br />

non habeant in uxoribus vel sponsis militum vel doctorum que portare possint<br />

quicquid eis p<strong>la</strong>cuerit et sub quacumque forma voluerint. Et quecumque mulier<br />

fecerit contra predicta vel aliquod predictorum ultra formam, modum vel quantitatem<br />

supra taxatam in personis prohibitis portare, puniatur pro vice qualibet in<br />

vigintiquinque libris denariorum, dumtamen pro una die non possit nisi semel<br />

puniri et condemnari, dandis et solvendis Camere massariorum comunis Perusii.<br />

Statuimus insuper quod nullus sartor vel alia quecumque persona, masculus<br />

vel femina, debeat talia vestimenta nec possit preter dictam formam et ultra supradictam<br />

quantitatem panni <strong>la</strong>ne et ciamberlocti superius taxatam talgliare, diriçare,<br />

suere vel facere vel consulere quod aliquis alius talglet, diriçet, suat vel faciat ullo<br />

modo aliquo palliato colore, sub dicta pena vigintiquinque librarum denariorum ut<br />

supra dicitur persolvenda pro quolibet vestimento. Et quod de predictis et quolibet<br />

predictorum iurisdictionem, cognitionem et punitionem habeant potestas et capitaneus<br />

et maior sindicus et quilibet eorum, ita tamen quod ille qui primo invenerit<br />

il<strong>la</strong> die, ille solus pro il<strong>la</strong> die habeat cognitionem et punitionem; et si eadem<br />

die postea ab aliis fuerit invencta ex eadem causa, cognoscere et punire non possit<br />

alii officiales. Et pro predictis et quolibet predictorum possit cognoscere, punire et<br />

condemnare summarie, simpliciter et de p<strong>la</strong>no, sine strepitu et figura iudicii.<br />

Et stetur et stari debeat re<strong>la</strong>tioni notarii deputati per aliquem ex dictis officialibus,<br />

cuius re<strong>la</strong>tio habeatur pro plena probatione, et quilibet de predictis<br />

officialibus habere debeat quartam partem pene quam venire fecerit in comuni


Perugia<br />

103<br />

occasione predictorum vel alicuius eorum. Si vero aliquis dictorum officialium in<br />

predictis vel aliquo predictorum fuerit negligens vel alicui licentiam concesserit<br />

contra formam presentis statuti directe vel indirecte puniatur pro vice qualibet<br />

pena centum librarum denariorum; quam penam sindicatores tempore sui sindicatus<br />

de facto auferre debeant de suo sa<strong>la</strong>rio.<br />

Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum 67<br />

De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele 68<br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum 69<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter pro eis compel<strong>la</strong>ntur<br />

et solvant 70<br />

De donis et mancis non fiendis affigliatis 71<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis 72<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum 73<br />

Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare officiali<br />

ante factum 74<br />

67 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere<br />

vel portare nisi duas robbas honorabiles tantum.<br />

68 Vedi n. 11, 1366 Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per<br />

consanguineos occasione alicuius predicte parentele.<br />

69 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

70 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro<br />

eis compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

71 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

72 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

73 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum<br />

et de modo vivandarum.<br />

74 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod convitantes a certo numero supra teneantur notifi-<br />

care officiali.


104 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur 75<br />

De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis 76<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias 77<br />

Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas 78<br />

Quod non portentur corone vel schiagialia, ornamenta vel alia prohibita<br />

tempore nuptiarum vel conviviorum 79<br />

De extimatoribus eligendis super arediis 80<br />

De mortuis non ornandis et non portandis certa forma 81<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore 82<br />

31. 1401 giugno 22<br />

Provvedimento<br />

Ornamenta mulierum<br />

Die XXII mensis iunii anni suprascripti, ex auctoritate consilii camerariorum data<br />

quinta die mensis predicti per locumtenentem ducalem et dominos priores, editum<br />

fuit ordinamentum restringens nimios sumptus circa vestimenta et ornamenta<br />

mulierum ut ibi patet manu ser Nicolucii Gilii eorum notarii.<br />

75 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

76 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De ludis coronarum et rainarum et aliorum non faciendis.<br />

77 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

78 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.<br />

79 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod non portentur chorone vel schiagialia, ornamenta<br />

vel alia prohibita tempore nuptiarum vel conviviorum.<br />

80 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

81 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

82 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.


Perugia<br />

32. 1402 giugno 5<br />

Riformanze<br />

Consilium camerariorum super reformatione vestimentorum mulierum<br />

105<br />

Dicta die quinto mensis iunii. Consilio domini ducalis locumtenentis, dominorum<br />

priorum et camerariorum artium civitatis Perusii, de mandato magnifici<br />

militis et egregii legum doctoris domini Nico<strong>la</strong>i de Aldrobandis de<br />

Bononia honorabilis potestatis dicte civitatis Perusii et dictorum dominorum<br />

priorum, ad sonum tubarum, vocem preconis et sonum campane, in pa<strong>la</strong>tio<br />

solite habitationis dictorum dominorum priorum more solito convocato et congregato,<br />

in quo consilio interfuerunt prefatus dominus locumtenens, supradicti<br />

domini priores, omnes decem presentes in concordia, et camerarii artium predicti<br />

numero XXXVII, in quo quidem consilio dominus dominus ducalis locumtenens<br />

et dicti domini priores una cum dictis camerariis, et dicti camerarii<br />

una cum dictis domino locumtenente et dominis prioribus unanimiter et concorditer<br />

existentes, collegialiter congregati in eorum solita audientia dicti pa<strong>la</strong>tii,<br />

facta prius super infrascriptis deliberatione die precedenti inter dictum<br />

dominum locumtenentem et dictos dominos priores, et obtento partito inter<br />

omnes ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras, et hodie factis propositis inter<br />

dictos camerarios et exibitis consiliis et misso partito inter dictos camerarios<br />

ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras et obtempto per XXXIII fabas albas in<br />

dictam busso<strong>la</strong>m repertas del sic, non obstantibus quatuor fabis nigris in<br />

dictam busso<strong>la</strong>m repertis del non, considerantes quod nova et sumptuosa vestimenta<br />

mulierum in civitate Perusii a certo tempore citra in praticam et<br />

consuetudinem inventa dampnum et expensas non modica inferunt civibus<br />

Perusinis, et nisi super hoc provideatur nova lege firmanda facultates multorum<br />

civium Perusinorum ad nichillum posset de facili devenire, eapropter, ex<br />

auctoritate, omnibus arbitriis et potestatibus presenti consilio, per formam statutorum<br />

quorumcumque ordinamentorum et reformationum comunis Perusii,<br />

et super bono, pacifico et tranquillo statu civitatis Perusii, et ad hoc ut pecunia<br />

veniat in comuni, et omnibus modo, via, iure et forma quibus melius<br />

potuerunt, providerunt, ordinaverunt et reformaverunt quod prefatus dominus<br />

locumtenens et prefati domini priores artium civitatis Perusii possint, teneantur<br />

et debeant ac etiam eisdem auctoritatem plenariam et <strong>generale</strong> arbitrium<br />

et potestatem concesserunt omnia et singu<strong>la</strong> providendi, ordinandi et reformandi,<br />

mandandi, dec<strong>la</strong>randi et alia faciendi, providendi prout et sicut dictis<br />

dominis videbitur opportunum, et ex nunc prout ex tunc et ex tunc prout ex<br />

nunc virtute et auctoritate presentis consilii providerunt, ordinaverunt et omnia<br />

et singu<strong>la</strong> que per dictos dominos locumtenentem et dominos priores in<br />

predictis et circa predicta facta, gesta seu ordinata fuerint et quicquid factum<br />

ordinatum fuerit, valeat et teneat ac si per presentem consilium factum esset<br />

aliquo contrario non obstante.


106 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

33. 1402 giugno 22<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum contra mulieres portantes vestimenta prohibita<br />

Die iovis XXII mensis iunii. Magnifici domini dominus ducalis locumtenens et<br />

domini priores artium civitatis Perusii, omnes decem presentes et in concordia in<br />

capel<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii habitationis dictorum dominorum priorum, collegialiter congregati<br />

ad refrenandum et moderandum inhonestas et suptuosas expensas a certo tempore<br />

citra ex ma<strong>la</strong> et dampnosa consuetudine in et pro vestimentis mulierum in dicta<br />

civitate inducta, pro bono et pacifico statu dicte civitatis, et ne cives Perusini ex<br />

inordinatis sumptibus plus quam eorum facultates requirunt occaxione dictorum<br />

vestimentorum valeant agradare et indebita lucra procurare, ex omni auctoritate et<br />

arbitrio eisdem super infrascriptis concessis et atributis per consilium camerariorum<br />

artium civitatis predicte, de quo patet manu mei Nico<strong>la</strong>i infrascripti die quinto<br />

presentis mensis iunii et super bono, et pacifico statu dicte civitatis et comitatus<br />

Perusii, et ut pecunia veniat in comuni, et omnibus aliis auctoritatibus et arbitriis<br />

eisdem et dicto consilio concessis et atributis per formam quorumcumque statutorum<br />

et ordinamentorum dicti comunis et omnibus modo, via, iure et forma quibus<br />

melius potuerunt super infrascriptis, misso partito ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et<br />

nigras, et obtempto per omnes dictos dominum ducalem locumtenentem et dominos<br />

priores mictentes eorum fabas albas numero XII in dictam busso<strong>la</strong>m repertas,<br />

presenti desiderata lege ad bene et honeste vivendum statuerunt, ordinaverunt, et<br />

reformaverunt ac etiam providerunt quod nul<strong>la</strong> mulier, civis vel comitatensis, Perusina<br />

vel forensis, in civitate vel comitatu Perusii, familiariter habitans, cuiuscumque<br />

status, dignitatis, preheminentie seu condictionis existat, audeat vel presumat habere<br />

seu in dorso aliquo tempore in aliquo loco portare vel aliter aliquo modo<br />

portari facere aliqua vestimenta per formam presentis legis prohibita, videlicet quod<br />

vestimentorum predictorum maniche esse debeant tantum longhe usque ad summitatem<br />

digitorum manus mulieris talia vestimenta in dorso portantis; et debeant esse<br />

dicte maniche <strong>la</strong>titudinis ubi essent magis <strong>la</strong>rghe seu ample duorum brachiorum<br />

ad mensuram panni <strong>la</strong>ne pro qualibet manicha circumcircha mensuranto et non<br />

maioris <strong>la</strong>rgitudinis. Et federi seu fulcimenta talium manicarum, quas foderatas<br />

portarent, non possint esse maioris costus et valoris quatuor florenorum auri pro<br />

quolibet vestimento. Et in dictis vestimentis non debeant esse nec portari possint<br />

aliqua cinciglia, intag<strong>la</strong>ture seu stampature panni seu alterius materie, set potius<br />

dicta vestimenta esse debeant pura et schetta sine aliquibus aliis ornamentis seu<br />

pompis alterius materie. Possint tamen dicte mulieres et eis liceat dicta vestimenta<br />

in pede dictorum vestimentorum habere et portare intag<strong>la</strong>turas, stampaturas et cincilg<strong>la</strong>turas<br />

de panno <strong>la</strong>ne et non de drappo, çendado vel siricho seu vario seu alia<br />

pelle, prout eisdem mulieribus p<strong>la</strong>cuerit. Et etiam quod nul<strong>la</strong> mulier ex mulieribus<br />

supradictis possit portare vel habere seu per interpositam personam portari facere<br />

aliquem mantellum seu c<strong>la</strong>midem foderatum de aliquo sindone, drappo, vario vel<br />

alia materia fodri ullo modo. Et si qua mulier ex dictis mulieribus delinquerit seu


Perugia<br />

107<br />

contrafecerit tamen in predictis vel aliquo predictorum, solvat et solvere debeat<br />

pro quolibet vestimento et qualibet vice penam XXV librarum denariorum, cuius<br />

pene medietas debeat Camere massariorum comunis Perusii aplicari et alia medietas<br />

sit offitialis forensis de predictis cognitionem habentis; ita tamen, quod si talis<br />

mulier in una die pluribus vicibus inventa fuerit talia vestimenta prohibita portare,<br />

pro una vice tantum il<strong>la</strong> die debeat condempnari et penam solvere, et non de<br />

pluribus vicibus condempnetur. Et etiam quilibet de predictis possit delinquentes<br />

accusare, et habeat quartam partem dicte pene et aliam quartam partem dicto casu<br />

habeat offitialis supradictus; quas partes massarii comunis Perusii illis, quibus dicte<br />

partes dari debeant, solvere teneantur visa solutione dicte pene facta pro parte<br />

talis delinquentis. Quam penam maritus talis mulieris delinquentis seu illi de domo<br />

ipsius mulieris, si mulier predicta marito seu nuptui tradita non esset, solvere teneantur,<br />

et de facto ad solvendum cogantur per offitialem habentem congnitionem<br />

de predictis. Et si aliqua ex dictis mulieribus negaret dicere suum nomen dicto<br />

offitiali, qui de predictis congnosceret, seu dicta vestimenta non permutaret 83 per<br />

ipsum offitialem inspici seu mensurari cum fuerit sibi mandatum per offitialem<br />

predictum, solvat et solvere compel<strong>la</strong>tur duplicem penam pene quam solvere deberet<br />

si cum dictis vestimentis prohibitis esset inventa. Possit tamen et debeat maritus<br />

talis mulieris delinquentis qui solverit dictam penam ipsam penam retinere et<br />

excomputare de dote dicte mulieris tempore restitutionis dicte dotis, et habeat ius<br />

super dote predicta et aliis quibuscumque bonis dicte mulieris pro satisfatione sibi<br />

fienda de dicta dote per eum soluta. Et quod nullus sartor vel alia quecumque<br />

persona, masculus vel femina, debeat talia vestimenta portare, dictam formam tag<strong>la</strong>re,<br />

diriçare, suere vel facere, vel consulere quod aliquis alius taglet, diriçet, suat<br />

vel faciat ullo modo, aliquo paliato colore, sub dicta pena pro quolibet vestimento,<br />

ut supra dicitur, persolvenda. Et quod dictus potestas vel alius maior et honorabilis<br />

et maioris offitii et dignitatis offitialis dicte civitatis Perusii, vacante offitio maioris<br />

sindici dicte civitatis, possint, teneantur et debeant in et super predictis et<br />

etiam super omnibus aliis arediis, ornamentis dictarum mulierum et aliis dictis<br />

mulieribus prohibitis, conviviis, mancis, vaghegiantibus mortuis coronas facientibus<br />

et aliis huiusmodi dicto maiori sindico et eius offitio pertinentibus, comissis et<br />

atributis per formam statutorum comunis Perusii procedere, et delinquentes in predictis<br />

vel aliquo predictorum punire et condepnare et penas exigere secundum<br />

formam dictorum statutorum et presentis reformationis; pena dicto domino potestati<br />

vel alio offitiali quibus de predictis esset facta commissio si in predictis fuerit<br />

negligens vel remissus quingentarum librarum denariorum per suos sindicatores<br />

sibi auferenda tempore sui sindicatus de facto, et etiam ad petitionem cuiuscumque<br />

petentis, aliquibus statutis, ordinamentis seu reformationibus in contrarium<br />

disponentibus aut pratichis et consuetudinibus in contrarium observatis hucusque<br />

non observantibus, quibus presens ordinamentum voluerunt esse expresse et specialiter<br />

derogatum.<br />

83 Forse per permicteret.


108 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

34. 1411, luglio 3<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum quod domini priores habeant arbitrium providendi quod<br />

certe expense non fiant in corructis mortuorum<br />

Item cum ex ma<strong>la</strong> consuetudine sit inductum in civitate Perusii quod in corructis<br />

mortuorum civitatis Perusii fiant quam plurime et diverse expense contra et<br />

preter formam statutorum comunis Perusii, et ordo per formam dicti statuti sub<br />

spe et licentia offitialium et magistatuum comunis Perusii non servetur, et similiter<br />

de arediis, et id veniat in maximum detrimentum civium Perusinorum, unde opporteat<br />

necnon provideri, igitur, deliberatione perhabita et exibitis consiliis et misso<br />

partito et obtento partito ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras, die videlicet<br />

precedenti inter dictos dominos priores per omnes decem mictentes fabas albas,<br />

et hodie in dicto consilio per XXXVIII camerarios mictentes fabas albas del sic non<br />

obstante una faba nigra in contrarium reperta, ex omnibus arbitriis, potestatibus<br />

et auctoritatibus supradictis eis quovis modo concessis, et omni modo, via, iure et<br />

forma quibus melius et efficacius potuerunt, ut comunitas civitatis Perusii et homines<br />

ipsius civitatis utiliter conserventur, de consensu, conscientia et voluntate<br />

supradicti domini viceregis, providerunt, ordinaverunt, statuerunt et reformaverunt<br />

quod dicti domini priores, auctoritate presentis consilii, habeant et habere debeant<br />

auctoritatem, potestatem, auctoritatem et bayliam plenissimam de et super<br />

premissis ac dependentibus et connexis providendi, statuendi, ordinandi, dec<strong>la</strong>randi<br />

et reformandi omnia et singu<strong>la</strong> que cognoverint opportuna ut expense supradicte<br />

tempore mortuorum et in corructis non fiant preter et contra formam statutorum<br />

et ordinamentorum comunis Perusii, et similiter arediorum, que redundant<br />

in maximum detrimentum civium Perusinorum; mandantes, statuentes et dec<strong>la</strong>rantes<br />

quod quicquid per dictos dominos priores statutum, ordinatum, dec<strong>la</strong>ratum,<br />

mandatum et reformatum fuerit circa premissa et dependentia et connessa valeant<br />

et teneant et ab omnibus et per omnia debeant invio<strong>la</strong>biliter observari ac si facta,<br />

ordinata, reformata et mandata fuerint per presens consilium supradictum, non<br />

obstantibus quibuscumque in contrarium loquentibus seu disponentibus quoquo<br />

modo quibus quo ad predicta derogaverunt expresse aliquo non obstante, etiam<br />

si talia essent de quibus opporteret specialem facere mentionem.<br />

35. 1411, luglio 6<br />

Riformanze<br />

Sumptus funerum et arrediorum<br />

Item die VI iulii, per magnificos dominos priores ex auctoritate consilii camerariorum<br />

ut supra habita fuerunt renovate dispositiones statutorum circa expensas


Perugia<br />

109<br />

funerum et circa arredia ut infra, videlicet: quod potestas habeat cognitionem et<br />

huiusmodi et delinquentes in eis puniat sub pena librarum V c sibi in sindicatu<br />

retinenda. Item quod in talibus nemini detur licencia trasgrediendi statuta, pena<br />

suprascripta, nisi forsan prius solverit XXV florenos auri pro muris. Item quod<br />

non fiant vigilie aut congregationes hominum pro mortuis, nec pro talibus detur<br />

cera sub pena statutorum omnibus contrafacientibus, idemque observetur in adibendo<br />

tantum unum ordinamentum idemque in non accedendo ad faciendas exequias<br />

cum numero virorum vel mulierum et in vestimentis causa causa mortuorum<br />

et in arrediis. De quibus omnibus potestas cognoscat et puniat, sub pena<br />

infrascripta. Patet manu notarii suprascripti.<br />

36. 1411, luglio 6<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum certarum expensarum non fiendarum in corructis<br />

Eodem die supradicti domini priores omnes decem insimul existentes in supradicta<br />

capel<strong>la</strong>, volentes circa commissiones eis factas per consilium dominorum<br />

priorum et camerariorum super provisionibus, statutis et ordinamentis fiendis quod<br />

certe expense in corructis mortuorum fieri non debeant nec possint, et de arediis<br />

non contra formam statutorum comunis Perusii portandis, de quo supra patet<br />

manu mey notarii infrascripti, deliberatione preabita et misso et obtento partito<br />

inter et per omnes dictos dominos priores ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras,<br />

nul<strong>la</strong> faba nigra in contrarium reperta, ex omnibus arbitriis, auctoritatibus, potestatibus<br />

et bayliis eis per dictum consilium concessis et actributis, et omni modo,<br />

via, iure et forma quibus melius et efficacius potuerunt, de consensu, conscientia<br />

et voluntate supradicti domini viceregis, providerunt, ordinaverunt, statuerunt, dec<strong>la</strong>raverunt<br />

et reformaverunt omnia et singu<strong>la</strong> infrascripta, videlicet:<br />

Imprimis quod dominus potestas civitatis Perusii habeat et habere intelligatur<br />

cognitionem super delinquentibus tam in factis mortuorum prohibitis secundum<br />

formam statutorum quam arediorum et super omnibus et singulis infrascriptis;<br />

et teneatur et debeat executionem facere et fieri facere, pena V c librarum<br />

denariorum casu quolibet et vice qualibet sibi de facto aufferenda et retinenda<br />

eius tempore sindicatus.<br />

Item quod servetur formam statutorum comunis Perusii loquentium de factis<br />

mortuorum et arediorum, et quod nemo audeat neque possit dare licentiam<br />

cuiquam de faciendo seu actentando preter formam dictorum statutorum et<br />

infrascripte legis, pena offitiali concedenti licentiam vel alteri cuicumque V c librarum<br />

denariorum. Salvo quod si quis voluerit excedere formam dictorum<br />

statutorum seu presentis legis quod possit et debeat sibi dari licentiam si et<br />

quando primo solutionem fecerit Camere conservatorum monete comunis Perusii<br />

de vigintiquinque florenis de auro convertendo pro aconcimine murorum


110 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

civitatis Perusii; et aliter et alio modo non possit neque debeat sibi dari licentia<br />

nec ipse licentiam obtinere sub pena superius adnotata, et nichilominus si<br />

daretur non valeat ipso iure.<br />

Item quod non possit fieri vigilia aliqua neque aliqua radunata gentium seu<br />

ordinis vel fratrum, neque intus neque extra domum mortui nec alibi, pena in<br />

statutis contenta. Et similis pena sit et debeat auferri a requirentibus sive facientibus<br />

radunatam aliquam et accedentibus ac etiam aromatariis dantibus ceram et<br />

accipientibus dicta occasione, et a spenditoribus, numptiis et aliis quibuscumque<br />

fraudem commictentibus.<br />

Item servetur similiter statutum de torchiis et quod nemo possit habere plus<br />

quam unum ordinem sicut in statutis continetur; pena requirentibus et spenditoribus<br />

et aliis quibuscumque contrafacientibus prout in statutis contenta.<br />

Item quod nemo possit accedere ad aliquam ecclesiam ad faciendum aliquod<br />

sequium cum aliquo numero hominum seu dominarum; pena contrafacienti quilibet<br />

centum librarum denariorum seu que continetur in statutis. Et quod non<br />

possit dari nisi una cande<strong>la</strong> pro quolibet fratre et libram unam cere pro sagrestia<br />

secundum formam statutorum sub pena contrafacienti cuilibet et maxime fieri<br />

facienti obsequium centum librarum denariorum.<br />

Item servetur forma statutorum de indumentis occasione mortuorum, et similiter<br />

observetur forma statutorum de factis arediorum. Et quod dictus potestas<br />

teneatur et debeat de predictis inquirere et executionem facere sub pena superius<br />

adnotata, non obstantibus quibuscumque statutis, ordinamentis et reformationibus<br />

comunis Perusii in contrarium vel aliter quovis modo disponentibus<br />

quibus quo ad predicta derogaverunt expresse aliquo non obstante.<br />

37. 1411, luglio 12<br />

Riformanze<br />

Commissio bampnimenti de certis expensis non fiendis in corructis<br />

Supradicti domini priores omnes decem presentes et in concordia existentes<br />

in capel<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii residentie dictorum dominorum priorum commiserunt, imposuerunt<br />

et mandaverunt Angelo Paulini publico preconi comunis Perusii,<br />

presenti et intelligenti, recipienti pro se et aliis suis sotiis preconibus dicti comunis,<br />

quatenus una cum dictis suis sotiis preconibus vadat in scalis ecclesie<br />

Sancti Laurentii et in aliis locis publicis et consuetis per p<strong>la</strong>team civitatis Perusii,<br />

et ibidem, in dictis locis publicis, alta voce, sono tubarum premisso, bampniat<br />

et notum faciat omnibus supradicta ordinamenta certarum expensarum<br />

non fiendarum in corructis, de quibus supra patet manu mey notarii infrascripti,<br />

et omnia et singu<strong>la</strong> in eis contenta. Et omnia et singu<strong>la</strong> dicat et bampniat<br />

que dicere et facere opportet secundum formam statutorum et ordinamentorum<br />

comunis Perusii.


Perugia<br />

38. 1412, luglio 5<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum quod torcu<strong>la</strong>ria mangna in astis non ferantur ad mortuos<br />

111<br />

Die V dicti mensis supradicti domini priores, omnes X presentes et in concordia<br />

existentes, collegialiter congregati, in audientia ante cancel<strong>la</strong>riam pa<strong>la</strong>tii<br />

eorum solite habitationis, volentes circa utilitatem publicam diligenter actendere,<br />

considerata acerbitate mortalitatis et pestis vigentis ad presens in civitate<br />

Perusii, cives, tempore quo cadavera ferunt ad ecclesias in accedendo, congregando,<br />

nimis morando et presto<strong>la</strong>ndo, reddunt se tardes et ultra debitum agravatos,<br />

in quibus etiam plures solempnitates et spense videntur fieri, que, consideratis<br />

temporibus, veniunt resecande. Quapropter, prefati domini priores, collegialiter<br />

existentes ut supra, volentes in aliquibus cives exhonerare et aleviare,<br />

voluerunt et decreverunt, mandaverunt et mandant quod tempore alicuius mortui<br />

seu quo cadavera feruntur ad ecclesias torcu<strong>la</strong>ria mangna in astis non ferantur<br />

nec ferri seu transferri nec micti possint vel debeant, sub pena XXV<br />

librarum denariorum pro quolibet contrafacienti, et pena V librarum denariorum<br />

pro quolibet astanti dicta torcu<strong>la</strong>ria. Quas penas dominus potestas civitatis<br />

et eius offitiales a contrafacienti quolibet auferre possint et debeant de facto,<br />

aliquo non obstante. Et commiserunt et imposuerunt Bartholomeo Angeli publico<br />

preconi, presenti et recipienti pro se et eius sotiis preconibus, quatenus<br />

vadat ad sca<strong>la</strong>s <strong>la</strong>pideas de capite p<strong>la</strong>thee et ad alia loca p<strong>la</strong>thee dicte civitatis<br />

publica et consueta, et ibidem, sono tube premisso, bampniat et notificet et<br />

notum faciat dictum ordinamentum et contempta in eo omni modo, via, iure<br />

et forma quibus melius fieri potest.<br />

39. Post 1415<br />

Statuti<br />

De vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus permissis et prohibitis 84<br />

De mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare nisi<br />

duas robbas honorabiles tantum 85<br />

84 Vedi n. 30, Inizi sec. XV, Statuti, addictio dopo Rub. 31.<br />

85 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere<br />

vel portare nisi duas robbas honorabiles tantum.


112 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele 86<br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum 87<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter compel<strong>la</strong>ntur et<br />

solvant 88<br />

De donis et manciis non fiendis afigliatis 89<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis 90<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum 91<br />

Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare antefactum 92<br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur 93<br />

De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis 94<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias 95<br />

86 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per<br />

consanguineos occasione alicuius predicte parentele.<br />

87 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

88 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro<br />

eis compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

89 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

90 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

91 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum<br />

et de modo vivandarum.<br />

92 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod convitantes a certo numero supra teneantur notifi-<br />

care officiali.<br />

93 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

94 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De ludis coronarum et rainarum et aliorum non faciendis.<br />

95 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.


Perugia<br />

Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas 96<br />

Quod non portentur ornamenta vel alia prohibita tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum 97<br />

De extimatoribus eligendis super arediis 98<br />

De mortuis non ornandis et non portandis certa forma 99<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore 100<br />

40. 1416, novembre 4<br />

Riformanze<br />

Habitus mulierum regule<br />

113<br />

Die IIII a mensis novembris anni suprascripti, per magnificos dominos priores<br />

fuit in effectum provisum quod nul<strong>la</strong> mulier, exceptis viduis et religiosis, possit<br />

deferre c<strong>la</strong>midem super caput, pena librarum V; meretrix aut concubina aut alioquin<br />

fame male femina portet c<strong>la</strong>midem infra genua, pena librarum X et amissionis<br />

c<strong>la</strong>midis. De quibus officiales inquirant et puniant sine ul<strong>la</strong> solemnitate. Patet<br />

manu ser Africani ser Nico<strong>la</strong>i notarii magnificorum dominorum priorum, que lex<br />

fuit bannita suprascripto die et deinde die XVI a ipsius mensis apparuit decretum<br />

locumtenentis domini Bracii dans eis autoritatem de tali materia providendi.<br />

41. 1416, novembre 4<br />

Riformanze<br />

Mulierum habitus; meretricum habitus<br />

Eisdem anno et indictione, die vero IIII ta mensis novembris, tempore prioratus<br />

Thome domini Francisci porte Solis et sociorum. In consilio ipsorum domi-<br />

96 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.<br />

97 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod non portentur chorone vel schiagialia, ornamenta<br />

vel alia prohibita tempore nuptiarum vel conviviorum.<br />

98 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

99 Vedi n. 11, 1366, Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

100 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.


114 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

norum tamen fuit provisum et reformatum quod nul<strong>la</strong> mulier in civitate Perusii,<br />

preter viduas et religiosas, audeat portare c<strong>la</strong>midem in capite, pena librarum<br />

quinque et ammissionis talis c<strong>la</strong>midis; de quo cognoscere et punire possint potestas,<br />

capitaneus et sindicus et eorum officiales, et habeant quartam partem pene;<br />

et si fuerint in hoc negligentes vel fraudolenti incidant penam centum librarum<br />

que eis de suo sa<strong>la</strong>rio retineantur. Meretrices vero concubine religiosorum vel<br />

aliter de impudicitia infames nec portent c<strong>la</strong>mides in capite nec longioris mensure<br />

quam usque ad genua et non infra, pena librarum X et amissionis c<strong>la</strong>midum;<br />

contra quas fiat executio per suprascriptos cum lucro et pena supra distinctis.<br />

Obtentum per octo fabas albas affirmativas et die sequenti bannitum ut patet<br />

manu ser Africani ser Nico<strong>la</strong>i notarii ipsorum magnificorum dominorum.<br />

42. 1416, novembre 4-5<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Mulieres non portent c<strong>la</strong>midem in capite.<br />

Eodem millesimo, indictione et die quarta mensis novembris. Congregati simul<br />

supradicti domini priores ut supra collegialiter existentes in eorum capel<strong>la</strong> supradicta,<br />

et volentes supradicti domini priores circa infrascripta diligenter providere,<br />

videlicet actendentes circa bonum, utilitatem et honorem rey publice, audientes supradicti<br />

domini priores a quampluribus et pluribus civibus civitatis Perusii quod<br />

maxima verecundia et infamia oriatur in comunitate predicta, quod quasi per omnes<br />

et quascumque mulieres dicte civitatis Perusii inhonesta portatura fiat in deferendo<br />

c<strong>la</strong>mides in capite, et quod in dicta civitate non cognoschantur mulieres vidue ab<br />

aliis nuptis, ac etiam quod multe sint mulieres meretrices et diffamate ac inhoneste<br />

vite, tam famule presbiterorum et aliorum clericorum, quam etiam alie multe mulieres<br />

et fancelle certorum aliorum civium sive comitatensium et forensium, que mulieres<br />

diffamate deferant c<strong>la</strong>mides honorabiles queque deferant venerabiles et magis<br />

honestissime domine sive mulieres honorabilium civium civitatis Perusii et se intromictant<br />

cum dictis venerabilibus dominabus sive mulieribus, et non cognoschantur<br />

bone et honeste mulieres a malis et inhonestis mulieribus; idcirco volentes supradicti<br />

domini priores circa predicta ut predicte providere, misso primo et ante omnia diligenti<br />

partito sive scruptinio ad busso<strong>la</strong>m et fabas nigras et albas, more solito et<br />

consueto, et secundum formam et exigentiam statutorum et ordinamentorum civitatis<br />

Perusii, sollempniter obtempte fuerunt infrascripte reformationes et ordinamenta per<br />

octo fabas albas repertas in busso<strong>la</strong> del sic, non obstantibus duabus fabis nigris<br />

repertis in bussu<strong>la</strong> del non in contrarium supra infrascriptorum; qui domini priores<br />

prefati omni modo, via, iure et forma quibus magis et melius utilius ac validius<br />

potuerunt ac etiam ex omni vigore et auctoritate, potestate, arbitrio et baylia eisdem<br />

concessis quolibet et actributis, providerunt, statuerunt, ordinaverunt atque reformaverunt<br />

omnia et singu<strong>la</strong> infrascripta et quodlibet infrascriptorum, videlicet:


Perugia<br />

115<br />

In primis quod non sit aliqua mulier sive domina, tali civis quam comitativa<br />

ac etiam forensis cuiuscumque status, conditionis seu preheminentie existat, que<br />

deferat nec deferre possit modo aliquo per civitatem Perusii aliquem c<strong>la</strong>midem in<br />

capite et super caput eius sub pena et ad penam quinque librarum denariorum et<br />

perditionis c<strong>la</strong>midis predicti, quem, ut supra premictitur, deferreret pro qualibet<br />

dictarum mulierum sive dominarum et qualibet vice qua contrafactum fuerit vel<br />

aliquam ipsarum in predictis vel aliquo predictorun; hec tamen excepto, quod presens<br />

reformatio non inteligatur per viduas mulieres et alias quascumque mulieres<br />

religiosas, quibus permictatur c<strong>la</strong>mides predictos portare quocumque et qualitercumque<br />

eis vel alteri earumdem p<strong>la</strong>cuerit sive p<strong>la</strong>cebit absque aliqua pena sive bampno,<br />

non obstantibus supradictis. Et quod quilibet offitialis dicte civitatis Perusii,<br />

tam potestas quam capitaneus et sindicus civitatis prefate et eorum et cuiusque<br />

ipsorum notarius et offitiales possint et eis liceat inquirere et inquiri facere super<br />

predictis et aliquo predictorum; et invente culpabiles in predictis et predictorum<br />

aliquo punire et condepnare secundum formam presentis reformationis; et offitialis<br />

qui executionem faciat de predictis seu predictorum aliquo habeat et habere debeat<br />

quartam partem pene supradicte. Et si dicti offitiales vel aliquis ipsorun offitialium<br />

inveniret aliquam personam culpabilem in predictis aut aliquo predictorum,<br />

seu quod aliquis dictorum offitialium circa predicta vel predictorum aliquod fraudem<br />

commicteret quoquo modo incidat in penam centum librarum denariorum,<br />

auferendam sibi de facto aut retinenda per conservatores monete comunis Perusii,<br />

ac etiam per thesaurarium de eorum et cuiuscumque ipsorum offitialium sa<strong>la</strong>rio.<br />

Forma c<strong>la</strong>midum mulierum inhonestarum.<br />

Item quod non sit aliqua mulier meretrix ac diffamata, tam civis quam etiam<br />

comitativa aut forensis, cuiuscumque status, conditionis seu preheminentie existat, vel<br />

concubina alicuius presbiteri seu religiosi, sive etiam casalenghe inhoneste vite, que<br />

audeat vel presummat aliquo modo seu quovis quesito colore portare aliquem c<strong>la</strong>midem<br />

maioris longitudinis quam usque genua nec ultra seu infra genua ipsius talis<br />

femine sive mulieris aut concubine, nec etiam c<strong>la</strong>midem portare possit in capite<br />

quoquo modo per civitatem Perusii, ad penam et sub pena decem librarum denariorum<br />

pro qualibet et qualibet vice qua contrafactum fuerit per ipsas aut aliquam<br />

ipsarum, et perditionis c<strong>la</strong>midis predicti. Exceptis namque supradicte vidue et religiose<br />

(sic), quibus permictatur, ac etiam cuilibet earum liceat c<strong>la</strong>midem portare quocumque<br />

et qualitercumque eis aut aliqui earundem p<strong>la</strong>cuerit absque aliqua pena sive<br />

bampno. Et quod supradicti offitiales et quilibet ipsorum offitialium possit ac debeat<br />

procedere super predictis et aliquo predictorum modo et forma superius et insuper<br />

in precedenti capitulo denotatis, et ad penam ut supra in precedenti capitulo eis et<br />

cuilibet ipsorum impositam, ut supra dictum est. Et predicta omnia et singu<strong>la</strong> fecerunt,<br />

statuerunt, ordinaverunt, reformaverunt atque decreverunt supradicti domini<br />

priores, ut supra collegialiter congregati, existentes in eorum capel<strong>la</strong> supradicta, omni<br />

modo, via, iure et forma, quibus magis et melius, utilius et validius fieri potest et<br />

potuerint, et ex omnibus auctoritatibus, potestatibus, arbitriis et bayliis eis quolibet<br />

concessis et actributis, tam ex forma statutorum et ordinamentorum ac reformationum<br />

et legum comunis Perusii quam etiam quoquo alio modo.


116 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Commissio bampnimentorum super facto c<strong>la</strong>midum predictorum.<br />

Eodem millesimo, indictione et die iovis predicta quinta mensis novembris,<br />

supradicti domini priores collegialiter congregati, existentes in eorum capel<strong>la</strong> predicta,<br />

commiserunt, imposuerunt et mandaverunt Angelo Paulini publico preconi<br />

supradicti comunis Perusii quatenus vadat et per loca publica et consueta et ubi<br />

similia bampnimenta consuetum est facere et ibidem, alta voce sonoque tubarum<br />

premisso, preconiççet et bampniat et infrascripta bampnimenta faciat et dicat<br />

modo et forma inferius denotata, videlicet:<br />

« Comandamento da parte del magniffico signor luocotenente e de meser lo<br />

podestà e dey signor signor priore dell’arte de <strong>la</strong> cità de Peroscia che non sia<br />

veruna dompna, sì citadina como contadina overo etiandie forestiera, de qualunque<br />

stato, conditione o preheminentia sia, che ardischa overo presumma per alcuno<br />

modo overo quesito colore da domenecha proxima che verrà innante e per<br />

tucto el dicto dì portare per <strong>la</strong> cità de Peroscia mantello in capo, al<strong>la</strong> pena de<br />

livere cinque de denari per ciaschuna e per ciaschuna volta che contra facesse e<br />

del<strong>la</strong> perditione del dicto mantello quale portasse contra el dicto modo. Quisto<br />

non di meno excepto expressamente che ’l presente bandimento e <strong>la</strong> presente<br />

reformagione non aggia luoco contra le dopne vedove o altre dopne religiose.<br />

Bannimentum de c<strong>la</strong>midis supradictis portandis<br />

Anco fanno bandire e commandare che non sia veruna femena meretrice, inhonesta,<br />

de ma<strong>la</strong> fama, de qualunque stato o conditione sia, così citadina como<br />

contadina o forestiera ac etiamdio fancel<strong>la</strong> de preite o d’altre religiosi, che per<br />

alcuno modo vero quesito colore, ardischa overo presuma portare per <strong>la</strong> cità de<br />

Peroscia mantello de più lunghecça che perfino alli ginocchi d’essa femena che<br />

portasse el dicto mantello, né da li ginocchi in giù, nec etiamdio portare alcuno<br />

mantello in capo per <strong>la</strong> dicta cità de Peroscia al<strong>la</strong> pena de diece libre de denari e<br />

del<strong>la</strong> perdictione dey dicti mantegle che portassero per ciaschuna volta che se<br />

contrafacesse nelle predicte cose o alcuna d’esse. E che a ciaschuno officiale del<strong>la</strong><br />

cità de Peroscia, cioè podestà, capitaneo de popolo overo sindico i quali sonno al<br />

presente o fossero per lo tempo da venire sia leceto cercare, inquirere et investigare,<br />

e fare cercare, inquirere e investigare contra qualunche persona delle sopradicte<br />

che contrafacessero nelle predicte cose dal sopradicto termine illà, e sollicitamente<br />

faccia fare <strong>la</strong> executione delle predicte cose o alcuna d’esse e aggia e avere degga<br />

<strong>la</strong> quarta parte delle sopradicte pene e bandi, sommariamente e de facto, procedendo<br />

sença strepito e figura de giuditio. E che ey sopradicti uffitiali e ciaschuno<br />

de ’lloro sia tenuto e degga vigi<strong>la</strong>ntemente e cum sollecitudine actendere, inquirere,<br />

investigare e cercare e fare actendere, inquirere, investigare e cercare contra chi<br />

contrafacesse nelle sopradicte cose o alcuna delle sopradicte cose, e quille persone<br />

[che] saranno trovate colpevole nelle predicte cose o alcuna delle sopradicte cose,<br />

punire e condampnare e fare <strong>la</strong> executione como de sopra dicto è. E per alcuno<br />

modo non comecta frodo nelle predicte cose o alcuna delle predicte cose al<strong>la</strong><br />

pena de cento libre de denari da esserlo tolta e retenuta de facto del loro sa<strong>la</strong>rio<br />

per li generagli conservadore del<strong>la</strong> moneta del<strong>la</strong> Camera del magnifico e possente<br />

signor nostro conte Braccio da Montone, signor del<strong>la</strong> dicta cità de Peroscia.


Perugia<br />

117<br />

Re<strong>la</strong>tio bampnimenti predicti<br />

Qui Angelus Paulutii preco predictus, die predicta et statim post dictam<br />

commissionem sibi ut supra factam per supradictos dominos priores, retulit supradictis<br />

dominis prioribus et mihi notario supra et infrascripto tamque publice<br />

persone, stipu<strong>la</strong>nti et recipienti vice et nomine dicti comunis Perusii et pro dicto<br />

magnifico domino nostro, se ivisse ad omnia quecumque loca publica et consueta<br />

dicte civitatis Perusii et ubi talia bampnimenta fieri consuetum est, et ibidem,<br />

alta voce sonoque tubarum premisso, supradictum bampnimentum fecisse et dixisse<br />

prout tenetur et debet secundum formam et tenorem supradicte sue commissionis.<br />

43. 1416, novembre 17<br />

Riformanze<br />

Correptio c<strong>la</strong>midum mulierum honestarum<br />

Eodem millesimo, indictione et die XVII mensis novembris. Supradicti domini<br />

priores ut supra collegialiter congregati, existentes in capel<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii eorum sollite<br />

residentie ut moris est, volentes procedere circa correctionem et additionem fiendam;<br />

reformationi, ut supra per ipsos facte contra mulieres deferentes c<strong>la</strong>mides<br />

in capite, etc., videlicet primo capitulo reformationis predicte, quod incipit: « In<br />

primis quod non sit aliqua mulier, etc. » 101 , prout potet <strong>la</strong>tius manus mey Affricani<br />

notarii infrascripti corrigerunt et addiderunt ac etiam corrigendo, statuendo,<br />

ordinando et reformando providerunt, quod supra reformatio facta ut supra premictitur,<br />

videlicet dicti primi capituli tantum non habeat locum contra mulieres<br />

deferentes aliquam viduantiam occaxione alicuius sui consanguinei sive consanguinei<br />

sui mariti usque in secundum gradum, videlicet avi et avie, patris vel<br />

matris, patrui vel matrue, fratris vel sororis, nepotis vel neptis, et filii seu filie;<br />

addentes etiam quod reformatio non habeat locum contra mulieres que essent<br />

etatis quatraginta annorum vel ab inde supra; quibus liceat c<strong>la</strong>midem portare in<br />

capite absque aliqua pena sive bampno non obstantibus quibuscumque, dumtaxat<br />

supradicto primo capitulo et non aliter nec alio modo. Et predicta fecerunt<br />

et addiderunt omni modo, via, iure et forma quibus magis et melius potuerunt.<br />

Item addiderunt supradicti domini priores ut supra collegialiter congregati<br />

existentes supradicto primo capitulo, quod dicta reformatio non vendicet sibi<br />

locum in predictis et circa predicta et quolibet predictorum contenta in supradicto<br />

primo capitulo de c<strong>la</strong>mide portando in capite per mulieres quando esset<br />

tempus pluviosum sive quando plueret, quo casu eveniente mulieres non incidant<br />

in aliquam penam, non obstantibus quibuscumque supra scriptis in contrarium<br />

101 Vedi doc. precedente.


118 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

premissorum loquentibus quoquo modo. Et non habeat locum, quando ningeret.<br />

Quas quidem reformationes et additiones supradicti domini priores ut supra collegialiter<br />

congregati existentes fecerunt atque decreverunt omni modo, via, iure<br />

et forma quibus magis et melius, utilius et validius potuerunt, ex omnibus auctoritatibus,<br />

potestatibus, arbitriis et baylia eisdem concessis et actributis in predictis<br />

circa et quolibet predictorum secundum formam statutorum et ordinamentorum<br />

ac reformationum et legum comunis Perusii, ac etiam ex forma mandati<br />

sive ordinamenti atque decreti facti per magnificum dominum comitem Petrum<br />

de Mutiliano, locumtenentem magnifici et excelsi domini nostri Bracci etc. cuius<br />

quidem decreti tenor talis est:<br />

« Nos Petrus comes Mutiliani, Perusii locumtenens pro magniffico et excelso<br />

domino nostro Braccio etc., presentis tenore et vigore huius nostri decreti commictimus,<br />

imponimus ac auctoritatem concedimus potestatemque et bailyam vobis<br />

dominis prioribus artium civitatis prefate nunc in dicto offitio residentibus,<br />

certis bonis causis sive respectibus animum nostrum commoventibus, posse condere<br />

reformationes, ordinamenta atque leges circa portamentum sive portamenta<br />

c<strong>la</strong>midum mulierum per civitatem Perusii. Et per dictas reformationes ac ordinamenta<br />

sive leges eis penas imponere si contra factum fuerit per ipsas aut quamlibet<br />

earundem in predictis circa predicta et quollibet predictorum per supradictos<br />

dominos priores ordinandis, statuendis et reformandis quomodolibet. Mandantesque<br />

quibuscumque offitialibus nostris civitatis Perusii predicta omnia et<br />

singu<strong>la</strong> statuta et reformationes, ordinamenta atque leges per ipsos dominos priores<br />

fiendas vel per maiorem partem ipsorum secundum formam statutorum et<br />

ordinamentorum comunis Perusii invio<strong>la</strong>biliter debeant observari, sub pena et<br />

penis per ipsos dominos priores, ut supra premictitur, imponendis. Et predicta<br />

fecimus et decrevimus omni modo, via, iure et forma, quibus magis et melius,<br />

utilius et validius possumus, ex auctoritate nobis concessa a supradicto magnifico<br />

et excelso domino nostro Braccio etc.<br />

Datum Perusii apud nostram sollitam residentiam die sextadecima mensis<br />

novembris, VIIII indictione MCCCCXVI, sub impressione nostri solliti sigilli ».<br />

44. 1420, giugno 21<br />

Decreto<br />

Divise non portentur<br />

Die XXI a mensis iunii anno suprascripto, magnificus vir Bindacius de Ricasulis<br />

de Florentia, locumtenens suprascripti magnifici domini Bracci, suo solemni<br />

decreto statuit quod nullus civis vel comitatensis aut habitator civitatis vel comitatus<br />

Perusii portaret aliquam divisam in caligis aut aluctis in civitate vel comitatu<br />

predictis; pena L ta cuilibet civi et XXV librarum cuilibet comitatensi, exceptis<br />

stipendiariis ipsius domini et famulis alienis. Similiter nec vestimenta aut caputia


Perugia<br />

119<br />

de divisa nisi in festo Sancti Hercu<strong>la</strong>ni vestimenta societatem vel in proeliis quando<br />

irent armati, sub pena predicta cum aliis limitationibus et dec<strong>la</strong>rationibus<br />

ipsius decreti, quod apparet in suprascripto parvo registro, foliis XVII o , XXVIII o .<br />

45. 1420, giugno 21<br />

Decreto<br />

Divise et signa<br />

Anno Domini M o CCCC o XX mo , indictione III a et die XXI a mensis iunii, per Bindaccium<br />

de Ricasolis, locumtenentem excellentis domini Bracci prememorati, fuit in<br />

effectu decretum et reformatum ut infra, videlicet quod cives, comitatenses vel<br />

habitatores Perusii non audeant in civitate et comitatu predictis portare in caligis<br />

vel aluctis aliquam divisam in signum societatis alicuius vel sette, vel ad considerationem<br />

alterius persone, pena amissionis librarum L ta si civis sit, si vero comitatensis<br />

tantum XXV. Similiter quod nullus suprascriptorum in dictis civitate et comitatu<br />

audeat portare vestem vel caputeum diversi coloris cum aliqua divisa,<br />

sbarris, cinciglis vel aliquo alio signo societatis vel secte vel ad considerationem<br />

alterius persone, sub penis suprascriptis et admissione rerum ut supra; exceptis<br />

stipendiariis dicti domini et aliis generibus hominum et casibus prout in ipso<br />

decreto <strong>la</strong>tius exponitur, quod habetur in libro decretorum ipsius domini Bracci,<br />

foliis XVII o et XXVIII o registratum.<br />

46. 1420, giugno 21<br />

Decreto<br />

Decreto di Braccio Fortebraccio sulle divise<br />

Cum in quibuslibet civitatibus et maxime in hac civitate Perusii sepissime<br />

contigerit obportationes vestimentorum sive calligarum, divisatarum diversis coloribus<br />

pannorum sive alterius materie, sive alicuius signi ad ostensionem societatis<br />

sive secte vel ad petitionem sive considerationem alterius emu<strong>la</strong>tiones scanda<strong>la</strong><br />

sectas ac discordias oriri quin etiam sit preter et contra omnem civilem et honestum<br />

ritum et resultet in dedecus et in detrimentum ipsius civitatis et maxime<br />

eorum qui utilitati publice et honori excelsi domini nostri Braccii totis conatibus<br />

assistunt, intendentes iuxta quecumque occurrentia, que possent in dampnum vel<br />

verecundiam magnifici et excelsi domini nostri Braccii et civitatis Perusii tendere,<br />

quantum nobis possibile est obviare et resistere, hoc sollempni nostro decreto<br />

quod vim perpetue legis volumus obtinere ex omni auctoritate et arbitrio nobis<br />

concesso per dictum magnificum et excelsum dominum nostrum Braccium sta-


120 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tuimus, decernimus et ordinamus, quod nullus civis sive comitatensis civitatis<br />

Perusii seu quicumque alius familiariter habitans in civitate vel comitatu Perusii<br />

cuiuscumque preheminentie status sive conditionis existat a toto presenti mense<br />

iunii, ultra idest incipiendo presens ordinamentum habere effectum in principio<br />

mensis iulii proxime futuri, audeat vel presumat portare divisam aliquam<br />

vel signum divise in calligis sive in alluptis vel caligas diversi coloris sive alluptas<br />

diversi coloris, aliquo modo vel calligas, vel alluptas etiam unius coloris in<br />

societatem alterius occasione signi societatis vel secte vel occasione et consideratione<br />

alterius, sub pena, si quis contrafecerit si esset civis civitatis Perusii,<br />

quinquaginta librarum denariorm, si comitatensis, vigintiquinque librarum et<br />

perditionis dictarum calligarum sive alluptarum totiens quotiens contrafecerit<br />

vel inventus, vel accusatus, vel inquisitus fuerit, contrafecisse. Quod presens<br />

ordinamentum non vendicet sibi locum in illis qui starent ad stipendia magnifici<br />

et excelsi domini nostri Braccii, nec etiam intelligatur in illis qui portarent<br />

dictas divisas extra civitatem et comitatum Perusii, tantum et non in ipsa civitate<br />

et comitatu Perusii.<br />

Item statuimus et ordinamus quod a tempore fiendi bampnimenti huius presentis<br />

ordinamenti ultra nullus civis vel comitatensis civitatis Perusii, cuiuscumque<br />

preheminentie status vel conditionis existat, audeat vel presumat portare<br />

aliquod vestimentum sive caputeum cum aliqua divisa vel panni vel alterius materie<br />

diversi coloris, vel cum signo aliquo alicuius divise cuiuscumque materie,<br />

vel cum aliquibus sbarris vel cinciglis; que vestimenta sive caputei, verisimiliter<br />

extimarentur esse facti animo et intentione portandi divisam vel signum divise,<br />

ad petitionem sive considerationem alicuius persone, vel in sotietate cum alio<br />

aliquo modo, sub pena de qua supra, in alio capitulo de calligis videlicet: L<br />

librarum in cive et XXV in comitatensi et perditionis vestimenti sive caputei ut<br />

supra. Hoc autem presens ordinamentum et capitulum de vestimentis et caputeis<br />

vendicet sibi locum in illis vestimentis sive caputeis qui de novo fierent post<br />

fiendum bampnimentum huius presentis ordinamenti et postea portarent in civitate<br />

vel comitatu Perusii et non, illis qui essent facti usque in diem fiendi bampnimenti<br />

presentis ordinamenti, que vestimenta sive caputeos sit licitum portare<br />

sed non calligas sive alluptas, aliquo modo ut dictum est supra in alio capitulo<br />

et non intelligatur hoc presens capitulum in illis qui portarent dicta vestimenta<br />

sive caputeos extra civitate et comitatu Perusii tantum. Item non intelligatur in<br />

illis qui starent ad stipendia magnifici et excelsi domini nostri Braccii. Item non<br />

intelligatur in illis qui portarent dicta vestimenta cum divisis in prelio quod solet<br />

fieri in ipsa civitate Perusii quibus sit licitum in ipso prelio dummodo sint armati<br />

portare secundum eorum libitum et etiam dicta vestimenta que appel<strong>la</strong>ntur<br />

proponti. Sit licitum portare etiam extra prelium dummodo non sit divisa facta<br />

ad petitionem vel considerationem alterius, vel in societatem cum alio que non<br />

sit licitum portare extra prelium, sub predictis penis, sed in ipso prelio si sunt de<br />

armatis sic quomodolibet et quomodocumque. Item non intelligatur in illis vestimentis<br />

sive propuntis factis usque in diem fiendi bampnimenti presentis ordinamenti,<br />

que sit licitum portare in prelio et extra pro ut libet. Item non intelligatur


Perugia<br />

121<br />

presens capitulum in vestimentis que fiunt per societates in festo sancti Hercu<strong>la</strong>ni,<br />

vel occasione dicti festi dummodo non sit intermixta alia divisa vel signum<br />

divise quam il<strong>la</strong> que sit per sotietatem ipsam. Item non intelligatur presens ordinamentum<br />

videlicet, tam primum capitulum quam secundum in illis civibus vel<br />

comitatensibus qui starent pro familiaribus continuo in domo alterius ad continuum<br />

victum alterius cum quo staret pro familiaribus; et de omnibus et singulis<br />

predictis in predictis capitulis, volumus et mandamus quod quilibet teneatur et<br />

debeat denunptiare et accusare vel notificare quoscumque contrafacientes et habeat<br />

tertiam partem supradictarum penarum. Insuper volumus et mandamus quod<br />

potestas sive capitaneus sive barigellus, sive quicumque alius offitialis forensis<br />

comunis Perusii, qui pro tempore erit, possit teneatur et debeat contra predictos<br />

contrafacientes, contra presens ordinamentum vel decretum. I. tam contra primum<br />

capitulum, quam contra secundum procedere summarie et de p<strong>la</strong>no, sine<br />

strepitu et figura iuditii et ipso facto compellere contrafacientes ad dictas penas<br />

sine aliquo processu per inquisitionem vel accusationem, vel denunptiationem et<br />

etiam sine aliqua accusatione sive denunptiatione et stetur simplici dicto offitialis<br />

quarum penarum, tertia pars sit accusantis sive notificantis, si aliquis fuerit accusator<br />

vel notificator et tertia pars officialis qui de hoc executionem faceret et<br />

tertia applicetur Camere magnifici et excelsi domini nostri Braccii, sub pena dictis<br />

officialibus, si negligentes fuerint in predictis vel aliquo predictorum C librarum<br />

denariorum totiens quotiens fuerint negligentes, que pena debeat retineri de<br />

eorum sa<strong>la</strong>rio, tempore sindicatus per eorum sindicatores et de hoc possint et<br />

debeant spetialiter sindicari, hoc autem presens nostrum decretum vim legis perpetue<br />

volumus obtinere, omni meliori modo et via qua possumus ex omni potestate<br />

et arbitrio nobis concesso per magnificum et excelsum dominum nostrum<br />

Braccium. Et insuper mandamus scribendum et auctentice registrandum in cancel<strong>la</strong>ria<br />

comunis Perusii quod etiam nostro solito sigillo muniri fecimus.<br />

Datum Perusii, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie, anno Domini, millesimo<br />

CCCCXX o , XIII indictione, die XXI iunii, tempore santissimi in Christo patris et<br />

domini, domini Martini, divina providentia pape quinti.<br />

47. 1432, aprile 10<br />

Riformanze<br />

Ordinamenti per gli Ebrei<br />

Consilio magnificorum dominorum priorum et camerariorum artium civitatis<br />

Perusii, de consensu, licentia et voluntate reverendissimi in Christo patris et domini,<br />

domini I. episcopi Forlivensis, Perusii etc., vicelegati; de voluntate etiam et<br />

mandato nobilis et potentis militis ac comitis Castrifranchi domini Francisci de<br />

Ferrectis de Ancona, honorabilis potestatis civitatis et comitatus Perusii et ipsorum<br />

dominorum priorum (...).


122 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Imprimis, cum sicut nul<strong>la</strong> partecipatio esse potest iustitie cum iniquitate, nul<strong>la</strong><br />

sotietas lucis cum tenebris, ita nul<strong>la</strong> pars fidelium cum infidelibus esse debet;<br />

sed sicut lege moribus et victu differunt, ita iustum est habitu per signum aliquod<br />

infideles a fidelibus dividicari atque discerni, cumque iudei existentes in<br />

civitate Perusii, tam mares quam femine quadam ipsorum presumptione et impudentia<br />

seu quavis alia causa a certo tempore citra huc usque habitus, vestes et<br />

indumenta portaverunt et portent sine aliquo signo, vestigio vel obstentu, ita<br />

quod ab indumento et habitu inter Christianos et Iudeos dignosci non potuerit<br />

nec possit, nam signum per priora tempora ferre soliti fuerant, quo Iudei a<br />

Christicolis faciles erant cognita (...).<br />

Pertanto viene deliberato all’unanimità che: omnes et singuli Ebrei tam mares,<br />

quam femine cuiuscumque etatis tam presentes, quam futuri, qui in prsenti sunt<br />

et habitant et in futurum erunt et habitabunt in civitate Perusii eiusque burgis et<br />

suburgis et comitatu, teneantur et debeant in ipso vestimento vel habitu publice<br />

ac pa<strong>la</strong>m, ita quod manifeste videri possit, deferre signum obstentum seu vestigium<br />

evidens, ita quod per illud videri discerni et cognosci possint portantes<br />

illud esse Iudeos; et quod dominus vicelegatus et domini priores et quinque<br />

camerarii, unus videlicet pro qualibet porta eligendi et deputandi, de porta in<br />

portam per camerarios cuiuslibet porte provideant, deliberent et ordinent et dec<strong>la</strong>rent<br />

et providere, ordinare et deliberare debeant, quod quale et cuiusmodi<br />

signum et quo in loco indumenti seu indumentorum et habitus vel habitum ipsorum<br />

ferre et portare debeant ipsi iudei.<br />

Quantas vero usuras et quonammodo percipere debeant consequi et habere<br />

in presentis eorundem et siquos alios modos et mores in aliquibus aliis servare<br />

et tenere debeant per quos omne totum et quicquid provisum ordinatumque<br />

et deliberatum extiterit tam circa signum huiusmodi quam circa usuras<br />

et alia quecumque quo ad ipsos Iudeos valeat et teneat et ab ipsis Iudeis<br />

observari debeat inconcusse, sub pena et ad penam per prefatos imponendam<br />

et dec<strong>la</strong>randam pro vice qualibet qua desierint portare signum predictum, vel<br />

qua contrafecerint in aliquo predictorum. Cuius pena tertia pars sit Camere<br />

comunis, tertia accusatoris vel denuntiatoris et tertia potestatis vel offitialis<br />

executionem facientis, quam ipso facto sine alio processu exigere debeat cum<br />

effectu; et si dictus potestas vel alius offitialis cui hoc de<strong>la</strong>tum fuerit aut<br />

denuntiatum aut per quem ipsi Iudei vel ipsorum aliquis reperti fuerunt delinquere<br />

in predictis vel aliquo predictorum fuerit in exigendo dictam penam<br />

negligens vel remissus incurrat ipsam penam de suo sa<strong>la</strong>rio, tempore sui sindicatus<br />

per conservatores Camere retinendam; et quod omnes et quecumque<br />

immunitates et privilegia quocumque concessa sub forma quacumque et verborum<br />

pro<strong>la</strong>tione Iudeis predictis repugnantia vel contraria predictis vel alicui<br />

predictorum sint et esse censeantur cassa, irrita et inania et pro cassis, irritis<br />

et cancel<strong>la</strong>tis et nullius sint efficatie roboris vel momenti, quibuscumque in<br />

contrarium facientibus non obstantibus. Quibus quo ad premissa derogaverunt<br />

expresse aliquo non obstante. Segue l’elezione dei cinque camerari, uno<br />

per porta, deputati a provvedere circa i predetti ordinamenti.


Perugia<br />

48. 1432, aprile 17<br />

Bando<br />

Bannimentum Ebreorum<br />

123<br />

Bartolomeus Angeli preco comunis Perusii retulit prefatis magnificis dominis<br />

prioribus et mihi notario infrascripto se ex commissione et mandato prefatorum<br />

magnificorum dominorum priorum hodie alta et intelligibili voce, sono tube premisso<br />

in p<strong>la</strong>tea publica civitatis Perusii, in locis publicis et consuetis fecisse infrascriptum<br />

bannimentum in hac forma, videlicet:<br />

Ad <strong>la</strong>ude et reverentia de lo omnipotente Dio et de <strong>la</strong> sua gloriosa madre<br />

Madonna sancta Maria, fasse noto et manifesto a ciaschuna persona, come per<br />

lo reverendissimo in Christo padre et signore messere Giovanni ovescovo de<br />

Forlì, vecelegato de Peroscia etc., et per li magnifici signori priori et camorlenghe<br />

de l’arte de <strong>la</strong> cità de Peroscia, è stato solennemente proveduto et<br />

reformato che ciaschuno Giudeio avetante (sic) nel<strong>la</strong> cità o contado de Peroscia<br />

da octo anni in su, sia tenuto et deggha dal bandemento innante, portare<br />

cuscito nel mantello o sachecto del quale gisse vestito, de sopra, cioè nel<br />

pecto, uno segno tondo giallo de quil<strong>la</strong> grandezza e mesura è stato deliberato,<br />

a <strong>la</strong> pena de XV libre de denari per ciaschuno Giudeio che contrafacesse et<br />

per ciaschuna fiada; et ciascuno officiale del comune de Peroscia sia tenuto e<br />

degga farne expressa executione e aggia el terzo de <strong>la</strong> dicta pena e le doie<br />

parte sia de <strong>la</strong> Camera del comune; et simile pena al dicto officiale che fosse<br />

negligente nel fare <strong>la</strong> dicta executione e de questo ne degga essere expresse<br />

sindacato.<br />

Et che ciascuno Giudeio forestiere aggia termene doie dì, cioè quillo dì che<br />

giognerà nel<strong>la</strong> cità de Peroscia et el dì sequente et dal dicto termene in rieto,<br />

degga el dicto segno a <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Et che tucte le Giudeie femene sieno tenute et deggano portare gli anelli a<br />

l’orecchie e ei mecçe mantelglie al modo anticho quando uscissero de casa, a <strong>la</strong><br />

dicta pena de libre XV per ciascuna volta contrafacesse, salvo le vedove, che non<br />

sieno tenute portare ei decte anelglie a l’orecchie, ma sieno tenute e deggano<br />

portare ei mecçe mantelglie al modo anticho de qualunche colore lo piace, excepto<br />

nero, monachino e verde scuro a <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Et che niuno Giudeio possa né degga uscire fuore de casa, né tenere aperte<br />

usscia né fenestre de casa de loro abitatione el giovedì, vienardì e sabbato sancto<br />

per fine che non suonano campane, a <strong>la</strong> dicta pena per ciascuno e per ciascuna<br />

volta contrafacesse.


124 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

49. 1445, marzo 18<br />

Avviso di pubblicazione<br />

Vestimenta mulierum<br />

Die XVIII a suprascripti mensis martii, per eundem reverendissimum dominum<br />

legatum fuerunt edita ordinamenta circa sumptus et ornatus ac vestimenta mulierum<br />

districtu, in VIII capitulis; et post ipsa capitu<strong>la</strong> additum nonum capitulum<br />

disponens quod in expensis funeralibus serventur statuta Perusina, sub penis per<br />

il<strong>la</strong> determinatis, nisi aliter per legatum specialis licentia concederetur.<br />

Apparent hec capitu<strong>la</strong> et decretum in II do registro dicte cancel<strong>la</strong>rie folio XVII o .<br />

50. 1445, marzo 18<br />

Costituzioni 102<br />

Decretum contra ornamenta mulierum<br />

Hec est copia sive transumptum quarumdam constitutionum factarum per<br />

reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum D[ominicum], tituli<br />

Sancte Crucis in Ierusalem presbiterum cardinalem Firmanum et apostolice Sedis<br />

legatum in utilitatem rei publice Perusine descriptarum in quadam carta bombicina<br />

et munitarum eius rutundo sigillo solito, registratarum in presenti registro<br />

cancel<strong>la</strong>rie comunis Perusii de [mandato] magnificorum dominorum priorum dicti<br />

comunis per me Marsilium Francisci de Trevio coadiutorem cancel<strong>la</strong>rii comunis<br />

Perusii sub MCCCCXLV, indictione VIII, die XXXI mensis martii, quorum tenor<br />

talis ad verbum, videlicet:<br />

Dominicus, miseratione divina tituli Sancte Crucis in Ierusalem presbiter cardinalis,<br />

Firmanus comuniter nuncupatus, in Perusina et Tudertina civitatibus, provincia<br />

Spoletani ducatus, nec non spetialis commissionis et Arnulforum civitatibus<br />

et terris et locis apostolice [Sedis] legatus.<br />

Intendentes in quibuscumque occurrentibus saluti, commoditati, manutentioni<br />

ac augumento provincie, civitatum et terrarum nobis commissarum quantum, Deo<br />

annuente, possumus providere ut etiam ex nostre legationis officio obligamur et<br />

maxime civitatis Perusine et hominum eiusdem tamquam pecu<strong>la</strong>rium filiorum sanctissimi<br />

domini nostri domini Eugenii divina providentia pape quarti et Sancte<br />

Romane Ecclesie, cum sepe intelleximus etiam ab optimis civibus Perusine civitatis<br />

prefate abusionem quandam noviter in civitate predicta insurrexisse ac inoculuisse<br />

tum magnam, insolitam et inordinatam expensam circa mulierum vestes et orna-<br />

102 In alcuni punti il testo si presenta evidentemente corrotto.


Perugia<br />

125<br />

menta, ex qua intollerabilia damna et incomoda civibus prelibatis obveniunt et rei<br />

publice Perusine quam decet liberis ex matrimoniis repleri, quibus permaxime obstat<br />

ut ipsa rerum omnium magistra, experientia, docuit inmoderata inpensa circa<br />

mulierum vestes et ornamenta cum sepissime contingat non volentes expensas predictas<br />

facere et aliis facientibus comparari et adequari a matrimoniis contrahendis<br />

ac liberorum procreatione desistere. Idcirco hoc nostro presenti decreto perpetuo<br />

valituro decernimus, statuimus et mandamus precipientes prioribus dicte civitatis<br />

ut in volumine civitatis eiusdem hoc nostrum decretum registrari et inscribi faciant<br />

ad perpetuam rei memoriam, ut nullus ab eius observantiam valeat excusari.<br />

Primo quod nul<strong>la</strong> mulier civi Perusino nupta vel aliter in Perusina civitate<br />

familiariter habitans cuiuscumque conditionis, gradus et preheminentie existat,<br />

ipsa aut eius vir, possit aliquam vestem, camorram, mantellum, lucchum vel iorneriam<br />

aut aliquod aliud vestimentum panni auri vel argenti aut broccati de auro<br />

vel argento neque aliquod genus velluti, vel sirici alti et bassi per civitatem vel<br />

comitatum Perusinum in eius dorso per vias publicas aut privatas nec etiam<br />

domibus vel ecclesiis portare aut eis se ornare, sub pena ammissionis aut perditionis<br />

vestis predicte, cura dimidia esse debeat Camere apostolice Perusine, quarta<br />

pars officialis qui de predictis executionem fecerit, alia autem pars sit eius qui<br />

talem mulierem contrafecisse probaverit per duos vel tres testes.<br />

Et sartor qui talem vestem fecerit, inciderit que suerit, pena quinquaginta<br />

librarum puniatur, que pena dividatur et applicetur ut proxime dictum est; et<br />

maritus talis mulieris et dictus sartor et ipsorum quilibet per triennium continuum,<br />

incipiendum a die qua probatum fuerit dictam mulierem contra hoc nostrum<br />

decretum fecisse, sit et esse intelligatur ipso iure privatus omni officio et<br />

omni comodo cuiuscumque officii comunis Perusii, etiam si ad aliquod officium<br />

esset publicatus vel illud iam exercere incepisset; et factis dictis probationibus<br />

per priores debeat alius loco eius subrogari cum honoribus et oneribus infra tres<br />

dies post publicationem dictorum testium legitime probantium, dummodo in subrogatione<br />

predicta servetur forma statuti, quibus tribus diebus e<strong>la</strong>psis omnis<br />

potestas eligendi et subrogandi alium prioribus sit adempta et per legatum seu<br />

gubernatorem fieri debeat. Sin autem, talis maritus vel sartor ad aliquod officium<br />

comunis Perusii infra dictum terminum publicaretur, tunc statim <strong>la</strong>cerari debeat<br />

et haberi ac si in dicto sacculo insaccu<strong>la</strong>tus non fuisset neque ex eo publicatus,<br />

et infra tres dies post dictam publicationem, per priores tunc presentes alius<br />

elegi et eius loco subrogari debeat, quibus tribus diebus e<strong>la</strong>psis omnis eligendi<br />

potestas dictis prioribus sit adempta et per legatum et gubernatorem fieri debeat.<br />

Et ut hoc nostrum decretum invio<strong>la</strong>biliter observetur, statuimus etiam quod mulieres<br />

predicte et etiam mariti et sartores et magistri predicti ultra penas predictas<br />

et infrascriptas ipso iure intelligantur et sint excommunicati 105 .<br />

103 a margine: Attende quod sub folio LXIIII<br />

o presentis registri apparet renovata sententia<br />

excommunicationis.


126 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item statuimus, decernimus et mandamus quod dicte mulieres non possint<br />

aliquod vestimentum, videlicet mantellum, cioppam, vestem aut camorram, iorneriam<br />

vel lucchum in dictis locis aut aliquo eorum in eius dorso aut persona<br />

deferre seu portare que trahatur per terram, nisi per spatium aut longitudinen<br />

quantum protenderet <strong>la</strong>titudo aut grossities unius somissi, sub predicta pena; et<br />

sartor qui contrafecerit et maritus supradictis penis puniantur.<br />

Item decernimus et mandamus quod nul<strong>la</strong> ex dictis mulieribus possit portare<br />

aut deferre in locis predictis nisi unam ex duabus tantum vestibus preciosis et<br />

nuptialibus que consueverit supra camorram aut garnellum portari, quarum una<br />

possit esse de velluto sirico aut damaschino vel ciambellocto, dummodo non sit<br />

contextum alte et basse aut de auro aut de argento, alia autem de panno <strong>la</strong>ne<br />

cuiuscumque coloris et precii; et una ipsarum possit esse foderata in manicis<br />

tantum de quibuscumque pellibus, exceptis marturis, zebellinis, <strong>la</strong>cte et armellinis,<br />

alia de sirico, videlicet de çendato aut tafecta et non de velluto vel damaschino<br />

vel de aliqua alia spetie sirici, sub pena predicta; et similiter unam vestem<br />

panni <strong>la</strong>ne vel guarnelli racamatam, dummodo tota dicta vestis, etiam cum racamine,<br />

excedere non possit extimatione triginta florenorum, dummodo nullum<br />

recamen fieri possit super sirico aut velluto; et contrafaciens sive mulier fieri<br />

faciens, vel faciens, vel deferrens, vel magister vel maritus supradictis penis puniatur,<br />

singu<strong>la</strong> singulis deferendo.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> ex dictis mulieribus portare possit aliquam çonam, schegiale<br />

aut corigiam, cuius texutus excedat valorem trium florenorum, neque possit<br />

dictam çonam ornatam auro vel argento vel aliis iocalibus excedentibus summam<br />

duodecim florenorum inter texutum et fulcimenta sub pena predicta; et magister<br />

texuti et artifex et quilibet ipsorum qui contra predicta fecerit puniatur pena<br />

vigintiquinque librarum ut supra dividenda et applicanda; ut etiam dictus magister<br />

et sartor privationis officii ut supra dictum est puniantur.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> ex dictis mulieribus portare possit in capite aut ad collum<br />

aut in aliqua alia parte corporis gri<strong>la</strong>ndam aut aliquod aliud ornamentum quod<br />

excedat valorem triginta florenorum, dummodo portat in capite non possit portare<br />

ad collum et contra neque in aliqua alia parte corporis sub pena predicta,<br />

ita quod tantum unum ornamentum capitis, colli et dorsi portare possit, tantum<br />

ascendens ad quantitatem triginta florenorum in totum; et faciens illud tale ornamentum<br />

contra hoc nostrum decretum pena quinquaginta librarum puniatur, applicanda<br />

et dividenda ut supra; et similiter domine fieri facientes tale ornamentum<br />

contra hoc nostrum decretum penis suprascriptis puniantur.<br />

Item volumus, decernimus et mandamus quod supradicte vestes et ornamenta,<br />

omnibus computatis, non possint excedere aliquo modo extimationem trecentorum<br />

florenorum sub penis predictis mulieri et viro iniungendis, sive a marito<br />

sive a patre sive a quocumque alio vestes predicte vel dicta alia ornamenta fierent<br />

in totum vel pro parte.<br />

Item ne circa predicta fraus aliqua committi possit, volumus et mandamus<br />

quod quelibet ex dictis mulieribus debeat assignare vel adsignari facere cancel<strong>la</strong>rio<br />

comunis Perusii vestem de velluto quam intendit portare, et similiter ve-


Perugia<br />

127<br />

stem panni <strong>la</strong>ne foderatam et similiter vestem, iorneriam vel lucchum rachamatam,<br />

et similiter dictum ornamentum capitis, colli vel alterius partis corporis, et<br />

similiter schegiale aut corrigiani. Qui cancel<strong>la</strong>rius debeat facere unum librum,<br />

sumptibus massariorum comunis Perusii, qui semper stare debeat in cancel<strong>la</strong>ria<br />

et in eo per se vel per eius coadiutore scribere qualitates et signa dictarum<br />

vestium et nomen et prenomen dicte mulieris et viri et portam et parochiam;<br />

et non facta dicta assignatione et descriptione non possit aliquam ex dictis<br />

vestibus vel ornamentis et schigiale portare, sub pena perdictionis, ut supra<br />

dictum est, quod volumus habere locum tam in mulieribus vestes, ornamentum<br />

capitis vel colli vel çonam vel schegiale habentibus, quas et que iam portaverunt,<br />

quam in illis que in futurum habebunt et portare voleant et tam in preteritis<br />

quam in futuris.<br />

Item statuimus quod predicte mulieres pro futuro tempore maritande possint<br />

omnia et singu<strong>la</strong> suprascripta et in presenti nostro decreto permissa facere,<br />

dummodo expensam predictam in omnibus et pro omnibus dictis vestibus<br />

et ornamentis non solum non possit excedere summam trecentorum florenorum,<br />

sed etiam non possit excedere tertiam partem dotis uxori date vel dande<br />

vel vere et non in fraudem maxime presentis nostri decreti promisse. Non<br />

tamen possit etiam usque ad dictam quantitatem tertie partis dotis in aliquibus<br />

supra prohibitis et non permissis contrafacere, sub penis suprascriptis dictis<br />

mulieribus et eorum maritis iniungendis. Hoc tamen ultimum capitulum, in<br />

quantum loquitur de excessu tertie partis dotis, non intelligatur neque locum<br />

habeat in mulieribus que iam maritate sunt et ad maritum transducte, que<br />

licet excesserint in preteritum tertiam partem dotis, dummodo supradicta omnia<br />

alia capitu<strong>la</strong> servent, ad nul<strong>la</strong>m penam teneantur neque eorum viri; si quis<br />

tamen in futurum fieri fecerit instrumentum dotis vel promissionem de maiore<br />

quantitate quam in vero fuerit promissa, tunc tam promittens quam ille cui<br />

promittitur et quilibet ipsorum teneantur Camere apostolice Perusine tantum<br />

solvere quantum fuit ultra veritatem in fraudem vel simu<strong>la</strong>te promissum, et<br />

simili pena puniatur notarius scienter de tali promissione simu<strong>la</strong>ta vel fraudu<strong>la</strong>ta<br />

rogatus.<br />

Mandantes insuper omnibus procuratoribus huius civitatis Perusine, ut infra<br />

quindecim dies proxime secuturos debeant huius nostri decreti et constitutionis<br />

penes se habere et in libro statutorum suorum apponere sub pena vigintiquinque<br />

ducatorum Camere apostolice Perusine applicanda.<br />

Item statuinus etc. quod in expensis funeralibus servari debeant statuta civitatis<br />

Perusine in omnibus et per omnia et eo modo et forma et penis ut in eis<br />

continetur, nisi aliter per legatum licentia specialis concederetur. In quorum omnium<br />

fides presentes nostras literas fieri nostrisque sigillis iussimus impressione<br />

muniri ac valvis pa<strong>la</strong>tii nostre solite residentie affigi.<br />

Datum Perusie die XVIII martii sub anno Domini MCCCCXLV pontificatus sanctissimi<br />

domini nostri domini Eugenii divina providentia pape quarti anno quintodecinto.<br />

Benedictus de Turre.


128 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

51. 1445 aprile 8 104<br />

Decreto<br />

Decretum super ordinamentis mortuorum<br />

Dominicus miseratione divina tituli Sancte Crucis in Ierusalem presbiter sacrosancte<br />

Romane Ecclesie cardinalis Firmanus comuniter nuncupatus, in Perusina<br />

et Tudertina civitatibus provincia ducatus Spoletani nec non specialis commisionis<br />

et Arnulphorum civitatibus terris et locis apostolice Sedis, legatus. Cum superioribus<br />

diebus presens decretum ordinaverimus quod statuta, constitutiones et ordinamenta<br />

civitatis Perusine de damnosis et superfluis expensis in funeralibus exequiis<br />

mortuorum loquentia sub certa pena deberent ab omnibus observari ab<br />

aliquibus fuerit dubitatum ante dicta statuta, ordinamenta et decretum nostrum<br />

prohibeant ob<strong>la</strong>tiones et elimosinas que fiunt ecclesiis et personis ecclesiasticis et<br />

religiosis mendicantibus et aliis in candelis, faculis et cereis, denariis, paliis et aliis<br />

bonis ad eo col<strong>la</strong>tis, et utrum ad sotiandum corpora defunctorum religiosi valeant<br />

invitari. Nos autem tam statuta et ordinamenta antiqua dicte civitatis quam<br />

nostrum decretum dec<strong>la</strong>rantes dicimus que quilibet ad benep<strong>la</strong>citum et devotionem<br />

suam pro ut Spiritus Sanctus illi ispiraverit in huiusmodi ob<strong>la</strong>tionibus et cera<br />

potest et debet facere et nullo modo intellegi posse nec deberi de talibus ob<strong>la</strong>tionibus<br />

et elemosinis et religiosis invitandis cum si aliud diceretur nulli dubium<br />

statuta et decreta huiusmodi contra libertatem ecclesiasticam et animarum defunctorum<br />

preiudicium redundarent et facientes huius status vel observantes excomunicationis<br />

sententiam de iure, incurrant ipso facto. Mandantes prioribus et officialibus<br />

civitatis predicte ut presens nostrum decretum scribi et apponi faciant in<br />

libro statutorum ut omnibus notum sit. In quorum fidem presentes fieri et registrari<br />

etiam fecimus nostrique rotundi sigilli impressione muniri.<br />

Datum Perusii, die octava aprilis 1445, pontificatus sanctissimi domini nostri<br />

domini Eugenii divina providentia pape IIII anno quintodecimo.<br />

Benedictus de Turre.<br />

52. 1445, aprile 8<br />

Notifica<br />

Expense funerum<br />

Deinde die VIII a mensis aprilis iamdictus reverendissimus dominus legatus per<br />

novum decretum dec<strong>la</strong>ravit suprascriptum ultimum capitulum super expensis fu-<br />

104 In copia del 1445, luglio 12.


Perugia<br />

129<br />

neralibus et statuta dicti comunis de hoc disponentia non intelligi de ob<strong>la</strong>tionibus<br />

et elimosinis certorum palliorum pecunie et de aliis bonis que dantur ecclesiis<br />

in personis religiosis, nec de invitatione religiosorum adsociandum corpora<br />

defunctorum. Apparet hoc decretum folio 18 predicti registri.<br />

53. 1460, aprile 29<br />

Decreto<br />

Decretum domini Bartolomei episcopi Cornetani et gubernatoris Perusii<br />

modificans ornamenta et dotes mulierum et expensas funerum<br />

Bartolomeus, Dei et apostolice Sedis gratia episcopus Cornetanus pro sanctissimo<br />

in Christo patre et domino domino Pio divina providentia papa II do ac<br />

sancta Romana Ecclesia, cum plena potestate legati de <strong>la</strong>tere Perusii etc., gubernator<br />

generalis. Compulsi ab onere suscepti offitii ad omnia que ad bonum et<br />

utile dicte civitatis subditorum nostro regimini cedant indefessis studiis invigi<strong>la</strong>re<br />

eaque procurare diligenter et totis conatibus promovere, et que eis repugnent<br />

possibili sollertia removere, cum sepius iam re<strong>la</strong>tu et querelis multorum bonorum<br />

Perusinorum civium didicerimus impotentiam ac ut verius dixerimus inopiam<br />

Perusine civitatis maxime circa rem pecuniariam quotidie in maius crescere ex<br />

nimia sumptuositate et pompa que adhibetur tam circa vestimenta et ornamenta<br />

mulierum quam circa expensas funerum intolerandas, ex quibus resultat primo<br />

gravis offensa divini nominis, deinde destructio eorum qui supra facultates expendunt,<br />

tertio peximum exemplum quod ab uno vel paucis in multos transmictitur,<br />

lesio postremo rei publice, que cum debeat ex matrimoniorum frequentia liberis<br />

repleri, timentibus multis tam immoderatas impensas vestium et ornamentorum<br />

muliebrium et earum metu coniugia inire non audentibus, evacuatur potius per<br />

hec superflua quam repleatur. Volentes, igitur, tantis offensis, damnis et incommodis<br />

pro viribus obviare, hac re sepius cum plurimis et optimis Perusinis civibus<br />

ex omni statu et ordine mature discussa, revisis per nos et alios de mandato<br />

nostro ad id ydoneos omnibus et singulis statutis, reformationibus, decretis et<br />

ordinamentis dicti comunis ad hanc materiam facientibus, et magna cum diligentia<br />

et maturitate discussis, et ex eis omnibus quantum patitur dispositio presentium<br />

temporum meliora et utiliora deligentes, hoc presenti nostro decreto perpetuis<br />

temporibus valituro vigore auctoritatis et offitii nostre gubernationis decernimus,<br />

statuimus et mandamus, ut infra sequitur, videlicet:<br />

[1] Tertia pars dotis in ornamentis et iocalibus expendi possit.<br />

Primo decernimus ac statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier civi Perusino nupta vel<br />

aliter in Perusina civitate familiariter habitans, cuiuscumque conditionis, gradus<br />

aut preheminentie existat ipsa aut eius vir, possit portare aut etiam quomodolibet<br />

habere in vestimentis ac ornamentis capitis vel colli, anulis, cinturis, iocalibus<br />

aut aliis quibusvis ornamentis cuiuscumque partis corporis habitis ab eius viro


130 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

aut ab alio quovis ex parte ipsius viri, nisi solum et dumtaxat pro valore et rata<br />

et usque ad ratam et valorem inter omnia predicta vestimenta et ornamenta tertie<br />

partis dotis, ipsi viro vere date sive dande aut vere et non in fraudem presertim<br />

huius nostri ordinamenti promisse, sub pena librarum CC denariorum incurrenda<br />

ipso facto per quemlibet contrafacientem pro qualibet vice; ac sive vir<br />

fuerit sive eius uxor, et insuper talis uxor contrafaciens incidat ipso iure et facto<br />

in sententiam excomunicationis, a qua non possit absolvi, nisi solum in mortis<br />

articulo per quemlibet inferiorem.<br />

[2] Notu<strong>la</strong> instrumenti dotalis registrari debeat in cancel<strong>la</strong>ria.<br />

Item ad hoc ut certius sciatur veritas dotium, datarum vel promissarum,<br />

decernimus quod quelibet datio vel promissio dotis deinceps dari debeat in<br />

civitate Perusii servata hac forma et non aliter, nisi fuerit de ea rogatus notarius<br />

sub pena librarum CC denariorum patri vel cuivis alteri il<strong>la</strong>m danti sine<br />

dicta solemnitate, et quod talis notarius infra quindecim dies a celebrato contractu<br />

teneatur notu<strong>la</strong>m talis instrumenti registrare in cancel<strong>la</strong>ria comunis in<br />

libro ad hoc deputando, in quo specialiter apponantur annus, mensis et dies et<br />

dos et nomina contrahentium, quem librum in quolibet introitu novi potestatis<br />

vel capitanei infra mensem cancel<strong>la</strong>rius exibeat ipsis offitialibus, ut videant inquirant<br />

et puniant si aliquem invenirent contrafecisse. Si quis tamen in futurum<br />

fieri fecerit instrumentum dotis vel promissionis de maiori quantitate dotium<br />

quam in vero fuerit promissa, tunc, tam promittens quam ille cui promictitur<br />

et quilibet ipsorum, teneatur Camere apostolice Perusine tantum solvere<br />

quantum fuerit ultra veritatem in fraudem vel simu<strong>la</strong>te promissum. Et simili<br />

modo puniatur notarius scienter de tali promissione simu<strong>la</strong>ta vel fraudulenta<br />

rogatus; et ne ipse notarius in hoc decipiatur, teneatur ipse notarius tempore<br />

contractus deferre iuramentum utrique parti, quod il<strong>la</strong> sit vera dos, et non<br />

fraudulenter vel simu<strong>la</strong>te promissa.<br />

[3] Estimatio dotium.<br />

Item ad hoc ut sciatur que sit ipsa tertia pars dotis, quando dos fuerit data<br />

in toto vel parte in bonis stabilibus quod huiusmodi bona debeant in extimationem<br />

dari, et si non fuerint extimata tunc stetur exstimationi catastri, quantum<br />

ad effectum vitandi fraudem suprascriptam; similiter si darentur bona mobilia<br />

sive semoventia sive iura, debeant extimata dari sub pena predicta.<br />

[4] Contra caudam vestium trahentes.<br />

Item statuimus, decernimus et ordinamus quod dicte mulieres non possint<br />

aliquod vestimentum, videlicet mantellum, cioppam, vestem aut camorram, iorneriam<br />

vel lucchum in dictis locis aut aliquo eorum in eius dorso aut persona<br />

deferre seu portare, que trahatur per terram, nisi per spatium aut longitudinem<br />

unius pedis, ad mensuram comunis Perusii, sub predicta pena. Et sartor qui<br />

contrafecerit et maritum supradicta pena puniantur.<br />

[5] Vestimenta assignanda in cancel<strong>la</strong>ria.<br />

Item ne circa predicta fraus aliqua committi possit, volumus et mandamus<br />

quod quelibet ex dictis mulieribus et eius maritus debeat assignare vel assignari


Perugia<br />

131<br />

facere cancel<strong>la</strong>rio comunis Perusii dicta vestimenta et ornamenta cuiuiscumque<br />

partis corporis, que intendit portare. Qui cancel<strong>la</strong>rius debeat ea per se vel coadiutorem<br />

describere in uno libro ad hoc per fancellum massariorum conficiendo,<br />

et in ipsa cancel<strong>la</strong>ria continue servando, notando qualitatem et signa dictorum<br />

vestimentorum et ornamentorum, et nomina dicte mulieris et viri, portam et parrochiam.<br />

Et non facta dicta assignatione, non possit aliquod ex dictis et vestimentis<br />

et ornamentis portare, sub pena predicta. Quantum vero ad il<strong>la</strong>s mulieres<br />

que hucusque habuerunt vestimenta et ornamenta supra ratam dicte tertie partis<br />

dotis, decernimus quod teneantur assignare ipse vel earum viri per modum suprascriptum<br />

omnia vestimenta et ornamenta que intendit portare usque in dictam<br />

tertiam partem dotis; alia vero que sibi superfuerint possint vendere vel sibi<br />

reservare prout voluerint, dummodo illis non utantur, sub pena excommunicationis<br />

et amissionis rerum non assignatarum et ratam suprascriptam excedentium.<br />

Et hanc primam assignationem teneantur facere infra XXX dies a data presentium<br />

computandos.<br />

[6] Estimatio vestium et aliorum ornamentorum per quos fieri debeat.<br />

Item ad certiorem notitian valoris dictorum vestimentorum, statuimus quod<br />

exstimatio vestimentorum quorumlibet, tam de serico quam de panno novorum<br />

sive veterum, in omni casu quo opus esset ea extimari, ut sciatur an sit excessus<br />

ultra tertiam partem dotis, debeat fieri per camerarium artis sutorum vel per<br />

camerarium artis pannorum veterum, una cum duobus magistris iuratis sue artis<br />

et eam exercentibus per offitialem forensem eligendis iuxta dispositionem capituli<br />

XLI primi voluminis statutorum. Anuli vero, cinture, perle et alia ornamenta<br />

capitis vel colli vel aliarum partium corporis, per camerarium artis aurificum et<br />

duos iuratos ipsius artis eam exercentes per similem modum debeant extimari.<br />

[7] Dona facienda mulieribus cuius possint esse valoris.<br />

Addimus postremo quod dona que fiunt mulieri propter primum partum a<br />

matre et patre vel aliis, non possint excedere ad plus valorem quatuor florenorum,<br />

sub pena centum librarum denariorum incurrenda ipso facto, tam per dantem<br />

quam per accipientem, et applicanda modo expresso in capitulo VIIII infrascripto.<br />

[8] Cippus faciendus in ecclesia Sancti Laurentii in quo ponantur denuntie<br />

in scriptis in contrafacientes.<br />

Addimus etiam ad pleniorem premissorum observantiam et effectum, quod<br />

pro tali materia fiat unus cippus in ecclesia Sancti Laurentii de Perusio cum<br />

tribus c<strong>la</strong>vibus distribuendis prout p<strong>la</strong>cuerit magnificis prioribus presentibus, in<br />

quem liceat inmicti denuntias in scriptis eorum qui presentibus ordinamentis in<br />

aliquo contrafecerint, cum mentione duorum testium et loci ubi mulier visa fuerit<br />

vestimenta vel ornamenta prohibita deferre. Et aperiri debeat singulis quindecim<br />

diebus, et contra quamcumque personam que fuerit in eo pro denuntiata<br />

reperta, teneatur potestas infra XV dies fecisse executionem, alias incidat ipso<br />

facto in penam librarum quinquagina, que sibi de sa<strong>la</strong>rio suo per fancellum Camere<br />

conservatorum retineatur, et ut infra in capitulo VIIII proximo aplicetur; et<br />

fancellus qui eam non retinuerit similem penam ut supra applicandam incurrat.


132 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

[9] Penarum incursarum applicatio.<br />

Item decernimus quod in omni contrafactione supradictorum et infradicendorum<br />

ordinamentorum, pena incurrenda, tam pecuniaria quam amissionis rerum,<br />

applicetur pro una quarta parte Camere apostolice Perusine, pro alia quarta offitiali<br />

forensi eam actualiter exigenti, pro 3a parte accusatori probanti contrafactionem,<br />

saltem per dictos testes de visu, et pro ultima 4a parte reparationi pa<strong>la</strong>tii<br />

domini potestatis, et eo non indigente reparari, reparationi pa<strong>la</strong>tii magnificorum<br />

dominorum priorum; et si illud quoque non indigeret, tunc applicetur ornamentis<br />

capelle dicti pa<strong>la</strong>tii; et ubi non interveniret accusator, pars illi debita applicetur<br />

dictis pa<strong>la</strong>tiis et cappelle per modum supradictum. Super quibus potestas et capitaneus<br />

et alli offitiales forenses teneantur inquirere, procedere, punire et exequi,<br />

prout continetur in statutis primi voluminis de hac materia disponentibus.<br />

[10] Pena excomunicationis in ecclesiis publicanda.<br />

Item, ut metus excomunicationis dictas mulieres a tali exorbitantia facilius<br />

retrahat harum serie in virtute sancte obedientie et sub pena arbitrii nostri nostrorumque<br />

successorum, iniungimus prioribus et guardianis vel aliis pre<strong>la</strong>tis<br />

omnium locorum Mendicantium nec non presbiteris parochiarum et monasteriorum<br />

habentium curas animarum dicte civitatis, quatenus presentem prohibitionem<br />

in eorum ecclesiis teneantur quolibet anno publice denumptiare quando<br />

divina celebrantur et adest frequentia populi singulis diebus dominicis quadragesime:<br />

et admonere populum ut observet presens ordinamentum, et presertim<br />

mulieres, ut caveant excomunicationem supradictam legendo vulgariter dictam<br />

prohibitionem ad omniun intelligentiam.<br />

[11] Pro ducentibus uxores cum parva dote.<br />

Et quia interdum aliqui cives non parve qualitatis etate provecti ducunt<br />

uxores multo iuniores quam eorum etas requirere videatur, a quibus respectu<br />

illius inequalitatis exiguas dotes aut nul<strong>la</strong>s ricipiunt, permictimus eis posse<br />

expendere in vestimentis et ornamentis talium uxorum illud quod eis liceret<br />

expendere si habuissent in dote florenos quingentos, libere et impune, premissis<br />

non obstantibus.<br />

[12] Pauperes habentes C florenos dotis excipiuntur a premissis.<br />

Preterea, quia persone humilis et infime conditionis suprascriptam limitationem<br />

tertie partis dotis propter multa inconvenientia non paterentur, excipimus et<br />

excludimus ab ea omnes et singulos qui habuerunt in dote solummodo florenos<br />

centum et ab inde infra et qui habuerint libram et catastrum citra quantitatem<br />

librarum trecentarum ad grossam, qui ad dicte limitationis penam et observantiam<br />

minime teneantur.<br />

Postremo decernimus et dec<strong>la</strong>ramus quod ultra superius expressa etiam observari<br />

et plene exequi possint et debeant omnia et singu<strong>la</strong> que continentur in<br />

XXVII et XXVIII capitulo primi voluminis, similiter in XXVIII, XXX, XXXI, nec non in<br />

capitulis XL, XLI et XLII dicti voluminis, <strong>la</strong>te de hac materia disponentibus, ubi<br />

presentibus ordinibus non repugnent, in omnibus et per omnia observentur et<br />

executioni mandentur prout in eis continetur.


Perugia<br />

133<br />

Funeralium sumptus.<br />

In expensis quoque funeralibus et ritu ipsorum funerum, statuimus debere<br />

ab omnibus observari in civitate Perusii capitu<strong>la</strong> infradicta dicti primi voluminis<br />

de materia disponentia, videlicet: capitulum XLV de luctibus et corroctis ad mortuos<br />

non fiendis una cum capitulo XLVI sub rubrica quibus et quando liceat ad<br />

mortuos plorare; et cum sequenti capitulo XLVII sub rubrica quod de sero ad<br />

domos mortuorum non possit adunantia hominum fieri.<br />

Item capitulum XLVIII dicti voluminis sub rubrica quod nullus possit se induere<br />

de nigro vel alio colore causa mortis alicuius, excepta uxore, cui pietatis<br />

causa adicimus quod similiter filii et filie defuncti ab hac generali prohibitione et<br />

pena intelligantur excepti.<br />

Item, per similem modum observentur contenta in capitulo XLVIIII de mortuis<br />

discopertis non portandis; et capitulum L quod nomen mortui notificetur offiliali<br />

ad hoc deputato; et capitulum LI quod nullus remaneat ad comedendum in domo<br />

defuncti tempore funeris; et capitulum LII quod offitiales non eant ad mortuos,<br />

quibusdam exceptis; et capitulum LIII quod priores ad mortuos non eant nisi in<br />

quibusdam gradibus coniuncti; et LIIII quod ad pa<strong>la</strong>tia vel ad p<strong>la</strong>team corpus<br />

mortui non portetur; et capitulum LV quod artes et artifices possint portare duppleria<br />

etc.; et capitulum LVI de uno cereo portando ad mortuos et non pluribus;<br />

et capitulum LVII quod diebus festivis offitialis vadat ad ecclesias inquirere de<br />

contrafacientibus; et sequens capitulum, videlicet LVIII, de eius arbitrio intrandi<br />

domos ubi fiunt convivia vel funera; et alia duo sequentia, videlicet LVIIII, de<br />

parte lucri pecunia debita ipsi offitiali, et LX, per quod excipiuntur comitatenses<br />

a regulis funerum suprascriptis.<br />

Capitulum vero XLIIII dicti volumnis sub rubrica de religiosis ad funera certo<br />

modo non vocandis, quia est nimis abscisum et tendit in diminutionem ecclesiastice<br />

libertatis, dicimus et dec<strong>la</strong>ramus non valere nec quemquam ab illius pena<br />

teneri posse.<br />

Que quidem omnia capitu<strong>la</strong> suprascripta, tam de statutis et decreto reverendissimi<br />

domini cardinalis Firmani sumpta, quam de novo composita revideri et<br />

limitari et in suprascriptam formam reduci fecimus, longo prius super eis et<br />

maturo examine premisso per eximios legum doctores dominum Petrum Matei<br />

de Ubaldis et dominum Bartolomeum Schiatte, nec non prudentissimos viros ser<br />

Contulum Francisci, dominum Mariottum ser Iuliani, ser Iohannem Sanctis causarum<br />

procuratores et ser Franciscum domini Iacobi notarium porte Eburnee,<br />

e<strong>la</strong>borante cum eis egregio viro domino Hieronymo de Ronco rei publice Perusine<br />

cancel<strong>la</strong>rio. Tandem hac infradicta die lecta, discussa, acceptata et concorditer<br />

ac unanimiter approbata fuerunt coram nobis per magnificos priores artium<br />

et magnum numerum principalium ac prudentissimorum civium dicte civitatis,<br />

referentibus ac presentibus doctoribus, procuratoribus, notariis et cancel<strong>la</strong>rio prenominatis.<br />

In quorum fidem et testintonium presens nostrum decretum capitu<strong>la</strong>tum<br />

et per presentes litteras nostras super inde fieri, et per cancel<strong>la</strong>rium nostrum<br />

infradictum subscribi et pontificalis sigilli nostri consueti iussimus et fecimus<br />

impressione muniri.


134 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Datum Perusii, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie, sub anno Domini M o CCCC o LX o<br />

indictione VIIII, die XXVIIII mensis aprilis, pontificatus sanctissimi in Christo patris<br />

et domini nostri domini Pii divina providentia pape secundi anno secundo.<br />

Et ita prout supra continetur statuimus, ordinamus et observari mandamus,<br />

et in fidem omnium premissorum hos versus propria manu scripsimus, Perusii,<br />

loco et tempore suprascriptis.<br />

B. episcopus Cornetanus, gubernator Perusii, etc.<br />

A. Crispus.<br />

54. 1468, marzo 25<br />

Breve apostolico<br />

Breve apostolicum de absolutione mulierum excomunicationem incursarum<br />

propter nimios ornatus<br />

Paulus papa II. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Cum plereque mulieres de civitate nostra Perusina nobis nuper humiliter<br />

supplicari fecerint pro benefitio absolutionis, quia se excomunicationis sententia<br />

innodatas intelligunt ob vio<strong>la</strong>tam et non servatam quandam constitutionem dudum<br />

per bone memorie Bartolomeum, quondam episcopum Cornetanum, dum<br />

in ista civitate gubernatorem esset sub pena excomunications contra superfluos<br />

mulierum ornatus factam, nos, memores quod eius vices in terris gerimus qui<br />

non vult mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat (cfr. Ez 33,11), huiusmodi<br />

supplicationibus inclinati ac saluti animarum ipsarum opportune consulere intendentes<br />

devotioni tue omnes et singu<strong>la</strong>s mulieres Perusinas, que contraveniendo<br />

predicte constitutioni excommunicationis sententiam quomodolibet incurrerunt,<br />

si a te petierint absolvendi in forma Ecclesie consueta, iniuncta eis pena salutari,<br />

plenam et liberam tenore presentium pro hac vice dumtaxat concedimus facultatem,<br />

quibuscumque in contrarium facientibus, facultatem.<br />

Datum Rome apud Sanctum Marcum sub annulo piscatoris die XXV martii<br />

MCCCCLXIII, pontificatus nostri anno quarto.<br />

A tergo: Dilecto filio vicario venerabilis fratris episcopi Perusini in spiritualibus<br />

generali.<br />

55. 1469, marzo 21<br />

Breve apostolico<br />

Breve apostolico sul<strong>la</strong> scomunica delle donne che non osservano le<br />

disposizioni sul lusso<br />

Paulus papa II. Dilecte fili, salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Intelleximus in hac nostra civitate Perusina quamplures matronas ac feminas


Perugia<br />

135<br />

excomunicationis et alias pecuniarias penas ob non servatas constitutiones olim<br />

per bone memorie episcopum Cornetanum dum gubernationis officio fungeretur<br />

cum potestate legati de <strong>la</strong>tere in hac eadem civitate nostra editas, prout in illis<br />

p<strong>la</strong>nius continetur, incidisse, quod videlicet nimio ac excessivo ornatu et habitu<br />

incesserint, ipsasque propterea penitentia ductas de premissis ex intimis dolere,<br />

et propterea nobis supplicatum fuit, dignaremur saluti animarum suarum desuper<br />

paterne consulere. Nos earum supplicationibus inclinati illis precipue que animarum<br />

salutem concernunt, presentium tenore tibi facultatem concedimus ut eas ab<br />

excomunicationis pena, si ipse hoc humiliter petierint et ex intimis doluerint de<br />

preteritis, pro una tantum vice absolvas et penitentiam salutarem iniungas, dummodo<br />

promittant se deinceps dictas constitutiones observaturas. Pecuniarias autem<br />

penas nobis et nostro arbitrio alias dec<strong>la</strong>rando reservantes. Volumus autem<br />

quod huiusmodi facultas ac concessio nostra post XV dies a die presentationis<br />

computando nullius existat roboris vel momenti.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub anulo piscatoris die XXI martii 1469,<br />

pontificatus nostri anno quinto.<br />

L. Dathus.<br />

A tergo: Dilecto filio vicario venerabilis fratris episcopi Perusini in spiritualibus<br />

generali.<br />

56. 1469, agosto 1<br />

Decreto<br />

Decretum moderans ordinamenta quedam episcopi Cornetani super<br />

immoderatos ornatus mulierum etc.<br />

Hieronymus, Dei et apostolice Sedis gratia, archiepiscopus Cretensis, Perusii<br />

etc. gubenator;<br />

Foresius de Vannutiis de Cortonio reverendi domini episcopi Perusini vicarius;<br />

Rogerius de Cornio archipresbyter ecclesie Sancti Laurentii et Eugenius de<br />

Leodio abbas monasterii Sancti Petri de Perusio; iudices et commissarii sanctissimi<br />

domini nostri pape ad infrascripta spetialiter deputati, pro parte magnificorum<br />

priorum artium et comunitatis civitatis Perusii fuimus cum instantia requisiti<br />

quod cum sanctissimus in Christo pater et dominus noster dominus Paulus divina<br />

providentia papa secundus ad eorun supplicationem per breve suum nobis<br />

commiserit modificationem, reformationem et correctionem certarum constitutionum<br />

olim editarum per bone memorie episcopum Cornetanum circa reprimendos<br />

immoderatos sumptus ornamentorum et dotium mulierum, nec non exequiarum<br />

funeralium ac etiam penarum et censurarum in dictis constitutionibus contentarum,<br />

ut in dicto brevi <strong>la</strong>tius continetur; cuius tenor est huiusmodi, videlicet:<br />

Paulus papa II. Venerabiles fratres et dilecti filii, salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Dilectorum filiorum priorum artium et comitatus civitatis nostre


136 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Perusii queru<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tione accepimus fuisse olim editas certas constitutiones in<br />

civitate prefata per bone memorie episcopum Cornetanum dum ibi gubernator<br />

esset sub data XXVIIII aprilis MCCCCLX circa reprimendos immoderatos sumptus<br />

ornamentorum et dotium mulierum, nec non exequiarum funeralium, quas in<br />

publicis registris cancel<strong>la</strong>rie Perusine registratas accepimus, et presentibus haberi<br />

volumus pro expressis, que quam dubie et confuse nimiumque dure esse<br />

dicuntur, ac propterea dubitatur ne multi hactenus in<strong>la</strong>queati fuerint et innodentur<br />

quotidie plures gravibus censuris in ipsis constitutionibus contentis, supplicarent<br />

nobis ut desuper opportune providere de benignitate apostolica dignaremur.<br />

Nos, igitur, animarum saluti consulere volentes cupientesque constitutiones<br />

prefatas ad debitum modum et formam redigi vobis, presentium tenore,<br />

committimus ut dictas constitutiones penasque et censuras in illis appositas<br />

modificetis, reformetis et corrigatis, prout honori Dei, saluti animarum et universali<br />

commodo dicte civitatis cognoveritis expedire; super quo vestras conscientias<br />

oneramus, dantes vobis in premissis omnimodam potestatem absolvendi<br />

et absolvi faciendi omnes et singulos, cuiusvis sexus, qui propterea censuras<br />

incurrissent, si veniam humiliter petierint, iniuncta eis penitentia salutari in forma<br />

Ecclesie consueta.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die prima mensis<br />

augusti 1469, pontificatus nostri anno quinto.<br />

A tergo: Venerabilibus fratribus Hieronimo archiepiscopo Cretensi, civitatis<br />

nostre Perusine gubernatori, ac Iacobo episcopo Perusino vel eius in spiritualibus<br />

vicario, et dilectis filiis archipresbyero ecclesie Perusine, et abbati monasterii<br />

Sancti Petri ordinis Sancti Benedicti de dicta civitate.<br />

Nos, volentes ipsum breve eiusque continentiam debite executioni mandare,<br />

adhibito nobiscum Stephano cancel<strong>la</strong>rio Perusino, apud quem dicta ordinamenta<br />

servabantur, il<strong>la</strong> repetitis vicibus legimus, discussimus ac diligenter examinavimus,<br />

diversisque postmodum inter nos colloquiis desuper habitis, et maturo adhibito<br />

consilio tandem unanimi consensu et concordi voluntate decernimus, et ita per<br />

presentes decernimus, volumus et ordinamus quod dicta ordinamenta tanquam<br />

honesta, utilia ac rite et prudenter digesta locum habeant et invio<strong>la</strong>biliter observentur<br />

in omnibus et per omnia, preter quod in censura spirituali excomunicationis,<br />

quam de omnibus et singulis capitulis dictorum ordinamentorum tanquam<br />

saluti animarum minus periculosam omnino tenore presentium amovemus, et pro<br />

amota de cetero haberi volumus et mandamus. Penam, insuper, pecuniarum in<br />

IIII to , V to et VII mo capitulo ordinamentorum predictorum contentam ad XXV libras<br />

dumtaxat harum serie moderamur, redigimus et limitamus. Preterea, eadem auctoritate<br />

apostolica per dictum breve nobis attributa, omnibus et singulis cuiusvis<br />

sexus, qui de preterito censuram ordinamentorum predictorum quomodolibet incurrissent,<br />

concedimus facultatem eligendi confessorem, cui per presentes conferimus<br />

potestatem absolvendi ipsos si veniam humiliter petierint, iniuncta eis penitentia<br />

salutari in forma Ecclesie consueta iuxta formam predicti brevis. In quorum<br />

omnium testimonium presentes fieri fecimus et nostrorum consuetorum sigillorum<br />

iussimus impressionibus communiri.


Perugia<br />

137<br />

Datum Perusie, in pa<strong>la</strong>tio solite residente prefati reverendissimi domini gubernatoris,<br />

die VIII octobris MCCCCLXVIIII, pontificatus sanctissimi in Christo patris<br />

et domini nostri domini Pauli divina providentia pape II anno sexto.<br />

57. 1472, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

XX civium electio super concordis faciendis inter cives odio se habentes<br />

et super moderando habitu <strong>la</strong>stino mulierum<br />

Convenientes ad invicem prelibati illustrissimi et potentes domini priores<br />

artium novem presentes et in concordia in unum collegialiter congregati, ex<br />

infrascriptis de causis bonis et optimis in dicta eorum solita audientia ante<br />

capel<strong>la</strong>m absente dicto magnifico Rogerio, tamquam homines eorum comunis<br />

et rey publice Perusine amatores et çe<strong>la</strong>tores continuo vigi<strong>la</strong>ntes quid populo<br />

Perusino et sue rey publice honoris, comodi et utilitatis facere possent ad tollendum<br />

potissime Altissimi offensionem et ad refrenandum mulierum vanitates<br />

et pompas et ad dandum operam ut pax fiat et sit inter nobiles et primates<br />

cives et alios cuiuscumque condictionis et status existant et etiam ut matrimonia<br />

in dicta civitate contrahantur et fiant cum minori expensa et non tam<br />

magnis ornamentis propter que homines depauperantur et matrimonia tardantur<br />

et peccata multiplicantur; et ad providendum ut mulieres incedant honestius<br />

in portaturis eorum vestimentorum quantum in eis possibile est de quibus<br />

omnibus nonnul<strong>la</strong> consilia cum civibus nobilibus presentis ecclesiastici status<br />

verba fecerunt et consiliis habitis super premissis ab eisdem variis et diversis<br />

vicibus et recordati a reverendis prioribus verbi dicti predicatoribus et ab ipsis<br />

incitati et exortati deliberaverunt eligere, vocare et nominare de consensu et<br />

voluntate nobilium Perusinorum viginti cives magnificos et nobiles, videlicet<br />

quatuor pro qualibet porta, incipiendo cum porta Solis, respettu capud offitialis<br />

presentis. Qui quidem cives eorumdem humanitate dignarentur pro bono<br />

pacis civium dicte civitatis et pro ipsorum conservatione et manutentione et ut<br />

sub bono ordine et regu<strong>la</strong> iuventur et superflua vestimenta et ornamenta mulierum<br />

resarcentur, esse velle et conari cum presentibus verbi Dei predicatoribus<br />

et maxime cum reverendo patre fratre Baptista de Montefalcone de Observantia<br />

beati Francisci verbi Dei predicatore excellentissimo et optimo regu<strong>la</strong>m dare<br />

atque formam debitam premissis omnibus et singulis cum auctoritate etc.<br />

Pre[mi]sso consensu presentis reverendi domini vicelegati prout bonus Deus in<br />

eisdem gratiam concedet atque prestabit. Igitur Christi nomine repetito et omnibus<br />

eorum arbitriis, potestate et facultate et baylia eisdem quocumque concessis<br />

et attributis eligerunt, nominaverunt et deputaverunt infrascriptos cives,<br />

videlicet:


138 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

P. S.<br />

Magnificum equitem dominum Matheum Franciscum Sperelli<br />

Magnificum Berardinum de Raneriis<br />

dominum Petrum Paulum Tancredutii de Raneriis et<br />

nobilem virum Nerum Guidi Sperelli<br />

P. S. A.<br />

Spectabilem virum Paulum Ludovici consulem<br />

magnificum Cesarem de Archipresbiteris<br />

nobilem virum Bartholomeum de Hermannis<br />

egregium virum Bonifatium de Coppolis<br />

P. S. S.<br />

generosum virum Biordum de Oddis<br />

nobilem virum Venciolum de Cornio<br />

nobilem virum Matheum domini Gregorii de Antignol<strong>la</strong><br />

spectabilem virum Petrum Sinibaldi de Ramazano<br />

P. HE.<br />

magnificum virum Guidum de Balionibus<br />

egregium virum Petrum Paulum de Mansuetis<br />

spectabilem virum Ronaldum Rustici de Montemilino<br />

generosum virum Gentilem de Signorellis<br />

P. S. P.<br />

magnificum virum Rodulfum de Balionibus<br />

spettabilem virum Ugolinum de Gratianis<br />

nobilem virum Lodovicum de Balionibus<br />

spectabilem virum Ugolinum Baglioncelli<br />

58. 1472, marzo 4<br />

Riformanze<br />

Electio duorum 105 civium pro qualibet porta ad rego<strong>la</strong>ndum vestes<br />

mulierum<br />

Existentes collegialiter congregati prefati magnifici domini priores, numero<br />

VIIII, absente Matheo Nannis eorum sotio et collega in audientia ante cappel<strong>la</strong>m<br />

sita in pa<strong>la</strong>tio eorum residentie, considerantes et advertentes ad hinonestatem<br />

indumentorum ac vestium mulierum et quod bonum et equum esset pro debito<br />

iuris et honestatis ac etiam pro commodo et utilitate civium, volentesque et in-<br />

105 in realtà sono eletti tre cives per porta.


Perugia<br />

139<br />

tendentes dare modum et remedium circa huiusmodi dispendia et hinonestatem<br />

adhibere, igitur unanimiter et concorditer venerunt ad electionem infrascriptorum<br />

civium, videlicet duorum pro qualibet porta qui unanimiter habeant iuxta se<br />

consulere et adiuvamento, modo ac remedio inter se invicem una cum predicatore<br />

circa premissa referre. Quorum civium nomina sunt infrascripta, videlicet tam<br />

circa scol<strong>la</strong>turas et caudas quam etiam circa qualitates vestium et pannorum atque<br />

etiam dotium dandarum et huiusmodi.<br />

P. S.<br />

Dominus Matheus Franciscus de Montesperello<br />

Rogierius de Rayneriis<br />

Averardus de Montesperello<br />

P. S. A.<br />

Cesar de Archipresbiteris<br />

Hermannus Francisci<br />

Gentilomus de Archipresbiteris<br />

P. S. S.<br />

Simon de Oddis<br />

dominus Perfilippus de Cornio<br />

Antonius Mathey<br />

P. HE.<br />

Guidus de Ballionibus<br />

Iulius Tiberutii<br />

Baptistas Ranaldi<br />

P. S. P.<br />

dominus Antonius de Gratianis<br />

Baldus Mathey<br />

Carolus Cinaglie<br />

Qui cives dare et adhibere debeant modum ad regu<strong>la</strong>ndum scol<strong>la</strong>turas et<br />

caudas vestium mulierum item ornamenta, item qualitatem vestium, dotium circa<br />

qualitatem pannorum, item inpensarum funerum prout saluberius visum fuerit.<br />

59. 1472, marzo 20<br />

Decreto<br />

Decretum refrenans et moderans impudicos habitus mulierum<br />

Angelus, episcopus Tiburtinus, reverendissimi domini cardinalis Papiensis apostolice<br />

Sedis legati in civitate Perusii locumtenens etc. Solerti, ut debemus, diligentia<br />

intendentes ad ea que honorem et reverentiam omnipotentis Dei viteque


140 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

honestatem ac <strong>la</strong>udabiles mores inclite civitatis Perusii concernunt; detestandis<br />

quibusdam et indecoris muliebrium vestium usibus noviter in civitate predicta<br />

diabolica subgerente nequitia inductis, ex quibus non modica prebetur causa peccandi,<br />

communicato consilio cum nonnullis gravibus et spectatissimis civibus Perusinis,<br />

accedente et iudicio et hortatu venerabilis et religiosi viri fratris Baptiste<br />

de Montefalcone ordinis Minorum de Observantia verbi Dei predicatoris eximii,<br />

infrascriptis salutaribus constitutionibus et ordinamentis duximus occurrendum:<br />

[1] Excol<strong>la</strong>ture iam facte.<br />

In primis statuimus et ordinamus quod singule mulieres civitatis et comitatus<br />

Perusie, cuiuscumque conditionis, gradus et dignitatis fuerint, infra terminum<br />

decem dierum conputandorum a die publicationis presentium constitutionum,<br />

teneantur et debeant omnnes et singu<strong>la</strong>s eorum vestes iam factas, quibus extra<br />

domum usure sunt, ita in humeris contrassisse et reformasse ut sub<strong>la</strong>ta prorsus<br />

nuditate et vana ac turpi ostentatione pectoris ad honestam et gravem formam et<br />

habitum reducantur plus quam fieri possit, sine magna et notabili iactura et<br />

detrimento ac deformitate ipsarum vestium, de quo stetur iudicio sutorum in<br />

arte peritorum, quorum conscientiam oneramus et excommunicationis sententie<br />

subiacere volumus, si contra veritatem et illud quod propria eorum dictaverit<br />

conscientia iudicium fecerint in premissis.<br />

[2] Excol<strong>la</strong>ture fiende.<br />

Item considerantes quod super vestibus post hac de novo faciendis vel veteribus<br />

et factis emendis sine aliquo detrimento et iactura potest facilius et commodius<br />

provideri, iccirco statuimus et ordinamus quod omnes vestes quas in<br />

futurum in civitate et comitatu Perusie de novo fieri, vel veteres iam factas emi<br />

contigerit, ita modeste et parce ad collum et pectus debeant recidi, ut nul<strong>la</strong><br />

corporis nuditas appareat, nisi tamen usque ad finem illorum ossium exclusive<br />

que sub gu<strong>la</strong> eminent circa pectoris furcu<strong>la</strong>m, ut per hunc modum pudico et<br />

graviori habitu mulieres in publicum prodeuntes morum et vite honestatem apud<br />

homines magis redoleant et omnipotenti Deo gratiores reddantur. Et quia in plerisque<br />

mulieribus contingere posset dicta ossa minime videri, ad tollendum omne<br />

dubium dec<strong>la</strong>ramus in qualibet muliere ossa predicta debere iudicari spatio <strong>la</strong>titudinis<br />

unius digiti sub furcu<strong>la</strong>m predictam. Quam digiti <strong>la</strong>titudinem in presentibus<br />

nostris ordinatis designari faciemus ut ad eam semper recursus haberi possit<br />

si que dubietas occurrit 106 .<br />

[3] Item volumus quod si aliquis magister vel magistra, sutor vel sutrix,<br />

repperiretur qui vel que, ausu temerario, dictas vestes mulierum aliter quam supradictum<br />

sit facerent seu reformarent, in XXV libras denariorum pro qualibet<br />

vice puniatur, cuius medietas sit officialis exequentis et alia Camere apostolice;<br />

sententiam insuper excomunicationis incurrant.<br />

106 al<strong>la</strong> fine del dercreto è in effetti disegnata l’unità di misura, che viene fedelmente<br />

riprodotta dal Fabretti, p. 204.


Perugia<br />

141<br />

[4] 107 Item quia possit contingere aliquas mulieres magistras in arte suendi<br />

non appel<strong>la</strong>tas sine opera magistri in arte periti aliquas vestes de novo facere,<br />

iccirco statuimus et ordinamus quod dicte mulieres, tales vestes ut premictitur<br />

facientes, infra duos dies debeant il<strong>la</strong>s magistris in arte peritis vel camerario artis<br />

ostendisse, et per eos iudicari debeat si suprascripta meta et terminus honestatis<br />

excessus fuerit. Super quo iudicio ferendo dictorum magistrorum et camerarii<br />

conscientiam oneramus; sententiam excomunicationis, ut supra in primo capitulo<br />

continetur, illos, si minus quam recte scienter iudicaverint, incurrere volumus.<br />

Ipse autem mulieres que vestes predictas fecerint metam excedentes, in XXV libras<br />

denariorum vice qualibet puniantur, applicande ut supra, penasque insuper excomunicationis<br />

incurrant.<br />

[5] Postremo, ut supradicta ordinamenta diligentius habeant observari, harum<br />

serie precipimus et mandamus sub excomunicationis pena omnibus sacerdotibus<br />

confexiones audientibus cuiuscumque ordinis seu profexionis fuerint, etiam<br />

parochianis seu rectoribus parrochialium ecclesiarum civitatis et comitatus Perusii,<br />

ut debeant magistros et magistras, sutores et sutrices in confexionibus spetialiter<br />

interrogare si circa vestes iam factas quibus uti debeant contrahendas et ad<br />

honestiorem formam reducendas quantum plus potuerint sine magna et notabili<br />

iacturam ac deformitatem vestium predictarum diligentiam adhibuerint, et si dicant<br />

se non adhibuisse, non possint nec debeant sub dicta excomunicationis pena<br />

illos vel il<strong>la</strong>s absolvere. Non liceat insuper eis, sub censura predicta ipso facto<br />

incurrenda, absolvere magistros vel magistras vestes de cetero facientes contra<br />

limitationem capitulorum suprascriptorum, nec non mulieres deferentes ipsas vestes<br />

excedentes metam suprascriptam. In quorum omnium premissorum fidem<br />

presentes fieri fecimus nostrique sigilli iuximus impressione communiri.<br />

Datum Perusie, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie die XX martii MCCCCLXXII.<br />

Phi. de Pontecurvo.<br />

60. 1474, febbraio 14<br />

Decreto<br />

Abolitio excomunicationis super impudico habitu mulierum opposite<br />

A. episcopus Forliviensis, Perusie etc. vicelegatus.<br />

Magnificorum priorum artium civitatis Perusine precibus inclinati ut animarum<br />

saluti salubrius consu<strong>la</strong>tur, censuram specialem excomunicationis oppositam per<br />

reverendum in Christo patrem dominum Angelum episcopum Tiburtinum, tunc<br />

in civitate Perusina vicelegatum, in certis constitutionibus editis contra impudicos<br />

habitus mulierum sub data XXII martii MCCCCLXXII, quas hic volumus haberi pro<br />

107 a margine: pena excomunicationis sub<strong>la</strong>ta apparet infra, folio 77.


142 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

expressis, tanquam nimis duram et periculosam, auctoritate officii nostri, tenore presentium<br />

tollimus, extinguimus ac penitus abrogamus, in ceteris aliis suis partibus ipsas<br />

constitutiones subsistere roburque suum habere mandantes. In quorum testimoniorum<br />

presentes fieri fecimus et nostri consueti sigilli iussimus impressione muniri.<br />

Datum Perusie, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie die XIIII februarii MCCCCLXXIIII.<br />

Iulianus de Burgo.<br />

61. 1475, marzo 24<br />

Decreto<br />

Decretum super habitus mulierum et expensas funerum<br />

N. archiepiscopus Sypontinus, Perusie, etc. gubernator.<br />

Cum per diversos reverendissimos dominos legatos, gubernatores et consilia<br />

civitatis Perusine anteactis temporibus diverse constitutiones facte fuerint ad moderandos<br />

superfluos sumptus tam virilium vestimentorum quam ornamentorum<br />

muliebrim ac vestium et aliarum impensarum et funeralium, nos, cupientes ea<br />

que pro utilitate, honore et comodo huius rei publice facta sunt observari, visis<br />

et examinatis dictis decretis et constitutionibus, ac considerata temporum presentium<br />

conditione, tenore presentium mandamus ea que sequuntur in hunc modum<br />

invio<strong>la</strong>biliter observari, videlicet:<br />

[1] Primo, quod nul<strong>la</strong> mulier civi Perusino nupta, vel aliter in civitate Perusina<br />

familiariter habitans, cuiuscumque condictionis, gradus aut preheminentiae<br />

existat ipsa aut eius vir, possit portare aut quomodolibet habere in vestimentis et<br />

ornamentis capitis seu colli, anulis, centuris, iocalibus aut aliis quibusvis ornamentis<br />

cuiuscumque partis corporis, habitis ab eius viro aut a quovis alio ex<br />

parte ipsius viri, nisi solum usque ad ratam et valorem inter omnia predicta<br />

quarte partis dotis ipsi viro vere date sive dande si dos excesserit summam quingentorum<br />

florenorum; si vero non excesserit dictam sunmam, liceat in et pro<br />

dictis ornamentis expendere tertiam partem dumtaxat; et si quis in premissis<br />

contra fecerit, pena XXV florenorum pro quolibet et qualibet vice puniatur, applicanda<br />

pro medietate Camere apostolice Perusine, pro quarta parte officiati exigenti,<br />

pro alia quarta parte accusatori, cuius nomen secretum teneatur.<br />

[2] Item quod mulieres non possint portare aliquod vestimentum, mantellum<br />

aut quodvis aliud genus vestis quod trahatur per terram, nisi spatio unius pedis<br />

ad mensura comunis, sub pena excomunicationis et X ducatorum pro quolibet et<br />

qualibet vice, applicanda ut supra; quam censuram et penam incurrat tam deferens<br />

vestem ultra predictam longitudinem quam sutor qui il<strong>la</strong> fecerit; et pro ipsa<br />

pena sint obligati mariti pro uxoribus, et patres pro filiabus si non sint nupte.<br />

[3] Item decretum et constitutionem factam per reverendissimum dominum episcopum<br />

Tyburtinum contra vestes ad collum recidendas, hoc modo observari man-


Perugia<br />

143<br />

damus, videlicet: quod deinceps non liceat ipsas vestes mulierum recidere seu excol<strong>la</strong>re<br />

amplius quam per duos digitos infra os eminens ad furcu<strong>la</strong>m pectoris; et contrafaciens,<br />

tam sutor qui vestem reciderit quam mulier deferens, incidat in penam excomunicationis<br />

et X ducatorum applicandorum ut supra. Que autem vestes decol<strong>la</strong>tas<br />

seu recisas ultra mensuram predictam iam factas haberent possint licite illis uti quousque<br />

voluerint, cum hoc quod tegere debeant panno lineo, more quo utuntur mulieres<br />

in aliis partibus Italie, totam il<strong>la</strong>m corporis partem que ultra dictam mensuram<br />

denudata fuerit, et aliter dictis vestibus uti non liceat sub pena et censura predicta.<br />

[4] Funeralia.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier audeat vel presumat tempore quo moriuntur homines,<br />

nec ante per quatuor dies nec post per unum annum, se induere de nigro,<br />

bigio, viridi vel alio panno novo nec vestimenta vidualia percipere vel portare<br />

pro aliquo defuncto, nisi tamen uxor defuncti et filii ac filie et patres ac fratres<br />

in unam et eamdem domum simul habitantes et non divisi; quibus, tamen, non<br />

liceat in dictis vestibus nisi panno grosso et ex viliori sorte quam fiunt in civitate<br />

Perusina, faciendo vestes longas usque ad terram si fuerint equites, doctores<br />

vel nobiles, et nihil panni per terram trahendo alii vero cives inferioris conditionis,<br />

ipsas vestes lugubres similis sortis pannorum vilium medio pede breviores<br />

ferre debeant quam alii supradicti, nec uti aliquis possit huiusmodi vestibus ultra<br />

annum nisi fuerint vidue; pena cuilibet contrafacienti in aliquo ex predictis quinquaginta<br />

librarum denariorum auferenda.<br />

[5] Item ad hoc ut melius possit fieri executio predictorum, quod predictus<br />

officialis teneatur et debeat singulis diebus dominicis et festivis saltem bis in die<br />

ante prandium et post prandium ire vel mictere suos notarios et berruarios ad<br />

ecclesiam beatorum Dominici, Francisci et Augustini, Sancti Petri, Sancti Constantii<br />

et Sancti Angeli de foris portam et ad alias vias ubi erunt gentium concursus,<br />

et respicere, rimare et videre si invenerint aliquam vel aliquem portare<br />

vel aliud facere contra formam presentium capitulorum, cuius aspectus et re<strong>la</strong>tio<br />

habeatur pro plena probatione; et ex sua re<strong>la</strong>tione liceat eidem officiali contrafacientes<br />

et portantes punire in penis predictis; poena dicto officiali, si in predictis<br />

fuerit negligens, C librarum denariorum inminente que per suos sindicatores debeat<br />

auferri tempore sui sindicatus; et de hoc expresse debeat sindicari.<br />

Datum Perusie, die XXIIII martii MCCCCLXXV.<br />

62. 1485, marzo 30<br />

Bandi<br />

Mulierum ornamentorum moderatio<br />

La reverendissima signoria de monsignore locotenente, volendo per debito<br />

del suo officio refrenare et modificare <strong>la</strong> deshonesta portatura de le donne per<br />

obviare a multe offensione de Dio et altri inconvenienti che ne procedono, hau-


144 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tone sopre de ciò colloquio et matura consultatione cum el reverendo monsignore<br />

vescovo de Perosia, cum li magnifici signori priori, venerabili patri predicatori<br />

de Sancto Lorenzo 108 , alcuni eximii doctori, et piu altri spectabili et generosi<br />

cittadini, per auctorità del suo officio ordina et statuisce per legge perpetua le<br />

infrascripte cose, videlicet:<br />

In prima che tucte et ciaschuna donna de <strong>la</strong> città et conta[do] de Perosia,<br />

de qualunque grado, stato et conditione se sia, dal dì de sabbato sancto proximo<br />

che vene in là qualunche veste habbiano ad usare fora de casa debbiano havere<br />

retirata et reducta ne <strong>la</strong> sua scol<strong>la</strong>tura persino a li doi ossa exclusive che sonno<br />

sotto de là et de qua de <strong>la</strong> forco<strong>la</strong> del pecto, come comanda l’ordinamento facto<br />

a tempo del cardinale de Pavia, allora legato apostolico, o veramente, si non li<br />

pare poterlle retirare a dicta mesura, che dal decto spatio in giù debbiano coprire<br />

et ve<strong>la</strong>re el pecto con panni de <strong>la</strong>na o de seta, cioè damaschino, velluto o<br />

zitanino de qualunche colore li piaccia, sensa alcuno ornamento posto in tale<br />

copretura, acciochè per questo modo remangano coverte quelle parte del corpo<br />

che vedute più invitano a pecato. Et le veste che per l’avenire se faranno debbiano<br />

farlle acol<strong>la</strong>te a dicta mesura; et <strong>la</strong> scol<strong>la</strong>tura de le spalle debbiano coprire<br />

et ve<strong>la</strong>re cum panni de lino de tante doppie che non sieno trasparente, sotto <strong>la</strong><br />

pena che in fine de questa ordinamenti se contiene.<br />

Anchora ordina et statuisce che a niuna donna de <strong>la</strong> cità predicta et contado<br />

d’epsa sia lecetto dal dicto sabbato sancto in là de alcuna veste che<br />

porterà fora de casa trasinare per terra più che doi piede a mesura del comune,<br />

intendendose et dechiarandose tale mesura in ciaschuna donna stando sensa<br />

pianelle. Et qualunche contrafarà in alcuna de le sopradecte cose non possa<br />

essere asciolta d’alcuno confessore nelle soi confessione se prima per ciaschuna<br />

absolutione non haverà realemente et cum effecto pagato uno ducato d’oro a<br />

lo spedale de <strong>la</strong> Misericordia da expenderse ne <strong>la</strong> casa de li amorbati. De <strong>la</strong><br />

quale pena non se possa fare gratia né remissione alcuna. Et si alcuno confessore<br />

presumesse altramente absolvere, incurra ipso facto pena de excomunicatione<br />

<strong>la</strong>te sententie. Et per le donne che non sonno anchora andate a marito<br />

che contrafacessero nelle sopradecte cose sieno obbligati li padre, madre et<br />

fratelli et etiam li curatori, chi li havesse; et per quelle che sonno andate a<br />

marito siano tenuti li soceri, socere et mariti, li quali tutti oltra <strong>la</strong> dicta pena<br />

in iuditio domandando cosa alcuna non sieno auditi ad alcuno tribunale o<br />

corte d’alcuno iudice.<br />

Circa <strong>la</strong> provisione et ordinamento de li altri ordinamenti de donne comme<br />

sonno gioie, anelli, centure, col<strong>la</strong>ne, perlle, veze et altre simile portature de dosso<br />

o de capo de donne superflue et dannose, et etiam circa <strong>la</strong> provisione sopra<br />

li matrimoni et dote, el sopradecto monsignore locotenente et altri prenominati,<br />

intendendo opportunamente provedere et <strong>la</strong> cosa, recercando magiure examino<br />

et discussione, per brevità de tempo <strong>la</strong> reserva dopo facte le feste de Pasqua,<br />

108 segue et de Sancto Francesco depennato.


Perugia<br />

145<br />

sperando in nel<strong>la</strong> gratia de Dio et bona dispositione de li animi de ciettadini se<br />

ne piglierà utile et salutifero partito cum satisfactione de ciascuno.<br />

Publicata et promulgata fuit per predicatores Sancti Laurentii et Sancti Francisci<br />

die XXX martii 1485 in dictis ecclesiis in magna populi frequentia.<br />

Stephanus Girellus.<br />

63. 1502, aprile 2<br />

Ricordo di riformanza<br />

Super ornatu mulierum<br />

Millessimo CCCCCII et die II a aprilis, in consilio magnificorum dominorum priorum<br />

et camerariorum fuit sollemniter reformatio circa moderationem vestitus et<br />

ornatus mulierum. Que reformatio est digesta in XIIII capitu<strong>la</strong> materno sermone<br />

descripta manu ser Ioannis Thome Petri Pauli, folio 126 et 127.<br />

64. 1502, aprile 2<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Vestium et ornamentorum inhibitio.<br />

In prima se ordina et statuisce, che niuna donna maritata o de maritarse<br />

possa portare brochato d’oro, de argento, né alcuna generatione de seta, perle,<br />

né alcuno altro ornamento sensa licentia de li offitiali sopra de ciò da deputarse;<br />

<strong>la</strong> quale licentia apaia per bollettino, commo se chiariscirà nelli infrascripti capitoli,<br />

socto pena de diece ducati per ciaschuna volta se contrafacesse; et el marito,<br />

socero, patre et frategli siano tenuti per <strong>la</strong> donna, commo de socto, exceptonati<br />

li anelli, quali se possano portare a benep<strong>la</strong>cito; et similiter se tollerano le<br />

balçane, fregie et orlecte de seta o velluto in sino a mo’ facte in camorre o altre<br />

panne de <strong>la</strong>na, che non excedano mezo piede de <strong>la</strong>rgheza.<br />

Caudarum moderatio.<br />

Non se possa fare né portare tragino per terra de veste de alcuna qualità<br />

che passa doie piede, socto pena de uno ducato per ciaschuna volta.<br />

Pectus detectus prohibetur.<br />

Li scol<strong>la</strong>ti non se possano fare né portare, se non insino a li doi ossa del pecto<br />

al fine de <strong>la</strong> go<strong>la</strong>, aut doi deta de socto al più, e lo scol<strong>la</strong>to de le spalle sia correspondente<br />

a <strong>la</strong> honestà de quello denante; e li panni facti, che non se podessero<br />

comodamente aconciare, se coprano el pecto e le spalle cum panni de lino o seta<br />

non trasparente; pena doi ducati per ciaschuna e ciaschuna volta se contrafacesse.


146 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Zonarum limitatio.<br />

Non se possano fare né portare più d’una centura overo chiavacuore honorato<br />

e nuctiale, el quale non exceda <strong>la</strong> valuta de sedece fiorini a XL ta . Et tunc li<br />

dicti offitiali possano e debbiano moderare dicte centure secondo le conditioni<br />

de le persone nel manco de dicte XVI fiorini, quali non se possano excedere a <strong>la</strong><br />

pena de doi ducati per volta.<br />

Ornamentorum moderatio.<br />

Non se possano portare per <strong>la</strong> formaglia gioye né altri ornamenti in capo e<br />

al collo o in altra parte de <strong>la</strong> persona, che exceda <strong>la</strong> somma in tucto de fiorini<br />

trenta, socto pena de doi ducati per volta, exceptonato li anelli commo de<br />

sopra.<br />

Non excedatur tertia pars dotis.<br />

Non se possa spendere più de <strong>la</strong> terza parte le <strong>la</strong> dota, dummodo <strong>la</strong> dicta<br />

terza parte non exceda <strong>la</strong> somma de trecento fiorini; <strong>la</strong> qual somma non se<br />

debbia né possa passare per modo alcuno, etiam si <strong>la</strong> dote fosse in qualunche<br />

quantetà e numero socto pena de cento ducati d’oro. Et si nelle dote se troverà<br />

fraude o busiia in fare né dare nome per scriptura o altro modo oltra <strong>la</strong> verità,<br />

se perda tucto quello più de dota che non fosse in verità. E similiter il notaio o<br />

altre persone ne facessero scriptura scienter cascano in pena de cento ducati; et<br />

che ciaschuno ne possa essere accusatore, e habbia el quarto de <strong>la</strong> pena, intendendo<br />

per l’avenire e non per lo passato.<br />

Non detentioni dotarum suppleatur per offitiales.<br />

Et forse se si trovasse alcuna donna maritata o de maritarse non avendo<br />

dota, ovvero molto picco<strong>la</strong> secondo <strong>la</strong> qualità sua, in tal caso li offitiali possano<br />

dechiarare et supplire a convenientia del vestire et excedere <strong>la</strong> terza de <strong>la</strong> dota,<br />

non obstante al sopradicto capitolo.<br />

Eligantur quinque offitiales.<br />

Se debbiano creare cinque offitiali sopra <strong>la</strong> observantia dei presenti capitoli<br />

et sieno cittadini gravi, conscientiati et excedenti <strong>la</strong> età de cinquanta anni, e se<br />

eleggano da li magnifici signori priori cum consultatione de lo stato, et sieno a<br />

benep<strong>la</strong>cito de le loro signorii.<br />

Partita secreta ponantur<br />

Che se stiia a l’inditio e terminatione de farse per li dicti offitiali a scotrino<br />

secreto e ehe l’partito se octenga per li quactro de li cinque et tre de li quactro<br />

concorde, et non se possa destendere a menor numero; et se ne debbia fare<br />

scriptura per mano del cancelliere de <strong>la</strong> comunità o suo cohadiutore aut altro<br />

notario nel registro da retenerse nel<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>riia del comuno o in altro loco. Et<br />

tunc le dicte donne che haveranno licentia da dicti offitiali debbiano havere<br />

apresso de se el bollectino soctoscripto per mano del cancelliere o altro notario<br />

da deputarse col sogello de dicti offitiali, dal qual inditio e terminatione non se<br />

possa apel<strong>la</strong>tione fare né admettere alcuno recurso.<br />

Vestimenta fiant cum licentia officialium.<br />

Che li vestimenti, centure e altri ornarnenti se faranno dal canto de le donne<br />

sieno cum licentia de li dicti offitiali, socto pena de XXV ducati.


Perugia<br />

147<br />

Sutoribus et orificibus prohibetur sine licentia in predictis contrafacere.<br />

Li sartori e orfi non possano fare panni de brochato, seta, centure né altri<br />

ornamenti apartenente a l’arte loro senza licentia e bollectino de dicti offitiali,<br />

socto pena de diece ducati per ciaschuno <strong>la</strong>voriio; et questo non se intenda per<br />

li panni cothidiani.<br />

Habentes dominium exceptonentur.<br />

Che li gentilomini hanno dominio oltra doi castelli, che excedano XXV fochi<br />

per ciascuno se intendano e sieno immuni et exceptonati de li sopradicti capitoli<br />

e obligationi.<br />

Penarum applicatio.<br />

Le pene soprascripte se applicano et applicate se intendano in questo modo,<br />

cioè: el quarto a <strong>la</strong> Camera appostolica Perusina, l’altro a l’acusatore, l’altro a <strong>la</strong><br />

capel<strong>la</strong> de Sancto Ioseph per li ornamenti d’essa, e non se ne possa fare gratia,<br />

se non è octinuto el partito tra quelli de <strong>la</strong> compagnia per le tre de le quactro<br />

parte, e l’altro quarto al qualunche ne farà <strong>la</strong> exequtione. Et che per <strong>la</strong> dicta<br />

pena e pagamento d’essa siano obligati li padri, frategli, avi e matre de essa<br />

donna insino stanno in casa loro, e poi saranno andate a marito sieno obligati li<br />

mariti, soceri, socera per <strong>la</strong> dicta donna contrafacente.<br />

Item che oltra <strong>la</strong> dicta pena pecuniaria, qualunche donna o homo contrafarà<br />

a li soprascripti capitoli o alcuno d’essi se intendano et sieno incursi in <strong>la</strong> excomunicatione<br />

<strong>la</strong>te sententie, da <strong>la</strong> quale non possano essere absoluti se non dal<br />

sommo pontifice, excepto in articolo de morte, si prima cum effecto non pagarano<br />

<strong>la</strong> dicta pena, del pagamento de <strong>la</strong> quale consta per bollectino. Et confessori<br />

imponatur remedium reverendo patri predicatori.<br />

65. 1502, maggio 30<br />

Diplomatico comunale<br />

Approvazione pontificia del testo precedente<br />

Sul verso: Dilectis filiis prioribus et communitati civitatis nostre Perusie.<br />

Alexander papa VI. Dilecti filii, salutem et apostolicam beneditionem. Exponi<br />

nobis fecistis quod vos olim a dilectis filiis communitate civitatis nostre Perusie<br />

ad hoc specialiter deputati provide considerantes, quod iocalia et ornamenta que<br />

dicte civitatis mulieres deferre consueverant in maximum eiusdem civitatis civium<br />

damnum et detrimentum tendebant, his occurrere volentes pro bono publico et<br />

communi eorundem civium utilitate, matura super hoc deliberatione prehabita,<br />

infrascripta statuta et ordinationes edidistis, videlicet.<br />

In primis quod nul<strong>la</strong> mulier nupta vel nubenda de civitate vel comitatu Perusie<br />

possit portare broccatum auri vel argenti nec aliquod genus sirici, nec aliud<br />

ornamentum sine licentia officialium super hoc deputatorum, de qua licentia appareat<br />

publico instrumento prout in infrascriptis capitulis dec<strong>la</strong>rabitur; et hoc


148 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sub pena decem ducatorum pro qualibet vice qua veniret contra. Et quod<br />

maritus, socer, pater et fratres pro ipsa muliere teneantur, ut infra, exceptis<br />

annulis, qui ad benep<strong>la</strong>citum portari possint. Liceat etiam portare balzanas sive<br />

finbrias et fregia simplicis vel vil<strong>la</strong>ti sirici et horileta que hactenus in vestimentis<br />

<strong>la</strong>neis facta reperiuntur, dum ipsorum <strong>la</strong>titudo medietatem unius pedis non<br />

excedant.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare vestem aliquam cuius cauda per terram<br />

tracta longitudinem duorum pedum excedat, sub pena unius ducati pro<br />

qualibet vice. Excol<strong>la</strong>ta non fiant neque portentur que ultra duos digitos a primis<br />

duobus ossibus pectoris descendant, et honeste correspondeant, scol<strong>la</strong>taque<br />

ad scapu<strong>la</strong>s fiunt; et si vestes hactenus facte non possunt sine magno danno<br />

commode reactari, tunc pectus et scapule coperiantur panno lineo aut serico non<br />

transparente, sub pena duorum ducatorum pro qualibet vice, quam contra faciens<br />

ipso facto incurrat.<br />

Zone et cingu<strong>la</strong> que c<strong>la</strong>vacorda appel<strong>la</strong>nt, etiam si festiva sint et nuptialia,<br />

non excedant valorem sexdecim florenorum ad rationem quadraginta bolenninorum<br />

monete Perusine. Et dictus valor possit et debeat minui iuxta conditionem<br />

personarum, arbitrio dictorum officialium sub pena predicta.<br />

Expense non fiant ultra tertiam partem dotis, et si dos esset tanta quod<br />

tertia pars trecentos florenos excedat, omnino non possit ultra summam trecentorum<br />

expendi, sub pena centum ducatorum contra faciendi Et si fraus aut<br />

mendacium inveniretur preter veritatem in quantitate vel qualitate dotis in scriptis<br />

vel alio modo, totum illud in quo reperitur mendacium perdatur; et notarii<br />

et alie persone que scienter de tali falso nomine dotis conficerent scripturam<br />

incurrant penam centum ducatorum, et quilibet possit esse accusator et habeat<br />

quartam partem a dicto patre; et hoc habeat locum non in preteritum sed in<br />

futurum.<br />

Et si forte reperiretur aliqua mulier nupta vel nubenda sine dote vel cum<br />

modica dote, ita quod tertia pars non sufficiat ad honestum vestitum mulieris,<br />

attenta in conditione, possit suppleri arbitrio dictorum officialium, non obstante<br />

statuto supradicto.<br />

Et ut dicta capitu<strong>la</strong> melius serventur, magnifici domini priores cum consilio<br />

status debeant eligere ac deputare quinque officiales cives Perusinos bonos et<br />

graves qui annos quinquaginta etatis excedant quorum et cuiuslibet eorum officialium<br />

dare ad benep<strong>la</strong>citum ipsorum dominorum priorum; et id quod determinatum<br />

fuerit per supradictos quinque officiales aut quatuor ex eis, misso partito<br />

in eodem secreto scutrinio, sit ratum et firmum et describatur manu cancel<strong>la</strong>rii<br />

communitatis aut eius coadiutoris aut alterius notarii in regestro retinendo in<br />

cancel<strong>la</strong>ria vel alio honesto loco. Et si de licentia daretur alicui mulieri per dictos<br />

officiales ut supra, fiat bollettinum et describatur manu predicti cancel<strong>la</strong>rii vel<br />

alterius notarii ad hoc deputandi, et cum sigillo dictorum officialium quod bollettinum<br />

retineri debeat apud dictam mulierem, et a dicto iudicio officialium non<br />

possit appel<strong>la</strong>ri nec aliquis recursus haberi.<br />

Item quod vestes et zone et alia ornamenta que fient ex <strong>la</strong>tere mulieris fiant


Perugia<br />

149<br />

cum licentia dictorum officialium et non aliter, sub pena vigintiquinque ducatorum.<br />

Sutores non possint facere vestes de broccato vel sirico, nec aurifices zonas<br />

et alia ornamenta artis sue absque licentia et bollettino dictorum officialium, sub<br />

pena decem ducatorum pro quolibet <strong>la</strong>borerio. Non tamen intelligatur hoc de<br />

vestibus quotidianis.<br />

A predictis autem capitulis et obligationibus excepti intelligantur et sint nobiles<br />

cives qui ultra duo castra, quorum quodlibet excedat vigintiquinque focu<strong>la</strong>ria<br />

habeant in dominio.<br />

Pene vero predicte applicentur hoc modo, videlicet quarta pars Camere<br />

apostolice Perusine, alia quarta accusatori, alia quarta executori et alia capelle<br />

Sancti Ioseph pro ornamentis ipsius, de qua non possit fieri gratia nisi per<br />

homines de il<strong>la</strong> societate, obtento inter eos partito per tres partes ex quatuor.<br />

Et pro dictis penis teneantur et exigi possint pater, fratres, avus et mater<br />

quousque in ipsorum domo manserit mulier; et post acceserit ad maritum sint<br />

obligati maritus et socer. Et ultra predictas penas pecuniarias mulier que contra<br />

predicta capitu<strong>la</strong> fecerit incurrat penam excommunicationis <strong>la</strong>te sententie,<br />

a qua non possit absolvi per alium quam per summum pontificem nisi in<br />

articulo mortis vel soluta prius pena supradicta, de qua solutione constet per<br />

bollettinum.<br />

Quare nobis tam vos quam communitas prefata supplicare curastis humiliter<br />

ut statutis et ordinationibus prefatis que, ut asseritis, in maximam civitatis<br />

et civium predictorum tendunt utilitatem, apostolice confirmationis robur adiicere<br />

aliasque in premissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur,<br />

nos, qui personarum omnium presertim nobis et apostolice Sedi<br />

immediate scubiectarum commodum et utilitatem intensis desideramus affectibus,<br />

huiusmodi supplicationibus inclinati, statuta et ordinationes predictas ac<br />

omnia et singu<strong>la</strong> in eis contenta apostolica auctoritate tenore presentium confirmamus<br />

et approbamus ac perpetue firmitatis robur obtinere debere decernimus,<br />

supplentes omnes et singulos tam iuris quam facti defectus, si qui forsan<br />

intervenerint in eisdem. Et nihilominus dilectis filiis abbati monasterii Sancti<br />

Petri Perusini ac vicario venerabilis fratris episcopi Perusini in spiritualibus<br />

generali per presentes committimus ac mandamus quatenus ipsi vel eorum alter<br />

per se vel alium seu alios vobis in premissis efficacis defensionis auxilio<br />

assistentes faciant, auctoritate nostra, statuta et ordinationes huiusmodi tam<br />

per dictas mulieres quam quoscunque alios invio<strong>la</strong>biliter observari, et non<br />

permittant contra illorum tenores aliquid innovari seu quomodolibet attentari;<br />

contradictores per censuram ecclesiasticam et alia opportuna iuris remedia,<br />

appel<strong>la</strong>tione postposita, compescendo, invocato ad hoc auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris<br />

si opus fuerit. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis<br />

ac aliis dicte civitatis statutis et consuetudinibus ceterisque contrariis quibuscumque.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die xxx maii<br />

MCCCCCII, pontificatus nostri anno decimo.<br />

A. Gallipolitanus


150 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

66. 1506 aprile 6<br />

Ricordo di riformanza<br />

Ornatus mulierum<br />

Die sexta aprilis dicti anni, in consilio magnificorum dominorum priorum et<br />

camerariorum artium civitatis Perusie ordinata et compacta fuerunt nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong><br />

continentia moderamina vestitus mulierum et habitus eorundem, necnon<br />

dotes dandas et multas qualitates prout <strong>la</strong>tius patet manu ser Symonis predicti,<br />

folio 13 et 14.<br />

67. 1506 aprile 7<br />

Riformanze<br />

Lex de vestimentis et ornamentis mulierum et de dotibus concedendis 109<br />

Desiderosi amputare et riformare le immoderate dote se danno et superflue<br />

spese se fanno nelle vestimente et altre ornamenti de le donne, per le quale cose<br />

retardano et impediscono molti matrimoni in detrimento publico et privato de <strong>la</strong><br />

cità, se sono instituiti li infrascripti capitoli, cioè:<br />

In prima, essendo condecente secondo <strong>la</strong> virtù et degnità se destinguano li<br />

gradi, se ordena et statuisce che a le donne de doctori et cavalieri serventi <strong>la</strong><br />

dignità equestre non sia licito portari panni d’oro né de argento, excepto una<br />

camorra d’oro o de argento et uno paro de manneche et non più; ma lo sia<br />

permesso portare uno solo vestito et una camorra de seta o di velluto, secondo<br />

lo piacerà.<br />

Item, che a le spose et donne de genthelomini non sia licito portari panni<br />

d’oro o de argento, excepto uno paro de manneche d’oro o de argento, secondo<br />

lo piacerà, et non più; ma lo sia permesso portare uno vestito et una camorra o<br />

de villuto o de seta a loro piacere, et non più.<br />

Item, che a le spose et donne de qualunque cetadino, dal grado de li genthilomini<br />

in giù insino al grado de li artefici exclusive non sia licito portare<br />

panni d’oro o de argento, excepto uno paro de manneche d’oro o de argento<br />

tanto et non più; ma possano portare uno vestito de rosato et una camorra de<br />

villuto o de seta al loro piacere.<br />

Item, che a le spose et donne de li artefici et de onne altro cetadino habitante<br />

nel<strong>la</strong> cità de Perusia non comprenso de sopra, non sia licito portare panni<br />

109 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 68, 1506, aprile 8. Bandi, Disposizioni suntuarie.


Perugia<br />

151<br />

de oro o de argento, né de villuto né seta, excepto uno paro de maneche de<br />

villuto o seta a loro piacere, et etiam possano portare uno vestito de paonazzo<br />

et una camorra de rosato, et non più.<br />

Item, che non sia licito a le donne et spose de alcuno cetadino, de qualunque<br />

grado, prehiminentia et autorità se sia, portare per ornamento de capo, de<br />

collo, pecto né de altra parte de <strong>la</strong> persona, né in perle, gemme né in oro né in<br />

qualunche altro ornamento più che el valore et pretio de fiorini XXX a bolognini<br />

40 per fiorino.<br />

Item, se permette ad esse donne portare tre anelli, computata <strong>la</strong> verghecta,<br />

et non più, et non excedano tutti tre fiorini cinquanta a bolognini 40.<br />

Item, che a le predecte donne non sia licito portare centure o altre cose da<br />

cengere, che exceda el prezzo de valuta de fiorini XVI, né etiam portare balzane<br />

più de mezzo piedi, et sieno de broccato, villuto o seta, secondo de sopra è<br />

permesso portare li vestimenti et camorre tanto, ma non sieno ornate de perle o<br />

altre gemme.<br />

Item, che a le spose et donne de li artegiani et de onne altro cetadino pare<br />

a essi non possano portare centure o altre cose da cengere de maiure valuta de<br />

fiorini octo, et non possano portare più de doy anelli, computata <strong>la</strong> verghetta, et<br />

non excedano in tucto <strong>la</strong> valuta de fiorini XIIII.<br />

Item, non sia licito ad alcuna sposa o donna de artegiani, da li expressi de<br />

sopra in giù, portare alcuna generazione de perle, de oro, gemme et gioie.<br />

Item, che dal <strong>la</strong>to de <strong>la</strong> sposa o vero donna essendo de’ doctori, cavaliero o<br />

gentilhomo non possa portare più de uno vestito de rosato et una camorra de<br />

pavonazzo et una centura de fiorini octo; et si fosse donna de qualunche cetadino,<br />

dal grado de li gentilhomini in giù, insino al grado de li artifici exclusive,<br />

possa avere una camorra de rosato et uno vestito de paonazzo et una centura<br />

del sopradicto pretio. Et si fosse donna de artefici o de altro cetadino o habitante<br />

possa portare uno vestito de monachino et una camorra inferiori al pavonazzo,<br />

et una centurura non exceda fiorini IIII.<br />

Item, che a niuna persona de qualunche grado, stato o conditione se sia,<br />

insino a li artifici exclusive, sia licito promectere e pagare, costituire né recevere,<br />

tanto in denari contanti quanto in oro, argento, gioie, possessioni, case o altre<br />

cose in una o più volte in dota o per dota, che exceda el numero, prezzo et<br />

valore de fiorini cinquecento a bolognini XL per forino; né sia licito a questo<br />

convenire per alcuno pacto o consentimento etiam giurato, né alcuno altro modo<br />

o via, directa o indirecta. Dechiarando che dal presente capitolo et statuto sieno<br />

excepte et non se comprendano pupille et altre donne che fossero inferiori a li<br />

nobili, et che se maritassero ad alcuno de essi nobili, le quale possano constituire<br />

le dote in qualunque quantità. Et similiter quando se aparentassero con alcuno<br />

forestiero lo sia licito recevere le dote sopra li V c fiorini; ma non, econtra,<br />

quando alcuno cetadino contraesse parentado con alcuno forestiero non le sia<br />

licito excedere <strong>la</strong> sopradicta somma.<br />

Item, che li artifici et onne altro cetadino et persona non comprensa de<br />

sopra et onne habitante non possano constituire, dare, né recevere maiure dota


152 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de fiorini doycento a bolognini 40 per fiorino per via directa o indirecta, come<br />

nel precedente capitolo è expresso.<br />

Item, che a niuno cetadino o habitante de qualunche grado, dignità et prehiminentia<br />

sia licito spendere in vestimenta, calzare o altri ornamenti de qualunche<br />

qualità sieno, per tucta <strong>la</strong> persona de <strong>la</strong> donna, più che el terzo de <strong>la</strong> dote. Et<br />

se alcuna donna maritata o da maritarse non avesse tanta dote che <strong>la</strong> terza parte<br />

de <strong>la</strong> dote non bastasse a vestir<strong>la</strong> honestamente secondo <strong>la</strong> sua qualità, li infrascritti<br />

offitiali possano derogare, suplire et remectere.<br />

Item, che niuna donna possa portare veste alcuna <strong>la</strong> quale abbia de stragino<br />

o coda più de doi piedi pigliando <strong>la</strong> mesura quando <strong>la</strong> donna è senza pianelle;<br />

neanco scol<strong>la</strong>to oltra doi deta da li primi doy ossa del pecto in giù, conrespondendo<br />

honestamente a li scol<strong>la</strong>ti de le spalle. Et si le veste in sino ad mo’ facte<br />

non se podessero resarcire comodamente et reasectare, debbiano coprire el pecto<br />

et spalle con panni de lino o seta non trasparente.<br />

Item, che qualunche persona trasgredisca alcuni de li sopradicti capituli o<br />

farà contra alcuni d’essi per modo alcuno, incurra <strong>la</strong> pena de XXV ducati d’oro<br />

per ciaschuna volta, da applicarse per uno quarto a <strong>la</strong> Camera appostolica, per<br />

l’altro a li uffitiali infrascritti per le cose necessarie a lo offitio, per l’altro quarto<br />

allo executore, et per l’altro a <strong>la</strong> capel<strong>la</strong> le Sancto Ioseph per ornamenti de <strong>la</strong><br />

capel<strong>la</strong>, del quale non se possa fare gratia si no obtinuto el partito a scotrino<br />

secreto per le tre parte de quactro.<br />

Et per le dicte pene siano tenute et possano essere costretti padri, fratelli,<br />

avi et madre per sina le spose staranno in casa loro, et da poi seranno andate a<br />

marito li mariti et sociri siano obligati. Et tamen le donne che contrafaranno in<br />

alcuna de le predecte cose, oltra <strong>la</strong> pena pecuniaria, onne volta incurrano <strong>la</strong><br />

pena de <strong>la</strong> excomunicatione <strong>la</strong>te sententie, da <strong>la</strong> quale non possano essere absolute<br />

si non dal pontifici, excepto in articulo de morte aut pagato uno ducato ad<br />

lo hospitali de Santa Maria de <strong>la</strong> Misericordia con effecto per ciascuna volta<br />

seranno incurse in dicta censura; et si li confessori assolveranno non precedente<br />

<strong>la</strong> dicta satisfatione incurrano <strong>la</strong> medesima censura, <strong>la</strong> quale però non se intenda<br />

incurrere quando se excedessero o preterissero li sopradicti capitoli o ordinamenti<br />

in minima quantità o altre cose de chiarirse ad arbitrio de li infrascritti<br />

offitiali da eleggersi.<br />

Item, che li genthilomini legitimi et naturali che ànno dominio de doi castelli<br />

o più, almeno de XXV fochi l’uno, non siano essi né le donne loro sottoposti a<br />

li sopradicti capituli et ordinamenti; ma non se intenda si non per li legitimi et<br />

naturali de quel<strong>la</strong> casa et sangue haverà dicto dominio.<br />

Et accioché li dicti capituli se mandano ad effecto et in observantia, li magnifici<br />

signori priori con lo conselglio de lo stato debbiano eleggere ad benep<strong>la</strong>cito<br />

cinque cetadini morigerati, gravi et honesti, quali excedano <strong>la</strong> età de cinquanta<br />

anni, et sieno obligati a facere et curare <strong>la</strong> omnimoda observantia de<br />

tucti li sopradicti capituli et ordinamenti, et puniri li trasgressori et li inobservanti,<br />

et etiam abbiano arbitrio, potestà et auctorità chiarire, limitari et modificare<br />

li pretii de li vestimenti, centure, perle et gioie et qualunche altra ambiguità


Perugia<br />

153<br />

et altercatione occurrerà in alcuna cosa conprensa o non in dicti ordinamenti. Et<br />

tutto quello per li dicti offitiali et cetadini o quactro de essi serà chiarito, pronunptiato<br />

et modificato a scotrino secreto se debbia mandare ad exceutione, et<br />

ciaschuno si debba acquiescere; et de tali dechiaratione et limitatione non se<br />

possa appel<strong>la</strong>re, recurrere né rec<strong>la</strong>mare per modo alcuno.<br />

68. 1506, aprile 8<br />

Bandi<br />

Disposizioni suntuarie 110<br />

69. 1508, aprile 1<br />

Decreto<br />

Decretum confirmationis capitolorum vestitus et superstitum eorumdem<br />

Leonardus, basilice XII Apostolorum presbiter cardinalis Agemnensis, Perusie<br />

Umbrieque Sedis apostolice legatus solerte. Ut debemus diligentia attendentes ad<br />

ea que honorem et reverentiam omnipotentis Dei viteque honestatem et substantiarum<br />

frugalitatem civitatem Perusine concernunt, in decoris quibusdam et admodum<br />

superfluis mulierum virorumque expensis et vestitibus diabolica suggerente<br />

et nequitia inductis ex quibus non modica prebetur peccandi commoditas,<br />

fortune patrimoniaque externantur, quibus perniciosis abusibus una cum magnificis<br />

prioris et camerariis eiusdem civitatis salubriter prospicere volentes in eorum<br />

publicis consiliis decem cives et quidam maturi consilii elegerunt, videlicet: duos<br />

pro qualibet porta, quibus attribuerunt et dederunt summam et omnimodam<br />

auctoritatem, arbitrium et potestatem super dictorum vestimentis superfluisque ac<br />

moderatis expensis, ordinandi, reformandi et corrigendi prout eisdem videbitur<br />

et p<strong>la</strong>cebit. Ac etiam sint officiales et superstites pro uno anno post dictorum<br />

ordinamentorum publicationem, incohando et deinde ed benep<strong>la</strong>citum super eorundem<br />

observantia, et sunt:<br />

Victorius ser Matthei notarius prout de predictis <strong>la</strong>tius constat manu ipsius<br />

ser Victorii sub presenti millesimo et die XXII martii. Et ut dictorum offitialium<br />

superstitum et notarii institutio et electio ac reformationes, ordinamenta et statuta<br />

per eos de facta et facienda efficaciter teneantur, auctoritate legationis nostre<br />

confirmamus, approbamus et presentis scripti patrocinio communimus. Supplen-<br />

110 Vedi n. 67, 1506, aprile 7. Riformanze, Lex de vestimentis et ornamentis mulierum<br />

et de dotibus concedendis.


154 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tes omnes et singulos deffectus si qui forsitan intervenerint. Ac mandantes electiones<br />

predictas statuta, reformationes et ordinamenta per prefatos superstites condita<br />

et condenda, que omnia hic pro sufficientis expenssis haberi volumus ac si de eis<br />

et quolibet ipsorum facta esset mentio specialis in omnibus et singulis suis partibus<br />

et qualibet ipsarum vim, robur et effectum sortiri sub penis meis contentis.<br />

Et pro firmiori ac invio<strong>la</strong>bili dictorum ordinamentorum, reformationum, statutorum<br />

et premissorum omnium subsistentia et observantia adiierimus et infligimus<br />

penam excomunicationis <strong>la</strong>te sententie, de facto et sine aliqua dec<strong>la</strong>ratione<br />

in contrafacientes in aliqua predictorum parte a qua non possint ab aliquo absolvi,<br />

nisi a nobis et successoribus nostris preterquam in mortis articulo constituti.<br />

Et in eandem censuram incurrant omnes et singuli confessores absolventes<br />

aliquem vel aliquam transgredientem, donec et quousque penas temporales in<br />

dictis capitulis contentas, non solverint et effectualiter satisfecerint prout in ipsis<br />

continetur statutis, reformationibus usu ceterisque contrariis non obstante quibuscumque.<br />

Quibus omnibus expresse derogans, in quorum fidem presentes fieri et<br />

per secretarium nostrum infrascriptum subscribi sigillique nostri iussimus et fecimus<br />

impressione communiri. Ita est L. cardinalis Agemnensis legatus etc.<br />

Datum Perusie, prima aprilis MDVIII Galeatius<br />

70. 1508, aprile 4<br />

Ricordo di riformanza<br />

Vestitus virorum et mulierum moderatio<br />

Die IIII ta aprilis dicti anni fuit salubriter reformatum circa moderationem vestitum<br />

et habitus virorum et mulierum in plurima capitu<strong>la</strong>, prout <strong>la</strong>tius patet manu ser<br />

Victorii, folio 125.<br />

71. 1508, aprile 4<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> et reformationes super vestimentis et ornamentis hominum et<br />

mulierum 111<br />

Con ciò sia cosa che, secondo <strong>la</strong> varietà de li tempi non sia inconveniente se<br />

mutano le legge e li statuti humane, et si li costume e usanze inique, captive et<br />

111 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 72, 1508, aprile 9-10. Bandi, Disposizioni suntuarie.


Perugia<br />

155<br />

dannose, le quale ànno preso vigore in <strong>la</strong> cità e contado de Peroscia, se <strong>la</strong>ssassero<br />

continuamente crescere et pulu<strong>la</strong>re sensa alcuna mutatione e previsione, finalmente<br />

omne cosa, de giorno in giorno e de male in peggio, anderia a ruina; et<br />

imperò li presenti magnifici signori priori et signore camberlenghe de dicta cità,<br />

con lo adiutorio e favore del reverendissimo in Cristo padre e signore, signore<br />

L. basillice Duodecim Apostolorum presbiteri cardinalis Agenensis, legati dicte<br />

civitatis etc., considerantes le disoneste, disordinate et dannose vestimenta, habiti<br />

et portature già più tempo fa usate e de dì in dì continuamente cresciuti, non<br />

sensa disonore, danno et iactura grandissime de dicta città e de l’universale de<br />

essa, tanto circhi li vestimente de li huomene quanto de donne, imperò volendose<br />

in ciò prevedere e a tale inconveniente succurrere ànno facto electione de<br />

diecie infrascripti nobile e magnifici cictadini, doie cioè per ciashuna porta, dando<br />

a loro piena auctorità, podestà et baylia de provedere, statuire e reformare<br />

circha le predicte cose, como appare per mano de ser Victorio de ser Matheio<br />

publico notario Peroscino. Li nome de li quali cittadini sonno questi, cioè:<br />

Gisberto de Biordo delgl’Odde<br />

Ascanio de Severe de li Alfane, porte S. Subxanne<br />

mesere Mariotto de Guasparre Boncambie<br />

Baptiste de Ranaldo de Monte Melino porte Heburnee<br />

mesere Vincentio de mesere Antonio de Hercu<strong>la</strong>ni<br />

Amico de Nicoló de Pavolo dei Gratiane porte S. Petri<br />

mesere Euliste de Galiotto de Lello dey Balglone<br />

Nicolò de Smiduccio de Monte Melino, porte Solis<br />

Francescho d’Oddo degl’Odde Novelli<br />

Pellino de Pavolo dey Pellini, porte S. Angeli<br />

Li quali X cittadini, essendo insieme congregati nel pa<strong>la</strong>zo de li magnifici<br />

signori priori nel<strong>la</strong> camora del priore per l’arte del cambio, volendo exeguire e<br />

obedire a li prefati reverendissimo monsignore, magnifici priori e camborlenghe,<br />

più varie e diversi dì ànno ragionato e conferito non solo fra loro, ma ancora<br />

con molti altre antiche nobile et experimentati cittadini sopra tale materia, e<br />

veduti e considerati più e diversi statuti de dicta città par<strong>la</strong>nti in tale cosa, con<br />

maturo conselglo e deliberatione statuiro e reformaro nel modo e forma infrascripto,<br />

cioè 112 :<br />

[1] In prima statuiro e ordinaro, che niuno maschio de <strong>la</strong> cità o contado de<br />

Peroscia per lo advenire, de qualunche stato o condictione se sia, excepto soldati,<br />

ardischa né presumma fare né fare fare né portare quelle se facessero per lo<br />

advenire cappe listate o doppie, neanco calze schachate, mozate, strisciate, fran-<br />

112 n. 72, 1508, aprile 9-10. Bandi omette l’intero preambolo.


156 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ciate overo sopra pannate per qualunque modo, né maneche de camisce che<br />

trascendano uno bracio e mezo de te<strong>la</strong> a mesura de braccio de lino Peroscino<br />

intra tucto doie le maneche; neanco giuppone de drappo, cioè velluto o altre<br />

drappe che transcendano <strong>la</strong> mesura de braccie tre e mezo per giuppone. Né li<br />

possano fare dicti giuppone scol<strong>la</strong>te e affeminate, ma debbiano denante al pecto<br />

recoprire li primi ossa del pecto; né anco mettere in ciaschuna cappa de panno<br />

o vero mantello overo robbone più de braccia doie de velluto o altro drappo in<br />

tucto. Neanco possano portare, tanto huomene quanto donne, scarpe né pianelle<br />

de velluto o altre drappe. Et le predicte cose e infrascripte non se intendano per<br />

li soldati, come è dicto de sopra.<br />

[2] Item, statuiro e ordinaro, che niuna donna de <strong>la</strong> cità e contado de<br />

Peroscia né zito<strong>la</strong>, de qualunche età se sino, tanto maritate non maritate o veramente<br />

forestiera habitante familiarmente in dicta cità o contado, de qualunche<br />

stato, grado o condictione se sia, possa, degga, ardischa o presumma portare per<br />

<strong>la</strong> dicta cità o contado, alcune veste né ornamento indosso suo, tanto in capo<br />

quanto in altra parte del dorso, d’alcuna generatione d’oro, ariento o racame de<br />

qualunche generatione se sia. Neanco possa portare alcuna generatione d’oro o<br />

d’ariento, perne o altre gioie per alcuno modo, excepto tre anelli, computandoce<br />

<strong>la</strong> verghetta e una centura o più, cioè li anelli con dicta verghetta, con le gioie<br />

fossero legate in esse anelli, non excedano <strong>la</strong> valuta de fiorini trenta a bol. XL el<br />

fiorino, e le centure con tutti li loro fornimenti fiorini sedece al<strong>la</strong> dicta ragione<br />

in tucto e infra tucto, intendendo et prohibendo che non possano portare cente<br />

con scarselle né sensa al<strong>la</strong> foggia solite portarse per li huomine. Concedendo<br />

però che dicte donne possano portare paternostre o corone fornite d’ariento o<br />

de qualunche altra cosa, purché non trascenda <strong>la</strong> quantità de fiorini seie a bol.<br />

XL in tucto quello se contiene in dicte corone; et anco pectorelle d’ariento etiam<br />

orate e pontali d’ariento, con zigolette e bendelle, purché dicte pectorelle e pontali<br />

in tucto non trascendano <strong>la</strong> valuta de fiorini tre a bol. XL.<br />

[3] Item statuiro e ordinaro che similmente niuna donna né zito<strong>la</strong> antedicte<br />

tanto in veste quanto in altre ornamenti non prohibite per lo precedente capitolo<br />

possa né volg<strong>la</strong> usare né portare in alcuno modo per <strong>la</strong> dicta cità o contado,<br />

che trascienda <strong>la</strong> valuta de <strong>la</strong> quantità de <strong>la</strong> terza parte de <strong>la</strong> sua dote, dummodo<br />

dicto terzo e quantità non passa fiorine doicento a bol. XL el fiorino, de<br />

qualunche quantità fosse dicta dote, computato ancora in dicta quantità de dicto<br />

terzo <strong>la</strong> valuta de li anelli e centure e corone nel precedente capitolo premesse;<br />

entendendo el presente capitolo e quanto in esso se contiene de le spese de<br />

farse dal canto de li mariti in le predecte cose, nelle quale non se intendano li<br />

panni cottidiane.<br />

[4] Item, ad obviare le fraude che podessero farse in dicta dote e promissione<br />

d’esse, statuiro e ordinaro che le dote confessate per li mariti o altre che le recevesse<br />

li dicti mariti o altre obligati a quelle restituire sieno astrecte e tenute quelle<br />

restituire in quel<strong>la</strong> forma che saranno confessate, non obstante che fra le parte<br />

altramente fosse convenuto o pactegiato, quali pacte e conventione intendanse per<br />

non facte, e non dieno alcuno adiutorio a quello fosse obligato a restituire.


Perugia<br />

157<br />

[5] Item statuiro e ordinaro che dicte donne non possano havere né portare<br />

né alcuna d’esse alcuna veste o ornamento dal canto suo o de suoie al tempo de<br />

li sponsali o de puoie a uso de sua persona che trascenda <strong>la</strong> valuta de <strong>la</strong> quantità<br />

de <strong>la</strong> octava parte de <strong>la</strong> dota per liee o da altra per liee promessa e effectualmente<br />

da pagarse, dumodo dicta octava parte non trascenda <strong>la</strong> quantità de<br />

fioriti cinquanta a bol. XL el fiorino, non intendendo che li panni cothidiani e a<br />

uso cothidiano.<br />

[6] Item, statuiro e ordinaro che dicte donne e zitole de <strong>la</strong> cità tanto 113 non<br />

possano portare per dicta cità e contado de Peroscia camorra con tragino, ma<br />

con le pianelle vada sino a terra con doie dita de tragino al più; e altre vestimenta<br />

non possano avere né portare con tragino de più de uno pieie e mezo,<br />

pigliando <strong>la</strong> mesura del dicto tragino quando <strong>la</strong> donna è senza pianelle; neanco<br />

scol<strong>la</strong>to oltre doie deta da li primi ossa del pecto in giù, conrespondendo onestamente<br />

a li scol<strong>la</strong>ti de le spalle. E si le veste in sino a mo’ facte non se<br />

podessero refare e redure commodamente, per quanto è dicto de lo scol<strong>la</strong>to,<br />

debbiano esse donne coprire el pecto e spalle con panni de lino o de <strong>la</strong>na,<br />

velluto o con seta non trasparente. E quanto è dicto de li scol<strong>la</strong>ti non se intendano<br />

per le zitole d’età da dieci anni in giù, né per altre donne e zitole staenti<br />

in casa loro familiarmente.<br />

[7] Item, statuiro e ordinaro che dicte donne e zitole non possano portare<br />

né debbiano maneche de camorre con maiure quantità de uno braccio e mezo al<br />

più infra tucte doie le maneche a mesura de velluto, de qualunche cosa permessa<br />

fossero dicte maneche; né a dicte maneche possano atachare bendelle maiure<br />

de mezo pieie lunghe pendente quando saranno a<strong>la</strong>cciate e atachate; né ancora a<br />

niuno altro vestimento portare maneche de camisce maiure de un bracio e mezo<br />

de te<strong>la</strong> de lino a ragione de braccio le lino Perosino in tra tucte doie le maniche,<br />

como è dicto de sopra de li huomine, pilg<strong>la</strong>ta dicta mesura de braccio de<br />

panno de lino tanto per lungheza quanto per <strong>la</strong>rgheza. Neanco portare alcuno<br />

cerchio de fero, legno, o altra cosa sotto le camorre, perché se intende dicto<br />

portare essere stato alcuna volta dannoso de fare aborte e fare disperdere le<br />

creature.<br />

[8] Item, dicte donne o zitole non possano per lo avenire fare né fare fare<br />

balzane de velluto o altro drappo, né portare dicte se facessoro per lo advenire<br />

a niuno vestimento de <strong>la</strong>rgheza al più de uno sexto de uno braccio a ragione de<br />

braccio de velluto Perosino, facte serà.<br />

[9] Item, che niuno possa a <strong>la</strong> sua sposa innante l’abbia menata a casa sua<br />

dare ufferta in denare o altre cose che excedano al più <strong>la</strong> ragione de ducati doie<br />

per centonaio de fiorini de <strong>la</strong> dota; e altre persone oltra el marito non possano<br />

per le dicta ufferte dare più le ducati doie in denaro o altre cose per ciascuna<br />

persona.<br />

113 n. 72, 1508, aprile 9-10. Bandi segue contado depennato e poi de Peroscia.


158 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

[10] Item, che a le spose e spose (sic) per li actinenti de una parte e l’altre<br />

e anco in fra esse actinente al tempo de li sponsalitii e noze non se possano fare<br />

donamente ad alcuna de dicte persone de una parte e l’altra de maiure valuta o<br />

somma de fiorini quattro a bol. XL el fiorino per ciaschuno actinente, non intendendo<br />

de li ariede, quali se solglono dare.<br />

[11] Item, che al tempo le donne fanno li primi filgloli, maschie e femine<br />

che siano, dal padre o qualunche non havesse el padre da <strong>la</strong> madre o fratelli<br />

non li se possa dare né mandare, computata omne cosa, in dicto caso <strong>la</strong> summa<br />

che exceda <strong>la</strong> valuta de fiorini diece a bol. XL el fiorino. E altre actinente in<br />

dicto caso non possano dare né mandare in omne cosa volessero dare o mandare<br />

oltra <strong>la</strong> valuta de fiorini doie a bol. XL per fiorino per ciascheduna persona.<br />

[12] Item, statuiro e ordinaro che niuna donna né zito<strong>la</strong> del contado o<br />

cictadina rusticale habitante familiarmente in contado, maritate o non maritate,<br />

possa fare né fare fare né portare alcuno vestimento de rosato, né fare maniche<br />

de velluto o altro drappo cremosi. Et de altre drappe non ne possano avere se<br />

no uno paio de maneche de camorre; ma de panno possano fare de rosato e de<br />

pavonazo e altro panno, purché non trascendano <strong>la</strong> mesura de uno braccio a<br />

ragione de mesura de braccio de velluto Peroscino.<br />

[13] 114 Et per maiure observatione de le sopradicte, e a ciò quelle persone<br />

che per zelo de virtù non volessero obedire per timore de pena ne siano costrecte,<br />

statuiro e ordinaro che qualunche persona contraverrà o contrafarà a le<br />

sopradicte cose o in alcuna de esse incurra per ciaschuna volta e per ciaschuno<br />

dì in pena de livere vintecinque de denare de applicarse per <strong>la</strong> terza parte a <strong>la</strong><br />

Camera apostolica et per lo altro terzo a lo accusatore e l’altro terzo a l’offitiale<br />

che ne farà <strong>la</strong> exhecutione; et che ciaschuno offitiale ne possa essere exhecutore;<br />

et quando se procedesse sensa accusatore overo senza exhecutione doie terze de<br />

dicta pena a loro tochante sia de <strong>la</strong> capel<strong>la</strong> de Sancto Iosef et de l’ospedale de<br />

<strong>la</strong> Misericordia. E contrafacendo a le predicte cose o alcune d’esse alcuna donna<br />

o zito<strong>la</strong> sia obligata a dicta pena, oltra dicta donna el marito, e quando <strong>la</strong><br />

contraventione o contrafatione fosse nelle cose da farse dal canto de <strong>la</strong> donna o<br />

zito<strong>la</strong> incurra dicta pena e sia ad essa obligato el padre quando l’avesse, e quando<br />

non l’avesse li fratelli o altre suoie actinente che avessero governo o reggimento<br />

de dicta donna e zito<strong>la</strong>; e che dicta donna o zito<strong>la</strong> o uno de li predicti pagando<br />

dicta pena li altri sieno liberati. E niente de manco dicta pena pagandose per<br />

contraventione o contrafactione de esse donne per le cose se facessero dal canto<br />

del marito se possa per esso marito mettere a conto de <strong>la</strong> dote de esse donne; e<br />

tanto meno se habbia de dicta sua dota a restituire per lo marito o suoie herede<br />

quando essa pena se pagherà per esso marito. E oltra dicta pena le predicte<br />

persone né alcune d’esse possa né debbia essere odita in iuditio agendo né difendendo<br />

per alcuno modo; e in tale caso omne iurisdictione che fosse apresso a<br />

qualunche giudice in loro favore se intenda essere tolta et annul<strong>la</strong>ta penitus et<br />

114 n. 72, 1508, aprile 9-10. Bandi unisce <strong>la</strong> rubrica al<strong>la</strong> precedente.


Perugia<br />

159<br />

omnino, et omne acto che venisse in suo favore sia nullo, et contra de loro valg<strong>la</strong><br />

et tenga per sino a tanto <strong>la</strong> pena non serà pagata, e non da puoie; et anco se<br />

intendono privati ipso facto de omne offitio, al quale fossero publicati e se publicheranno;<br />

e tale offitio ciaschuno el possa impetrare de <strong>la</strong> signoria reverendissima<br />

de monsignore el legato o governatore o luocotenente che fosse a li tempi,<br />

come offitio vacante. Et niente de manco li offitiali de <strong>la</strong> cità e contado de<br />

Peroscia de ciò recerchate che fossero negligente a fare executione de le dicte<br />

pene o de alcuna de esse incurra ipso facto <strong>la</strong> pena de cento livere de denaro,<br />

nel<strong>la</strong> quale debbiano essere condemnate per li loro sindicatori nel tempo del loro<br />

sindicato da retenerse per <strong>la</strong> signoria del thesauriere de <strong>la</strong> Camora apostollica de<br />

Peroscia o per li fancelli seranno a li tempi de’ loro sa<strong>la</strong>re e oltra <strong>la</strong> predicta<br />

pena se intendo excomunicate, et <strong>la</strong> excomunicatione <strong>la</strong>te sententie, secondo se<br />

contiene in <strong>la</strong> confermatione facta per <strong>la</strong> reverendissima signoria de monsignore<br />

legato e de altre censure da imponerse.<br />

[14] Item, statuiro et ordinaro che li predicti capitoli e le cose se contengono<br />

in esse e le prohibitione in esse facte non se intendono né habbiano luoco in<br />

quelli citadini che fossero signori almeno de doie castelli de fuochi vintecinque<br />

l’uno almeno.<br />

[15] Item che niuno sartore, sartrice, racamatore o racamatrice né calzo<strong>la</strong>re<br />

o qualunche altra persona possa, volg<strong>la</strong> né debbia tag<strong>la</strong>re, dirizare, coscire o in<br />

qualunche modo fare alcuno vestimento o altra cosa, o conselg<strong>la</strong>re se faccia<br />

contro li ordene e forma in esse ordine de sopra dicte in dicti vestimente e altre<br />

cose, tanto de li huomene quanto de donne, l’una cosa o l’altra congruamente<br />

referendo. E contrafacendo ciaschuna volta incurra in <strong>la</strong> dicta pena de livere<br />

vintecinque d’applicarse como de sopra. E anco <strong>la</strong> dicta pena de non essere<br />

odito in giuditio, agendo overo defendendo, similmente, como de sopra; et similmente<br />

<strong>la</strong> pena de <strong>la</strong> privatione de tutti li offitii quanto a quilli sopradicti avessero<br />

offitii, et le censure, secondo se contiene in dicta confirmatione facta per lo<br />

reverendissimo monsignore legato e altre censure da imponerse.<br />

[16] Item, che <strong>la</strong> observantia de li sopradicti ordinamenti e capituli incomenza<br />

avere luoco et effecto a dì sedece del presente mese d’aprile; li quali<br />

e<strong>la</strong>psi e passati, li contrafacenti, maschi e femene, incurrano le predicte pene<br />

temporale et excomunicatione 115 .<br />

72. 1508, aprile 9-10<br />

Bandi<br />

Disposizioni suntuarie 116<br />

115 n. 72, 1508, aprile 9-10. Bandi 2 aggiunge magiure.<br />

116 Vedi n. 71, 1508, aprile 4. Riformanze, Capitu<strong>la</strong> et reformationes super vestimentis<br />

et ornamentis hominum et mulierum.


160 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

73. 1508, aprile 18<br />

Breve apostolico<br />

Approvazione pontificia del testo precedente<br />

Iulius papa secundus. Dilecti filii, salutem et apostolicam benedictionem. Statuta<br />

per vos de ornatu mulierum virorumque civitatis et comitatus vestri facta<br />

que in quatuordecim capitu<strong>la</strong> sunt distincta diligenter inspeximus appobationeque<br />

et confirmatione nostra dignissima iudicavimus. Pertinent enim ad <strong>la</strong>udem<br />

Dei et conservationem reipublice vestre, per il<strong>la</strong> namque insanis profusionibus<br />

atque pompis virorum et mulierum, tam in vestibus quam in reliquis ornamentis<br />

modus imponitur. Capitu<strong>la</strong>, igitur, ipsa utpote <strong>la</strong>udabilia ac magna prudentia et<br />

consideratione facta, tenore presentium, auctoritate apostolica approbamus et confirmamus,<br />

et ab omnibus quos capitu<strong>la</strong> antedicta concernunt sub penis in illis<br />

contentis invio<strong>la</strong>biliter observari volumus et mandamus, in contrarium facientibus<br />

non obstantibus quibuscumque.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XVIII aprilis<br />

MDVIII, pontificatus nostri anno quinto.<br />

74. 1508, giugno 16<br />

Breve<br />

Breve confirmationis capitulorum vestitus<br />

Dilecti filii, salutem et apostolicam benedictionem. Statuta per vos de ornatu<br />

mulierum virorumque civitatis et comitatus vestri facta, que in XIIII capitu<strong>la</strong> sunt<br />

distinta, diligenter inspeximus approbationeque et confirmatione nostra dignissima<br />

iudicavimus. Pertinet enim ad <strong>la</strong>udem Dei et conservationem rei publice per<br />

il<strong>la</strong> namquam insanis profusionibus atque pompis virorum et mulierum, tam in<br />

vestibus quam in reliquis ornamentis modus imponitur. Capitu<strong>la</strong> igitur ipsa ut<br />

pote <strong>la</strong>udabilia ac magna prudentia et consideratione facta, tenore presentium<br />

auctoritate apostolica approbamus et confirmamus et, ab omnibus quos capitu<strong>la</strong><br />

antedicta concernunt, sub penis in illis contentis invio<strong>la</strong>biliter observari volumus<br />

et mandamus. In quorum faciendo non obstante quibuscumque. Datum Rome<br />

apud Sanctm Petrum, sub annulo piscatoris, die XVIIII aprilis millesimo DVIII,<br />

pontificatus nostri anno quinto.<br />

Sigismundus<br />

A tergo: Dilectis filiis prioribus artium et comuni civitatis nostre Perusie.


Perugia<br />

75. 1508, giugno 16<br />

Pubblicazione di breve<br />

Publicatio suprascripti brevis<br />

161<br />

Magnifici signori priori de l’arte de <strong>la</strong> città de Perosia, de voluntà et commissione<br />

de monsignore reverendissimo el legato, fanno noto et manifesto ad<br />

omne persona, come <strong>la</strong> santità di nostro signore papa Iulio II do , per suo breve<br />

dato ad XVIIII de aprile proximo passato ha confirmato et approbato li statuti,<br />

reformatione et capituli facti sopra el moderare del vestire delli homini et donne;<br />

comandando epsi statuti et capituli doversi invio<strong>la</strong>bilmente da omne persona de<br />

qualunche stato, grado et dignità, observare, sotto le pene temporale et etiam de<br />

excomunicatione <strong>la</strong>te sententie, come più diffusamente appare in cancellereia del<br />

comuno de Perosia. Die XVI iunii MCCCCCVIII. Filippus Sgambonis publicus tubicina<br />

comunis retulit se dicta die, una cum tribus aliis tubicinibus(!) publicasse et<br />

preconizasse suprascriptum bannimentum pro loca publica et consueta etc.<br />

76. 1510, aprile 26<br />

Riformanze<br />

Corectio ordinamentorum vestimentorum virorum et mulierum<br />

Existentes in unum collegialiter congregati in audientia ante cameram capitis<br />

offitii supradicti, magnifici domini priores, numero novem presentes et in concordia,<br />

absente Ioanne Tadeo Mariani de Ballionibus eorum sotio et collega, nec<br />

non celeberrimi in iure doctores et nobili Perusini videlicet dominus Marioctus<br />

de Boncambiis, dominus Vincentius de Hercu<strong>la</strong>nis et dominus Eulistes de Ballionibus,<br />

Gisbertus Biordi de Oddis, Amicus Nico<strong>la</strong>i Pauli de Gratianis et Franciscus<br />

Oddi de Oddonibus Novellis, cives iam electi super reformatione vestimentorum<br />

et ornamentorum, tam hominum quam mulierum civitatis et comitatus<br />

Perusii, de qua electione constat manu ser Victorii ser Mathei notarii, olim magnificorum<br />

dominorum priorum sub infrascripto millesimo, et considerantes statuta<br />

et ordinamenta per eos condita sub 1508 et die 4 aprilis super reductione<br />

dictorum vestimentorum esse magis ardua et rigida, et indigere aliquali modificatione;<br />

ideo hac re inter eos discussa et bene examinata ipsa statuta et ordinamenta<br />

et capitu<strong>la</strong> reduxerunt, corigerunt et modificaverunt modo infrascripto,<br />

prefato tamen Francisco Oddi contradicente, videlicet:<br />

In primis circha al primo capitolo, dove par<strong>la</strong> de le calze, se modifica et<br />

togliese lo strasciano et el sopra pannato, dumodo ch’el sopra pannato non se<br />

possa fare de niuna ragione de drappo.<br />

Item le maneche de le camiscie se extendano a doie braccia o de te<strong>la</strong> o de<br />

panno de lino a mesura de braccio Perusino.


162 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item li giupponi se extendano perfino a quattro braccia circha: l’altre dei<br />

dicti giupponi aposti se rinovano e togliano via.<br />

Circa al sexto capitolo dei tragini de le donne, se dechiara le camorre non<br />

podere havere magiore tragino che uno piede senza pianelle, et li altri panni non<br />

possano essere più de doi pieie similiter senza pianelle; et li scho<strong>la</strong>ti non possano<br />

essere ultra quatro deta de li primi ossa del pecto in giù.<br />

Circa al septimo capitolo de le maneche da donna se tollera poderse fare<br />

insino a doi braccia a mesura de velluto, et quanto a le maneche de le camiscie<br />

non possano trasciendere <strong>la</strong> mesura de doy braccia, come è dicto de li homine.<br />

Et ita dixerunt, reduxerunt et modificaverunt omni meliori modo etc.<br />

77. 1526<br />

Statuti<br />

De vestimentis, ornamentis et arediis mulieribus permissis et prohibitis 117<br />

Al testo segue l’addictio: Quia ut continua docet experientia et tempestate<br />

nostra, vidimus, fere de quinquennio in quinquennium, nova oriri vestimenta et<br />

varia reperiri ornamenta et dimissis veteribus homines novis invenctis applicari.<br />

Et consequenter nec per insertum statutum nec alia ordinamenta postea et temporibus<br />

nostris edita magnisque penis et excomunicatione val<strong>la</strong>ta observari, et<br />

hominum vanitates nul<strong>la</strong> lege posse coherceri, et nil aliud fuerit nisi fidelium<br />

animas censuris annodare, et ordinamenta predicta in civium pernitiem et iacturam<br />

omnino cedere, et mulierum bursias querentium ab excomunicationibus absolvi<br />

aut ad eorum licentiosa ornamenta habilitari evacuare huiusmodi erroribus,<br />

immo animarum exitio occurrere cupientes, statutum predictum et quecumque<br />

alia ordinamenta desuper hactenus edita corigimus, limitamus, ampliamus et reducimus<br />

habere locum et sortiri debere effectum et habere prohibitionem tantummodo<br />

in vestis et pannis auri et argenti cum reservationem personarum de<br />

quibus in dictis aliis ordinamentis.<br />

Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere vel portare<br />

nisi duas robbas honorabiles tantum 118<br />

Al testo segue l’addictio: Statutum predictum limitamus et ampliamus ut supra<br />

in proxima additione.<br />

117 Vedi n. 29, Inizi sec. XIV. Statuti, addictio dopo Rub. 31.<br />

118 Vedi n. 11, 1366, Statuti, Quod mulieribus euntibus ad maritum non liceat habere<br />

vel portare nisi duas robbas honorabiles tantum.


Perugia<br />

De quibusdam rebus non donandis vel presentandis per consanguineos<br />

occasione alicuius predicte parentele 119<br />

De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto officiali et eius<br />

familia et nomen suum 120<br />

De modo pene solvende per mulieres et qualiter compel<strong>la</strong>ntur et<br />

solvant 121<br />

De donis et mancis non fiendis afigliatis 122<br />

De conviviis dominarum de sero non fiendis 123<br />

De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum et de modo<br />

vivandarum 124<br />

Quod convivantes a certo numero supra teneantur notificare antefactum 125<br />

Al testo segue l’addictio: Addimus et extendimus usque ad numerum duodecim<br />

personarum.<br />

De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel mulieribus que<br />

maritarentur 126<br />

De ludis coronarum et rinarum et aliorum non faciendis 127<br />

163<br />

119 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De quibusdam rebus non donandis vel prestandis per<br />

consanguineos occasione alicuius predicte parentele.<br />

120 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De recusantibus vel fugientibus vel ce<strong>la</strong>ntibus se a dicto<br />

officiali et eius familia et nomen suum.<br />

121 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De modo pene solvende per mulieres et qualiter alii pro<br />

eis compel<strong>la</strong>ntur et solvant.<br />

122 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De donis et mancis non fiendis affigliatis.<br />

123 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De conviviis dominarum de sero non fiendis.<br />

124 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De conviviis non fiendis nisi usque ad certum numerum<br />

et de modo vivandarum.<br />

125 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod convitantes a certo numero supra teneantur noti-<br />

ficare officiali.<br />

126 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De donis et manciis non fiendis religiosis personis vel<br />

mulieribus que maritarentur.<br />

127 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De ludis coronarum et rainarum et aliorum non faciendis.


164 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Al testo segue l’addictio: Addentes dicimus quod rine predicte fieri non<br />

debeant, maxime in civitate, burgis et suburgis aliquo modo, sub pena X librarum<br />

denariorum ultra penas de quibus supra; in quas penas incurrere debeant<br />

patresfamilias et alii qui presunt facientibus rinas predictas. Quas penas<br />

volumus applicari pro medietate comunis Perusie, pro quarta capelle Sancti<br />

Ioseph, pro alia quarta officiali exequenti, gravantes officiales dicte civitatis ut<br />

de predictis executionem faciant sub dicta pena X librarum dicto communi<br />

applicanda.<br />

De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias 128<br />

Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad pias causas 129<br />

Quod non portentur ornamenta vel alia prohibita tempore nuptiarum<br />

vel conviviorum 130<br />

De extimatoribus eligendis super arediis 131<br />

De mortuis non ornandis et non portandis certa forma 132<br />

Al testo seguono le addictiones: Ista Rubrica est abrogata per reverendum<br />

dominum episcopum Cornetanum, ut patet registrata, videlicet folio 86, quia videtur<br />

contraire ecclesiasticam libertatem.<br />

Addentes dicimus et ordinamus quod predicta et alia sequentia esse materiam<br />

usque ad rubricam quod dictus officialis sit iudex viarum p<strong>la</strong>tee etc. intelligantur,<br />

procedant et regulent et effectum habeant iuxta et secundum ordinamenta<br />

et regu<strong>la</strong>tiones alias desuper factas per dominos priores et camerarios<br />

dicte civitatis sub annis Domini millesimo quingentesimo octavo. Que omnia volumus<br />

observari sub penis in eis contentis.<br />

Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore causa mortis<br />

alicuius, excepta uxore 133<br />

128 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De amantibus et vaghegiantibus ad indulgentias.<br />

129 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod ordinamentum conviviorum non habeat locum ad<br />

pias causas.<br />

130 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod non portentur chorone vel schiagialia tempore<br />

nuptiarum vel conviviorum.<br />

131 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De extimatoribus eligendis super arediis.<br />

132 Vedi n. 11, 1366. Statuti, De mortuis non ornandis et non portandis certa forma.<br />

133 Vedi n. 11, 1366. Statuti, Quod nullus possit se induere de nigro vel alio colore<br />

causa mortis alicuius, excepta uxore.


Perugia<br />

78. 1529, giugno 20<br />

Riformanze<br />

Reformationes legis vestimentorum mulierum 134<br />

165<br />

Item cum publice feratur legem seu reformationem per vetustos presentes<br />

super moderamine immoderatarum expensarum luxus et sumptuositatis vestituum<br />

mulierum, civium et inco<strong>la</strong>rum Perusine civitatis ac eius comitatus editam sub<br />

anno Domini 1508 et die quarta aprilis, manu ser Vittorii ser Matei olim publici<br />

notarii Perusini. Iam plerisque annis et in presentiarum non solum in desuetudine<br />

abiisse immo unusquisque agens quod sibi rectum videtur et cum ex predicto<br />

luxu ac superfluo situs, ornamentorum, vestituum et aliarum rerum predictarum<br />

de quibus in cancelleria Perusii sub dictis annis et die, manu dicti notarii<br />

<strong>la</strong>tum patet maximum dannum, iactura et de timendum hominibus, civibus et in<br />

solis Perusinis inferat.<br />

Cum fert tota dos immo paninconium in dictis ornamentis et vestitibus<br />

di<strong>la</strong>batur volentes prelibati magnifici domini priores tot superfluitatibus in moderamini<br />

expensibus et luxuriis obviatur etiam cum non videatur in conveniens<br />

quod ob ipsum et etatum varietati etiam statuta varientur humana seu corrigantur<br />

immutentur et amplientur, ideo super hoc die precedente factis, propositiis<br />

exhibitiisque consiliis facto proposito et misso partito ad busso<strong>la</strong>m in<br />

fabas albas et nigras solemniter obtento et hodie inter predictos dominos camerarios<br />

factis super predictis propositis exhibitisque consiliis et discussis discutiendis<br />

facto proposito et partito misso ad busso<strong>la</strong>m fabas albas et nigras<br />

solemniter obtento per trigintaocto camerarios restituentes in busso<strong>la</strong>m earum<br />

fabas albas vel sic, duabus nigris in contrarium repertis non obstante ex omnibus<br />

arbitriis, auctoritatibus, facultatibus et bayliis eiusdem coniuctis vel divisis<br />

datis, atributis et concessis ex forma quocumque statuti civitatis Perusii et<br />

omni meliori modo et cetera statuerunt, ordinaverunt, reformaverunt et decreverunt<br />

infrascriptas leges et capitu<strong>la</strong>, correctionis, additionis et moderationis<br />

perpetua lege invio<strong>la</strong>biliter observanda sub penis et gravaminibus infrascriptis<br />

mandantes ex nunc observari debere pro ut tam in primis capitulis et ordinamentis<br />

manu dicti ser Victorii quod in infrascriptis capitulis et statutis continetur<br />

ad habendo presentis capitulis in omnibus qui presentibus reformationibus<br />

non contrarient videlicet.<br />

Primum capitulum<br />

1. In prima che detta legge et ordinamento fatto per mano del detto ser<br />

Victorio in quanto che par<strong>la</strong> de li homini loro signorie vogliano per <strong>la</strong> presente<br />

134 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 79, 1529, giugno 20. Ordinamenti, Legge et ordinamenti facti sopra li vestimenti<br />

de le donne et spose peroscine;<br />

n. 81, 1529, giugno 27. Bandi, Vestitus mulieri additiones.


166 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

legge dicto capitolo par<strong>la</strong>nte del modo del vestir de li dicti homini attendendo<br />

già quali per <strong>la</strong> nobiltà, per l’arte militare quasi ognuno allo exercitio di quel<strong>la</strong><br />

sia inclinato et honore non minimo se ne rende a <strong>la</strong> patria et per ciò sia quasi<br />

lecito portar li vestimenti honorevoli, sia in tutto et per tutto annul<strong>la</strong>to et de<br />

ceterum ali homini li sia lecito come a loro piacerà andar vestiti remectendo<br />

tal cosa a <strong>la</strong> coscientia et discreptione loro anul<strong>la</strong>ndo tutte le pene dechiarate<br />

contro loro per tal cosa volendo solo per le donne doversi intendere et comprendere.<br />

2. Item che oltre le pene aposte et dechiarate nel XIII o capitulo già fatto et<br />

ordinato per mano del dicto ser Victorio deli quali nel<strong>la</strong> dicta cancel<strong>la</strong>ria è stato<br />

agionto et deliberato che quelli li quali per <strong>la</strong> contraventione venissero privati<br />

deli officii ali quali fussero pubblicati non possono per alcuno modo a essi officii<br />

esser restituiti etiam per gratia de alcuno superiore ma che li signori priori et<br />

camorlenghi per lo tempo existente poseno et debieno elegere et substituire altri<br />

nel luocho de tal publicato trasgressore secondo l’ordine et consuetudine antiqua<br />

del pa<strong>la</strong>zo da confirmarse da puoi dal detto superiore pro reverenzia sua.<br />

3. Item loro signorie hanno nuovamente ordinato et statuito che le donne<br />

comprese per li dicti già facti capituli non possano né debbiano havere, né portare<br />

scarpe, né pianelle de velluto, né fabricate con alcuna sorte et generatione<br />

d’oro, argento o altro drappo, sotto pena a li calzo<strong>la</strong>rii che le facessoro XXV<br />

libbre de denare aplicarse come de sopra e ditto, et le donne incurrano medesimamente<br />

<strong>la</strong> pena expressa et statuta contra qualunche portasse oro overo argento.<br />

4. Item che non se possa fare alcuna veste, camorra o altro vestimento de<br />

velluto, panno o altro drappo con fioroni, racchami o altre foggie si che siano<br />

de uno medesimo colore exceptuate so<strong>la</strong>mente le balzane concesse et permesse<br />

dal sexto capitolo.<br />

5. Item che ditte donne non debiano né possano havere, né portare dal<br />

<strong>la</strong>to loro alcuna veste, ornamento o ariedo in tutto che trascenda <strong>la</strong> sexta parte<br />

promessa et effectualmente pagata pur che <strong>la</strong> dicta sexta parte non exceda <strong>la</strong><br />

valuta de fiorini cento a bolognini quaranta et che nelli ariedi non se possano<br />

portare guanciali o simili cose con rachami o fornimenti <strong>la</strong>vorati con oro, dechiarando<br />

che in dette veste et valore de esse non se intendono panni usuali et<br />

quotidiani.<br />

6. Item che li capitoli vecchi già fatti come de sopra per mano del dicto<br />

ser Victorio non repugnanti né contradicti ale presenti correctione et additione,<br />

loro signorie in tutto et per tutto confirmano con reservatione de le pene temporale<br />

et remotione et annul<strong>la</strong>tione de <strong>la</strong> ex comunicatione <strong>la</strong> quale ex nunc<br />

anul<strong>la</strong>mo et removemo.<br />

7. Item per magior observantia de <strong>la</strong> presente constitutione è stato agionto<br />

et ordinato che oltre le altre pene li confessori non debbiano absolvere ditti<br />

trasgressori si non pagati prima soldi cinquanta a <strong>la</strong> fabrica del tabernaculo del<br />

glorioso corpo di Christo da farse nel<strong>la</strong> chiesa de San Lorenzo.<br />

8. Item si alcuno de <strong>la</strong> città o contado di Peroscia o altri in suo nome<br />

havesse impetrato o per lo advenire impetrasse d’alcuno superiore alcuna in-


Perugia<br />

167<br />

munità, prerogativa overo licentia da far portare o per altro modo procurare<br />

cosa che contravengha alle antique et nove fatte ordinatione, capitoli et statuti<br />

sia tale impetrarse licentiato o obtinente tenuto renunciare et che li signori<br />

priori per lo tempo existenti sieno tenuti et debiano constrengere et con ogni<br />

oportuno remedio operare che tal prevaricatore et inobediente renunti a <strong>la</strong><br />

ditta concessione.<br />

9. Item per magior observantia dele già fatte constitutione et presenti capitoli,<br />

correctione et additione inherendo loro signorie et aprobando intra le altre<br />

cose el XIIII o capitolo par<strong>la</strong>nte del modo del procedere et exeguire contra li<br />

trasgressori hanno statuito et confirmato che ogni persona possa essere accusatore<br />

al magnificio podestà et suoi iudici et collecterali per lo tempo existenti con<br />

doi testimoni o vero metterli in scriptis in uno tamburro o vero casseta existente<br />

dinanzi da<strong>la</strong> Madonna del Verde in San Lorenzo, li quali testimoni et accusatori<br />

debieno dal dicto podestà et colecterali essere tenuti secreti procedendo contra li<br />

inobedienti; da poi al<strong>la</strong> debita executione senza alcuno respecto per le pene<br />

incurse come è solito deli altri maleficii.<br />

Annotando in uno libro particu<strong>la</strong>re chiamato Specchio, el delinquente et sua<br />

contemnatione de collocarse et reponerse nello armario del comune de Peroscia<br />

una cole altre condemnatione in che contrafacendo esso podestà, iudici et colleterali<br />

et essendo negligente incurreno nelle medesime pene che incursi fussero li<br />

dicti trasgressori da retenerse al tempo de lo sindicato del loro sa<strong>la</strong>rio aperitione<br />

de qualunche el dimandasse et accioché li denunziati et accusati siano con magior<br />

facilità condemnati et puniti et per torre ogni onbra et suspectione è stato<br />

deliberato et ordinato che il podestà et iudici prefati sieno tenuti et debiano<br />

ciascheduno mese mandare uno suo offitiale insieme col cancelliere de<strong>la</strong> comunità<br />

a <strong>la</strong> ditta cassetta o vero tamburro a pigliar <strong>la</strong> notu<strong>la</strong> de li tamburrati et quali<br />

esser retrovati colpevoli per testificatione de doi testimoni predicti scrivere et<br />

condemnare come è ditto de sopra.<br />

Item aciò che sia più noto et manifesto se da et concede tempo et di<strong>la</strong>tione<br />

sei giorni a provedere circha <strong>la</strong> observantia del presente bando.<br />

Antonius Camillus de Cantiano utriusque iuris doctor, Perusie Umbrieque<br />

locumtenens.<br />

Decretus et confirmatio dicte legis<br />

Legem seu reformationem senatus consultus Perusini nuperrime editam sub die<br />

XX a instantis mensis iunii, manu ser Iohannis Maffani circha silicet moderamene<br />

vestitus mulierum loquentem ac luxus profusiones et immoderatos suptus cohibentem,<br />

confirmatione nostra dignam fore et ad comunem utilitatem tendere censentes<br />

harum seriem in qualibet parte sui etiam cum veteribus capitulis alis de super celebratis<br />

sub 1508 manu ser Victorii ser Mathei confirmamus et presenti patrocinio,<br />

authoritate qua fungimur munimus suplentes omnes et singulos defectus si qui forsan<br />

in eisdem intervenisset. Mandantes ab illis ad quos spectat et spectabit ut<br />

vetera et recentia ipsa summa animadversione digesta capitu<strong>la</strong> et constitutiones ad<br />

unquam observari et adimpleri debere sub penis et preiudiciis in eis contentis,<br />

contrariis non obstantibus quibuscumque.


168 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ita est et confirmamus ut supra Antonius de Cantiano locumtenens generalis.<br />

Datum Perusie die XXV iunii MDXXVIIII.<br />

Marchus Phylonardus 135 .<br />

79. 1529 giugno 20<br />

Ordinamenti<br />

Legge et ordinamenti facti sopra li vestimenti de le donne et spose<br />

Peroscine 136<br />

Leges et ordinamenta super moderamine vestituum mulierum Perusinarum<br />

priscis temporibus condita et noviter reformata, ampliata et correcta tempore<br />

magistratus magnifici viri domini Ioannis Antonii Vibiani et sociorum rei publice<br />

Perusine decurionum manu ser Ioannis Maffani et ut omnibus innotescant vernaculo<br />

sermone impressa.<br />

Con ciò sia cosa che per li antiqui reformatori de li statuti et ordinamenti<br />

de <strong>la</strong> città de Peroscia fosse ancora ordinato et statuito che le donne de essa<br />

città et contado non potessero li vestimenti loro portare, si non con certi modi<br />

et limitatione (veramente sancti et optimi decreti, come per mano de ser Vittorio<br />

de ser Matheo già publico notario a pieno appare nel<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>ria de essa<br />

città sotto al 1508 a dì 4 de aprile, et quelli per el troppo licentioso vivere già<br />

siano in desuetudine, immo in abusione et prophanati, commo a pieno se vede<br />

per lo immoderato et sumptuoso vestire che da tutti se fa), del che non pocha<br />

iactura, dishonore et danno ne seguita al<strong>la</strong> prefata città et homini de essa, presertim<br />

<strong>la</strong> grande superfluità de li ornamenti muliebri; per <strong>la</strong> qual cosa, volendo<br />

li magnifici signori priori de l’arte de <strong>la</strong> città de Perosia remediare ad tante<br />

inconveniente superflue et immoderate spese, et ancora non parendo inconveniente<br />

che variandosi li tempi etiam li statuti humani se debbiano variare, correggere,<br />

inmutare et ampliare, però loro signorie una con li signori camorlenghi<br />

nel publico consegio a dì XX del mese de giugno del presente anno 1529, per<br />

mano de ser Giovanni de Maffano notario da loro signorie, servatis servandis,<br />

hanno decreto, firmo statuito et ordinato li infrascripti capituli, correctione,<br />

moderatione, additione et legge perpetua da observarse invio<strong>la</strong>bilmente sotto le<br />

135 n. 79, 1529, giugno 20. Ordinamenti. Legge et ordinamenti facti sopra li vestimenti<br />

de le donne et spose peroscine In corsivo <strong>la</strong> parte in comune ai due documenti.<br />

136 Il documento, pur derivando dal precedente, si riedita quasi per intero, tranne <strong>la</strong><br />

parte re<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong> conferma luogotenenziale, perché riporta anche il testo dei primi 15 capitoli,<br />

assente nelle riformanze e, per <strong>la</strong> parte in comune, presenta numerose varianti.<br />

Il documento è a sua volta col<strong>la</strong>zionato con: n. 81, 1529, giugno 27. Bandi, Vestitus<br />

mulieri additiones.


Perugia<br />

169<br />

pene infrascripte. Et prima ad maggiore dec<strong>la</strong>ratione et intelligentia se scriveranno<br />

li capitoli già altre volte fatte sopra li ditte cose, et poi li capituli con le<br />

correctione nuovamente agionte.<br />

[1] In prima statuirno et ordinaro che niuna donna né zito<strong>la</strong>, de qualunche<br />

età se sia, tanto maritata quanto non maritata de <strong>la</strong> città o contado de Peroscia<br />

o veramente forostiera habitante familiarmente in ditta città et contado, de qualunche<br />

grado, stato et conditione sia, non possa né debbia né ardisca o presuma<br />

portare per ditta città o contado alcuna veste né ornamento indosso suo, tanto<br />

in capo quanto in altra parte de <strong>la</strong> persona, alcuna generatione de oro, ariento o<br />

racame de qualunche generatione sia. Né ancora non possa portare alcuna generatone<br />

de oro, ariento o perle o altre gemme per alcuno modo, excepto tre<br />

anelli, computandoci <strong>la</strong> verghetta, quali anelli con le gioie che fossero legati con<br />

ditti anelli, non excedano <strong>la</strong> valuta de fiorini XXX a bol. XL el fiorino; una centura<br />

con suoi fornimenti quale non exceda <strong>la</strong> valuta de fiorine XVI al<strong>la</strong> ditta<br />

ragione, in tucto et in fra tucto, intendendo et prohibendo che non possano<br />

portare centi con scargelle né senza al<strong>la</strong> foggia solita portarse per li homini.<br />

Concedendo però che ditte donne possano portare paternostri et corone fornite<br />

d’ariento o de qualunche altra cosa sia, purché non exceda <strong>la</strong> quantità de fiorini<br />

sei a bol. XL el fiorino in tutto quello se contiene in ditte corone; et ancora<br />

possano portare pectorelle d’ariento, orate et pontali d’ariento, con zigoletti et<br />

bendelle, pure che ditte pectorelle et pontali in tutto non passa <strong>la</strong> valuta de<br />

fiorini tre al<strong>la</strong> ditta ragione.<br />

[2] Item statuiro et ordinaro che niuna donna né zito<strong>la</strong> tanto in veste quanto<br />

in altri ornamenti non prohibiti per li presenti capitoli possa né debbia usare<br />

né portare in alcuno modo per ditta città o contado tanto che exceda <strong>la</strong> valuta<br />

de <strong>la</strong> quantità de <strong>la</strong> terza parte de <strong>la</strong> sua dote, dummodo ditto terzo et quantità<br />

non passa doicento fiorine a bol. XL el fiorino, de qualunche quantità fosse essa<br />

dote, computato in ditta quantità de ditto terzo <strong>la</strong> valuta de li anelli, centure et<br />

corone nel precedente capitolo permesse; intendendo el presente capitolo et quanto<br />

in esso se contiene de le speso da farse dal canto de li mariti in le preditte<br />

cose, non se intendano li panni quottidiani.<br />

[3] Item, ad obviare li fraudi che podessero farse in ditte dote et promissione,<br />

statuiro et ordinaro che le ditte dote confessate per li mariti o altri che le<br />

recevesse li ditti mariti o altri obligati ad quelle restituire sieno astretti et tenute<br />

quelle restituire in quel<strong>la</strong> forma che serà confessato, non obstante che fra le<br />

parte fossi altramente convenuto o pattegiato, quali patti o conventione intendanse<br />

per non fatti, et non diano alcuno adiutorio ad quello che fosse obligato<br />

restituire.<br />

[4] Item, statuiro et ordinaro che ditte donne non possano havere né portare<br />

alcuna veste o ornamento dal canto suo o de li suoi al tempo de lo sponsalitio<br />

o da poi ad uso de sua persona che transcenda <strong>la</strong> valuta de <strong>la</strong> octava parte<br />

de <strong>la</strong> dota per lei o da altra per lei promessa et effectualmente da pagarse,<br />

dumodo dicta octava parte non passa <strong>la</strong> quantità de fiorine cinquanta a bol. XL,<br />

non intendendo che li panni quottidiani et ad uso quottidiano.


170 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

[5] Item, statuiro et ordinaro che ditte donne non possano portare per <strong>la</strong><br />

città né contado camorre con tragino, ma con le pianelle vada insina a terra con<br />

doi deta de tragino al più. Et altri vestimenti non possano havere né portare<br />

con tragino de più de uno pié et mezo, pigl<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> mesura de ditto tragino a <strong>la</strong><br />

donna senza pianelle; né ancora scol<strong>la</strong>to ultra doi deta da li primi doi ossa del<br />

petto in giù, conrespondendo honestamente a li scol<strong>la</strong>ti de le spalle. Et si le<br />

veste insina al presente fatte non si potessero refare o reducere commodamente,<br />

per quanto è ditto de lo scol<strong>la</strong>to, debbiano esse donne coprire il petto et spalle<br />

con panni de lino o <strong>la</strong>na, velluto o seta non trasparente. Et quanto è ditto de li<br />

scol<strong>la</strong>ti non se intendano per le zitole de età da X anni in giù, né per altre<br />

donne et zitole stante in casa loro familiarmente.<br />

[6] Item, statuiro et ordinaro che ditte donne non possano né debbiano<br />

portare maniche de camorra con più quantità de uno braccio et mezo al più in<br />

fra tutte doi le maniche ad mesura de veluto, de qualunche cosa permessa facessero<br />

ditte maneche; né a ditte maneche possano attacare bendelle longhe più de<br />

mezo piede pendente quando seranno attacate et al<strong>la</strong>ciate; ancora non possano<br />

portare maniche de camiscie magiore de un bracio et mezo de te<strong>la</strong> de lino a<br />

ragione del braccio de lino perosino in tra tutte doi le maniche, pigliata ditta<br />

mesura de braccio de lino tanto per longheza quanto per <strong>la</strong>rghezza. Et ancora<br />

non possano per modo alcuno portare cerchio de ferro, legno o de altra cosa<br />

sotto le camorre, perché se intende ditto portare essere stato alcuna volta dannoso<br />

de fare aborte et fare disperdere <strong>la</strong> creatura.<br />

[7] Item, che ditte donne et zitole non possano per lo advenire portare<br />

balzane de velluto o de altro drappo a niuno vestimento de <strong>la</strong>rgheza al più de<br />

uno sexto de braccio a ragione de braccio de velluto Perusino.<br />

[8] Item, che niuno possa a <strong>la</strong> sua sposa inante ch’l’abbia menata a casa<br />

sua dare offerte in denare o altre cose che excedano al più a ragione de<br />

ducati doi per centinaio de li fiorini de <strong>la</strong> dote; et altre persone ultra el marito<br />

non possano per ditte offerte dare più le ducati doi per persona in denari o<br />

altre cose.<br />

[9] Item, che a le spose et sposi per li attinenti de una parte et l’altra et<br />

anco in fra epsi attinenti al tempo de li sponsalitii et nozze non si possano fare<br />

donamenti ad alcuna de ditte persone da una parte et l’altra de valuta o summa<br />

al più de fiorine quatro a bol. XL per ciascuno attinente, non intendendo de li<br />

ariedii, quali se solgliano dare.<br />

[10] Item, che al tempo le donne fanno li primi filglioli, maschi o femine<br />

che siano, el padre o <strong>la</strong> madre o fratelli non li possa mandare né dare cosa che<br />

exceda <strong>la</strong> valuta de fiorini diece a bol. XL et li altri attinenti in ditto caso non<br />

possano mandare né dare cosa che exceda <strong>la</strong> valuta de doi fiorine per ciascuna<br />

persona.<br />

[11] Item, statuiro et ordinaro che niuna donna né zito<strong>la</strong>, de contado o<br />

citadina rusticale habitanti familiarmente in contado, maritata o non maritata,<br />

non possa portare camorra o altre vestimente de rosato, né de pagonazo de<br />

grana né maniche che exceda <strong>la</strong> mesura de uno braccio de velluto Perucino.


Perugia<br />

171<br />

[12] Item, che niuno sartore, sartrice, recamatrice o recamatore o qualunche<br />

altra persona non possa né ardisca né debbia per modo alcuno tagliare,<br />

drizare et crescere o in qualunche modo fare alcuna camorra o vestimento, o<br />

altra cosa consegliare se facia contra le presente forma et ordinamenti di sopra<br />

dati a ditti vestimenti et altre cose; et contrafacendo cadeno in pena de XXV<br />

libre de denari, de applicarse comme se contiene nel sequente capitolo.<br />

[14] Item, statuiro et ordinaro che li presenti capituli et cose se contengano<br />

in essi et le prohibitione in essi facte non se intendano né habbiano loco in<br />

quelli cittadini che fussero signori de doi castelli de fochi XXV l’uno almeno.<br />

[15] Et ad ciò che quille persone che per zelo de virtù non volessero obedire<br />

per timore de pena vi sieno constretti, statuiro et ordinaro che qualunche<br />

persona contraverrà o vero contrafarà in alcuna de le preditte cose incurra per<br />

ciascuna volta et ciaschuno in pena de XXV libre de denare de applicarse per <strong>la</strong><br />

terza parte a <strong>la</strong> Camora apostolica, per l’altro terzo allo accusatore et l’altro<br />

terzo a l’offitiale ne farà <strong>la</strong> executione; et che ciascuno officiale ne possa essere<br />

executore; et quando se procedesse senza accusatore o vero senza executione,<br />

doi terzi de ditta pena alhora tocchanti sieno de <strong>la</strong> capel<strong>la</strong> de san Ioseph et<br />

dello hospitale de <strong>la</strong> Misericordia, et contrafacendo a le preditte cose o in alcuna<br />

d’esse alcuna donna o zito<strong>la</strong> sia obligata a ditta pena, quando <strong>la</strong> contraventione<br />

fosse nelle cose pertinente a farse dal canto de <strong>la</strong> donna o zito<strong>la</strong> sia ultra<br />

essa obligato el padre quando lo havesse, quando non lo havesse li fratelli o altri<br />

suoi attinenti ch’havessero governo o regimento de ditta donna o zito<strong>la</strong>; et uno<br />

de li preditti paganti ditta pena li altri sieno liberati. Et quando <strong>la</strong> contraventione<br />

fosse nelle cose da farse dal canto del marito sia esso obligato a pagare <strong>la</strong><br />

ditta pena. Et niente di manco ditta pena pagandose per contraventione o contrafactione<br />

de esse donne per le cose se facessero dal canto del marito si possa<br />

per esso marito mettere a conto de <strong>la</strong> dote de essa donna; et tanto meno si<br />

habbia de ditta sua dote ad restituire per lo marito o suoi heredi quando ditta<br />

pena se pagherà per esso marito. Et oltra ditte pene le preditte persone che<br />

contrafacessero alle preditte cose, non possano né debbiano essere audite in iuditio<br />

agendo né defendendo per alcuno; et in tal caso ogni iurisdictione che<br />

fusse apresso a qualunche iudice in loro favore se intenda essere tolta et penitus<br />

et omnino anul<strong>la</strong>ta, et ogni atto che venisse in suo favore sia nullo, et contra de<br />

loro vaglia et tengha per in sino a tanto <strong>la</strong> pena non serà con effetto pagata, et<br />

non dapoi; et ancora se intendano e siano privati ipso facto de ogni offitio al<br />

quale fussero publicati et se publicheranno; et tale offitio ciascheduno el possa<br />

impetrare de <strong>la</strong> reverendissima signoria de legato o governatore o vero locotenente<br />

che fusse a li tempi, comme offitio vacante. Et niente de manco li offitiali<br />

de <strong>la</strong> città et contado de Perosia de ciò recercati che fussero negligenti in fare<br />

executione de le ditte pene incurrano ipso facto in pena de cento libre de denari,<br />

nel<strong>la</strong> quale debbiano essere condemnati per li loro sindicatori nel tempo del<br />

loro sindicato da retenerse da <strong>la</strong> signoria del thesauriere de <strong>la</strong> Camora apostolica<br />

Perusina et per li fancelli seranno alli tempi del loro sa<strong>la</strong>rio; et altre pene secondo<br />

se contiene nel<strong>la</strong> confirmatione fatta per <strong>la</strong> reverendissima signoria del legato.


172 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Seguitano li bannimenti de le agionte novamente fatte sopra <strong>la</strong> ditta legge et<br />

statuti 137 .<br />

Li magnifici signori priori de l’arte de <strong>la</strong> città de Peroscia fanno noto et manifesto<br />

ad ogni persona, come in conseglio de loro signorie insieme con li signori<br />

camorlenghi, ad magiore observantia de li capitoli et ordinamenti altre volte fatte<br />

nel anno 1508 per mano de ser Vittorio de ser Matheo sopra el resecarnento de lo<br />

immoderato et superfluo vestire de le donne per via de statuto et legge perpetua,<br />

confirmata etiam dal superiore, è stato solennemente agionto, moderato, ordinato et<br />

reformato quanto de sotto se contiene, et più apieno appare nel<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>ria del<br />

comune de Perosia a dì XX de giugno 1529 per mano de ser Giovanni de Maffano.<br />

[1] In prima, che ultra le ditte pene aposte et dechiarate nel XIII capitolo già<br />

fatto è stato agionto et deliberato che quelli li quali per <strong>la</strong> contraventione venissero<br />

privati de li officii alli quali fussero publicati non possono per alcuno modo a essi<br />

officii essere restituiti, etiam per gratia de alcuno superiore, ma che li signori priori<br />

et camorlenghi per lo tempo existenti possano et debbiano elegere et substituire<br />

altri in loco de tal publicato transgressore, secondo l’ordine et consuetudine antiqua<br />

del pa<strong>la</strong>zo, da confirmarse da poi dal ditto superiore per reverentia sua.<br />

[2] Item loro signorie hanno novamente ordenato et statuito che le donne<br />

comprese per li ditti già facti capitoli non possano né debbiano havere né portare<br />

scarpe né pianelle de velluto né fabricate con alcuna sorte et generatione de oro,<br />

argento o altro drappo, sotto pena a li calzo<strong>la</strong>ri che le facessoro XXV libre de denari<br />

da applicarse comme di sopra è ditto. Et le donne incurrano medesimamente <strong>la</strong><br />

pena expressa et statuta contra qualunche che portasse oro overo argento.<br />

[3] Item, che non se possa fare alcuna veste, camorra o altro vestimento de<br />

velluto, panno o altro drappo con fioroni, racami o altre foggie, sì che siano de<br />

uno medesimo colore, exceptuate so<strong>la</strong>mente le balzane, concesse et permesse dal<br />

sexto capitolo.<br />

[4] Item, che le ditte donne non debbiano né possano havere né portare dal<br />

<strong>la</strong>to loro alcuna veste, ornamento o ariedo in tutto che trascenda <strong>la</strong> sexta parte de<br />

<strong>la</strong> dote promessa et effectualmente pagata; purché <strong>la</strong> dicta sexta parte non exceda<br />

<strong>la</strong> valuta de fiorine cento a bol. XL. Et che nelli ariedii non se possano portare<br />

guanciali o simile cose con racami o fornimenti <strong>la</strong>vorati con oro. Dechiarando che<br />

in ditte veste et valore de esse non se intendano panni usuali et quottidiani.<br />

[5] Item, che li capitoli vecchi non repugnanti né contradicenti a <strong>la</strong> presente<br />

correctione et additione, loro signorie in tutto et per tutto confermano, con reservatione<br />

de le pene temporale et remotione et annul<strong>la</strong>tione de <strong>la</strong> excommunicatione.<br />

[6] Item, per magiore observantia de le presente constitutione è stato agionto<br />

et ordinato che ultra le altre pene li confessori non debbiano absolvere ditte tra-<br />

137 In corsivo il testo in comune con il documento n. 81, 1529, giugno 27. Bandi,<br />

Vestitus mulieri additiones, così come, con numerose varianti, con il documento n. 78,<br />

1529, giugno 20. Riformanze, Reformationes legis vestimentorum mulierum.


Perugia<br />

173<br />

sgressori si non pagati prima soldi 50 a <strong>la</strong> fabrica del tabernaculo del glorioso<br />

Corpo de Christo da farse nel<strong>la</strong> chiesa de San Lorenzo.<br />

[7] Item, si alcuno de <strong>la</strong> città a contado de Peroscia o altri in suo nome<br />

havesse impetrato o per lo advenire impetrasse da alcuno superiore alcuna immunità,<br />

prerogativa overo licentia de fare, portare o per altro modo procurare cosa che<br />

contravengha alle antique et nove fatte ordinatione, capitoli et statuti, sia tale impetrante<br />

licentiato o obtinente, tenuto renunciare. Et che li signori priori per lo<br />

tempo existenti siano tenuti et debbiano constringere et con ogni oportuno remedio<br />

operare, che tale prevaricatore et inobediente renuncii al<strong>la</strong> ditta concessione.<br />

[8] Item, per magiore observantia de le già fatte constitutione et presenti<br />

capitoli, correctione et additione, inherendo loro signorie, et abbrobando intra le<br />

altre cose al XIIII capitulo, par<strong>la</strong>nte del modo de procedere et eseguire contra li<br />

transgressori, hanno statuito et confermato che ogni persona possa essere accusatore<br />

al magnifico podestà et suoi iudici et collecterali per lo tempo esistenti, con<br />

doi testimoni, overo metterli in scriptis in uno tamburo overo cassetta esistente<br />

denante al<strong>la</strong> Madonna del Verde in San Lorenzo, li quali testimonii et accusatori<br />

debbiano dal ditto podestà et col<strong>la</strong>cterali essere tenuti secreti, procedendo contra<br />

li inobedienti da poi al<strong>la</strong> debita executione senza alcun respecto per le pene<br />

incurse comme è solito de li altri maleficii. Annotando in un libro partico<strong>la</strong>re,<br />

chiamato Specchio, el delinquente et sua condemnatione, da collocarse et reponerse<br />

nello armario del comune de Peroscia una con le altre condemnatione. In<br />

che contrafacendo esso podestà, iudici et col<strong>la</strong>terali, et essendo negligenti incurrano<br />

le medesime pene che incurse fossero li ditti trasgressori, da retenerse al<br />

tempo de lo sindicato del loro sa<strong>la</strong>rio ad petitione de qualunche el domandasse.<br />

Et a ciò che li denunciati et accusati siano con magiore facilità condemnati et<br />

puniti. Et per torre ogne ombra et suspitione è stato deliberato et ordinato che<br />

el podestà et iudici prefati siano tenuti et debbiano ciascheduno mese mandare<br />

uno suo offitiale insieme con el cancelliere de <strong>la</strong> comunità al<strong>la</strong> ditta cassetta<br />

overo tamburo a pigliar <strong>la</strong> notu<strong>la</strong> de li tamburati, et quelli retrovati essere colpevoli<br />

per testificatione de doi testimonii predicti scrivere et condemnare, come è<br />

ditto de sopra.<br />

[9] Item, loro signorie a ciò che niuno sotto pretexto de ignorantia se possa<br />

legitimamente excusare hanno li capitoli vecchi con le presenti constitutione et statuti<br />

fatto stampare, perché ognuno facilmente possa vedere quillo ha da fare per<br />

non cadere nelle pene sopraditte.<br />

[10] Item, a ciò che sia più noto et manifesto se dà et concede tempo et<br />

di<strong>la</strong>tione sei giorni a provedere circa <strong>la</strong> observantia del presente bando 138 .<br />

138 n. 81, 1529, giugno 27 aggiunge Die XXVII mensis junii MDXXIX Andreas Danielis<br />

publicus tubicina comunis Perusie retulit mihi Venture cancel<strong>la</strong>rio perusino se dicta die<br />

sono tubarum premisso una cum duobus suis sociis tubicinis emissa voce supradicta omnia<br />

et singu<strong>la</strong> intimasse et publicasse per loca publica et consueta civitatis Perusie. Idest<br />

Ventura cancel<strong>la</strong>rius.


174 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

La confirmatione de <strong>la</strong> sopraditta legge.<br />

Patet etiam de confirmatione per breve apostolicum prout in cancel<strong>la</strong>ria Perusina.<br />

Publicata et preconizata fuerunt supradicta ordinamenta per publicos tubicinas<br />

comunis Perusie die XXVIII iunii supradicti millesimi 1529.<br />

Impressum Perusie die IIII decembris 1529 per Hieronymum de Cartu<strong>la</strong>riis<br />

civem Perusinum, instantibus magnificis viris Benedicto Philippi domini Benedicti<br />

et sociis reipublice Perusine decurionibus dignissimis.<br />

80. 1529 giugno 21<br />

Breve apostolico<br />

Approvazione pontificia del testo precedente<br />

Clemens papa VII. Dilecti filii, salutem et apostolicam benedictionem. Nuper<br />

sicut dilectus filius orator vester Lucalbertus Podianus nobis exposuit cum<br />

in luxum ac ultra vestiendi congruentiam maximis a civibus vestris sumptus ac<br />

prorsus inutiles fierent, et in ornatum et cultum tam virorum quam mulierum<br />

presertimque earum que recenter sponse et nuptui tradite essent preter decentem<br />

modum pro dotis et patrimonii qualitate facultates effunderentur, eaque<br />

res pessimi haberetur exempli et civitatem istam nostram pecuniis nervisque<br />

omnibus pariter exinaniret. Vos, cupientes his abusionibus et inutilibus expensis<br />

occurrere, quasdam reformationes condidistis quibus vestibus et ceteris ornamentis<br />

modo imposito huiusmodi profusiones et luxus in dies cohercerentur,<br />

eas tamen pro firmiori subsistentia ac earumdem invio<strong>la</strong>bili observantia apostolico<br />

cupitis fulciri presidio et auctoritate nostra desuper apposita communiri.<br />

Nos, qui civitatem prefatam in visceribus charitatis semper habuimus et populo<br />

isti vestro paterne ac peculiariter in Domino afficimur, vestris in hac parte<br />

supplicationibus inclinati prefatas reformationes manu dilecti filii Iohannis Maffani<br />

scriptas et per eum conditas, il<strong>la</strong>rum tenorem presentibus pro expresso ac<br />

de verbo ad verbum inserto habentes tamque utiles et honestas ac rationabiles,<br />

authoritate apostolica, tenore presentium, approbamus et confirmamus ac presentis<br />

scripti patrocinio communimus, supplentes omnes et singulos defectus<br />

tam iuris quam facti, si qui forte intervenerint in eisdem il<strong>la</strong>sque potiori pro<br />

caute<strong>la</strong> et de novo facimus. Mandantes reformationes ipsas ab omnibus utriusque<br />

sexus, tam civibus quam incolis aliis et habitatoribus, cuiuscunque gradus<br />

et qualitatis existant, perpetuis futuris temporibus sub pena centum ducatorum<br />

auri fisco nostro totiens quotiens contraventum fuerit applicanda invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris die XXI iunii<br />

MDXXIX, pontificatus nostri anno sexto.


Perugia<br />

81. 1529, giugno 27<br />

Bandi<br />

Vestitus mulieri additiones 139<br />

82. 1532, marzo 27<br />

Riformanze<br />

Decretum reverendissimi domini vicelegati circha ornatum muliebrem<br />

tollendum<br />

175<br />

Bartolomeus Ferratinus electus Soranus Perusiae Umbrieque vicelegatus.<br />

Nuper constutiones (sic) quasdam et ordinamenta a magnificis prioribus camerariisque<br />

artium civitatis Perusie edita ad luxum innutilemque ornatum muliebrem<br />

sancita senose legimus et ponderavimus: que indicantur communi utilitati cedere<br />

levareque Sedis appostolice subiectos ab facilibus impensis ea confirmamus, aprobamus<br />

ac nunc auctoritatis patrocinio insuper edito comonimus(!) supplentes omnes<br />

singulos deffectus si qui forent intervenerint pro maiori roboris subsistentia.<br />

Mandantes il<strong>la</strong> sub excomunicationis penis et eodem modo applicandis invio<strong>la</strong>biliter<br />

in posterum observari inhibentes quoque pro illorum firmiori omnium observantia<br />

confessoribus omnibus Perusinis diu iam clericis, secu<strong>la</strong>ribus quam cuiuscumque<br />

ordinis et religionis professis sub excomunicationis pena <strong>la</strong>te sententie ut<br />

neminem umquam prevaricantur nec premissorum in observantia nec ab aliis suis<br />

delictis in foro conscientie presummant absolvere preterquam in articulo mortis<br />

nisi prius eis constitent et penas in illis contentas et ultra quinquaginta solidis<br />

Montis Perusini, capelle S. Ioseph in chatedrali ecclesia constitute effectualiter persolvisse<br />

et officiales omnes ad omnium et singulorum ut in illis continentis observantia<br />

obligamus et obnoxios ferre decernimus sub penis in capitulis contentis.<br />

Datum Perusii, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie sub fide nostri soliti sigilli,<br />

die XVIII marti MDXXXII. Bartolomeus Ferratinus vicelegatus. Manus Philonardus<br />

– omisso sigillo.<br />

83. 1535, dicembre 19<br />

Riformanze<br />

Quod capitu<strong>la</strong> et leges edite super vestimentis debeant observari de cetero<br />

Consilio magnificorum dominorum priorum artium civitatis Perusie et consiliarorum<br />

consilii 300 virorum nuperime electorum super consilio et regimi-<br />

139 Vedi n. 79, 1529, giugno 20. Ordinamenti. Legge et ordinamenti facti sopra li<br />

vestimenti de le donne et spose peroscine.


176 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ne civitatis de presentia, licentia et voluntate decreto ac autoritate excellentissimi<br />

utriusque iuris doctoris domini Egidii Falcetti de Cingulo, reverendissimi<br />

in Christo patris domini Mari Grimani tituli Sancti Marcelli presbiteri cardinalis,<br />

Perusii Umbrieque etiam legati, auditoris et commissarii in eodem consilio<br />

asistentis et auctoritatem et decretum prestantis super omnibus et singulis<br />

infrascriptis faciendo, supplendo omnes defectus autem sua signi forent in<br />

eodem consilio convocato et cohadunato in pa<strong>la</strong>tio prefatorum magnificorum<br />

dominorum priorum in sa<strong>la</strong> magna superiori ad sonum campane vocemque<br />

preconum, more solito et consueto in quo quidem consilio interfuerunt prefati<br />

magnifici domini priores numero novem, absente Mario eorum socio et<br />

collega et consiliarii numero 210 qui volentes circa infrascripta salubriter providere;<br />

factis, propositis exhibitisque consiliis et facto, posito et misso partito<br />

ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras et solemniter obtempto per fabas ducentasnovem<br />

albas restitutas in pissidem predictos magnificos dominos priores et<br />

consiliarios, novem nigris in contrarium repertis non obstante, ex omnibus<br />

arbitriis, facultatibus et potestatibus eisdem magnificis dominis prioribus et<br />

consiliariis quolibet concessis et attributis et ex decreto et auctoritate eidem<br />

consilio et consiliariis concessis et attributis per prefatum dominum Egidium<br />

auditorem autoritatem et decretum interponentem prestantibus in eis super<br />

predictis et infrascriptis per agentem statuerunt, ordinaverunt, decreverunt,<br />

deliberaverunt et solemniter obtinuerunt ac mandaverunt que de cetero ac<br />

futuris temporibus <strong>la</strong>udabilia statuta, ordinamenta ac leges facta, ordinata et<br />

condita super vestimentis mulierum per magnificos dominos priores et camerarios<br />

et confirmata per autoritatem [...] invio<strong>la</strong>biliter observari debeant iuxta<br />

dictorum statutorum et ordinamentorum formam et continentiam et ita decreverunt,<br />

ordinaverunt, statuerunt, deliberaverunt et mandaverunt omni meliori<br />

modo et cetera.<br />

84. 1536, novembre 28<br />

Riformanze<br />

Prohibitio per<strong>la</strong>rum et catenel<strong>la</strong>rum auri ac anulorum ultra valorem XX<br />

scutorum<br />

Item circa alia in obtentione moderatum et regu<strong>la</strong>tum vestimentum et ornatum<br />

mulierum dudum nuperrime factum inter alia concessum et permissum<br />

esse reperintur mulieres posse deferre per<strong>la</strong>s et cathenas aurii et anulos ultra<br />

debitum modum quam promissionem et lineam immoderatum minus esse censiri<br />

potest et propterea cupientes predicta ad debitum modum reduci. Ideo<br />

prefati magnifici domini priores et consiliarii commodo et utilitate publice obnixe<br />

incumbentes matura deliberatione prehabita factis propositis exhibitisque<br />

consiliis ac facto partito et misso partito ad busso<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras


Perugia<br />

177<br />

et solemniter obtenentes per fabas albas XL in pixidem ut moris est restitute<br />

duabus nigris in contrarium repertis non obstante ex omnibus arbitriis, potestatis,<br />

facultatis et bayliis eisdem per formam quorumcumque statuti et ordinamenti<br />

communis Perusie et capitulorum consiliis concessis et attributis et<br />

omni meliori modo etc., dictis capitulis et moderatis derogavi et easdem restringens<br />

quod ad per<strong>la</strong>s et catenas auri et ad debitum modum quod est ad<br />

anulos reduci statuerunt ordinaverunt decreverunt et deliberaverunt quod mulieres<br />

quicumque cuiuscumque dignitate qualitate et conditione exeunte in civitate<br />

et comitatu Perusie continuo degentes et familiariter habitante in futuro<br />

et de cetero non possint nunc valent modo alis directe vel indirecte aliquo<br />

quesito colore vel ingenio deferre vel portare per<strong>la</strong>s veras vel fictas nec cathenas<br />

auri veri vel ficti currentique valoris vel pretii et minus anu<strong>la</strong> ultra valorem<br />

et pretium XX scutorum auri que ad anulos dum taxat sub penis descriptis<br />

et annotatis in capitulis de moderatis pro ut in eis aplicari mandantes<br />

predicta omnia ab omnibus invio<strong>la</strong>biliter observari omni meliori modo et cetera.<br />

Rogantes et cetera.<br />

85. 1536, dicembre 8<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta 140 et reformationes super vestitu et ornatu mulierum civitatis<br />

Perusii nuperrime facta et reformata 141 modo et ordine infrascripto,<br />

videlicet<br />

Ordinamenta super vestitu mulierum et ornatu<br />

Benché ogni humana legge a salute et quiete de li homini exquogitata tanto<br />

habbia forza quanto sia da chi apartiene facta et observata, et pertanto vedendo<br />

li magnifici signori priori de <strong>la</strong> cità de Perusia <strong>la</strong> observanza de li populi presuponere<br />

anco <strong>la</strong> leggie da li loro principi e superiori imposti et promulgati, in<br />

pertanto li prefati magnifici signori priori et anco el conseglio de numero maiure<br />

de <strong>la</strong> dicta cità, considerando de continovo abusioni e superflua et in honi<br />

modi de ornamenti de le donne tendere non solo in scandoli et periculi de<br />

molti et infiniti mali, ma anco in grave iactura et damno innormissimo de lori<br />

propri mariti et fratelli, hanno voluto, commo al loro officio se conviene, obviare<br />

a tanti disordini et a li molti dispendii che sensa alcuno fructo et fora de<br />

ogni <strong>la</strong>udabile fine tucto el giorno per tale causa ne occurreno, acció per loro<br />

140 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 86, 1536, dicembre 8. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle<br />

donne.<br />

141 tempore magnifici Iulii Cornei et sociorum n. 86, 1536, dicembre 8. Bandi, Ordinamenti<br />

sopra il vestire delle donne.


178 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

officio et diligentia non stia che <strong>la</strong> cità et patria loro non sia vendicata et<br />

relevata da li strussiamenti et disordini predicti. Et benché tante volte molti<br />

altri magistrati habiano facto optime costituzioni et decreti, non de meno per <strong>la</strong><br />

corrutte<strong>la</strong> et malignità de li tempi sonno stati in breve tempo prevaricati et<br />

messi in desuetudine. Per <strong>la</strong> qual cosa, intenti et curiosi (!) de quello debito<br />

[che] hanno per carico del magistrato, sonno obbligati. El magnifico magistrato<br />

de li magnifici signori priori e del magiure conseglio de li Trecento de <strong>la</strong> magnifica<br />

cità de Perusia, havendosi anco hauto colloquio et recordo sopra de<br />

questo in tra de loro et etiam de altri spechiati et optimi citadini, correndo<br />

ancora più tranquilli et benigni tempi in <strong>la</strong> dicta cità per grazia del summo Dio<br />

et de <strong>la</strong> santità di nostro signore Paulo papa III et del reverendissimo et illustrissimo<br />

signore signore Marino cardinale Grimano de dicta cità et de tucta <strong>la</strong><br />

provincia de l’Umbria legato de <strong>la</strong>tere meritissimo con <strong>la</strong> sancta et equissima<br />

iustitia rego<strong>la</strong>ti, novamente hanno revalidato et renovato in ne <strong>la</strong> pristina luce le<br />

infrascripte leggie et costituzioni sopra li vestimenti et ornato de le donne, reformando<br />

però, agiognendo, resecando et abreviando commo ai lori iudicii è<br />

parso più essere expediente ad honore et utilitá publica, secondo <strong>la</strong> forma et<br />

continentia delli infrascripti capitoli facti sotto epilogo et brevissimo sermone,<br />

commo difusamente appare per mano de ser Sinibaldo de Berardino notaro de<br />

loro magnifico magistrato, commo qui de sotto, cioè:<br />

[1] Prohibitio auri, argenti et rachaminum.<br />

In prima se prohibisce che niuna donna de qualunche stato o condictione<br />

se voglia porte né portare possi in alcuna parte de <strong>la</strong> persona ornamento de<br />

oro et argento, tanto in vesti quanto in altri modi, ornamenti o foggie, et<br />

etiam in racami; adeo che decti racami siano in tucto prohibiti tanto d’oro<br />

quanto de argento in panni <strong>la</strong>ne et lini de ogni sorte et qualità; et el medesimo<br />

se dice et prohibisce in col<strong>la</strong>ne, cuffie et gorghiere, adeo che generalmente<br />

sia interdicto et prohibito lo uso et ornato de oro et de argento, excepto nel<br />

modo infrascripto.<br />

[2] Prohibitio col<strong>la</strong>narum auri.<br />

Anco se prohibisce e veta che non se possano portare catene d’oro, vero o<br />

finto, né alcuna sorte de perle, tanto vere quanto finte. Se concede bene e<br />

permette podere fare et portare una centura de qual sia sorte o tessuto o<br />

foggie, finita de argento de valore et prezo sino a <strong>la</strong> summa de fiorini sedeci<br />

de moneta Perugina et non più. Et finalmente se possano portare guanti d’oro<br />

che vorranno, dummodo ch’el prezo e valore d’essi fra tucti non trascendano<br />

el valore et prezo de fiorini trentadoi de moneta Perugina. Et anco se concede<br />

se possa fare et portare una corona overo paternostri de ogni sorte e qualità,<br />

purchè in tucto el valore de essa non trascenda el prezo de fiorini quattro a <strong>la</strong><br />

dicta moneta. Se conferma ne li presenti capitoli <strong>la</strong> costituzione antiqua che<br />

niuna donna possa portare vestiti con tragini magiuri de uno palmo a misura<br />

del comuno de Perugia, pigliando <strong>la</strong> misura quando <strong>la</strong> donna sia sensa pianelle.<br />

Et similmente se prohibiscono li scol<strong>la</strong>ti disonesti. Se concede non de meno<br />

le veste sino a mo’ facte altramente che se possano portare, recoprendo però


Perugia<br />

179<br />

dicta magiure scol<strong>la</strong>tura con panni de <strong>la</strong>na o lino o de drappo, commo parerà<br />

più expediente, etiam con colletti fogiatamente facte, purchè se observi quanto<br />

è dicto de sopra.<br />

[3] Prohibitio circulorum.<br />

Item se conferma et dispone che in le maneche se facessero a camorre de<br />

drappi permessi non se possa excedere <strong>la</strong> misura de uno braccio et mezo a<br />

misura de drappo del nostro comune. Anco se interdice et prohibisce l’uso de li<br />

cerchi sotto le camorre o veste de ogni sorte o qualità; le faldiglie non di meno<br />

se consentano et permettono de portare. Anco si concede et consente doi braccia<br />

de drappo, purché non sia d’oro né d’argento, per ornamento de una veste<br />

de qualsevoglia sorte, del quale dette veste se posseno listare, profi<strong>la</strong>re et cordonare,<br />

commo più li piaccia.<br />

[4] Prohibitio vestium racamatarum.<br />

Se concedano ancora et consentano pianelle de drappo sinplice sensa alcuno<br />

guarnimento de oro né de argento, et quelle de corame medesimamente ornati<br />

con drappo, ma non de oro né de argento; le quali però non possano trascendere<br />

l’alteza de deta quattro; et li calzo<strong>la</strong>ri non possano fare dicte pianelle de<br />

magiure alteza né in alcun modo contrariamente al presente capitolo, sotto <strong>la</strong><br />

pena che de sotto se contiene. Non se consente né permette che se possano<br />

portare veste o camorre racamate o distinte de fiori o d’altra maniera, prohibendo<br />

anco a li sarti o racamatori, homini o donne, sotto <strong>la</strong> infrascripta pena, che<br />

non ardiscano tagliare, <strong>la</strong>vorare o racamare dicte veste, o fare cosa che venisse<br />

contra <strong>la</strong> continentia de li presenti capituli; ma ben se consente che le veste se<br />

possano aquartare. Se conferma medesimamente che nissuna donna, contadina o<br />

citadina rusticale dimorante in contado, possa portare camorra o vesta de grana,<br />

et in le maniche portando drappo non possa essere de cremosi, et non trascenda<br />

tra tucte doi le maniche <strong>la</strong> mesura de uno et uno quarto de <strong>la</strong> mesura del<br />

comuno.<br />

[5] Prohibitio vestimentorum ultra valorem 8 partis dotis quando ad domum<br />

paternam.<br />

Anco confirmando l’antiqua consuetudine, se veta et prohibisce che niuno<br />

padre o fratello o altri in loco loro possa ornare et vestire sua figlio<strong>la</strong> o sorel<strong>la</strong><br />

o attinente novamente promessa et maritata sopra el valore de <strong>la</strong> octava parte de<br />

<strong>la</strong> dota che fosse stata promessa, dummodo che decta octava parte non trascenda<br />

<strong>la</strong> summa de fiorini sexanta al conto Perugino; non comprehendendosi però<br />

in decta summa li aredii, de li quali de sotto si farà mentione, e né li panni<br />

quotidiani. Se conferma ancora che li arredi de le spose non trascendano <strong>la</strong><br />

summa de <strong>la</strong> octava parte de <strong>la</strong> dota promessa et effectualmente pagata o da<br />

pagarsi, prohibendo però che non ve siano guanciali o altre cose con ornamento<br />

de oro, non dicendo però né volendo che li hariedi sieno computati in <strong>la</strong> quantità<br />

et sorte prima de <strong>la</strong> dota. Apresso se conferma che li primi parti de dicte<br />

spose, li patre et matre, fratelli o altri in loco loro in li doni che al tempo sonno<br />

usitati non possano trascendere el valore de fiorini dieci al conto Perugino; et li


180 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dicti altri attinenti, da qual <strong>la</strong>to se siano, non possano excedere in tali doni<br />

fiorini doi a <strong>la</strong> medesima ragione. Più oltra se conferma che niuno marito, mentre<br />

serà <strong>la</strong> donna in casa del padre, possa dare oferta per natali o altri doni,<br />

tanto in denaro quanto in altri robbe, che excedano il valore in tucto a ragione<br />

de doi per cento che li fossi stato promesso per dota; et altre persone non<br />

possano dare più che ducati doi in tucto a dicte spose, dechiarando anco che li<br />

attinenti da l’una parte e da l’altra per <strong>la</strong> nova contracta affinità tra loro non<br />

possano hinc inde far presenti o doni che trapassino <strong>la</strong> valuta de fiorini quattro<br />

a <strong>la</strong> dicta ragione.<br />

[6] Prohibitio vestium respectu mariti ultra 4 partem dotis.<br />

Et a magiure dechiaratione de le cose predicte conclusive se prohibisce che<br />

niuno marito possa né debbia spendere per ogni vestimento et ornamento de <strong>la</strong><br />

sua moglie, etiam computatovi anelli et centure, oltra <strong>la</strong> quarta parte de <strong>la</strong> dota<br />

promessa, sino a <strong>la</strong> summa de octocento fiorini; et in evento che dicta dota<br />

trascendesse dicta summa de 800 fiorini, non possi né debbia spendere oltra <strong>la</strong><br />

summa de fiorini doicento, sotto le pene infrascripte. De novo se reasume l’ordine<br />

de lo intamburare, et se dispone che ciascuno possa essere de li inobservanti<br />

et prevaricatori. E a tale afecto se ordina lo intamburare per chi volesse occultamente<br />

farlo al tamburo consueto, denante al corpo de Cristo in San Lorenzo,<br />

esprimendosi in <strong>la</strong> cedo<strong>la</strong> intamburata doi testimoni che provano de veduto,<br />

statuendosi ch’el potestà o suo vice o notario da loro mandato con el cancellieri<br />

de <strong>la</strong> comunità vadano ogni mese una volta aprire el dicto tamburo, notando<br />

tucti li accusatori, et procedere contra de loro, commo de uso in li altri delicti;<br />

condennando a <strong>la</strong> infrascripta pena et exequir<strong>la</strong>, et exequita o no <strong>la</strong>ssarli accesi<br />

in li libri, li quali se <strong>la</strong>ssano in lo armario del comuno.<br />

[7] Pene contrafacientium.<br />

Et tucti li presenti ordinamenti se debiano observare sotto pena de scudi<br />

dieci d’oro per ciascuna et ciascuna volta che contrafacesse, d’aplicarsi per uno<br />

4° al<strong>la</strong> Camera apostolica, per uno 4° a1 magnifico comune de Perugia, per uno<br />

4° all’oficiale che ne farà <strong>la</strong> executione, et per uno 4° a lo accusatore. Et occurrendo<br />

che si procedesse sensa accusatore, quel<strong>la</strong> parte devenga a <strong>la</strong> capel<strong>la</strong> da<br />

san Ioseph in San Lorenzo per <strong>la</strong> mità, e per l’altra mità a <strong>la</strong> casa de lo spedale<br />

de <strong>la</strong> Misericordia specificatamente; et dichiarando che le trasgressioni facte per<br />

le donne per fin che stanno in casa del padre sia tenuto o altro che fosse in sua<br />

vece; et si in casa del marito sia tenuto el marito; contra li quali se possa exequire<br />

in havere e in persona sino che haverà effectualmente satisfacto. Agiongendo<br />

che si dicta trasgressione proceda contra <strong>la</strong> volontà del marito et sua prohibitione<br />

costando, possa <strong>la</strong> pagata pena mettere a conto de <strong>la</strong> dota, et tale quantità<br />

se possa recevere in ogni caso et evento restituende dotis. Et oltra <strong>la</strong> predicta<br />

pena li trasgressori, overo padri overo mariti de le trasgrediente donne, non<br />

possano essere andati in iudicio alcuno sino a tanto non costarà del pagamento<br />

effectualmente de dicta pena, et anco siano privati de ogni officio et dignità.<br />

Et occurrendo che fussero publicati se possano infirmare da ciaschuno; dechiarando<br />

ancora che li officiali negligenti in le cose premisse incorreno in <strong>la</strong> pena


Perugia<br />

181<br />

de livere cento de denari, facendo advertiti li sindicatori che seranno per li tempi<br />

debiti, retentione de li loro sa<strong>la</strong>ri, e d’aplicarsi al magnifico comune de Perugia 142 .<br />

Ordinamenti approvati dal legato il 13 dicembre successivo.<br />

86. 1536 dicembre 8<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne 143<br />

87. [1548]<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne<br />

Al nome de lo omnipotente e magno Dio.<br />

Per remediare et tollere li molti abusi et inmoderate spese che in li tempi<br />

moderni se fanno in <strong>la</strong> cità e contado de Perugia in le veste et altri ornamenti<br />

142 n. 86, 1536, dicembre 8. Bandi, Ordinamenti sopra il vestire delle donne aggiunge:<br />

Reverendissime et illustrissime Domine p<strong>la</strong>ceat reverendissimus et illustrissimus dominus premissa<br />

capitu<strong>la</strong> et ordinamenta super vestitu et ornatu mulierum ad resecandum superfluos et<br />

immoderatos sumptus nuperrime condita dudumque mature digesta ad humiles decurionum<br />

et maioris civitatis Perusie consilii universam civitatem representantium suplicationes et preces<br />

autoritate apostolica et qua fungitur suo legationis munere, approbare et confirmare et<br />

quatenus opus sit per presentes omnia et singu<strong>la</strong> in eisdem contenta, statuere et ordinare ac<br />

mandare ab omnibus indifferentibus hac lege et decreto perpetuo et firmiter, duraturo invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari et transgressores puniri et multari modo et forma et sub penis pro ut et<br />

sicut in eisdem continetur vel aliis pro ut magis et melius utilius et commodius dicte civitatis<br />

expedire videbitur habendo atque suplendo et cetera premissis nec non constitutionibus<br />

ordinationum apostolicis statutis, ordinamentis et decretis dicte civitatis ceterisque forte magis<br />

et necessario exprimendis pro expressis habendo non obstantibus quibuscumque, quibus<br />

omnibus ex certa scientia p<strong>la</strong>ceat derogare et petitio oratoribus de gratia concedere singu<strong>la</strong>ri.<br />

Signatura<br />

Confirmamus, statuimus, decernimus ac perpetuo invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus<br />

sub penis predictis ut petitur premissis nonobstantibus magnificus cardinalis legatus.<br />

Datum Perusie ottava idus decembris MDXXXVI Io. Amadeus Lambertus cancel<strong>la</strong>rius,<br />

Marcus Antonius publicus preco comunis retulit mihi Luca Alberto secretario se una cum<br />

sociis premisso tubarum sonitu per loca publica consueta proc<strong>la</strong>mare et alta intelligibili<br />

voce pronunciasse continentiam capitulorum supra scriptorum, die VIII decembris MDXXXVI.<br />

Luca Albertus Podianus secretarius.<br />

143 Vedi n. 85, 1536, dicembre 8. Riformanze. Ordinamenta et reformationes super<br />

vestitu et ornatu mulierum civitatis Perusii nuperrime facta et reformata modo et ordine<br />

infrascripto, videlicet.


182 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dele donne in grandissimo danno universale e preiudicio al ben publico e contra<br />

el politico, honesto e regu<strong>la</strong>to vivere per bontà e gratia de Dio e somma providentia<br />

del santissimo signor nostro papa Paulo III novamente introducto e formato,<br />

se fanno li ordinamenti infrascripti, sperando in <strong>la</strong> benignità e bona gratia<br />

dello illustrissimo e reverendissimo signore Iulio Feltrio de Rovere cardinale de<br />

Urbino, de questa cità e provincia de l’Umbria legato meritissimo e del reverendissimo<br />

monsignor Ioanne Angelo arcivescovo de Ragusa, vicelegato se dignaranno<br />

approvarli e confirmarli.<br />

In prima se statuisce et ordina che a nisuna donna di qualunche stato e<br />

condictione sia licito portare in veste o qualunque altro ornamento de <strong>la</strong> sua<br />

persona oro, argento, perle o gemme de qual se voglia sorte e quantità benché<br />

minima, excepti tre anelli cum gemme in essi o sensa e una so<strong>la</strong> cathenel<strong>la</strong> de<br />

oro che non sia de più valuta de fiorini vinti computatavi <strong>la</strong> manefactura e una<br />

cintura cum argento overo oro in metallo e non tessuto ma in recamo de valuta<br />

fine a fiorini sedece de moneta vecchia corrente e una corona de paternostri di<br />

qualsevoglia maniera, purché <strong>la</strong> valuta di essa non passi fiorini sei simili e uno<br />

paro de cortellini cum furcina e finimenti d’argento tanto a li cortellini quanto<br />

al<strong>la</strong> guaina, purché in tucto non siano de più valuta de fiorini quattro e che<br />

non possino portare guanti de più valuta de diece grossi. Né a <strong>la</strong> go<strong>la</strong> o per<br />

manili coralli o altri ornamenti non già de perle o oro di valuta oltra fiorini<br />

cinque, dechiarando et restringendo <strong>la</strong> valuta de tucte le veste insieme cum li<br />

anelli e altre cose permesse, como di sopra reducte ad una valuta non possano<br />

transcendere <strong>la</strong> quarta parte de <strong>la</strong> quantità de <strong>la</strong> dote, essendo essa dote de<br />

minore summa de fiorini ottocento. E si sarà de fiorini 800 overo de qualsevoglia<br />

maiure quantità, non possa passare <strong>la</strong> natura de fiorini doicento, e quanto<br />

di sopra e taxata <strong>la</strong> valuta de le cose permesse portare, se intenda solo de<br />

quelle che fine al presente havesse facte o per l’advenire farà el marito e li altri<br />

de<strong>la</strong> sua casata, e non vi se computino le cose harà <strong>la</strong> donna da suo patre o<br />

altri da <strong>la</strong> parte sua. Non perciò sia permesso in un tempo insieme portare de<br />

più valuta de fiorini 200.<br />

Item se prohibisce che le maneche a le camorre de drappo non prohibito<br />

non siano de più de un braccio et mezze a mesura del braccio Perugino ordinato<br />

a mesurare li drappi; e similmente se prohibisce l’uso deli cerchi sotto le<br />

camorre e ogne altre veste, e parimente che le liste solite farse a le camorre o<br />

altre veste chiamate balzane non sieno de più <strong>la</strong>rgheza de un sexto braccio del<br />

drappo ne sieno in alcun modo tagliate over trinciate ma integre e de un solo<br />

drappo. Dechiarando che non sia licito a una veste fare più de una balzana, ma<br />

bene a presso essa se possano aggiongere dui profiletti <strong>la</strong>rghi un dito e non più,<br />

del medesimo drappo.<br />

Simelmente sia prohibito a qualsevoglia donna portare sottane, over camorrino<br />

de drappo, né pianelle de alcuna sorte de drappo overo corame guarnite de<br />

drappo o racami de oro, argento o seta, ma siano de corame simplice, né di più<br />

altezza de cinque dita et li calzo<strong>la</strong>ri che facessero pianelle contra <strong>la</strong> presente<br />

prohibitione caschino in <strong>la</strong> pena da applicarse qui de sotto.


Perugia<br />

183<br />

Parimente se prohibiscono le camorre et altre veste divisate tanto de panno<br />

quanto de drappo et misti de panno et drappo tanto de un medesimo<br />

colore quanto di diversi colori e così ancora, le veste racamate o cum fioroni,<br />

e che li sartori e sartrice, rachamatori e rachamatrice, che tagliando, facendo o<br />

racamando, contravenissero al presente ordinamento, caschino in <strong>la</strong> pena infrascripta.<br />

Item se prohibisci a tutte le donne contadine, e anchora citadine maritate a<br />

contadini o citadini rusticali o citadini civili non soliti habitare familiarmente in<br />

<strong>la</strong> cità non possino portare camorre o altre veste de drappo né di panno de<br />

grana, ma ben li sia permesso portare a <strong>la</strong> camorra un paro de maneche de<br />

drappo non più de un braccio et mezzo como de sopra.<br />

Item renovando <strong>la</strong> consuetudine antica se prohibisce che li patri o altre<br />

persone da <strong>la</strong> parte de <strong>la</strong> donna sposata over maritata, non possano darli<br />

veste o altri ornamenti di più valuta che sia <strong>la</strong> octava parte de<strong>la</strong> dote promessa<br />

e che dicta octava parte non sia oltra cinquanta fiorini. E in questa taxa<br />

non se intendano comprese le veste e panni quottidiani né le cose solite mandarse<br />

cum <strong>la</strong> sposa a casa del marito, chiamate vulgarmente arredo, il quale<br />

arredo non possa essere di più valuta de <strong>la</strong> octava parte de <strong>la</strong> dota purchè<br />

decta octava parte non passa <strong>la</strong> summa de cinquanta fiorini, dechiarando che<br />

in guanciali o altre cose del dicto arredo non vi possa essere alcuno ornamento<br />

de oro.<br />

E perché solito che ’l padre e madre o altri de casa de <strong>la</strong> donna nel tempo<br />

che fa il primo figliolo o figlio<strong>la</strong>, mandino a essa donna diversi doni, se prohibisce<br />

e ordina che tali doni non possano transcendere <strong>la</strong> valuta de fiorini diece, e<br />

li doni mandati in tal tempo da li parenti tanto da <strong>la</strong> parte de essa donna<br />

quanto del marito, non possano essere de più valuta de dui fiorini per ciascuno<br />

parente.<br />

Item se taxano le offerte et doni soliti farsi per il sposo a <strong>la</strong> sposa alle<br />

feste de Natale o altri tempi in denari et altre cose che in tucto non possano<br />

passare <strong>la</strong> valuta de dui fiorini per cento de <strong>la</strong> dota promessa, e li doni facesse<br />

alcuno de li parente di qual sia parte, non transcendino <strong>la</strong> valuta de fiorini<br />

quattro.<br />

Item se prohibisce a tucte le sposate prima che vadino a casa del marito e<br />

poi vi saranno andate per tempo de uno anno, non possino andare ad alcuno<br />

monasterio overo loco de suore.<br />

Inoltri per regu<strong>la</strong>re <strong>la</strong> poca modestia di alcuni se prohibisce a ciascuno di<br />

qualsevoglia stato o condictione il portare cathena de oro excepti cavallieri, doctori<br />

et capitani durante <strong>la</strong> loro conducta; dechiarando perciò che detti gradi non<br />

diano prerogativa alcuna in <strong>la</strong> observanza de li soprascripti ordinamenti.<br />

Ultimamente se statuisce che qualunche persona contrafacesse a li soprascripti<br />

ordinamenti o alcuno de essi, incorra ipso facto in pena de scudi cinquanta<br />

d’oro da applicarse a <strong>la</strong> Camera apostolica e in altre pene da imponersi ad<br />

arbitrio dello illustrissimo e reverendissimo legato o governatore che saranno a li<br />

tempi. Dechiarando per maiure osservanza che si le donne contrafacessero, sta-


184 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ranno im quel tempo al regimento del padre, fratello o fratelli o del marito, essi<br />

padre, fratelli e marito respective, siano tenuti a <strong>la</strong> sopradicta pena e contra di<br />

loro se facci <strong>la</strong> executione inremissibilmente.<br />

Deo <strong>la</strong>us.<br />

88. [1549]<br />

Bandi<br />

Reformationi sopra il vestir de le donne etc. 144<br />

Ancora che il reverendissimo et illustrissimo signore, monsignore il cardinal<br />

d’Urbino, di Perugia et Umbria legato etc., ad instanza de li conservatori<br />

et altri magistrati in quel tempo de <strong>la</strong> città di Perugia, facesse publicare certi<br />

capitoli et reformationi fatte sopra le vesti et ornamenti de le donne tuttavia,<br />

sendosi di poi fatti reveder meglio da li nuovi conservatori et altri cittadini<br />

deputati sopra di ciò, et havendo essi in diversi ragionamenti et discorsi fattivi<br />

sopra, giudicato che detti primi capitoli fossero di tanta strettezza et rigore<br />

che difficilmente haveriano potuto metterli in osservanza, gli hanno di comune<br />

concordia emendati in quelli capi che gli è parso necessario et ridottigli all’infrascritta<br />

forma pregando che questa se osservi et ponga in essegutione con<br />

annul<strong>la</strong>re et revocare l’altra publicatione. Però parendo a sua signoria illlustrissima<br />

et reverendissima <strong>la</strong> lor dimanda honesta et che con detti capitoli <strong>la</strong><br />

cosa se reduca a termini giusti et convenienti et de quali ciascun se debba<br />

contentare annul<strong>la</strong>ndo li altri gli fa qui nel sotto annotato modo publicare et<br />

intimare cioè:<br />

Tendendosi che non ostanti li antichi decreti et leggi, li vestimenti et ornati<br />

de le donne in questa città sono pervenuti per le abusioni et tolleranze<br />

di qualche anno adrieto a superfluità et estremità tali che non facendovisi<br />

provisione, spesso superano, non che agguaglino <strong>la</strong> somma delle doti et ogni<br />

giorno vanno più crescendo di che ne seguita manifesta povertà et ruina de<br />

infinite case et l’impedimento di molti matrimonii che per ciò se ritardano, et<br />

essendo più volte dal publico di essa città stata fatta istanza allo illustrissimo<br />

et reverendissimo signore monsignore il cardinal d’Urbino, di Perugia et Umbria<br />

meritissimo legato, di qualche opportuno et utile remedio, sua signoria<br />

illustrissima et reverendissima considerato tutto questo esser vero et hauti sopra<br />

di ciò diversi par<strong>la</strong>menti et matura deliberatione con li magnifici signori<br />

conservatori, camerlenghi et altri cittadini Perugini per provedere ad uno incoveniente<br />

et danno di tanto momento conforme a quanto e tenuta per il<br />

144 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 89, 1549, marzo 23. Bandi. Reformationi sopra il vestir delle<br />

donne etc.


Perugia<br />

185<br />

luogho che tiene in questa parte ha sopradette vesti et ornamenti confirmato<br />

et approvato si come da hora conferma et approva con quelle limitationi però,<br />

che le sono parse a proposito, li infrascritti capitoli et reformationi proposteli<br />

dalli sopradetti conservatori et altri magistrati li quali, sotto le pene in essi<br />

contenute, vuole e comanda si osservino invio<strong>la</strong>bilmente et acciò nisuno possa<br />

pretenderne o allegarne altra scusa, li fa per virtù del presente bando publicare<br />

et intimare.<br />

Ordinando in prima e prohibendo espressamente che alcuna donna in essa<br />

città di qual si voglia grado, conditione o preeminenza non porti né possa<br />

portare in alcuna parte e membro del<strong>la</strong> persona alcuno ornamento d’oro o<br />

d’argento tanto in veste, recami, scuffie et colletti, qualo in qual si sia altro<br />

modo o foggia, né manco alcuna qualità di perle et gemme eccetto tre anel<strong>la</strong>,<br />

permettendosili posser portare una catenel<strong>la</strong> d’oro al collo non escedente però<br />

il peso 145 di scudi sei d’oro et un’altra catena non escedente il valor di scudi<br />

venti per posser portare in cambio di centura o in altra parte del<strong>la</strong> persona<br />

dove meglio lo parerà.<br />

Item se concede di posser portare una corona di qual si voglia sorte non<br />

escedente però il valore di doi scudi.<br />

Item si prohibisce che li orefici non possino per alcun modo <strong>la</strong>vorare né<br />

fabricare ad alcuna persona le sopradette catene o catenelle che non siano d’oro<br />

puro ne possino fare di alcun metallo orato et contrafatto prohibendo similmente<br />

che alcuna donna come di sopra possa né li sia licito portare dette catenelle<br />

contrafatte sotto <strong>la</strong> infrascritta pena, tanto alle donne quanto alli detti orefici in<br />

caso di contraventione.<br />

Se prohibisce ancora che nisuna donna come di sopra possa portar in<br />

vesti ed altri guarnimenti concessigli per li presenti capitoli, oltra al valore<br />

del<strong>la</strong> quarta parte del<strong>la</strong> sua dote <strong>la</strong> quale in questo caso non sia se non de<br />

ottoceno fiorini che, se pur passassi detta summa, non possa ad ogni modo<br />

spendere né portare se non per <strong>la</strong> quarta parte di detti ottocento fiorini non<br />

comprendendoci però li detti tre anel<strong>la</strong> e questo se intenda per le cose fatte<br />

dal canto del marito senza computarvi le havuti dal<strong>la</strong> banda del patre, dechiarando<br />

che se ha l’une e l’altre passassero detta somma non le possono portare<br />

insieme.<br />

Si vietano ancora le vesti o camorre divisate o racamate o distinte di fioroni<br />

o d’altra maniera de diversi drappi, o diversi panni o de drappi et panni insieme<br />

diversamente colorati o di un medesimo colore prohibendo alli sartori et racamatori<br />

homini o donne che siano che non ardiscano di tagliare, <strong>la</strong>vorare o racamare<br />

dette vesti, né altrimenti contrafare al<strong>la</strong> continenza di questi capitoli sotto<br />

le pene qui di sotto espresse.<br />

Item si comanda che nelle maniche si facessero a camorre di drappi permessi,<br />

non si ecceda <strong>la</strong> misura di un braccio e mezzo di questa misura, per-<br />

145 Aggiunto in margine correggendo prezzo depennato.


186 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

mettendosi che per ornamento delle vesti non prohibite per li presenti capitoli,<br />

si possa portare sino al<strong>la</strong> quantità di braccia tre di drappo et non più, da<br />

potersi ponere in qual si voglia parte di essa veste purchè non sia stampato,<br />

racamato o agroppato.<br />

Item si prohibisce che alcuna donna come di sopra possa portare berrette,<br />

né penne, in alcun modo et ancho ornamenti alle orecchi et pelle di zebellini né<br />

simili, al collo, sotto <strong>la</strong> infrascritta pena<br />

Se concede e permette che ciascuna donna possa havere e portare una so<strong>la</strong><br />

sotttana, o vero camorrino di drappo o di grana senza alcuno ornamento et non<br />

più, salvo che a quel<strong>la</strong> di grana vi possino mettere un profilo o vero bendelletta<br />

di drappo non escedente <strong>la</strong> misura di 3 deta per <strong>la</strong>rghezza.<br />

Item se ordina che non sia nisuna donna contadina e cittadina rusticale habitante<br />

in contado e cittadine non solite habitare nel<strong>la</strong> città che possino portare<br />

vesti et camorre di drappo o di panno di grana ma so<strong>la</strong>mente d’altri panni<br />

concedendose però un par de maniche di drappo.<br />

Item si prohibisce che nisuna donna come di sopra, possa portare al<br />

collo o in altra parte e membro del<strong>la</strong> persona, coralli o altra sorte di vezzi,<br />

per li presenti capitoli non vietati, che il valore di essi esceda <strong>la</strong> somma di<br />

tre scudi in tutto; né meno possa portar guanti di più valuta che dieci grossi<br />

et ancho pianelle con racami d’oro o d’argento, ma si permette un par di<br />

pianelle di drappo senza alcun altro ornamento, prohibendosi ali calzo<strong>la</strong>ri<br />

non posser fare dette pianelle con racamo di oro et d’argento sotto <strong>la</strong> infrascritta<br />

pena.<br />

E di più: in conformità del<strong>la</strong> consuetudine antica se prohibisce che nisun<br />

patre o altri in suo luogho possa ornare e vestire sua figliuo<strong>la</strong> nuovamente<br />

promessa o maritata sopra il valor del<strong>la</strong> ottava parte de <strong>la</strong> dote che haverà<br />

promessa, purchè detta ottava non esceda <strong>la</strong> somma di fiorini 50 in <strong>la</strong> quale<br />

non si hanno da computare li ariedi anzi, si permette che essi ariedi delle<br />

spose arivino anche a detta ottava parte del<strong>la</strong> dote promessa o pagata, non<br />

volendo però che cotal somma esceda <strong>la</strong> predetta quantità de altri fiorini 50<br />

né che in detti ariedi siano guanciali o altre cose con ornamenti di oro prohibendo<br />

ancora che li padri o madre o altri in luogho loro, nelli doni, che nelli<br />

tempi de li primi parti si sogliono fare alle spose, non possino passare il valore<br />

di scudi diece et li altri attinenti da qual <strong>la</strong>to si siano, <strong>la</strong> valuta di fiorini doi<br />

per ciascuno.<br />

Se ordina ancora che nisun marito mentre <strong>la</strong> donna sarà in casa del padre,<br />

possa darli mancie et offerte il Natale o altri doni, tanto in danari quanto in<br />

altre robbe che escedino in tutto il valore di fiorini doi per ciascun centinaro di<br />

fiorini che le fussi stato promesso in dote et altre persone non possano dare più<br />

che per ducati doi per ciascuno a dette spose.<br />

Dechiarando ancora che li attinenti da l’una e l’altra parte, per <strong>la</strong> nuova<br />

affinità tra loro contratta non possino farsi presenti et doni che passino <strong>la</strong> valuta<br />

di fiorini quattro in tutto per ciascuno.<br />

Et perché se intende quanto frequentemente le spose predette vanno a li


Perugia<br />

187<br />

monasterii delle monache et questo non si giudica in alcun modo a proposito<br />

per molti inconvenienti che ne possono seguire, se ordina che a nisuna sposa sia<br />

licito andare ad alcuno di detti monasterii se non passato lo anno da puoi che<br />

sarà maritata, per par<strong>la</strong>re a qualsivoglia di dette monache o altrimenti visitarle,<br />

sotto <strong>la</strong> pena infrascritta.<br />

Dechiarando che le pene de le cose sopradette habbino ad essere e siano<br />

con effetto di scudi 50 e <strong>la</strong> perdita de le robbe et altre pene etiam del corpo<br />

afflittive, alli huomini, donne, sarti, racamatori et orefici che faranno o verranno<br />

contra alle soprascritte prohibitioni et a le donne che presumaranno contra<br />

venire al<strong>la</strong> dispositione di questi capitoli, <strong>la</strong> medesima perdita di dette robbe<br />

et detta somma pecuniaria da applicarsi per un quarto 146 al<strong>la</strong> reverenda Camera<br />

apostolica, un quarto a lo spedale de Sancta Maria de <strong>la</strong> Misericordia, un<br />

quarto alle Derelitte et Scapuccine et 147 un quarto alli essegutori et accusatori<br />

equalmente, o altrimenti secondo lo arbitrio di sua signoria reverendissima et<br />

illustrissima al<strong>la</strong> qual pena se dechiara che li mariti siano tenuti per <strong>la</strong> lor<br />

moglie, etc.<br />

Reformatione sopra li ornamenti de le donne.<br />

89. 1549, marzo 23<br />

Bandi<br />

Reformationi sopra il vestir delle donne etc. 148<br />

146 ... per un quarto] alli essecutori et accusatori equalmente et li tre quarti al<strong>la</strong> Camera<br />

apostolica o alrimenti secondo l’arbitrio di Sua Santità reverendissima et illustrissima,<br />

a <strong>la</strong> quale pena si dechiara che li mariti sieno tenuti per le lor mogliere. Iulius<br />

cardinalis Urbinatensis Legatus. Io. A. vicelegatus. Datum Perusie, in pa<strong>la</strong>tio nostre solite<br />

residentie, die XXIII martii 1549. Hieronimus Fabius, così in n. 89, 1549, marzo 23.<br />

Bandi. Reformationi sopra il vestir delle donne etc.<br />

147 Un quarto ... et inserto a margine a correggere e li tre quarti al<strong>la</strong> Camera apostolica<br />

depennato nel testo.<br />

148 Vedi n. 88, [1549]. Bandi. Reformationi sopra il vestir de le donne etc. Nel testo<br />

è premesso un preambolo non inserito poi nel<strong>la</strong> stesura definitiva: Vedendosi che non ostanti<br />

li antichi decreti et leggi, li vestimenti et ornati delle donne in questa città sono pervenuti<br />

per le abusioni e tolleranze di qualche anno a dietro a superfluità et estremità tali che<br />

non facendovi provisione, spesso suprano non che aguaglino <strong>la</strong> somma de le doti et ogni<br />

giorno vanno più crescendo, di che ne seguita manifesta povertà e roina d’infinite case e<br />

l’impedimento di molti matrimonii che perciò si ritardano et essendo più volte dal publico<br />

di essa città stata fatta instanza allo illustrissimo e reverendissimo signore, monsignore<br />

il cardinal d’Urbino, di Perugia et Umbria meritissimo legato, di qualche opportuno et<br />

utile remedio, Sua Santità reverendissima et illustrissima considerato tutto questo esser<br />

vero et hauti sopra di ciò diversi par<strong>la</strong>menti et matura deliberatione con li magnifici<br />

signori conservadori, camerlinghi, et altri cittadini Perugini per provvedere ad uno incon-


188 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

90. 1555, marzo 22<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta super ornamentis mulierum facta 149<br />

Item vedendosi che non ostante le leggi et antichi decreti altre volte fatti<br />

tanto per monsignore illustrissimo et reverendissimo d’Urbino, di Perugia et<br />

Umbria meritissimo legato, come per li suppremi magistrati di detta città, li<br />

vestimenti et pomposi ornamenti delle donne in essa città sono pervenuti per<br />

l’abusioni et tolleranze di qualch’anno adietro a superfluità et estremità tali,<br />

che non facendovisi qualche conveniente provisione spesso superano non che<br />

eguagliano <strong>la</strong> somma delle doti, et ogni giorno vanno tanto licenziosamente<br />

crescendo che ne segue non so<strong>la</strong>mente manifesta povertà et ruvina d’infinite<br />

fameglie, ma l’impedimento de molti matrimonii; onde li magnifici signori priori<br />

dell’arti et populo di detta città, giuntamente con li signori consoli, auditori<br />

et camorlenghi, desiderosi di venire sopra ciò a moderatione tale che ne debba<br />

seguire invio<strong>la</strong>bile et perpetua osservanza, et tanto magiormente venendovi spesso<br />

raccordati dall’illustrissimo et reverendissimo signore monsignore il vescovo<br />

di Ceneda, di detta città et Umbria dignissimo vicelegato; et havutovi più et<br />

diversi maturi conloquii con molti di lor gentilhomini et cittadini, sendo collegialmente<br />

congregati con licenza de sua signoria reverendissima sonno venuti<br />

solennemente e per partito fra loro a bosso<strong>la</strong> et fave ottenuto all’infrascritte<br />

reformationi et moderationi, come nelli capitoli qui di sotto descritti appertamente<br />

appare, cioè:<br />

1. In prima ordinaro et prohibiro espressamente ch’alcuna donna in essa città<br />

di qualsivoglia grado, conditione o preeminenza non porti né possa portare in alcuna<br />

parte et membro del<strong>la</strong> persona alcuno ornamento d’oro o d’argento tanto in<br />

vesti, racami, scuffie et colletti, quanto in qualsivoglia altro modo o foggia, né<br />

mancho alcuna quantità de perle et gemme, eccetto tre anel<strong>la</strong>; permettendosili possere<br />

portare una catenel<strong>la</strong> d’oro al collo non escedente però il peso de scudi sei<br />

d’oro et un’altra catena d’oro, non escedente però il valore de scudi vinti, per<br />

possere portare in cambio di centura o in altra parte del<strong>la</strong> persona, dove meglio li<br />

parerà. PLACET.<br />

veniente et danno di tanto momento, conforme a quanto è tenuta per il luogo che tiene<br />

in questa parte, a sopradette veste et ornamenti, confirmato et approvato si come da hora<br />

conferma et appruova con quelle limitationi però, che le sono parse a proposito, li infrascritti<br />

capitoli et reformationi propostoli dalli sopradetti conservatori et altri magistrati, li<br />

quali sotto le pene in essi contenute, vuole e comanda si osservano invio<strong>la</strong>bilmente et<br />

acciò nessuno possa pretendere ignoranza o allegarne altra scuta, li fa per virtù del presente<br />

bando publicare et intimare.<br />

149 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 91, [1555]. Bandi, Capitu<strong>la</strong> super resecatione ornamentorum<br />

mulierum.


Perugia<br />

189<br />

2. Item se li concede di possere portare una corona di qualsivoglia sorte, non<br />

escedente però il valore di doi scudi. PLACET.<br />

3. Item si prohibisce che li orefici non possano per alcun modo <strong>la</strong>vorare né<br />

fabricare ad alcuna persona le sopradette catene o catenelle che non siano d’oro<br />

puro, et non le possano fare d’alcuno metallo orato et contrafatto, prohibendo similmente<br />

ch’alcuna donna, come di sopra, possa né li sia lecito portare dette catenelle<br />

contrafatte sotto l’infrascritta pena, tanto alle donne, quanto a li detti orefici<br />

in caso de contraventione. PLACET.<br />

4. Se prohibisce anchora che nisuna donna, come di sopra, possa portare in<br />

veste et altri guarnimenti concessigli per li presenti capitoli oltra il valore del<strong>la</strong><br />

quarta parte del<strong>la</strong> sua dote, <strong>la</strong> quale in questo caso non sia se non di ottocento<br />

fiorini; et se pure passasse detta somma, non possa ad ogni modo spendere né<br />

portare se non per <strong>la</strong> quarta parte di detti ottocento fiorini, non comprendendocisi<br />

però li detti tre anel<strong>la</strong>. Et questo s’intenda per le cose fatte dal canto del marito,<br />

senza computarvi le havute dal<strong>la</strong> banda del padre; dichiarando, che se tra l’une et<br />

l’altre passassero detta somma, non le possano portare insieme. PLACET.<br />

5. Si vietano anchora le vesti o camorre divisate o racamate o destinte di<br />

fioroni o d’altra maniera di diversi drappi o diversi panni, o de drappi et panni<br />

insieme diversamente colorati o d’un medesimo colore, prohibendo alli sartori et<br />

racamatori, homini o donne che siano, che non ardiscano di tagliare, <strong>la</strong>vorare o<br />

racamare dette vesti, né altramente contrafare al<strong>la</strong> continenza di questi capitoli,<br />

sotto le pene qui de sotto espresse. PLACET.<br />

6. Item si comanda che nelle maniche si facessero a camorre di drappi permessi<br />

non si ecceda <strong>la</strong> misura d’un braccio et mezzo di questa misura, permettendosi<br />

che per ornamento delle vesti non prohibite per li presenti capitoli si possa<br />

portare sino al<strong>la</strong> quantità di braccia tre di drappo et non più da potersi ponere in<br />

qualsivoglia parte d’esse vesti, purché non sia stampato, racamato o agroppato 150 .<br />

PLACET.<br />

7. Item si prohibisce ch’alcuna donna, come di sopra, possa portare berrette<br />

né penne in alcun modo, et ancho ornamenti all’orecchii et pelle di zebellini né<br />

simili, sotto l’infrascritta pena. PLACET.<br />

8. Se concede et permette, che ciascuna donna possa havere et portare una<br />

so<strong>la</strong> sottana overo camorrino di drappo o di grana senza alcuno ornamento et non<br />

più, salvo ch’a quello di grana vi possino mettere un profilo overo bendelletta di<br />

drappo non escedente <strong>la</strong> misura di tre deta 151 per <strong>la</strong>rghezza. PLACET.<br />

9. Item si ordina, che non sia nisuna donna, contadina e cittadina rusticale<br />

150 n. 91, [1555]. Bandi aggiunge ... racamato o agroppato] Et se alcuna donna volesse<br />

una ciamarra di panno, non possa ornar<strong>la</strong> con altro che con braccia doi di drappo semplice<br />

et volemdoli fare di drappo, non possa mettervi ornamento che passi uno scudo, né<br />

manco fodrar<strong>la</strong> di pelle di maggior valor di X scudi siano di qual sorte di pelle si<br />

voglino.<br />

151 ms. data.


190 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

habitante in contado, e cittadine non solite habitare nel<strong>la</strong> città che possino portare<br />

vesti o camorre di drappo o di panno di grana, ma so<strong>la</strong>mente d’altri panni, concedendosili<br />

però un paro de maniche de drappo 152 . PLACET.<br />

10. Item si prohibisce che nisuna donna, come di sopra, possa portare al collo<br />

o in altra parte e membro del<strong>la</strong> persona coralli o altre sorte de vezzi 153 per li<br />

presenti capitoli non vetati, ch’il valore d’essi esceda <strong>la</strong> somma de tre scudi in<br />

tutto, né meno possa portare guanti di più valuta che dieci grossi, et amcho pianelle<br />

con racami d’oro o d’argento; ma si permette un paro di pianelle di drappo<br />

senza ornamento d’oro o d’argento, prohibendosi alli calzo<strong>la</strong>ri non possere fare<br />

dette pianelle con racami predetti, sotto l’infrascritta pena. PLACET.<br />

11. Et de più in conformità del<strong>la</strong> consuetudine antica se prohibisce che nisun<br />

padre o altri in suo luogho possa ornare et vestire sua figlio<strong>la</strong>, nuovamente promessa<br />

o maritata, sopra il valore dell’ottava parte de <strong>la</strong> dote ch’havesse promessa,<br />

purché detta ottava non esceda <strong>la</strong> somma di fiorini cinquanta, in <strong>la</strong> quale somma<br />

non s’hanno da computare li ariedi, anzi si permette ch’essi arriedi delle spose<br />

arivino anche a detta ottava parte del<strong>la</strong> dote promessa o pagata, et non più; non<br />

volendo però che cotal somma esceda <strong>la</strong> predetta quantità de altri fiorini cinquanta,<br />

né che in detti ariedi siano guanciali o altre cose con ornamenti d’oro; prohibendo<br />

anchora che li padri o madre, o altri in luogho loro, nelli doni, che nelli tempi de<br />

li primi parti si sogliono fare alle spose, non possino passare il valore de scudi<br />

dieci, et li altri attinenti da qual <strong>la</strong>to si siano <strong>la</strong> valuta de fiorini doi per ciascuno.<br />

PLACET.<br />

12. Se ordina anchora, che nisun marito, mentre <strong>la</strong> donna serà in casa del<br />

padre, possa dargli mancie et offerti il Natale o altri doni tanto in denari quanto<br />

in altre robbe, ch’escedino in tutto il valore de fiorini doi per ciascuno centinaro<br />

de fiorini che gli fosse stato promesso in dote; et altre persone non possano dare<br />

più che ducati doi per ciascuno a dette spose. PLACET.<br />

13. Dechiarando anchora che li attinenti de l’una et l’altra parte per <strong>la</strong> nuova<br />

affinità tra loro contratta non possino farsi presenti et doni che passino <strong>la</strong> valuta<br />

de fiorini quattro in tutto per ciascuno 154 . PLACET.<br />

14. Et perché s’intende quanto frequentemente le spose predette vanno alli<br />

monasterii delle monache, et questo non si giudica in alcun modo a proposito per<br />

molti manchamenti che ne possono seguire, si ordina che a nisuna sposa sia lecito<br />

152 n. 91, [1555]. Bandi aggiunge ... di drappo] Et che li sia lecito non dimeno, ornare<br />

le dette veste con braccia uno et mezzo di drappo, né manco possino portare col<strong>la</strong>ne né<br />

vezzi d’oro o d’argento né di perle o d’altre gemme, ma so<strong>la</strong>mente di coralli o d’altra<br />

sorta purchè non ecceda il valore di uno scudo.<br />

153 ... coralli o vezzi di corgnole o d’altre gemme et altre sorte di vezzi in n. 91,<br />

[1555]. Bandi.<br />

154 n. 91, [1555]. Bandi. aggiumge ... per ciascuno] Et che i mariti et altri attinenti i<br />

quali volessero far presentare a le spose: di cristalli, vetri, maiolicis o altre cose solite<br />

donarsi nel Perdono di San Domenico di Monte Luce, dell’Ascensione, di San Bernardino<br />

o d’altra festa, non possino in tutto donarle cose che eccedano il valore di doi scudi.


Perugia<br />

191<br />

andare ad alcuno di detti monasterii se non passato l’anno dapoi che serà maritata<br />

per par<strong>la</strong>re a qualsivoglia di dette monache, o altramente visitarle, sotto <strong>la</strong> pena<br />

infrascritta. PLACET 155 .<br />

15. Dechiarando che le pene delle cose sopradette habbiano ad essere et<br />

siano con effetto di scudi cinquanta et <strong>la</strong> perdita delle robbe alli homini, donne,<br />

sarti et orefici, racamatori, padri et madre che faranno o verranno respettivamente<br />

contra le sopradette prohibitione, per essi da incorrersi ipso fatto, da aplicarsi<br />

per un quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica 156 , un quarto allo spedale de<br />

Santa Maria del<strong>la</strong> Misericordia di questa città, et un quarto alle Derelitte et alle<br />

Scapuccine, et un quarto all’accusatore et esecutore equalmente 157 . PLACET.<br />

155 Il testo in corsivo è lo stesso del documento n. 88.<br />

156 Conservatori delle presenti leggi corretto su reverenda Camera apostolica n. 91,<br />

[1555]. Bandi.<br />

157 n. 91, [1555]. Bandi aggiunge ... et esecutore equalmente] Volendo et espressamente<br />

dichiarando che se alcuni delli detti officiali, luoghi pii et altri compresi nel presente<br />

capitolo facesse, sotto qual si voglia pretesto o colore, gratia di tutto o parte del<strong>la</strong> pena<br />

che gli toccasse per le contraventione de presenti capitoli, se intenda de fatto et senza<br />

altra dichiaratione esser cessato dalle ragioni che havesse o che per lo avenir potessi haver<br />

in dette pene et che in luogo di quello che contrafacesse debba per <strong>la</strong> rata sua, succedere<br />

<strong>la</strong> Camera apostolica et per che si vede quanto sia detestabile il licenzioso procedere delle<br />

cortegiane et meretrici, le quali dal<strong>la</strong> vita impudica e fuori non possono esser conosciute<br />

de le altre, salvo che da chi ne ha notitia per provedere, modo a questo aviso, prohibisce<br />

a le dette meretrici il poter andar fuora di casa senza un manto o velo in testa, nel qual<br />

sia una lista d’oro o di seta gial<strong>la</strong> <strong>la</strong>rga doi dita incominciando dallo scrimo et calli giù<br />

dritto per le spalle et anco non possino uscir di casa senza berretta.<br />

Et per maggior osservanza de presenti capitoli si dichiara che qualunche huomo o<br />

donna <strong>la</strong> qual facesse fare panni o altre cose prohibite per li presenti capitoli et accusasse<br />

ai Conservatori deputati il sarto, orefice, calzo<strong>la</strong>ro o altre artefice che tal panni o cose<br />

prohibite gli facesse o havesse fatte, oltre che saranno tenuti secreti, saranno anche sgravati<br />

dalle pene incorse per tal contraventione et parimente li sartori, orefici o altri artefici<br />

che accusaranno quelli che gli havessero dato a fare tal panni et cose prohibite, volendo<br />

che in questo habbia luoco <strong>la</strong> questione, cioè che quel di loro sarà primo a referire,<br />

s’intenda fuor de colpa.<br />

Et perché si suol dire esser meglio non far le leggi che farle e non osservarle per<br />

seguirne il dispregio de’ magistrati et de’ legis<strong>la</strong>tori, per questo si ordina che li magnifici<br />

signori priori che per l’avenire si trovaranno il magistrato del mese di dicembre, debbano<br />

ogni anno a quel tempo, eleggere cinque cittadini, uno per ciascuna porta, di buon casato,<br />

qualità, conditione, opinione, coscienza et fama i quali debbano chiamarsi li Conservatori<br />

delle leggi pompose et debbansi publicarsi alli 20 di dicembre per tutto l’anno seguente<br />

insieme con gli altri offici publici, con piena facoltà auta et balìa di far osservare<br />

i presenti ordinamenti et punire li trasgressori nelle pene che in essi si contengono delle<br />

quali sia essequtore il canceliere del<strong>la</strong> ruota il quale in tutto quello che concernesse il<br />

presente officio sia obligato obedirle, assisterle et eseguire quanto et contra che da loro<br />

gli sarà ordinato, senza rispetto di cui sopra o eccetione alcuna, sotto pena del<strong>la</strong> perdita<br />

dell’officio suo.


192 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ordinamentorum predictorum a reverendissimo domino vicelegato confirmatio.<br />

Illustrissime et reverendissime domine p<strong>la</strong>ceat domine vestre reverendissime<br />

ad humiles preces devotorum illius oratorum priorum artium et populi civitatis<br />

Perusiae et camerariorum suprascriptam legem et ordinationes pro bono pubblico<br />

dictae civitatis approbare, confirmare, et suae vicelegationis munere, et ea qua<br />

fungitur authoritate de novo statuere et il<strong>la</strong>s invio<strong>la</strong>biliter observari debere mandare,<br />

contrariis quibuscumque non obstantibus etc.<br />

Attentis narratis, approbamus, confirmamus, statuimus et irrevocabiliter observari<br />

mandamus, ut petitur.<br />

M. Cenetensis vicelegatus. Datum Perusie die XXIII martii MDLV<br />

Franciscus etc.<br />

91. [1555]<br />

Bandi<br />

Capitu<strong>la</strong> super resecatione ornamentorum mulierum 158<br />

92. 1559, 24 giugno<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> super vestem virorum et mulierum 159<br />

Ancorché a ciaschuno debba essere licito disporre delle cose a suo benep<strong>la</strong>cito,<br />

et che ogni huomo per legge di natura sia libero moderatore et arbitro de’<br />

suoi beni, non di meno perché si vede che molte volte alcuni si abusano tanto<br />

sinistramente di tale arbitrio, che non solo portano ruina alle cose loro partico<strong>la</strong>ri,<br />

ma ancho grave danno et incommodo al<strong>la</strong> republica, al<strong>la</strong> quale è grandemente<br />

utile che ciaschuno usi bene le cose sue, et de qui è nato che nelle ben<br />

governate città ne’ tempi [antichi] et moderni si è molte volte con buone legge<br />

posto freno et modo alle superflue spese, nelle quali gli huomini si <strong>la</strong>sciano<br />

trascorrere quasi più per lo malo essempio et a gara degli altri, che per propria<br />

Et che tra l’altre cose che giurano li magnifici signori priori quando entrano in ufficio,<br />

debbono promettere il giuramento di favorire li sudetti officiali e procuratori che si<br />

osservino le presenti leggi et di non dare licenza ad alcuno di far cosa che venga contro<br />

d’esse.<br />

In così ottengha <strong>la</strong> confirmatione da Nostro.<br />

158 Vedi n. 90, 1555, 22 marzo. Riformanze. Ordinamenta super ornamentis mulierum<br />

facta.<br />

159 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 93, 1559. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne.


Perugia<br />

193<br />

et mera loro elettione; et partico<strong>la</strong>rmente in questa città da diversi reverendissimi<br />

signori legati et governatori che sonno stati per il tempo, et da più magistrati si<br />

è voluto provedere alle superflue pompe circa il vestire, massime delle donne;<br />

conoscendo che dall’abuso circa tal cosa non so<strong>la</strong>mente se dava impedimento ai<br />

matrimonii, ma si causava <strong>la</strong> povertà et ruina delle famiglie. Ma non essendo<br />

stato abastanza tutto quello che ci s’è fatto sin qui, anzi parendo che questo<br />

male sia andato ogni giorno acquistando più forze, et che <strong>la</strong> gioventù non habbi<br />

quasi altro maggiore desiderio che di consumarsi et ruinarsi, spendendo più di<br />

quello che ha ciaschuno in luxo et superflui vestimenti, li magnifici signori priori<br />

delle arti et popolo di Perugia, insieme con li signori consoli, auditori et camarlenghi,<br />

havuti diversi colloquii con molti gentilhuomini et cittadini, essendo collegialmente<br />

congregati con licenza del reverendissimo monsignor Giovambattista<br />

Castagna arcivescovo di Rossano, governatore di Perugia etc. per dare sufficiente<br />

et perpetuo remedio alli sudetti disordini, posero solennemente a partito a busso<strong>la</strong><br />

et fave, secondo il solito et consueto, et ottenute l’infrascritte reformationi<br />

et capitoli, cioè 160 :<br />

1. S’ordina che gli huomini di detta città non possino né debbano, sotto<br />

qual si voglino pretesto di grado, preminenza o nobiltà, portare in alcuna parte<br />

de’ vestimenti bottoni, pontali né qual si voglino altra maniera di fornimento et<br />

ornamento d’oro, di argento né di smalto, quantunche contrafatto, né manco<br />

alcuno racamo di seta, né panni o drappi divisati, foderati o distinti di diversi<br />

colori, ma secondo il civil uso d’uno istesso colore. Non prohibendo però loro il<br />

portare drappi intieri o tagliati a lor libito, et il guarnire i vestimenti con zugoletti<br />

o zaganette di seta al<strong>la</strong> moderna et con quel<strong>la</strong> quantità di drappo che a<br />

loro piacerà.<br />

2. Anchora s’ordina che le donne d’essa città cosi cittadine, come nobili et<br />

gentildonne di qual età, stato, grandezza, qualità o preminenza se siano, non<br />

possino in modo alcuno portare dentro né fuori di essa città alcuno ornamento<br />

d’oro, d’argento puro né contrafatto, né di perle o altre gemme sopra <strong>la</strong> testa,<br />

tanto in 161 fronzali, quanto in qualsivoglino altra sorta di legamento, eccetto una<br />

rete da fi<strong>la</strong> d’oro a loro libito; né manco berrette d’alcuna sorte, ma so<strong>la</strong>mente li<br />

cappelli di che sorte voglino, senza mettervi però racami, piume né medaglia<br />

alcuna.<br />

3. Prohibendo anchora alle dette donne, come di sopra, il portare alli orecchii<br />

anel<strong>la</strong>, pendenti o qual sia sorte di gemme et ornamento; volendo nondimeno<br />

che sia loro licito portare per al collo un vezzo solo sia di perle, di coralli o<br />

di che altra sorte vogliano, purché non sia d’oro né d’argento, vero né finto,<br />

smaltato, fi<strong>la</strong>to né intagliato, al quale possino agiongere un pendente d’oro o<br />

d’argento buono et semplice, senza alcuna di dette manifatture; et anchora le sia<br />

160 Ancorché ... et capitoli, cioè preambolo assente in n. 93, 1559. Bandi.<br />

161 n. 93, 1559. Bandi aggiunge scuffie.


194 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

lecito portare al collo una col<strong>la</strong>na d’oro puro di che valore le piacerà, senza<br />

smalto o intaglio alcuno, ma di semplice fattura.<br />

4. Non possano le dette donne portare alcuna gorghiera o colletto guarnito<br />

d’oro né d’argento né di perle, ma so<strong>la</strong>mente di seta o d’altro <strong>la</strong>voro a loro<br />

libito; et li sia lecito portare indosso una sottana et una vesta di drappo di che<br />

valore vogliano, purché in veruna d’esse non sia guarnimento d’oro né d’argento,<br />

come di sopra, né d’intaglio o di racamo, né di drappo stampato, fogliato et<br />

fioronato, né mancho tragino, ma so<strong>la</strong>mente allistate di semplice drappo, <strong>la</strong> sottana<br />

con braccia doi et <strong>la</strong> veste con braccia tre di che colore vogliano.<br />

5. Et parimente le sia lecito portare una ciamarra overo sbernia di drappo<br />

senz’ornamento d’oro né d’argento, come di sopra, né di alcuno intaglio, racamo<br />

o <strong>la</strong>voro, ma so<strong>la</strong>mente con liste di drappo, le quali non passino doi braccia, et<br />

volendo possino foderar<strong>la</strong> di pelle di che sorte voglino, purché l’una né l’altra<br />

non portino insieme con <strong>la</strong> vesta et sottana di drappo, acciò in un tempo medesimo<br />

non habbiano in dosso più di doi vestimenti di drappo.<br />

6. Et se volessero fare veste, sottane, ciamarre o sbernie di panno non<br />

possino mettervi alcun altro ornamento di qual sorte se vogliano, salvo che allistar<strong>la</strong><br />

con tre braccia di drappo di che colore et qualità venga loro voglia, purché<br />

le veste et sottane non siano aquartate, divisate o distinte di panno de diversi<br />

colori, né di drappo o panno insieme; ma so<strong>la</strong>mente con liste, come di sopra.<br />

Et alle braccia et alle mani non possino portare cathene né manigli di alcuna<br />

sorte né manco pelle di zebellini, armellini o d’altri simili in alcuna parte del<strong>la</strong><br />

persona; ma so<strong>la</strong>mente una fede et quattro altri anel<strong>la</strong> d’oro alle dita, un paro di<br />

guanti senz’alcun altro racamo o <strong>la</strong>voro, salvo che di seta, et una corona di che<br />

sorte vogliano, purché non passi quattro scudi, et ai piedi sia loro licito portare<br />

scarpe o pianelle di drappo con passamano di seta o filosello del medesimo<br />

colore senz’alcun altro ornamento de sopra vetato.<br />

7. Inoltre, per moderare le gravi spese che sogliono farsi in presentare le<br />

spose in tempo dei parti et altri tempi, s’ordina che i mariti mentre le spose<br />

saranno in casa delli padri non le possano dare mancie et offerte in dinari né<br />

doni in altre robbe, che eccedino in tutto il valore de florini doi per ciascheduno<br />

centinaro de fiorini che gli fusse stato dato o promesso in dote. Et gli<br />

altri attinenti dell’una et l’altra parte per <strong>la</strong> nuova affinità tra loro contratta<br />

non possino farsi presenti né mancie che escedino <strong>la</strong> valuta de ducati doi per<br />

ciaschuno; et li padri di dette spose o madri et fratelli non possino spendere<br />

in tempo delli parti in tutto quello che accadesse dare a dette impagliate oltra<br />

<strong>la</strong> somma di scudi quindici, siano di che qualità, nobiltà o preminenza si vogliano.<br />

8. Quanto agli habitanti nel contado et distretto di essa città, se ordina che<br />

li contadini et cittadini, così civili come rusticali, non soliti habitare familiarmente<br />

nel<strong>la</strong> città, non possano portare calze d’alcuna sorte di drappo, ma solo possino<br />

fodrar quelle di panno con braccia doi et mezzo di taffetà; et nel resto non<br />

possino portare alcuna cosa che per li presenti capitoli sia vietata alli cittadini et<br />

habitanti nel<strong>la</strong> città.


Perugia<br />

195<br />

9. Alle donne del contado, cittadine o contadine che siano, non solite habitare<br />

continuo et familiarmente nel<strong>la</strong> città, se vieta et prohibisce espressamente il<br />

possere, sotto qualsivogli pretesto o colore, portare indosso veste, sottane, ciamarre<br />

né sbernie d’alcuna sorte di drappo, ma so<strong>la</strong>mente di panno di che sorte<br />

vogliano con liste di drappo, che non eccedino in tutto <strong>la</strong> misura de doi braccia,<br />

et un paro de maniche di che drappo vogliano, senza alcun altro ornamento. Né<br />

manco possino portare in alcuna parte del<strong>la</strong> persona oro né argento, puro né<br />

finto, né manco perle o smalti, ma so<strong>la</strong>mente doi anel<strong>la</strong> d’oro o d’argento et<br />

una fede alle mani, et al collo un vezzo di coralli o d’altra sorte che non esceda<br />

il valore di tre scudi.<br />

10. Alle meretrici et cortigiane, cosi del<strong>la</strong> città come del contado, non se<br />

prohibisce alcuna sorte de vestimento et d’ornamento per li presenti capitoli<br />

vietato, ma se tollera che possino andare vestite a lor modo, purché non possino<br />

uscire mai di casa senza una berretta in testa, <strong>la</strong> quale non possino levare mai,<br />

etiamdio nel<strong>la</strong> chiesa, eccetto nell’altare del Sacramento; et essendo trovate senza,<br />

possano essere prese senza altra commissione, et incorrano ipso fatto <strong>la</strong> pena<br />

del<strong>la</strong> frusta; intendendo per meretrici quelle che sonno publicamente reputate<br />

per tali et che tengano scuo<strong>la</strong> aperta a tale esercizio.<br />

11. Et per più facile osservanza del presente ordinamento se prohibisce alli<br />

orefici di poter fare in modo alcuno né far fare alcuna delle cose vietate nelli<br />

sudetti capitoli, né mancho fare quelle che son permesse se non di tutt’oro overo<br />

argento fino, et non finto et affalsato, prohibendo a’ sarti, sartrici, racamatori,<br />

racamatrici, calzo<strong>la</strong>ri et ad ogni altro artefice il poter fare alcuno delli detti<br />

<strong>la</strong>vori et vestimenti vietati sotto le pene infrascritte.<br />

12. Dechiarando che qualunche persona in modo alcuno contrafacesse al<strong>la</strong><br />

continenza del presente statuto et ordinamento così in portare le cose in esso<br />

vietate, come in farle et <strong>la</strong>vorarle o far <strong>la</strong>vorare per sé o per altri, incorra ipso<br />

fatto <strong>la</strong> pena di scudi XXV per ciascheduno et ciascheduna volta et in alcuna<br />

cosa che contravvenisse, d’applicarse per un quarto alle zitelle Derelitte, un quarto<br />

alle zitelle Capuccine, et il resto all’accusatore et essequutore egualmente. I<br />

quali luoghi pii, accusatori et essequutori non possino in modo alcuno far gratia<br />

di tutto né di parte di detta pena; et facendo altrimenti non tenga né vaglia, et<br />

perdino ogni ragione che per l’avenire havessero sopradette pene, et in luocho<br />

di qualunche di loro contrafacesse succeda <strong>la</strong> reverenda Camera apostolica.<br />

13. Et perché nessuno possi escusarsi per minore età né patria potestà,<br />

s’ordina che alle dette pene siano li padri tenuti per li figliuoli et figliuole che<br />

contrafacessero in qual modo si voglino, i mariti per loro consorti, et li fratelli<br />

per loro sorelle non avendo padre, et li maestri et maestre per lor garzoni et<br />

<strong>la</strong>voranti che in alcuna parte contravenissero, come di sopra. Et sia lecito al<br />

barigello et al cavaliere et loro essequutori fare rigorosa essequutione etiamdio in<br />

mezzo le piazze et dovunche trovassero alcuna persona che contravenisse, come<br />

di sopra, senz’altra licenza o commissione; et trovandole et non facendone essequutione<br />

incorrano le medesime pene da togliersi et applicarsi ipso fatto al<strong>la</strong><br />

reverenda Camera apostolica; et delle dette cose debbano stare a sindicato.


196 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

93. 1559<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne 162<br />

94. 1562, giugno 2<br />

Riformanze<br />

Nova provisio et reforma super vestimentis virorum et mulierum 163<br />

Reforma <strong>generale</strong> sopra il vestire. Ancoraché ogni huomo per legge commune<br />

a tutte le gente sia libero moderatore et arbitro delle cose sue, nondimeno perché<br />

sicome molte volte ne’ tempi adietro, cosi anchi hoggie si vede, che molti si abusano<br />

tanto sinistramente di tale arbitrio che non solo portano ruina a le cose loro<br />

particu<strong>la</strong>re, ma anche grave danno et incommodo a <strong>la</strong> republica, al<strong>la</strong> quale è di<br />

molta autorità che ciascuno usi bene le cose sue, ne è seguito che necessariamente<br />

nelle ben governate città a’ tempi antichi et moderni si è più volte con buone leggi<br />

posto freno et modo a le superflue spese nelle quali li huomini si <strong>la</strong>sciano transcorrere<br />

più per lo esempio et a gara de li altri che per naturale e propria volontà<br />

loro, et partico<strong>la</strong>rmente in questa città da diversi reverendissimi signori legati e<br />

governatori, che vi sono stati pro tempore, et da più magistrati si è voluto provedere<br />

a le superflue pompe circa gli ornamenti e le veste, e massime delle donne,<br />

conoscendo che dallo abuso circa tal cosa si causava <strong>la</strong> povertà delle famiglie, et si<br />

dava non piccolo impedimento alli matrimonii, con una gran consequentia di molti<br />

altri gravi disordini. Ma non essendo stato abastanza tutto quello che ci si è fatto<br />

sin qui, anzi parendo, che questo male sia andato ogni giorno acquistando forze, e<br />

che <strong>la</strong> gioventù non habbia quasi altra mira, che di consumarsi, spendendo più di<br />

quello che ha in lusso e superflui ornamenti, lo illustrissimo signore Ascanio del<strong>la</strong><br />

Corgnia al presente capo del magistrato e li altri magnifici signori priori delle arti<br />

e popolo di Perugia suoi collegi, volendo come è l’officio e debito loro per quanto<br />

ponno dare perpetuo rimedio alli prefati disordini, giustamente con li signori consuli,<br />

auditori et camerlenghi, consultato ben prima il tutto con più savi et prudenti<br />

cittadini, hanno solennemente proveduto nel modo infrascritto.<br />

Per le donne.<br />

1. In prima si prohibisce et ordina che nissuna donna di Perugia, di qualunche<br />

grado, stato, conditione e preminentia si sia, possa portare in Perugia né<br />

162 Vedi n. 92, 1559, 24 giugno. Riformanze. Capitu<strong>la</strong> super vestem virorum et mulierum.<br />

163 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 95, 1562, agosto 24. Bandi. Modus et ordo generalis super<br />

vestibus et ornamentis tum hominum, tum etiam mulierum.


Perugia<br />

197<br />

fuori per il suo territorio né in casa alcuna veste, ornamento o altra cosa d’oro<br />

o argento sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to o tessuto, perle, gemme pretiose vere o fitte, eccetto<br />

sino al numero di tre anel<strong>la</strong> nelle dita, due catene d’oro, una non escedente il<br />

peso di scudi sei e l’altra di scudi vinticinque d’oro, et una cuffia o rete in testa,<br />

e doi pendenti alle orecchie schietti, quai pendenti non passino il valore di scudi<br />

quattro d’oro tra tutti doi.<br />

2. Item non possa portare ricami d’oro, d’argento o di seta di sorte alcuna;<br />

né meno alcuna cosa di smalto o smaltata.<br />

3. Che <strong>la</strong> guarnizione posta ad alcuna veste non possa passare <strong>la</strong> quantità di<br />

braccia tre a misura et altezza di raso; dichiarando che tal guarnitione si possa<br />

porre di fuori o di dentro per mostra a loro benep<strong>la</strong>cito, purché non passi detta<br />

quantità. Non guanti riccamati di seta, nonché di oro né argento né di perle.<br />

4. Non ventagli con catena o altro ornamento d’oro o di argento vero o<br />

fitto. Le corone non possino essere d’oro, di argento, di perle o di altre pietre<br />

pretiose vere o fitte, eccetto li paternostri di esse, i quali possino essere d’oro o<br />

di argento come loro pare.<br />

5. Non possano portare né havere per usare veste di drappo che passino il<br />

numero di tre; dechiarando però che sia lecito havere et usare, oltre le dette tre<br />

veste, due zimarre o due sbernie, o una zimarra et una sbernia di drappo; ma<br />

non si possino trinciare, tagliare né ornare in modo alcuno d’altro <strong>la</strong>voro, eccetto<br />

<strong>la</strong> guarnitione, busti e maniche, quali si possano tagliare a modo loro, purché<br />

<strong>la</strong> guarnitione non passi <strong>la</strong> quantità sopra permessa et taxata. Dechiarando che<br />

ancora le veste di panno e di ogni altra sorte che di drappo si possino guarnire<br />

di velluto o di altro drappo o di seta d’ogni colore.<br />

6. Non possano fare calze né calzoni per cavalcare né per altro uso loro di<br />

alcuna sorte di drappo, se non di taffetà o di ormosino semplice, senza altro<br />

ornamento.<br />

7. Che le zimarre et tutte l’altre veste permesse, tanto di drappo come di<br />

panno o de altre sorte, non possino havere stragini longhi di ataccare, ma sieno<br />

tonde honestamente.<br />

8. A li zebbelini che si portino al collo o in mano non si possa ponere<br />

catena, teste, cordone, o altro ligamento né ornamento d’oro o di argento sodo,<br />

tirato, tessuto né fi<strong>la</strong>to, perle, gemme né pietre pretiose vere o fitte in modo<br />

alcuno.<br />

9. Che le sopradette prohibitione non se intendono per le cortigiane o publiche<br />

meretrice, quali possino vestire e portare liberamente ogni sorta di ornamento;<br />

dechiarando però che quando vanno fuora di casa sieno tenute portare<br />

<strong>la</strong> berretta in testa, etiam quando e mentre stanno in chiesa, sotto <strong>la</strong> pena di<br />

scudi dieci per ciascuna volta.<br />

1. Le contadine, etiam fatte cittadine per privilegi, et altre donne familiarmente<br />

habitante il contado et esercitanti l’arte rusticale, non possino portare<br />

alcuna sorte di oro vero né finto, eccetto in uno anello solo per il dito, et li sia<br />

prohibito ogni sorte di rachame etiam di argento o di seta, perle, et ogni sorte


198 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

di veste, non solo di oro o di argento ma etiam di drappo di seta, eccetto un<br />

paro di maniche, una balzana o lista o cordone o francia o trina o passamano o<br />

zaghena o fascia, et alli busti et maniche senza altro <strong>la</strong>voro, intagli, stampe o<br />

groppi. Le qual cose possino essere di velluto o di altro drappo d’ogni colore, e<br />

possino similmente havere et portare cuffia, bindelle del<strong>la</strong> testa, benda, velo,<br />

collecto da spalle, gorghiere e cinti di seta, et uno vezzo che non passi uno<br />

scudo e mezzo, e non possino portare coralli alle mani.<br />

Per li huomini.<br />

1. Non sia lecito alli huomini di detta città o suo contado, di qualunche<br />

sorte, grado, condizione o preheminentia si sieno, portare in berretta, capello né<br />

in alcuna sorta di vestimento medaglie, bottoni, rosette, pontali, fibbie, cordoni,<br />

fiocchi, passamani, trine, treccia, francia o altro ornamento d’oro o d’argento<br />

vero o fitto, o altra cosa orata o argentata, eccetto col<strong>la</strong>ne per il collo o dove li<br />

piacessi, et anelli per le dita, et eccetto spadi, pugnali, cinture da spade, sproni<br />

o altre armi da offendere et difendere, che possino essere dorati o argentati a<br />

loro benep<strong>la</strong>cito.<br />

2. Non possano in loro berrette, capelli né altra sorta di vestimento o coprimento<br />

di persona, piccolo o grande, havere riccami d’oro o d’argento o di<br />

seta in modo alcuno; né portare saii, buricchi, collecti, calze o altra cosa da<br />

vestire di te<strong>la</strong> o broccato d’oro o di argento, tutto o parte, puro o misto, né<br />

camiscie <strong>la</strong>vorate di oro o di argento.<br />

3. Non possano fare calze né calzoni di drappo alcuno tagliati, eccetto che<br />

di velluto, non ci ne mettendo però più di duo braccia, e per fodero di esse tre<br />

braccia di taffetà; et quelle o quelli non tagliati non possino escedere tre braccia<br />

di drappo a misura et altezza di raso; ma quelli che non sono di drappo si<br />

possino tagliare e foderare etiam con duo braccia di velluto overo con taffetà o<br />

ormosi o raso, purché non passi tre braccia di drappo dell’altezza di raso, overo<br />

uno braccio e mezzo di drappo alto come si fanno ordinariamente gli ormesi o<br />

taffetà alti. Prohibendo insomma in tutto e per tutto li braconi al<strong>la</strong> Napolitana o<br />

Sguizzera; tollerando però un poco di honesto sgonfio senza alcuna impitura di<br />

qual si voglia cosa. Dichiarando che o di drappo o d’altra sorte che sieno dette<br />

calze o calzoni habbiano ad essere semplici, senza alcuna guarnitione o altro<br />

ornamento; e si se facessero [spezzate] possano havere tanto più di taffetà, ormosi<br />

o raso o altro drappo quanto commodamente basti per li ginocchini.<br />

4. Alli tabarri, robbe o robboni non sia lecito porre per guarnitione più di<br />

braccia tre, et alle cappe duo e mezzo di drappo di misura et altezza di raso,<br />

fuori o dentro, come li piace, et li sia lecito anco or<strong>la</strong>rli con un passamano a<br />

torno.<br />

5. Alli saii, boricchi o collecti uno braccio e mezzo solo di drappo del<strong>la</strong><br />

misura et altezza predetta, se non sono di drappo; ma essendo di drappo, sieno<br />

schietti e semplici, senza altro guarnimento, eccetto, si vogliono, uno orlo di<br />

passamano. Possino in luogo di detta guarnitione di drappo havere, volendo,<br />

uno filo solo et ordine di francia o di passamano o di trine o di zagana o di<br />

cordone, o due righette sole e semplice, o uno orlo di seta.


Perugia<br />

199<br />

6. Li giupponi di drappo, corame, te<strong>la</strong>, o di altra sorte, possano esser rigati<br />

con seta o refe, et havere intorno uno orlo solo di passamano o di altro drappo,<br />

o vero un cordone o trina o francia o zaghena o due righette di seta e non più;<br />

ma non possano esser fodrati di drappo alcuno, eccetto alle mani, al collo e<br />

dinanzi un poco.<br />

7. Le calze e calzoni di corame o di camozza sani possano essere rigati di<br />

seta o refe; ma, essendo tagliati, non possino esser rigati, ma bene fodrati di<br />

taffetà ormesi o raso del<strong>la</strong> quantità come di sopra.<br />

8. Alli contadini non sia lecito portare alcuna sorte di drappo, salvo nelle<br />

calze braccia tre di taffetà de l’altezza del raso.<br />

1. Se dichiara che le presente prohibitione, tanto di donne quanto di huomini,<br />

non se intendano per li putti o fanciulle fino al<strong>la</strong> età di anni quattro finiti;<br />

ma sopra quelli sieno compresi tutti li altri senza alcuna eccettione di età, di<br />

sesso, grado o conditione.<br />

2. Dechiarasi ancora, che nelli presenti ordini et decreti si intendino compresi<br />

etiam li forostieri et forostiere habitante in Perugia o suo contado, e<br />

similmente li scho<strong>la</strong>ri che vi fossero a studio, de qualunche stato o condizione;<br />

ma quelli che vi capitassero per transito dal dì che saranno intrati nel<strong>la</strong> città o<br />

luogo di essa habbino tempo quaranta giorni e non più, sotto <strong>la</strong> medesima<br />

pena.<br />

3. E perché ciaschuno, tanto maschio come femina, possa havere commodità<br />

di provedere al bisogno et indennità sua quanto sia possibile si concede che li<br />

panni, veste, oro, argento, perle, ricame, calze, calzoni e tutte l’altre cose di<br />

sopra vietate, li quali sino al presente si havessero o fossero fatte o tagliate o<br />

cominciate, si possino portare da ciascuna persona liberamente, senza alcuna pena,<br />

sino a tutto il carnevale prossimo da venire del sequente anno 1563, ma dopo<br />

quel termine si debba poi osservare quanto è di sopra, et habbia il presente<br />

ordine, forza e virtù in ogni sua parte invio<strong>la</strong>bilmente senza altra intimatione et<br />

pubblicazione.<br />

4. La pena per ciaschuna volta che serà contravenuto in tutto o in parte a<br />

le presente constitutioni sia per ciascheduna persona, maschio o femina, <strong>la</strong> perdita<br />

de <strong>la</strong> cosa prohibita e de quel<strong>la</strong> dove fosse ataccata o posta, et di dieci scudi,<br />

d’applicarsi, tanto le cose perdute quanto <strong>la</strong> pena pecuniaria, per un quarto allo<br />

accusatore, per l’altro allo essecutore, e per <strong>la</strong> metà allo hospitale del<strong>la</strong> Misericordia,<br />

Derelitte, Capuccine e Convertite egualmente. Per le quali pene sia obligato<br />

il marito per <strong>la</strong> moglie, si sia ita a marito, e quando no, il padre per li<br />

figliuoli, e non havendo padre, li fratelli o quelli che li havessero in custodia o<br />

cura, maschi o femine; dechiarando, che li padri negli altri casi sieno indistintamente<br />

tenuti alle pene sudette per li figliuoli che contrafaranno a li ordini presenti.<br />

Si debba credere allo accusatore con uno testimonio idoneo e loro giuramento.<br />

5. Per maggiore osservantia si comanda et ordina alli orefici, sarti, riccamatori,<br />

calzo<strong>la</strong>ri et ad ogni altro mastro et artefice, tanto maschio quanto femina,


200 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

che non possano per modo alcuno in publico o segreto tagliare, fabricare, <strong>la</strong>vorare,<br />

cuscire o disegnare cosa alcuna contra le sopradette prohibitione et presenti<br />

ordini; dechiarando che il mastro, patrone o patrona, sian tenuti per il garzone o<br />

<strong>la</strong>vorante, et quello che il rive<strong>la</strong>sse, oltre <strong>la</strong> sua parte del<strong>la</strong> pena, quale habbia<br />

come accusatore, sia liberato da ogni colpa ch’egli vi havesse et da ogni pena<br />

per esso incorsa in tutto, e sia tenuto segreto.<br />

6. Che del<strong>la</strong> detta pena incorsa non se possa fare gratia alcuna senza consenso<br />

del reverendissimo superiore insieme con li signori priori e camerlenghi<br />

per il tempo, vincendole però li detti camorlenghi per trentacinque fave bianche<br />

almanco; e questo intra termine di cinque giorni continui dopo il dì del<strong>la</strong> essequtione<br />

o del<strong>la</strong> accusatione provata o verificata, e non altrimenti né in altro<br />

modo.<br />

7. Per <strong>la</strong> osservazione perpetua et invio<strong>la</strong>bile del presente ordine si possa e<br />

debba procedere sommariamente, senza lite né scrittura con mano regia, vista <strong>la</strong><br />

so<strong>la</strong> pura e mera verità.<br />

8. Et all’officiale o essecutore publico sia lecito trovarlo in fatto che alcuna<br />

persona contravenisse, fare <strong>la</strong> essequtione sopra <strong>la</strong> cosa prohibita, di sua propria<br />

autorità, senza altra licentia, essendo cosa che si possa allora levare comodamente,<br />

comme guanti, catene, colletti, perle, manigli, pendenti, pianelle, anel<strong>la</strong>, berrette,<br />

cappe, tabarri, ventaglie, zibbelini e simil cose; ma si fussero veste da<br />

donne, come sbernie, zimarre, sottane, camorre, calze, gipponi, sai, camiscie,<br />

boricchi o simili, si possa fare comodamente in ogni luogo, etiam in chiesa, che<br />

subbito debba andare in casa a spogliarsi, et fare <strong>la</strong> debita essecutione nel<strong>la</strong> cosa<br />

prohibita. Et chi non obedisse caschi in pena del doppio: e de tal comandamento<br />

si creda all’essecutore o officiale con un testimonio degno di fede con loro<br />

giuramento.<br />

9. Che giudice e conservatore del<strong>la</strong> presente legge sia il magnifico podestà<br />

et il capitano del<strong>la</strong> Ruota di Perugia, et ciascuno di essi in solido; havendo<br />

però tra essi sempre luogo <strong>la</strong> preventione in ciascuno caso, o vero chi sarà per<br />

il tempo in luogo loro, li quali debbano procedere sommariamente, come di<br />

sopra, e senza sportule, premio o rispetto di persona alcuna, esseguire interamente<br />

e con effetto li predetti ordini e decreti. Dal<strong>la</strong> sententia de’ quali non si<br />

possa appel<strong>la</strong>re, rec<strong>la</strong>mare, né supplicare, né in modo alcuno ricorrere. Et al<strong>la</strong><br />

distributione delle dette pene si debba con quel giudice che haverà <strong>la</strong> causa in<br />

mano intervenire etiam il reverendissimo priore del detto hospitale, sì che fidelmente<br />

ciascuno habbi <strong>la</strong> parte sua, senza fraude alcuna. Et mancando li<br />

detti magnifici podestà e capitano di procedere, esseguire et distribuire, come<br />

di sopra, caschuno nel<strong>la</strong> medesima pena, cosi de li dieci scudi come del valore<br />

del<strong>la</strong> cosa usata contra il presente divieto, da imputarseli et punirsi nel loro<br />

sindicato e retenersi del loro sa<strong>la</strong>rio, o pagare del loro proprio irremessibilmente.


Perugia<br />

95. 1562, agosto 24<br />

Bandi<br />

Modus et ordo generalis super vestibus et ornamentis tum hominum,<br />

tum etiam mulierum 164<br />

201<br />

Illustrissime et reverendissime domine p<strong>la</strong>ceat V.D. illustrissime et reverendissime<br />

ad humiles preces devotorum iliius oratorum priorum, necnon consulum,<br />

auditorum, ceterorumque camerariorum artium et populi civitatis Perusiae legem,<br />

ordinationes, moderationes ac reformationes suprascriptas pro honestatis ac decoris<br />

conservatione et bono publico dicte civitatis approbare, confirmare et sue<br />

legationis, munere et ea qua fungitur autoritate de novo statuere, decernere, et<br />

sancire. Il<strong>la</strong>sque in omnibus et per omnia invio<strong>la</strong>biliter observari, mandare et<br />

totaliter exequi iubere et committere ac et, si libet, de speciali gratia se ipsam a<br />

licentiis que forte de predictis rebus et earum qualibet sibi a quorumque cuiusvis<br />

dignitatis preterentur abstinere aucthoritatique sue in hac parte dumtaxat<br />

cedere, contrariis non obstantibus quibuscunque etc. quibus omnibus p<strong>la</strong>ceat pro<br />

hac vice derogare.<br />

Confirmamus, approbamus, statuimus, decernimus et invio<strong>la</strong>biliter observari<br />

mandamus ac concedimus ut petitur.<br />

Iu. Cardinalis Urbin. legatus.<br />

Datum Perusie die XXIIII augusti 1562<br />

1562 die XXV augusti Meschinus Andree publicus tubicina comunis magnifice<br />

civitatis Perusie retulit mihi Sancti Pelliciario, cancel<strong>la</strong>rio se dicta die una cum<br />

aliis tubicinis dicte civitatis per p<strong>la</strong>teas et loca solita eiusdem suprascriptam legem<br />

seu reformam solemniter publicasse etc.<br />

Sanctes cancel<strong>la</strong>rius Franciscus Druda.<br />

96. 1562, ottobre 1<br />

Breve apostolico<br />

Pio IV conferma <strong>la</strong> delibera del 2 giugno precedente 165<br />

Pius papa IIII. Ad perpetuam rei memoriam. Romanus pontifex, quem rector<br />

ille celestis vicarium sibi constituit in terris licet de cunctorum fidelium statu<br />

164 Vedi, per il testo del documento confermato, n. 94, 1562, giugno 2. Riformanze,<br />

Nova provisio et reforma super vestimentis virorum et mulierum.<br />

165 Si è deciso di riproporre il testo del<strong>la</strong> delibera in quanto qui presentato nel<strong>la</strong> sua<br />

forme ufficiale in lingua <strong>la</strong>tina.


202 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

prospere dirigendo frequenter cogitet, erga tamen illos vigi<strong>la</strong>ntius adhibet studium<br />

quos sub suo sancteque romane Ecclesie gubernaculo videt in spiritualibus<br />

et temporalibus esse constitutos, et que pro publicis privatisque illorum utilitate<br />

atque decore prudenter ordinata cognoscit ut firmiori gradu subsistant et accuratius<br />

observentur libenter non solum approbare sed etiam innovare consuevit, sane<br />

nuper, ut accepimus dilecti filii nobilis vir Ascanius de <strong>la</strong> Corgna ceterique priores<br />

artium et populi ac consules, auditores et camerarii civitatis nostre Perusine<br />

provide considerantes superfluitatem luxumque et vanitatem vestitus et ornatus<br />

civium, comitatensium et aliorum habitatorum utriusque sexus civitatis predicte<br />

eiusque comitatus in immensum, sumptusque intollerabiles in maximam, non solum<br />

particu<strong>la</strong>rium personarum verum etiam reipublice, perniciem pervenisse, ac<br />

propterea necessarium esse huic effrenate licentie contagiosoque malo frenum<br />

aliquando imponere, habita etiam super hiis cum aliquot antiquioribus et prudentioribus<br />

concivibus suis matura deliberatione, ordinationes et prohibitiones,<br />

moderationesque et reformationes <strong>generale</strong>s atque solemnes in hunc qui sequitur<br />

modum ediderunt, videlicet:<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier Perusina, cuiuscumque gradus, status, conditionis et preeminentie<br />

existeret, in civitate vel eius territorio, etiam domi, vestem aliquam vel<br />

ornamentum aut rem aliam ex auro vel argento solido, tirato, fi<strong>la</strong>to vel texto,<br />

uniones gemmasve preciosas, veras aut adulterinas seu fictas, ademptis tribus<br />

annulis in digitis et duabus cathenis aureis, una videlicet sex et altera vigintiquinque<br />

scutorum auri pondus non excedentibus, ac uno reticulo seu cuffia in<br />

capite, duobusque in auribus seu aurium pendentibus puris valorem quatuor scutorum<br />

similium insimul non excedentibus portare posset.<br />

Nec mulier aliqua ricamum aureum vel argenteum sive sericeum cuiusvis<br />

qualitatis, neque rem aliquam ex malto vel smaltatam gestare posset, preterea<br />

quod ornatus seu guarnitio alicui vesti addita mensuram trium brachiorum altitudinis<br />

rasie excedere nequiret; que guarnitio intus vel foris ad benep<strong>la</strong>citum<br />

apponi posset, dummodo quantitatem trium brachiorum non excederet, nul<strong>la</strong>que<br />

il<strong>la</strong>rum chirotecis, auro, argento vel gemmis nec serico quidem <strong>la</strong>boratis,<br />

nec venti<strong>la</strong>bro, cathenis aliisve ornamentis, auro vel argento, vero seu ficto,<br />

alligato uti posset; quodque earum corone precarie ex auro vel argento, gemmis<br />

aliisve <strong>la</strong>pillis preciosis, veris aut fictis, esse nequirent, exceptis maiusculis<br />

il<strong>la</strong>rum grumis quos paternoster vocant, qui aurei vel argentei ad libitum esse<br />

possent; ita tamen, quod liceret eis ultra tres vestes huiusmodi: duas zimaras<br />

vel duas sbernias sericeas aut unam ex singulis habere, et illis uti, quas tamen<br />

minutim scindere seu trinciare nequirent; neque alio super inducto cultu ul<strong>la</strong>tenus<br />

ornare, ademptis guarnitione, bustis et manicis, quas ad benep<strong>la</strong>citum scindi<br />

possent.<br />

Dec<strong>la</strong>rantes quod vestes <strong>la</strong>nee et quecunque sericee, villuto alioque drappo<br />

vel serico cuiusvis coloris ornari seu guarniri possent, nec valerent ipsae mulieres<br />

femoralia etiam ad equitandum vel alium usum ex aliqua drappi specie, sed<br />

solum ex taffeta vel ormesino simplici et absque aliquo ornamento habere. Que<br />

zimare alieque mulieribus permisse vestes, tam <strong>la</strong>nee quam drappee vel sericee,


Perugia<br />

203<br />

longas ad corrugandum seu sursum affigendum stragines non haberent, sed cum<br />

honestate rotunde essent. Quodque zibellinis in collo vel manu gestari solitis<br />

cathena aliqua sive testa vel cordu<strong>la</strong> aliuduc ligamen vel ornamentum ex auro<br />

vel argento solido, tirato, texto vel fi<strong>la</strong>to aut uniones, gemme <strong>la</strong>pillive preciosi,<br />

veri seu ficti, applicari nequirent.<br />

Quequidem prohibitiones ad impudicas seu curiales mulieres aliasque publicas<br />

meretrices minime extendi possent, sed il<strong>la</strong>s vestes quaslibet aliosque cuiusvis<br />

generis cultus libere gestare possent, que tamen in publicum prodeuntes et etiam<br />

in ecclesia biretum in capite, sub pena decem scutorum quoties contravenirent<br />

incurrenda, gestari deberent.<br />

Mulieres vero comitatenses que etiam ex privilegio cives essent, et aliae familiariter<br />

in ipso comitatu Perusino habitantes artemque rusticam exercentes aliquam<br />

auri, veri vel ficti, speciem gestare non possent, dempto unico annulo;<br />

illisque omne genus recami, etiam argentei vel sericei, sed et uniones et quecunque<br />

vestes, non solum ex auro et argento, sed etiam ex drappo et serico essent<br />

omnino prohibite, excepto uno manicarum pari et una balsana seu lista, cordone,<br />

frangia, trina, passamano, zagana vel fascia, idque in bustis et manicis absque<br />

alio opere scissura seu tallio, stampa vel gruppo, que res ex villuto aliove drappo<br />

vel serico cuiusvis coloris esse possent.<br />

Ipseque mulieres comitatenses reticu<strong>la</strong> sive cuffias ac capitis bindel<strong>la</strong>s, bendas,<br />

vel humeralia seu col<strong>la</strong>ria, gorghieram, cingulum sericeum et vestium, unum<br />

valorem unius scuti cum dimidium non excedens; nul<strong>la</strong> tamen in manibus corallia<br />

gestare possent.<br />

Quo vero ad homines pertinebat, non liceret alicui civitatis vel comitatus<br />

predictorum viro cuiuslibet gradus, conditionis vel preeminentie esset gestare<br />

in pileo sive bireto aut capello aliove habitu suo medaglias, botones, rosetas,<br />

pontalia, fibbias, cordonos, floccos, passamanus, trinas, trecias, frangias aliudve<br />

ornamentum ex auro vel argento, vero vel ficto, seu aliam rem deauratam vel<br />

argentatam, demptis torquibus seu col<strong>la</strong>nis et annulis necnon ensibus eorumque<br />

cingulis, pugionibus, calcaribus aliisque offensivis et defensivis armis que ad<br />

libitum aurata et argentata esse valerent, nec possent in suis biretis, capellis<br />

aliisve indumentis quibuscunque ricama ex auro, argento vel serico aliquantus<br />

habere, nec saios, burichos, thoraces seu colletos, femoralia aliave indumenta<br />

ex te<strong>la</strong> vel brocato aureo vel argenteo, in toto vel parte, puro vel mixto, neque<br />

indusia seu camisas ex auro vel argento <strong>la</strong>boratas, neque caligas vel femoralia<br />

ex drappo aliquo minutim discisso nisi ex villuto habere. Et quoad villutum<br />

huiusmodi dummodo ultra duo brachia et pro eius fodra ultra tria taffeti brachia<br />

non apponerent; alia vero non discissa tria drappi brachia mensure et<br />

altitudinis rasee non excederent, sed ea que drappea non essent discindi et<br />

dupplicari seu foderari, etiam cum duobus brachiis villuti seu taffeta, ormesino<br />

vel raso, possent, dummodo tria brachia drappi altitudinis rasee seu unius brachii<br />

cum dimidio drappi alti prout ormesini et taffeta alti ordinarie fiebant non<br />

excederent.<br />

Et insuper prohibuerunt in omnibus et per omnia femoralia ad usum Nea-


204 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

politanum seu Helveticum 166 , tollerando tamen in his pusillum quid honesti tumoris,<br />

et hoc absque aliqua impletura, dec<strong>la</strong>rantes huiusmodi caligas vel femoralia,<br />

seu sericea seu cuiusvis alterius generis existentia, simplicia et absque ul<strong>la</strong><br />

guarnitione aliove ornamento esse debere; et si ad genua essent aperta tantum<br />

pluris serici, taffeta, ormesini, rasi vel alterius drappi haberent quantum commode<br />

pro genibus ipsis cooperiendis sufficeret, nec liceret tabarris, robis vel robonibus<br />

pro guarnitionibus illorum plusquam tria brachia; cappis vero plusquam duo<br />

brachia cum dimidio drappi mensure et altitudinis rasee, foris vel intus, ad libitum,<br />

que etiam in circuitu uno passamanu ornari possent.<br />

Saiis autem, burichis et colletis, si drappea non essent, brachium unum cum<br />

dimidio guarnitionis drappee mensure et altitudinis predicte applicari possent; si<br />

vero drappea forent, absque ullo omnino guarnimento fierent, quibus tamen unus<br />

passamanus limbulus apponi posset, et si magis p<strong>la</strong>ceret loco guarnitionis drappalis<br />

huiusmodi unicum uniusque ordinis filum ex frangia, passamanu, trinis, zagana<br />

vel cordone aut due sole et simplices virgule sive rigette aut unicus limbus<br />

sericeus apponi posset.<br />

Gipponi vero drappales coriacei vel te<strong>la</strong>res aut alterius cuiusvis generis serico<br />

vel filo rigati esse, et in circuitu solum limbulum passamanus vel alterius drappi,<br />

seu cordonem, trinam, frangiam, zaganam aut duas serici righettas et non ultra<br />

habere, nec ullo modo ex aliquo drappo preterquam paululum circa manus collum<br />

et ab anterioris pectoris parte dupplicati seu foderati esse possent.<br />

Calige autem et femoralia, coriacea vel ex scamossa sana ex serico vel filo<br />

virgu<strong>la</strong>ta seu rigata esse possent, alioquin si discissa essent minime rigata, sed<br />

bene ex taffeta, ormesino vel raso qualitatis premisse foderata esse possent. Porro<br />

quoad comitatenses homines pertinebat non illis aliquam drappi speciem gestare<br />

liceret preterquam in femoralibus in quibus tria brachia taffeti altitudinis<br />

rasce habere possent.<br />

Dec<strong>la</strong>rantes prohibitiones huiusmodi ad utriusque sexus infantes qui quartum<br />

sue etatis annum non implevissent minime extendi, supra quam etatem omnes<br />

indiferenter ac etiam omnes utriusque sexus forenses in civitate et comitatu prefatis<br />

habitantes ac sco<strong>la</strong>res cuiuscunque status et conditionis ibi studentes sub<br />

inhibitionibus et ordinationibus huiusmodi comprehenderentur, sed ab illis exciperentur<br />

il<strong>la</strong>c transeuntes vel alias ibi habitantes usque ad quadragesimum habitationis<br />

sue diem completum, quo tempore finito eisdem prohibitionibus subiacerent,<br />

et ut quibuslibet utriusque sexus civis et habitator indemnitati sue consulere<br />

posset.<br />

Concesserunt quod quicumque vestes, aurum, argentum, uniones, ricama, caligas<br />

et femoralia aliasque res prohibitas huiusmodi vel perfectas vel etiam inchoatas<br />

haberent, il<strong>la</strong> usque ad carnisprivium proxime futurum libere gestare et<br />

illis uti possent, et deinde quilibet ad premissorum observationem teneretur premissaque<br />

omnia et singu<strong>la</strong> absque alia eorum intimatione vel publicationem in-<br />

166 Neapolitanum seu Helveticum su rasura.


Perugia<br />

205<br />

vio<strong>la</strong>biliter observari deberet sub pena perditionis rei proibite ac alterius cui forsan<br />

il<strong>la</strong> affixa forent ac etiam decem scutorum pro una accusatori et pro alia<br />

executori et pro reliquis duabus quartis partibus rei prohibite et pecunie huiusmodi<br />

hospitali Misericordie ac Derelictarum, Capuccinorum et Convertitarum<br />

monasteriis equaliter applicanda. Pro qua pena maritus pro uxore et pater pro<br />

filiis, et in defectum patris pro minoribus delinquentibus eorum fratres vel alii<br />

custodes tenerentur; in aliis vero casibus supradictis patres pro filiis contrafacientibus<br />

indistincte obligati essent et accusatori unique testi idoneo et eorum iuramentis<br />

credi deberet.<br />

Et pro maiori premissorum observantia ordinatum et preceptum fuit aurificibus,<br />

sartoribus, ricamatoribus, calceo<strong>la</strong>riis aliisque magistris et artificibus utriusque<br />

sexus, ne rem aliquam sub prohibitionibus huiusmodi contentam vel amprehensam<br />

contra il<strong>la</strong>rum tenorem, publice vel occulte, ullo modo scindere,<br />

fabricare, operari, sarcire vel alias designare possent, ita quod magister et patronus<br />

seu patrona pro famulo seu operario teneretur, illorumque accusator seu<br />

reve<strong>la</strong>tor ultra partem pene sibi tamquam accusatori debitam ab omni culpa et<br />

pena, si quam in eo incurrisset, liberatus foret nec reve<strong>la</strong>retur. De quibus penis<br />

incursis vel eorum aliqua nisi de superioris ipsorum priorum et camerariorum<br />

pro tempore existentium consensu nul<strong>la</strong> fieret gratia, in quo tamen pene remittende<br />

negotio camerarii ipsi per trigintaquinque fabas albas ad minus, et hoc<br />

infra quinque dies continuos dicte executionis vel accusationis probate et verificate<br />

immediate sequentes, et non alias nec alio modo obtinere seu vincere<br />

possent.<br />

Pro quorum perpetua et invio<strong>la</strong>bili observatione premissorum posset et deberet<br />

in eis procedi summarie sine lite et scriptura manu regia so<strong>la</strong>, mera et<br />

pura facti veritate inspecta; liceretque officiali seu executori publico personam<br />

aliquam in facto contravenientem reperienti facere executionem supra rem prohibitam<br />

sua propria auctoritate absque alterius licentia; dummodo res ipsa in<br />

promptu commode auferri posset, prout chirotece, cathene, humeralia sive col<strong>la</strong>ria,<br />

uniones, manice, pendentes, p<strong>la</strong>nelle, anuli, bireta, cappe, tabarrii, venti<strong>la</strong>bra,<br />

zibellini et alia id genus; si vero vestes essent muliebres prout sunt sbernie,<br />

zimarre, subucule sive suttane, gamorre, calige, toraces seu gipponi, saii, indusia<br />

seu camisie, bonrichi et similia eis ubique locorum etiam in ecclesia repertis<br />

precipi posset domum subito redierent, et ibi res prohibitas deponerent, super<br />

quibus mox executio fieret; et si quis in premissis inobediens reperiretur in pena<br />

dupli caderet ac de huiusmodi precepto executori vel officiali et uni testi fide<br />

digno iuratis crederetur.<br />

Quorum omnium iudices et conservatores esse voluerunt potestatem et capitaneum<br />

Rote Perusine pro tempore existentes, et utrunque eorum in solidum vel<br />

eorum locatenentem, ita quod in omni casu preventioni locus esset; deberentque<br />

iudices ipsi sine sportulis vel premio summarie prout supra decidere, ordinationesque<br />

et decreta huiusmodi absque illius persone respectu integre et cum effectu<br />

exequi, a quorum sententia appel<strong>la</strong>ri, rec<strong>la</strong>mari, supplicari vel ad aliud recursum<br />

haberi non posset, in penarum vero pro tempore incursarum distributione


206 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

facienda una cum iudice causae prior dicti hospitalis pro tempore existens intervenire<br />

deberet, ita quod quilibet partem suam, omni fraude cessante, consequeretur.<br />

Quibus potestate et capitaneo in premissis procedere, exequi et distribuere<br />

cessantibus ipsi in eandem penam tam decem scutorum quam valoris rei prohibite<br />

incurrerent, videlicet sibi in suo sindicatu postmodum imputandam, in eisque<br />

puniendam et ex illorum sa<strong>la</strong>rio retinendam, vel ex propriis eorum pecuniis irremisibiliter<br />

solvendam.<br />

Quibus prohibitionibus, ordinationibus, moderationibus et reformationibus<br />

premissis ad dilecti filii nostri Iulii, Sancti Petri ad Vincu<strong>la</strong> dyaconi cardinalis,<br />

nostri et apostolice Sedis in dicta civitate legati notitiam postmodum deductis,<br />

illique pro priorum, consulum et aliorum predictorum parte quantus il<strong>la</strong> confirmare<br />

ac de novo statuere atque iubere, seque a licentiis que forte in premissis<br />

vel eorum aliquibus sibi a quocumque cuiusvis dignitatis peterentur concedendis<br />

abstinere, sueque in hac parte dumtaxat auctoritati cedere dignaretur supplicato<br />

premissa, omnia et singu<strong>la</strong> prefatus Iulius cardinalis confirmavit, approbavit, statuit,<br />

decrevit et invio<strong>la</strong>biliter observari mandavit atque concessit, prout in uno<br />

vel pluribus documentis publicis desuper confectis plenius continetur.<br />

Nos, igitur, qui civitatis predicte non solum publicum sed etiam uniuscuiusque<br />

civis et habitatoris privatum decorem, honestatem et commodum, ut par<br />

est, sincero desideramus affectu veriores prohibitionum, ordinationum, statutorum<br />

et aliorum premissorum ac inde secutorum tenores presentibus pro expressis<br />

habentes, motu proprio non ad priorum, consulum, auditorum, camerariorum<br />

et aliorum prefatorum pro illis nobis super hoc ob<strong>la</strong>te petitionis instantiam<br />

sed de nostra mera deliberatione et ex certa scientia inhibitiones, moderationes,<br />

reformationes, ordinationes, statuta, decreta, mandata et concessiones<br />

omniaque et singu<strong>la</strong> alia premissa ac alias, eisdem modo et forma quibus in<br />

documentis predictis, etiam vulgari sermone, descripta sunt et inde secuta quecunque<br />

apostolica auctoritate tenore presentium confirmamus et approbamus<br />

ac illis perpetue et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis robur adiicimus omnesque et singulos<br />

iuris et facti defectus, si qui forsan intervenerint in eisdem, supplemus. Et<br />

nihilominus potiori pro caute<strong>la</strong> premissa omnia et singu<strong>la</strong> eis modo et forma<br />

quibus per priores et alios prefatos ordinata, statuta et decreta fuerunt de novo<br />

motu et scientia similibus ac de apostolica potestatis plenitudine moderamus,<br />

reformamus, ordinamus, inhibemus, statuimus, decernimus atque mandamus ac<br />

eadem premissa omnia et singu<strong>la</strong> perpetuo valida et efficacia fore suosque plenarios<br />

et integros effectus sortiri ac ab omnibus et singulis cuiuscunque qualitatis,<br />

gradus, conditionis vel exellentie fuerint, etiam sub penis superius contentis<br />

observari debere; omnesque et singulos quos concernunt ad integram<br />

illorum observationem etiam sub predictis penis aliisque iuris et facti remediis,<br />

quacunque appel<strong>la</strong>tione cessante, per iudices deputatos prefatos cogi et compelli<br />

neque premissis vel eorum aliquibus per prefatum quando quidem ipse se<br />

ad hoc sponte obtulit ut prefertur seu quoscunque alios pro tempore existentes<br />

dicte civitatis legatos aut vicelegatos, gubernatores vel alios superiores quovis,<br />

quesito colore vel ingenio derogari, vel alias in aliquo preiudicari aut desuper


Perugia<br />

207<br />

dispensari posse. Et quascunque derogationes, dispensationes aliasve contrarias<br />

disponentes si que etiam ab ipsis legatis pro tempore emanaverint nul<strong>la</strong>s et<br />

invalidas nulliusque roboris vel momenti fore, nec cuique adversus premissa<br />

suffragari posse. Et sic in premissis omnibus et singulis per quoscunque iudices<br />

et commissarios quavis auctoritate fungentes iudicari, interpretari et diffiniri<br />

debere sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi, interpretandi et<br />

diffiniendi facultate et auctoritate, irritum quoque et inane quicquid secus super<br />

his a quocunque, quavis auctoritate, scienter vel ignoranter, contigerit attemptari.<br />

Quocirca venerabili fratri episcopo Muranensi, curie cardinali, Camere<br />

apostolice nunc et pro tempore existenti generali auditori, et dilectis filiis<br />

archipresbitero ecclesie Perusine ac vicario venerabilis fratris episcopi Perusini<br />

in spiritualibus generali per presentes motu simili mandamus quantus ipsi, vel<br />

duo, aut unus eorum per se vel alium seu alios presentes litteras et in eis<br />

contenta quecumque ubi et quando opus fuerit, ac quoties pro parte priorum,<br />

consulum, auditorum et camerariorum aliorumque prefatorum vel alicuius ipsorum<br />

fuerint requisiti solemniter publicant, ac illis et eorum singulis in premissis<br />

efficacis defensionis presidio assistentes faciant auctoritate nostra illos et<br />

eorum singulos confirmatione et approbatione, adiectione, supplectione, novis<br />

moderatione, inhibitione, ordinatione, statuto et decreto, mandato et derogatione<br />

aliisque premissis pacifice frui et gaudere, non permittentes eos vel eorum<br />

aliquem desuper per quoscunque quomodolibet indebite molestari, perturbari<br />

aut inquietari. Contradictores quoslibet et rebelles censuris et penis ecclesiasticis<br />

aliisque iuris remediis eadem auctoritate nostra appel<strong>la</strong>tione postposita compescendo,<br />

ac legitimis super his habendis servatis processibus il<strong>la</strong>s censuras et<br />

penas huiusmodi incurrisse dec<strong>la</strong>rando ipsasque censuras et penas etiam iteratis<br />

vicibus aggravando, invocato et ad hoc, si opus sit, auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris,<br />

non obstantibus premissis ac felicis recordationis Bonifacii pape VIII predecessoris<br />

nostri de una et Concilii generalis de duabus dictis, dummodo quispiam<br />

vigore presentium ultra tres dictas non extrahatur, ac aliis quibusvis apostolicis<br />

constitutionibus et ordinationibus necnon iuramento, confirmatione apostolica<br />

vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus, etiam municipalibus,<br />

ac legibus, privilegiis, quoque indultis et litteris apostolicis legatis, vicelegatis<br />

civitati eiusque studio, scho<strong>la</strong>ribus, doctoribus et aliis personis sub quibuscunque<br />

tenoribus et formis, ac cum quibusvis capitulis et decretis etc. Et motu<br />

et scientia similibus ac consistorialibus ac alias quomodolibet concessis, approbatis<br />

et innovatis, quibus omnibus illorum tenores presentibus pro sufficienter<br />

expressis habentes illis alias in suo robore permansuris hac vice duntaxat eodem<br />

motu derogamus, contrariis quibuscunque.<br />

Aut si aliquibus, comuniter vel divisim etc. Ab eadem sit Sede indultum<br />

quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per literas apostolicas<br />

non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi<br />

mentionem.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris die prima octobris<br />

MDLXII, pontificatus nostri anno tertio.


208 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

97. 1564, aprile 5<br />

Riformanze<br />

Moderatio seu reformatio funerum mortuorum<br />

Consilio magnificorum dominorum priorum artium et populi Perusini ac<br />

dominorum consulum mercantie, auditorum cambii et aliorum camerariorum artium<br />

civitatis Perusie, de licentia reverendissimi domini Francisci Bossii prothonotarii<br />

apostolici et utriusque signature S.D.N. referendarii Perusie Umbrieque<br />

gubernatoris meritissimi et cum assistentia magnifici domini Fabii Mennechini de<br />

Colle Veteri in Sabina, auditoris in criminalibus et in hac parte eius locumtenentis.<br />

In au<strong>la</strong> seu sa<strong>la</strong> ante capel<strong>la</strong>m pa<strong>la</strong>tii magnificorum dominorum priorum,<br />

loco solito congregato et coadunato, ad sonum campane vocemque preconum,<br />

sono tubarum premisso. In quo quidem consilio interfuerunt prefati magnifici<br />

domini priores numero novem, absente Petro Paulo Pantano eorum collega infirmo<br />

et camerarii numero XLII: volentes circa legem aliter factam pro funeribus<br />

mortuorum manu diversorum notariorum aliquid addere, ordinare et reformare<br />

et circa infrascripta salubriter providere factis, prepositis exhibitisque consiliis<br />

super infrascriptis ac posito et misso partito ad bussu<strong>la</strong>m et fabas albas et nigras<br />

videlicet, die precedenti inter prefatos dominos priores per omnes novem fabas<br />

albas, nul<strong>la</strong> nigra in contrarium reperta et hodie inter dictos dominos camerarios<br />

factis, prepositi exhibitisque consiliis ac misso partito ad busso<strong>la</strong>s et fabas albas<br />

et nigras et per omnes quadragintaduas fabas albas affermativas in pixidem restitutas,<br />

nul<strong>la</strong> nigra in contrarium reperta, solemniter obtenta ut moris est, unanimiter<br />

et concorditer ex omnibus arbitriis facultatibus, auctoritatibus et potestatibus<br />

eis coiuntim vel divisim per formam quorumcumque statutorum et ordinamentorum<br />

et reformationum civitatis Perusie concessis quomodolibet et attributis<br />

et omnibus melioribus modo, via, iure, causa et forma quibus melius efficacius<br />

et vallidius potuerunt et debuerunt, possuntque et debent fecerunt, obtinuerunt,<br />

statuerunt, reformaverunt ac ordinaverunt, infrascriptam reformationem et omnia<br />

et singu<strong>la</strong> in ea contenta remittentes se nihilhominus prefati camerarii ad arbitrium<br />

magnificorum dominorum priorum quoad collegium dominorum doctorum<br />

videlicet, quod possint moderare numerum personarum in infrascripto capitulo<br />

contentarum, videlicet, an dictum collegium sit accessurum ad funera patris tantum<br />

vel et aliorum attinentium infra nominatorum, cuius quidem reformationis<br />

tenor est infrascriptus videlicet.<br />

Considerando i magnifici signori priori dell’arti et populo di Perugia, che<br />

niuna città popu<strong>la</strong>ta et piena di più sorti et qualità di persone non si può mai<br />

tanto abastanza provedere ai disordini, che al<strong>la</strong> giornata si vedono nascervi, che<br />

per spatio di tempo l’esperienza e l’uso de le cosi non facci accorgere di qualche<br />

mancamento delle provisioni già fatte, et render difficile <strong>la</strong> pratica et osservanza<br />

di esse, secondo che ogni dì si vede più chiaramente in questa città et<br />

particu<strong>la</strong>rmente negl’ordini delle pompe funebri, intorno alle quali se bene citato<br />

altre volte oportunamente provisto, si abusano con tutto ciò di tal maniera che


Perugia<br />

209<br />

non rimediandovisi presto, si vedrà <strong>la</strong> rovina di molte famiglie; percioché per<br />

alcune che ve ne siano, le quali possono farle senza danno et incomodo loro, ve<br />

ne sono poi infinite altre, che anco che siano povere, nondimeno per essere di<br />

uguale o superiore qualità, si sforzano se non di avanzarle, almeno di arrivarle,<br />

con grave danno et pregiuditio di se stesse, et di qui aviene che, valendosi intorno<br />

a ciò dell’essempio di ragione, ciascuno si governa a libito et volontà sua senza<br />

tenere alium conto degl’ordini sudetti, né de gl’autori di essi; <strong>la</strong>onde volendo lor<br />

signorie magnifiche, come conviene al debito dell’officio loro provedere che i<br />

detti ordini si osservino et aggiungervi tutti i remedii che possono, perché sieno<br />

più facilmente esseguiti essendosi per ciò collegialmente congregati con li signori<br />

consoli de <strong>la</strong> mercantia, oditori del cambio et camerlenghi delle altre arti di<br />

detta città in numero sufficiente, servate le cose da servarsi, per via di solenne e<br />

perpetuo statuto confermano et approvano tutti li capitoli fatti sopra le dette<br />

pompe funebri sotto il dì VI d’agosto del 1553, per mano di ser Gabriello di<br />

Bevignate con gl’altri precedenti che in quelli si allegono et in evento che bisogni<br />

di nuovo, ordino (sic) et statuiscano quanto in esse si contiene et dechiarano<br />

che da oggi debbono cominciare a osservarsi e che quelli, che con mettere armi<br />

alle chiese fossero già contravenuti, debbano subbito rimuoverle e tor via etiamdio<br />

che se havessero hauto licenza da qual sia persona, sotto <strong>la</strong> pena in detti<br />

capitoli espressa, alli quali da hora inanzi non si possa né in tutto, né in parte<br />

in modo alcuno derogare, né tanpoco dar licenza di far contra al<strong>la</strong> forma et<br />

contenenza di essi se non per partito solenne, tre volte ottenuto tra priori et<br />

camerlenghi in tre diversi giorni e consigli a tutte fave bianche, sotto pena tanto<br />

a quelli che per sé o per altri facessoro dimandare licenza al superiore o magistrati<br />

sodetti, quanto al prior de’ priori o altro, che altrimente <strong>la</strong> proponesse et<br />

al notario che se ne rogasse del doppio di quel che s’impone in detti capitoli et<br />

come in quelli d’applicarsi, et non dimeno <strong>la</strong> detta licenza altrimente concessa se<br />

intenda nul<strong>la</strong> et invallida aggiugnendo di più per ovviare alle fraudi, che in ciò<br />

si potessero commettere, che <strong>la</strong> medesima pena che in detti capitoli s’impone a<br />

quelli che facessoro fare orationi funebri da altro che da persone religiose et a<br />

quelli che mettessero o facessoro metter armi al<strong>la</strong> bara o alle chiese o in altri<br />

luoghi et a quelli che amantassero o facessoro amantare le casi di panni negri e<br />

corrottosi s’intenda imposta et s’impone alle persone <strong>la</strong>iche che fossero chiamati<br />

a far dette orationi funebri et che le recitassero o facessoro recitare così nelle<br />

case come nelle chiese et parimente alli pittori o altri artefici che depingessero o<br />

facessero depingere dett’armi in seta, in carta o in altra cosa, per uso delle<br />

sudette pompe funebri et a quelli ancora che le portassero fuora dipinte per<br />

ataccarle o che l’ataccassero et alli <strong>la</strong>nari et a qual si voglia altra persona che<br />

imprestasse panni funebri et lugubri per amantare le dette case; del<strong>la</strong> qual pena,<br />

nessuno magistrato che sarà per il tempo, né persona alcuna di esso unita o<br />

disunitamente né manco con l’intendimento de camerlenghi possa in verun modo,<br />

né sotto qual si voglia pretesto di nobiltà o grandezza, né per altra causa o<br />

colore, far gratia né rimissione alcuna di tutta né di parte et facendo<strong>la</strong>, sia nul<strong>la</strong><br />

et invallida. Anzi che il magistrato, che sarà pro tempore, sia obligato essigere et


210 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fare essigere <strong>la</strong> detta pena da chi contrafarà in qual si voglia modo inremissibilmente<br />

et senza rispetto di persona immediate che si sarà contravenuto et non lo<br />

facendo, incorra esso nel<strong>la</strong> medesima pena et nel<strong>la</strong> perdita del suo sa<strong>la</strong>rio da<br />

farglisi pagare da magistrato sussequente, senza remissione alcuna et se quello<br />

non glie<strong>la</strong> facesse pagare s’intenda in corso nel<strong>la</strong> medesima pena d’applicarsi<br />

intieramente al fisco.<br />

P<strong>la</strong>cet Fabius locumtenens. Et perché in detto ordine da prima se dice che<br />

gl’attinenti del morto nel uscir fuora di casa <strong>la</strong> prima volta, per andare al<strong>la</strong><br />

chiesa, non possono invitare né menar seco alcuno loro parente o altra persona<br />

di fuor di casa, ma solo con quelle che familiarmente habitano insieme in una<br />

casa, eccetto figliuoli o fratelli carnali, aggiongendo dechiarano che da hora inanzi<br />

venendo il caso che alcuno sia talmente solo in casa, che nel oscir non habbi<br />

chi l’accompagni, gli sia lecito invitarci doi de più prossimi attinenti suoi fuor di<br />

casa, et non più.<br />

P<strong>la</strong>cet Fabius locumtenens. Et molti vedendosi che sì bene i signori doctori<br />

di detta città hanno sanamente deliberato che il collegio loro non debba andare<br />

ad alium morto, se prima non gli si pagano dagl’attinenti di quello, quindeci<br />

scudi d’oro da dispensarsi per essi ipso facto, ad pias causas. L’ambitione non di<br />

meno fa che altri non si curi di pagarli et però, per levare anco questa spesa ai<br />

loro cittadini, ordinano medesimamente et statuiscano che da hora inanzi il detto<br />

collegio non possa, né debba andare a morto alcuno collegialmente sia di qual<br />

sorte o qualità si voglia, sotto <strong>la</strong> pena del doppio del<strong>la</strong> pena che si contiene di<br />

sopra, al<strong>la</strong> quale sia tenuto per <strong>la</strong> quarta il priore di esso collegio che facesse<br />

radunarli per tale effetto et al recto proportionabilmente tutti i dottori che vi<br />

andassero senza remissione alcuna et non prohibendoli però di poter e andare al<br />

morto di alcuno de essi doctori o di lor padre, madre, figliuoli, consorte e<br />

fratelli carnali et delli sco<strong>la</strong>ri così Perugini, como forostieri, ma che al morto di<br />

ciascuno di questi sia lor lecito andarvi como prima et senza pena alcuna et così<br />

statuiscano, ordinano et comandano che si debba osservare invio<strong>la</strong>bilmente in<br />

ogni meglior modo etc.<br />

98. 1564, aprile 18<br />

Riformanza<br />

Additio capituli super funeribus mortuorum et obtemptio<br />

Consilio magnificorum dominorum priorum artium civitatis Perusie et dominorum<br />

consulum mercantie, auditorum cambii et aliorum camerariorum civitatis<br />

Perusie, de licentia prelibati reverendissimi domini Francisci Bossii, gubernatoris<br />

civitatis Perusie et cum assistentia magnifici domini Fabii Mennechini de Colle<br />

Veteri in Sabina, auditoris et in hac parte reverendissimi domini gubernatoris<br />

locumtenentis. In au<strong>la</strong> seu sa<strong>la</strong> ante capel<strong>la</strong>m pa<strong>la</strong>tii prefatorum dominorum prio-


Perugia<br />

211<br />

rum, congregato et cohadunato ad sonum campane vocemque preconis, sono tubarum<br />

premisso, in quo quidem consilio interfuerunt prefati magnifici domini priores,<br />

numero novem, absente dicto Petro Paulo eorum collega infirmo et camerarii<br />

numero XL ta et volentes circa reformationem funerum mortuorum ut supra factam<br />

manu mea notarii infrascripti, cassare ultimum capitulum loquens de doctoribus<br />

accessuris ad dicta funera et loco ipsius aliud capitulum apponere; ideo factis, propositis<br />

exhibitisque consillis ac misso partito super predictis ad busso<strong>la</strong>m et fabas<br />

albas et nigras videlicet. Die precedenti inter prefatos dominos priores per omnes<br />

fabas albas, nul<strong>la</strong> nigra in contrarium reperta et hodie inter prefatos dominos camerarios,<br />

factis, prepositis et exhibitis consiliis ac misso partito ad bussu<strong>la</strong>m et<br />

fabas albas et nigras et per XL ta fabas albas affirmativas in pixidem restitutas, una<br />

nigra in contrarium reperta solemniter obtento. Ex omnibus arbitriis, facultatibus,<br />

autoritatibus et potestatibus eisdem coniunctim vel divisim per formam quorumcumque<br />

statutorum, ordinamentorum et reformationum civitatis Perusie quomodolibet<br />

concessis et omnibus melioribus modo, via, iure et causa etc. dec<strong>la</strong>rando reformaverunt,<br />

obtinuerunt, cassaverunt et anul<strong>la</strong>verunt dictum ultimum capitulum loquentem<br />

de dictis doctoribus et loco ipsius apposuerunt, addiderunt et apponi<br />

mandaverunt in dicta reformatione, infrascriptum capitulum videlicet.<br />

Et inoltre per remediare alli abusi che si vedono fare bene spesso nell’accompagnare<br />

detti morti differentemente sensa servare <strong>la</strong> qualità o preminentia di<br />

persona alcuna, aggiongono et dechiarano che da hora in anzi non sia veruno<br />

collegio de qual privilegio et dignità esser si voglia di questa città che possa, né<br />

debba collegialmente andare ad honorare et accompagnare alcuno corpo morto,<br />

ancora che in vita sua sia stato honorato, escetto il collegio de dottori, al quale<br />

per honore dello studio et del<strong>la</strong> professione si concede di poter andare al morto<br />

de ciascuno de essi doctori collegiati et anco delli ascendenti del’uno el altro<br />

sexo et descendenti masculini in pubera età constituti et delle consorti et fratelli<br />

carnali consanguinei tanto di ciascuno di essi doctori superviventi et alli sco<strong>la</strong>ri<br />

Perugini et forestieri et non ad altra persona de detta città sotto <strong>la</strong> pena del<br />

doppio del<strong>la</strong> pena che si contiene di sopra da incorrersi per ciascuno collegio<br />

che contravenisse et d’applicarsi como di sopra, dechiarando che per questo non<br />

sia prohibito d’andare ad honorare il morto d’alcuno legato, vicelegato o governatore<br />

et del vescovo et suo vicario et del arciprete et d’alcuno de li priori del<strong>la</strong><br />

città et del thesauriere apostolico como anco di qual sia altro cardinale o vescovo<br />

che movesse in questa città, ma che ciascuno de essi si possa andare senza<br />

pena alcuna et visi ordinano et dechiarano in ogni meglior modo etc. P<strong>la</strong>cet<br />

Fabius locumtenens.<br />

Que quidem ordinamenta seu reformationes fuerint sub die XX aprilis presentis<br />

anni per prelibatum reverendissimum dominum gubernatorem approbatas<br />

et confirmatas, modo et forma videlicet:<br />

Suprascriptas ordinationes et decreta approbamus, confirmamus et observari<br />

mandamus prout in fine cuiuslibet eorum rescriptum est per nostrum locumtenentem.<br />

Franciscus Bossius gubernator. Datum Perusie, die XX aprilis MDLXIIII. Franciscus<br />

Mengacius. Omisso sigillo.


212 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

99. 1564, maggio 13<br />

Bandi<br />

Renovatio bannimentorum super vestimentis hominum et mulierum<br />

Intendendo il reverendissimo signor Francesco Bossio prothonotario apostolico<br />

dell’una et l’altra signatura de nostro signore referendario e di questa città et<br />

provincia governatore meritissimo che se bene a tempo di monsignore illustrissimo<br />

et reverendissimo cardinale d’Urbino suo precessore è stato oportunamente provisto<br />

intorno alle superflue et inutile spese che se fanno nel pomposo vestire così<br />

degli huomini come delle donne di questa città et suo contado. Molti nondimeno<br />

forse per toleranza di qualche magistrato adrieto, ardiscano di continuare in dette<br />

pompe et di contravenire a gli ordini sopra ciò fatti et confirmati non so<strong>la</strong>mente<br />

per rescritto del sodetto monsignore illustrissimo cardinale ma etiamdio per breve<br />

di Sua Santità et considerando sua signoria reverendissima che <strong>la</strong> inosservanza di<br />

detti ordini non può passare senza indignità et poco rispetto delle detti confirmationi<br />

né senza danno et ruina di molte fameglie, et per questo desiderando dare<br />

quell’oportuno remedio che conviene, atteso massime che in tutte le altre citta<br />

circunvicine si sonno fatte honestissime moderatione et tolte via molte superfluità<br />

del vestire. In vertù del pesente publico bando ordina, vuole et commanda espressamente<br />

che da hora inanzi nesciuna persona di qualsivoglia grado, dignità et<br />

premineza così huomo come donna habitante in detta città et suo contado ardisca<br />

né presuma sotto qual sia pretesto o colore contravenire al<strong>la</strong> continentia degl’ordini<br />

e capitoli fatti et publicati a XXV d’agosto 1562 et espressi in detto breve tanto<br />

in portare quanto intagliare et coscire, racamare o in nesun altro modo <strong>la</strong>vorare<br />

et far <strong>la</strong>vorare i panni et altre cose prohibite sotto le pene che in esse si contengano<br />

alle quali sua signoria reverendissima vuole che da chi si aspetta secondo <strong>la</strong><br />

forma degli ordini sudetti si proceda con ogni rigore et senza rispetto di persona<br />

alcuna et non facendolo incorrino essi nelle pene che a loro se impongano senza<br />

remissione alcuna. In fede, dato in Perugia a 13 di maggio 1564.<br />

Francisucs Bossius gubernator<br />

Franciscus Mengacius<br />

Publicatum et re<strong>la</strong>tum XIII die supradicta per Meschinum et socios tubicines<br />

Sanctes cancel<strong>la</strong>rius<br />

100. Post 1564<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne<br />

In prima in universale s’ordina, prohibisce et espressamente comanda che<br />

non sii veruna persona così de l’uno come de l’altro sesso del<strong>la</strong> cità de Perugia


Perugia<br />

213<br />

o forastiera in essa maritata o accasata con fermo domicilio sia di che grado,<br />

qualità, dignità et preminenza esser si voglia, <strong>la</strong> qual possi usare, né portare in<br />

Perugia, suo contado et distretto per casa, né fuori in beretti, capelli, vesti di<br />

sotto o di sopra, zimarre, cappe, o cappotti, ferraioli, saii, giupponi, calze, o in<br />

veruna altra sorte de habito, tanto lungo quanto corto, oro, argento sodo, tirato,<br />

fi<strong>la</strong>to, tessuto buono o falso in tutto o in parte, puro o misto, perle, gemme, né<br />

pietre pretiose vere o finte, né paste di profumi, te<strong>la</strong> d’oro, d’argento, né tessuto<br />

in essi, né broccato, escetto che ad i ferraioli de donne un solo passamano d’oro<br />

o d’argento per girocollo di <strong>la</strong>rghezza d’un picciolo detto et anco gli si concede<br />

che lo possino foderare con taffetà o armosino a loro benep<strong>la</strong>cito senz’altro ornamento<br />

et ha i capelli di dette donne un cordoncino o treccia d’oro o d’argento,<br />

di valuta di doi scudi. Vietando del tutto ciascuna sorte de racami grandi e<br />

piccioli fatti, non pure per via di disegno e di trapunto inte<strong>la</strong>to, ma ancora<br />

<strong>la</strong>vorati con l’agucchia et parimenti le fodere de pelli de zebbelini, martere o<br />

lupicervieri, dechiarando che i presenti ordini non comprendino, né diano rego<strong>la</strong><br />

agli sco<strong>la</strong>ri forastieri et altri forastieri homini e donne che per passaggio, per<br />

diporto, o per altra comodità loro, dimorassero qualche giorno in questa città,<br />

purché tal dimora non passa doi mesi continui, ma stia in arbitrio di ciascheduno<br />

di essi, <strong>la</strong> moderatione da loro instimanti.<br />

Per le donne del<strong>la</strong> cità<br />

Sia lecito alle donne di questa cità di poter portare una col<strong>la</strong>na schietta<br />

senza gemme, smalti et altri ornamenti, <strong>la</strong> quale insieme con <strong>la</strong> fattura e suo<br />

pendente o agnusdei volendocelo, ascenda so<strong>la</strong>mente al valore di scudi 50 d’oro,<br />

con dechiarazione espressa che l’oro debba essere puro e non finto e falso, e<br />

perché non si vieta a loro portare, quale non esceda di valore di scudi 20 zebbelini<br />

et i ventagli, quali non esceda di valore di scudi 10, gli se concede appresso<br />

un’altra catenina so<strong>la</strong> di valore di scudi 15 al più, non finta, falsa, né<br />

dorata come di sopra, ma d’oro schietto e puro, a cagione che possino servirsi<br />

d’ essa per attaccare a detti zebbelini e ventagli i quali siano parimenti semplici<br />

senza testa o manici d’oro, né dorati in modo alcuno. Oltre acciò si rimette<br />

all’arbitrio loro e volontà il mettere o non smalto o gemme preciose vere o finte<br />

nell’anello per alle dita purché in uno stesso tempo non ne portino più che tre.<br />

Permettendo che per il collo possino usare un filo di perle vere, il quale però<br />

sia senza pendente e non possa annodarsi né in giro passare più in giù che <strong>la</strong><br />

fontanel<strong>la</strong> de <strong>la</strong> go<strong>la</strong>; e quelli che non volessero o non potessero usare detto filo<br />

di perle, possino in cambio di quello et non altrimenti un portare un vezzo o<br />

catena de granati o d’altra mistura o materia con pendente e senza el tramezzato<br />

o no con bottoncini d’oro; purché non sia di magior pregio di scudi 30. Dechiarando<br />

che sia lecito di usare per al collo in un medesimo tempo e <strong>la</strong> catena<br />

d’oro et il vezzo di granati o veramenti il vezzo di perle e <strong>la</strong> catena de granati e<br />

il vezzo di perle e <strong>la</strong> catena d’oro, purché in un medesmo tempo il collo non<br />

possi esser mai cinto d’altro che da doi ornamenti o giri simplici. Ma si permette<br />

bene che possino portare una cinta d’oro senza pietre pretiose bone e finte,<br />

ma che non esceda <strong>la</strong> valuta di scudi 70 d’oro; si permette anco un solo paro di


214 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pendenti al orecchii, né più possino havere d’oro o di perle o d’altre pietre<br />

pretiose, quali non possino escedere al<strong>la</strong> valuta di scudi 20.<br />

Appresso una fronzetta d’oro con pietre dentro fabricati per <strong>la</strong> testa, ma che<br />

non esceda <strong>la</strong> valuta di essa con <strong>la</strong> fattura di scudi 25. Prohibendo ogni sorte de<br />

legature d’oro, d’argento, di perle, e di grappe di qualsivoglia specie. Alle mani<br />

anche si permette che possino usari smanigli d’oro, perle e coralli di maniera<br />

che non esceda fra <strong>la</strong> fattura et altre cose <strong>la</strong> somma di scudi 20. Nelle corone,<br />

poi, i paternostri possino essere d’oro e d’argento, ma il resto né d’oro, né<br />

d’argento, né de profumo o pietre pretiose vere, né finte. Eespressa e partico<strong>la</strong>rmente<br />

prohibendo qualsivoglia sorte de guanti, manichetti, scarpe, pianelle ricamate<br />

non però d’oro, d’argento o di perle ma neanche di seta, et sopra tutto<br />

concedendo le piume sopra i capelli senza però oro, argento, pietre pretiose e<br />

finalmente senza alcuna sorte de ornamenti eccetto una medaglia di scudi 8.<br />

Ordinasi similmente che non sia lecito a veruna donna come di sopra, usar<br />

vesti di velluto guarnite con altro, che con una semplice trina, passamano o<br />

francia di seta di <strong>la</strong>rghezza d’uno deto per orlo, o per cucir<strong>la</strong> in giro o in<br />

qualsivoglia altro modo. La veste poi di panno roscio e di ciaschun drappo; cusì<br />

di raso o damasco come canavaccio, ermosino, tabi e ciambellotto si possino<br />

guarnire con tre braccia et non più de adrappamento a mensura et altezza del<br />

braggio del raso Perugino, senza altra fodera, abigliamento et guarnimento et<br />

quelle a cui non piacesse detta guarnitione e che volessero in cambio delle tre<br />

braccia di drappo usar passamani, trine, francie o cordoni suddetti, possino ciò<br />

fare liberamente, mettendo in ciascuna veste tre giri senza più di detta guarnitione<br />

sopra le fimbrie o per atorno sopra <strong>la</strong> balzana e per lo lungo d’ogni altra<br />

stremità et apertura solito farcisi avanti, purché <strong>la</strong> guarnitione non sia più <strong>la</strong>rga<br />

di un dito come di sopra.<br />

Dechiarando che li busti et le maniche possino guarnirsi a sbarra o per lo<br />

lungo secondo che li parrà, con tre ordini e non più, di dette guarnitioni et<br />

ciascun ordine s’intenda essere et sia di trine tre volendocili passamani come di<br />

sopra. E perché pare che le veste del tutto tonde tolgano alle donne una certa<br />

gravità et decoro, si concede loro un poco di tragino, il quale però non possa<br />

essere di maggior lumghezza che da doi palmi e mezzo Perugini, permettendo<br />

inoltre che le veste, robbe, zimarre et sottane di taffetà, teletta, cioè canovaccio<br />

di seta et tabi possino trinciarsi, tagliarsi et piccarsi da alto e basso, ma l’altre di<br />

seta, panno, rasce et altri drappi si possino trinciare e piccare so<strong>la</strong>mente nelli<br />

busti e nelle maneche, negli abigliamenti poi, e guarnitione de cappotti e ferraioli,<br />

cusì de panno et rasce come d’ogne altra sorte de drappi, si ordina che si<br />

debba osservare qual che a ciò se è detto de sopra soggiongendo so<strong>la</strong>mente che<br />

non sia lecito a veruna donna di poterli foderare de alcuna sorte de pelli.<br />

E perché pare ch’oggi constumi portare alcune sorte de tabi de seta tessuti<br />

d’oro, et argento, i riversi dei quali non mostrino se non <strong>la</strong> semplice seta, si<br />

come gl’altri quali senza oro sonno tessuti si contentiamo che si possino far<br />

veste de ciò e non altro senza però veruna sorte de guarnimento e se pur gli si<br />

concede, gli si permette un simplice merluzzo di seta alli busti et alle maniche


Perugia<br />

215<br />

non altrimenti. Dechiarando che detto tabi non sii di magior prezzo che il velluto<br />

ordinario Napolitano, espressa e particu<strong>la</strong>rmente prohibendo che non si possi<br />

portare più che doi sorte de drappo adosso cioè a doi veste o veramente un<br />

giuppone de drappo con <strong>la</strong> sua traversa di detto e con <strong>la</strong> sopravesta.<br />

Per gli homini.<br />

Non sia lecito agli homini de detta cità o suo contado guarnire per di fora<br />

tabarri, rubbe, rubboni, cappe, cappotti e ferraioli con più di braccia quattro di<br />

drappo di misura et altezza del braccio del raso Perugino senza altra guarnitione,<br />

et quando non ci volessero drappi, possino ur<strong>la</strong>rli a torno con un sol filo et<br />

ordine di francia o di zagana o di cordone purché non sii più <strong>la</strong>rghe d’un deto<br />

e ciò gli si concede anche che sii d’oro simplice o con seta mista quale anco <strong>la</strong><br />

possino usare alli calzoni al<strong>la</strong> marinara e non ad altra sorte de vestimenta; dechiarando<br />

ciò sia un semplice filo per l’ingiù quanto che sopra l’appertura, cuscitura<br />

che pende dal<strong>la</strong> saccoccia alle genocchia ed al loro giro al ginocchio si li<br />

concede anco che li finimenti et centure di spada, borchie da cavalli, et ogni<br />

altra sorte d’armi possino essere dorate et argentate. Appresso anco che possino<br />

foderare <strong>la</strong> cappa de velluto o di qualsivoglia drappo purché non sii con oro,<br />

senza però altro guarnimento et ornamento di fora sia.<br />

Per le donne di contado.<br />

Alle donne habitante in contado ed esercitante l’arte rusticale etiamdio che<br />

siano fatti cittadini per privilegio dei signori superiori o del<strong>la</strong> cità si prohibisce<br />

et espressamente comanda che non possino portare veruna cosa d’oro vero né<br />

finto, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to o tessuto, escetto doi soli anelli per li dita, nemeno<br />

veruna sorte di racami, etiamdio d’argento o di seta, né perle, né sorte alcuna di<br />

veste, non puro d’oro, d’argento ma neanche di drappo di seta escetto un paro<br />

di maniche, una balzana, o lista di due dita di <strong>la</strong>rghezza, o cordone o trina o<br />

francia o passamano, zagana o fascia di <strong>la</strong>rghezza d’un dito et alli busti e maneche<br />

senza altri <strong>la</strong>vori, intagli e groppi, le quali cose possino essere di velluto o<br />

di altro drappo d’ogni colore, et possano anche haversi e portare scuffia quale<br />

so<strong>la</strong> se concede che sia di rete d’oro fi<strong>la</strong>to, overo di ortichina <strong>la</strong>vorata d’oro<br />

purché non esceda il valore d’uno scudo, bandelle da vesta poi, benda, velo,<br />

colletto, gorghiera et cinta di seta ma non coralli alle mani e sì bene al collo<br />

con il suo pendente che in tutto non esceda di valore di otto scudi senza però<br />

bottoni d’oro o d’argento et altra mestura.<br />

Per le cortegiane.<br />

Come se gita nel bando fatto a tempo di monsignor Bossio come anche nel<br />

resto in sia al fine con l’annotatione giuntavi in margine.<br />

Et ponendoci soverchia indegnità etc. che le donne siano etiamdio per le<br />

strade publiche et per le piazze incontrate dagli sbirri et cercate se habbino cosa<br />

contra quelli statuti et riforme etc. perciò questo si prohibisce espressamente<br />

dichiarando che le essecutioni si debbano fare a casa; dovranno bene gli essecutori<br />

osservare custì col<strong>la</strong>ne etc. che quel<strong>la</strong> tale habbia d’attorno et ne sia ornata<br />

che si pretendano essere contra etc. Chiamarvi ancora due altri se ciò ne sia<br />

commodità se non uno, almeno etiamdio dell’istessa corte che vedano et osservi-


216 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

no parimenti; che poi andando a casa etc. si farà mostrare tutto ciò che contra<br />

etc. havrà osservato haver quel<strong>la</strong> donna portato, che trovandolo tale potrà, dovrà<br />

l’essecutione conforme a quanto si è detto et <strong>la</strong> donna et suo marito saranno<br />

obligati mostrargli quanto chiederà sotto le medesime pene.<br />

101. 1571<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne<br />

Essendo venuto a notitia del<strong>la</strong> Santità di nostro signore Pio V che se bene i<br />

governatori et i magistrati del<strong>la</strong> magnifica sua città di Perugia hanno più volte<br />

nei tempi adietro per leggi et statuti solenni, approvati dal<strong>la</strong> Sede apostolica assai<br />

oportunamente provisto intorno al superfluo et immoderato vestire delle donne<br />

di detta città et suo contado; esse nondimeno o per <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> qualità dei tempi et<br />

toleranza de magistrati successivamente seguiti o per il malo essempio dell’altre<br />

nationi col vestire sontuoso et <strong>la</strong>scivo et con altre spese vane et inutili hanno di<br />

gran lunga trapassato il termine da lor dato et tuttavia vanno più licensiosamente<br />

crescendo nell’abuso et corutte<strong>la</strong> del politico vivere in grave danno delle loro<br />

famiglie et offesa del<strong>la</strong> divina Maestà, et inteso parimente che molti, forse non<br />

bene agiati cittadini, veggendo <strong>la</strong> molta spesa che per ciò converrebbe lor fare<br />

nel pigliar moglie, se ne astengono, attaccandosi per humana fragilità piutosto a<br />

qualche pratica dalle divine leggi aborrita, che al santissimo et tanto da Dio<br />

amato nodo coniugale. Secondo che come buon principe et pastore ne ha preso<br />

gran dispiacere parendole che al vivere civile et al buon reggimento del<strong>la</strong> sua<br />

città sia molto conveniente et necessaria <strong>la</strong> modestia, <strong>la</strong> quale è rego<strong>la</strong> et norma<br />

d’ogni attione humana, così desiderosa di provedere al<strong>la</strong> salute dell’anime et all’indennità<br />

del dilettissimo suo popolo Perugino, ha ordinato al reverendissimo<br />

monsignor Finetto <strong>generale</strong> governatore di detta città et dell’Umbria, che convocati<br />

i magnifici signori priori et espostole <strong>la</strong> mente di Sua Santità, debba essere<br />

con essi a prenderci quell’espediente che conviene, <strong>la</strong> onde havendo Sua Santità<br />

reverendissima in essegutione di tal ordine havuto più et diversi colloqui et matura<br />

deliberatione con li presenti magnifici signori priori et essi havendo di sua<br />

commissione eletto per rego<strong>la</strong>tori et moderatori gl’infrascritti cittadini, et fattigli<br />

più volte convenire insieme, finalmente dopo molti discorsi tra di loro havuti, si<br />

è venuto alle sottoscritte moderationi et ordinationi, le quali sua signoria reverendissima<br />

vuole et comanda che da qualunque vi verrà compreso, sieno invio<strong>la</strong>bilmente<br />

osservate sotto le pene che in esse si contengono et altre riservate<br />

all’arbitrio di sua signoria.<br />

Baldasarre Spinelli<br />

Francesco Piccini<br />

<br />

porta Sole


Matteo Francesco Guglielmi<br />

Ercole Perigli<br />

Il capitano Scipione del<strong>la</strong> Staffa<br />

Honofrio Gregorii<br />

Emilio Alfani<br />

Gio Battista Anastagi<br />

Il capitano Raniero Consoli<br />

Carlo Ranieri<br />

Perugia<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

porta Eburnea<br />

porta San Angelo<br />

porta Santa Susanna<br />

porta San Pietro<br />

217<br />

Donne del<strong>la</strong> città<br />

Si ordina, prohibisce et espressamente comanda che non sia veruna donna<br />

Perugina di che grado, qualità, dignità et preminenza esser si voglia, <strong>la</strong> quale<br />

possa tenere, usare né portare in Perugia, suo contado o distretto, per casa, né<br />

fuori veste, ornamento o qual sia altra cosa d’oro o d’argento sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to<br />

o tessuto, perle, gemme né pietre pretiose, vere o fitte, eccetto tre anel<strong>la</strong> d’oro<br />

per alle mani i quali tra <strong>la</strong> fattura, le gemme et gli smalti che ordinariamente vi<br />

vanno non eccedino il valore di venticinque scudi, et due altri anelletti semplici<br />

d’uno scudo in tutto, per alle orechie senza alcuno smalto, gemma et ornamento,<br />

et di più tanto oro che non passi il valore di cinquanta scudi da dispensarsi in<br />

una o in due col<strong>la</strong>ne a lor libito o per al collo o per cinta come le pare, pur<br />

che non vi sia smalto, gemma o altro ornamento et che con <strong>la</strong> fattura non<br />

eccedino il valore di detti cinquanta scudi, et se alcuna volesse farne due dechiarasi<br />

che una sia di 35 scudi et l’altra di dieci, <strong>la</strong> qual possa servire a donna<br />

d’ogni età. Ma da dieci scudi in su non sia permesso se non alle spose alle quali<br />

concedisi oltra ciò di poter portare all’orecchie in luogo di detti due semplici<br />

anelli un paro di pendentini che tra amendue non passino il valore di quattro<br />

scudi, et al collo un vezzo di perle vere, che non ecceda il valore di settanta<br />

scudi senz’alcuno pendente, et quelle spose che non volessero, o non potessero<br />

portare il vezzo di perle possano in cambio di quello, et non altrimenti, portare<br />

un vezzo di qual sia altra mistura non eccedente il valore di tre scudi, il quale si<br />

permette non pure a loro, etiamdio per quando non saranno più spose, ma ad<br />

ogn’altra donna, che per adietro fosse stata sposa.<br />

Si prohibiscie ancora che nessuna donna, come di sopra, possa portare, tenere,<br />

né usare veruna sorte di ricamo, intaglio, zagana, francia, trina, o qual sia<br />

altra sorte di guarnitione di seta, d’oro, d’argento, né di qualsivoglia altra cosa,<br />

ma si permette che per guarnitione d’ogni veste di panno, rascia, mocaiale, ciambellotto<br />

o buratto, che sia si possino mettere so<strong>la</strong>mente tre braccia di drappo a<br />

misura et altezza del braccio del raso Perugino per dentro o per di fuori a<br />

benep<strong>la</strong>cito di chi vorrà usarlo, et a chi non piacesse mettervi detto drappo gli<br />

sia lecito porvi so<strong>la</strong>mente un giro di guarnitione di seta o filisello di <strong>la</strong>rghezza<br />

d’un dito et non più.


218 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ordinasi parimente che a nessuna donna, come di sopra, sia lecito portare<br />

scuffie con oro, né con argento, o perle, né con smalto, o gemme vere né finte;<br />

non penne, piume, medaglie, né roccie di veruna sorte a i capelli i quali sieno<br />

semplici et di qual color più le piaccia, purché non eccedino il prezzo di due<br />

scudi; non colletti, gorghiere, né camicie d’altro che di te<strong>la</strong> o d’ortichina semplice<br />

<strong>la</strong>vorata di bianco et non d’alcun altra sorte di <strong>la</strong>voro; non zibelline o altre<br />

pelli solite portarsi in mano; non ventagli di veruna sorte di piuma, ma in cambio<br />

di quelle una ventaruo<strong>la</strong> che non passi il valor d’uno scudo; non guanti<br />

d’altro che di pelle semplici che non passino il valore di mezzo scudo; non<br />

coralli alle mani o in altra parte del<strong>la</strong> persona, ma so<strong>la</strong>mente in corone, le quali<br />

possino usarsi etiamdio d’ogn’altra cosa che non passi il valore di due scudi;<br />

non ornamento alcuno d’oro, d’argento, né di perle o d’altre gioie alle pianelle,<br />

non calzetti di seta, né di filsello, né semplici, né ricamati o guerniti d’oro, né<br />

d’argento, né di qual sia altra cosa, ma sieno di puro et semplice filo senza<br />

alcun ornamento, sotto pena a che contraverrà in ciascuna delle cose di sopra<br />

vietate di quel che ne’ seguenti capitoli si contiene.<br />

Et di più che non sia lecito a donna alcuna Perugina, come di sopra, havere<br />

per suo portare più di quattro vesti di drappo, due per di sopra et due per<br />

sottana, alle quali non si possa mettere ricamo alcuno, ma trinciare so<strong>la</strong>mente i<br />

busti et le maniche, né manco portarci più di un terzo d’un braccio di tragino<br />

al<strong>la</strong> misura del braccio del drappo Perugino senza che si possa fare, alzare o<br />

altrimenti portare attaccato; né manco si possa havere, né portare pelliccia, che<br />

con <strong>la</strong> fodera in tutto ecceda il valore di trentacinque scudi sotto <strong>la</strong> detta pena.<br />

Dechiarandi che le presenti prohibitioni non s’intendino per le zitelle da<br />

quattro anni finiti in giù, ma da quelle in su sieno comprese tutte l’altre donne<br />

senza distintione di età, di grado o conditione alcuna, et che le cose che di<br />

sopra si permettono alle spose non s’intendino concesse se non per il tempo di<br />

due anni da computarsi dal dì che nelle case loro o in quelle dei mariti haveranno<br />

con essi consumato il matrimonio.<br />

Cortegiane<br />

Alle cortegiane et publiche meretrici si permettono non ostante le soprascritte<br />

prohibitioni possino vestire a modo loro et portare liberamente ogni sorte<br />

d’ornamento prohibendole però espressamente, l’uscir di casa senza havere in<br />

testa <strong>la</strong> berretta, <strong>la</strong> quale sieno tenute portare continuamente etiamdio mentre<br />

stanno in chiesa, dove non ardischino intromettersi tra le altre donne, sotto pena,<br />

in caso di contraventione alle dette cose, di scudi dieci per ciascuna et ciascheduna<br />

volta d’aplicarsi come di sotto si dirà nell’altre pene con dichiaratione che<br />

contra le innobedienti si possa procedere all’essegutione di detta pena realmente<br />

et personalmente a libito dell’essegutore.<br />

Donne di contado<br />

Alle donne habitanti in contado et essercitanti l’arte rusticale etiamdio, che<br />

siano fatte cittadine per privilegio de signori superiori, o del<strong>la</strong> città si prohibisce<br />

et espressamente comanda che non possino portare veruna cosa d’oro vero né<br />

finto, sodo, tirato o tessuto, ecceto in un solo anello per il dito, né manco veruna


Perugia<br />

219<br />

sorte di ricamo, etiamdio d’argento o di seta, né perle, né sorte alcuna di veste<br />

non pur d’oro o d’argento né anche di drappo di seta, eccetto un paro di maniche,<br />

una balzana, lista o cordone, francia, trina o passamano, zagana o fascia et<br />

alli busti et maniche senza altri <strong>la</strong>vori, intagli et groppi, le quali cose possino<br />

essere di velluto o d’altro drappo d’ogni colore et possino anco havere et portare<br />

scuffia, bendelle da testa. benda, velo, colletto, gorghiera et cinta di seta et un<br />

vezzo che non passi uno scudo et mezzo, ma non coralli alle mani.<br />

Dechiarando però, che le cittadine essercitanti l’arte civile possino portare una<br />

veste di drappo o veramente di grana et una catenel<strong>la</strong> d’oro che non passi il<br />

valore di sei scudi, et due anelli et una fede d’oro che fra tutti tre non eccedino<br />

il prezzo d’altri sei scudi et un vezzo d’argento di coralli o d’altre misture che non<br />

vaglia più di 2 scudi purché non portino perle né oro in verun’altra cosa.<br />

Et accioché le cose di sopra vietate le quali sino al presente si havessero o<br />

fussero fatte o tagliate o nuovamente cominciate non sieno a fatto perdute et<br />

ciascuno possa provedere a l’indennità sua con farne quel ritratto che può si da<br />

tempo per sino a tutto il mese di [...] prossimo da venire a doverle haver mandate<br />

via o datole quel fine che più le piaccia talmente che da quello in poi non<br />

si trovino più et habbia il presente ordine forza et virtù in ogni sua parte ivio<strong>la</strong>bilmente<br />

senz’altra initmatione et publicatione.<br />

(c. 35v): 1571, ho esseguite ne complite per colpa et discordanza dei magnifici<br />

signori priori, Finetto di ordine di nostro signore.<br />

102. 1575, gennaio 25<br />

Riformanze<br />

Elezione dei membri del<strong>la</strong> commissione sul<strong>la</strong> riforma delle vesti e ornamenti<br />

Die dicta magnifici domini priores, numero novem, absente domino Sebastiano<br />

Barthel<strong>la</strong> eorum collega, existentes in eorum solita audientia congregati, factis<br />

inter eos propositis exhibitisque consillis, matura deliberatione, viva voce unanimiter<br />

et concorditer elegerunt, nominaverunt et deputaverunt infrascriptos magnificos<br />

viros, videlicet: dominum Or<strong>la</strong>ndinum Vibium pro porta S. Petri<br />

dominum comitem Octavianum Montemelinum pro porta Solis<br />

dominum Sthefanum de Salvis pro porta S. Angeli<br />

dominum Sfortiam de Oddis pro porta S. Susanne et<br />

capitaneum Fabritium de Signorellis pro porta Eburnea<br />

qui habeant intervenire cum reverendissimo domino Francisco Bossio de<br />

Medio<strong>la</strong>no, civitatis nostre episcopo et cum reverendissimo domino Monte de<br />

Valentibus de Trevio, eiusdem civitatis Perusie et totius provinciae Umbriae gubernatore,<br />

super moderatione seu reforma facienda super vestibus et aliis ornamentis<br />

mulierum et virorum civitatis et comitatus Perusie ex omnibus eorum<br />

arbitriis etc. omni meliori modo etc.


220 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

103. 1575, marzo 19<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne 167<br />

In prima in universale si ordina.<br />

L’illustrissimo et reverendissimo monsignore Francesco Bossi Mi<strong>la</strong>nese dell’una<br />

et l’altra segantura di nostro Signore referendario et per gratia di Dio et dal<strong>la</strong><br />

Sede apostolica vescovo di Perugia et sua diocesi, havendo hauto notitia per re<strong>la</strong>tione<br />

di molti honesti et buoni cittadini et visto anco che se bene non è ancor<br />

molto tempo che per leggi et statuti solenni de magistrati di detta magnifica città<br />

approvati da monsignor illustrissimo et reverendissimo cardinale d’Urbino allora<br />

legato et dal<strong>la</strong> predetta sede fu opportunamente provvisto al superfluo et immoderato<br />

vestire de gli huomini et delle donne di detta magnifica città et suo contado,<br />

essi nondimeno o per <strong>la</strong> varietà dei tempi et toleranza de magistrati seguiti o<br />

per il mal essempio dell’altre nationi col vestir sontuoso et <strong>la</strong>scivo et con altre<br />

spese vane, et inutili hanno di gran lunga trapassato il termine da lor dato et<br />

tuttavia vanno più licentiosamente crescendo nell’abuso et corrutte<strong>la</strong> del politico<br />

vivere in grave danno delle loro famiglie et offesa del<strong>la</strong> divina Maestà et inteso<br />

parimente che molti forse non bene agiati cittadini per desiderosi che siano d’accompagnarsi,<br />

veggendo le gravi spese che per ciò converrebbe lor di fare, si<br />

vanno tuttavia trattenendo, attaccandosi per humana fragilità più tosto a qualche<br />

pratica dalle divine leggi aborrita, che al sacro et tanto da Dio amato nodo coniugale,<br />

secondo che come buon pastore ne ha preso gran dispiacere, parendole<br />

che al buon reggimento del suo gregge et al viver cristiana et civilmente sia<br />

molto conveniente et necessaria <strong>la</strong> modestia, <strong>la</strong> quale è rego<strong>la</strong> e norma d’ogni<br />

actione humana, così desiderando provedere al<strong>la</strong> salute delle anime, et all’indenità<br />

di questo suo dilettissimo popolo, ha fatto sopra ciò et diversi maturi discorsi col<br />

reverendissimo monsignore Monte Valenti prothonotario aopostolico di questa<br />

magnifica città et Umbria dignissimo governatore <strong>generale</strong> et con li magnifici signori<br />

priori di essa città et procurato che per ovviare a tanto disordine siano da<br />

lor magnifici signori eletti cinque savii et giuditiosi gentil huomini et qualificati<br />

cittadini per rego<strong>la</strong>tori et moderatori come appare per mano di ser Ascanio Ugolini<br />

lor notaro sotto il dì 25 di gennaro del presente anno, i quali essendosi di<br />

comun consenso di tutti più volte insieme convenuti, finalmente dopo molti discorsi<br />

tra di loro havuti etiamdio al<strong>la</strong> presenza di sua signoria reverendissima et<br />

col prudentissimo consiglio del predetto monsignor Monte, sono venuti alle sottoscritte<br />

moderationi et ordinationi, le quali sua signoria reverendissima di comune<br />

volere et consenso delli sudetti reverendissimo signor governatore et magnfici signori<br />

priori, in virtù del presente publico bando, vuole et comanda che da hora<br />

167 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 104, 1575. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne.


Perugia<br />

221<br />

innanzi da qualunque persona vi verrà compresa, siano invio<strong>la</strong>bilmente osservate<br />

sotto le pene che in ese si contengono, et altre riservate all’arbitrio dell’una et<br />

l’altra di lor signorie reverendissime. Notificando che all’essegutione di esse si<br />

procederà rigorosamente tanto nelle chiese, piazze et strade publiche quanto nelle<br />

proprie case de contraventori senza rispetto et riservo di persona alcuna. Et<br />

che alle dette pene saranno tenuti i padri per li figliuoli i mariti per le mogli et<br />

li patroni per li servitori et i maestri per loro facitori che contraverranno et si<br />

darà credenza ad ogni accusatore che habbia seco un testimonio degno di fede 168 .<br />

In prima in universale si ordina, prohibisce et espressamente comanda che<br />

non sia veruna persona così dell’uno come dell’altro sesso del<strong>la</strong> città di Perugia<br />

o forastiera in essa maritata o accasata con fermo domicilio sia di che grado,<br />

qualità, dignità et preminenza esser si voglia, <strong>la</strong> qual possa usare, né portare in<br />

Perugia, suo contado et distretto per casa, né fuori in berrette, capelli, vesti di<br />

sotto o di sopra, zimarre, cappe, cappotti, ferraiuoli, sagli, giupponi, calze o in<br />

verun altra sorte di habito tanto lungo quanto corto, oro, argento sodo, tirato,<br />

fi<strong>la</strong>to o tessuto buono o falso in tutto o in parte, puro o misto perle, gemme né<br />

pietre pretiose vere o finte, né paste di profumi, te<strong>la</strong> d’oro, d’argento, né tessuto<br />

in essi né broccato eccetto che nelle cose infrascritte, vietando del tutto ciascuna<br />

sorte di ricami grandi et piccoli fatti non pure per via di disegno et di trapunto<br />

in te<strong>la</strong>ro, ma ancora <strong>la</strong>vorati con l’agucchia et parimente tutte le fodere di pelli<br />

de zibellini, martiri o lupi cervieri, dechiarando che i presenti ordini non comprendino<br />

né diano rego<strong>la</strong> agli sco<strong>la</strong>ri forastieri et altri forastieri huomini et donne<br />

che per passaggio per diporto o per altra commodità loro demorassero qualche<br />

giorno in questa città purchè tal dimora non passi due mesi continui, ma<br />

stia in arbitrio di ciascuna di essi <strong>la</strong> moderatione de lor vestimenti.<br />

Per le donne del<strong>la</strong> città.<br />

Sia lecito alle donne di questa città di poter portare una col<strong>la</strong>na schietta<br />

senza gemme, smalti et altri ornamenti <strong>la</strong> qual insieme con <strong>la</strong> fattura ascenda<br />

so<strong>la</strong>mente al valore di quaranta scudi in tutto; con deliberatione espressa che<br />

l’oro debba esser puro et non finto o falso 169 ; et perché non si vieta loro il<br />

portare et usare i zibellini et i ventagli, le si concede appresso un’altra so<strong>la</strong><br />

catenina di valore di quindeci scudi al più non finta, falsa né dorata come di<br />

sopra ma d’oro schietto e puro a cagione che possino servirsi d’essa per attaccare<br />

i detti zibellini et ventagli, i quali siano parimenti semplici senza testa o<br />

manico d’oro, né orati in modo alcuno. Oltre a cio si rimette all’arbitrio et<br />

volontà loro il mettere o no smalto o gemme pretiose vere, o finte nelle anel<strong>la</strong><br />

per alle dita, purche in un istesso tempo non ne porti più che tre, il valore de<br />

quali computato l’oro et <strong>la</strong> fattura non possa eccedere cinquanta scudi in tutto.<br />

168 n. 104, 1575. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne, manca l’intero preambolo.<br />

169 n. 104, 1575. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne, omette da con deliberazione.


222 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Permettendo che per al collo possino usare un filo di perle vere, il qual però sia<br />

senza pendente et non possa annodarsi, né in giro passar più in giù che <strong>la</strong><br />

fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>. Et quelli che non volessero o non potessero usar detto filo<br />

di perle, possino in cambio di quello, et non altrimenti portare un vezzo di<br />

granatino o d’altra mistura o materia con pendente et senza et tramezzato o no<br />

con bottoncini d’oro purché non sia di maggior pregio che di 12 scudi.<br />

Dechiarando che non sia neanche lecito di usare per al collo in un medesimo<br />

tempo <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na di sopra permessa et uno sia qual si voglia di detti vezzi di<br />

maniera che il collo non possa esser mai cinto d’altro che d’un ornamento o<br />

giro semplice, ma si permette bene che quando porteranno il sodetto filo di<br />

perle o altro vezzo come di sopra possino servirsi del<strong>la</strong> sodetta col<strong>la</strong>na per cinta.<br />

Nelle corone poi i paternostri possino essere d’oro et d’argento, ma il resto né<br />

d’oro né d’argento, né di profumi o pietre pretiose vere né finte. Espressa et<br />

partico<strong>la</strong>rmente prohibendo qual si voglia sorte di pendenti per all’orecchie, fronzette,<br />

cinture, canacche, overo ordine di gioie, di perle, d’oro o di pietre pretiose<br />

o altre col<strong>la</strong>ne. Et similmente ogni sorte di guanti, manichetti, scarpe, pianelle<br />

ricamate non pur d’oro, d’argento o di perle ma neanche di seta et sopra tutto<br />

vietando le piume sopra i capelli. Talmente che nessuna di qual si voglia preminenza<br />

possa, né debba usare alcuna delle dette cose eccetto che ne’ luoghi et<br />

nel modo di sopra dichiarato.<br />

Ordinasi similmente che non sia lecito a veruna donna come di sopra usar<br />

vesti di velluto guarnite con altro che con una semplice trina, passamano o francia<br />

di seta di <strong>la</strong>rghezza d’un dito per orlo o per cucir<strong>la</strong> in giro in qual si voglia<br />

altro modo. Le vesti poi di panno, rascie et di ciascun drappo così di raso et<br />

damasco come canavaccio, ermesino, tabi et ciambellotti si possino guarnire con<br />

tre braccia et non più d’adrappamento a misura et altezza del braccio del raso<br />

Perugino senz’altra fodra, abbigliamento o guarnimento. Et quelle a cui non piacesse<br />

detta guarnitione et che volessero in cambio delle tre braccia di drappo<br />

usar passamani, trine, francie o cordoni sodetti, possino ciò fare liberamente<br />

mettendo in ciascuna veste duo giri senza più di detta guarnitione sopra le fimbrie<br />

o per attorno sopra <strong>la</strong> balzana et per lo lungo d’ogni altra estremità et<br />

apertura solita farcisi avanti purché <strong>la</strong> guarnitione non sia più <strong>la</strong>rga d’un dito<br />

come di sopra.<br />

Dechiarando che li busti et le maniche possino guarnirsi a sbarra o per lo<br />

lungo secondo che le parrà con due ordini et non più di detta guarnitione et<br />

ciascun ordine s’intenda essere et sia di due trine o passamani come di sopra. Et<br />

perché pare che le vesti del tutto tonde tolghino alle donne una certa gravità et<br />

decoro si concede loro un poco di tragino, il qual però non possa essere di<br />

maggior lunghezza che di duo palmi Perugini. Permettendo inoltre che le vesti,<br />

rubbe, zimarre, et sottane di taffetà, teletta, cioè canavaccio di seta et tabi possino<br />

trinciarsi, tagliarsi et piccarsi da alto et basso, ma l’altre di seta, panno,<br />

rasce, et altri drappi si possino trinciare et piccare so<strong>la</strong>mente ne’ busti et nelle<br />

maniche. Negli abbigliamenti poi et guarnitioni de’ cappotti et ferraioli così di<br />

panni et rasce come d’ogni altra sorte di drappi si ordina che si debba osservare


Perugia<br />

223<br />

quel ch’intorno a ciò si è detto di sopra delle vesti soggiugnendo so<strong>la</strong>mente che<br />

non sia lecito a veruna donna di poterli foderare d’alcuna sorte di pelli.<br />

Per gli huomini.<br />

Non sia lecito a gli huomini di detta città o suo contado guarnire per di<br />

fuora tabarri, rubbe, rubboni, cappe, cappotti et ferraiuoli con più di braccia<br />

quattro di drappo di misura et altezza del braccio del raso Perugino senz’altra<br />

guarnitione et quando non ci volessero drappi possino or<strong>la</strong>rli atorno con una<br />

trina, o passamano d’un sol filo et ordine di francia o di zagana o di cordone<br />

purché tutte non siano più <strong>la</strong>rghe d’un dito et se bene se le toglie totalmente di<br />

poter portare in qual si voglia modo oro, se le concede nondimeno che i finimenti<br />

et cinture da spade, borchie da cavalli et ogni sorte d’armi possino essere<br />

dorate et argentate.<br />

Donne di contado.<br />

Alle donne habitanti in contado et essercitanti l’arte rusticale etiamdio che<br />

siano fatte cittadine per privilegio de signori superiori o del<strong>la</strong> città si prohibisce<br />

et espressamente comanda che non possino portare veruna cosa d’oro vero né<br />

finto, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to o tessuto eccetto in un sol annello per il dito né meno<br />

veruna sorte di ricami etiamdio d’argento o di seta, né perle, né sorte alcuna di<br />

vesti, non pur d’oro o d’argento, ma neanche di drappo di seta, eccetto un paro<br />

di maniche, una balzana o lista di duo dita di <strong>la</strong>rghezza, o cordone, trina, francia<br />

o passamano, zagana, o fascia di <strong>la</strong>rghezza d’un dito, et alli busti et maniche<br />

senz’altri <strong>la</strong>vori, intagli et groppi, le quali cose possino essere di velluto o d’altro<br />

drappo d’ogni colore et possino anche havere et portare scuffia, bendelle da<br />

testa, benda, velo, colletto, gorghiera et cinta di seta et un vezzo che non passi<br />

uno scudo et mezzo, ma non coralli alle mani 170 .<br />

Corteggiane.<br />

Le corteggiane et publiche meretrici non possino portare drappo d’oro, né<br />

d’argento, né di seta di qual si voglia sorte, né scar<strong>la</strong>tto o altro drappo cremesino<br />

di sotto o di sopra né gioie, né perle di sorte alcuna, né cinte o col<strong>la</strong>ne<br />

d’oro, né cosa alcuna prohibita alle donne del<strong>la</strong> città, come s’è detto di sopra.<br />

Prohibendole ancora l’uscir di casa senz’ havere in testa <strong>la</strong> berretta, <strong>la</strong> quale<br />

siano tenute portar continuamente etiamdio mentre stanno in chiesa, dove non<br />

ardischino intramettersi tra l’altre donne; sotto pena in caso di contraventioni<br />

alle dette cose et ciascuna d’esse per <strong>la</strong> prima volta di scudi dieci per ciascuna,<br />

da applicarsi al monasterio delle moniche Convertite di questa città, et di star<br />

prigione per un mese, et per <strong>la</strong> seconda volta di scudi venti, et del<strong>la</strong> fustigatione,<br />

170 n. 104, 1575. Bandi Ordinamenti sopra il vestire delle donne, aggiunge Dechiarando<br />

però che le cittadine essercitanti l’arte civile, possino portare una veste di drappo<br />

semplice o veramente di grana et una catenel<strong>la</strong> d’oro che non passi il valore di sei scudi,<br />

et duo anelli et una fede d’oro, che fra tutti tre non eccedino il prezzo d’altri sei scudi et<br />

un vezzo d’argento, di coralli o d’altre misture che non vaglia più di due scudi, purché<br />

non portino perle né oro in verun altra cosa.


224 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

overo d’esser bandita dal<strong>la</strong> città et dominio di Perugia. Dechiarando che contra<br />

le innobedienti si possa procedere all’essegutione di detta pena realmente et personalmente.<br />

Et accioché li presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati et che<br />

<strong>la</strong> pena astringa quelli che havranno ardire di contravenire si statuisce pena alli<br />

contrafacenti di perdere tutto quello che sarà loro trovato adosso contra <strong>la</strong> forma<br />

di questi ordini, et di più di pagare scudi venti per <strong>la</strong> prima volta et per <strong>la</strong><br />

seconda si duplicherà <strong>la</strong> pena d’applicarsi per un quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera<br />

apostolica, per un quarto all’hospitale del<strong>la</strong> Misericordia per l’altro a monasterii<br />

poveri di monache ad arbitrio delli sottoscritti reverendissimi signori giudici et<br />

per l’altro all’essegutore et accusatore che sarà tenuto secreto.<br />

Dechiarando però che per via di denuntie, accuse o inquisitioni non si possa<br />

procedere se non intra il termine di quindeci giorni dopo <strong>la</strong> contraventione et<br />

che s’habbi a procedere sommariamente. Et dalle sentenze, che sopra ciò se<br />

daranno non si possi appel<strong>la</strong>re, quere<strong>la</strong>re, né dire di nullità et non si possa fare<br />

compositione alcuna et li giudici saranno in Perugia monsignor reverendissimo<br />

vescovo et monsignore reverendissimo governatore o lor vicarii o luogotenenti et<br />

auditori secondo <strong>la</strong> preventione et nelli castelli et luoghi del contado, i vicarii et<br />

giudici ordinarii i quali siano tenuti a condanare li contrafacenti senza rispetto di<br />

qual si voglia persona, et subito mandar nota delle condannationi al vicario di<br />

monsignor vescovo il qual parimente sia tenuto subito farle esseguire per conto<br />

del<strong>la</strong> portione spettante a luoghi pii.<br />

E per maggior osservanza si comanda et ordina agli orefici, sarti, ricamatori<br />

et ad ogn’altro mastro et artefice tanto maschio quanto femina, che non<br />

possano in modo alcuno in pubblico o secreto tagliare, fabricare, <strong>la</strong>vorare, cucire<br />

o disegnare cosa alcuna contra le sopradette prohibitioni et presenti ordini<br />

sotto pena di scudi venti per ciascuna cosa, che faranno et non havendo il<br />

modo siano privati di tal essercitio et per <strong>la</strong> seconda volta <strong>la</strong> pena sia duplicata<br />

et siano banditi dallo stato di Perugia sotto pena del<strong>la</strong> galera se contra<br />

verranno al bando 171 .<br />

Banchetti.<br />

In oltre essendosi considerato il danno che apportano alle famiglie l’immoderate<br />

spese che si sono cominciate a fare da qualch’anno a dietro in questa città<br />

ne’ pasti, così soliti farsi nelle nozze come anche in altri tempi et per altre<br />

occasioni et parimente negli arredii che si danno alle spose, <strong>la</strong> profluità et pompa<br />

delle quali si può dire che sia una seconda dote, poco minore dell’ordinaria, si<br />

ordina principalmente che in ciascun pasto come di sopra non si possano mette-<br />

171 L’intero capoverso così compare in n. 104, 1575. Bandi Ordinamenti sopra il vestire<br />

delle donne: Et li sarti, calzo<strong>la</strong>ri et altri artisti che faranno opera contra <strong>la</strong> forma del<br />

presente ordine siano tenuti al<strong>la</strong> pena di scudi 20 per ciascuna cosa che faranno et non<br />

havend’il modo di tratti duoi di corda et di più in ogni caso siano privati da tali essercitii<br />

et per <strong>la</strong> seconda volta <strong>la</strong> pena sia duplicata et di più siano banditi dal stato di<br />

Perugia sotto pena del<strong>la</strong> galera se contraverann’al bando.


Perugia<br />

225<br />

re più di quattro sorti d’arosti tra vo<strong>la</strong>tili et quadrupedi et di due alessi, con<br />

una sorte di pasticcio, due sorti di confecti, due di torte et una di cotognata.<br />

Prohibendo espressamente che ne’ sodetti banchetti et conviti non si possano<br />

dar pavoni, fagiani, polli d’India, porci salvatici, caprivoli, et pol<strong>la</strong>stri novelli<br />

all’invernata et in tempo di carne non si possino dar pesci d’alcuna sorte 172 ,<br />

sotto pena alli contrafacenti di scudi venti et alli cuochi, scalchi et altri provisionati<br />

di scudi dieci per ciascuna volta d’applicarsi come di sopra.<br />

Arredii<br />

Ne’ maritaggi poi, che si faranno per l’innanzi, le spese solite farsi negli<br />

apparati degli arredii non possino ecceder mai l’ottava parte delle doti, così di<br />

quelle che si daranno nel<strong>la</strong> città, come anche dell’altre che si daranno in contado:<br />

dichiarando che in detti arredii rivenghino comprese anche le vesti di qual si<br />

voglia sorte et ciascuno che contaverrà debba per pena perdere i sodetti arredii<br />

et cinquanta scudi appresso come di sopra d’applicarsi. Et tutte le sodette provisioni<br />

habbiano virtù di decreto et di costitutioni et s’osservino invio<strong>la</strong>bilmente in<br />

tutto il dominio di Perugia rinovando et anul<strong>la</strong>ndo ogn’altr’ordine sopra ciò fatto<br />

per l’adietro 173 .<br />

Fr. episcopus Perusinus<br />

1575 Publicati fuerunt Perusie in p<strong>la</strong>tea magna sub die 19 martii per publicum<br />

tubicinam et re<strong>la</strong>tum per Laurentium Ripam de Hispello, et die XX fuerunt<br />

reiterata in utraque p<strong>la</strong>tea et re<strong>la</strong>ta per Rogerium tubicinam. Sanctes Pellinus.<br />

104. 1575<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne 174<br />

172 ... d’alcuna sorte] Si prohibiscono ancora le col<strong>la</strong>tioni alle nozze et sponsalitii. Et alli<br />

contrafacienti se li mette pena de scudi venti et alli cochi et scalchi et alli provisionati scudi<br />

dieci per ciascuna volta da esser applicati come di sopra et non havend’ il modo de tratti due<br />

di corda in publico. Così in n. 104, 1575. Bandi Ordinamenti sopra il vestire delle donne.<br />

173 ... per l’adietro] 1575: Riforme fatte l’anno 1575 sotto nome di monsignor Francesco<br />

Bossio vescovo di Perugia, di comun consenso di monsignor Monte Valenti governatore<br />

et magnifici signori priori et li reformatori fuorono li sottoscritti cinque rego<strong>la</strong>tori<br />

eletti da magnifici signori priori denanzi il sopradetto monsignor vescovo. Restringesse il<br />

parer loro in alcune cosa massime circa i pendenti all’orecchie e alle cortegiane.<br />

Messer Or<strong>la</strong>ndo Vibio<br />

Il conte Ottavio de Monte Melini<br />

Il signor Fabritio Signorelli<br />

Messer Sforza de Biordo degli Oddi<br />

Messer Tarquinio Perinelli. Così in n. 104, 1575. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire<br />

delle donne.<br />

174 Vedi n. 103, 1575, marzo 19. Bandi. Ordinamenti sopra il vestire delle donne.


226 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

105. 1582, dicembre 6-7<br />

Bandi<br />

Vestire delle cortegiane o meretrici<br />

Volendo far pubblicare l’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale Riario<br />

di Perugia et Umbria legato il bando e <strong>la</strong> riforma del vestire, et essendo<br />

mente di sua signoria illustrissima che questa abbracci ogniuno e che non sia<br />

persona di qualsivoglia sorte che non moderi il suo vestire secondo l’ordine<br />

che ne darà, l’ è parso prima per ogni rispetto di rego<strong>la</strong>re con una separata<br />

prohibitione l’habito delle meretrici. Assegnando loro un modo di vestire diverso<br />

da quello delle donne honeste. Accioché come <strong>la</strong> lor vita è dissimile<br />

dalle altre, che vivono honoratamente, così ancora l’habito non habbia ad essere<br />

il medesimo, ma loro partico<strong>la</strong>re, perché siano riconosciute dalle altre. Come<br />

si contiene qui appresso più distesamente sotto quelle pene e castighi che s’intenderanno.<br />

Le corteggiane e publice meretrici non possano portare drappo d’oro, né<br />

d’argento, né di seta di qualsivoglia sorte, né scar<strong>la</strong>tto o altro drappo cremisino<br />

di sotto o di sopra, né gioie, né perle di sorte alcuna, né cinte o col<strong>la</strong>ne d’oro,<br />

né cosa alcuna, che si prohibirà alle donne del<strong>la</strong> città. Prohibendo loro l’uscir di<br />

casa senza havere in testa <strong>la</strong> beretta permettendo che possa essere di velluto e<br />

d’ogni altro drappo che vorranno, <strong>la</strong> quale ancora siano tenute di portare continuamente<br />

etiamdio mentre stanno in chiesa. Dove non ardiscano intramettersi<br />

tra le altre donne sotto pena in caso di contraventione alle dette cose et ciascuna<br />

d’esse per <strong>la</strong> prima volta di X scudi per ciascuna e di star prigione per un<br />

mese e per <strong>la</strong> seconda volta di scudi XX et del<strong>la</strong> fustigatione o vero d’esser<br />

bandita dal<strong>la</strong> città et dominio di Perugia d’applicarsi <strong>la</strong> pena pecuniaria per un<br />

quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera e per l’altro alle suore Convertite di questa città et<br />

per gli altri due all’accusatore et essegutore. Dichiarando che contra le inobedienti<br />

si verrà all’essegutione di detta pena realmente e personalmente intendendo<br />

però che non si possa procedere se non per spatio di XV giorni dopo che<br />

sarà contravenuto per via di denuntie, accuse o inquisitioni. Procedendo in tutto<br />

e per tutto sommariamente.<br />

Dato in Perugia alli 6 di dicembre 1582.<br />

A. cardinalis Riarius legatus Ridolfo Gallo secretario<br />

1582 et die VII mensis decembris publicatum fuit suprascriptum bannum per<br />

p<strong>la</strong>teas et loca solita civitatis Perusie per Laurentium Ripam et alios tres socios<br />

publicos tubicinas comunis Perusie.<br />

Contolus Contoli cancel<strong>la</strong>rius.


Perugia<br />

106. 1582, dicembre 7<br />

Bandi<br />

Vestire et doti. Nova provisione et riforma sopra le pompe et superfluità<br />

227<br />

L’illustrissimo e reverendissimo signore cardinale Riario di Perugia et Umbria<br />

legato havendo inteso dagli illustrissimi signori priori et altri di questa città che<br />

da certo tempo in qua sono ogni volta più cresciute le immoderate spese che si<br />

fanno in questa città per conto del vestire così degli huomini come delle donne<br />

desideroso levar via si fatto abuso e rimediare ancora a i danni che ne seguono<br />

et a richiesta de’ medesimi, ha preso per ispediente etiamdio con participatione<br />

di monsignore reverendissimo vescovo e di essi signori priori far publicare intorno<br />

a ciò il presente bando. Facendo intendere che s’userà ogni diligenza e rigore<br />

per l’osservanza di questa legge al<strong>la</strong> quale vuole che sia sottoposta ogni sorte di<br />

persona come più appieno si dirà qui sotto dove si vedrà che con honesta moderatione,<br />

levandosi so<strong>la</strong>mente quel ch’era superfluo, s’è ridotto a un civile et<br />

honorato vestire.<br />

In prima si prohibisce in universale che non sia persona alcuna di qualsivoglia<br />

sorte del<strong>la</strong> città di Perugia o forastiera in essa accasata, che possa portare in<br />

Perugia o suo contado per casa, né fuori in berrette, cappelli, vesti di sotto o di<br />

sopra, zimarre, cappe, cappotti, ferraioli, sai, giubboni, calze o in veruna altra<br />

sorte di habito tanto lungo quanto corto, oro, argento, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to, tessuto,<br />

buono o falso in tutto o in parte, puro o misto, perle, gemme, pietre pretiose<br />

vere o finte, paste di profumi, te<strong>la</strong> d’oro, d’argento, né tessuto in essi, né<br />

broccato, eccetto nelle cose infrascritte, vietando in tutto ciascuna sorte di ricami<br />

grandi o piccioli fatti non pur per via di dissegno e di trapunto in te<strong>la</strong>ro, ma<br />

ancora <strong>la</strong>vorati con l’agucchia e parimenti tutte le fodre di pelle di zibellini,<br />

ermellini o lupi cervieri. Dichiarando che i presenti ordini non comprendano li<br />

sco<strong>la</strong>ri forastieri né meno altri che per passaggio, per diporto o per qualsivoglia<br />

commodità loro dimorassero qualche giorno in questa città, purché tal dimora<br />

non passi due mesi continui, volendo che stia in arbitrio loro <strong>la</strong> moderatione del<br />

vestire.<br />

Per le donne del<strong>la</strong> città.<br />

Sia lecito alle donne del<strong>la</strong> città di poter portare una col<strong>la</strong>na o cinta schietta<br />

senza gemme, smalti et ornamenti, <strong>la</strong> quale insieme con <strong>la</strong> fattura ascenda al<br />

valore di scudi 50 e non più in tutto. Dichiarando che l’oro debba esser puro e<br />

non finto né falso. Et perche non si vieta loro il portare i zibellini e ventagli, si<br />

concede appresso un’altra so<strong>la</strong> catenina di valuta di 15 scudi in tutto e sia non<br />

finta né falsa, né dorata, come di sopra, ma d’oro schietto e puro a cagione che<br />

possano servirsene per attaccare detti zibellini e ventagli. I quali siano parimente<br />

semplici senza testa o manico d’oro né dorati in alcun modo. Oltre a ciò si<br />

rimette ad arbitrio loro l’usare smalto o gemme pretiose vere e finte nel<strong>la</strong> anel<strong>la</strong><br />

per le dita, purché in uno stesso tempo non ne portino più che tre, il valore de’<br />

quali o d’un solo di due o di tutti tre insieme che porteranno non possa eccede-


228 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

re scudi 60 in tutto, computataci <strong>la</strong> fattura e l’oro. Permettendo che possano<br />

usare al collo un filo di perle vere, il qual però sia senza pendenti e non possa<br />

annodarsi, né in giro passar più giù che <strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>. Et quelle che<br />

non volessero o non potessero usar questo filo di perle, possano, in cambio di<br />

quello, portare un vezzo di granatini o di più fili di perle minute insieme avvolte<br />

o altro vezzo che compresoci il pendente con lo smalto non sia di maggior<br />

valuta di 25 scudi. Dichiarando che non sia lecito di usare al collo in un medesimo<br />

tempo <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na permessa di sopra et qualsivoglia de vezzi sudetti.<br />

Di maniera che il collo non possa mai esser cinto d’altro che d’un ornamento<br />

o giro semplice, ma si permette bene che quando porteranno il sudetto filo<br />

di perle o altro vezzo, possano servirsi del<strong>la</strong> sodetta col<strong>la</strong>na per cinta. Privilegiando<br />

tuttavia le spose fin alli due anni, alle quali sia lecito oltre al filo di perle<br />

o uno de vezzi sudetti di portare ancora di più una col<strong>la</strong>na di scudi 20 et una<br />

scuffia o legatura che non vaglia più di 5 scudi et al cappello una medaglia del<br />

medesimo prezzo et possa havere d’intorno un cordone o fascia et per orlo un<br />

passamano d’oro o d’argento purché non ecceda il valore di scudi tre in tutto.<br />

Nelle corone poi i Paternostri possano essere d’oro e d’argento, ma il resto<br />

né d’oro né d’argento, né di profumi, né di pietre pretiose vere, né finte. Prohibendo<br />

qualsivoglia sorte di fronzette, cinture, canacche o vero ordine di gioie di<br />

perle d’oro, di pietre pretiose o altre col<strong>la</strong>ne fuorché le permesse di sopra. Concedendo<br />

tuttavia gli anelletti e pendenti per l’orecchie che non passino in tutto<br />

con <strong>la</strong> fattura e con lo smalto scudi 10. Prohibendo similmente ogni sorte di<br />

guanti, manichetti, scarpe, pianelle ricamate non pur d’oro o d’argento o di<br />

perle ma neanche di seta. E soprattutto vietando le piume sopra i cappelli, intendendo<br />

che né in questo né in verun altra cosa s’habbia da uscire dal modo<br />

soddetto. Concedendo però due manigli di coralli o d’oro senza smalto che non<br />

passino il valore di 15 scudi et alle spose novelle quanto s’è permesso di più.<br />

Le quali catene, vezzi, anel<strong>la</strong>, anelletti, pendenti, manigli et medaglia dovranno<br />

prima che più s’usino dopo <strong>la</strong> publicatione del presente bando farsi stimare<br />

col mezo del giuramento dal camerlingo o altri da diputarsi dell’arte degli orefici<br />

et aggiustare che non passino il valore e il prezzo suddetto intendendo scudi<br />

d’oro come è solito di simile mercantie, bol<strong>la</strong>ndo e segnando dette robbe o<br />

altrimenti con <strong>la</strong> scrittura tenendone riscontro per fuggire i fraudi et affini che<br />

possa mai sempre apparire <strong>la</strong> verità.<br />

S’ordina similmente che non sia lecito a veruna donna d’usar vesti di velluto<br />

guarnite con altro che con una semplice trina, passamano, merluzzo o francia di<br />

seta o d’oro o d’argento di <strong>la</strong>rghezza d’un dito per orlo o per cucir<strong>la</strong> in giro o<br />

in qualsivoglia altro modo.<br />

Et volendo possano tuttavia di qualsivoglia altra materia et forma guarnirsi<br />

purché nel valore non ecceda le sodette in alcun modo.<br />

Le vesti poi di panno, rascie e di ciascun drappo così di raso e damasco<br />

come ancora canavaccio, ermisino, tabi e ciambellotti si possano guarnire con<br />

tre braccia et non più di addrappamento a misura et altezza del braccio del<br />

raso Perugino senza altra fodra, abbigliamento o guarnimento, fuorché le mani-


Perugia<br />

229<br />

che lunghe o corte che si possano foderare di tafettà o ermisino e guarnire<br />

come <strong>la</strong> veste.<br />

Et quelle a cui non piacesse detta guarnitione et che volessero in cambio<br />

delle tre braccia di drappo usar merluzzi, passamani, trine, francie, cordoni o<br />

altra materia e forma del valor sudetto possano ciò fare liberamente. Mettendo<br />

in ciascuna veste due giri senza più di detta guarnitione di seta o pure un solo<br />

d’oro et argento sopra le fimbrie o intorno <strong>la</strong> balzana et per lo lungo d’ogni<br />

altra estremità et apertura solita a farsi avanti purché <strong>la</strong> guarnitione non sia più<br />

<strong>la</strong>rga d’un dito et il valor d’essa non ecceda scudi cinque d’oro.<br />

Prohibendo espressamente che alcuna donna non possa havere più che due 175<br />

veste guarnite con oro o con argento e ne’ modi sodetti.<br />

Dichiarando inoltre che li busti e le maniche si possano guarnire a sbarra o<br />

per lo lungo, come le parrà con uno o due ordini respettivamente et non più di<br />

detta guarnitione et ciascun ordine s’intenda esser so<strong>la</strong>mente d’una o di due<br />

trine, passamani, come di sopra.<br />

Et perché pare che le vesti del tutto tonde, tolgano alle donne una certa<br />

gravità, si concede loro un poco di stracino, il qual però non possa essere di<br />

maggior lunghezza che di due terzi d’un braccio a passetto del raso Perugino,<br />

misurandolo però dal tondo del<strong>la</strong> veste.<br />

Permettendo inoltre che le vesti, rubbe, zimarre et sottane di tafettà, teletta,<br />

cioè canavaccio di seta et tabi possano trinciarsi, tagliarsi et piccarsi da alto e<br />

basso; ma le altre di seta, panno, rascie et altri drappi si possano trinciare e<br />

piccare so<strong>la</strong>mente ne’ busti e nelle maniche.<br />

Negli abbigliamenti poi et guarnitioni de’ cappotti e ferraioli, così di panno<br />

e rascia come di ogni altra sorte di drappi, si ordina che si debba osservare quel<br />

che intorno a cio s’è detto di sopra delle vesti soggiungendo che non sia lecito a<br />

veruna donna di poterli foderare d’alcuna sorte di pelle, ma si bene di tafettà o<br />

ermisino.<br />

Vietando inoltre che non si possano fare vesti, giubboni, traverse, zimarre né<br />

verun’altra sorte di vestimenta di broccato, broccatello, te<strong>la</strong> d’oro né d’argento di<br />

nessuna sorte. E concedendo so<strong>la</strong>mente che le guarnitioni e il drappo che si concede<br />

di sopra per guarnire si possano stampare et intagliare con righette o merluzzi.<br />

Per gli huomini<br />

Non sia lecito a gli huomini di detta città o suo contado guarnire per di<br />

fuora tabarri, rubbe, rubboni, cappe, cappotti, et ferraioli con più di braccia<br />

quattro di drappo di misura et altezza del braccio del raso Perugino senza altra<br />

guarnitione. Et quando non ci volessero drappi possano or<strong>la</strong>rli o guarnirli intorno<br />

con una trina o passamano di seta, d’argento, o d’oro come s’è detto di<br />

sopra delle vesti e cappotti delle donne. Prohibendo ancora guarnire nell’istesso<br />

modo i lor calzoni. Concedendo che i finimenti e cinture da spada, borchie da<br />

cavalli et ogni sorte d’arme possano essere orate et argentate.<br />

175 scritto su una depennato.


230 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Per le donne del contado.<br />

Alle donne habitanti in contado et essercitanti l’arte rusticale etiamdio che<br />

siano fatte cittadine per privilegio de’ signori superiori o del<strong>la</strong> città, si prohibisce<br />

che non possano portare veruna cosa d’oro vero o finto, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to o<br />

tessuto, eccetto che in un solo anello per il dito, nemeno veruna sorte di ricami,<br />

etiamdio d’argento o di seta, né perle, né sorte alcuna di vesti non pur d’oro, o<br />

d’argento, ma neanche di drappo di seta, eccetto un par di maniche una balzana<br />

o lista di due dita di <strong>la</strong>rghezza, o cordone, trina, francia, passamano, zagana, o<br />

fascia di <strong>la</strong>rghezza d’un dito et alli busti et maniche senza altri <strong>la</strong>vori, intagli et<br />

groppi, le quai cose possano esser di velluto o d’altro drappo d’ogni colore, et<br />

possano ancora havere et portare scuffia, bendelle da testa, benda, velo, colletto,<br />

gorghiera e cinta di seta et un vezzo che non passi uno scudo e mezo, ma non<br />

coralli alle mani. Dichiarando che quelle le quali sono già cittadine et <strong>la</strong>nno per<br />

dote 800 fiorini o più, possano portare una veste di drappo semplice con due<br />

anel<strong>la</strong> di valore fra amendue di 10 scudi et una catena d’oro di scudi 15.<br />

Et accioché li presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati et che <strong>la</strong> pena<br />

astringa quelli che havranno ardire di contravenire, si statuisce pena alli contrafacienti<br />

di perder tutto quello che sarà loro trovato a dosso contra <strong>la</strong> forma di<br />

questi ordini. Et di più di pagare XX scudi per <strong>la</strong> prima volta et per <strong>la</strong> seconda<br />

si duplicherà <strong>la</strong> pena d’applicarsi per un quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica,<br />

un quarto a i luoghi pii ad arbitrio di sua signoria illustrissima et per gli altri<br />

due quarti all’essegutore et accusatore che sarà tenuto segreto.<br />

Dichiarando però, che per via di denuntie, accuse o inquisitioni non si possa<br />

procedere se non fra il termine di XV giorni dopo <strong>la</strong> contraventione, et che s’habbia<br />

da procedere sommariamente et dalle sentenze che sopra ciò si daranno non si<br />

possa appel<strong>la</strong>re, quere<strong>la</strong>re, né dire di nullità e non si possa fare compositione o<br />

gratia alcuna. Et nelli castelli et luoghi del contado i vicari siano tenuti a condennare<br />

li dissobedienti senza rispetto di persona alcuna mandando subito <strong>la</strong> nota delle condennationi,<br />

le quali si faranno esseguire subito per <strong>la</strong> portione spettante ai luoghi pii.<br />

Et per maggiore osservanza s’ordina et commanda a gli orefici, sarti, ricamatori<br />

et d’ogni altro mastro et artefice tanto maschio quanto femina che non<br />

possano in modo alcuno in publico o in segreto tagliare, fabricare, <strong>la</strong>vorare,<br />

cucire o dissegnare cosa alcuna contra le sopra dette prohibitioni sotto pena di<br />

scudi XX per ciascuna cosa che faranno et non havendo il modo siano privati di<br />

tal essercitio et per <strong>la</strong> seconda volta <strong>la</strong> pena sia duplicata et siano banditi dallo<br />

stato di Perugia, sotto pena del<strong>la</strong> galera, se contraverranno al bando.<br />

Dichiarando inoltre che per osservatione delle sodette cose si procederà per<br />

via d’inquisitione, <strong>la</strong> quale sarà diligente e rigorosa.<br />

Doti da darsi.<br />

Inoltre perché si vede che questi abusi del vestire sono stati cagionati ancora<br />

in gran parte che le doti sono cresciute immoderatamente essendo che se ne<br />

spenda <strong>la</strong> metà nelle vesti e nelle gioie s’ordina espressamente che non sia persona<br />

alcuna di qualsivoglia sorte che ardisca di promettere né di dare per dote più di<br />

tremi<strong>la</strong> cinquecento fiorini di monete Perugine. Dichiarando che li notari o altri


Perugia<br />

231<br />

che facessero contratti scritti o altre promissioni a bocca fuor di questo ordine,<br />

oltreché tal promissione sarà nul<strong>la</strong>, essi ancora caderanno in pena di 200 scudi<br />

d’applicarsi come di sopra.<br />

Arredi [continua a c. 65].<br />

Ne’ maritaggi poi che si faranno per l’inanzi le spese solite a farsi negli<br />

apparati de gli arredi, non possano eccedere mai l’ottava parte delle doti, così di<br />

quelle che si daranno nel<strong>la</strong> città come ancora delle altre che si daranno in contado.<br />

Dichiarando che ne’ detti arredi vengono ancora comprese le vesti di qualsivoglia<br />

sorte. Et chi contraverrà debba per pena perdere i sodetti arredi et<br />

cinquanta scudi d’applicarsi come di sopra. Dichiarando che all’essecutione del<br />

presente bando si procederà il terzo giorno da hoggi inremissibilmnete. Datum<br />

in Perusia alli VII di decembre 1582.<br />

A. cardinalis Riarius legatus.<br />

Die septima mensis decembris Laurentius Ripa publicus tubicina comunis<br />

Perusie retulit se hac die cum aliis quinque sociis supradicta scripta bannis tubarum<br />

sono premisso alta et intelligibili voce publicam per p<strong>la</strong>teas et loca solita ut<br />

habuit 2 decembris.<br />

Contolo Contoli cancel<strong>la</strong>rio Ridolfo Gallo secretario<br />

107. 1582, dicembre 14<br />

Bandi<br />

Stimatori delle gioie<br />

Volendo i molto illustri signori priori di questa città, che per mancamento<br />

delle loro promissioni non si resti di obedire et esseguire <strong>la</strong> riforma <strong>la</strong> quale<br />

per tor via molti abusi et rimediare ad infiniti danni et a gloria di Dio, si è<br />

nuovamente fatta et publicata alli 7 del corrente mese intorno alle superfluità<br />

de’ vestiri degli huomini e delle donne. Per il presente publico editto deducono<br />

à notitia di ciascuno quali sieno gli detti et deputati stimatori delle gioie<br />

et ornamenti de’ quali è permesso l’uso et si dice in detta riforma, et saranno<br />

quelli che si leggeranno qui sotto, ai quali doverà andare ciascuno che voglia<br />

per osservare quanti si è ordinato, fuggire le statuite pene, all’essecutione delle<br />

quali da hora in poi si procederà senza alcun rispetto et i deputati sono<br />

questi:<br />

Lattantio Lattantii et Giro<strong>la</strong>mo Patritii orefici<br />

Mastro Giulio di Francia et mastro Lucantonio sarti<br />

In fede dato in Perugia il dì 14 di decembre 1582<br />

Contolo Contoli cancel<strong>la</strong>rio


232 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

108. 1582, dicembre 23<br />

Bandi<br />

Vestire aggiunta<br />

Sebene è stata già publicata <strong>la</strong> riforma del vestire con quel<strong>la</strong> moderatione<br />

che pareva che convenisse in questo tempo alli molti abusi che per tal conto<br />

s’erano introdotti, nondimeno l’illustrissimo et reverendissimo signor cardinale<br />

Riario di Perugia et Umbria legato per maggiore osservanza di quanto si contiene<br />

nel<strong>la</strong> sudetta riforma è venuto ad alcune altre dichiarationi le quali fa intendere<br />

a ciascuno per lo presente publico bando, accioché nessuno ne possa pretendere<br />

ignorantia. Aggiungendo alcune cose a quei capi del<strong>la</strong> legge fatta sopra<br />

questo che a sua signoria illustrissima sono parse opportune e conveniente, le<br />

quali aggiunte s’intenderanno diversamente qui di sotto perché si possano più<br />

facilmente e senza scusa alcuna osservare i suoi bandi hora che con le infrascritte<br />

permissioni se ne potrà contentare ogniuno.<br />

E prima al secondo capo del<strong>la</strong> riforma per le donne del<strong>la</strong> città, che comincia:<br />

Permettendo che possano usare al collo un filo di perle, etc. s’aggiunge e<br />

dichiara che in luogo de’ vezzi quivi permessi, possano usarsi ancora più catenine<br />

insieme d’oro, et i vezzi possano esser segnati, e divisi con botoni e botoncini<br />

pur d’oro con smalto e senza, intendendo però che’l prezzo d’essi non sia maggiore<br />

di 35 scudi o 40 al più.<br />

Inoltre al quinto capo che comincia: Privilegiando tuttavia le spose etc. s’aggiunge<br />

e dichiara che gli ornamenti permessi al cappello siano communi etiamdio<br />

ad ogni altra donna, ancorché non sposa, e <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na d’oro possa essere una<br />

o più, come si dice di sopra.<br />

Di più al 6 capo il qual comincia: Nelle corone poi etc. si dichiara che i<br />

paternostri possano essere etiamdio smaltati et con tramezzini d’oro piccoli.<br />

Ancora al XIIII capo il cui principio è: Le vesti poi di panno etc. dove si<br />

ragiona delle fodre e si permette il taffetà e l’ermisino si aggiunge che possano<br />

foderarsi di qualsiasi altro drappo o materia non vietata.<br />

Nel XV che comincia: E quelle a cui non piacessero il valore del<strong>la</strong> guarnitione<br />

quivi permesso di 5 scudi se accresce et amplia fin a 12 d’oro.<br />

Al XIX poi et ultimo che comincia: Vietando in oltre etc. si dice e dichiara<br />

che le guarnitioni permesse di sopra siano egualmente communi a i giubboni et<br />

ad ogni altra sorte di vestimenti rispettivamente, però.<br />

Al capo poi dove si ragiona degli huomini, si concede che l’istessa guarnitione<br />

possa mettersi a i sai e casacche che si concede a i cappotti e calzoni.<br />

Volendo inoltre provedere a quanto si concede alle donne del contado in<br />

quel<strong>la</strong> parte massime che pare haver bisogno di qualche dichiaratione et accrescimento,<br />

si dichiara et aggiunge al primo capo. Il qual comincia: alle donne<br />

habitanti il contado etc. che oltre a un anello d’oro puro e schietto, possano<br />

ancora portarne altri due d’argento bianchi o dorati come loro più piacerà, purché<br />

fra tutti tre non passino il valore di scudi 5 et il vezzo onde possano ornare


Perugia<br />

233<br />

e cingere il collo, possa essere di coralli, di granatini, di ebano, di smalti, di<br />

botoni d’argento, bianchi o dorati a loro eletta, purché il valore, compresovi il<br />

pendente con lo smalto o senza non sia maggiore che di 6 scudi 176 .<br />

A. cardinalis Riarius legatus.<br />

Dato in Perugia li 23 di decembre 1582. Ridolfo Gallo segretario<br />

Moderatio et riforma huiusmodi fuit sono tubarum premisso per loca solita<br />

et consueta publicati et re<strong>la</strong>ta. Per Ruggerium et socios publicum tubicinam Contolo<br />

Contoli cancel<strong>la</strong>rio.<br />

Contolus Contoli cancel<strong>la</strong>rius.<br />

109. [1589] 177<br />

Bandi<br />

Vestire<br />

Perché si vede continuamente che ogni giorno più crescono le spese che si<br />

fanno intorno al vestire così degli huomini come delle donne, il che si conosce<br />

poi col tempo che torna a danno del publico e del partico<strong>la</strong>re questo disordine<br />

fa risolvere chi governa di dover por qualche termine a così fatto abuso che non<br />

solo hoggi è in essere nel<strong>la</strong> città di Perugia ma ancora ogni dì più vi si introduce<br />

con nove pompe. Perciò havendo hauto sopra ciò consideratione l’illustrissimo<br />

et reverendissimo cardinal Riario di Perugia et Umbria legato essendogli stato<br />

ciò ancor proposto dagli molto illustri signori priori di questa città, ha voluto<br />

con <strong>la</strong> presente publica riforma dar modo e regu<strong>la</strong> a tante superfluità che si<br />

veggono usare nelle vestimenta, così sua signoria illustrissima con <strong>la</strong> sua autorità<br />

impone legge a questo inconveniente del vestire secondoché appieno s’intenderà<br />

de’ capi del<strong>la</strong> riforma che qui appresso seguono. Restringendo quel ch’era soverchio<br />

e suntuoso a un civile et honorato vestire che convenga a gentilhuomo et a<br />

gentildonna parimenti. E seben si sa che ciò è stato fatto altre volte, non per<br />

questo si è osservato nondimeno sua signoria illustrissima con <strong>la</strong> qualità delle<br />

pene e col modo che vi terrà, farà sì che s’osservi invio<strong>la</strong>bilmente quanto comanda.<br />

In prima si prohibisce in universale che non sia persona alcuna di qualsivoglia<br />

stato o grado del<strong>la</strong> città di Perugia o forastiera in essa habitante o accasata<br />

che possa usare né portare nel<strong>la</strong> città o suo contado per casa né fuori oro,<br />

argento sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to o tessuto, buono, o falso in tutto o in parte, puro o<br />

176 Volendo inoltre ... scudi aggiunto da altra mano, al<strong>la</strong> carta successiva, 56r.<br />

177 Camillo del<strong>la</strong> Penna risulta primo priore nel terzo trimestre di quest’anno.


234 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

misto, perle, gemme, pietre pretiose vere o finte, broccato, paste di profumo,<br />

te<strong>la</strong> d’oro, né d’argento tessuto in calze, giupponi, saii, ferraioli, cappe, cappotti,<br />

zimarre, berrette, capelli, o in veruna altra sorte di vesti di sopra o di sotto,<br />

tanto lunga quanto corta eccetto però i ferraioli delle donne alle quali si concede<br />

che per or<strong>la</strong>rgli possano usare un sol passamano o treccia d’oro o d’argento<br />

del<strong>la</strong> <strong>la</strong>rghezza d’un picciol dito e di più gli possano foderare di taffetà o ermisino<br />

senza altro ornamento. Aggiungendo inoltre, che sia lor lecito per ornamento<br />

di lor capelli d’usar un cordoncino d’oro o d’argento di valuta di 2 scudi.<br />

Vietando poi in tutto ciascuna sorte di raccami grandi o piccioli fatti non pure<br />

per via di dissegno e di trapunto in te<strong>la</strong>io, ma ancora <strong>la</strong>vorati con l’agucchia et<br />

parimenti le fodere delle pelli dei zebellini, martire o lupi cervieri. Dichiarando<br />

che i presenti ordini non comprendano gli sco<strong>la</strong>ri forastieri o altre persone huomini<br />

o donne che siano, le quali per passaggio, per diporto o per altra commodità<br />

loro dimorassero qualche giorno in questa città, purché tal dimora non passi<br />

due mesi continovi, ma stii in lor arbitrio <strong>la</strong> moderatione dei lor vestimenti.<br />

Per le donne del<strong>la</strong> città.<br />

Sia lecito alle donne di questa città di poter portare una col<strong>la</strong>na d’oro schietta<br />

senza gemme, smalti et altri ornamenti, <strong>la</strong> quale insieme con <strong>la</strong> fattura e suo<br />

pendente o agnusdei volendocelo ascenda so<strong>la</strong>mente al valore di scudi 50 d’oro<br />

con dichiaratione che l’oro debba essere puro e non finto né falso e perché non<br />

si vieta loro il portar zibellini che non siano però di maggior valuta di 20 scudi<br />

come ancora i ventagli che non escedano il valor di 10 scudi. Perciò si concede<br />

loro un’altra catenina so<strong>la</strong> che non vaglia più di 15 scudi, <strong>la</strong> quale sia d’oro<br />

schietto e puro e non finto, come di sopra a cagione che se ne possano servire<br />

per uso di detti zibellini e ventagli i quali siano però semplici senza testa e<br />

manici d’oro né dorati in altro modo.<br />

Si rimette inoltre all’arbitrio loro di mettere smalto o gemme pretiose vere o<br />

finte nelle anel<strong>la</strong> delle dita, purché in un istesso tempo non ne portino più che<br />

tre. Concedendo che per il collo possano usare filo di perle vere, il quale però<br />

sia senza pendente e non possa annodarsi in giro, né passar più in giù che <strong>la</strong><br />

fontanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>. Et quelle che non volessero o non potessero usar il filo<br />

delle perle, possano in luogo di quello portar un vezzo di granati o d’altra<br />

mistura o materia con suo pendente e tramezzato con bottoncini d’oro, purché<br />

non sia di maggior prezzo di scudi 30.<br />

Dichiarando che sia lecito d’usare per il collo in un medesimo tempo e <strong>la</strong><br />

catena d’oro e il vezzo di granati o vero il vezzo di perle et <strong>la</strong> catena di granati<br />

o altrimenti il vezzo di perle et <strong>la</strong> catena d’oro purché a un tempo il collo non<br />

possa andar cinto di più di due ornamenti. Ma si permette bene che possano<br />

portare una cinta d’oro senza pietre pretiose buone né finte, <strong>la</strong> qual però non<br />

esce da <strong>la</strong> valuta di 70 scudi d’oro. Si conceda ancora un sol par di pendenti<br />

alle orecchie che non vagliano piu di scudi 20. Appresso una fronzetta d’oro<br />

con pietre dentro per <strong>la</strong> testa <strong>la</strong> quale insieme con <strong>la</strong> fattura non passi 25 scudi.<br />

Vietando ogni sorte di legature d’oro, d’argento, di perle e di grappe di qualsivoglia<br />

specie. Alle mani ancora si permette che possano usare manigli d’oro,


Perugia<br />

235<br />

perle e di coralli intendendo che non passino con <strong>la</strong> fattura, <strong>la</strong> somma di 20<br />

scudi. Nelle corone poi i paternostri possan essere d’oro e d’argento, ma il resto<br />

né d’oro né d’argento, né di profumi, né di pietre pretiose vere né finte. Prohibendo<br />

qualsivoglia sorte di guanti, manichette, scarpe, pianelle riccamate non<br />

pur d’oro, d’argento e di perle, ma neanche di seta. Concedendo però le piume<br />

sopra i capelli inteso che siano senza oro, argento, pietre pretiose e finalmente<br />

senza altro ornamento fuorché una medaglia di 8 scudi.<br />

Si ordina similmente che non sia lecito a veruna donna come di sopra usar<br />

vesti di velluto guarnite con altro che con una semplice trina o passamano o francia<br />

di seta di <strong>la</strong>rghezza d’un dito per orlo o per cucir<strong>la</strong> in giro o in qualsivoglia<br />

altro modo. Le vesti poi di panno, rascie, damaschi, canavacci, ermesini, tabì, ciambellotti,<br />

e d’ogni altra sorte di panno e drappi si possano guarnire con tre braccia<br />

et non più di drappi a misura et altezza del braccio del raso Perugino senza altra<br />

fodera e guarnitione. Et quelle a cui non piacessero le tre braccia di drappo possano<br />

usar passamani, trine, francie e cordoni sodetti invece di quelle sopra le fimbrie<br />

o intorno sopra <strong>la</strong> balzana o per lungo d’ogni altra estremità et apertura, solita farsi<br />

avanti purché <strong>la</strong> guarnitione non sia più <strong>la</strong>rga d’un dito come di sopra.<br />

Dichiarando che li busti et le maniche possano guarnirsi a sbarra o per lo<br />

lungo secondo che lor parrà con tre ordini e non più di dette guarnitioni e ciascun<br />

ordine s’intenda che sia di trine tre volendocele o passamani come di sopra.<br />

Et perche pare che le vesti del tutto tonde non facciano quel<strong>la</strong> così bel<strong>la</strong><br />

vista, si concede loro un poco di tragino, il quale però non possa essere più che<br />

tre quarti di braccio Perugino.<br />

Permettendo inoltre che le vesti, rubbe, zimarre e sottane di taffetà, teletta<br />

di seta, e tabì possano trinciarsi, tagliarsi et piccarsi da alto a basso, ma l’altre<br />

di seta, panno, rascie et altro drappo si possano trinciare e piccare so<strong>la</strong>mente ne’<br />

busti e nelle maniche. Nel guarnir poi cappotti e ferraioli di rascie e panni e<br />

d’ogni altra sorte di drappi s’ordina che si debba osservare quel che intorno à<br />

ciò s’è detto di sopra, soggiungendo so<strong>la</strong>mente che non sia lecito a veruna donna<br />

di poterli foderare d’alcuna sorte di pelli.<br />

E perche hoggi par che si costumi di portar alcune sorte di tabì di seta<br />

tessuti con oro e con argento, i riversi dei quali non mostrano se non <strong>la</strong> semplice<br />

seta sí come gli altri i quali senza oro sono tessuti, si permette che se ne<br />

possano far vesti e non a loro, senza veruna altra sorte di guarnitione fuorché<br />

un semplice merluzzo di seta alli busti et alle maniche et non altrimenti.<br />

Dichiarando che detto tabì non sia di maggior prezzo che il velluto ordinario<br />

Napoletano. Vietando poi espressamente che non si possa portare più che<br />

due sorti di drappo addosso cioè due vesti, un giuppone di drappo con <strong>la</strong> sua<br />

traversa di detto e con <strong>la</strong> sopraveste.<br />

Per gli huomini etc.<br />

Non sia lecito a gli huomini di detta città o suo contado guarnire di fuori<br />

tabarri, rubbe, rubboni, cappe, cappotti e ferraioli con più di braccia quattro di<br />

drappo di misura et d’altezza di braccio di raso Perugino senza altra guarnitione<br />

et quando non ci volessero drappi possano or<strong>la</strong>rli intorno con un sol filo et


236 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ordine di francia di zagana o di cordone, purché non sia più <strong>la</strong>rga d’un dito et<br />

ciò si concede loro che possa essere d’oro semplice e con seta mista. Il che<br />

possano usare ancora alli calzoni al<strong>la</strong> marinara e non ad altra sorte di vestimenta.<br />

Dichiarando che ciò sia un semplice filo sopra l’apertura o cucitura che pende<br />

dalle saccoccie in giù insieme col giro intorno alle ginocchia. Appresso che<br />

possano foderare le cappe di velluto o di qualsivoglia drappo purché non sia<br />

con oro, né con veruno altro ornamento. Si concede loro di più che le finimenta<br />

et centure di spade, borchie da cavalli et ogni altra sorte d’armi possano usare<br />

dorate et argentate etc.<br />

Per le donne del contado etc.<br />

Alle donne habitanti in contado et essercitanti l’arte rusticale etiamdio che<br />

siano fatte cittadine per privilegio dei signori superiori o del<strong>la</strong> città si comanda<br />

che non possano portare veruna cosa d’oro vero né finto, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to, o<br />

tessuto fuorché duo sole anel<strong>la</strong> per le dita, nemeno veruna sorte di riccami<br />

etiamdio d’argento o di seta, nemen perle, né sorte alcuna di vesti di drappo o<br />

di seta over sia oro o argento, eccetto un par di maniche, una balzana, o lista di<br />

due dita di <strong>la</strong>rghezza over cordone, trina, francia, passamano, zagana o fascia di<br />

<strong>la</strong>rghezza d’un dito, et alli busti e maniche senza altri <strong>la</strong>vori, intagli e groppi, le<br />

quali cose possano essere di velluto o d’altro drappo d’ogni colore, similmente<br />

possano portare scuffia <strong>la</strong> quale so<strong>la</strong> si concede che sia di rete d’oro fi<strong>la</strong>to overo<br />

d’ortichina <strong>la</strong>vorata d’oro, purché non esceda uno scudo di valuta. Si concede<br />

lor parimenti bendelle da testa, benda, velo, colletto, gorghiera, cinta e coralli al<br />

collo, ma non alle mani con il suo pendente che in tutto non esceda otto scudi<br />

senza bottoni d’oro o d’argento o d’altra mistura etc.<br />

Et perché ci par soverchia indegnità che le donne etiamdio per le strade<br />

publiche et per le piazze incontrate dagli sbirri et cercate s’ habbiano cosa contra<br />

questa riforma, perciò questo si proibisce espressamente. Dechiarando che l’essegutioni<br />

si debbano fare a casa. Dovranno bene gli essegutori osservar le vesti, col<strong>la</strong>ne<br />

et ogn’altra cosa che si pretende contra con chiamarvi ancora due altri se ve ne<br />

sia commodità o almeno d’uno etiamdio dell’istessa corte che vengano et osservino<br />

parimente che poi andando a casa si farà mostrare tutto ciò che si sarà osservato<br />

esser contra gli ordini et trovandolo tale dovrà far l’essegutione conforme a quanto<br />

s’è detto et <strong>la</strong> donna e il suo marito saranno obligati mostrargli quanto chiederà.<br />

Camillus Penna primus mercator et college.<br />

110. [Post 1589?]<br />

Bandi<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne<br />

In prima in universale si ordina, prohibisce et espressamente comanda che<br />

non sia veruna persona così dell’uno, come dell’altro sesso del<strong>la</strong> città di Perugia,


Perugia<br />

237<br />

o forastiera in essa maritata o accasata con fermo domicilio sia di che grado,<br />

qualità, dignità et preminenza esser si voglia, <strong>la</strong> qual possa usare, né portare in<br />

Perugia, suo contado et distretto per casa, né fuori in berrette, cappelli, vesti di<br />

sotto o di sopra, zimarre, cappe, cappotti, ferraioli, sai, giupponi, calze, o in<br />

verun altra sorte d’habito tanto lungo quanto corto oro, argento sodo, tirato,<br />

fi<strong>la</strong>to o tessuto buono o falso in tutto o in parte puro o misto; perle, gemme,<br />

né pietre pretiose vere o finte, né paste di profumi, te<strong>la</strong> d’oro, d’argento né<br />

tessuto in esso, né broccato. Eccetto che nelle cose infrascritte. Vietando del<br />

tutto ciascuna sorte di ricami grandi et piccioli, fatti non pure per via di disegno<br />

et di trapunto in te<strong>la</strong>ro, ma ancora <strong>la</strong>vorati con l’agucchia alfine. Dechiarando<br />

che i presenti ordini non comprendino, né diano rego<strong>la</strong> a gli sco<strong>la</strong>ri forastieri, o<br />

altri forastieri huomini et donne che per passaggio, per di porto, o per altra<br />

commodità loro dimorassero qualche giorno in questa città purché non passi<br />

due mesi continui. Ma stia in arbitrio di ciascuno di essi <strong>la</strong> moderatione de lor<br />

vestimenti.<br />

Per le donne del<strong>la</strong> città.<br />

Non sia lecito alle donne di questa città di poter portare all’orecchie pendenti<br />

di alcuna sorte, ma possino poter portare una col<strong>la</strong>na schietta senza gemme, smalti,<br />

o altri ornamenti, <strong>la</strong> qual insieme con <strong>la</strong> fattura non possa esceder il valore di<br />

quaranta scudi in tutto et vietando parimenti le fodere di pelle di zibellini, martiri<br />

o lupi cervieri. Et perché non si vieta loro il portare, et usare i zibellini, et i<br />

ventagli, le si concede appresso un’altra so<strong>la</strong> catenina di valore di 15 scudi al più<br />

d’oro schietto come di sopra a cagione che possino servirsi d’essa per attaccare i<br />

detti zibellini et ventagli, i quali siano parimente semplici senza testa, o manico<br />

d’oro o orati in modo alcuno. Oltre à ciò si rimette all’arbitrio et volontà loro il<br />

mettere o nò smalto o gemme pretiose vere o finte nelle anel<strong>la</strong> per le dita, purché<br />

non ne portino più che tre et che il valore di tutti gli anelli ch’haveranno computato<br />

l’oro e <strong>la</strong> fattura, non esceda cinquanta scudi in tutto. Permettendo che per il<br />

collo possino usare un vezzo di granatino o d’altra mistura o materia con pendente<br />

et senza, et tramezzato o no con bottonicini d’oro purché non sia filo di perle<br />

et che non esceda il prezzo di 12 scudi.<br />

Dechiarando appresso che non sia neanco lecito di usare al collo in un<br />

medesimo tempo <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na di sopra permessa et uno sia qualsivoglia di detti<br />

vezzi, di maniera che non possa esser mai cinto d’altro che d’un ornamento o<br />

giro semplice ma si permette bene che quando porteranno il sodetto vezzo come<br />

di sopra, possino servirsi del<strong>la</strong> sodetta col<strong>la</strong>na per cinta.<br />

Nelle corone poi i paternostri possino essere d’oro, et d’argento ma il resto<br />

né d’oro né d’argento, né di profumi o pietre pretiose vere né finte. Espressa et<br />

partico<strong>la</strong>rmente prohibendo fronzette, cinture, canacche overo ordini di gioie di<br />

perle d’oro o di pietre pretiose o altre col<strong>la</strong>ne. Et parimenti ogni sorte di guanti,<br />

manichetti, scarpe, pianelle non pur ricamate d’oro, d’argento o di perle, ma né<br />

anche di seta et sopratutto vietando le prime sopra i capelli. Talmente che nessuna<br />

di qualsivoglia preminenza possa, né debba usare alcuna delle dette cose<br />

eccetto che né luoghi e nel modo di sopra dechiarato.


238 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ordinasi similmente che non sia lecito a veruna donna come di sopra, di<br />

usar vesti di velluto guarnite con altro che con una semplice trina, passamano o<br />

francia di seta di <strong>la</strong>rghezza d’un dito per orlo, o per cucir<strong>la</strong> in giro in quasivoglia<br />

altro modo. Le vesti poi di panno, rascie et di ciascun altro drappo così di<br />

raso et damasco, come canavaccio, ermesino, tabi e ciambellotti si possino guarnire<br />

con tre braccia et non più d’ addrappamento a misura et altezza del braccio<br />

del raso Perugino, senz’altra fodra, abbigliamento o guarnimento.<br />

Et quelle, a cui non piacesse detta guarnitione et che volessero in cambio<br />

delle tre braccia di drappo, usar passamani, trine, francie, cordoni sodetti, possino<br />

ciò fare liberamente, mettendo in ciascuna veste duo giri senza più di<br />

detta guarnitione sopra le fimbrie o per atorno sopra <strong>la</strong> balzana, et per lungo<br />

d’ogni altra estremità, et apertura solita farcisi avanti, purché non siano più<br />

<strong>la</strong>rghi d’un dito, come di sopra. Dechiarando che li busti et le maniche possino<br />

guarnirsi a sbarra o per lo lungo secondo che le parrà con duo ordini et<br />

non più di detta guarnitione et ciascun ordine s’intenda essere et sia di duo<br />

trine o passamani come di sopra. E perché pare che le vesti del tutto tonde<br />

toglino alle donne una certa gravità e decoro, si concede loro un poco di<br />

tragino. il qual però non possa essere di maggior lunghezza che di un palmo<br />

Perugino. Permettendo inoltre che le vesti, rubbe, zimarre et sottane di taffetà,<br />

teletta, cioè canavaccio di seta et tabì possino trinciarsi, tagliarsi et piccarsi da<br />

alto e basso, ma l’altre di seta, panno, rascie et altri drappi si possino trinciare<br />

et piccare solo ne’ busti et nelle maniche. Negli abbigliamenti poi, et guarnitioni<br />

de’ cappotti e ferraioli, così di panni et rascie come d’ogni altra sorte di<br />

drappi, si ordina che si debba osservare quel ch’intorno à ciò s’è detto di<br />

sopra delle vesti, soggiungendo so<strong>la</strong>mente che non sia lecito à veruna donna di<br />

poterli foderare di alcuna sorte di pelli.<br />

Per gli huomini.<br />

Non sia lecito a gli huomini di detta città o suo contado guarnire per di<br />

fuora tabarri, rubbe, rubboni, cappe, cappotti et ferraiuoli con più di braccia<br />

quattro di drappo di misura et altezza del braccio del raso Perugino et quando<br />

non ci volessero drappi possino or<strong>la</strong>rli a torno con una trina, o passamano d’un<br />

sol filo et ordine di francia o di zagana o di cordone purché tutte non siano più<br />

<strong>la</strong>rghe d’un dito et se ben si et ogni sorte d’armi li toglie totalmente di poter<br />

portare in qualsivoglia modo oro, se li concede nondimeno che i finimenti, centure<br />

da spada, borchie da cavallo, possino essere dorate et argentate.<br />

Donne di contado.<br />

Alle donne habitanti in contado et essercitanti l’arte rusticale etiamdio che<br />

siano fatte cittadine per privilegio de’ signori superiori o del<strong>la</strong> città si prohibisce<br />

et espressamente comanda che non possino portare veruna cosa d’oro vero, né<br />

finto, sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to, o tessuto; eccetto in un solo anello per il dito, né<br />

meno veruna sorte di ricamo etiamdio d’argento o di seta, né perle né sorte<br />

alcuna di vesti non pur d’oro o d’argento, ma neanco di drappo di seta; eccetto<br />

un paro di maniche, una balzana, lista di due dita di <strong>la</strong>rghezza o cordone, francia,<br />

trina, o passamano, zagana o fascia di <strong>la</strong>rghezza d’un dito et alli busti et


Perugia<br />

239<br />

maniche senz’altri <strong>la</strong>vori intagli et groppi; le quali cose possino essere di velluto<br />

o d’altro drappo d’ogni colore et possino anco havere et portare scuffia, bendelle<br />

da testa, benda, velo, colletto, gorghiera et cinta di seta et un vezzo che non<br />

passi uno scudo et mezzo, ma non coralli alle mani.<br />

Dechiarando però, che le cittadine essercitanti l’arte civile possino portare<br />

una veste di drappo semplice o veramente di grana et una catenel<strong>la</strong> d’oro che<br />

non passi il valore di sei scudi, et duo annelli et una fede d’oro che fra tutti tre<br />

non eccedino il prezzo d’altri sei scudi et un vezzo d’argento di coralli o d’altre<br />

misture che non vaglia più di due scudi, purché non portino perle né oro in<br />

verun’altra cosa.<br />

Corteggiane.<br />

Le corteggiane et publiche meretrici non possino portare drappi d’oro né<br />

d’argento, né di seta di qual si voglia sorte, né setato né altro drappo di sotto o<br />

di sopra, né gioie né perle di sorte alcuna, né cinte o col<strong>la</strong>ne d’oro, né cosa<br />

alcuna prohibita alle donne del<strong>la</strong> città come è detto di sopra, prohibendole ancora<br />

espressamente l’uscir di casa senz’havere in testa <strong>la</strong> berretta <strong>la</strong> quale siano<br />

tenute portare continuamente etiamdio mentre stanno in chiesa dove non ardischino<br />

intromettersi tra l’altre donne sotto pena in caso di contraventione alle<br />

dette cose et ciascuna d’esse per <strong>la</strong> prima volta di scudi dieci per ciascuna volta<br />

d’applicarsi al monastero delle monache Convertite del<strong>la</strong> presente città di Perugia,<br />

et di star prigione per un mese, et per <strong>la</strong> seconda volta di scudi venti et<br />

del<strong>la</strong> fustigatione overo d’esser bandita dal<strong>la</strong> città et dominio di Perugia; con<br />

dichiaratione che contra le innobedienti si possa procedere all’essegutione di detta<br />

pena realmente et personalmente.<br />

Et acciò che li presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati et che <strong>la</strong> pena<br />

astrenga quelli ch’haveranno ardire di contravenire si statuisce pena alli contrafacienti<br />

di perdere tutto quello che sarà loro trovato contra <strong>la</strong> forma de quest’ordini<br />

et di più di pagar scudi venti per <strong>la</strong> prima volta et per <strong>la</strong> seconda si<br />

duplicherà <strong>la</strong> pena da essere applicata per una quarta parte al<strong>la</strong> reverenda Camera<br />

apostolica et per un’altra quarta parte all’hospedale del<strong>la</strong> Misericordia et<br />

per un’altra quarta parte a monasteri poveri di monache da distribuirsi ad arbitrio<br />

di monsignor reverendissimo vescovo di questa città et per l’altra quarta<br />

parte all’essequtore et accusatore che sarà tenuto secreto.<br />

Dec<strong>la</strong>rando però che per via de denuntia accuse o inquisitioni non si possa<br />

procedere se non in termine di quindici giorni doppo <strong>la</strong> contraventione et che<br />

s’habbia a procedere sommariamente et delle sentenze che sopra ciò si daranno<br />

non si possi appel<strong>la</strong>re, quere<strong>la</strong>re né dire di nullità et non si possa far compositione<br />

alcuna et li giudici saranno in Perugia: monsignor reverendissimo vescovo<br />

et monsignor reverendissimo governatore et suoi vicarii et luogotenenti et auditori<br />

secondo <strong>la</strong> preventione et nelle terre del contado i vicarii et giudici ordinari<br />

quali siano tenuti a condennare li contrafacienti senza respetto di qualsivoglia<br />

persona et subbito mandare nota delle condennationi al vicario di monsignor<br />

vescovo quale parimente sia tenuto subbito farli esseguire per conto del<strong>la</strong> portione<br />

spettante a luoghi pii. Et li sarti, calzo<strong>la</strong>ri et altri artisti che faranno opera


240 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

contra <strong>la</strong> forma del presente ordine siano tenuti al<strong>la</strong> pena di scudi venti per<br />

ciaschuna cosa che faranno et no havendo il modo di tratti dui di corda et di<br />

più in ogni caso saranno privati da tale essercitio et per <strong>la</strong> seconda volta <strong>la</strong> pena<br />

sia duplicata et di più siano banditi dal stato di Perugia sotto pena del<strong>la</strong> galera<br />

se contraveranno al bando.<br />

Et si ordina che queste provisioni habbiano virtù di decreto et costitutione<br />

et s’osservino in tutt’il dominio di Perugia invio<strong>la</strong>bilmente annul<strong>la</strong>ndo ogni altr’<br />

ordine sopra di ciò fatto per l’adietro.<br />

Inoltre essendosi considerato il danno che apportano alle famiglie l’immoderate<br />

spese che si sono cominciate a fare da qualch’anno adietro in questa città<br />

nelli pasti così soliti farsi nelle nozze, come anche in altri tempi et per altre<br />

occasioni, et parimente negli arredii che si danno alle spose, <strong>la</strong> profluità et pompa<br />

de’ quali si può dire che sia una seconda dote, poco minore dell’ordinaria; si<br />

ordina principalmente che in ciascun pasto come di sopra non si possano mettere<br />

più di quattro sorti tra vo<strong>la</strong>tili, quadrupedi arosti et di due alessi, con una<br />

sorte di pasticcio, due sorti di confetti, due di torte, et una di cotognata. Prohibendo<br />

espressamente che ne’ sodetti banchetti et conviti non si possino dare<br />

pavoni, fagiani, polli d’India, porci salvatici, caprioli et po<strong>la</strong>stri novelli all’invernata<br />

et in tempo di carne non si possino dar pesci d’alcuna sorte.<br />

Ne’ maritaggi poi che si faranno per l’innanzi, le spese solite farsi negli<br />

apparati degli arredii non possino ecceder mai l’ottava parte delle doti, così di<br />

quelle che si daranno nel<strong>la</strong> città come anche dell’altre che si daranno in contado<br />

et da qual si voglia persona. Dechiarando che in detti arredii vi venghino comprese<br />

anche le vesti di qual si voglia sorte et questo sotto pena di perder i<br />

sodetti aredii et di cinquanta scudi d’aplicarsi come di sopra.<br />

Et alli contrafacienti se li mette pena di scudi venti, et alli cochi et scalchi<br />

et altri provisionati scudi diece per ciascuna volta da esser applicati, come di<br />

sopra et non havendo il modo di tratti due di corda in publico.<br />

111. 1595<br />

Bandi<br />

Nuova Pragmatica del vestire et habiti degli huomini et donne del<strong>la</strong><br />

città di Perugia et suo contado<br />

1. Havendo l’illustrissimo et reverendissimo monsignore Carlo Conti, vescovo<br />

di Ancona, di Perugia et Umbria general governatore, fatto lunghi et maturi<br />

discorsi con monsignore reverendissimo vescovo et co’ signori priori di questa<br />

città, intorno alle smoderate et eccessive spese che si fanno ne’ vestimenti, habiti<br />

et ornamenti delle donne et huomini di essa, et visto con infinito dispiacere, che<br />

questo abuso il quale potrebbe tirarsi dietro l’ultima ruina di qual si voglia facoltosa<br />

famiglia, ha bisogno di honesto freno, poiché <strong>la</strong> cosa è ridotta a tale, che


Perugia<br />

241<br />

pare che si faccia a gara a chi può più presto impoverire in offesa anco del<strong>la</strong><br />

divina Maestà, <strong>la</strong> quale in tutte le attioni humane si compiace tanto dell’humiltà<br />

et del<strong>la</strong> modestia et di vedere più tosto ornati gli animi di santi costumi,<br />

che i corpi di scandalose superfluità et ornamenti; conforme alle risolutioni<br />

fatte, nell’uno et nell’altro consiglio et alle determinationi de’ signori diputati<br />

da essi, et maggiormente in essecutione dell’ordine espresso, che S. S. illustrissima<br />

ha hauto dal<strong>la</strong> Santità di N. S. di rimediarci, ha preso per ispediente de far<br />

publicare intorno a ciò <strong>la</strong> presente pragmatica, et di notificare ciascuno, che si<br />

userà ogni diligenza et rigore per l’osservanza di essa, al<strong>la</strong> quale vuole, ordina<br />

et dichiara, che debba esser sottoposta ogni persona, come più a pieno si dirà<br />

qui di sotto.<br />

2. Essortando tutti a obedire a gli ordini di essa non tanto per ragion<br />

politica o per essempio di qual si voglia altra città ben governata, quanto per<br />

timore delle pene temporali, et molto più per adempire l’obligo al quale si sottopone<br />

ogni cristiano quando rinasce nell’acqua del santo battesimo rinunziando<br />

alle pompe et vanità del mondo.<br />

3. In prima si prohibisce in universale, che non sia persona alcuna, huomo<br />

o donna di qual si voglia sorte del<strong>la</strong> città di Perugia, suo contado, territorio o<br />

forastiera in essa accasata et habitante, che possa usare, né portare in essa città,<br />

suo contado et territorio, per casa o fuori di casa, in berrette, capelli, vesti di<br />

sotto o di sopra, zimarre, cappe, cappotti, ferraiuoli, sai, giubboni, calze, o in<br />

veruna altra sorte d’habito, vestimenti o veli tanto longhi, quanto corti; oro,<br />

argento sodo tirato, fi<strong>la</strong>to, tessuto buono o falso, in tutto o in parte puro o<br />

misto, perle, gemme, pietre preciose vere o finte, o paste di profumi, eccetto<br />

nelle cose infrascritte.<br />

4. Ricami. Si vieta in tutto, ciascuna sorte di ricami grandi o piccioli, fatti<br />

non pure per via di disegno o di trapunto in te<strong>la</strong>ro, ma ancora <strong>la</strong>vorati con<br />

l’agucchia, tanto fatti nelle vesti et habiti sodetti, quanto ancora in guanti, in<br />

manichetti, scarpe et pianelle: et concedendo so<strong>la</strong>mente l’uso de’ cappelli, giubboni,<br />

calzoni et maniche trapuntate et rigate di seta semplice; et parimente le<br />

fascie intorno ai cappelli, con ricami pur di seta simplice o di margaritini o di<br />

perluzze nere et non d’altra materia, le quali fascie però, non possano essere più<br />

<strong>la</strong>rghi di due dita.<br />

5. In oltre per rimettere in detta città il nobile et utile essercitio dell’arte<br />

del<strong>la</strong> seta et levare più che si può l’occasione all’otio, che impoverisce non so<strong>la</strong>mente<br />

le famiglie, ma <strong>la</strong> città istessa, et ordinare che tante migliara di scudi che<br />

escono ogn’anno di detta città et dello stato Ecclesiastico, girino tra suoi cittadini<br />

con molto utile, non pure di essa, ma anco di detto stato, si prohibiscono<br />

primieramente tutti i broccati, broccatelli, tellette et in <strong>generale</strong>, tutti i drappi et<br />

drappetti, che hanno fondi, francie o altri intessimenti d’oro o d’argento.<br />

6. Vesti già fatte con ori. Permettendo che le vesti, habiti et cappelli già<br />

fatti con detti intessimenti et guarnitioni d’oro et d’argento si possano portare et<br />

usare solo per tutto il mese di giugno 1595, dandosi questo tempo accioché<br />

possa ciascuno, con minore incommodo provedersi d’altri habiti non vietati.


242 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

7. Vesti et habiti con ori si bollino. Ma affine che questa commodità non<br />

sia in fraude abusata, si ordina che fra otto giorni, quelli del<strong>la</strong> città, et tra<br />

quindici, quelli del contado, huomini et donne debbano haver fatto bol<strong>la</strong>re tutte<br />

le vesti et habiti sopradetti con fondi, intessimenti, franccie et guarnitioni d’oro<br />

et d’argento, tanto di drappi forastieri, quanto Perugini, in mano de gli offitiali<br />

dell’arte del<strong>la</strong> seta, ai quali per lor fatica, dovrà darsi tre quattrini per bollo, et<br />

essi havranno da assistere in detto termine a bol<strong>la</strong>re et tener conto in un libro<br />

partico<strong>la</strong>re, delle qualità de’ guarnimenti, de i fondi et de i colori di ciascuna<br />

veste et habito sopradetti et de i nomi et cognomi delle donne et patroni di<br />

essi, et passato detto termine, portare il libro carto<strong>la</strong>to, sigil<strong>la</strong>to et lineato, in<br />

mano del canzeliero de i molti illustri signri priori, accioché non vi si possa<br />

aggiugnere altra veste o habito, che si facesse di nuovo, di detti drappi con<br />

intessimenti d’ori et d’argento. Il che si prohibisce espressamente.<br />

8. Ordinando ai mercante et merciari di detta città et contado et ad altri<br />

stranieri, che non ardiscano più per l’avvenire portare in detta città et contado<br />

veruna sorte di detti drappi con fondi, fancie (sic) o con qual si voglia intessimento<br />

sopradetto né meno guarnitioni d’oro o d’argento vero o falso, et debbano<br />

mandarne anco fuora del territorio et contado, quel<strong>la</strong> parte et residuo che<br />

per tutto il mese di giugno sopradetto non haveranno finito di spacciare, sotto<br />

pena del<strong>la</strong> perdita di essi et di 100 scudi dipiù, da applicarsi come si dirà a suo<br />

luogo.<br />

9. Drappi senz’oro et argento. Et quanto a gli altri drappi forastieri, perché<br />

non vi è per hora alcuna sicurezza che possano supplire almeno al bisogno di<br />

detta città et contado, i drappi Perugini, affine che in uno istante non habbiano<br />

da mancare gli uni et gli altri, si dà tempo ai setaiuoli Perusini, tutto l’anno<br />

presente 1595, a provedersi di sete nostrate et forastiere et d’ogni altra cosa<br />

necessaria et a far obligo a sodisfattione de i sopradetti signori priori, di mantenere<br />

dettà città et contado abbondanti de lor drappi, i quali siano buoni et di<br />

prezzo honesto, accioché si possa rimetter l’arte in reputatione. Et fra tanto si<br />

permette et concede ai mercanti di Perugia, il poter vendere et condurre liberamente<br />

in decta città, i sopradeti drappi forastieri per uso di ciascuno huomo o<br />

donna che vorrà vestirsene. Doppo il qual termine non sia più lecito né a gli<br />

huomini, né alle donne sopradette, comprare et usare altri drappi, che i Perugini<br />

di qual si voglia sorte, i quali siano approvati per tali a i soliti segni et bolli de<br />

gli offitiali dell’arte del<strong>la</strong> seta. Prohibendosi adesso per allora tutti i velluti, tellette,<br />

hermesini con opera et senz’opera, rasi, cataluffe, zendadi et tutte l’altre<br />

sorti di drappi forastieri.<br />

10. Vesti di drappi forastieri già fatte. Et per non fare effetto contrario al<strong>la</strong><br />

presente pragmatica, nel<strong>la</strong> qualle si ha per fine il torre ogni occasione di nuove<br />

spese, si dichiara che possa, ciascuno huomo o donna, portare, usare et lograre<br />

le vesti, habiti et cappelli che si troveranno haver fatti di drappi forastieri simplici,<br />

per tutto l’anno 1595, levando però le guarnitioni d’oro et d’argento a quelle<br />

vesti et habiti, che fossero così guarniti. In fine del quale anno et doppo l’obligo<br />

che havranno fatto i setaiuoli, habbiano le dette vesti et habiti da bol<strong>la</strong>rsi nel


Perugia<br />

243<br />

medesimo modo che si è ordinato de sopra, per le vesti con fondi, intessimenti<br />

et guarnitioni d’oro et d’argento.<br />

11. Dechiarando nondimeno, che quando i prefati setaiuolo non havessero<br />

nel termine di sopra espresso, fatto l’obbligo et provisioni sopradette, possano i<br />

mercanti continuare il vendere et il condurre con licenza però di S. S. illustrissima<br />

et reverendissima, o di suoi successori, tutti i drappi forastieri semplici come<br />

di sopra, etiamdio passato che sarà l’anno 1595, non altramente che se in questa<br />

parte non vi fosse alcuna prohibitione.<br />

12. Le dette vesti et habiti poi da farsi per l’avvenire, se saranno di villuto,<br />

non si possano guarnire con altro che con una semplice trina o passamano merluzzo<br />

o francia di seta di <strong>la</strong>rghezza di un dito al più per orlo et per cucir<strong>la</strong> in<br />

giro o in qual si voglia altro modo. Et possano anco guarnirsi di qual si voglia<br />

altra materia o forma non prohibita, purché il valore non ecceda le sudete in<br />

alcuna maniera; et se saranno di raso, di damasco, di hermesino, telette, tabi, canavacci,<br />

ciambellotti di seta et di qual si voglia altro drappo, o pure di panno o di<br />

rascia, si possano guarnire con tre braccia et non più di adrappamento a misura et<br />

altezza del braccio del raso Perugino, nelle liste del quale adrappamento possano<br />

anco mettere in giro merluzzi, passamani o guarnitioncine di seta, per maggior<br />

conservationi di esse, senza fodra d’altri drappi et senz’altro guarnimento o abbigliamento,<br />

fuorché le maniche lunghe o corte che si possano foderare di taffetà o<br />

ermesino et d’ogn’altro drappo et materia non vietata et guarnire come le vesti.<br />

13. Et quelle alle quali non piacesse detta guarnitione et che vollessero in<br />

cambio delle tre braccia di drappo, usar merluzzi, passamani, trine, francie, cordoni<br />

o altra materia o forma del valor sudetto, possano ciò fare liberamente,<br />

mettendo in ciascuna veste due giri al più di detta guarnitione di seta sopra le<br />

fimbrie o intorno al<strong>la</strong> balzana et per lo lungo d’ogn’altra estremità et apertura<br />

solita a farsi avanti, purché <strong>la</strong> guarnitione non sia più <strong>la</strong>rga d’un dito et che in<br />

ogni sorte di vesti tanto di velluto, di drappi, drappetti et di panni, quanto<br />

d’altre materie, il prezzo di essa o dell’adrappamento semplice o fornito di merluzzi,<br />

non ecceda mai il valore di 12 scudi, prohibendo espressamente alle dette<br />

vesti et habiti, ogni guarnitione di margaritini, cristallini et perle nere dannosissime<br />

per esser frangibili et di nessun ritratto.<br />

14. Dichiarando inoltre, che li busti et le maniche si possano guarnire a<br />

sbarra et per lo lungo, ad arbitrio di ciascuna con uno o due ordeni rispettivamente<br />

et non più, di detta guarnitione et ciascun ordine. S’intenda esser so<strong>la</strong>mente<br />

d’una trina o passamani o di due come di sopra, purché l’abbig<strong>la</strong>mento<br />

di tutta <strong>la</strong> veste non ecceda il valore delli detti scudi 12.<br />

15. Tragini. Li tragini di qual si voglia veste et di qual si voglia donna da<br />

farsi per l’avvenire, non passino di lunghezza duo terzi d’un braccio, misurandolo<br />

dal tondo del<strong>la</strong> veste, et per tutto il sopradetto mese di giugno 1595, debba,<br />

ciascuna donna, haver ridutto a questa misura ogn’altro tragino di qual si voglia<br />

veste già fatta, tanto di drappi forastieri, quanto Perugini, permettendo che fra<br />

tanto, possano portarli in quel<strong>la</strong> maniera et lunghezza, che se li trovano nelle<br />

vesti fatte et permesse come di sopra.


244 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

16. Cappotti. Ne gli abbigliamenti poi, et guarnitioni di cappoti et ferraiuoli,<br />

così di panno et rascia.<br />

Fodre di capotti. come d’ogn’altra sorte di drappi, si ordina che si debba<br />

osservare quello che intorno a ciò si è detto delle vesti, soggiugnendo solo,<br />

che non sia lecito a veruna donna, il poterli foderare con fodra di drappo,<br />

velluto o altra, che eccedesse il valore di 15 scudi.<br />

Fodre di pelli. Prohibendosi in tutto, tanto per fodre di qual si voglia habito,<br />

quanto per portare al collo o intorno alle mani, tutte le pelli di zibellini,<br />

martiri et ermellini et lupi cervieri et concedendosi solo fodre di vari, di dossi di<br />

conigli et di volpi et i zibellini et martiri, solo per manichetti.<br />

17. Perle. Parimente si proibisce a qual si voglia donna di detta città et<br />

contado et territorio et in essi habitante, di qual si voglia grado o conditione,<br />

etiam tito<strong>la</strong>ta, il portar sopra di sé in casa o fuori, qual si voglia sorte di perle,<br />

tanto bugiate, quanto non bugiate et così di quelle tonde, che si vendono a<br />

numero et a carati, quanto delle minute che si vendono a oncie, in vezzi, col<strong>la</strong>ne,<br />

medaglie et in ornamento da capo o altro, o per accompagnatura o tramezo<br />

d’altre gioie in cinti, gioielli, carcami, rosette, bottoni o in qual si voglia altro<br />

modo et luogo, dove siano messe in uso, eccetto negli orecchini, ne’ quali si<br />

permettono le perle minute, che si vendono a oncie come di sopra.<br />

18. Gioie. Inoltre si prohibisce ogni sorte di fronzette, di canacche, overo<br />

ordini di gioie, di pietre pretiose et ogni gioiello, et si concede solo alle sopradette<br />

donne, il poter portare una col<strong>la</strong>na o cinta schietta senza gemme, smalti et<br />

ornamenti di peso di scudi 80 al più con <strong>la</strong> fattura.<br />

19. Smalto. Si prohibiscono tutti gli smalti, eccetto in anel<strong>la</strong> per le dita, in<br />

orecchini, in paternostri di corone et in altri bottoni et tramezini d’oro in vezzi<br />

di materie non prohibite.<br />

20. Annel<strong>la</strong>. Si concedono a ciascuna donna quattro anel<strong>la</strong> per le dita et<br />

non più et in due di esse possano portare due gioie o gemme sole, di valore al<br />

più di scudi 60, tra le gioie, faturra et oro.<br />

21. Vezzi. I vezzi di granatini, di smaltini o d’altra materia non prohibita,<br />

possano esser segnati et divisi con bottoni o tramezzini d’oro con smalto o senza,<br />

come di sopra et siano di peso di 20 scudi d’oro al più, con <strong>la</strong> fattura et<br />

smalto; et in cambio di essi si concedono anco più catenine insieme d’oro, Volendo<br />

che ’l collo non possa esser mai cinto d’altro che d’un ornamento et che<br />

quando portano il vezzo non sia loro lecito il portare le catenine o col<strong>la</strong>na<br />

permessa di sopra, del<strong>la</strong> quale nondimeno potranno nel medessimo tempo servirsi<br />

per cinta.<br />

22. Sposa. Ma alle spose fino alli due anni si concede oltre al vezzo sodetto,<br />

il portar di più una col<strong>la</strong>na di scudi 20 d’uno o di più fi<strong>la</strong> et una scuffia o<br />

ligatura, che non vaglia più di cinque scudi et al capello una medaglia del medessimo<br />

prezzo.<br />

23. Piume. Prohibendo alle dette donne ogni sorte di piume et di pennacchi<br />

et concedendo loro quattro o sei penne di scarsini o di aieroni per mettere<br />

sopra li cappelli.


Perugia<br />

245<br />

24. Corone. Nelle corone ancora possano mettersi pater nostri d’oro smaltati<br />

o no, come di sopra, con tramezini pur d’oro piccioli, ma il resto né d’oro,<br />

né di profumi, né de pietre pretiose vere, né finte, et in modo che non possa<br />

qual si voglia corona di materia però non prohibita, passare il prezo di 10 scudi.<br />

25. Orecchini. Gli annelletti et pendenti per l’orecchie non passino in tutto,<br />

con <strong>la</strong> fattura et con lo smalto, scudi 10 di peso.<br />

26. I manigli di coralli o d’oro o d’altra materia non prohibita, non passino<br />

con <strong>la</strong> fattura il valore et peso di scudi 25.<br />

27. Dichiarando che <strong>la</strong> pragmatica presente, quanto alle gioie, perle, ricami,<br />

piume et altre cose in essa vietate havrà <strong>la</strong> sua essecutione subito passato il<br />

giorno di carnevale 1595, fino al qual tempo et non più oltre, si concede l’uso<br />

di esse.<br />

28. Per gli huomini in partico<strong>la</strong>re.<br />

Non sia lecito a gli huomini di detta città o suo contado, guarnire per di<br />

fuora tabarri, rubbe, giubboni, cappe, cappotti, ferraiuoli, con più di braccia<br />

quattro di drappo di misura et altezza del braccio del raso Perugino et possano,<br />

le liste di detto adrappamento, finirsi di merluzzi, passamani o guarnitione. Et<br />

quando non ci volessero drappi, possano or<strong>la</strong>rli et guarnirli intorno con una<br />

trina o passamano di seta, come si è detto di sopra, delle vesti et cappotti delle<br />

donne. Potendo ancora guarnire nell’istesso modo i loro calzoni, sai et casacche,<br />

concedendosi che i finimenti et cintura da spada, borchie da cavallo et ogni<br />

sorte d’armi possano esser dorate et argentate et che ad essi, parimente, come<br />

alle donne sia licito per tutto il mese di giugno sopradetto, portare tutti quegli<br />

habiti et vestiti, che si ritrovassero con guarnitioni d’oro et di argento.<br />

29. Dichiarando che i presenti ordini non comprendano sco<strong>la</strong>ri forastieri,<br />

né donne, né huomini che per passaggio o per diporto o per qual si voglia<br />

commodità loro dimorassero qualche giorno in questa città, purché tal dimora<br />

non passi due mesi continui.<br />

30. Et accioché i presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati et che <strong>la</strong><br />

pena astringa tutti quelli che ardirannno contravenire, si statuisce alle contrafacienti<br />

in ogni contraventione, pena del<strong>la</strong> perdita delle vesti, perle, gioie et altre<br />

cose che saranno trovate loro contrabando et di scudi 20 per ciascuno, per <strong>la</strong><br />

prima volta et del doppio per <strong>la</strong> seconda. Da applicarsi per <strong>la</strong> metà all’essecutore<br />

et accusatore egualmente et per l’altra parte egualmente, al<strong>la</strong> reverenda Camera<br />

et al giudice. Volendo che il marito sia obligato per <strong>la</strong> moglie, ma che però <strong>la</strong><br />

pena vada a conto del<strong>la</strong> dote; il padre per li figliuoli sino alli 10 anni, et sopra<br />

li 10 anni, <strong>la</strong> pena vada a conto del<strong>la</strong> legitima et dove non fosse più legitima, si<br />

proceda contra di essi, al<strong>la</strong> cattura; et ciascuno ne possa essere essecutore et<br />

debba crederglisi con suo giuramento et con un testimonio. Volendo che posssa<br />

procedersi per accusa, per quere<strong>la</strong>, per denuntia, ex officio, per costituti et in<br />

ogn’altro legitimo modo dentro al termine però d’otto giorni doppo <strong>la</strong> contraventione,<br />

che si habbia da procedere sommariamente et che dalle sentenze non<br />

si possa apel<strong>la</strong>re, quere<strong>la</strong>re né dire di nullità; né si possa fare compositione o<br />

gratia alcuna. Et i signori priori di detta città, pro tempore, habbiano da far


246 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dichiarare dal<strong>la</strong> Rota loro, ogni dubbio che ne nascesse intorno all’interpretatione<br />

de’ presenti capitoli sommariamente dentro al termine di otto giorni.<br />

31. Et per maggior osservanza si ordina et comanda agli orefici, sarti, ricamatori<br />

et ad ogn’altro maestro, maestra et artifice, tanto di Perugia et del territorio<br />

et contado, quanto forastiera et forastiero, che non possano in modo alcuno<br />

in publico o in segreto, tagliare, fabricare, <strong>la</strong>vorare, cucire o disegnare cosa<br />

alcuna contra le sopradette prohibitioni, sotto pena di scudi 20 per ciascuna<br />

cosa che faranno, d’applicarsi come di sopra et di tre tratti di corda, se sarà<br />

huomo, et di stare ligata un’hora al<strong>la</strong> fonte di piazza, se sarà donna. Et siano<br />

privati in perpetuo di tale essercitio con l’essilio di più dallo stato et territorio di<br />

Perugia, ad arbitrio di S.S. illustrissima et per <strong>la</strong> seconda volta <strong>la</strong> pena pecuniaria<br />

sarà duplicata et saranno mandati in galera per tre anni.<br />

In fede etc. Dato in Perugia a dì 24 genaro 1595.<br />

Carlo vescovo Conti, governatore<br />

Troiano Branc. vice segretario<br />

Die dicta, Andreas Io. publicavit<br />

Philippus Albertus canc.


ASSISI<br />

a cura di Pao<strong>la</strong> Monacchia


INTRODUZIONE<br />

Assisi, città distante poco più di 20 chilometri da Perugia, ha sempre<br />

dovuto fare i conti, nel<strong>la</strong> sua storia, con l’ingombrante vicina 1 . Nel 1202,<br />

dopo appena quattro anni dal<strong>la</strong> ribellione al potere imperiale del 1198,<br />

quando gli homines populi, distruggendo <strong>la</strong> rocca, si sollevarono contro<br />

Corrado duca di Spoleto e conte di Assisi, già si trova infatti a dover<br />

sostenere una guerra di predominio sui territori di confine, subendo una<br />

prima dura sconfitta nei pressi di Collestrada. Dopo un periodo di re<strong>la</strong>tiva<br />

tranquillità, durante <strong>la</strong> quale <strong>la</strong> città riesce ad espandersi notevolmente<br />

grazie anche ai nuovi insediamenti religiosi francescani e ad ottenere<br />

importanti privilegi quali, nel 1237 <strong>la</strong> conferma del<strong>la</strong> libera elezione<br />

del Podestà da parte di Gregorio IX, con il secondo decennio del Trecento,<br />

<strong>la</strong> situazione torna ad un grave stadio di precarietà. Nel 1319 è <strong>la</strong><br />

volta del ghibellino Muzio di Francesco, ribelle e nuovo signore del<strong>la</strong><br />

città, scomunicato insieme a quest’ultima da Giovanni XXII per aver saccheggiato<br />

il tesoro del<strong>la</strong> basilica di S. Francesco, che offre ancora una<br />

volta ai perugini, l’occasione di muovere guerra, con il pretesto di soccorrere<br />

i guelfi perseguitati. La conclusione del conflitto è <strong>la</strong> resa e l’atto<br />

di sottomissione a Perugia. La venuta dell’Albornoz, che ordinerà <strong>la</strong> ricostruzione<br />

di una nuova rocca, allontana per qualche anno Assisi dal dominio<br />

perugino, ma le lotte intestine fra le due fazioni del<strong>la</strong> Parte de<br />

Sopra, capeggiata dal<strong>la</strong> famiglia dei Nepis e <strong>la</strong> Parte de Sotto, rappresentata<br />

dal nepote di Muzio, Guglielmo di Carlo, <strong>la</strong> cui signoria si protrarrà<br />

1 Per un inquadramento <strong>generale</strong> del<strong>la</strong> storia urbana nel lungo periodo si può vedere<br />

il vecchio ma sempre utile <strong>la</strong>voro di A. CRISTOFANI, Delle storie di Assisi, Assisi 1902, e il<br />

ben più recente volume: Assisi, curato da Alberto Grohmann ed edito da Laterza nel<br />

1989 nel<strong>la</strong> col<strong>la</strong>na: Le città nel<strong>la</strong> storia d’Italia. Ovviamente si prescinde, in questa sede<br />

dal<strong>la</strong> pur ricca e prestigiosa pubblicistica sul<strong>la</strong> storia dell’Assisi francescana.


250 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fino al 1385, fanno ben presto ripiombare <strong>la</strong> città nel caos, di<strong>la</strong>niando<strong>la</strong><br />

tra tradimenti e distruzioni e costringendo<strong>la</strong> a cercare signori a cui<br />

sottomettersi in cerca di una effimera tranquillità. Da Broglia di Trino<br />

al Visconti, da Braccio Fortebracci a Francesco Sforza, nel volgere di<br />

pochi decenni, Assisi è preda di sempre nuovi eserciti, nuove ribellioni,<br />

nuovi saccheggi e di questi, il peggiore e più rovinoso è quello imposto<br />

al<strong>la</strong> città nel novembre del 1442 dal perugino Niccolò Piccinino che,<br />

distrutte le ultime difese ordinerà alle proprie truppe di far gettare<br />

nel<strong>la</strong> pubblica piazza e dare alle fiamme « tutta <strong>la</strong> loro cancelleria et<br />

armario, dove erano li libri delli catasti delle loro terre » 2 . La durezza<br />

del passaggio del Piccinino farà si che per qualche anno <strong>la</strong> città annientata,<br />

non abbia più nemmeno lotte interne, ma verso l’ultimo decennio<br />

del secolo queste si riaccenderanno e finalmente, dopo un altro<br />

cruento saccheggio delle soldataglie del Valentino, subìto nel 1503, Assisi,<br />

ormai completamente riassorbita nell’orbita pontificia vede giocoforza<br />

p<strong>la</strong>carsi anche <strong>la</strong> guerra civile.<br />

Purtroppo però, i guasti arrecati nel corso di quasi due <strong>secoli</strong>, ivi<br />

compresa <strong>la</strong> deliberata distruzione degli archivi comunali, restano e sebbene<br />

non si sappia con certezza se l’assenza di statuti trecenteschi sia da<br />

imputare al rogo del 1442 3 , resta il fatto che non si hanno tracce tangibili<br />

di raccolte normative prima del XV secolo.<br />

La serie si apre con alcuni frammenti, appena 7 carte in tutto, contenenti<br />

ventitre rubriche non datate, seguite dalle riforme del 1456 e del<br />

1458. Vi si riproducono, oltre a norme sul gioco d’azzardo e rapporti tra<br />

curia podestarile e avvocati di parte, alcuni passi inseriti nello statuto del<br />

1469, forse estratti per usi di cancelleria. Fondamentale è invece lo statuto<br />

del comune del 1469 con riforme del 1480, in quattro libri più un<br />

quinto sui danni dati, scritto nel 1493. È a questa unica redazione, che<br />

dobbiamo il corpus di quindici rubriche dedicato al<strong>la</strong> materia <strong>suntuaria</strong><br />

poi reiterato, senza variazioni di sorta, nell’edizione a stampa del 1543,<br />

curata dallo stesso editore degli statuti perugini, Gero<strong>la</strong>mo Carto<strong>la</strong>ri. È<br />

evidente che negli antichi statuti del<strong>la</strong> città, vi dovesse pur essere qual-<br />

2 P. MONACCHIA, Archivi e conservazione del<strong>la</strong> memoria, in Assisi anno 1300, Assisi<br />

2002, p. 394. Il fascicolo delle riformanze comunali che contiene i verbali a partire dal<br />

marzo del 1443, riporta queste precise parole: – Liber reformationum comunis Assisii post<br />

destructionem – (cfr. SASA, ASCA, Riformanze H22).<br />

3 In realtà non andò tutto completamente bruciato visto che, per esempio, del<strong>la</strong> serie<br />

delle riformanze possediamo a partire dal 1340, almeno otto registri di delibere, tutte<br />

antecedenti il 1442.


Assisi<br />

251<br />

che riferimento al lusso e alle pompe, e ne fa indirettamente fede <strong>la</strong><br />

memoria più risalente fino ad oggi rinvenuta, vale a dire <strong>la</strong> nomina, nel<br />

1452, dei revisori degli ornati muliebri divisi a seconda delle diverse porte<br />

cittadine 4 , che presuppongono quantomeno una normativa antecedente<br />

sull’argomento. Ecco dunque che, facendo ricorso all’unico statuto a nostra<br />

disposizione e, per il resto, alle fonti deliberative decisamente più<br />

abbondanti, possiamo evidenziare due nuclei principali, ovvero il periodo<br />

ricompreso tra il 1468 e il 1481 e l’altro, successivo di quasi un secolo,<br />

tra il 1555 e il 1576 con in mezzo, poche e frammentarie altre notizie.<br />

Il primo vero riferimento è quello contenuto nel “pacchetto” di riforme<br />

del febbraio-maggio 1468, anno del resto cruciale per le istituzioni<br />

cittadine. Si inizia constatando <strong>la</strong> necessità di provvedere a porre un freno<br />

agli ornamenti femminili accusati di aver raggiunto ormai uno stadio<br />

di lusso tale da sopravanzare le reali possibilità familiari, e si includono<br />

nel<strong>la</strong> campagna di moralizzazione, anche i banchetti e le cerimonie funebri.<br />

Se non avessimo <strong>la</strong> riformanza del 1452, il tenore del provvedimento<br />

ci farebbe quasi supporre una sorta di novità deliberativa, in precedenza<br />

non portata avanti o quantomeno non partico<strong>la</strong>rmente incisiva. Anche<br />

l’elezione, avvenuta in contemporanea, di nove ufficiali sopra gli ornamenti,<br />

par<strong>la</strong> del compito loro affidato di redigere un’ordinanza in merito<br />

e non piuttosto di provvedere a revisionare o reiterare norme già in<br />

vigore. Il <strong>la</strong>voro del<strong>la</strong> commissione viene reso pubblico a distanza di<br />

quasi due mesi. Il successivo 9 di aprile infatti, i priori emanano <strong>la</strong> nuova<br />

legge. I punti espressi, netti e precisi se pure limitati, evidenziano una<br />

rigorosa suddivisione dei ceti: se infatti nessuna donna, in <strong>generale</strong>, può<br />

portare ricami, il resto delle cose permesse o proibite segue un rigido<br />

percorso sociale per cui le mogli dei dottori, cavalieri e nobili 5 possono<br />

indossare vesti e ornamenti per un valore non superiore a 150 fiorini in<br />

tutto, eccezion fatta per quelli rega<strong>la</strong>ti da parenti o comunque da altri al<br />

loro posto; al ceto popo<strong>la</strong>re non è consentito oltrepassare <strong>la</strong> soglia degli<br />

80 fiorini e inoltre non può far indossare alle proprie donne, velluto e<br />

seta se non per alcuni usi. Notai, mercanti fino a 400 fiorini di traffico<br />

commerciale e uomini d’arme sono accomunati in una specifica categoria<br />

4 La suddivisione amministrativa del<strong>la</strong> città in terzieri, avverrà solo nel 1543 per volontà<br />

del legato che, curiosamente, proprio in quest’occasione farà registrare anche un<br />

breve riferimento al<strong>la</strong> proibizione per uomini e donne di indossare piume e medaglie (si<br />

veda in questo il doc. n. 17).<br />

5 Laddove per nobile si deve intendere colui che ricopre cariche cittadine senza essere<br />

a stipendio.


252 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dove <strong>la</strong> cifra consentita si riduce ancora a 70 fiorini e <strong>la</strong> seta e il velluto<br />

sono del tutto banditi. Scendendo ancora si incontrano gli artigiani che<br />

hanno il permesso di avere vesti preziose per un valore di 40 fiorini ma<br />

che, naturalmente, non possono indossare né velluti, né seta, con una<br />

so<strong>la</strong> concessione per le maniche, ma solo quelle, di rosato e paonazzo.<br />

Stessa sorte ma a ridurre, per <strong>la</strong> plebe, a cui si concede un tetto massimo<br />

di 25 fiorini di stima del “lusso”. In fondo al<strong>la</strong> sca<strong>la</strong> sociale sono i<br />

comitatini che hanno il permesso di sfoggiare abbigliamenti non oltre i<br />

15 fiorini di valore e dai quali sono comunque bandite anche le maniche<br />

pur consentite ai cittadini plebei.<br />

Sono calmierati poi i doni nuziali e viene stabilito che le ammende<br />

comminate ai trasgressori dovranno essere versate, per un terzo, a favore<br />

dei <strong>la</strong>vori di riattazione del<strong>la</strong> strada di Santa Maria degli Angeli. Anche<br />

in questa occasione è dunque tangibile <strong>la</strong> sempre presente preoccupazione<br />

del comune di Assisi verso <strong>la</strong> via di comunicazione che dal<strong>la</strong> Porziunco<strong>la</strong><br />

portava in città. Quello che invece manca e che troveremo nelle<br />

aggiunte del maggio successivo, è il riferimento esplicito a preziosi e gioielli.<br />

A questa data a tutte le donne, senza distinzione, si vietano oltre i<br />

ricami, anche i velluti ma si citano, per consentirne l’uso fino a 10 fiorini<br />

di stima, perle, pietre preziose e argento. Nello stesso testo trovano<br />

spazio nuove norme sullo svolgimento dei funerali <strong>la</strong>ddove si proibisce di<br />

seppellire i morti con pompe e corrotti ad alta voce, ma anche con<br />

e<strong>la</strong>rgizioni di pane e vino, eccezion fatta per quelle ai Francescani o altri<br />

religiosi. C’è però anche un’altra cosa ora non più ammessa, il canto<br />

funebre degli uomini delle confraternite cittadine che solevano accompagnare<br />

il feretro.<br />

Quello che le suddette fonti non ci fanno esplicitamente vedere, almeno<br />

al momento, è però <strong>la</strong> temperie politico-sociale in cui vengono scritte<br />

e che invece ne permea senza dubbio i contenuti; Assisi è coinvolta nel<br />

pieno del<strong>la</strong> predicazione francescana dell’Osservanza e a distanza di pochi<br />

anni da quello perugino, sta nascendo il Monte di Pietà. Il 26 maggio del<br />

1468, ovvero in perfetta contemporaneità con i nuovi capitoli suntuari, il<br />

consiglio segreto cittadino delibera <strong>la</strong> nuova istituzione e incarica una commissione<br />

di cittadini di redigerne gli statuti sotto <strong>la</strong> supervisione del francescano<br />

Fortunato Coppoli, appositamente venuto da Perugia 6 .<br />

Finalmente, l’anno successivo, <strong>la</strong> pubblicazione del corpus statutario<br />

del comune ci consente di poter contare su una quindicina di rubriche<br />

6 SASA, ASCA, Riformanze H17, cc. 46v-47v. Tra i cittadini incaricati di redigere sia<br />

i capitoli suntuari che gli statuti del Monte, compare il giurista Senese Bonacquisti.


Assisi<br />

253<br />

strettamente connesse all’argomento, dalle nozze agli arredi, dalle doti ai<br />

funerali e naturalmente all’abbigliamento e ai gioielli il cui uso verrà sempre<br />

commisurato al<strong>la</strong> quantità dei fiorini delle doti. Trova anche spazio<br />

l’attenzione al<strong>la</strong> lunghezza degli strascichi e <strong>la</strong> misurazione delle scol<strong>la</strong>ture,<br />

permesse queste ultime fino ad un massimo di quattro dita dal collo<br />

alle spalle e di due dita a furco<strong>la</strong> del seno sul davanti.<br />

I suddetti capitoli o almeno parte di essi, lo apprendiamo ufficialmente<br />

dal testo di una riformanza successiva, sono direttamente derivati<br />

dall’influsso del<strong>la</strong> predicazione in città di s. Giacomo del<strong>la</strong> Marca che<br />

peraltro fa inserire, tra i beneficiari del<strong>la</strong> riscossione delle multe, lo stesso<br />

neonato Monte di Pietà. La riformanza in questione, dell’aprile del<br />

1473, prende a sua volta le mosse da un ulteriore giro di predicazioni,<br />

questa volte tenute da frate Agostino da Perugia, e prevede una eventuale<br />

revisione degli statuti di fra’ Giacomo, che verrà puntualmente pubblicata<br />

il tredici maggio successivo. Di tale stesura possediamo oltre <strong>la</strong> versione<br />

in <strong>la</strong>tino, anche <strong>la</strong> copia in volgare; i quattordici punti dettati dai<br />

priori insieme ai dodici cittadini sopra il Monte di Pietà e allo stesso<br />

Agostino da Perugia, non sono in realtà una e vera e propria revisione,<br />

quanto piuttosto una reiterata conferma dei punti fondamentali accortamente<br />

riassunti e schematizzati per una più immediata comprensione, tanto<br />

da agevo<strong>la</strong>re al massimo <strong>la</strong> divulgazione in maternum sermonem, affidata<br />

ai pubblici banditori.<br />

Il ricordo delle norme volute dai predicatori francescani verrà ribadito<br />

ancora nel 1481 allorché i priori eleggeranno, su intervento vescovile,<br />

quattro cittadini deputati al controllo degli ornamenti muliebri, ma non<br />

solo, ancora nell’aprile del 1508 si stabilirà di richiedere una copia degli<br />

ordinamenti perugini, derivati a loro volta, si dice, da quelli fiorentini,<br />

per consentire, con l’ausilio di un altro predicatore, frate Francesco da<br />

Venezia, di riformare le passate norme e, similmente, di rego<strong>la</strong>mentare le<br />

nuove mode degli abiti giovanili.<br />

Purtroppo per noi, da questo momento in poi, le fonti d’archivio<br />

tornano nell’oblio pressoché totale per quasi un settantennio e, se si escludono<br />

le più che scarne informazioni del 1543 e del 1555, ci resta soltanto<br />

<strong>la</strong> riformanza del 1563 a proposito dell’elezione di due cittadini per<br />

terziere, deputati al controllo sulle doti e sugli abiti, questa volta tanto<br />

femminili che maschili. Nonostante che le delibere consiliari mostrino<br />

ancora un paio di riferimenti all’argomento suntuario prima del<strong>la</strong> fine del<br />

secolo, in realtà possiamo dire che l’ultimo, significativo documento cinquecentesco<br />

sia rappresentato dalle provvisioni in volgare del 1575, redatte,<br />

anche in questa occasione, dal consiglio cittadino con <strong>la</strong> partecipazione<br />

del vescovo.


254 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Scomparse ormai le rigide distinzioni dei ceti e senza prendere in<br />

considerazione doti e funerali, i capitoli, succinti ma molto puntuali, trattano<br />

di ogni singolo capo d’abbigliamento, ivi compresi cappelli e cuffie,<br />

colletti e gorgiere, guanti e cinture, scarpe e pianelle. Vietata ogni sorta<br />

di berrette per <strong>la</strong> testa e di pellicce, eccezion fatta per un semplice manicotto;<br />

vietate cinture preziose e sopravesti foderate di pelliccia; vietati<br />

strascichi se non per i viaggi, per <strong>la</strong> prima volta si trova anche uno<br />

specifico riferimento agli artigiani: sarti, orefici e ricamatori che, se scoperti<br />

a contravvenire le norme in più di una occasione e non potendo<br />

pagare le previste multe, verranno direttamente banditi dal<strong>la</strong> città e suo<br />

territorio.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: SASA, ASCA, D 1, D 2, D 3<br />

∗ Riformanze: SASA, ASCA, H 1-50<br />

∗ Bandi: SASA, ASCA, busta unica; L 4<br />

∗ Altre serie: SASA, ASCA, L 3; Z 1/2<br />

∗ Statuti del territorio: Bastia: Statuto dell’antica Iso<strong>la</strong> Romana e sua origine<br />

dipoi nomata Bastia nell’Umbria, diviso in tre parti, tradotto dall’originale<br />

manuscritto per opera del signore D. Piersimone Antonini, 1622, in Assisi per<br />

Andrea Sgariglia stampatore, 1773 (ed. ananstat., Assisi 2003); Cannara: Cannara<br />

tra medioevo ed età moderna e lo statuto del secolo XVI, Perugia, Deputazione<br />

di Storia patria per l’Umbria, 2001.<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Maria Biviglia (SASA,<br />

ASCA, Riformanze, H 11, 15, 17, 18), Pao<strong>la</strong> Monacchia (SASA, ASCA, L 3-4,<br />

Z 1/2), Federica Romani (SASA, ASCA, Riformanze, H 20, 31, 38, 40, 43),<br />

Pao<strong>la</strong> Tedeschi (SASA, ASCA, Statuti, D 1).


Assisi<br />

INDICE DELLE FONTI 1<br />

1. 1452, giugno 18<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1450-1455), H 11.<br />

Electio revisorum ornamentorum mulierum (c. 98r)<br />

2. 1468, febbraio 18<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1456-1458), H 15.<br />

Auctoritas data prioribus ordinandi super ornamentis mulierum et conviviis<br />

et cerimoniis funerum (c. 186v)<br />

3. 1468, febbraio 19<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1456-1458), H 15.<br />

Electio civium super ornamentis mulierum (c. 187r)<br />

4. 1468, aprile 9<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1456-1458), H 15.<br />

Riformanze sugli ornamenti delle donne (cc. 195r-196v)<br />

255<br />

1 La quasi totalità delle fonti indicizzate, anche se non riportato espressamente volta<br />

per volta, è ricompresa nello spoglio documentario curato da C. CENCI: Documentazione<br />

di vita assisana, 1300-1530, Spicilegium Bonaventurianum, XI, vol. II, Roma 1975.


256 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

5. 1468, maggio 25<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1468-1469), H 17.<br />

Super ornamentis mulierum (cc. 44r-45r)<br />

6. 1468, maggio 27<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1468-1469), H 17.<br />

Super funeralibus mortuorum (c. 46r)<br />

7. 1469, giugno 4<br />

Statuti<br />

SASA, ASCA, Statuti, D1.<br />

Liber quartus, de extraordinariis (Rubb. 83, 97-110, cc. 121v-122r, 123rv-<br />

125r)<br />

De nuptiis non fiendis (Rub. 83, cc. 121v-122r)<br />

De ornamentis mulierum (Rub. 97, c. 123rv)<br />

Quod potestas et capitaneus teneantur mictere ubi domine congregantur<br />

(Rub. 98, c. 123v)<br />

Quod mulieres non possint portare vestes schol<strong>la</strong>tas nec trasinum nisi<br />

prout in capitulo continetur (Rub. 99, cc. 123v-124r)<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere contentis in capitulo<br />

(Rub. 100, c. 124r)<br />

Quod ubi pena non esset limitata intelligatur quatuor ducatorum (Rub. 101,<br />

c. 124r)<br />

Quod vera dos mulierum intelligatur prout in capitulo continetur (Rub. 102,<br />

c. 124r)<br />

Quod nullus obligatus intelligatur aliquid dare pro aredo (Rub. 103, c. 124rv)<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus mortui ultra tres domos (Rub. 104,<br />

c. 124v)<br />

Quod non dentur candeli nisi ad domum mortui (Rub. 105, c. 124v)<br />

Quanta cera et candele possint dari et portari ad mortuum (Rub. 106,<br />

c. 124v)<br />

De indumentis lugubrosis non fiendis nisi prout in capitulo continetur<br />

(Rub. 107, cc. 124v-125r)<br />

Quod domini potestas et capitaneus mictant suos officiales ad domum<br />

mortui (Rub. 108, c. 125r)


Assisi<br />

257<br />

Quod corpus mortui extra civitatem non possit micti inter civitatem<br />

(Rub. 109, c. 125r)<br />

Quod compater et commater non dent affigliatis ultra contenta in capitulo<br />

(Rub. 110, c. 125r)<br />

8. 1473, aprile 11<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1469-1479), H 18.<br />

Sopra gli ornamenti delle donne (c. 266v)<br />

9. 1473, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1469-1479), H 18.<br />

Copia capitulorum ad superfluum mulierum ornatum refrenandum (cc. 275r-<br />

276v)<br />

10. 1473, maggio 12<br />

Ordinamenti<br />

SASA, ASCA, Carteggio diverso (1458-1821), Z 1.<br />

Copie capitulorum ad superfluum mulierum ornatum refrenandum et bandimentum<br />

super ipsis proc<strong>la</strong>mandum (fasc. 2)<br />

11. 1481, maggio 6<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1479-1481), H 20.<br />

Super scol<strong>la</strong>turis et insolentiis mulierum (cc. 116v-117r)<br />

12. 1481, maggio 9<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1479-1481), H 20.<br />

Electio civium super col<strong>la</strong>nis, codis et hornamentis mulierum (c. 118v)


258 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

13. 1481, maggio 11<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1479-1481), H 20.<br />

Decreta super codis et hornamentis mulierum (c. 119v)<br />

14. 1508, aprile 16<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1507-1512), H 31.<br />

Reformatio quod ordinentur capitu<strong>la</strong> pro refrenandis ornamentis mulierum<br />

et iuvenum (c. 122rv)<br />

15. 1508, aprile 16<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1507-1512), H 31.<br />

Super ornamentis superfluis mulierum (bastardello, cc. 271v-272r)<br />

16. 1543<br />

Statuti<br />

SASA, ASCA, Statuti, D 2.<br />

Perusiae, per Hieronimum Francisci Baldassarris de Chartu<strong>la</strong>riis, 1543.<br />

Liber quartus, de extraordinariis (Rubb. 83, 97-110, cc. 144rv, 146r-148v)<br />

❑ De nuptiis non fiendis (Rub. 83, c. 144rv). Vedi n. 7, 1469. Statuti,<br />

Rub. 83.<br />

❑ De ornamentis mulierum (Rub. 97, c. 146r). Vedi n. 7, 1469. Statuti,<br />

Rub. 97.<br />

❑ Quod potestas et capitaneus teneantur mictere ubi domine congregantur<br />

(Rub. 98, c. 146v). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 98.<br />

❑ Quod mulieres non possint portare vestes schol<strong>la</strong>tas nec trasinum<br />

nisi prout in capitulo continetur (Rub. 99, cc. 146v-147r). Vedi n. 7,<br />

1469. Statuti, Rub. 99.<br />

❑ Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere contentis in<br />

capitulo (Rub. 100, c. 147r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 100.<br />

❑ Quod ubi pena non esset limitata intelligatur quatuor ducatorum<br />

(Rub. 101, c. 147r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 101.<br />

❑ Quod vera dos mulierum intelligatur prout in capitulo continetur<br />

(Rub. 102, c. 147r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 102.


Assisi<br />

259<br />

❑ Quod nullus obligatus intelligatur aliquid dare pro aredo (Rub. 103,<br />

c. 147rv). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 103.<br />

❑ Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus mortui ultra tres domos<br />

(Rub. 104, c. 147v). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 104.<br />

❑ Quod non dentur candeli nisi ad domum mortui (Rub. 105, c.<br />

147v). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 105.<br />

❑ Quanta cera et candele possint dari et portari ad mortuum (Rub.<br />

106, cc. 147v-148r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 106.<br />

❑ De indumentis lugubrosis non fiendis nisi prout in capitulo continetur<br />

(Rub. 107, c. 148r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 107.<br />

❑ Quod domini potestas et capitaneus mictant suos officiales ad domum<br />

mortui (Rub. 108, c. 148r). Vedi n. 7, 1469. Rub. 108.<br />

❑ Quod corpus mortui extra civitatem non possit mitti inter civitatem<br />

(Rub. 109, c. 148r). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 109.<br />

❑ Quod compater et commater non dent affigliatis ultra contenta in<br />

capitulo (Rub. 110, c. 148rv). Vedi n. 7, 1469. Statuti, Rub. 110.<br />

17. [1543]<br />

Annotazione<br />

SASA, ASCA, Registri (1543-1557), L 3.<br />

Anchora prohibisce tanto a huomini quanto a donne che non habbino a<br />

portare penne, medaglie o altri (c. 20r)<br />

18. 1555, ottobre 27<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1551-1556), H 38.<br />

Quid agendum super statutis faciendis circa mulieres (c. 349v)<br />

19. 1563, febbraio 7<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1559-1563), H 40.<br />

Super moderatione dotium et vestimentorum (cc. 277r-278r)


260 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

20. 1575, marzo 6<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1573-1577), H 43.<br />

Provisio super vestimentis mulierum (c. 100r)<br />

21. 1575, marzo 13<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1573-1577), H 43.<br />

Quid agendum super vestimentis et ornamentis mulierum nimis splendide<br />

indecentis in grave damnum et detrimentum nostre civitatis (cc. 103r-104v)<br />

22. [1575]<br />

Bando<br />

SASA, ASCA, Registri (1557-1576), L 4.<br />

Ed.: E. VETTURINI, Momenti di vita cinquecentesca in Assisi, in « Atti Accademia<br />

Properziana del Subasio », VI (1984), pp. 118-123.<br />

Provvisioni et ordini novamente fatti dal<strong>la</strong> magnifica città di Ascesi intorno<br />

al vestire delle donne (cc. 272r-274v)<br />

23. 1576, gennaio 15<br />

Riformanze<br />

SASA, ASCA, Riformanze (1573-1577), H 43.<br />

Ordo procurandi moderationes dotium mulierum (c. 142v)


Assisi<br />

FONTI<br />

1. 1452, giugno 18<br />

Riformanze<br />

Electio revisorum ornamentorum mulierum<br />

261<br />

Die XVIII mensis iunii. Assisii super pal<strong>la</strong>tio communis solite residentie magnificorum<br />

dominorum priorum populi dicte civitatis. Magnifici domini priores<br />

prefati existentes in unum congregati et cohadunati in suprascripto, volentes procedere<br />

ad electionem revisorum ornamentorum de vestimentis mulierum, adeo<br />

quod predicte reformationes illese conserventur auctoritate et vertute remissionis<br />

eis facte per consilium <strong>generale</strong>, unanimiter et concorditer ipsorum nemine discordante,<br />

eligerunt, nominaverunt et deputaverunt ad dictum officium pro uno<br />

anno proxime futuro, incohando dicto die et finiendo, ut sequitur, una cum<br />

officiale domini potestatis:<br />

Christoforum ser Macthei et Petrum Paulozzi porte Sancti Rufini.<br />

Ga<strong>la</strong>ssum Thome et Iacobum Hercu<strong>la</strong>ni porte Per<strong>la</strong>si.<br />

Ser Antonium Nini et Petrum Paulum Zanpe porte Sancti Iacobi.<br />

Raynaldum Petrutii et Apollonum Doni porte Sancti Francisci.<br />

Mactheum ser Macthei et Lodovichum ser Antonii porte Sancte C<strong>la</strong>re.<br />

2. 1468, febbraio 18<br />

Riformanze<br />

Auctoritas data prioribus ordinandi super ornamentis mulierum et<br />

conviviis et cerimoniis funerum<br />

Consilio secreto communis et populi civitatis Asisii, ad sonum campane et<br />

nuntiorum requisitionem, de mandato magnificorum dominorum priorum communis<br />

et populi civitatis Asisii, in audientia secreta pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie in<br />

numero sufficienti congregato et cohadunato, in quo quidem consilio magnifici<br />

domini priores prefati, videlicet Iohannes Franciscus domini Iacobi de presentia,<br />

consensu et voluntate suorum in offitio collegarum, fecit infrascriptas propositas:


262 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Et primo quid videtur et p<strong>la</strong>cet presenti consilio et consiliariis in eo existentibus<br />

statuere, arrenghare, providere et reformare super ornamentis mulierum<br />

huius civitatis, que nimis sumptuose fiunt et ultra conditionem civium in maximum<br />

damnum et detrimentum totius civitatis (...).<br />

Quibus quidem propositis sic ut supra per prefatos dominos priores factis et<br />

a predictis consiliariis auditis et intellectis habitoque inter eos maturo colloquio<br />

et deliberatione tandem super prima proposita victum, conclusum et obtentum<br />

fuit per viginti unum lupinos del sic restitutos et repertos in pisside del sic, una<br />

faba in contrarium reperta non obstante; quod magnifici domini domini priores<br />

communis et populi civitatis Asisii una cum his civibus quos de presenti colloquio<br />

vocare et habere una secum volent cum aliquo doctore dicte civitatis auctoritate<br />

presentis consilii habeant arbitrium, baliam, auctoritatem et potestatem<br />

omnimodam providendi, statuendi, ordinandi, sanciendi et reformandi super ornamentis<br />

mulierum tam factis quam fiendis, super conviviis que a novellis presbiteris<br />

fiunt et super ceremoniis funeralibus quicquid eis videbitur et p<strong>la</strong>cebit<br />

cum adiectione penarum; et quicquid per eos factum, statuitum et ordinatum<br />

fuerit super predictis et predictorum quolibet sit ratum, gratum et firmum tanquam<br />

si factum esset per totum presens consilium cum hoc etiam quod omnis<br />

ordinatio de predictis facienda debeat in volumine statutorum huius civitatis inseri<br />

et quaeri quod a reverendissimo domino gubernatore confirmetur, ita quod<br />

bene valent et roboris firmitatem perpetuam obtineat.<br />

3. 1468, febbraio 19<br />

Riformanze<br />

Electio civium super ornamentis mulierum<br />

Existentes in unum collegialiter congregati magnifici domini priores prefati<br />

in supradicto loco volentes exequi et ad executionem mandare commissionem eis<br />

factam per consilium secretum predictum, de electione civium una secum habendorum<br />

circa ordinationem faciendam super ornamentis mulierum, conviviis presbiteriorum<br />

novellorum et ceremoniis funeralibus unanimiter et concorditer eorum,<br />

nemine discreptante, eligerunt, nominaverunt ac deputaverunt infrascriptos<br />

cives quorum nomina sunt hec, videlicet:<br />

dominus Senensis de Bonaquistis<br />

magister Mariottus de Mannis<br />

dominus Nico<strong>la</strong>us ser Antonii<br />

Rainaldus Sbaraglini<br />

Andreas Philippi<br />

Franciscus Soldani<br />

Francischinus Zampe<br />

ser Franciscus Angeli<br />

Petrus Paulotii.


Assisi<br />

4. 1468, aprile 9<br />

Riformanze<br />

Riformanze sugli ornamenti delle donne<br />

263<br />

Existentes in unum collegialiter congregati magnifici viri Franciscus Philipputii,<br />

Diamantes ser Antonii Rufini, Christoforus Petri Nigri, ser Baptista Iohannis<br />

fornarii, Gregorius Simonitti et Nannes Calzo<strong>la</strong>rii magnifici domini priores communis<br />

et populi civitatis Asisii eiusque comitatus et una cum ser Evangelista ser<br />

Antonii eorum notario et civibus infrascriptis, videlicet: domino Senensis de Bonaquistis,<br />

magistro Mariotto de Mannis, domino Nico<strong>la</strong>o ser Antonii, Rainaldo<br />

Sbaraglini, Andrea Philippi, Francisco Soldani, Francischino Zampe, Petro Paulotii<br />

et ser Francisco Angeli civibus Asisinatensis ad infrascripta electis, vocatis et<br />

habitis in audientia secreta pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie et vacantes circa formam,<br />

ordinem et modum tenendum, servandum et habendum in dicta civitate<br />

Asisii in ornamentis mulierum dicte civitatis et expensis in eis faciendis et in<br />

omnibus ab eisdem dependentibus et emergentibus, visa commissione et auctoritate<br />

eis facta et concessa a consilio secreto dicte civitatis Asisii die decimaoctava<br />

mensis februarii dicti anni celebrato prout manu mei notarii suprascripti et infrascripti<br />

apparet, habitoque inter eos maturo et diligenti colloquio et omnibus visis<br />

et consideratis que super predictis videnda erant et consideranda, tandem Christi<br />

eiusque matris Virginis Marie nominibus invocatis omni meliori modo etc. infrascriptam<br />

legem et sanctionem fecerunt, constituerunt et ordinaverunt ac reformaverunt,<br />

videlicet:<br />

Et primo reformaverunt, ordinaverunt et statuerunt quod nulli mulieri predicte<br />

civitatis Asisii cuiusvis status, preheminentie et conditionis existenti licitum<br />

sit venturis temporibus deferre in dicta civitate eiusque comitatu et districtu aliquod<br />

genus rachami sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt, reformaverunt et ordinaverunt quod equites, doctores, comites<br />

comitatus et viri nobiles dicte civitatis Asisii qui viri nobiles illi intelligantur<br />

et pro nobilibus habeantur, qui in civitate predicta publicis muneribus minime<br />

funguntur non possint nec valeant aliquo modo futuris temporibus exponere in<br />

vestibus et ornamentis uxorum eorum, nisi solum et dumtaxat pro quolibet usque<br />

ad quantitatem centum quinquaginta florenorum, omnibus computatis, exceptis<br />

vestibus quotidianis ac vestibus <strong>la</strong>rgitis ipsis mulieribus a parentibus vel ab aliis<br />

loco parentum sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod popu<strong>la</strong>res non possint nec valeant in<br />

posterum exponere in vestibus et ornamentis uxorum eorum, nisi solum pro<br />

quolibet usque ad quantitatem octoginta florenorum, exceptis vestibus quotidianis<br />

ac vestibus <strong>la</strong>rgitis, ut supra hoc dec<strong>la</strong>rato et expresso, quod eorum uxores<br />

non possint ferre vellutum nisi in manicis camorre neque siricum nisi in foderis<br />

vestium non tamen intelligendo de damaschino aut de sirico cremisino sub pena<br />

infrascripta.


264 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod notarii, mercatores et armigeri seu milites<br />

artem militarem exercentes et mercatores illi intelligantur qui in eorum mercantiis<br />

ad minus quadringentos florenos traficant et hoc possint et cum opus<br />

fuerit ostendere debeant eorum libris et veris cuntis non possint nec valeant exponere<br />

in vestibus et ornamentis uxorum suarum, nisi solum pro quolibet usque ad<br />

quantitatem septuaginta florenorum omnibus computatis, exceptis vestibus quotidianis<br />

ac <strong>la</strong>rgitis ut supra, excepto etiam quod eorum uxores non possint ferre<br />

vellutum neque siricum, nisi modo et ordine predicto sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt et reformaverunt quod artiste dicte civitatis non possint nec<br />

valeant exponere in vestibus et ornamentis suarum uxorum omnibus computatis<br />

et exceptis vestibus quotidianis ac <strong>la</strong>rgitis ut supra, nisi solum et dumtaxat pro<br />

quolibet usque ad quantitatem quadraginta florenorum, hoc dec<strong>la</strong>rato et expresso<br />

quod eorum uxores non possint nec valeant venturis temporibus deferre aliquod<br />

genus velluti, sirici neque deferre possint rosatum et pagonatium, nisi solum et<br />

dumtaxat in manicis camorre sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod ceteri plebei dicte civitatis non possint<br />

nec valeant exponere in vestibus et ornamentis suarum uxorum omnibus computatis<br />

exceptis vestibus quotidianis ac <strong>la</strong>rgitis ut supra, nisi solum et dumtaxat pro<br />

quolibet usque ad quantitatem vigintiquinque florenorum cum hoc quod eorum<br />

uxores non possint ferre aliquod genus velluti, sirici et rosati neque pagonati,<br />

nisi solum in manicis camorre sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt et reformaverunt quod comitatenses dicte civitatis non possint<br />

nec valeant futuris temporibus exponere in vestibus et ornamentis suarum<br />

uxorum omnibus computatis et exceptibus vestibus quotidianis ac <strong>la</strong>rgitis ut supra,<br />

nisi solum et dumtaxat pro quolibet usque ad quantitatem quindecim florenorum<br />

hoc expresso et dec<strong>la</strong>rato quod eorum uxores non possint ferre aliquod<br />

genus velluti, sirici, rosati et pagonatii sub pena infrascripta.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod futuris temporibus parentes mulierum<br />

vel aliquis loco eorum non possint nec valeant <strong>la</strong>rgiri aut dono dare eorum filiabus<br />

adubbum seu arredum, computatis omnibus ornamentis, exceptis vestibus<br />

excedentibus quantitatem viginti florenorum. Et hoc intelligatur ad rationem dotis,<br />

videlicet: florenorum viginti pro quolibet centinario florenorum dotis mulieris<br />

cui tale adubbum <strong>la</strong>rgitur sub pena et ad penam vigintiquinque ducatorum auri<br />

pro quolibet contrafaciente et qualibet vice in predictis et predictorum quolibet<br />

applicandorum pro medietate Camere apostolice dicte civitatis et residui tertia<br />

pars Camere communis Asisii, alia teria pars offitiali executionem facienti applicetur,<br />

alia vero tertia pars exponatur et exponi debeat pro acconcimine et attatione<br />

vie Sancte Marie de Angelis et quod de pena predicta per commune dicte<br />

civitatis nullo modo gratia aliqua fieri possit et casu quo per gubernatorem aut<br />

superiores dicte civitatis de huiusmodi pena gratia in totum vel impartem fieret<br />

communitas Asisii teneatur et debeat proposse et omni conatu incontrarium agere<br />

et taliter operari quod ipsa gratia locum non hebeat sed potius revocetur et<br />

irritetur; et quod quilibet offitialis dicte civitatis pro tempore existens possit,<br />

valeat et debeat contra delinquentes in predictis et predictorum quolibet inquire-


Assisi<br />

265<br />

re, procedere, executionem facere et omnia et singu<strong>la</strong> gerere, facere et exercere<br />

que vigore supradictorum capitulorum et pro eorum observatione gerere, facere<br />

et exercere potest et debet, quibusvis incontrarium facientibus non obstantibus.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod omnia et singu<strong>la</strong> supradicta capitu<strong>la</strong><br />

prout iacent et descripta sunt leguntur et legi debeant per cancel<strong>la</strong>rium dicte<br />

civitatis pro tempore existentem quolibet introitu dominorum priorum dicte civitatis<br />

una cum aliis capitulis qui leguntur.<br />

Super quibus omnibus et singulis capitulis facto et misso sollemni et diligenti<br />

partito ad bussu<strong>la</strong>m lupinos et fabas per prefatos dominos priores, videlicet per<br />

Franciscum Philipputii hoc modo videlicet quicunque vult et sibi p<strong>la</strong>cent suprascripta<br />

capitu<strong>la</strong> et reformationes sit una pars que restituat et ponat lupinum<br />

suum affirmativum in pisside, volentes vero contrarium sit altera pars que restituat<br />

et ponat in pisside fabam suam negativam et contrarium siginificantes, quibus<br />

quidem lupinis et fabis datis et recollettis et deinde per me cancel<strong>la</strong>rium<br />

infrascriptum alta voce numeratis repertum est supradicta capitu<strong>la</strong> et leges p<strong>la</strong>cuisse<br />

prefatis dominis prioribus et civibus suprascriptis, una faba solum incontrarium<br />

restituta et reperta non obstante.<br />

5. 1468, maggio 25<br />

Riformanze<br />

Super ornamentis mulierum<br />

In nomine Domini amen. Hec sunt capitu<strong>la</strong> et reformationes edita per magnificos<br />

dominos priores populi civitatis Asisii et spectabiles cives ad hoc deputatos.<br />

Et primo statuerunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier civium Asisii cuiuscunque<br />

status, gradus et conditionis existat possit deferre aliquod genus indumenti<br />

villuti.<br />

1. Item quod mulieres doctorum, equitum et nobilium civitatis Asisii possint<br />

habere duo indumenta de grana pro qualibet earum, unum videlicet de<br />

rosato, alterum de pagonazo et non plura huius generis et nobiles intelligantur<br />

qui officiis et numeribus communis publicis Asisii non funguntur 1 .<br />

2. Item quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis Asisii cuiuscunque status, gradus et conditionis<br />

existat, audeat vel presumat deferre aliquod genus rachami in indumentis.<br />

3. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque civis Asisinatis que non haberet<br />

in dotem usque ad summam centum florenorum monete currentis ad rationem<br />

XL bolenenos pro quolibet floreno de Marchia possit deferre manichas<br />

villuti cuiuscunque coloris sit seu de sirico in camorris. Alie vero mulieres<br />

1 sul margine <strong>la</strong>terale destro cum additione: et officia intelligantur cum mercede sive<br />

sa<strong>la</strong>rio.


266 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

que haberent in dotem florenos centum similes et abinde supra possint portare<br />

2 .<br />

4. Item quod uxores dictorum civium habentes in dotem centum florenos<br />

et abinde supra possint habere unam vestem de grana non excipiendo foderamenta<br />

de syrico in manicis earum dummodo non sint de velluto.<br />

5. Item quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis Asisii possit portare per<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>pides pretiosos<br />

vel argentum in col<strong>la</strong>nis vel alio modo in veste vel in capite quod ascendat<br />

ultra summam decem florenorum auri et hoc intelligatur de mulieribus militum,<br />

doctorum et nobilium dictorum, quas res nul<strong>la</strong> altera mulier possit vel<br />

valeat portare nec sibi liceat.<br />

6. Item quod alie mulieres civium possint portare in dictis ornamentis<br />

in valorem sex ducatorum auri, quarum mulierum dotes ascendunt ad summam<br />

centum florenorum et abinde supra ad rationem XL bolonenorum de<br />

Marchia pro quolibet floreno; alie vero mulieres quarum dotes essent a centum<br />

florenis infra possint portare in dictis ornamentis usque ad florenos quattuor<br />

similes.<br />

7. Item quod omnia et singu<strong>la</strong> predicta intelligantur esse firma dummodo<br />

dicta ornamenta, indumenta et vestimenta, cinctule, anuli et omnia alia ornamenta<br />

non excedant summam medietatis dotis date vel promisse 3 .<br />

8. Item quod nullus, qui suam filiam vel neptem vel sororem vel aliam<br />

coniunctam dotaverit et nuptui traderit, possit donare vel tradere pro arredis<br />

ultra summam quinte partis dotis date vel promisse.<br />

9. Et quecunque mulier reperta fuerit facere contra predicta seu aliquod<br />

predictorum puniatur ipso facto in quinquaginta ducatis aureis pro qualibet contrafaciente<br />

et qualibet vice; quarum medietas sit et applicetur Camere apostolice<br />

et alterius medietatis una pars sit Camere communis Asisii et altera pars sit pro<br />

reparatione vie Sancte Marie Angelorum. Et quod officialis qui de predictis fecerit<br />

executionem habere debeat unum solidum denariorum pro qualibet libra de<br />

omni eo quod cum effectu devenire fecerit in communi. Et mariti ipsarum mulierum<br />

teneantur ad dictam penam si extant, si non teneantur patres et fratres<br />

pro dictis mulieribus se aliqua ipsarum contrafaciente 4 .<br />

10. Item quod quicunque attemptaverit aliquo quesito colore rumpere vel<br />

infringere dicta capitu<strong>la</strong> vel aliquod ipsorum in totum vel in partem quod ipso<br />

iure sit privatus officio et beneficio communitatis civitatis Asisii in perpetuum.<br />

Et quicunque predicta attemptaverit in aliquo consilio dicte civitatis vel cum<br />

aliquo gubernatore infringere dicta capitu<strong>la</strong> vel aliquod ipsorum, eo ipso qui<br />

aptemptaverit sit privatus ipso iure ut dictum est ultra dictas penas.<br />

2 nel margine <strong>la</strong>terale destro cum additione: excepto omni broccato.<br />

3 Item quod omnia ... vel promisse depennato; sul margine <strong>la</strong>terale sinistro vacat Iulius<br />

cancel<strong>la</strong>rius.<br />

4 sul margine <strong>la</strong>terale destro respice ad folium sequens dissolutum ad hoc signum<br />

quia sequitur hic et in eo est capitulum registri faciendi quod in pagina sequenti vacet.


Assisi<br />

6. 1468, maggio 27<br />

Riformanze<br />

Super funeralibus mortuorum<br />

267<br />

Statuerunt et reformaverunt quod nullus de civitate et comitatu Asisii et in<br />

eis habitantes possint nec debeant ante corpus defuncti portare ad pompam seu<br />

portari facere panes seu vinum cum bestiis vel sine; possint tamen et omnibus<br />

licitum sit dare amore Dei fratribus sancti Francisci vel aliis clericis seu religiosis<br />

de pane et vino aliter quam ad pompam et non ante corpus defuncti, sub pena<br />

decem ducatorum auri pro quolibet contrafaciente et qualibet vice; et quod non<br />

liceat cantare per homines alicuius fraternitatis sicut factum est tempore preterito<br />

sub dicta pena.<br />

Item quod non possint fieri introitus et exitus tempore funeris prout hactenus<br />

consuetum extitit; item quod mulieres dolentes tempore dicti funeris non<br />

posssint exire extra domum in qua corpus defuncti staret nec sequi dictum corpus<br />

dum ad sepelliendum defertur.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona tempore dicti funeris possit nec debeat alta voce<br />

plorare nec funerare; item quod magnifici domini priores dicte civitatis tempore<br />

funeris debeant mittere unum ex familiaribus eorum ad licentiandum omnes qui<br />

convenerunt ad honorandum funus et quod non fiant alique ceremonie aut regratiationes<br />

aliter et alio modo sub dicta pena. Confirmamus predicta capitu<strong>la</strong> et<br />

rata et firmahemus. Aeugubii episcopus Asisii etc. gubernator scripsi.<br />

Datum Asisii, die XXVII maii 1468.<br />

B. Eugubinus<br />

7. 1469, giugno 4<br />

Statuti<br />

De nuptiis non fiendis 5<br />

Statuerunt et ordinaverunt quod nullus de civitate vel commitatu Asisii nuptias<br />

vel expendias aliquas faciat tam dans quam recipiens uxorem, nisi aliquis<br />

forensis venerit ad ipsam parente<strong>la</strong>m, in quo casu possit dictus forensis duos<br />

cives ad commedendum ducere ad domum dantis vel recipientis uxorem et non<br />

plures; et recipiens uxorem per se vel alium non debeat ad domum soceri vel<br />

alterius unde uxorem transduceret mictere aliquid ensenii vel p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s nisi unum<br />

par p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>rum et unum par sotu<strong>la</strong>riorum et non plures; et dans uxorem nullos<br />

5 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, De nuptiis non fiendis.


268 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pannos <strong>la</strong>neos mictat loco doni vel ensenii nisi unum par tantum; et nullus pro<br />

sponsa ad domum viri capsam vel cofinum vel canistrum mictat; et nul<strong>la</strong> mulier<br />

maritata seu nupta portet et si secus fecerit contrafaciens in decem libris denariorum<br />

condempnetur; et nul<strong>la</strong> mulier nec aliquis homo, quando sponsa ad domum<br />

viri vadit vel ad maritum, vel postea, audeat, presummat dare dicte sponse<br />

mancias nec aliquid aliud quod ad domum trahi possit; et nul<strong>la</strong> mulier audeat<br />

ire vel mictere ad mancias alicuius sponse nec antequam vadat ad maritum nec<br />

etiam post eam ad penam pro qualibet domina et qualibet vice, in quolibet<br />

predictorum casuum, centum solidorum denariorum; et nul<strong>la</strong> mulier seu domina<br />

audeat vel presummat ire per civitatem Asisii ad invitandum alias dominas ut<br />

vadant seu veniant ad domum viri seu sponsi ad dictam penam centum solidorum;<br />

et nullus vadat nec ire debeat ad dandum seu dari faciendum alicui domine<br />

que ingrederetur aliquod monasterium, nec alicui presbitero quando caneret<br />

vel celebraret missam, vel diacono quando primo caneret Evangelium aliquas<br />

mancias nec aliquid aliud quod ad domum trahi possit; et si quis contrafecerit in<br />

aliquo predictorum penam decem librarum denariorum incurrat pro qualibet vice;<br />

et quod eligantur in qualibet porta duos custodes secreti qui teneantur, quando<br />

aliqua sponsa iret ad maritum vel aliqua domina intraret in monasterium vel<br />

quando presbiter caneret missam novam vel diaconus caneret primum Evangelium,<br />

quando aliquis ex dictis casibus evenerit, ire ad dominum potestatem vel<br />

capitaneum et in predictis contrafacientes denunciare; et potestas et capitaneus<br />

cui denunciatum fuerit teneatur et debeat mictere unum ex notariis suis ad faciendum<br />

inquisitionem de predictis; et si custodes predicti ut supra electi non<br />

denuntiaverint penam decem librarum denariorum incurrant pro quolibet et qualibet<br />

vice. Teneantur vero custodes predicti predicta denuntiare predictis dominis<br />

vel alicui eorum tribus diebus antequam mulieres vel çithe iture sint ad maritum;<br />

et quando aliqua çitha seu sponsa iret ad maritum, nullus presummat ante vel<br />

post mictere vel micti facere aliquem panem mellitum seu casiatum pena centum<br />

solidorum denariorum pro quolibet et qualibet vice; et simili pena puniatur recipiens<br />

vel receptans predicta, salvo quod quando aliqua çita vel sponsa iret ad<br />

maritum de civitate in comitatum vel extra, sive de commitatu vel aliunde extra<br />

districtum Asisii venerit ad civitatem Asisii tunc licitum sit ire equester pro dicta<br />

sponsa sive çita; et de predictis potestas et capitaneus et ipsorum quilibet teneatur<br />

fieri facere publicum bannimentum cum duobus tubis ad hoc ut deveniat ad<br />

notitiam singulorum; et maritus cuiuslibet mulieris tam de civitate quam de commitatu<br />

vel aliquis pro eo ante traductum sue uxoris per tres dies domino potestati<br />

vel capitaneo, pena centum solidorum denariorum, debeat notificare; et<br />

omnia et singu<strong>la</strong> supradicta et quodlibet predictorum, in quolibet predictorum<br />

casuum, habeant et intelligantur in hominibus et mulieribus de civitate Asisii<br />

quemadmodum de civibus; et de predictis et quolibet predictorum, custodes predicti<br />

et sindici vil<strong>la</strong>rum et castrorum commitatus Asisii teneantur contrafacientes<br />

denuntiare pena decem librarum denariorum pro quolibet et qualibet vice; et<br />

cuilibet de civitate et commitatu Asisii sit licitum facientes contra predicta vel<br />

predictorum aliquod denunciare et accusare et nomen suum teneatur in secre-


Assisi<br />

269<br />

tum; et habeat medietatem banni seu condempnationis; et quod per dominos<br />

priores populi eligantur custodes predicti; et predicti domini potestas vel capitaneus<br />

et quilibet eorum teneantur de predictis omnibus et singulis inquirere diligenter<br />

contra omnes et singulos facientes contra predicta vel aliquod predictorum;<br />

et si de predictis fuerint negligentes ipsi vel alteri ipsorum perdat quilibet<br />

de suo sa<strong>la</strong>rio quinquaginta libras denariorum et comuni Asisii applicentur.<br />

De ornamentis mulierum 6<br />

Quoniam sepe contingit propter varias et inutiles mulierum curiositates mariti<br />

bona consumi in earum inutilibus vestibus atque ornamentis, volentesque in<br />

predictis necessario providere, statuerunt et ordinaverunt quod uxores doctorum,<br />

militum et nobilium civitatis Asisii non possint habere nisi duas vestes de grana<br />

et unam aliam vestem et unam camorram velluti pro qualibet ipsarum; et quod<br />

una sit de rosato, altera de pagonatio de grana; et non possint habere quoquomodo<br />

plures de simili panno; et nobiles intelligantur illi qui non funguntur publicis<br />

officiis dicte civitatis cum sa<strong>la</strong>rio excepto officio capitaneatus campi Sancte<br />

Marie Angelorum; et quod mulieres que haberent in dotem centum florenos aut<br />

plures possint habere unam vestem de grana et in manicis possint uti foderis<br />

sete, dummodo non sint de villuto; et quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate que<br />

haberet in dotem centum florenos et infra monete ad baiochos quinquaginta pro<br />

floreno possit portare aliquod genus rachami in aliqua veste sive camorra sub<br />

pena decem librarum denariorum pro qualibet muliere contrafaciente et pro qualibet<br />

vice, solvenda per earum maritos, que pena intelligatur et sit applicata pro<br />

dimidia Camere apostolice dicte civitatis, pro quarta officio de hoc executionem<br />

facienti et pro alia quarta accusatori. Sed mulieres que haberent in dotem centum<br />

florenos aut plures possint portare rachamum usque ad valorem duorum<br />

ducatorum auri; et uxores doctorum, militum et nobilium possint portare in<br />

rachamis usque ad extimationem quatuor ducatorum auri; et si excederent dictum<br />

valorem incidant in penam suprascriptam applicandam ut supradictum; et<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate que non haberet in dotem adminus centum<br />

florenos aut plures ad ratam quinquaginta baiochorum possit ferre manichas villuti<br />

aut sete cuiuscumque coloris in earum camoris sub pena predicta. Sed illis<br />

que haberent in dotem centum florenos aut plures liceat portare sed non de<br />

brocchato auri aut argenti sub dicta pena; et quod uxores dictorum equitum et<br />

nobilium prefatorum possint habere unam cinturam pro qualibet earum extimationis<br />

decem et octo florenorum ad plus de moneta ad quinquaginta baiocchos<br />

pro floreno computando cinturam et fornimentum totum argenti vel auri et manufacturam.<br />

Alie vero que haberent in dotem centum florenos aut plures possint<br />

pro qualibet earum habere unam cinturam extimationis duodecim floreno-<br />

6 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, De ornamentis mulierum.


270 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rum similium; at alie que haberent in dotem infra centum florenos similes non<br />

possint çonam habere excedentem extimationem sex florenorum similium computando<br />

cingulum et fornimentum; et quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate possit<br />

portare per<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>pides pretiosos, argentum autem aurum in col<strong>la</strong>nis aut in capite<br />

aut in veste aut camorris aut alio quocumque modo excedendo valorem decem<br />

florenorum auri, sub pena quatuor ducatorum similium ut supra applicandorum.<br />

Sed uxores doctorum, equitum et nobilium predictorum possint ferre in dictis<br />

rebus et ornamentis usque ad dictam extimationem decem ducatorum; et alie<br />

que haberent in dotem centum florenos aut plures possint portare in dictis ornamentis<br />

usque ad valorem sex ducatorum auri. Ille vero que haberent in dotem<br />

minus vel infra centum florenorum possint in dictis ornamentis portar[e] ad valorem<br />

quatuor florenorum monete ad rationem quinquaginta baiocchorum pro<br />

quolibet floreno; et quod quecumque mulier de civitate aut commitatu portaret<br />

aut portari faceret in contemptum presentium capitulorum aliquam vestem, camorram,<br />

cintu<strong>la</strong>m, rachamum, col<strong>la</strong>nam aut alia ornamenta contra formam dictorum<br />

capitulorum in domo aut extra domum, in dorso, in equo aut alio animali,<br />

sive alio quocumque manifesto modo, pro omni vice, incidat in pena maritus<br />

mulieris contrafacientis quatuor ducatorum auri applicanda ut supra; et ultra<br />

dictam quantitatem quatuor ducatorum remaneat in arbitrio magnificorum dominorum<br />

priorum populi et concilii secreti pro tempore cogi faciendi dictum maritum<br />

ad solvendum usque in summam viginti ducatorum auri ut supra applicandorum.<br />

Quod potestas et capitaneus teneantur mictere ubi domini congregantur 7<br />

Potestas et capitaneus vel eius notarii pro predictis investigandis et melius<br />

inveniendis in omnibus casibus supradictis vel aliquo predictorum sub pena prestiti<br />

sacramenti et pena vigintiquinque librarum denariorum. Statuerunt et ordinaverunt<br />

quod teneantur et debeant quolibet die dominico et festivo mictere<br />

unum suum notarium cum uno ex suis familiaribus et unum baiulum comunis<br />

ad ecclesias principales dicte civitatis, videlicet: Sancti Petri, ubi requiescit corpus<br />

beati Victorini, Sancti Rofini, Sancti Francisci et Sancte C<strong>la</strong>re et ad alias<br />

ecclesias ad quas ire consueverunt domine cum ornamentis supradictis et ad<br />

domos et loca ubi fieret aliquod corteggium vel essent domine congregate pro<br />

matrimonis vel alia quacumque de causa; et siquam vel siquas contrafacientes<br />

invenerint ipsi vel aliquis ex predictis notariis in aliquo predictorum casuum inquirat,<br />

scribat et referat dominis potestati vel capitaneo vel iudici eorum cuius<br />

re<strong>la</strong>tioni cum dicto baiuli vel uno ipsorum saltim habeatur pro legitimo testimonio<br />

per quod possit et debeat ad executionem procedere; de quibus potestas et<br />

7 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod potestas et capitaneus teneantur mictere<br />

ubi domini congregantur.


Assisi<br />

capitaneus vel iudex eorum vel alius officialis possint vel debeant per scindicatum<br />

communis scindicari.<br />

Quod mulieres non possint portare vestes schol<strong>la</strong>tas nec trasinum nisi<br />

prout in capitulo continetur 8<br />

271<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod ex hoc tempore imposterum nul<strong>la</strong> mulier<br />

de dicta civitate aut commitatu aut forensis habitans possit portare scol<strong>la</strong>turam<br />

in vestibus aut camorris excedentem quatuor digitos a radice colli a parte posteriori<br />

et duos digitos a parte anteriori a furcu<strong>la</strong> pectoris, ad penam unius ducati auri<br />

marito uxoris contrafacientis totiens quotiens contrafactum fuerit et eandem penam<br />

incurrat sutor qui vestem aut camorram confecerit in contrarium et ipsammet penam<br />

incidat officialis non faciens executionem de dicta scol<strong>la</strong>tura contra promissionem<br />

quando sibi fuerit denuntiatum aut ipse per se invenisset fuisse contrafactum<br />

retinendum de suo sa<strong>la</strong>rio tempore sui scindicatus; et nomen denuntiatoris aut<br />

accusatoris teneatur secretum; qui denuntiator sive accusator lucretur quartam partem<br />

pene ut supra; et sub eadem pena applicanda ut supra dicte mulieris teneantur<br />

portare unum pannum lineum et non bombicinum qui coperiat dictam scol<strong>la</strong>turam<br />

usque ad radicem colli, videlicet: de vestibus aut camorris factis usque in<br />

presens tempus sed vestes que a modo fient non possint scol<strong>la</strong>ri nisi quantum<br />

supradictum est, sub dicta pena totiens incurrenda quotiens contrafactum fuerit,<br />

solvenda per maritum ipsarum contrafacientium ut supra; et quod nulli dictarum<br />

mulierum liceat ferre in vestibus caudam sive trascinum excedens unum palmum<br />

comune manus dum mulier habet p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s in pedibus; et quando aliquod dubium<br />

oriretur de longitudine trascini sive scol<strong>la</strong>ture maioris que in futurum fieret, officialis<br />

dicte civitatis possit precipere duabus mediocris mulieribus, sub pena unius<br />

floreni pro qualibet earum inobedientium, ut cum iuramento iudicent verum; et<br />

hoc non obstante indubio credatur officiali cum iuramento sibi deferendo per<br />

magnificos dominos priores populi pro tempore existentes; et quelibet mulier contrafaciens<br />

et similiter sutor et officialis negligens quilibet ipsorum incidat in penam<br />

quatuor ducatorum pro qualibet vice applicandam ut supra.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere contentis in<br />

capitulo 9<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu dicte civitatis<br />

possit ferre vestes neque camorras neque manicas neque foderas manicarum<br />

8 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod mulieres non possint portare vestes<br />

schol<strong>la</strong>tas nec trasinum nisi prout in capitulo continetur.<br />

9 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere<br />

contentis in capitulo.


272 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de grana et multo minus de villuto, neque cinturam aliquam excedentem valorem<br />

trium florenorum monete ad quinquaginta baiocchos pro floreno, intelligendo<br />

cinturam cum fornimeto, neque scol<strong>la</strong>turam neque trascinum neque aliam<br />

rem contra formam suprascriptorum capitulorum sub pena quatuor ducatorum<br />

auri incurrenda, qualibet vice per dictas mulieres, sutores et officiales negligentes<br />

ut supra applicanda.<br />

Quod ubi pena non esset limitata intelligatur quatuor ducatorum 10<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod in omni capitulo presentium capitulorum<br />

contra mulieres et ornamenta ipsarum ubi pena expresse limitata non appareret<br />

intelligatur quatuor ducatorum applicanda pro dimidia Camere apostolice,<br />

pro quarta accusatori, quando accusator esset, et pro quarta officiali exequenti et<br />

nomen accusatoris sit secretum; et ubi accusator non interveniret dimidia dicte<br />

pene sit officialis exequentis.<br />

Quod vera dos mulierum intelligatur prout in capitulo continetur 11<br />

Item statuerunt et ordinaverunt ad tollendas omnes fraudes que commicti possent<br />

in promissionibus dotium faciendarum inposterum et incontractibus ipsarum;<br />

et ad removendum superfluum excessum ornamentorum et vestimentorum ac ornamentorum<br />

et cinturarum dictarum mulierum hoc perpetuo servari debeat; quod<br />

quotiencumque reperirentur plura instrumenta uniusmet dotis semper stetur instrumento<br />

maioris summe quod semper locum habeat preceteris, nec contra illud opponi<br />

possit quoquomodo per aliud instrumentum antea vel postea factum, nec per<br />

privatam scripturam neque per testes neque per aliumquemque modum; et semper<br />

summa dotis promictende dec<strong>la</strong>rari debeat, nec possi quoquo modo remicti ad arbitrium<br />

aut dec<strong>la</strong>rationem alicuius cuiusvis conditionis sub pena vigintiquinque ducatorum<br />

auri cuilibet parti contrahenti que reperiretur aliquo tempore contrafecisse<br />

que pena exnunc applicata intelligatur pro quarta parte Camere apostolice dicte<br />

civitatis, pro alia quarta Monti Pietatis, pro alia accusatori, si accusator intervenerit,<br />

sin autem due partes Monti Pietatis applicentur, et pro alia officiali executionem de<br />

predictis facienti; et nichilominus nul<strong>la</strong> dec<strong>la</strong>ratio remissa ut supra fieri quoquo<br />

modo possit; et si dec<strong>la</strong>ratio fieret sit ipso iure nul<strong>la</strong> et nullus notarius debeat<br />

rogari de instrumento ubi remisso huiusmodi fiat et multo minus de instrumento<br />

dec<strong>la</strong>rationis dotis per remissionem faciende sub pena vigintiquinque librarum ut<br />

supra applicandarum per ipsum notarium incurrenda; et nichilominus instrumentum<br />

remissionis et dec<strong>la</strong>rationis huiusmodi nullius efficatie sit aut momenti.<br />

10 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod ubi pena non esset limitata intelligatur<br />

quatuor ducatorum.<br />

11 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod vera dos mulierum intelligatur prout<br />

in capitulo continetur.


Assisi<br />

Quod nullus obligatus intelligatur aliquid dare pro aredo 12<br />

273<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nullus civis dicte civitatis qui suam<br />

filiam, neptem, sororem aut aliam sibi coniunctam dotaret aut nuptui traderet<br />

teneatur nec obligatus intelligatur aliquo modo aliquid donare pro arredo aut<br />

alio ornamento nisi solum quantum procederet ex sua spontanea voluntate. Sed<br />

si voluerit aliquid donare non possit excedere extimationem tertie partis vere<br />

dotis.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus mortui ultra tres domos 13<br />

Videntes et cognoscentes quod quando in civitate Asisii aliqua persona moritur<br />

nimis excessive fiunt expense in cera et aliis circa funus et sepulturam ipsius<br />

persone mortue; et in his etiam dum celebrantur lugubria nimis indecentes et<br />

transgressivi modi tenentur et per sepe per consanguineos mortui plus agitur<br />

quam nationi requiratur; et ultra expenditur quam exigant facultates. Idcirco volentes<br />

pro bono comunitatis et singu<strong>la</strong>rum personarum in predictis remedia et<br />

refrenationem apponere, providerunt et ordinaverunt quod quandocumque aliqua<br />

persona moreretur in civitate Asisii vel eius commitatu longe a civitate Asisii per<br />

duo miliaria quod deinceps eo tempore quo celebrabitur funus ipsius persone<br />

mortue, nul<strong>la</strong> mulier audeat vel presummat ire post mortuum vel mortuam ultra<br />

tres domos distantes a domo ubi fuerit et unde trahetur corpus mortui dum ad<br />

seppelliendum feretur ad penam cuilibet mulieri contrafacienti centum solidorum<br />

denariorum pro qualibet vice auferendam de dote sua pro comuni civitatis Asisii<br />

summarie et de facto per dominum potestatem vel capitaneum populi dicte civitatis<br />

Asisii; et notarius et officialis vadat ad videndum et inquirendum pro contrafacientibus<br />

ad predicta.<br />

Qui dominus potestas vel capitaneus de omni eo quod de pena predicta in<br />

dicto comuni effectualiter venire faciet, habeat et habere debeat tres solidos denariorum<br />

pro qualibet libra denariorum et residuum ipsius pene sit communis predicti.<br />

Quod non dentur candele nisi ad domum mortui 14<br />

Item providerunt et ordinaverunt quod dum corpus defuncti vel defuncte<br />

trahetur de domo pro portando ad sepelliendum illi boni homines sive bonus<br />

homo qui deputabuntur et deputati fuerint ad dandum ceram et super expensis<br />

12 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod nullus obligatus intelligatur aliquid<br />

dare pro aredo.<br />

13 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus<br />

mortui ultra tres domos.<br />

14 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod non dentur candeli nisi ad domum<br />

mortui.


274 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

funeris non possint nec debeant aliquo modo dare pa<strong>la</strong>m vel secrete in aliqua<br />

ecclesia, nec in aliquo loco, nisi solummodo ad domum ubi erit et unde trahetur<br />

corpus ad sepelliendum aliquam cande<strong>la</strong>m sive pecuniam alicui presbitero sive<br />

monacho vel clerico, fratri aut fraticello, salvo tamen et excepto quod ipsi boni<br />

homines sive bonus homo quod sic deputati fuerint ut dictum est possint impune<br />

dare in il<strong>la</strong> ecclesia ubi mortuus vel mortua sepellietur tres vel quatuor ad<br />

plus cande<strong>la</strong>s officiatori supra corpus mortui: unam cande<strong>la</strong>m tenenti aquam benedictam,<br />

unam cande<strong>la</strong>m tenenti thus sive incensum et satisfacere illi qui foveam<br />

fecerit de <strong>la</strong>bore suo; Et quod dicti boni homines sive bonus homo qui ut<br />

dictum est sic deputati fuerint dum ceram dabunt ad domum unde trahetur<br />

corpus defuncti vel defuncte non possint dare nisi quatuor cande<strong>la</strong>s pro quolibet<br />

fratre, presbitero, monacho vel alteri clerico dicenti missam et cuilibet de fraternitate<br />

unam cande<strong>la</strong>m; et cuilibet tubatori et preceptori custodie cande<strong>la</strong>s quatuor<br />

et cuilibet continenti unam cande<strong>la</strong>m, exceptis guardianis sive custodibus<br />

ecclesiarum et abbatibus quibud dentur octo candele; et etiam priori Sancti Rofini;<br />

vicario episcopi et aliis prepositis ecclesiarum, dentur candele octo et non<br />

plures; magistris in sacra pagina et canonicis ecclesie Sancti Rofini dari possint<br />

sex candele pro quolibet. Et quod predicta omnia et singu<strong>la</strong> in presenti capitulo<br />

et ordinamento contenta observentur et observari debeant per dictos bonos homines<br />

sive dictum bonum hominem ad penam vigintiquinque librarum denariorum<br />

tam proximioribus consanguineis defuncti vel defuncte quam dictis bonis<br />

hominibus vel bono homini pro quolibet ipsorum contrafaciente et qualibet vice<br />

auferendum summare et de facto pro comuni civitatis Asisii per dictum potestatem<br />

vel capitaneum populi dicte civitatis; qui dominus potestas vel capitaneus de<br />

omni eo quid de dicta pena venire fecerit in comuni effectu aliter habeat et<br />

habere debeat tres solidos denariorum pro qualibet libra denariorum et residuum<br />

ipsius pene sit et esse debeat communis predicti et dominus domus puniatur<br />

in dicta pena.<br />

Quanta cera et candele possint dari et portari ad mortuum 15<br />

Item providerunt, decreverunt et ordinaverunt quod pro quolibet defuncto et<br />

qualibet defuncta, sepelliendo et sepellienda, dari possint ad domum solummodo,<br />

modo et forma predictis candele usque ad quantitatem et numerum predictum<br />

in totum et non ultra et portare ante corpus mortui dum fertur ad sepelliendum<br />

sex tortitia usque in pondus sex librarum cere, sive quatuor tortitia usque in<br />

dictum pondus et non ultra ad penam consanguineo vel consanguineis proximioribus<br />

heredibus defuncti vel defuncte contrafacientibus vigintiquinque librarum<br />

denariorum pro qualibet vice auferendum ut dictum est de aliis penis per dictum<br />

dominum potestatem vel capitaneum; Et quod ipsi potestas vel capitaneus<br />

15 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quanta cera et candele possint dari et portari<br />

ad mortuum.


Assisi<br />

275<br />

habeant similiter tres solidos denariorum pro qualibet libra de omni eo quod de<br />

dicta pena in dicto communi effectualiter venire fecerit et ipsius communis sit<br />

residuum dicte pene.<br />

De indumentis lugubrosis non fiendis nisi prout in capitulo continetur 16<br />

Item providerunt, ordinaverunt et decreverunt quod quando celebrabitur funus<br />

sive actus lugubris alicuius defuncti vel defuncte nullus consanguineus sive<br />

consanguinea vel alia persona qualitercumque actinens ipsis defuncto vel defunctae<br />

induere possit aliquod indumentum novum lugubre nisi solummodo uxor<br />

defuncti et filii et filie legitimi et naturales defuncti et non plures persone se<br />

induant nec induere possint ad penam vigintiquinque librarum denariorum pro<br />

quolibet sive qualibet contra faciente et qualibet vice auferendam ut de aliis<br />

penis supradictum est pro dicto comuni. Et dicti domini potestas et capitaneus<br />

de eo quod de dicta pena in dicto comuni effectualiter venire fecerint habeant<br />

tres solidos denariorum pro qualibet libra denariorum ac etiam in casu quo aliqua<br />

mulier non habens moriretur remanentibus ex ea filiis vel filiabus uno sive<br />

pluribus tunc possint se induere sine pena ut supra.<br />

Quod domini potestas et capitaneus mictant suos officiales ad domum<br />

mortui 17<br />

Item providerunt, decreverunt et ordinaverunt quod potestas et capitaneus<br />

populi civitatis Asisii tam qui nunc sunt quam qui pro tempore fuerint ad<br />

penam decem florenorum auri retinendorum de sa<strong>la</strong>rio ipsorum teneantur et<br />

debeant mictere sepius quando et secundum quod persone morientur in civitate<br />

officiales et familiares ipsorum ad domum et ad ecclesias ad rimandum et<br />

investigandum de predictis et de ipsis diligenter inquirere et repertos et repertas<br />

culpabiles punire summarie et de facto in penis predictis; et nichilominus<br />

quelibet persona possit contrafacientem et contrafacientes in predictis vel aliquo<br />

predictorum cum uno teste fidedigno coram dictis dominis potestate et<br />

capitaneo et eius curia denunciare et accusare; et nomen accusatoris et denuntiatoris<br />

teneatur in credentia. Et habeat dictus dominus potestas et capitaneus<br />

de omni eo quod ex tali denuntia vel accusa in dicto comuni venire fecerit<br />

cum effectu tres solidos denariorum pro qualibet libra denariorum et accusator<br />

vel denuntiator de eo quod ex sua denuntia vel accusatione venerit in<br />

dicto comuni habeat tertiam partem et residuum sit et esse debeat comunis<br />

predicti.<br />

16 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, De indumentis lugubrosis non fiendis nisi<br />

prout in capitulo continetur.<br />

17 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod domini potestas et capitaneus mictant<br />

suos officiales ad domum mortui.


276 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quod corpus mortui extra civitatem non possit micti inter civitatem 18<br />

Item ad obviandum nefandis casibus qui forsan occurrere possent et ad tollendum<br />

omnem suspitionem que exoriri posset in posterum statuerunt et ordinaverunt<br />

quod si contingerit aliquem mori extra civitatem Asisii quomodocumque<br />

et qualitercumque cuiuscumque conditionis, gradus et preheminentie existeret eius<br />

cadavere non remictatur nec remicti possit aliquo quesito colore in dictam civitatem<br />

per aliquam personam sub pena et ad penam centum librarum denariorum<br />

pro quolibet contrafaciente et qualibet vice; et similem penam incurrant portantes<br />

dictum corpus et post ipsum venientes in dictam civitatem et assotiantes ad<br />

ecclesiam vel ad domum mortui. Et quod potestas et capitaneus teneantur et<br />

debeant de predictis et quolibet predictorum inquirere et repertos culpabiles<br />

punire in penis predictis; et habeant et habere debeant solidos tres denariorum<br />

pro qualibet libra de omni eo et toto quod effectualiter venire fecerint in comuni.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> licentia faciendi contra predicta dari possit per dominos priores<br />

civitatis Asisii nec per aliquem alium officialem sub simili pena incurrenda<br />

pro quolibet contrafaciente et qualibet vice et licentia si daretur non valeat nec<br />

teneat ipso iure.<br />

Quod compater et commater non dent affigliatis ultra contenta in<br />

capitulo 19<br />

Nullus compater vel commater statuimus et ordinamus quod debeat alicui<br />

affigliato maschulo vel femine per se vel per alium facere aliquas expensas nisi<br />

solum lumen cere; et qui contra fecerit penam centum solidorum denariorum<br />

incurrat; et quilibet ad accusandum admictatur et habeant medietatem pene sive<br />

banni et condempnantur et nomen eius teneatur in credentia.<br />

8. 1473, aprile 11<br />

Riformanze<br />

Sopra gli ornamenti delle donne<br />

Super nimio ornatu mulierum refrenando et remittendo duas partes de tribus<br />

ex bonis communis mobilibus tantum et non de immobilibus ac etiam do-<br />

18 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod corpus mortui extra civitatem non<br />

possit micti inter civitatem.<br />

19 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 16, 1543. Statuti, Quod compater et commater non dent affigliatis<br />

ultra contenta in capitulo.


Assisi<br />

277<br />

nando similiter duas partes pecuniarum communis iis qui occulte habuissent de<br />

pecuniis et bonis communis mobilibus tantum, fuit consultum et deliberatum<br />

solemniter obtento partito per omnes lupinos albos compertos in pisside quod<br />

de dicto nimio mulierum ornatu modificant et de depi<strong>la</strong>tione et subtractione<br />

facta per impios cives de pecuniis et bonis communis mobilibus fiat proposita in<br />

concilio generali ut in eo deliberetur maturius quid agendum.<br />

Dicto die XI aprilis<br />

Concilio generali populi magnifice civitatis Asisii heri per hodie bandito ut<br />

moris est et hodie convocato et coadunato ad exhortationes venerabilis patris<br />

fratris Augustini de Perusio ordinis Minorum Predicatorum in dicta civitate ac<br />

etiam congregato in au<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tii solite residentie magnificorum dominorum priorum<br />

populi dicte civitatis fuerunt facte infrascripte due proposite, prius proposite<br />

et obtencte in concilio secreto, videlicet:<br />

Utile et <strong>la</strong>udabile videtur ut nimius mulierum ornatus modificetur et refrenetur<br />

(...).<br />

Super ornatu mulierum et refrenando auctoritas data prioribus et XII civibus<br />

super Monte Pietatis.<br />

Super mulierum nimio ornatu redditis pluribus consiliis fuit tandem deliberatum<br />

et solemniter obtenctum per sexagintatres lupinos albos uno nigro in contrarium<br />

non obstante, quod serventur constitutiones facte olim per venerabilem<br />

patrem Iacobum de Marchia et inserantur volumini statutorum et eorum observatio<br />

publice bandiatur per precones communis Asisii; que constitutiones possint,<br />

si videbitur, corrigi et modificari ac in melius mutari sive aliter minui vel addi<br />

per venerabilem fratrem Augustinum patrem predicatorem et magnificos dominos<br />

priores et duodecim cives super Monte Pietatis et agenda per eos ex nunc<br />

sint rata et perpetuo firma perdurent et plenum sortiantur effectum tanquam<br />

facta, disscussa, digesta atque examinata et auctenticata in presenti concilio in<br />

contrarium facientibus quibuscunque non obstantibus.<br />

9. 1473, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Copia capitulorum ad superfluum mulierum ornatum refrenandum<br />

Copia capitulorum ad superfluum mulierum ornatum refrenandum edita<br />

per magnificos dominos priores populi civitatis Asisii et duodecim cives super<br />

Monte Pietatis cum presentia venerabilis patris fratris Augustini de Perusia<br />

ex ordine Minorum de observantia nuncupatorum auctoritate concilii generalis<br />

confirmatorum per reverendum patrem et dominum dominum Iohannemantonium<br />

Campanum episcopum Aprutinum Fulginei, Asisii etc. gubernatorem,<br />

que capitu<strong>la</strong> in maternum sermonem reducta fuerunt pluries et diversis<br />

locis civitatis bandita per publicos precones dicte civitatis quorum tenor


278 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

est talis, videlicet. Uxores doctorum, militum et nobilium duas vestes de grana<br />

habere possunt.<br />

Primo quod uxores doctorum, militum et nobilium magnifice civitatis Asisii<br />

possint habere duas vestes de grana et unam aliam vestem et unam camorram<br />

velluti pro qualibet ipsarum et de grana intelligatur quod altera sit de rosato,<br />

altera de pagonatio et non possint habere plures de simili panno et nobiles<br />

intelligantur illi qui non funguntur publicis officiis dicte civitatis cum sa<strong>la</strong>rio,<br />

excepto officio capitaneatus campi Sancte Marie Angelorum.<br />

De rachamis.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate que haberet in dotem infra centum<br />

florenos monete ad baiochos quinquaginta pro floreno possit portare aliquod<br />

genus rachami in aliqua veste sive camorra sub pena decem librarum denariorum<br />

pro qualibet muliere contrafaciente et pro qualibet vice solvente per earum maritos,<br />

que pena intelligatur applicata pro dimidia Camere apostolice dicte civitatis,<br />

pro quarta officiali de hoc executione facienti et pro alia quarta accusatori;<br />

sed mulieres que haberent in dotem centum florenos aut plures possint portare<br />

rachamum usque ad valorem duorum ducatorum auri; et uxores doctorum, militum<br />

et nobilium possint portare in rachamis usque ad estimationem quatuor<br />

ducatorum auri et si excederent dictum valorem incidant penam suprascriptam<br />

applicandam ut iam dictum est.<br />

De manicis velluti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate que non haberet in dotem adminus<br />

centum florenos aut plures ad rationem quinquaginta baiocchorum possit ferre<br />

manicas villuti aut sete cuiuscunque coloris in earum camorris sub pena predicta,<br />

sed illis que haberent in dotem centum florenos aut plures liceat portare<br />

sed non de broccato auri aut argenti sub dicta pena.<br />

Habentes in dotem centum florenos aut plures unam vestem grane habere<br />

possunt.<br />

Item quod dicte mulieres que haberent in dotem centum florenos aut plures<br />

possint habere unam vestem de grana et in manicis possint uti foderis sete dummodo<br />

non sint de velluto. Si qua mulier in contemptum presentium capitulorum<br />

aliquid portaret contra ipsorum formam quam penam maritus incidat.<br />

Item quod quecunque mulier de dicta civitate aut comitatu portaret aut portari<br />

faceret in contemptum presentium capitulorum aliquam vestem, camorram,<br />

cinctu<strong>la</strong>m, rachamum, col<strong>la</strong>nam aut alia ornamenta contra formam dictorum capitulorum<br />

in domo aut extra domum, in dorso, in equo vel alio animali sive alio<br />

quocunque manifesto modo pro omni vice incidat in penam maritus mulieris<br />

contrafacientis quatuor ducatorum auri applicandam ut supra et de ipsa pena<br />

nunquam possit fieri aliqua gratia et ultra dictam quantitatem quatuor ducatorum<br />

remaneat in arbitrio magnificorum dominorum priorum populi et concilii<br />

secreti pro tempore cogi facientes dictum maritum ad solvendum usque in summam<br />

viginti ducatorum auri ut supra applicanda.<br />

De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate possit portare per<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>pides pretio-


Assisi<br />

279<br />

sas, argentum aut aurum in col<strong>la</strong>nis aut in capite aut in veste aut camorris aut<br />

alio quocunque modo excedendo valorem decem florenorum auri sub pena quatuor<br />

ducatorum similium ut supra applicanda. Sed uxores doctorum, equitum et<br />

nobilium predictorum possint ferre in dictis rebus et ornamentis usque ad dictam<br />

estimationem decem ducatorum; et alie que haberent in dotem centum florenos<br />

aut plures possint portare in dictis ornamentis usque ad valorem sex ducatorum<br />

auri; ille vero que haberent in dotem minus vel infra centum florenos possint in<br />

dictis ornamentis portare ad valorem quatuor florenorum monete ad rationem 50<br />

baiochorum.<br />

De cincturis.<br />

Item quod uxores doctorum, equitum et nobilium prefatorum possint habere<br />

unam cincturam pro qualibet earum estimatione decem et octo florenorum ad<br />

plus de moneta ad 50 baiocchos pro floreno computando cincturam et foramentum<br />

totum argenti vel auri et manifacturam; alie vero que haberent in dotem<br />

centum florenos aut plus possint pro qualibet earum habere unam cincturam<br />

estimatione duodecim florenorum similium; at alie que haberent in dotem infra<br />

centum florenos similes non possint zonam habere excedente estimatione sex<br />

florenorum similium computando cingulum et furamentum.<br />

De arredo.<br />

Item quod nullus civis dicte civitatis qui suam filiam, neptem, sororem aut<br />

aliam sibi coniunctam dotaret aut nuptui tenderet teneatur nec obligatus intelligatur<br />

aliquo modo aliquid donare pro arredo aut alio ornamento nisi solum<br />

quantum procederet ex sua spontanea voluntate, sed si voluerit aliquid donare<br />

non possit excedere estimationem tertie partis vere dotis.<br />

De scol<strong>la</strong>turis.<br />

Item quod ex hoc tempore in posterum nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate aut<br />

comitatu aut forensis habitans possit portare scol<strong>la</strong>turam in vestibus aut camorris<br />

excedentem quatuor digitos a radice colli a parte posteriori et duos digitos a<br />

parte anteriori a furcu<strong>la</strong> pectoris ad penam unius ducati auri marito uxoris contrafacientis<br />

totiens quotiens contrafactum fuerit et eandem penam incurrat sutor<br />

qui vestem aut camorram confecerit in contrarium et ipsammet penam incidat<br />

officialis non faciens executionem de dicta scol<strong>la</strong>tura contra permissionem quando<br />

sibi fuerit denuntiatum aut ipse per se invenisset fuisse contrafacturum retinendam<br />

de suo sa<strong>la</strong>rio tempore sui sindicatus; et nomen denuntiantis aut accusantis<br />

teneatur secretum; qui denuntiator sive accusator lucretur quartam partem<br />

pene ut supra; et sub eadem pena applicanda ut supra dicte mulieres teneantur<br />

portare unum pannum lineum et non bombicinum qui coperiat dictam scol<strong>la</strong>turam<br />

usque ad radicem colli videlicet de vestibus aut camorris factis usque in<br />

presens tempus, sed vestes que amodo fient non possint scol<strong>la</strong>ri nisi quantum<br />

supra dictum est sub dicta pena totiens incurrenda quotiens contrafactum fuerit<br />

solvenda per maritos ipsarum contrafacientium ut supra.<br />

De trascino sive caude.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> dictarum mulierum liceat ferre in vestibus caudam sive trascinum<br />

excedens unum palmum comunem manus dum mulier habet p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s in


280 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pedibus; et quando aliquod dubium oriretur de longitudine trascini sive maioris<br />

scol<strong>la</strong>ture que in futurum fieret, officialis dicte civitatis precipere possit duabus<br />

mediocribus mulieribus sub pena unius floreni pro qualibet earum inobedientia<br />

ut cum iuramento iudicent verum, et hoc non obstante in dubio credatur officiali<br />

cum iuramento sibi deferente per magnificos dominos priores populi pro tempore;<br />

et qualibet mulier contrafaciens et similiter sutor et officialis negligens quilibet<br />

ipsorum incidat in penam quatuor ducatorum pro qualibet vice applicandam<br />

ut supra.<br />

De prohibitis mulieribus ex comitatu.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier de comitatu dicte civitatis possit ferre vestes neque<br />

camorras neque manicas neque foderas manicarum de grana et multo minus de<br />

velluto neque cincturam aliquam excedentes valorem trium florenorum monete<br />

ad 50 baiocchos pro floreno, intelligendo cincturam cum fornimento neque scol<strong>la</strong>turam<br />

neque trascinum neque aliam rem contra formam suprascriptorum capitulorum<br />

sub pena quatuor ducatorum auri incurrenda qualibet vice per dictas<br />

mulieres, sutores et officiales negligentes ut supra applicanda.<br />

Dec<strong>la</strong>ratio penarum.<br />

Item quod in omni capitulo presentium capitulorum ubi pena expresse limitata<br />

non apparet intelligatur quatuor ducatorum applicanda pro dimidia Camere<br />

apostolice, pro quarta accusatori quando accusator esset et pro quarta officiali<br />

exequenti et nomen accusatoris sit secretum et ubi accusator non interveniret<br />

dimidia dicte pene sit officialis exequentis.<br />

De promissionibus dotium.<br />

Item ad tollendas omnes fraudes que committi possent in promissionibus<br />

dotium faciendis in posterum et in contractibus ipsarum et ad removendum superfluum<br />

excessum ornamentorum et vestimentorum ac cincturarum dictarum<br />

mulierum hoc perpetuo servari debeat quod quotienscunque reperirentur plura<br />

instrumenta uniusmet dotis semper stetur instrumento maioris summe, quod semper<br />

locum habeat pre certis nec contra illud opponi possit quoquo modo per<br />

aliud instrumentum antea vel postea factum nec per privatam scripturam neque<br />

per testes neque per alium quemcumque modum; et semper summa dotis promittende<br />

dec<strong>la</strong>rari debeat nec possit quoquo modo remitti ad arbitrium aut dec<strong>la</strong>rationem<br />

alicuius cuiusvis conditionis sub pena vigintiquinque ducatorum auri<br />

cuilibet parti contrahenti que reperirentur aliquo tempore contrafecisse, que pena<br />

ex nunc applicata intelligatur pro quarta parte Camere apostolice dicte civitatis,<br />

pro alia quarta monti pietatis, pro alia accusatori si accusator intervenerit, sin<br />

autem due partes monti applicentur et pro alia officiali executionem de predictis<br />

facienti; et nihilominus nul<strong>la</strong> dec<strong>la</strong>ratio remissa ut supra fieri quoquo modo possit<br />

et si dec<strong>la</strong>ratio fieret sit ipso iure nul<strong>la</strong>; et nullus notarius debeat rogari de<br />

instrumento ubi remissio huiusmodi fiat et multo minus de instrumento dec<strong>la</strong>rationis<br />

dotis per remissionem faciendam sub pena vigintiquinque librarum ut supra<br />

applicanda per ipsum notarium incurrenda et nihilominus instrumentum remissionis<br />

et dec<strong>la</strong>rationis huiusmodi nullius efficacie sit aut momenti.<br />

Item quod presentia capitu<strong>la</strong> inserantur volumini statutorum prefate civitatis<br />

et confirmari petantur a reverendissimo domino Campano episcopo Aprutino


Assisi<br />

281<br />

Fulginei etc. gubernatore et de ipsis servandis invio<strong>la</strong>biliter prestetur iuramentum<br />

per quemlibet potestatem futurum dicte civitatis et in principio officii cuiuslibet<br />

potestatis predicte civitatis publice bandiantur ad maiorem omnem notitiam et<br />

maxime ipsorum potestatum.<br />

Signatura prefati reverendissimi domini Campani gubernatoris Fulginei etc.<br />

erat talis videlicet: confirmamus capitu<strong>la</strong> et constitutiones seu reformationes suprascriptas<br />

et ea atque eas invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus sub penis supra<br />

contenctis. Campanus episcopus Aprutinus gubernator manu propria. Datum<br />

Asisii 12 maii MCCCCLXXIII.<br />

A. Senensis<br />

10. 1473, maggio 12<br />

Ordinamenti<br />

Copie capitulorum ad superfluum mulierum ornatum refrenandum et<br />

bandimentum super ipsis proc<strong>la</strong>mandum 20<br />

1. In primo che le moglie de doctori, cavalieri e gentilomini de <strong>la</strong> magnifica<br />

cità d’Asesi possano havere dui vestimente de grana et un’altra veste et una<br />

camorra de velluto per ciascuna donna: et de grana s’intende una de rosato e<br />

l’altra de pagonazzo e non più de simili panni et li gentilomini s’intendano quelli<br />

che non usano officii publici de <strong>la</strong> dicta cità con sa<strong>la</strong>rio, excepto l’officio del<br />

capitanato del campo de Santa Maria de l’Angeli.<br />

2. Item che niuna donna de <strong>la</strong> dicta cità che havesse de dote manco de<br />

cento fiorini, possa portare alcuna guarnitione de rachamo in alcuna guarnitione<br />

de sue vestimenta o camorre, socto pena de dece libre de denari per ciascuna<br />

donna contrafacente et per ciaschevolte, da pagarse da li mariti loro; <strong>la</strong> quale<br />

pena per <strong>la</strong> mità s’intende applicare per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> Camera apostolica de <strong>la</strong><br />

dicta cità et per <strong>la</strong> quarta all’officiale che ne farà <strong>la</strong> executione, et l’altra quarta<br />

all’acusatore; ma le donne che havessero in dote cento fiorini o più de cento,<br />

possano portare rachami fine al<strong>la</strong> valuta de dui ducati d’oro et le moglie de<br />

doctori o cavalieri o gentilomini, possano portare dicti rachami fine al valore de<br />

quattro ducati d’oro, et passando dicta valuta, cadano ne le pene soprascripte da<br />

applicarse come è dicto.<br />

20 Si tratta del<strong>la</strong> trasposizione in “volgar lingua” del documento precedente, scritta in<br />

un duerno cartaceo rintracciato, insieme ad altra documentazione di diverso tenore, nel 1989<br />

tra le carte del Sacro Convento di Assisi ma appartenenti all’archivio storico comunale dove<br />

furono ricollocate se pure in fascicoli miscel<strong>la</strong>nei. Sul margine sinistro superiore del<strong>la</strong> prima<br />

carta compare, di mano posteriore, l’annotazione: – Prammatica sopra il superfluo ornato<br />

delle donne. 1473 –.


282 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

3. Item che nisuna donna de <strong>la</strong> prefata cità che non havesse in dote almancho<br />

cento fiorini o più, a cinquanta baiocchi per fiorino, possa portare maniche<br />

de velluto né de seta de nisuno colore in loro camorre, socto <strong>la</strong> pena de<br />

sopra; ma a quelle che havessero in dote cento fiorini o più li sia licito portarle<br />

ma non de broccato d’oro, né de argento, alle pene predicte.<br />

4. Item che dicte donne quali havessero in dote cento fiorini o più, possano<br />

havere una veste de grana et in nele maniche possano usare fodere de seta<br />

purché non siano de velluto.<br />

5. Item che qualunca donna de <strong>la</strong> dicta cità o contado portasse o facesse<br />

portare in dispregio de li presenti capitoli, alcuna veste, camorra, centura, rachamo,<br />

col<strong>la</strong>ne o altri ornamenti contro <strong>la</strong> forma de dicti capitoli, in casa o de fore<br />

de casa, a dosso o a cavallo o per altro modo apparente, per ogni volta cada in<br />

pena el marito de <strong>la</strong> donna contrafacente, de 4 ducati d’oro da applicarse come<br />

de sopra et d’essa pena non si ne possa fare mai gratia et oltre dicti 4 ducati sie<br />

in arbitrio de magnifici signori priori et conseglio secreto, che saranno per lo<br />

tempo, de farli pagare da li 4 ducati fine al<strong>la</strong> somma de XX ti .<br />

6. Item che niuna donna de <strong>la</strong> dicta cità possa portare perle, pietre pretiose,<br />

argento o oro in col<strong>la</strong>ne o in capo o in vestimenti overo camorre per altro<br />

modo che passi el valore de dece fiorini d’oro, al<strong>la</strong> pena de 4 ducati d’oro come<br />

de sopra da applicarse; ma le donne de doctori, cavalieri et gentilomini predicti<br />

possano portarle fine al<strong>la</strong> valuta predicta et l’altre che havessero in dote cento<br />

fiorini o più, le possano portare fine al valore de sei ducati d’oro: et quelle che<br />

havessero mancho de cento fiorini in dote, possano portare in dicti ornamenti<br />

fine al<strong>la</strong> stima de quattro fiorini a cinquanta baiocchi per fiorino.<br />

7. Item che le donne de doctori, cavalieri et gentilomini de dicta cità possano<br />

havere una cintura per ciascuna d’esse, de estimatione de dece et octo<br />

fiorini al più, a cinquanta baiocchi per fiorino, computando <strong>la</strong> cintura et lo<br />

fornimento tucto de le dicte et infrascripte donne et non altremente, et l’altre<br />

donne che havessero cento fiorini o più, possano havere una centura per uno de<br />

dodeci fiorini simili, ma l’altre che havessero manco de cento fiorini per dote,<br />

non possano havere dicte una centura, se non de prezzo de sei fiorini al più,<br />

socto <strong>la</strong> dicta pena ut supra, da applicarse.<br />

8. Item che niuno citadino de dicta cità al quale sua figlio<strong>la</strong> o nepote o<br />

sorel<strong>la</strong> o altra sua coniuncta dotasse o altramente mandasse a marito, sia tenuto,<br />

né s’intende obligato per alcuno modo a donarli per arredo et altri ornamenti,<br />

alcuna cosa si non quanto procedesse de sua spontanea voluntà: ma volendoli<br />

pure donare, non posse passare <strong>la</strong> stima de <strong>la</strong> terza parte de <strong>la</strong> vera dote.<br />

9. Item che da mo’ inanti, nisuna donna de <strong>la</strong> dicta cità o suo contado o<br />

forestiera in essi habitante, possa portare scol<strong>la</strong>tura in vestimenti o camorre<br />

che passi quactro dete da <strong>la</strong> radice del collo da <strong>la</strong> parte de reto et dui dete da<br />

<strong>la</strong> parte denanti da <strong>la</strong> forcu<strong>la</strong> del pecto a pena d’uno ducato al marito de <strong>la</strong><br />

donna contrafaciente, tante volte quante se contrafarà, da applicarse come de<br />

sopra: et <strong>la</strong> medesima pena incurre lo sartore che tagliasse dicte veste o camorre<br />

in contrario et <strong>la</strong> medesima pena incurra ancho l’officiale che non faces-


Assisi<br />

283<br />

se <strong>la</strong> executione de dicte cose da poiché li fusse stato denuntiato o lui per sé<br />

havesse trovato esserse contrafacto da retenerseli dal suo sa<strong>la</strong>rio al tempo del<br />

sindicato et lo nome del denuntiatore o accusatore si debbia tenere secreto et<br />

guadagni et quarto de le pene ut supra; et socto <strong>la</strong> dicta pena da applicarse<br />

come de sopra, le dicte donne siano tenute portare uno panno de lino, et non<br />

de bambace, che copra le dicte scol<strong>la</strong>ture fine al<strong>la</strong> radice del collo, cioè de le<br />

veste o vero camorre facte fine al presente; ma quelle si havessero a fare per<br />

l’avenire, non si possano scol<strong>la</strong>re più che commo dicto e al<strong>la</strong> dicta pena tante<br />

volte, quante si contrafarà, da pagarse per loro mariti come de sopra è stato<br />

dechiarato.<br />

10. Item che a niuna de dicte donne sia licito portare nele vestimenta code<br />

o trascino che passi un palmo comune de mano, havendo le pianelle in piedi et<br />

quando ci intervenesse dubio alcuno de dicta longhezza de coda o vero de le<br />

scol<strong>la</strong>ture da farse per l’avenire, toccate nel capitolo proximo, l’officiale possa<br />

commandare a dui donne mediocri al<strong>la</strong> pena de uno fiorino per ciascuna d’esse<br />

che fusse inobediente, che con lo iuramento in mano, habino a iudicare el vero,<br />

et niente de meno si creda in dubio a l’officiale con lo iuramento da darseli per<br />

li magnifici signori priori per lo tempo et ogni donna contrafacesse, et similiter<br />

lo sartore et l’officiale negligente cada in pena ciascuno de 4 ducati d’oro per<br />

volta da applicarse ut supra.<br />

11. Item che niuna donna del contado de <strong>la</strong> dicta cità possa portare<br />

veste né camorre, né maniche, né fodere de maniche de grana de nisuna guarnitione<br />

de panno et molto manco de velluto, né centura alcuna che passi el<br />

valore de tre fiorini de moneta a L ta baiocchi per fiorino, intendendo <strong>la</strong> cintura<br />

con lo fornimento, né scol<strong>la</strong>tura, né trascino, né altra cosa contra <strong>la</strong> forma<br />

de soprascripti capitoli, socto <strong>la</strong> pena de 4 ducati d’oro da incurresi per ogni<br />

volta che si contrafarà per dicte donne, sartori o officiali negligenti, da applicarse<br />

ut supra.<br />

12. Item che in ogni capitolo de li presenti capitoli dove <strong>la</strong> pena non<br />

fusse expresse limitata, s’intenda de quactro ducati d’oro da applicarsi per <strong>la</strong><br />

mità al<strong>la</strong> Camera apostolica, per lo quarto all’accusatore quando ci fusse et per<br />

lo quarto all’officiale exequente et lo nome de l’accusatore sempre sie tenuto<br />

ce<strong>la</strong>to, et dove accusatore non fusse, <strong>la</strong> mità de tucta <strong>la</strong> pena sie de l’officiale<br />

exequente.<br />

13. Item a levare via tucte le fraudi che si potessero commettere nel<br />

promettere de le dote et in neli contenuti d’esse et similiter a rimanere lo<br />

superfluo et excessivo ornamento de vestimenti, cinture et altri ornati de le<br />

donne predicte, perpetuamente questo se debbia servare: che a ogni volta che<br />

si trovassero più instrumenti de una medesima dote, sempre si stia e debbia<br />

stare all’istrumento de <strong>la</strong> magiore summa et quello habbia luoco, forza et<br />

vigore, né contra esso si possa opponere per alcuno modo per alcuno altro<br />

instrumento prima o de poi facto, né per privata scriptura, né per testimonii,<br />

né per veruno altro modo et sempre <strong>la</strong> somma de <strong>la</strong> dote da promettersi, si<br />

debbia dechiarare et non si possa per alcuno modo remettere ad arbitrio o


284 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dechiaratione de alcuno de qualunche conditione sia, socto pena de XXV ducati<br />

d’oro a ciascuna de le parti contractanti, quali per alcuno tempo si trovassero<br />

havere contrafacto, <strong>la</strong> quale pena ex nunc s’intende applicata per <strong>la</strong> quarta<br />

parte al<strong>la</strong> Camera apostolica, per <strong>la</strong> quarta al Monte de <strong>la</strong> pietà, per l’altra<br />

quarta all’accusatore et si accusatore non ci fusse, per le due parte al dicto<br />

Monte et per l’altra quarta all’officiale che ne farà <strong>la</strong> executione; et nientedemeno<br />

nisuna dechiaratione da alcuno se possa fare contro <strong>la</strong> forma del presente<br />

capitolo et si se facesse ipso iure, sit nul<strong>la</strong> et niuno notario debbia<br />

rogarse de instromento dove si remette a dechiaratione de alcuno, né mancho<br />

si debbia rogare de dichiaratione de dote che poi si facesse al<strong>la</strong> pena de esso<br />

notario de XXV libre de denari ut supra da applicarse et tale instrumento ex<br />

nunc sit nullo et invalido.<br />

14. Item che dicti presenti capitoli si insereranno nel volume de l’altri statuti<br />

de <strong>la</strong> prefata magnifica cità et habianosi a confermare per <strong>la</strong> reverendissima<br />

signoria de monsignore lo governatore de dicta cità etc., et <strong>la</strong> observantia d’essi<br />

si dia in iuramento a ciascuno potestà de <strong>la</strong> dicta cità et bandiscanose in principio<br />

de l’officio loro a notitia magiore de ogni persona et maxime de li potestade<br />

prelibati.<br />

Confirmamus capitu<strong>la</strong> et constitutiones seu reformationes supra scriptas et ea<br />

atque eas invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus sub penis supra contentis. C. episcopus<br />

Aprutinus, gubernator manu propria.<br />

(SI) Datum Asisii, XII maii MCCCCLXXIII S. Senensis.<br />

11. 1481, maggio 6<br />

Riformanze<br />

Super scol<strong>la</strong>turis et insolentiis mulierum<br />

Nel consiglio <strong>generale</strong>, in suffienti numero congregato, interfuit reverendus<br />

dominus episcopus Asisii qui multa exposuit ad observationem capitulorum olim<br />

editorum per sanctam recordationem fratrem Iacobum de Marchia super scol<strong>la</strong>turis,<br />

trasinis et ornatu ac insolentiis mulierum.<br />

Reformatio negocio mulierum.<br />

Super narratis per reverendum dominum episcopum reformatum fuit per 49<br />

lupinos albos, octo nigris in contrarium repertis nihil obstante, quod auctoritate<br />

presentis generalis concilii reverendus dominus episcopus, magnifici domini priores<br />

una cum illis civibus quos volent ad id convocare habeant arbitrium super<br />

trascinis, col<strong>la</strong>nis, trasinis et hornamentis mulierum augendi et minuendi capitu<strong>la</strong><br />

olim edita per sanctam recordationem fratrem Iacobum de Marcha; et quicquid<br />

egerit super predictis valeat et teneat pleno iure non secus quam si fieret per<br />

<strong>generale</strong>m concilium.


Assisi<br />

12. 1481, maggio 9<br />

Riformanze<br />

Electio civium super col<strong>la</strong>nis, codis et hornamentis mulierum<br />

285<br />

Magnifici domini priores cum presentia reverendi domini episcopi Asisii volentes<br />

exequi commissionem eis datam a generali concilio super negocio mulierum<br />

eligerunt infrascriptos cives, quorum nomina sunt videlicet:<br />

Andreas Philippi, Francischinus Zampe, Amatuccius Evangeliste, ser Polydorus<br />

Ludovici super insolentiis mulierum.<br />

13. 1481, maggio 11<br />

Riformanze<br />

Decreta super codis et hornamentis mulierum<br />

Reverendus dominus episcopus, magnifici domini priores et IIII or cives electi et<br />

deputati super ornatu mulierum collegialiter congregati et cohadunati in pa<strong>la</strong>tio<br />

episcopali pro eorum officio <strong>la</strong>udabiliter exercendo, volentes exequi commissionem<br />

eis datam a generali concilio dicte civitatis statuerunt et ordinaverunt quod omnia<br />

statuta posita in volumine statutorum civitatis Asisii super hornamentis mulierum,<br />

codis sive trasinis et scol<strong>la</strong>turis edita per sanctam memoriam fratrem Iacobum de<br />

Marcha servent et observari debeant prout iacent sub penis in eis contentis et pro<br />

observatione eorum is modus servetur videlicet: quod liceat unicuique immictere in<br />

scriptis cum testibus transgressores scribendo nomina mulierum delinquentium cum<br />

nominibus maritorum et cum testibus, et scriptas hec continentes immictere debeant<br />

in tamburo qui tamburus singulis XV diebus per dominos priores pro tempore<br />

existentes aperiatur manu cancel<strong>la</strong>rii comunis; quas scriptas dictus cancel<strong>la</strong>rius teneatur<br />

portare potestati eam protestationem ut faciat etc. eis executionem et prius<br />

debeat dictus cancel<strong>la</strong>rius registrare dictas apodissas et facta registratione presentare<br />

ut supra domino potestati eam protestationem quod nisi exegerit, ponetur ad<br />

computum sui sa<strong>la</strong>rii; qui cancel<strong>la</strong>rius habeat pro suo <strong>la</strong>bore quolibet mense solidos<br />

viginti pro quolibet floreno qui ad cameram deveniet omni meliori modo etc.<br />

14. 1508, aprile 16<br />

Riformanze<br />

Reformatio quod ordinentur capitu<strong>la</strong> pro refrenandis ornamentis mulierum<br />

et iuvenum<br />

Secundo. Super ornamentis mulierum et vanis expensis novarum inventionum<br />

vestimentorum iuvenum removendis et resecandis quia est maxima per-


286 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nities et abusio in civitate, super qua fuit conclusum et obtentum dictu dicti<br />

consultoris per 53 lupinos albos, una nigra in contrarium non obstante. Qui<br />

domini priores una cum reverendo patre predicatore procurent habere copiam<br />

capitulorum Perusinorum, quibus habitis conformant cum capitulis olim<br />

conditis beati Iacobi de Marca ordinis Minorum de observantia, si repperiuntur<br />

vel non; et ita corrigant et reforment prout eis melius et honestus videbitur<br />

pro bono civitatis et ita publicentur et observentur auctoritate presentis<br />

consilii.<br />

15. 1508, aprile 16<br />

Riformanze<br />

Super ornamentis superfluis mulierum<br />

Secundo. Super ornamentis superfluis mulierum moderandis et similiter novarum<br />

inventionum vestimentorum iuvenum resecandis expensis et caligarum varietatibus<br />

removendis pro expensis removendis etc. prout suasum est per reverendum<br />

patrem fratrem Franciscum de Venetiis predicatorem eximium ut provideatur<br />

prout noviter fecerunt Perusine qui habuerunt super his capitu<strong>la</strong> a civitate<br />

Florentie (...).<br />

Super secunda de ornamentis mulierum etc. domini priores una cum patre<br />

predicatore et 4 eligendis reforment prout eis videbitur.<br />

Super secunda de ornamentis mulierum moderandis ut supra dixit quod<br />

domini una cum reverendo patre predicatore predicto procurent habere copiam<br />

capitulorum Perusinorum quibus habitis conforment il<strong>la</strong> cum capitulis<br />

beati fratris Iacobi de Marchia de hac materia loquentibus quod ita reforment<br />

prout eis melius videbitur pro bono civitatis et ita observentur auctoritate presentis<br />

consilii.<br />

P<strong>la</strong>cuit consilio secreto. Obtentum per 53, una nigra non obstante.<br />

16. 1543<br />

Statuti<br />

De nuptiis non fiendis 21<br />

De ornamentis mulierum 22<br />

21 Vedi n. 7, 1469. Statuti, De nuptiis non fiendis.<br />

22 Vedi n. 7, 1469. Statuti, De ornamentis mulierum.


Assisi<br />

Quod potestas et capitaneus teneantur mictere ubi domine congregantur 23<br />

Quod mulieres non possint portare vestes schol<strong>la</strong>tas nec trasinum nisi<br />

prout in capitulo continetur 24<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere contentis in capitulo 25<br />

Quod ubi pena non esset limitata intelligatur quatuor ducatorum 26<br />

Quod vera dos mulierum intelligatur prout in capitulo continetur 27<br />

Quod nullus obligatus intelligatur aliquid dare pro aredo 28<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus mortui ultra tres domos 29<br />

Quod non dentur candeli nisi ad domum mortui 30<br />

Quanta cera et candele possint dari et portari ad mortuum 31<br />

De indumentis lugubrosis non fiendis nisi prout in capitulo continetur 32<br />

Quod domini potestas et capitaneus mictant suos officiales ad domum<br />

mortui 33<br />

287<br />

23 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod potestas et capitaneus teneantur mictere ubi domi-<br />

ne congregantur.<br />

24 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod mulieres non possint portare vestes schol<strong>la</strong>tas nec<br />

trasinum nisi prout in capitulo continetur.<br />

25 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier de commitatu audeat contrafacere con-<br />

tentis in capitulo.<br />

26 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod ubi pena non esset limitata intelligatur quatuor<br />

ducatorum.<br />

27 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod vera dos mulierum intelligatur prout in capitulo<br />

continetur.<br />

28 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod nullus obligatus intelligatur aliquid dare pro aredo.<br />

29 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier audeat ire post corpus mortui ultra<br />

tres domos.<br />

30 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod non dentur candeli nisi ad domum mortui.<br />

31 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quanta cera et candele possint dari et portari ad mortuum.<br />

32 Vedi n. 7, 1469. Statuti, De indumentis lugubrosis non fiendis nisi prout in capitu-<br />

lo continetur.<br />

33 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod domini potestas et capitaneus mictant suos officiales<br />

ad domum mortui.


288 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quod corpus mortui extra civitatem non possit mitti inter civitatem 34<br />

Quod compater et commater non dent affigliatis ultra contenta in<br />

capitulo 35<br />

17. [1543]<br />

Annotazione 36<br />

Anchora prohibisce tanto a huomini quanto a donne che non habbino a<br />

portare penne, medaglie o altri.<br />

18. 1555, ottobre 27<br />

Riformanze<br />

6. Quid agendum super statutis faciendis circa mulieres.<br />

19. 1563, febbraio 7<br />

Riformanze<br />

Super moderatione dotium et vestimentorum<br />

Si videtur aliquid providere super immoderatis dotibus mulierum et vestimentis<br />

tam ipsarum mulierum quam hominum.<br />

Super moderatione dotium et vestimentorum.<br />

Super tertia proposita dixit et consuluit quod in presenti consilio eligantur<br />

duo cives pro quolibet terzerio, eligendi per terzeria, qui cives habeant auctoritatem<br />

una cum dominis gubernatore et prioribus faciendi capitu<strong>la</strong> super huiusmodi<br />

materia, habita prius informatione a locis convicinis de dictis capitulis et habeant<br />

etiam auctoritatem moderandi dotes dande monialibus et quomodo sint<br />

solvende dicte dotes et ipsa capitu<strong>la</strong> confirmari faciendi per superiores prout<br />

opus fuerit.<br />

34 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod corpus mortui extra civitatem non possit micti inter<br />

civitatem.<br />

35 Vedi n. 7, 1469. Statuti, Quod compater et commater non dent affigliatis ultra<br />

contenta in capitulo.<br />

36 Il testo, una breve annotazione, compare in fondo al<strong>la</strong> disposizione sul<strong>la</strong> creazione<br />

dei terzieri cittadini voluta da Ascanio, card. di Rimini, legato dell’Umbria.


Assisi<br />

289<br />

Que consultatio fuit obtenta in consilio secreto per pal<strong>la</strong>s viginti unam, una<br />

pal<strong>la</strong> contraria et in consilio generali fuit obtenta per pal<strong>la</strong>s quatraginta novem,<br />

quatuor pallis contrariis.<br />

Super moderatione dotium et vestimentorum.<br />

Super tertia proposita dixit et consuluit quod confirmat et quod dicti homines<br />

eligendi ut supra auctoritatem habeant moderandi et reformandi dotes, vestimenta<br />

et omnia alia necessaria civitati et magnifici domini priores curare debeant<br />

habere copiam capitulorum civitatum que reformaverunt huiusmodi negocia.<br />

Que consultatio fuit obtenta in consilio secreto per pal<strong>la</strong>s decem et novem,<br />

tribus pallis contrariis et in consilio generali fuit obtenta per pal<strong>la</strong>s quatraginta<br />

octo, quinque pallis contrariis.<br />

Magnificus iuris utriusque doctor dominus Sperellus de Sperellis alter consultor<br />

qui suscepto iuramento confirmavit.<br />

20. 1575, marzo 6<br />

Riformanze<br />

Provisio super vestimentis mulierum<br />

Magnificus dominus Padovanus Ugolinus prudentissimus consultor servatis<br />

insuper publica utilitate dixit quod in primo consilio faciendo fiat proposta de<br />

moderatione vestum et ornamentorum mulierum et quod decretum fuit obtentum<br />

in utroque consilio non obstantibus quibuscunque in contrarium.<br />

21. 1575, marzo 13<br />

Riformanze<br />

Quid agendum super vestimentis et ornamentis mulierum nimis splendide<br />

indecentis in grave damnum et detrimentum nostre civitatis<br />

Mulierum vestimenta moderentur.<br />

Magnificus dominus utriusque iuris doctor, dominus Padovanus Ugolinus alter<br />

prudentis consultor, servatis etc. super 2° dixit quod eligantur quatuor de<br />

quolibet terzerio, qui una cum dominis prioribus habeant auctoritatem presentis<br />

consilii, moderandi ornamenta et vestimentorum mulierum conficiendi capitu<strong>la</strong><br />

super huiusmodi moderamine et procurandi confirmationem a dominis superioribus<br />

cum auctoritate faciendi exequi contra trasgressores ordinamentorum in tali<br />

materia faciendorum cum brachio superiorum. Qua sententia fuit in consilio secreto<br />

obtenta non obstante una pal<strong>la</strong> contraria et in consilio generali fuit obtenta,<br />

non ostantibus duabus pallis contrariis, etc.


290 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Deputati super vestimentis mulierum.<br />

Deinde in dicto consilio fuerunt electi infrascripti ad faciendum capitu<strong>la</strong> super<br />

moderatione vestimentorum et ornamentorum mulierum:<br />

dominus Pomponius Bonagiustus, Alexander Binus, dominus Ioseph Maghettus,<br />

Pamphilus Alexandri pro terzerio Sancti Francisci.<br />

dominus Sperellus de Sperellis, magister Galienus Vigi<strong>la</strong>ns, Alfonsus Nicolosus,<br />

Ioannes Thomas Pacis pro terzerio Sancti Rufini.<br />

dominus Padovanus Ugolinus, dominus Cecchonus Costa, dominus Ioannes<br />

Mateus Alovisius, Nico<strong>la</strong>us Sbaraglinus pro terzerio Dive Marie.<br />

22. [1575] 37<br />

Bando<br />

Provvisioni et ordini novamente fatti dal<strong>la</strong> magnifica città di Ascesi<br />

intorno al vestire delle donne<br />

Volendo li molto magnifici signori priori del<strong>la</strong> città di Assisi e li signori<br />

deputati dal magnifico consiglio <strong>generale</strong> di essa città conforme al<strong>la</strong> autorità a<br />

loro concessa dal sudetto magnifico consiglio, di loro maturo consiglio et deliberatione<br />

con participatione del reverendissimo monsignor Phelippo Gerio per <strong>la</strong><br />

gratia di Dio vescovo di detta città, provedere et moderare il sontuoso et inmoderato<br />

vestire che fanno le donne di essa città con spese vane et inutile, trapassando<br />

di gran longa il termine del honesto et tuttavia più crescendo nel abuso et<br />

corute<strong>la</strong> del politico vivere, in grave offesa del<strong>la</strong> divina Maestà et danno delle<br />

loro fameglie in ogni tempo e maxime in questo anno santo, nel quale debbasi<br />

più che in ogni altro tempo <strong>la</strong>sciare le pompe et vanità come da ciaschuno<br />

Christiano nel santissimo baptesmo è stato promesso però come ze<strong>la</strong>nti del utile<br />

publico, persuasi dal sudetto reverendissimo monsignore come vigi<strong>la</strong>nte pastore<br />

supramodo desideroso del<strong>la</strong> salute delle anime et conservatione del suo grege<br />

hanno stabiliti et firmati le infrascritte moderationi, ordinatione et capituli, pregando<br />

il reverendissimo monsignor Monte Valente di Perugia et Umbria, governatore<br />

<strong>generale</strong>, gli piaccia confirmarli et approvarli, ordinando et comandando<br />

con publico bando che da hora inanzi, da qualunque persona vi verrà compresa,<br />

sieno invio<strong>la</strong>bilmente observati a <strong>la</strong>ude del omnipotente Idio et salute di detta<br />

magnifica città. Et prima per essere il modesto vestire delle donne tanto lodevo-<br />

37 Sebbene il documento non sia datato, è facilmente riconducibile al 1575 per almeno<br />

tre motivi: <strong>la</strong> sua collocazione fisica all’interno del registro è fra due altri documenti di detto<br />

anno; il vescovo Filippo Geri ricoprì <strong>la</strong> sua carica fino a questo medesimo anno (cfr. Hierarchia<br />

Catholica Medii et Recentioris Aevi, a cura di L. SCHMITZ-KALLENBERG, Monasterii,<br />

1923); <strong>la</strong> citazione circa “questo anno santo” è evidentemente ascrivibile proprio al 1575.


Assisi<br />

291<br />

le et di buon esempio, si ordina et espressamente si prohibisce et comanda che<br />

non sia donna di Assisi o habitante in essa città et suo territorio di qualsivoglia<br />

stato, grado, conditione et qualità, che ardischi da hora inanzi, portare berete di<br />

sorte alcuna videlicet.<br />

Possino et sia loro lecito portare capelli di seta simplici senza ornamento di<br />

oro, argento, medaglie, piume o altra sorte di ornamento ma schieti con un sol<br />

cordone, benda o vello simplice, il quale ornamento non excedi il valore di<br />

mezo scudo.<br />

In capo non possino portare nisciuna di loro cuffie né legature o conciature<br />

di testa, né ornamenti di oro, argento, perle o altra mistura, ma solo di seta<br />

simplice, che non excedi il valore di un scudo, tra <strong>la</strong> cuffia, bendele o altra<br />

aconciatura videlicet.<br />

Non sia chi portar possa in capo fronzoli, canache, perle o altra sorte di<br />

adobamenti videlicet.<br />

Non possino, né sia loro licito come di sopra, portare alle orechie alcuna<br />

sorte di pendenti, anelletti o altri vani ornamenti videlicet.<br />

Si concede loro che possano portare una col<strong>la</strong>na de oro, il valore del<strong>la</strong> quale<br />

non excedi vintecinque scudi con <strong>la</strong> fatura et un vezo de perle o vero di granati<br />

o coralli etiam con una crocetta o vero un pendente o agnusdei, pure che non<br />

excedi il prezo di diece scudi computatovi il vezo pendente, crocetta o agnusdei,<br />

avertendo che non possano portare, né havere se non uno di detti vezi et una<br />

col<strong>la</strong>na, quali ambedoi ornamenti possino in un medemo tempo portarli a loro<br />

benep<strong>la</strong>cito videlicet.<br />

Se gli concede ancora che possano portare giupponi simplici senza ornamento<br />

di sorte alcuna di oro, argento, perle o altro ornamento, né anco di te<strong>la</strong><br />

tessuta con oro o vero argento, di modo che il giuppone che porteranno non<br />

passi, computata <strong>la</strong> fattura, il valore di quattro scudi videlicet.<br />

Coletti et gorghiere che portarono non sieno raccamate né ornate con oro,<br />

argento, perle o altre gioie il valore delle quali non passi uno scudo videlicet.<br />

Gibellini, ventagli, martore, faine o altri simili pelli si prohibiscono indiferentemente<br />

se gli concede poi per loro comodità un manicoto senza oro o argento,<br />

ma simplice, il cui valore non passi un scudo videlicet.<br />

Si prohibisse et vieta espressamente che non sia nisuna di loro che ardisca<br />

portare alle braccia manigli di oro o di argento, perle, paste di profumo o altra<br />

sorte di gioie concedendoseli solo il poterci portare coralli schietti pure che non<br />

excedino il valore di tre scudi videlicet.<br />

Alle deta non sia chi porti più di doi o tre anelli, <strong>la</strong> valuta di quali non<br />

excedi vinti scudi, computata <strong>la</strong> manifattura videlicet.<br />

Li guanti che occorrerà loro portare, non sieno guarniti in oro, argento o<br />

altre manifatture et il loro valore non passi mezo scudo videlicet.<br />

Le corone siano senza oro, argento o altra sorte di gioia, ma semplici et il<br />

valore non excedi un scudo videlicet.<br />

Non sia chi ardischi portare cinta di oro, argento, perle o altra sorte di<br />

gioia, ma una di seta simplice il cui valore non passi un scudo videlicet.


292 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Et perché si vede per esperienza che l’inimico del<strong>la</strong> humana natura va tuttavia<br />

trovando nove inventioni et foggie di vestire in grave danno delle povere<br />

anime et ruina delle fameglie, prohibiscono espressamente che non sia donna<br />

come di sopra che possa havere più di doi vestimenti di drappo, cioè uno di<br />

velluto simplice et non figurato et l’altro di damasco o di raso o di armesino o<br />

di tafeta o vero di altro simile drappo et non possano portare le sudette doi<br />

veste a un medemo tempo, ma ciaschuma da sé so<strong>la</strong> et nesciuna delle sudette<br />

veste possi essere pichiata o tagliata in modo alcuno, né guarnita di cosa alcuna,<br />

ma simplice videlicet.<br />

Prohibendoli ogni sorte di veste di borcato, borcatello, telle di oro o di<br />

argento vere o finte per qualsivoglia sorte di habito o vestimento.<br />

Se gli concede poter portare ciamare, camore o camorrini di panno, rascie,<br />

saggie, moncagiali, ciambellotti et burati di <strong>la</strong>na senza però ornamento, ricami o<br />

intagli di oro o di argento, veri o finti o apparenti, né picchiati o tagliati in<br />

modo alcuno, né sotto altre fodere che di te<strong>la</strong> ordinaria possino però ornarli di<br />

qual sorte di drappo o trina di seta a loro parerà, pure che detto ornamento<br />

non excedi il valore, computata <strong>la</strong> fattura, di quattro scudi videlicet.<br />

Trasini o vero code o qual si sia habito da donna si prohibiscono più longhi<br />

di un terzo di braccio al<strong>la</strong> mesura del<strong>la</strong> nostra città.<br />

Cappe, cappotti, tabari, robboni o simili si prohibiscono et non gli possino<br />

portare se non occorendoli andare in viagio fuora del<strong>la</strong> città quali non possino<br />

essere di altro che di panno, rascia o ciambellotto, senza però ornamento di oro,<br />

argento o ricamo di sorte alcuna, possino però ornarli con doi listini di velluto o<br />

vero di righetti di seta et dinanzi fodrati di armesino o tafeta.<br />

Non possino portare sopraveste foderate di altra sorte di pelli che di vuolpe<br />

et bassette videlicet.<br />

Non possino portare pianelle né scarpe con alcun fregio di oro o di argento,<br />

ma simplice con un sol passamano di seta.<br />

Parenanti non sia che le porti con alcun fregio e <strong>la</strong>voro di oro o di argento<br />

o misto.<br />

Per provedere alle fraude che si potessero fare si comanda a chischeduna<br />

persona compresa nelli sopradetti ordini et capitoli, che fra diece giorni dopo <strong>la</strong><br />

pubblicazione delli ordini presenti, debbano con effetto havere data in mano del<br />

cancelliero del<strong>la</strong> magnifica comunità, nota del<strong>la</strong> sorte delle doi veste di drappo<br />

premessali che vorranno usare con li colori che più gli piacerano.<br />

Et per magiore osservanza delli sopra detti ordini si commanda alli orefici,<br />

sarti, raccamatori et ad ogni altro maestro et artifice, tanto maschio quanto femina,<br />

che non possino in modo alcuno in publico o secreto, tagliare, <strong>la</strong>vorare o<br />

altrimente fabricare cosa alcuna contra <strong>la</strong> sopradetta prohibitione, sotto pena di<br />

diece scudi <strong>la</strong> prima volta et <strong>la</strong> seconda duplicata <strong>la</strong> pena et non potendo pagare,<br />

siano sbanditi dal<strong>la</strong> città di Assisi et suo territorio.<br />

Comandando a ciaschuna persona compresa in detti ordini che fra diece<br />

giorni debba havere posto in esecutione et obedito a quanto di sopra si contiene<br />

sotto <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> perdita di quelli ornamenti che portarano contro <strong>la</strong> forma


Assisi<br />

293<br />

delli sopradetti capitoli et ordini et di diece scudi <strong>la</strong> prima volta, <strong>la</strong> seconda si<br />

duplichi <strong>la</strong> pena oltre <strong>la</strong> perdita di sopradetti ornamenti da applicarsi un quarto<br />

al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica, un quarto all’hospitale del<strong>la</strong> magnifica comunità,<br />

un quarto al’esecutore et l’altro quarto al’accusatore, notificando che al’esecutione<br />

di esse si procederà rigorosamente tanto nelle piaze et strade publiche,<br />

quanto nelle proprie case, senza rispetto di persona alcuna et alle dette pene<br />

saranno tenuti li patri et avi per le figliuole et nepote che saranno in loro potestà,<br />

li mariti per le moglie, li fratelli per le sorelle che saranno al loro governo,<br />

li sarti et orefici et sartrice per loro et loro garzoni et fattori videlicet.<br />

Nelli sopradetti casi saranno giudici il reverendissimo monsignore vescovo di<br />

detta città et suo vicario et il magnifico signore governatore et il suo auditore<br />

pro tempore, tra quali doverà havere luogo <strong>la</strong> preventione et possino procedere<br />

per inquisitione, accusa, denuntia et quere<strong>la</strong>, pure che si procedi sumariamente<br />

et fra venti giorni dopo <strong>la</strong> contraventione et dalle sententie che si darano da<br />

detti signori giudici, non si possi appel<strong>la</strong>re, rec<strong>la</strong>mare, né dire di nullità; delle<br />

quali pene non se ne possi fare gratia né compositione alcuna videlicet.<br />

Suprascriptam reformationem approbamus et confirmamus eamque sub penis<br />

in ea contentis invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus non obstante videlicet.<br />

23. 1576, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

Ordo procurandi moderationes dotium mulierum<br />

Se intende in molte buone città come in Camerino, Spoleto et altri lochi<br />

convicini esser reformate et dato sessto alle gran dote quale se vedono tuttavia<br />

di gran longa andare in anti a danno insoportabile de poveri cittadini, sarebbe<br />

da provedere senza intervallo di tempo di oportuno remedio.<br />

Si dovrebbe fare o mantenere l’offitio di rego<strong>la</strong>tori che provedessero di tempo<br />

in tempo alle cose del<strong>la</strong> città come si vede fare in Perugia et altri luochi<br />

bene ordinati.


CITTÀ DI CASTELLO<br />

a cura di Maria Grazia Nico Ottaviani


INTRODUZIONE<br />

Città di Castello vanta nobilissime origini, prima di tutto come municipio<br />

romano con il nome di Tifernum Tiberinum, e poi come una delle «undici<br />

città persistentemente sedi vescovili » in Umbria, e ciò almeno dal 465.<br />

La sua storia civile e religiosa ha attirato l’attenzione di studiosi, segnatamente<br />

locali, che hanno prodotto una letteratura ancora per molti<br />

aspetti valida se pure bisognosa di una “rivisitazione” al<strong>la</strong> luce di nuove<br />

metodologie interpretative. In ogni caso è ancora oggi di notevole impatto<br />

<strong>la</strong> produzione di Giovanni Muzi 1 e di Giovanni Magherini Graziani 2 ,<br />

differenti tra di loro ma animati da uguale interesse per <strong>la</strong> storia tifernate:<br />

personalità notevole il primo, vescovo, diplomatico 3 ; personalità eclettica<br />

il secondo, autodidatta, non collocabile all’interno di una scuo<strong>la</strong> storiografica,<br />

ma molto noto e apprezzato dal mondo intellettuale a lui contemporaneo<br />

4 . La storiografia seguente ha preso le mosse proprio da questi<br />

due “campioni”, talvolta rileggendoli in maniera critica, ma riconoscendo<br />

sempre un debito nei loro confronti 5 .<br />

1 Memorie Ecclesiastiche di Città di Castello, voll. 5, Città di Castello 1842-1843 e<br />

Memorie Civili di Città di Castello, voll. 2, Città di Castello 1844.<br />

2 Frammenti di statuti di Città di Castello (1261-1273), in BDSPU, XV (1909), pp. 3-<br />

107 e Introduzione a De Obsidione Tiphernatum, in Rerum Italicarum Scriptores, t. XXVII/<br />

III, Bologna 1922.<br />

3 Non a caso gli è stato dedicato un convegno svoltosi a Città di Castello (25-26<br />

maggio 1991), i cui atti sono stati pubblicati col titolo Monsignor Muzi e <strong>la</strong> società del<br />

suo tempo, Assisi 1995; si veda in partico<strong>la</strong>re <strong>la</strong> lezione di U. NICOLINI, Il medioevo<br />

tifernate di Giovanni Muzi, pp. 219-225.<br />

4 Si veda l’attenta analisi dei due studiosi fatta da F. VOLPI, La storiografia su Città<br />

di Castello da Muzi a Maori, tesi di <strong>la</strong>urea, aa. 2001-2002, Facoltà di Lettere e Filosofia,<br />

Università degli Studi di Perugia, re<strong>la</strong>tore prof. M. Grazia Nico.<br />

5 È senz’altro debitore Angelo Ascani, fonte inesauribile di storia locale, a cui si<br />

devono specificatamente: Due Cronache quattrocentesche, Città di Castello 1966; Niccolò


298 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Le vicende storiche di Città di Castello sono legate al<strong>la</strong> sua collocazione<br />

geografica e al suo essere zona di “transito”, dunque aperta ai<br />

contatti, alle influenze, agli accordi, come anche agli “appetiti” di potenti<br />

vicini come Perugia da una parte e Arezzo dall’altra, per non dire dei<br />

suoi sforzi «per mantenere spazi di autonomia comunale tra il Papato e<br />

l’Impero » 6 . Infatti <strong>la</strong> città non è estranea alle tormentate vicende che si<br />

svolgono sullo sfondo e che vedono coinvolti in primo luogo per l’appunto<br />

Papato e Impero ed in subordine le città italiane che si schierano<br />

di volta in volta con l’uno o con l’altro: il nostro comune subisce molti<br />

colpi e contraccolpi in tal senso, schierandosi prima con l’Impero, poi<br />

con il papa Innocenzo III che <strong>la</strong> “recupera”.<br />

Città di Castello è sicuramente retta a comune nel 1180 quando si ha<br />

<strong>la</strong> prima attestazione del<strong>la</strong> presenza dei consoli, probabilmente preesistenti;<br />

e dopo <strong>la</strong> comparsa del podestà nel 1192 ed una fase di alternanza<br />

tra le due magistrature, per altro decisamente diffusa, si arriva con <strong>la</strong><br />

creazione del capitano del popolo, nominato fin dal 1253, ad un periodo<br />

di “maturità istituzionale e legis<strong>la</strong>tiva”, di cui i frammenti statutari duecenteschi<br />

sono un chiaro segno 7 .<br />

Quanto agli “appetiti” di cui sopra, « incastrata tra Arezzo e Perugia,<br />

Città di Castello propenderà per quest’ultima che perseguiva una politica<br />

di predominio su tutti i comuni umbri più prossimi al suo raggio d’azione»:<br />

lo testimonia l’atto di sottomissione stretto nel 1180 8 .<br />

E dopo il tumultuoso passaggio di Federico II che <strong>la</strong> sottomise insieme<br />

a Gubbio, dopo le difficoltà soprattutto economiche patite, dopo l’espulsio-<br />

Vitelli Padre del<strong>la</strong> Patria, Città di Castello 1967; I Cavalieri di Malta e <strong>la</strong> Commenda di<br />

Regnaldello a Città di Castello, Città di Castello 1971. Prima di Ascani, non si devono<br />

dimenticare i contributi di G. NICASI, La famiglia Vitelli di Città di Castello e <strong>la</strong> Repubblica<br />

Fiorentina fino al 1504, apparsi nel BDSPU, XV (1909), pp. 449-578; XVI (1910), pp. 151-<br />

219; XVII (1911), pp. 291-486; XXI (1915), pp. 251-353. Più recentemente validi contributi<br />

sono stati forniti da G. CASAGRANDE, Introduzione storica, in Chiese e conventi degli ordini<br />

mendicanti in Umbria nei <strong>secoli</strong> XIII-XIV. Gli archivi ecclesiastici di Città di Castello, Perugia<br />

1989, pp. XV-LXXVII, e da A. MAORI, Oligarchie e popolo, Ellera Umbra 1996. Non sono da<br />

trascurare, se pure più specialistici, gli studi di A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello dal<br />

XIV al XVI secolo, in BDSPU, LXXII (1975), pp. 1-105, e le sillogi curate da V. ANSIDEI e<br />

G. DEGLI AZZI, Regesto dei documenti del secolo XIV re<strong>la</strong>tivi a Città di Castello esistenti<br />

nell’Archivio Decemvirale del comune di Perugia, in BDSPU, VI (1900), pp. 417-509; VII<br />

(1901), pp. 125-140, 315-352 e ancora da G. DEGLI AZZI, Di due antichissimi registri tifernati<br />

di deliberazioni consigliari e di processi, in BDSPU, XI (1905), pp. 93-134.<br />

6 G. CASAGRANDE, Introduzione storica... cit., p. XV.<br />

7 Ibid., p. XVI.<br />

8 Ibid., p. XVIII. Vedi anche J. C. MAIRE VIGUEUR, Comuni e signorie in Umbria, Marche<br />

e Lazio, Torino 1987, pp. 118-121.


Città di Castello<br />

299<br />

ne del vescovo Azzone, dopo Montaperti, <strong>la</strong> città ritorna nell’orbita del<strong>la</strong><br />

Chiesa, accoglie un podestà di nomina papale e risolve con una pace negoziata<br />

dal vescovo Niccolò le forti tensioni tra i guelfi e ghibellini interni.<br />

Ma nuovi contrasti si profi<strong>la</strong>vano all’orizzonte tra le famiglie cittadine<br />

eminenti, ovvero i Guelfucci, con a capo Branca, nemici dei Gualtierotti,<br />

tutti aspiranti signori, tutti in cerca di alleati potenti, come gli Ubaldini<br />

o i Tar<strong>la</strong>ti di Pietrama<strong>la</strong>; uno di questi ultimi, Guido da Pietrama<strong>la</strong>,<br />

approfittando dell’instabilità, riuscì a diventare signore di Castello per<br />

ben dodici anni, e ci volle una lega promossa da Perugia ed estesa a<br />

Firenze, Gubbio, Siena e Orvieto, con <strong>la</strong> benedizione del papa, per eliminare<br />

quel tiranno (1335) 9 .<br />

Gli anni che seguono vedono un’altalenante soggezione nei confronti<br />

di Perugia, il recupero da parte dell’Albornoz favorito dai Guelfucci, l’alleanza<br />

con Firenze nel<strong>la</strong> guerra degli Otto Santi, <strong>la</strong> creazione del consiglio<br />

degli Otto di Balia, organo più duttile e celere nel<strong>la</strong> risoluzione dei<br />

molti problemi incombenti.<br />

Il secolo successivo fu certo determinante sotto molti punti di vista<br />

per <strong>la</strong> storia politico-istituzionale cittadina soprattutto perché si affaccia<br />

sul<strong>la</strong> scena, con l’intenzione di rimanervi a lungo, <strong>la</strong> famiglia Vitelli nelle<br />

persone di Vitellozzo e del nipote Niccolò, suo successore, uomo « di<br />

memoria felicissima, e perito assai nel<strong>la</strong> storia e nel<strong>la</strong> politica » 10 . Con lui<br />

<strong>la</strong> famiglia raggiunse un notevole prestigio tanto da essere equiparata ad<br />

altri importanti lignaggi umbri, anche se è ancora tutta da fare una storia<br />

se non definitiva, almeno più attenta e meno celebrativa dei Vitelli che<br />

chiarisca meglio i rapporti tra essi e le altre famiglie tifernati, tra essi e <strong>la</strong><br />

Sede Romana, Firenze, i Medici, e non da ultimo con i Borgia cioè con il<br />

Valentino responsabile del<strong>la</strong> fine tragica di Vitellozzo figlio di Niccolò 11 .<br />

Gli epigoni, non proprio degni di lode, porteranno <strong>la</strong> dinastia verso una<br />

fine non troppo gloriosa, decretata dal governatore di Perugia, Giovanni<br />

Battista Castagna che, inviato a Città di Castello, esilierà l’ultima esponente<br />

del<strong>la</strong> famiglia, Ange<strong>la</strong> Rossi di San Secondo, eliminerà <strong>la</strong> magistratura<br />

degli Otto di Balia, interverrà sull’edizione a stampa dello statuto comunale<br />

(1538), aggiungendo in deroga a quello Reformationes et Decreta 12 .<br />

9 F. VOLPI, La storiografia su Città di Castello... cit., p. 23 e ss.<br />

10 L’espressione è di Muzi, riportata da F. VOLPI, La storiografia su Città di Castello ... cit.,<br />

p. 51.<br />

11 Molto note queste vicende; vedi F. GILBERT, Borgia, Cesare, in Dizionario Biografico<br />

degli Italiani, 12, Roma 1970, pp. 696-708.<br />

12 V. CORBUCCI, La tirannia del Cardinale Vitellozzo Vitelli e di Ange<strong>la</strong> Rossa in Città<br />

di Castello, Foligno 1925.


300 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quel<strong>la</strong> stampa non è che l’ultimo esito di una tradizione legis<strong>la</strong>tiva<br />

tifernate che, iniziata con i frammenti sopra citati, ha il suo punto di<br />

forza nello statuto del 1393, più propriamente ante 1393, anno del<strong>la</strong><br />

delibera consiliare inserita a c. 132r che permette di datare il manoscritto,<br />

altrimenti acefalo e mutilo 13 . Il governo priorale in quell’occasione<br />

intervenne anche in materia <strong>suntuaria</strong>, aggiungendo in fine gli Ordinamenta<br />

dominarum e gli Ordinamenta mortuorum, questi ultimi editi da<br />

Mischij nel 1916 14 . Questi ordinamenti si trovano riproposti senza variazioni<br />

nel<strong>la</strong> stampa appunto del 1538, cui fa seguito dopo qualche anno,<br />

nel 1561, una serie di capitoli e<strong>la</strong>borati dai signori Quaranta e dai signori<br />

Cento, e approvati dal governatore Pietro Fauno; i capitoli, imposti<br />

a tutti i cittadini, con esclusione dei Vitelli e pochi altri, sono contenuti<br />

in un fascicolo numerato XXXV 15 secondo <strong>la</strong> schedatura Corbucci,<br />

come dirò subito dopo.<br />

Oltre agli Statuti prima elencati, sono stati visti, a mo’ di campionatura,<br />

alcuni registri degli Annali comunali che vanno dagli anni 1336<br />

al 1840, per complessivi 142 registri. In partico<strong>la</strong>re il verbale del<strong>la</strong> seduta<br />

consiliare dell’11 marzo 1509 riporta esattamente il testo e<strong>la</strong>borato<br />

nel giugno dell’anno precedente da quattro deputati dai priori, testo<br />

approvato nel novembre 1508 da Giulio II con suo breve copiato lì di<br />

seguito ma anteposto nel<strong>la</strong> presente edizione per evidenti motivi di cronologia.<br />

Poca <strong>la</strong> letteratura a riguardo: ancora Muzi qua e là fa cenno a provvedimenti<br />

di genere suntuario, ma più come curiosità che cogliendone il<br />

vero significato politico-sociale. Neppure Vittorio Corbucci tratta questo<br />

tema, nonostante <strong>la</strong> sua nota conoscenza e frequentazione dell’Archivio<br />

storico comunale, di cui fece una schedatura agli inizi del Novecento,<br />

secondo un criterio tutto suo e creando serie spurie, sul<strong>la</strong> base del<strong>la</strong><br />

dimensione del pezzo, e dividendo in volumi, fascicoli e filze il materiale<br />

che va dal XII al XIX secolo 16 . Ariel Toaff infine, studiando <strong>la</strong> condizio-<br />

13 Si dedica molto al problema del<strong>la</strong> datazione A. LIGNANI, Un manoscritto dell’Archivio<br />

Comunale di Città di Castello: lo Statutum populi et communis Civitatis Castelli (sec.<br />

XIV-XVI), dattiloscritto del corso IRSAE, 1987, presso <strong>la</strong> biblioteca comunale di Città di<br />

Castello.<br />

14 G. MISCHIJ, Gli Ordinamenta mortuorum in Città di Castello, in BDSPU, XXII<br />

(1916), pp. 41-53.<br />

15 Il documento è stato rinvenuto da E. ZAMPERINI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> in Umbria<br />

tra Perugia e Città di Castello, tesi di <strong>la</strong>urea, aa. 1998-1999, Facoltà di Lettere e<br />

Filosofia, Università degli Studi di Perugia, re<strong>la</strong>tore prof. M. Grazia Nico.<br />

16 F. VOLPI, La storiografia su Città di Castello ... cit., pp. 132-133.


Città di Castello<br />

301<br />

ne degli ebrei a Castello e pubblicando i capitoli di accordo tra questi e<br />

il comune, più volte reiterati, tocca anche il tema dei “segni” di identificazione.<br />

La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> tifernate è nel<strong>la</strong> prima e<strong>la</strong>borazione giuntaci,<br />

tardotrecentesca, di impronta decisamente “popo<strong>la</strong>re”: si rivolge ad<br />

un pubblico prevalentemente femminile, indistinto cuiuscumque etatis et<br />

conditionis, residente tanto nel<strong>la</strong> città quanto nel contado, cui si proibisce<br />

qualunque esibizione di sfarzo nelle vesti come nei doni o nei conviti<br />

per nozze. Assai ridotta è <strong>la</strong> quantità di oro e argento concessa<br />

negli ornamenti (vedi i bottoni in partico<strong>la</strong>re), come nei gioielli o nel<br />

numero delle perle; proibite le corone o ghir<strong>la</strong>nde come proibiti sono i<br />

tagli o le lettere o le figure arborum, fructuum ecc., sia nelle vesti che<br />

nei copricapi, in quanto allusive a stemmi nobiliari. E mentre si ribadisce<br />

<strong>la</strong> responsabilità in solido per mariti e padri, si prefigurano già<br />

alcune esclusioni per giudici e medici (ma non per le loro mogli), e<br />

principalmente per le tre domus, Marchionum, Ubaldinorum, Guelfutiorum,<br />

ovvero i Marchesi del Monte S. Maria, gli Ubaldini e i Guelfucci<br />

sopra citati, presenti all’epoca sul<strong>la</strong> scena politica cittadina ben prima<br />

dell’affermazione dei Vitelli.<br />

Anche per ciò che riguarda gli ordinamenti funerari, l’impronta rimane<br />

“popo<strong>la</strong>re” anche nel<strong>la</strong> riforma del 1400 dove ancora più si insiste<br />

sul<strong>la</strong> proibizione di apporre sul<strong>la</strong> bara aliqui schudetti picti aliquibus armis<br />

alicuius generis vel speciei. Quell’impronta si perderà progressivamente<br />

fino al<strong>la</strong> successiva riforma del 1448; ma siamo ormai ben dentro<br />

l’ “età dei Vitelli”, e durante il vicariato di un noto rappresentante di<br />

essi, cioè Vitellozzo.<br />

Del<strong>la</strong> famiglia si par<strong>la</strong> per <strong>la</strong> prima volta, come detto e stando al<strong>la</strong><br />

documentazione consultata, nel 1508: i priori, insieme ad una commissione<br />

appositamente nominata, varano una lex che prevede una deroga<br />

per « <strong>la</strong> magnifica casa de li magnifici Vitelli » che sono dichiarati « liberi,<br />

cioè non subietti a le nostre legge », insieme agli « offitiali de<br />

corte, doctori et cavalieri », ovvero insieme, ed equiparati dunque, a<br />

quei personaggi che davano lustro al<strong>la</strong> città e che perciò godevano di<br />

esenzioni.<br />

Nel<strong>la</strong> stessa legge sono nominate le « donne de dottori et de offitiali<br />

de papa», distinte da tutte le altre che sono invece distribuite in almeno<br />

quattro gradi a seconda del<strong>la</strong> dote « che haveranno » (200, 150, 100 fiorini<br />

e da quelli in giù): per ognuno di questi gradi, e per le donne che vi<br />

appartengono, sono dettagliati abiti, fogge, tessuti, colori, ornamenti, strascichi,<br />

fregi, trine, bottoni ecc., con una minuzia che non teme paragoni


302 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

con altre realtà, e che non si ritroverà nei capitoli del 1561 17 , che si<br />

rivolgono a donne « di qual grado o conditione » siano, cittadine o comitatine,<br />

che devono limitare lo sfarzo nelle vesti come nei gioielli e nell’uso<br />

delle pelliccie, eccettuate le mogli dei consiglieri a cui è fatta qualche<br />

concessione, così come sono « reservate le case delli illustrissimi signori<br />

Vitelli, quali non s’intendino essere inclusi nel<strong>la</strong> presente legge ».<br />

Non pare ci sia nel caso tifernate un intervento diretto dei signori Vitelli<br />

in tema suntuario, non sono loro a legiferare in materia né nel senso di<br />

una riduzione (vedi i Trinci di Foligno) né di un generalizzato al<strong>la</strong>rgamento<br />

collegabile al<strong>la</strong> presenza di una corte; anzi nel testo del 1508 <strong>la</strong><br />

loro posizione appare, se non equiparata, almeno comparata pur con tutte<br />

le cautele motivate dal prestigio, con quel<strong>la</strong> di altri personaggi eminenti<br />

del<strong>la</strong> città appartenenti al ceto intellettuale-professionale. Non sarà<br />

così nel 1561.<br />

Proprio nel testo del 1561 i signori Quaranta impongono alle donne<br />

« di quelli che fanno arti mechaniche e vili essercitii» di portare vesti<br />

solo di panno, e così alle contadine o rusticane, senza aggiungere altri<br />

“gradi”, e solo prevedendo qualche concessione quanto ai tessuti per le<br />

spose, ma anche per i figli e nipoti dei signori Quaranta e Cento. Nessuna<br />

deroga sarà tollerata, « se pur qualch’una da Roma se n’impetrasse»;<br />

ma se ottenuta, si provvederà a far<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>re.<br />

Una serie di proibizioni più minute riguarda le maschere o i travestimenti,<br />

le « col<strong>la</strong>tioni » e i conviti per battesimi e nozze; quanto alle monacazioni,<br />

si deve ridurre ogni sfarzo anche in quelle occasioni « esshortando<br />

le venerande monache e devote serve di Dio a contentarsi di questa<br />

legge, assai più dura e rigida alle donne secu<strong>la</strong>ri solite a viver con<br />

maggior licenza e libertà che a quelle che stanno per obbedienza rinchiuse<br />

nei monesteri ».<br />

In ultimo, riguardo agli ebrei, si nota una certa discontinuità di trattamento<br />

riguardo « el segno consueto » cioè <strong>la</strong> O gial<strong>la</strong> da portare « dal<strong>la</strong><br />

centura in sù denanze»: imposta nei capitoli del 1449, 1459 e 1480,<br />

viene abolita in quelli del 1485 (ma non per gli ebrei forestieri) e 1510,<br />

per tornare sotto foggia diversa (il berretto giallo per gli uomini e il velo<br />

sempre giallo per le donne) nell’artico<strong>la</strong>to del 1507, a seguito del<strong>la</strong> predicazione<br />

del francescano Cherubino da Spoleto, che fa introdurre per i<br />

contravventori <strong>la</strong> pena di dieci ducati e di quattro tratti di corda 18 . Nel<br />

17 Il documento si apre con un dotto riferimento ai precedenti del<strong>la</strong> legge (Lex Licinia,<br />

Emilia, Oppia).<br />

18 A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello ... cit., pp. 9-10.


Città di Castello<br />

303<br />

1571 il visitatore apostolico del<strong>la</strong> Rovere con suo decreto e con più decisione<br />

imporrà agli uomini « di portare il segno giallo de tre dita » sul<br />

berretto o cappello e alle donne « un velo veramente giallo ... acciò siano<br />

cognosciute per tali ». Ma, come noto, <strong>la</strong> numerosa comunità ebraica che<br />

aveva trovato in Città di Castello un habitat favorevole sarà dispersa di lì<br />

a qualche anno e definitivamente (come le altre dello Stato del<strong>la</strong> Chiesa<br />

eccettuata Roma e Ancona) per volontà di Clemente VIII nel 1593 19 .<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: ASCCC, Statuti, XI; Statuto 1538;<br />

∗ Riformanze: ASCCC, Annali, regg. 29, 45, 46, 52, 54, 55, 56; Archivio segreto,<br />

reg. XXXIII;<br />

∗ Fascicoli: ASCCC, fasc. XXXV.<br />

∗ Statuti del territorio: Umbertide: Statuti del<strong>la</strong> Fratta dei Figli di Uberto (Umbertide)<br />

del 1521, a cura di B. PORROZZI, Umbertide 1980.<br />

19 A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello ... cit., pp. 26-27.


INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1393(I)<br />

Statuti<br />

ASCCC, Statuti, XI, Statuto del 1393: Statuta et ordinamenta dominarum (cc. 183r-<br />

186v).<br />

De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis (Rub. 1, c. 183r)<br />

De boctonaturis et centuris non portandis (Rub. 2, c. 183r)<br />

De fregiaturis non portandis (Rub. 3, c. 183r)<br />

De vestibus caputeo capellina et in talibus non portandis (Rub. 4, c. 183v)<br />

De coronis et ghir<strong>la</strong>ndis non portandis (Rub. 5, c. 183v)<br />

De anulis et cerrutecis non portandis (Rub. 6, c. 184r)<br />

De iocalibus non mictendis (Rub. 7, c. 184r)<br />

De donationibus prohibitis (Rub. 8, c. 184rv)<br />

De modo sponsarum ducendarum ad maritum (Rub. 9, c. 184v)<br />

De convivio nuptiarum et aliis conviviis (Rub. 10, cc. 184v-185r)<br />

De tripudio (Rub. 11, c. 185v)<br />

Quod sartores non faciant pannos prohibitos (Rub. 12, c. 185v)<br />

De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti tempore nuptiarum (Rub. 13,<br />

c. 185v)<br />

Quantum donari possit pueris tempore baptismatis (Rub. 14, c. 186r)<br />

Quibus mulieribus sit permissum ornamenta portare (Rub. 15, c. 186r)<br />

Contra quas personas exigantur condepnationes facte occasione dictorum<br />

ordinamentorum (Rub. 16, c. 186rv)<br />

2. 1393(II)<br />

Statuti<br />

ASCCC, Statuti, XI, Statuto del 1393: Ordinamenta mortuorum (cc. 187r-188v).<br />

Ed.: G. MISCHIJ, Gli Ordinamenta mortuorum in Città di Castello, in BDSPU,<br />

XXII (1916), pp. 45-49.


306 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quod nullus debeat stare ad offiti[um] mortuorum nisi certis personis<br />

exceptis (Rub. 1, c. 187rv)<br />

Quod nullus ploret ad mortuum extra domum (Rub. 2, c. 187v)<br />

Que fieri debeant in funeribus alicuius (Rub. 3, c. 187v)<br />

Quod non dentur candele ad aliquem mortuum ubi darentur denarii<br />

(Rub. 4, c. 187v)<br />

Quod non incipiant sonare campane nisi clericis adunatis (Rub. 5, c. 188r)<br />

Quod non predicetur ad mortuum (Rub. 6, c. 188r)<br />

Quod nullus comedat in domo mortui vel in qua fit obsequium, quibusdam<br />

exceptis (Rub. 7, c. 188r)<br />

Quod non sit ad mortuum nisi unum dupplerium (Rub. 8, c. 188rv)<br />

Quod inventi et invente per offitialem exprimant nomen proprium (Rub. 9,<br />

c. 188v)<br />

Quod a processibus et sententiis qui vel que fierent vigore alicuius<br />

predictorum ordinamentorum mulierum non possit appel<strong>la</strong>ri (Rub. 10,<br />

c. 188v)<br />

3. 1400, luglio 9<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 29 (1399-1400).<br />

Ed.: G. MISCHIJ, Gli Ordinamenta mortuorum... cit., pp. 49-53.<br />

Ordinamenta mortuorum (cc. 153rv-154r)<br />

4. 1448, gennaio 19<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 45 (1447-1457).<br />

Capitulum quod tol<strong>la</strong>ntur rata capitu<strong>la</strong> edita super funeribus alicuius<br />

(c. 29r)<br />

5. 1449, luglio 7<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 45 (1447-1457).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello dal XIV al XVI secolo, in BDSPU,<br />

LXXII (1975), pp. 50-51 (c. 76r).<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis (c. 77v)


Città di Castello<br />

6. 1459, giugno 22<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 46 (1457-1465).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello... cit., pp. 56-57 (c. 44r).<br />

Capitu<strong>la</strong> super hebreis (c. 46v)<br />

7. 1480, settembre 18<br />

Consigli e riformanze<br />

ASCCC, Archivio Segreto, n. XXXIII (1480-1481).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello ... cit., pp. 34-35 nota 62.<br />

Bannimenta contra Iudeos pro .O. et Iudeas pro anulis ad aures (c. 6r)<br />

8. 1485, febbraio 12<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 52 (1481-1490).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello... cit., p. 67 (c. 121r).<br />

Capitu<strong>la</strong> super hebreis (c. 122rv)<br />

9. 1500, febbraio 21<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 54 (1491-1504).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello... cit., pp. 77-78 (cc. 191-196).<br />

Capitu<strong>la</strong> super hebreis (c. 194v)<br />

307<br />

10. 1507, marzo 26<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 55 (1504-1513).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello... cit., pp. 10 e 35 nota 65 (c. 107r).<br />

Capitu<strong>la</strong> super hebreis (c. 102rv)<br />

11. 1508, novembre 27<br />

Breve<br />

ASCCC, Annali, n. 55 (1504-1513).<br />

Copia brevis confirmationis legis ornamentorum mulierum et funeralium<br />

(c. 175v)


308 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

12. 1509, marzo 11<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 55 (1504-1513).<br />

Lex condita super ordinamentis mulierum et funeralium (cc. 174v-175v)<br />

13. 1521, settembre 1<br />

Annali<br />

ASCCC, Annali, n. 56 (1514-1530).<br />

Ed.: A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello...cit., p. 89 (c. 148r).<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis (c. 102rv)<br />

14. 1538<br />

Statuti<br />

Liber statutorum Civitatis Castelli, in Civitate Castelli per magistrum Antonium<br />

de Mazochis Cremonensem et Nico<strong>la</strong>um et Bartholomeum fratres de Gucciis de<br />

Cortona, 1538<br />

De pena aurificis non facientis operam ad iustam ligam (Rub. 86,<br />

c. 53rv)<br />

❑ De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis (Rub. XLI, c. 6rv).<br />

Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 1<br />

❑ De boctonaturis et centuris non portandis (Rub. XLII, c. 6v). Vedi<br />

n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 2<br />

❑ De fregiaturis non portandis (Rub. XLIII, c. 6v). Vedi n. 1, 1393(I).<br />

Statuti, Rub. 3<br />

❑ De vestibus caputeo capellina et in talibus non portandis (Rub.<br />

XLIIII, c. 6v). Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 4<br />

❑ De coronis et ghir<strong>la</strong>ndis non portandis (Rub. XLV, c. 6v). Vedi n. 1,<br />

1393(I). Statuti, Rub. 5<br />

❑ De anulis et cerrutecis non portandis (Rub. XLVI, c. 6v). Vedi n. 1,<br />

1393(I). Statuti, Rub. 6<br />

❑ De iocalibus non portandis (Rub. XLVII, c. 6v). Vedi n. 1, 1393(I).<br />

Statuti, Rub. 7<br />

❑ De donationibus prohibitis (Rub. XLVIII, c. 7r). Vedi n. 1, 1393(I).<br />

Statuti, Rub. 8<br />

❑ De modo sponsarum ducendarum ad maritum (Rub. XLVIIII, c. 7r).<br />

Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 9<br />

❑ De convivio nuptiarum et aliis conviviis (Rub. L, c. 7r). Vedi n. 1,<br />

1393(I). Statuti, Rub. 10


Città di Castello<br />

309<br />

❑ De tripudio et modo tripudiandi in nuptiis (Rub. LI, c. 7r). Vedi<br />

n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 11<br />

❑ Quod sartores non faciant pannos prohibitos (Rub. LII, c. 7v).<br />

Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 12<br />

❑ De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti tempore nuptiarum<br />

(Rub. LIII, c. 7v). Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 13<br />

❑ Quantum donari possit pueris tempore baptismatis (Rub. LIIII, c. 7v).<br />

Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 14<br />

❑ Quibus mulieribus sit permissum ornamenta portare (Rub. LV,<br />

c. 7v). Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Rub. 15<br />

❑ Contra quas personas exigantur condepnationes facte occasione<br />

dictorum ordinamentorum (Rub. LVI, c. 7v). Vedi n. 1, 1393(I).<br />

Statuti, Rub. 16<br />

15. 1561<br />

Fascicoli<br />

ASCCC, fasc. XXXV, a. 1561.<br />

Ed.: E. ZAMPERINI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> in Umbria tra Perugia e Città di<br />

Castello, tesi di <strong>la</strong>urea, Facoltà di Lettere, Univ. Studi Perugia, re<strong>la</strong>tore prof. M.<br />

Grazia Nico, aa. 1998-1999, pp. 144-156.<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne (cc. 1r-10v)


FONTI<br />

1. 1393(I)<br />

Statuti<br />

De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis 1<br />

In primis statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque etatis et<br />

conditionis existens 2 in civitate vel comitatu Castelli in domo vel extra domum<br />

in aliquibus vestimentis centuris vel in capite possit vel debeat portare vel ferre<br />

aliquas per<strong>la</strong>s vel aliquos <strong>la</strong>pides pretiosos preterquam in anullis. Et qui contrafecerit<br />

puniatur in X libris denariorum pro qualibet muliere et qualibet vice.<br />

De boctonaturis et centuris non portandis 3<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque condictionis vel<br />

etatis fuerit 4 per dictam civitatem vel comitatum in domo vel extra domum ferat vel<br />

portet aliquam centuram in qua sit aurum vel argentum cum smaltis vel sine que sit<br />

maioris ponderis sex unciarum; et que contrafecerit puniatur in C solidis denariorum<br />

pro qualibet et qualibet vice. Nec etiam possit vel debeat portare vel deferre in<br />

aliquibus vestimentis boctones auri vel argenti nisi usque in quantitatem sex unciarum<br />

pro qualibet robba; et que contrafecerit in dicta pena similiter puniatur.<br />

De fregiaturis non portandis<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque condictionis<br />

et etatis fuerit per dictam civitatem vel comitatum in domo vel extra domum<br />

1 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis.<br />

2 existens] extiterit n. 14, 1538. Statuti.<br />

3 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De boctonaturis et centuris non portandis.<br />

4 fuerit] existat n. 14, 1538. Statuti.


312 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

audeat vel presumat portare in aliquibus suis vestibus, caputeis vel capellinis<br />

aliquam fregiaturam auream vel argenteam vel de fregis aureis vel argenteis, sub<br />

pena C solidorum denariorum pro qualibet et qualibet vice qua contrafecerit.<br />

Salvo quod possit portare ad co<strong>la</strong>riam et in manicis et in calcellis suprafilum de<br />

aureo vel argenteo usque ad quatuor cappias et non ultra.<br />

De vestibus, caputeo, capellina et in talibus non portandis 5<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque fuerit etatis<br />

et condictionis, in civitate vel comitatu, in domo vel extra, portet vel ferat aliquod<br />

vestimentum, caputeum vel capellinam de siricho misto vel simplici vel de<br />

aliquo panno in quo sit intextum aurum vel argentum in totum vel in partem;<br />

pena centum solidorum denariorum pro qualibet et qualibet vice qua contrafecerit.<br />

Excipimus a predictis giubbas de sindone foderatas, zendadi vel drappi zendadini,<br />

vel omnes alias vestes de ciamberlotto vel soriano. Insuper statuentes<br />

quod nulli mulieri liceat, in civitate vel comitatu, in domo vel extra, portare<br />

aliquod vestimentum, caputeum vel capellinam in quibus sit aliquod intaglium<br />

seu alique littere vel figure arborum, fructuum, florum, frondium vel alicuius<br />

animalis seu similitudinis animalium vel hominum, picte, sute vel contexte, supraposite<br />

vel signate vel infixe, sub pena centum solidorum denariorum pro qualibet<br />

et qualibet vice qua contrafecerit auferenda. Salvo quod portare possit vestimenta,<br />

caputeum vel capellinam de panno <strong>la</strong>neo <strong>la</strong>borato cum litteris vel aliis<br />

figuris in te<strong>la</strong> vel non <strong>la</strong>borato, dumtamen caputeum vel capellinam ferant vel<br />

portent sine aliquibus fregis vel aliis ornamentis. Et possit qualibet mulier portare<br />

bursitias de sirico etiam racamata de auro vel argento.<br />

De coronis et ghir<strong>la</strong>ndis non portandis 6<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque fuerit etatis per dictam civitatem vel<br />

comitatum, in domo vel extra, portet vel ferat aliquam coronam vel ghir<strong>la</strong>ndam<br />

vel fronzale que sit maioris valoris vel extimationis duorum florenorum auri; et<br />

que contrafecerit puniatur pro qualibet et qualibet vice in C solidis denariorum.<br />

De anulis et cerrutecis non portandis 7<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit vel debeat portare per dictam civitatem vel comitatum,<br />

in domo vel extra, in manu, digito vel in digitis ultra duos anulos aureos<br />

vel argenteos valoris et extimationis ad plus sex florenorum auri inter ambos et non<br />

5 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De vestibus, caputeo, capellina et in talibus<br />

non portandis.<br />

6 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De coroni set ghir<strong>la</strong>ndis non portandis.<br />

7 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De anulis et cerrutecis non portandis.


Città di Castello<br />

313<br />

ultra; et que contrafecerit puniatur pro qualibet et qualibet vice in C solidis denariorum.<br />

Et quod nullus vir in disponsatione possit dare vel mittere ultra dictos<br />

duos anulos sub dicta pena. Nec etiam possit vel debeat aliqua mulier portare vel<br />

deferre in domo vel extra domum per civitatem vel comitatum Castelli aliquas cerutecas<br />

ubi sit aurum vel argentum, per<strong>la</strong> vel <strong>la</strong>pis pretiosus ad dictam penam 8 .<br />

De iocalibus non mictendis 9<br />

Item quod nullus sponsus seu vir vel aliqua persona mictat seu micti faciat<br />

particu<strong>la</strong>riter 10 vel divisim vel quevis alia persona portet ad sponsam vel uxorem nisi<br />

per otto dies antequam ducatur ad maritum 11 seu ad domum viri vel sponsi aliqua<br />

iocalia vel res, sub pena X librarum denariorum tam mittenti quam accipienti 12 .<br />

De donationibus prohibitis 13<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier vel aliqua alia persona pro ea, eius pretestu, det<br />

donet vel concedat aut dari concedi vel deferri faciat viro in donis vel pro donis<br />

dari vel donari consuetis quando vadit ad maritum nec alibi vel aliter quod presummi<br />

possit [fieri] predicta occasione ultra valentiam C librarum denariorum,<br />

que dona sint in pannis <strong>la</strong>neis vel lineis et aliis rebus deputatis et actis ad usum<br />

ipsius domine et cofinis et cassis, sub pena decem librarum denariorum cuilibet<br />

contrafacienti. Et nul<strong>la</strong> persona de civitate vel comitatu Castelli possit donare<br />

alicui sponse tempore inmissionis anuli nec ante nec post dictam occasionem nec<br />

alicui pro ea recipienti ad dictam penam. Et quod nul<strong>la</strong> mulier que de novo<br />

iverit ad maritum inde ad sex menses proxime subsequentes ferat, mictet vel<br />

portet pro donando seu donet vel donari faciat velum, marsupium, centuram,<br />

carnerium, scasel<strong>la</strong>m, iocale vel aliquid in pecunia vel rebus, pena C solidorum<br />

denariorum, salvo quod donare possit camerarie vel alie mulieri quam secum duxerit<br />

usque ad quantitatem unius floreni, et aliis quibus voluerit usque in quantitatem<br />

XX solidorum denariorum vel res dicte extimationis.<br />

De modo sponsarum ducendarum ad maritum 14<br />

Item quod sponse quae ducuntur ad maritum in dicta Civitate Castelli ducantur<br />

et duci debeant per duos vel quatuor homines ad plus, et vadant pede-<br />

8 n. 14, 1538. Statuti ripete centum solidorum pro qualibet et qualibet vice.<br />

9 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De iocalibus non portandis.<br />

10 particu<strong>la</strong>riter] simul n. 14, 1538. Statuti.<br />

11 n. 14, 1538. Statuti omette ad maritum.<br />

12 mittenti quam accipienti] accipienti quam acceptanti n. 14, 1538. Statuti.<br />

13 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De donationibus prohibitis.<br />

14 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De modo sponsarum ducendarum ad maritum.


314 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ster et non equester si essent de civitate, ad penam X librarum viro que contrafieri<br />

fecerit in predictis. Si vero venirent de extra civitatem 15 possint duci equis,<br />

et eas possint assotiare quotcunque homines voluerint et ad domum talis viri<br />

ducentis uxorem possit sine pena quilibet volens ire.<br />

De convivio nuptiarum et aliis conviviis 16<br />

Item quod quando aliqua mulier de novo iverit ad maritum, non possint nec<br />

debeant ire ad comedendum die nuptiarum nec ad ipsas nuptias interesse nisi<br />

tantum XVI mulieres et sex homines, illis de domo non computatis. Salvo quod, si<br />

domina veniret vel iret de extra civitatem, possint interesse duodecim homines<br />

tantum, et viginti incisoria, et non plures, non computatis puellis minoribus duodecim<br />

annorum nec illis de familia et domo mariti. In quibus nuptiis tres missiones<br />

seu vivande simplices ad plus preparentur vel dentur in cibum, et dari et<br />

apponi possint in uno incisorio pro uno seu pro una vivanda cum missione duorum<br />

diversorum arostorum et non plures, et dicta missio et vivanda duorum arostorum<br />

in uno incisorio pro una missione et vivanda computeretur, exceptis insa<strong>la</strong>tio<br />

et fructibus et confectis quod in vivandarum aut missionum numero non<br />

computentur. Et quod dari possit de uno tantum confecto et non diversis, et<br />

nullus coquus nec alia quavis persona coquat ad aliquas nuptias ultra tres vivandas<br />

predictas, nec ultra numerum XX incisoriorum de qualibet vivandarum. Et si<br />

contra predicta vel aliquod predictorum veniret vel fieret, condemnetur qui sponsam<br />

duceret in X libris denariorum et coquus qui contra predicta coqueret in<br />

dicta pena et sub simili pena; etiam teneatur et debeat dictus coquus predicere et<br />

denumptiare vel predici aut denumptiari facere dicto offitiali dampnorum datorum<br />

die proximae precedenti diem nuptiarum quod talis [est], exprimendo nomen et<br />

pronomen viri ducentis uxorem, et locum in quo moratur et ducere debet uxorem,<br />

et facere nuptias et diem. Et quod nul<strong>la</strong> persona, cuiuscunque fuerit etatis,<br />

die nuptiarum vel ante per quattuor dies et post per octo dies nec in aliquo<br />

predictorum dierum det, mictat vel ferat aut faciat dari vel ferri extra domum in<br />

qua nuptie fierent vel aliunde occasione vel pretextu nuptiarum aliquod emsegnium<br />

crudum vel cottum alicui persone, pena X librarum denariorum mittenti et<br />

portanti. Salvo quod si maritus dicta die nuptiarum comederet extra domum in<br />

qua fierent nuptiae, possit mittere et portari facere ad domum in qua comederet<br />

tria incisoria, ad plus unum videlicet de qualibet vivanda, salvo quod reliquie seu<br />

stramenta nuptiarum possint absque fraude pauperibus erogari. In aliis autem conviviis<br />

possint ad plus interesse viginti homines in primis tabulis discumbentes, non<br />

computatis illis de domo in qua fieret convivium, dumtamen servetur in missionibus<br />

vivandarum et numero incisoriorium modus et ordo predictus. Et qui contrafecerit<br />

puniatur tam convivium faciens quam coquus in penis superius dec<strong>la</strong>ratis.<br />

15 n. 14, 1538. Statuti aggiunge vel irent extra civitatem.<br />

16 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De convivio nuptiarum et aliis conviviis.


Città di Castello<br />

De tripudio 17<br />

315<br />

Item quod in die qua alique nuptie facte fuerint vel inde ad octo dies<br />

proxime precedentes et sequentes vel in aliqua nocte dictorum dierum extra<br />

domum in quo fuerint nuptie celebrate non fiat vel fieri possit vel debeat in<br />

dicta civitate aliquod tripudium vel corteum in quo sit sponsus vel sponsa vel<br />

aliqua persona que ad dictas nuptias commederet vel interfuerit, sub pena X<br />

librarum denariorum sponso seu marito predicta vel aliquod predictorum fieri<br />

permittenti, et C solidorum denariorum cuilibet qui interfuerit in dicto tripudio<br />

vel corteo.<br />

Quod sartores non faciant pannos prohibitos 18<br />

Item quod nullus sartor vel sartrix vel alia persona in civitate vel comitatu<br />

Castelli incidat, suat vel faciat aliquod vestimentum prohibitum per formam presentium<br />

statutorum, ad penam centum solidorum denariorum cuilibet contrafacienti<br />

pro quolibet et qualibet vice.<br />

De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti tempore nuptiarum 19<br />

Item quod nullus audeat vel presumat proicere <strong>la</strong>pides vel putredinem aliquam<br />

vel facere aliquem rumorem ad domum alicuius nuptias celebrantis, de die<br />

vel de nocte, ad penam C solidorum denariorum pro quolibet et qualibet vice si<br />

fuerit maior XIIII annis. Si vero fuerit minor XIIII annis usque ad septem annos<br />

puniatur in viginti solidis denariorum pro quolibet et qualibet vice: et pro predictis<br />

penis exigendis teneantur etiam patres, fratres maiores dictorum delinquentium<br />

insimul habitantes.<br />

Quantum donari possit pueris tempore baptismatis 20<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona que aliquem puerum vel puel<strong>la</strong>m tenuerit ad batisma<br />

det vel dari possit pretextu predicti baptismatis predicto puero vel puelle<br />

vel alii persone predicta occasione ultra XL solidos denariorum in pecunia vel in<br />

rebus, pena X librarum pro quolibet et qualibet vice.<br />

17 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De tripudio et modo tripudiandi in nuptiis.<br />

18 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, Quod sartores non faciant pannos prohibitos.<br />

19 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti<br />

tempore nuptiarum.<br />

20 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, Quantum donari possit pueris tempore baptismatis.


316 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quibus mulieribus sit permissum ornamenta portare 21<br />

Item quod uxores omnium magnatum trium domorum dicte civitatis videlicet<br />

Marchionum, Ubaldinorum, Guelfutiorum et sorores et filie ipsorum non nupte, et<br />

uxores militum et quelibet eorum possint et eis liceat ferre et portare omnia et<br />

singu<strong>la</strong> ornamenta etiam prohibita per presentia ordinamenta pro eorum libito voluntatis.<br />

Insuper statuentes quod immunitates concesse per formam alicuius statutorum<br />

predictorum ordinamentorum loquentium de ornamentis mulierum iudicibus<br />

et medicis non concedantur nec concesse intelligantur in uxoribus eorundem.<br />

Contra quas personas exigantur condepnationes facte occasione dictorum<br />

ordinamentorum 22<br />

Item quod in omnibus et singulis casibus in presentibus ordinamentis et provisionibus<br />

conprehensis non solum teneantur ad supradictas penas et condepnationes<br />

solvendas persone quae culpabiles reperte fuerint vel invente, sed teneantur et cogi<br />

possint pro eis et realiter et personaliter maritus pro uxore, pater pro filia sua non<br />

nupta et filio non emancipato, frater maior pro fratre, dumtamen in comunione<br />

permaneant, tutor pro pupillo, curator pro adulto, et omnes pecunie quantitates<br />

que solverentur per maritum vel alio suo nomine pro aliquo excessu qui committeretur<br />

per uxorem eius in aliquo vel pro aliquo de supradictis casibus deducatur<br />

et deduci debeat de dote quam ipse vir habuit, vel ipse vel alia persona confessa<br />

fuerit habuisse vel recepisse ab ea vel pro ea, et ipso iure ex nunc intelligantur<br />

esse deducte de dote predicta et sufficiat ad deductionem dotis predicta solutio<br />

facta pro uxore absque alia probatione vel fide. Non obstantibus in predicis vel<br />

aliquo predictorum aliquo benefitio vel privilegio minoris etatis vel patriae potestatis<br />

vel alio quod possit quomodolibet in contrarium allegari. Et idem per omnia<br />

intelligatur in tutoribus et curatoribus de bonis pupillorum et adultorum.<br />

2. 1393(II)<br />

Statuti<br />

I. Quod nullus debeat stare ad offitium mortuorum nisi certis personis<br />

exceptis<br />

In primis provisum et ordinatum est quod, quando corpus alicuius mortui<br />

portatur ad ecclesiam ad sepeliendum, nul<strong>la</strong> persona, postquam tale corpus fue-<br />

21 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, Quibus mulieribus sit permissum ornamenta<br />

portare.<br />

22 Col<strong>la</strong>zionato con n. 14, 1538. Statuti, Contra quas personas exigantur condepnationes<br />

facte occasione dictorum ordinamentorum.


Città di Castello<br />

317<br />

rit in ecclesia, intrare stare vel remanere debeat ad offitium mortuorum sed,<br />

immediate postquam corpus fuerit in ecclesia, sacerdos faciat confessionem; qua<br />

confessione facta, omnes incontinenti recedere debeant et ad domum propriam<br />

et non defuncti reverti. Et quicumque contrafecerit pro qualibet vice in decem<br />

solidis denariorum puniatur de facto a quolibet auferendis sine aliquo processu;<br />

salvo quod in ecclesia ad offitium mortuorum ad sepeliendum corpus talis mortui<br />

remanere possint impune omnes consanguinei et affines mortui, etiam ex<br />

<strong>la</strong>tere uxoris, et homines in quocumque gradu coniuncti dicto tali defuncto, et<br />

vicini mortui ex quacumque parte proximi infra duodecim domos; et etiam rectores<br />

fraternitatis sancte Marie et sancti Pauli et alii de eorum societate, et sacerdotes<br />

et clerici vel alii qui tale corpus portaverunt ad ecclesiam, si rectores fraternitatis<br />

sancte Marie et sancti Pauli non interessent.<br />

Et quod offitiales ad hec deputati vinculo iuramenti predicti interesse debeant<br />

et de predictis et aliis in statutis contentis inquisitionem facere ad penam C<br />

librarum denariorum quam ipso facto incurrant sui sindicatus tempore exigendam<br />

pro comuni predicto per camerarium dicti comunis. Et nichilominus cuilibet<br />

sit licitum accusare et denumptiare contrafacientes pa<strong>la</strong>m vel secrete et habeat<br />

quartam partem banni et eius nomen teneatur in secreto. Et predicta non<br />

vendicent sibi lochum quando corpus defuncti portaretur in ecclesia antequam<br />

sepeliretur, videlicet ubi fieret corruptus defuncti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona, masculus vel femina, tempore alicuius defuncti in<br />

domo vel extra debeat se scapelliare, nisi mortuus seu defunctus esset pater<br />

mater frater maritus filius vel aliquis sibi coniunctus usque in secundum gradum<br />

talis persone mortue. Et quod nul<strong>la</strong> persona portet vel portare debeat vedovanzam<br />

post mortem alicuius ultra mensem a die mortis computandum, nisi uxor<br />

pro marito, ad penam X librarum denariorum pro qualibet persona contrafaciente<br />

et qualibet vice. Et quod nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque status audeat vel presumat<br />

occasione alicuius defuncti sibi quocumque modo actinentis facere vel induere<br />

vestes viduales tempore obitus alicuius, nec vestes alterius cuiuscumque<br />

coloris de novo facere vel induere a die obitus ipsius defuncti ad unum mensem<br />

sequentem, ad penam X librarum denariorum pro qualibet vice cuilibet contrafacienti.<br />

Et offitialis dampnorum datorum predictus teneatur et debeat de predictis<br />

inquirere, et repertos culpabiles punire in dictis penis.<br />

II. Quod nullus ploret ad mortuum extra domum<br />

Item quod nullus ad aliquem mortuum extra domum seu ecclesiam unde<br />

mortuus extrahitur ploret sive conqueratur alte, ita quod exaudiri possit, pena et<br />

bampno X solidorum pro quolibet.<br />

III. Que fieri debeant in funeribus alicuius<br />

Item quod in morte sive funere alicuius civis Castel<strong>la</strong>ni, masculi vel femine,<br />

cuiuscumque condictionis sit, servetur ordo infrascriptus, videlicet: quod, mortuo


318 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

aliquo, nisi mortuus esset persona religiosa vel efficeretur frater tempore mortis,<br />

debeat indui tale corpus de guarnello vel stamengna et non de aliquo alio<br />

panno, et ipsum indutum ponatur in capsam vel catalettum et portetur in<br />

capsa vel cataletto copertum, pena C solidorum denariorum si de alio panno<br />

induerint vel contra aliquid predictorum fecerint, et C solidorum denariorum<br />

in quolibet alio casu infrascriptorum capitulorum, in quibus aliter non esset<br />

dec<strong>la</strong>rata pena. Salvo quod pueri etatis septem annorum et abinde infra possint<br />

portari extra capsam, dummodo portentur coperti. Item quod aliquis non<br />

debeat ponere aliquam cultram de sindone super lecto quo ponitur capsa corporis<br />

mortui, nec aliquo modo in aliqua ecclesia facere lectum; sed solum<br />

ponatur capsa in qua est tale corpus in medio ecclesie super tabu<strong>la</strong> sive trespide,<br />

quem quelibet ecclesia habere debeat; pena cuilibet contrafacienti ut<br />

supra dicitur.<br />

IV. Quod non dentur candele ad aliquem mortuum ubi darentur denarii<br />

Item quod nullus debeat ad aliquem mortuum, cuiscumque condictionis existat,<br />

dare vel dari facere aliquo modo vel quesito colore cande<strong>la</strong>s cere, pena<br />

contrafacienti C solidorum denariorum ab heredibus defuncti de facto auferenda<br />

pro comuni sine aliquo processu, eo ipso quod offitialis invenerit fuisse ab aliquo<br />

contrafactum quoquo modo directe sive per obliquum, nisi mortuus est persona<br />

religiosa.<br />

V. Quod non incipiant sonare campane nisi clericis adunatis<br />

Item ne homines diu stare cogantur ad aliquem mortuum, ordinatum est<br />

quod nullus faciat campanas pro mortuo pulsari, nisi primo cohadunatis clericis<br />

ad eam ecclesiam in quam debet portari mortuus ad sepeliendum, pena et bampno<br />

XC solidorum de facto a contrafaciente quolibet exigenda. Et intelligatur<br />

contrafecisse et puniendus esse in dicto casu de quo videbitur supradicto offitiali<br />

dampnorum datorum.<br />

VI. Quod non predicetur ad mortuum<br />

Item statutum et ordinatum est quod heredes cuiuscumque qui moriretur vel<br />

pro quo fieret obsequium teneantur et adstricti sint curare et facere cum effectu<br />

quod in domo mortui vel in qua fieret obsequium vel extra aut in ecclesia in<br />

qua sepeliretur vel extra ipsam ecclesiam vel in aliqua ecclesia ubi lectus fieret<br />

de tali mortuo vel extra a nullo tunc debeat predicari. Quod si contrafactum<br />

fuerit, predicti heredes penam C solidorum denariorum ipso facto incurrant et<br />

incursi esse intelligantur et sint; que pena de facto sine aliquo processu per<br />

dictum offitialem a prefatis heredibus exigatur.


Città di Castello<br />

VII. Quod nullus comedat in domo mortui vel in qua fit obsequium,<br />

quibusdam exceptis<br />

319<br />

Item provisum et ordinatum est quod nullus possit vel debeat comedere<br />

in domo mortui vel in qua fieret obsequium die qua ibi fuerit mortuus vel<br />

fieret obsequium, sub pena XX solidorum denariorum pro quolibet contrafaciente<br />

de facto a defuncti heredibus per dictum offitialem exigenda, exeptis<br />

consanguineis tali mortuo usque in tertium gradum coniunctis et vicinis infra<br />

tres domos domui mortui proximis, qui ad predictam penam nul<strong>la</strong>tenus sint<br />

adstricti.<br />

VIII. Quod non sit ad mortuum nisi unum dupplerium<br />

Item statutum et ordinatum est quod nul<strong>la</strong> persona possit vel debeat habere<br />

vel haberi facere nec expendere vel expendi facere ad aliquem mortuum<br />

nisi unum dupplerium sive torchium ponderis ad plus sex librarum, quod<br />

portare debeat quando cadaver portatur ad ecclesiam ante dictum mortuum<br />

iuxta baram. Et quod si mortuus fuerit alicuius artis possit impune haberi ad<br />

funus ipsius duppleria sue artis, que duppleria portari debeant immediate post<br />

crucem usque ad ecclesiam. Salvo quod si ad mortuum vel ad mortuam fuerit<br />

dominus episcopus, tunc ultra dictum dupplerium sive torchium possit habere<br />

unum cerum unius libre pro tribuendo dicto domino episcopo. Et qui contrafecerit<br />

solvat comuni pro bampno XL solidos pro quolibet dupplerio sive torchio.<br />

VIIII. Quod inventi et invente per offitialem exprimant [nomen] proprium<br />

Item providerunt quod quelibet persona que inventa fuerit a dicto offitiali<br />

dampnorum datorum vel ab aliquo alio offitiali, cui commissa fuerit in futurum<br />

exequutio ordinamentorum mulierum et mortuorum funerum et conviviorum,<br />

portare aliquod prohibitum ex forma alicuius predictorum ordinamentorum, teneatur<br />

et debeat, statim cum interrogata fuerit, dicere nomen sui domini et nomen<br />

patris vel mariti; pena X librarum pro [quo]libet et qualibet vice qua contrafecerit,<br />

et habeatur pro confesso [...]sertionem sive re<strong>la</strong>tionem ipsius offitialis<br />

de omnibus [...]<br />

X. Quod a processibus et sententiis qui vel que fierent vigore alicuius<br />

predictorum ordinamentorum mulierum non possit appel<strong>la</strong>ri<br />

[...] ordinatum est quod a processibus et sententiis qui vel que fierent vigore<br />

alicuius predictorum ordinamentorum mulierum [...] conviviorum et funerum non<br />

possit appel<strong>la</strong>ri nec de nullitate opponi; et si appel<strong>la</strong>verit vel opposuerit, non<br />

audiatur appel<strong>la</strong>ns.


320 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

3. 1400, luglio 9<br />

Annali<br />

Ordinamenta mortuorum<br />

Die nona mensis iulii (...). In primis quidem super quinquagesimo septimo<br />

capitulo, cuius rubricha est ista, videlicet « Ordinamenta mortuorum » dec<strong>la</strong>raverunt<br />

quod quando cives congregati sunt et asociant aliquem vel aliquos defunctos<br />

ad aliquam ecclesiam, quod omnes possint intrare ecclesiam predictam et quod,<br />

deposito corpore defuncti in ecclesia, sacerdos statim, antequam incipiatur offitium,<br />

faciat confessionem omnibus adstantibus, qui teneantur et debeant devote et<br />

cum silentio et sine aliquo p<strong>la</strong>ntu dictam confessionem audire. Et audita dicta<br />

confessione et benedictione sacerdotis recepta, omnes et singuli tam consanguinei<br />

defuncti quam alii teneantur et debeant de dicta ecclesia recedere et a circuitu<br />

ecclesie, et statim ad domum redire; ad penam decem librarum denariorum pro<br />

quolibet ibidem remanente aut invento dum dicetur offitium mortuorum talis defuncti<br />

per eos sociati. Et predicta non intelligantur in portatoribus mortuorum<br />

usque in numerum [...] tantum et non ultra pro quolibet defuncto. Liceat tamen<br />

omnibus redire et asotiare consanguineis defuncti pro libito eorum sine pena.<br />

Item super quinquagesimo nono capitulo, cuius rubricha est ista, videlicet<br />

« Que fieri debent in funere alicuius », providerunt quod mortui indui debeant<br />

de stamengna vel de guarnello, quod etiam de pannolino. Et quod nul<strong>la</strong> persona<br />

mortua extra domum propriam vel extra ecclesiam ubi fieret [...] possit portari<br />

discoperta, pena viginti quinque librarum denariorum heredibus defuncti, vel c<strong>la</strong>udatur<br />

in capsa vel aliter coperiatur, nisi esset persona religiosa. Et non intelligatur<br />

esse religiosa aliqua, que non adsumpxerat religionem per unum mensem<br />

ante diem mortis sue ante egritudinem de qua mortua est.<br />

Item super sexagesimo capitulo, cuius rubricha est ista, videlicet « Quod non<br />

dentur candele ad aliquem mortuum », providerunt quod nullo modo ad offitium<br />

seu ad honorandum aliquod corpus mortuorum non dentur nec dari possint<br />

alique candele facule seu torchietti cere, ad penam quinquaginta librarum heredibus<br />

defuncti et cuilibet cande<strong>la</strong>s distribuenti.<br />

Item super sexagesimo primo capitulo, cuius rubricha est ista, videlicet<br />

« Quod non incipiant sonare campane nisi clericis adunatis », providerunt quod<br />

quando continget casus quod aliquod corpus mortui portaretur ad sepeliendum<br />

in ecclesia Sancti Floridi aut in ecclesia Sancti Dominici aut in ecclesia Sancti<br />

Augustini aut in ecclesia Sancti Francissci aut in ecclesia fratrum Servorum Sancte<br />

Marie, quod non possint ad aliquam dictarum ecclesiarum per aliquem [...]<br />

mortuorum convocari vel cohadunari facere aliquam aliam regu<strong>la</strong>m vel sacerdotem<br />

nisi tantumodo regule illius ecclesie ex predictis in qua mortuus sepeliri<br />

deberet, pena decem librarum denariorum pro quolibet et qualibet vice heredibus<br />

defuncti; ad alias vero ecclesias possint convocari religiosi nisi tantum unius<br />

alie regule. Et quod nulle alie campane pulsentur ad mortuum nisi campane<br />

illius proprie ecclesie in qua mortuus sepultus esset. Et in ecclesia Sancti Floridi


Città di Castello<br />

321<br />

pulsentur due schille tantum et in aliis vero ecclesiis una campana tantum ad<br />

dictam penam, et modus pulsationis dictarum campanarum duret per tempus<br />

unius anni tantum et non ultra.<br />

Item super sexagesimo tertio capitulo, cuius rubricha est ista, videlicet<br />

« Quod nullus comedat in domo mortui vel in qua fit obsequium etc. », providerunt<br />

quod nulle res commestibiles possint deferri vel trasmicti vel portari<br />

facere ad domum defuncti, nec ibi consumi, nec in canistro nec extra canistrum,<br />

pena cuilibet mictenti decem librarum denariorum et decem librarum<br />

heredibus defuncti.<br />

Item providerunt quod ad aliquem defunctum seu pro aliquo defuncto fieri<br />

non possint vel cantari vigilie nec exequie mortuorum, pena vigintiquinque librarum<br />

denariorum heredibus defuncti. Et predicta non intelligantur in exequibus<br />

annalibus que fiunt pro animis mortuorum. Et quod in domo defuncti post<br />

mortem defuncti non possint convocari aliqui sacerdotes vel religiosi vel dari<br />

candele pro aliquo actu ad dictam penam nec predicari in domo talis defuncti<br />

ad dictam penam.<br />

Item quod nullus spetiarius vel alia aliqua persona possit <strong>la</strong>borare vel <strong>la</strong>borari<br />

facere aut tenere in appotecha vel alibi aut vendere aliquem torchium sive<br />

duplerum maioris ponderis sex librarum denariorum pro quolibet et qualibet<br />

vice, salvo si non fieret pro mictendo extra civitatem et comitatum; et intelligatur<br />

hoc casu fecisse in fraude, si ea die qua <strong>la</strong>boratum fuerit non transmiserit<br />

extra civitatem et comitatum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier quando corpus defuncti extrahitur de domo vel loco<br />

ubi ploraretur exeat post corpus defuncti, pena decem librarum denariorum.<br />

Item quod disciplinatores sociantes aliquem eorum confratrem disciplinatum<br />

defunctum, induti vestibus et faciebus copertis, possint remanere in ecclesia, donec<br />

corpus sepelietur, cum quattuor de eorum disciplina non indutis disciplina<br />

de societate ipsorum impune.<br />

Item quod ad levandum funus de domo vel ecclesia ubi ploratur, nulli viri<br />

possint intrare nisi tantum portatores, pena decem librarum denariorum pro quolibet<br />

contrafaciente.<br />

Item quod de omnibus et singulis defectibus et delictis commictendis seu<br />

commissis contra ordinamenta de hac materia loquentia officialis inquirens et<br />

inveniens teneatur et debeat eadem die mictere in cancel<strong>la</strong>ria in libro defectuum<br />

per se quemadmodum fit de extraordinariis per officialem domini potestatis, pena<br />

dicto officiali vigintiquinque librarum denariorum si fuerit negligens vel remissus<br />

predictis vel aliquo predictorum. Et quod nullus notarius vel officialis, qui miserit<br />

aliquem ad dictum librum defectuum, possit dictam scripturam mutare vel<br />

cancel<strong>la</strong>re, pena quinquaginta librarum denariorum.<br />

Item quod ad baram seu capsam vel ad palium, in quibus vel sub quo<br />

portaretur ad sepeliendum aliquod corpus alicuius vel aliquarum mulierum, non<br />

possint poni vel applicari aliqui schudetti picti aliquibus armis alicuius generis<br />

vel speciei, pena decem librarum denariorum heredibus talis defuncti.<br />

Item quod statuto loquenti de vestimentis vidualibus vetitis addatur hoc: ubi


322 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dicit quod sit pena decem librarum denariorum contrafacienti sit quinquaginta<br />

librarum denariorum contrafacienti.<br />

Item quod quilibet rector vel officialis dicte civitatis presens vel futurus teneatur<br />

et debeat facere exequutionem de predictis et super predictis et investigare<br />

et inquirere et repertos culpabiles punire et condempnare sumarie et de facto<br />

sine aliquo processu in penis supradictis et de quibuscumque quantitatibus quas<br />

ex ipsorum [...] cum effectu venire fecerit in comuni habeat et habere debeat<br />

quartam partem. Et de quibuscumque inventis contra formam predictorum ordinamentorum<br />

et immissis de scripto in cancel<strong>la</strong>ria dicti comunis dictus offitialis<br />

qui invenerit teneatur et debeat facere exequutionem durante suo offitio, alias<br />

teneatur dictam quantitatem in qua venire condempnandus talis inventus de suo<br />

sa<strong>la</strong>rio retinere et solvere possit teneatur et debeat aliquo sindichatu de suo sa<strong>la</strong>rio<br />

retinendo usque ad concurrentem quantitatem.<br />

4. 1448<br />

Annali<br />

Quod tol<strong>la</strong>ntur rata capitu<strong>la</strong> edita super funeribus alicuius<br />

1448, indictione XI. Item simili modo et forma, dato et misso partito ut<br />

supra, et victo et optento legiptime per XXVIII ex eis dantes fabas nigras del sic,<br />

non obstantibus quinque dantibus albas del non in contrarium predictorum, visis<br />

statutis, ordinamentis et reformationibus editis in communi super funeribus et<br />

expensis funerum alicuius cessandis et tollendis, et modis et ordinibus editis circa<br />

funera et mortuorum corpora sepellienda, et auditis et intellectis quampluribus<br />

querelis factis per dominum episcopum et clerum dicte civitatis dicentibus<br />

cum quere<strong>la</strong> nonnul<strong>la</strong> dictorum statutorum et ordinamentorum fieri non potuisse<br />

nec facta tenere, et propterea petentibus il<strong>la</strong> de volumine in quo scripta reperirentur<br />

tolli, cassari et removeri, et maxime infrascripta, de quibus multiplices in<br />

dies oriebantur querele, providerunt, statuerunt, ordinaverunt et reformaverunt<br />

quod infrascripta capitu<strong>la</strong> quae reperiebantur in statutis, ordinamentis et reformationibus<br />

communis loquentibus de funeribus alicuius tol<strong>la</strong>ntur, cassentur, removantur<br />

et anullentur, ipsaque cassaverunt et anul<strong>la</strong>verunt, et pro cassis, inritis<br />

et anul<strong>la</strong>tis voluerunt et mandaverunt, omni modo etc. non obstantibus.<br />

Que capitu<strong>la</strong> erant ista:<br />

In primis tol<strong>la</strong>tur capitulum illud quo prohibebatur regu<strong>la</strong>s religiosorum accedere<br />

ad mortuorum corpora; et possint accedere ad funeralia omnes regule,<br />

tam canonicorum quam mendicantium, et omnes religiosi cuiuscumque ordinis<br />

libere et impune.<br />

Item tol<strong>la</strong>tur capitulum illud quo corpora mortuorum non poterant indui<br />

nisi de guarnello vel de stamengna; et possint indui quocumque panno videbitur<br />

heredibus defuncti.


Città di Castello<br />

323<br />

Item tol<strong>la</strong>tur capitulum illud quo prohibebatur cande<strong>la</strong>s dari; et possint dari,<br />

dumtamen dentur ad domum defuncti ut scanda<strong>la</strong> evitentur, et portantes cande<strong>la</strong>s<br />

vadant processionaliter.<br />

Item tol<strong>la</strong>tur capitulum illud quo prohibebantur vigilie celebrari; et celebrentur<br />

ut visum fuerit heredibus defuncti.<br />

Item tol<strong>la</strong>tur capitulum illud quo prohibebatur quem mortuum habitu religionis<br />

indui et discopertuum portari; et possit quilibet habitum religionis assumere<br />

et in dicto habitu discopertuum portari. Corpora vero quorumcumque aliorum<br />

portentur coperta et c<strong>la</strong>usa in capsa cum c<strong>la</strong>vibus affixis, exceptis militibus,<br />

doctoribus et medicis et aliis graduatis, quorum corpora portentur discoperta ut<br />

consuetum est.<br />

Et predicta capitu<strong>la</strong> tollerunt et limitaverunt omni modo etc., ratis omnibus<br />

aliis provisionibus super funeralibus editis.<br />

5. 1449, luglio 7<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Item che el segno consueto possino et debbino portare dal<strong>la</strong> centura in sù<br />

denanze, excepti hi mamolecti menori de septe anni, et quando presso a casa,<br />

cioè nel vicinato loro le venisse uscito in giubarello o in altro modo senza segno,<br />

non cagino però in pena alcuna per un dì intero. Et omni altra volta da l’offitiale<br />

del podestà saranno trovati senza segno possino essere costrecti a pagare <strong>la</strong><br />

pena ordinata, cioè libbre X per volta siranno trovati senza segno. Et se niuno<br />

forestieri Giudeo venisse nel<strong>la</strong> terra, habbi termine quattro dì a portare el segno.<br />

6. 1459, giugno 22<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Item che el segno consueto possino et debbino portare dal<strong>la</strong> centura in sù<br />

denanze, excepto i mamolecti menori de sette anni, et quando apresso a chasa,<br />

cioè nel vicinato loro le venisse uscito in giubarello o in altro modo senza segno,<br />

non cagino in pena alcuna et cusì se defora de <strong>la</strong> cità et contado tornasse senza<br />

segno non carghino in pena alcuna per uno dì integro. Et omni altra volta che<br />

da l’ufficiale del podestà siranno trovati senza sengno, possino essere constrecti a<br />

pagare <strong>la</strong> pena ordinata, cioè libbre X per volta siranno trovati senza segno. Et<br />

se niuno Giudeo forestiero venisse nel<strong>la</strong> terra, habbia termine quatro dì a portare<br />

el dicto segno.


324 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

7. 1480, settembre 18<br />

Consigli e riformanze<br />

Bannimenta contra Iudeos<br />

(...) quod nullus Ebreus sive magnus sive parvus audeat vel presumat cuiuscumque<br />

status et conditionis existat ire per civitatem predictam et eius comitatum de die vel<br />

de nocte sine evidente et apparente signo .O. in pectore et manifeste omnibus videntibus<br />

eos, et nul<strong>la</strong> femina audeat vel presumat ire sine anulis ad aures, sub pena<br />

decem librarum denariorum pro quolibet contrafaciente et qualibet vice applicanda<br />

pro medietate Camere apostolice et pro alia meditate officiali facienti executionem (...).<br />

8. 1485, febbraio 12<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Item che i decti Hebrei de sopra nominati et loro figlioli et descendenti et<br />

quelli similmente che da loro siranno chiamati per compagni, et loro et de ciascheduno<br />

de loro garzoni, factori, procuratori, institutori, famegli et fameglia, durante<br />

el tempo di decti capituli non possino né debbino essere strecti a portare el<br />

segno de lo .O. overo alcuno altro segno per alcuno muodo, né caschino in alcuna<br />

pena non lo portando. Excepto li forostieri Hebrei non chiamati per loro o<br />

alcuno de loro compagni, i quali doppo i quattro dì dal dì che siranno venuti in<br />

cità, non portando el consueto segno del .O. de <strong>la</strong> centura in sù denante, caschino<br />

in pena de soldi quaranta per ciascheduno et ciascheduna volta siranno trovati da<br />

l’ oficiale. Ma infra decti quattro dì non caggino in pena alcuna, et similmente i<br />

prenominati Hebrei nelli decti nomi et quelli che da loro siranno nominati per<br />

compagni, come de sopra, non portando el segno come è dicto non caschino in<br />

pena alcuna, né per alcuno officiale de dicto comune possino essere stretti a pagare<br />

alcuna pena, non obstante alcuno statuto, legge, o consuetudine in contrario<br />

disponente, a <strong>la</strong> quale per lo presente tenore derogato essere se intenda.<br />

9. 1500, febbraio 21<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Item che li dicti Hebrei de sopra nominati et loro figli et descendenti et<br />

quelli che similmente che da loro siranno chiamati per compagni et loro et de<br />

ciascheduno di loro garzoni, factori, procuratori, institutori, famegli et fameglia,


Città di Castello<br />

325<br />

durante el tempo de dicti capituli non possino né debbino essere strecti a portare<br />

el segno de lo .O. overo alcuno altro segno per alcuno modo, né caschino in<br />

alcuna pena non lo portando. Excepto li furestieri Hebrei non chiamati per loro<br />

o alcuno de loro compagni, li quali depo li quattro dì che siranno venuti in ciptà<br />

non portando el consueto segno de lo [.O.] da <strong>la</strong> cintura in sù denante, caschino<br />

in pena di soldi quaranta per ciascheduno et ciascheduna volta siranno trovati da<br />

lo offitiale, ma infra dicti quattro dì non caggino in pena alcuna, et similiter li<br />

prenominati hebrei ne li dicti nomi et quelli che da loro siranno nominati per<br />

compagni, comme de sopra, non portando el segno comme è dicto non caschino<br />

in pena alcuna, né per alcuno offitiale de dicto commune possino essere stretti a<br />

pagare pena, non obstante alcuno statuto, legge, o consuetudine in contrario disponente,<br />

a <strong>la</strong> quale per lo presente tenore derogato essere se intenda.<br />

10. 1507 marzo 26<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Congregatis et convocatis consiliis (...) in sa<strong>la</strong> magna ordinamento et mandato<br />

dominorum priorum (...), frater Cherubin ordinis Minorum sancti Francisci et nunc<br />

predicator in ecclesia catedrali Sancti Floridi dicte civitatis ingressus petiit ut iudei<br />

qui habitant civitatem predictam teneantur ferre signa cum quibus a reliquis christianis<br />

cognoscierentur, hoc dicens zelo fidei etc., et tunc magnificus supraprior de consensu<br />

aliorum priorum proposuit ut super tali petitione consuleretur redditisque consiliis<br />

christianorum a pluribus ac diversis consiliariis quod iudei teneantur ad distinctionem<br />

ferre biretum giallum et mulieres iudee velum giallum, pena decem ducatorum<br />

pro qualibet vice qua fuissent inventi sine bireto et velo ut supra et quatuor<br />

tractorum corde. Habito prius colloquio et matura deliberatione et demum misso<br />

partito et otento per centum et septuaginta unum dantes eorum fabas nigras del sic,<br />

una alba in contrarium non ostante, statuerunt, ordinaverunt et decreverunt hac lege<br />

perpetua valitura, in contrarium non obstantibus quibuscumque, omni meliori modo<br />

etc., quod iudei habitantes in Civitate Castelli ferant biretum giallum et mulieres<br />

velum giallum, pena decem ducatorum Camere apostolice aplicandorum et quattuor<br />

tractorum corde pro qualibet vice qua fuerint inventi sine dicto signo (...).<br />

11. 1508, novembre 27<br />

Breve<br />

Copia brevis confirmationis legis ornamentorum mulierum et funeralium<br />

Iulius papa II. Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi<br />

Nobis fecistis quod vos nuper pro comodo et comuni utilitate civium istius no-


326 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

stre Civitatis Castelli statuistis et ordinavistis quales expensas cives ipsius civitatis<br />

in funeralibus facere quibusve vestibus et cuius generis et valoris mulieres ditte<br />

civitatis uti deberent et contrafacientes certam penam incurrant, quodque desideratis<br />

statuta et ordinationes huiusmodi pro illorum subsistentia fermiori apostolica<br />

auctoritate confirmari. Nos igitur communi utilitati istius civitatis quam inter<br />

ceteras peculiari quadam dilectione prosequimur paterna benignitate consulere<br />

cupientes vestris in hac parte supplicationibus inclinati, statuta et ordinationes<br />

huiusmodi apostolica auctoritate tenore presentium approbamus et confirmamus<br />

supplemusque omnes et singu<strong>la</strong>s defectus si qui forsan intervenerint in eisdem,<br />

et nichilominus quod contrafacientes ultra penam predittam excomunicationis<br />

sententiam eo ipso incurrant, a qua preterquam a Nobis et romanis pontificibus<br />

nisi in mortis articulo constituti absolutionis benefitium nequeant obtinere harum<br />

serie decernimus et dec<strong>la</strong>ramus, non obstantibus constitutionibus et ordinamentis<br />

apostolicis ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Rome apud Sanctum Petrum<br />

sub anulo piscatoris, die XXVII novembris 1508, pontificatus nostri anno<br />

sexto.<br />

Ioannes Carrotius.<br />

12. 1509, marzo 11<br />

Annali<br />

Lex condita super ordinamentis mulierum et funeralium<br />

Die XI Martii. Magnifici domini priores populi Civitatis Castelli una cum<br />

domino Ugone de Ugonibus, Iohanne Iacobi de Galganis, domino Calisto de<br />

Futiis et Leonardo de Cambiis electis et deputatis a magnificis dominis prioribus<br />

sub die XXIII iunii 1508 pro componenda et reformanda lege funeralium et ordinamentorum<br />

mulierum de licentia domini locumtenentis, prout patet impresenti<br />

manu mei Antonii vicecancel<strong>la</strong>rii c. 158, coadunati et congregati in eorum solita<br />

audientia, memores remissionis per consilium <strong>generale</strong> in eis facte, volentes exequi<br />

et exequtioni mandare, habito colloquio et matura diliberatione et misso et<br />

legitime obtento partito per omnes dantes eorum fabas nigras del sic numero XII,<br />

nul<strong>la</strong> alba in contrarium reperta, omni meliori modo etc. statuerunt, ordinaverunt<br />

et reformaverunt prout infra, in primis:<br />

Imprima che <strong>la</strong> magnifica casa de li magnifici Vitelli, offitiali de corte, doctori<br />

et cavalieri sperondoro sieno liberi, cioé non sieno subietti a le infrascricte legge.<br />

Item che donne de dottori et de offitiali de papa possino portare cremisi in<br />

una vesta so<strong>la</strong>, cioè vestito cum tragino de mezo braccio cum maniche <strong>la</strong>rghe<br />

uno piei et cum fodare o vero veste solo di tafeta cum fregi o trine d’oro de<br />

valore de uno ducato et cum bottonatura de valuta de ducati quattro, et faciendo<br />

<strong>la</strong> camorra sia senza tragino, cum maniche de brocato d’oro de uno braccio<br />

e mezo, cum trine o fregi et bottonatura come de sopra cum balzane di brocha-


Città di Castello<br />

327<br />

to d’argento tre deta <strong>la</strong>rga et cum cuffie d’oro de valore de sei ducati, et cum<br />

tre anelle de ducati quindici de valuta et cum centura de ducati sei d’oro et<br />

cum perle de quindici ducati et non più et cum exbernia de panno cum balzana<br />

de brochato argento <strong>la</strong>rga come de sopra cum fodera de taffeta o damaschino.<br />

Item che le donne quale hanno de dota da doicento fiorini in sù inclusive<br />

possino portare uno veluto solo excepto de cremisi, cioè vestito cum tragino de<br />

mezo braccio cum maniche <strong>la</strong>rghe come de sopra cum fodera o vista de taffetà<br />

cum fregi, o vero trine de valore de uno fiorino cum bottonatura de doi ducati<br />

d’oro et facendo <strong>la</strong> camorra sia senza tragino cum maniche de cremisi de uno<br />

braccio e mezo cum trine o fregi de uno fiorino cum bottonatura de doi ducati<br />

d’oro et cum balzana de veluto quale li piace <strong>la</strong>rga tre deta et cuffia d’oro de<br />

ducati quattro et cum tre anelle de ducati otto et cum centura de ducati quattro<br />

et cum perle de valore de ducati otto et non più et cum exbernia de panno<br />

cum balzana de veluto non cremisi <strong>la</strong>rga come de sopra cum fodera de taffetà.<br />

Item le donne che haveranno de dota da centocinquanta infine a doicento<br />

fiorini exclusive possino portare una veste so<strong>la</strong> de raso excepto cremisi senza<br />

fodera o senza vista, cioè vestito cum tragino como de sopra et cum maniche<br />

<strong>la</strong>rghe come de sopre cum fregi o trine de mezo ducato cum bottonatura de<br />

uno ducato et facendo <strong>la</strong> camorra sia senza tragino cum maniche de veluto non<br />

cremisi de uno braccio e mezo cum fregi o trine de mezo ducato cum bottonatura<br />

di uno ducato e balzana de seta <strong>la</strong>rga come de sopre cum cuffie de ducati<br />

tre et cum tre anelle de quattro ducati et cum centura de quattro fiorini et cum<br />

perle de ducati quattro d’oro et cum sbernia de panno non de grana senza<br />

fodera cum balzana de seta non de veluto <strong>la</strong>rga tre deta.<br />

Item le donne quale hanno de dota da cento fiorini per insino a centocinquanta<br />

exclusive non possino portare vestito de veluto o seta ma de panno de<br />

quale colore li piace de valuta de fiorini doi el braccio cum stragino come de<br />

sopra, maniche <strong>la</strong>rghe come de sopra senza viste cum fregi o trine de brochato<br />

argento de valuta de mezo fiorino cum bottonatura de uno fiorino, et possa fare<br />

una camorra de raso o damaschino o seta ma non cremisi senza tragino cum<br />

maniche de raso non cremisi de uno braccio e mezo cum fregi o trine de brochato<br />

argento de mezo fiorino cum bottonatura de uno fiorino cum balzana de<br />

seta <strong>la</strong>rga tre deta et cum cuffia d’oro de valuta de ducati doi d’oro et cum<br />

anelli tre de costo de ducati tre et cum centura de fiorini tre et cum perle de<br />

doi ducati et sbernia de panno senza fodara cum fregetti de seta o de bendello<br />

<strong>la</strong>rghe de valuta el panno de grossi dieci el braccio.<br />

Item che le donne quale hanno in dota da cento fiorini in giù non possino<br />

portare né in vestito né in camorra panno rosado ma de pavonazo de grana, el<br />

vestito cum tragino o maniche <strong>la</strong>rghe come de sopra senza viste cum fregi de<br />

veluto o trine de seta cum bottonatura de mezo fiorino cum balzana de seta<br />

<strong>la</strong>rga tre deta ma non de cremisi et cum cuffia de valuta di uno ducato d’oro et<br />

cum tre anelli de doi ducati d’oro de costo et cum centura de costo de doi<br />

fiorini finita d’ariento et cum perle de uno ducato et non possino portare sbernia<br />

de nesuna sorte.


328 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item, per dechiaractione de le sopraditte cose, che quelle donne alle quale è<br />

concesso de portare uno capo solo de veluto o seta non ne possa havere o<br />

tenere in casa o fora de casa per uso loro più che quello li è concesso sotto <strong>la</strong><br />

sottoscripta pena.<br />

Item che le donne contadine non possino portare alcuno panno de grana<br />

excepto in maniche e balzana né possino portare perle né anelli d’oro né trine<br />

d’oro o ariento et le centure non possino portare finite d’ariento et bottonatura<br />

de mezo fiorino et possino portare maniche de raso excepto raso cremisi de<br />

valuta de uno ducato.<br />

Le case prima prenominate et cavalieri, dottori et offitiali de corte sopradetti<br />

siano liberi da le infrascripte cose, ma dottori et offitiali de papa non dottori<br />

possino spendere nei funerali fiorini sei in cera et non più; tutti li altri possino<br />

spendere tre fiorini in cera et non più sotto pena et al<strong>la</strong> pena che se contano ne<br />

li statuti veteri.<br />

Circa li ornamenti de le donne, qualunche prevaricarà <strong>la</strong> forma de le<br />

sopradicte legge reformatione et bando caschi im pena de livere dieci de<br />

denari per ciascheduna persona et ciascheduna volta et sotto pena de <strong>la</strong> perdita<br />

de quello più che portassero contra <strong>la</strong> forma de le sopradicte reformatione<br />

et bandi et che el podestà et altri offitiali ne possa e debbia fare exequtione<br />

senza gratia alcuna. Et che de tutte le sopreditte pene li offitiali che<br />

faranno exequtione ne guadagni <strong>la</strong> meità, <strong>la</strong> quarta parte sia de lo acusatore<br />

et el suo nome sirà tenuto secreto. Et ad omni homo sia licito acusare; l’altra<br />

quarta parte sia de <strong>la</strong> camera del comuni. Et che li sendici del contado<br />

sieno tenuti et obligati a denumptiare contadine che non observassero, come<br />

li altri malefitii.<br />

13. 1521, settembre 1<br />

Annali<br />

Capitu<strong>la</strong> super Hebreis<br />

Item che li dicti ebrei et ciascheduno di loro figliuoli, garzoni, factori, procuratori,<br />

istitutori o altri de loro famiglia siano tenuti et obligati portare el segno<br />

del .O. nel<strong>la</strong> veste superiore da <strong>la</strong> centura in sù in luogo visibile, socto pena de<br />

uno ducato d’oro per ciascheduno et qualunche volta fussi contrafacto, da applicarsi<br />

per <strong>la</strong> meità a <strong>la</strong> camera del comune de <strong>la</strong> dicta ciptà et l’altra meità a<br />

l’offitiale che ne facessi executione. Et che dicti Hebrei non possino prestare<br />

denari in tele de lino ordite non tenute né quelle acceptare per pegno et quando<br />

alcuno contraffacessi caschi in pena de perdere li dinari presti et siano obligati<br />

restituire tali tele a li veri patroni senza alcuno pagamento de usura né<br />

capitale.


Città di Castello<br />

14. 1538<br />

Statuti<br />

De pena aurificis non facientis operam ad iustam ligam<br />

329<br />

Item statuimus et ordinamus pro publica utilitate hominum dicte civitatis et<br />

comitatus quod aurifices Civitatis Castelli <strong>la</strong>borent et <strong>la</strong>borare debeant argentum<br />

ad legam novem unciarum, et qui contrafecerit solvat penam XXV librarum denariorum,<br />

et quilibet possit accusare et denunciare et habeat medietatem banni, et<br />

eius nomen tenetur in secreto, et probetur per unum testem bone fame cum<br />

iuramento accusantis. Et potestas teneatur quolibet mense sui regiminis rimari<br />

facere de predictis, pena L librarum denariorum retinenda de suo sa<strong>la</strong>rio; et<br />

predicta locum habeant in aurificibus tam civibus quam forensibus dictam artem<br />

exercentibus in civitate predicta.<br />

De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis 23<br />

De boctonaturis et centuris non portandis 24<br />

De fregiaturis non portandis 25<br />

De vestibus caputeo capellina et in talibus non portandis 26<br />

De coronis et ghir<strong>la</strong>ndis non portandis 27<br />

De anulis et cerrutecis non portandis 28<br />

De iocalibus non portandis 29<br />

De donationibus prohibitis 30<br />

De modo sponsarum ducendarum ad maritum 31<br />

23 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De perlis et <strong>la</strong>pidibus pretiosis non portandis.<br />

24 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De boctonaturis et centuris non portandis.<br />

25 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De fregiaturis non portandis.<br />

26 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De vestibus caputeo capellina et in talibus non portandis.<br />

27 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De coronis et ghir<strong>la</strong>ndis non portandis.<br />

28 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De anulis et cerrutecis non portandis.<br />

29 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De iocalibus non mictendis.<br />

30 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De donationibus prohibitis.<br />

31 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De modo sponsarum ducendarum ad maritum.


330 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De convivio nuptiarum et aliis conviviis 32<br />

De tripudio et modo tripudiandi in nuptiis 33<br />

Quod sartores non faciant pannos prohibitos 34<br />

De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti tempore nuptiarum 35<br />

Quantum donari possit pueris tempore baptismatis 36<br />

Quibus mulieribus sit permissum ornamenta portare 37<br />

Contra quas personas exigantur condepnationes facte occasione dictorum<br />

ordinamentorum 38<br />

15. 1561<br />

Fascicoli<br />

Ordinamenti sopra il vestire delle donne<br />

Volendo li magnifici signori quaranta del regimento del<strong>la</strong> Città di Castello<br />

per l’autorità concessagli dal<strong>la</strong> santa Sede apostolica provedere utilmente a gli<br />

abusi e spese intolerabili che si fanno negli ornamenti e pompe delle donne, con<br />

deservizio prima d’Iddio e poi ruina evidente di molte fameglie che, mosse da<br />

vana ambitone e superbia, cercano di superarsi l’un l’altro col spender profusamente<br />

<strong>la</strong> robba loro, consumando non sol le doti delle donne, ma li proprii<br />

patrimoni ancora dissipando, e perché l’offizio d’ogni bona repubblica è di avertire<br />

che niuno usi ma<strong>la</strong>mente le sue sustanze, considerando anchora ch’a simili<br />

abusi e spese licentiose delle donne e di conviti e pasti degli huomini, e d’altre<br />

simili superfluità, non so<strong>la</strong>mente degli antichi Romani proveddero con molte leg-<br />

32 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De convivio nuptiarum et aliis conviviis.<br />

33 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De tripudio.<br />

34 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Quod sartores non faciant pannos prohibitos.<br />

35 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, De pena proicientium <strong>la</strong>pides ad domum mariti tempore<br />

nuptiarum.<br />

36 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Quantum donari possit pueris tempore baptismatis.<br />

37 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Quibus mulieribus sit permissum ornamenta portare.<br />

38 Vedi n. 1, 1393(I). Statuti, Contra quas personas exigantur condepnationes facte<br />

occasione dictorum ordinamentorum.


Città di Castello<br />

331<br />

gi, da quest’effetto chiamate suntuarie, massimamente con <strong>la</strong> legge Licinia Emilia<br />

et Oppia, et altri plebisciti e senatus consulti, ma per il nostro statuto ancora<br />

contra questi mostruosi abusi di spese fu già fatta con degna moderatione, tolta<br />

poi via a poco a poco e redutta in desuetudine per <strong>la</strong> malignità de’ tempi successi,<br />

e negligenza dei magistrati, per questo li prefati signori del regimento con<br />

participazione consenso e volontà del reverendissimo monsignor Pietro Fauno,<br />

vescovo Aquense, dignissimo governatore di detta Città di Castello per <strong>la</strong> santa<br />

Sede apostolica e per il santissimo signor nostro, signor Pio papa quarto, con<br />

l’intervento anchora delli magnifici signor cento, quali condescesaro a far detta<br />

legge, congregati nel<strong>la</strong> loro solita audienza collegialmente, vento et ottenuto per<br />

suffragii solennemente il partito fra di loro sopra di ciò proposto, hanno statuito<br />

ordinato reformato prohibito e comandato respettivamente come nell’infrascritta<br />

legge capitoli e pragmatica si contiene, da osservarsi per tutti invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

I. In prima si ordina prohibisce e comanda che niuna donna di qual grado<br />

stato o conditione si sia, cittadina e per tempo longo habitante in detta città e<br />

sua giurisditione e distretto in casa o for di casa di poi <strong>la</strong> presente publicatione<br />

possa né debba portare indosso né per <strong>la</strong> sua persona alcuna sorte di oro né<br />

argento <strong>la</strong>vorato né sodo né tirato, né in altro modo fabricato, né gioie, petre<br />

pretiose, perle, vesti o altri adobbamenti et ornamenti di broccato o te<strong>la</strong> d’oro e<br />

d’argento, di seta o altro drappo di che sorte si sia né per vesti principali né<br />

per ornamento de l’altre, se non del<strong>la</strong> qualità e forma che qui di sotto sarà<br />

notata e concessa.<br />

II. Item si prohibisce e comanda che niuna donna cittadina o habitante<br />

nel<strong>la</strong> città o suo destretto, che non sia forestiera, possi da hora inanzi portar<br />

orecchini o pendenti d’oro argento o seta, né di altra sorte, né maniglie con<br />

gioie o senza, o altri ornamenti pretiosi alle mani braccia et orecchie et in capo<br />

et <strong>la</strong> fronte in modo alcuno.<br />

III. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra, possa<br />

né debba portar ventagli zibellini armellini martiri né altra sorti di pelle di prezzo,<br />

escetto quelle che sono per uso necessario del freddo, e per sanità del corpo<br />

solo e non per delitie o pompa come a dir pelliccioni di bassetta o simili quali<br />

siano permessi a chi li vole.<br />

IV. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra, possa<br />

né debba portare al collo né per <strong>la</strong> persona alcuna sorte di oro o argento solo o<br />

accompagnato, con <strong>la</strong>vori opere et imprese, né gioie o perle da conto né da<br />

once, escetto un vezzo solo di perle, o vero una col<strong>la</strong>na d’oro so<strong>la</strong>, che non<br />

passino il prezzo al più di scudi vinti e non possa portar centure né chiavacori<br />

d’oro o d’argento né di corallo né altra sorte da cengere, che sia di prezzo da<br />

quattro scudi in sù. Intendendo che parimenti siano prohibite le gioie perle e<br />

col<strong>la</strong>ne finte e contraffatte, come le vere e le naturali.<br />

V. Item si permette e sia licito alle spose portar le col<strong>la</strong>ne e vezzo di perle<br />

ditti de sopra, unitamente e insieme per un anno, a cominciar il dì dal contratto<br />

sponsalitio e da quello in là so<strong>la</strong>mente gli sia licito portar <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na per insino a<br />

sei anni, e non più.


332 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

VI. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra, possi<br />

portar colletti né gurghiere né scuffie, ricamati o <strong>la</strong>vorati d’oro, d’argento o seta,<br />

che siano al più di valore di tre scudi d’oro.<br />

VII. Item si permette e concede che tutte le donne delli signori quaranta<br />

del regimento, e delli signori Cento e de lor figlioli fratelli e nepoti consanguinei,<br />

possino e gli sia licito portar so<strong>la</strong>mente tre sorte di drappo, cioè una di<br />

veluto, l’altra di raso o damasco a lor libito, <strong>la</strong> terza di armesino; e che non si<br />

possino foderare di alcuna sorte di drappo o di seta; e similmente si permette a<br />

ditte donne come di sopra poter portar doi annelli d’oro in dito con qual gemma<br />

si voglia che non sia però di valuta più di trenta scudi d’oro, e da queli in<br />

sù sia prohibito e doi annelli d’argento si permettano alle contadine so<strong>la</strong>mente e<br />

non più 39 .<br />

VIII. Item si prohibisce e comanda che ditte veste di seta permesse come<br />

di sopra, siano tonde sino a terra, ma senza stragino e senza ricami, intaglii, liste<br />

et imbottiture, e siano simplici e pure, dechiarando espressamente che ditte vesti<br />

di seta non siano di broccato né di te<strong>la</strong> d’oro né di argento, quali siano in tutto<br />

prohibite sì per vesti come per ornamenti de l’altre vesti.<br />

IX. Item si permette e concede che tutte le donne generalmente possino<br />

portar vesti di panno, saie, rascie, mocaiari, dobletti, ofedini, buratti non però di<br />

seta, et ogni altra veste di <strong>la</strong>na similmente tonde e senza stragini, con una banda<br />

honesta e maniche di qual drappo si voglia che non sia prohibito, a chi <strong>la</strong> vorrà<br />

fare. Nel<strong>la</strong> qual banda non si possa metter drappo sopra drappo, e siano ditte<br />

vesti senza oro argento ricami rilievi et imbottiti e senza altra superfluità, ma<br />

so<strong>la</strong>mente cuscite con righetta a chi li vorrà fare.<br />

X. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra possa<br />

portar berette di sorte alcuna, ma solo se li concedeno capelli di che drappo si<br />

sia non prohibito e siano senza medaglie piume o penne, pontaletti, imprese, e<br />

cordoni, salvo un cordone di seta del medesimo color del capello.<br />

XI. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra, possi<br />

portar guanti ricamati d’oro né di seta, e che siano di valuta più d’uno scudo né<br />

pianelle di drappo con ricami d’auro, ornamenti di oro o d’argento, e che ditti<br />

guanti non siano profumati, né si possi portar muschio o zibetto in dosso né<br />

altra sorte d’odoranti, e manco si possin portare corone né maniglie che siano<br />

fatte di pasta d’ambra o muschio, alle mani e braccia o altramente.<br />

XII. Item si prohibisce e comanda che le donne di quelli che fanno arti<br />

mechaniche e vili essercitii non possino portar vesti pretiose o di seta, ma solo<br />

possino portar vesti di <strong>la</strong>na con l’altre espresse sopra nel IX capitolo.<br />

XIII. Item si prohibisce e comanda che niuna donna contadina o rusticana,<br />

habitante nel contado o fuora dal<strong>la</strong> città, possi portar vesti di seta o di panno di<br />

grana, ma con le vesti non prohibite gli sia licito portar un paio di maniche di<br />

39 similmente ... più aggiunto sul margine destro dal<strong>la</strong> stessa mano.


Città di Castello<br />

333<br />

drappo non prohibito, e similmente non possino portar col<strong>la</strong>ne d’oro né di argento<br />

ma coralli solo al collo e non alle mani, di prezzo al più di tre scudi.<br />

XIV. Item si prohibisce e comanda che non sia licito ad alcuna donna novamente<br />

maritata o sposa e da maritarsi per l’advenire, andar a casa delli lor mariti 40<br />

fintanto che non sarà veramente sposata con l’annello o giurata dal suo marito,<br />

per osservar l’honestà virginale tanto degna e amata già dai nostri antichi.<br />

XV. Item si prohibisce e comanda che niuna donna come di sopra ardisca<br />

né presuma per tempo de carnevale né per altro tempo dell’anno in casa o for<br />

di casa far alcuna sorte di maschere publiche o segrete né travestirsi d’altro<br />

habito che del suo proprio e naturale né in compagnia de’ suoi congionti et<br />

attinenti né d’altri e questo per toglier via l’occasione del far male e del vivere<br />

impudicamente 41 .<br />

XVI. Item si prohibisce e comanda che le madri, fratelli, zii consobrini,<br />

nepoti e cognati del sposo, nel tempo del sposalitio, non possino presentar <strong>la</strong><br />

sposa di maggior dono o presente che passi <strong>la</strong> summa di scudi tre per ciascuno,<br />

et agli altri parenti qui non espressi sia al tutto prohibito e vetato il donare alle<br />

spose, salvo a questi nominati di sopra.<br />

XVII. Item si prohibisce e comanda che alle spose per li cortei non gli si<br />

possa dar robba che passi vinticinque scudi oltra le vesti per prima fatte, qual<br />

vesti non s’intendino comprese né computate in ditta summa.<br />

XVIII. Item si prohibisce e comanda che alle donne infantate, per li parti<br />

che faranno, non si possa dar corteo o fornimento alcuno per quelli del canto<br />

del padre o madre de <strong>la</strong> sposa.<br />

XIX. Item si prohibisce o comanda che nelli battismi delli figlioli o figliole,<br />

non sia licito ad alcuna persona portar né usare mantellucci di brocato o te<strong>la</strong><br />

d’oro o d’argento né guarniti di trine cordoni o altre cose d’oro o altro finimento<br />

di cose prohibite e non siano ricamati o intagliati né listati di cosa alcuna, e<br />

non siano foderati di zibellini martiri vaii armellini né dossi o altra sorte di pelle<br />

pretiose e di valuta.<br />

XX. Item si prohibisce e comanda che parimente che nelli battismi e parti<br />

delle donne, in casa o fuor di casa, non sia licito usar fascie, [federe], lenzuoli,<br />

padiglioni, cortine, guanciali e simili finimenti da letto e da camera, ornati o<br />

<strong>la</strong>vorati d’oro o d’argento, né ricamati di cose prohibite salvo che di seta 42 .<br />

XXI. Item si prohibisce e comanda che nelli battismi che si faranno, non<br />

si faccino col<strong>la</strong>tioni e non sia licito in essi menar comitive e compagnie di persone,<br />

oltra li compari e comare, che ordinariamente si fanno.<br />

XXII. Item si prohibisce e comanda che niuna donna maritata <strong>la</strong> qual sia<br />

stata otto anni col marito, possa portar veste di seta, ma so<strong>la</strong>mente quelle che di<br />

sopra sono state concesse e specificate nel IX capitolo.<br />

40 sul margine sinistro <strong>la</strong> stessa mano aggiunge: e sposi o parenti delli mariti.<br />

41 item ... impudicamente aggiunto dal<strong>la</strong> stessa mano sul margine inferiore sinistro.<br />

42 salvo che di seta aggiunto sul margine destro dal<strong>la</strong> stessa mano.


334 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

XXIII. Item si prohibisce e comanda a tutti orefici sartori e sartrice, ricamatori<br />

et altri maestri, e <strong>la</strong>voranti manifattori et artefici che non possino in<br />

modo alcuno tagliare cuscire <strong>la</strong>vorare né fabricare in modo alcuno vestimenti<br />

ornamenti e portature da donne, col<strong>la</strong>ne maniglie centure o altre cose di sopra<br />

prohibite e che fussero contra <strong>la</strong> forma del presente decreto.<br />

XXIV. Item si prohibisce e comanda che nelli pasti e conviti nuzziali, non<br />

sia licito dar più di doi antipasti et una sorte di sie<strong>la</strong>to, concio in alesso o in<br />

arrosto, ad arbitrio del convitante, escludendo in tutto ogni sorte di pasticci,<br />

sfogliati e geli, concedendo solo che possa far doi sorte di torte e doi sorti di<br />

confetti so<strong>la</strong>mente.<br />

XXV. Item si prohibisce e comanda che nelli pasti che si fanno agli amici<br />

e parenti cittadini o forestieri, privatamente in casa o fuor di casa, non sia licito<br />

dar più d’un antipasto, et una sorte di alesso, et una di arrosto e non più oltra.<br />

XXVI. Item si ordina e comanda che tutte quelle persone cittadine e contadine<br />

et altri habitanti come di sopra, che contrafaranno al<strong>la</strong> presente legge, in<br />

tutto o in parte o in qualche capitolo di essa, caschino nel<strong>la</strong> pena di scudi<br />

cinquanta, d’applicarsi per un quarto all’essecutore, per un altro quarto all’accusatore<br />

e per l’altra meità al<strong>la</strong> camera del commune del<strong>la</strong> Città di Castello, e si<br />

crederà all’accusatore con un testimonio degno di fede, oltra <strong>la</strong> perdita delle<br />

cose prohibite che si trovaranno portate contra li presenti ordini quali s’intendino<br />

confiscate et applicate a ditta comunità, alle quali pure siano tenuti tutti<br />

quelli che stessero in quel<strong>la</strong> casa dove habitasse <strong>la</strong> donna o altri che contravenisse<br />

e contravenendo alcuna persona non di meno sia tenuto osservare <strong>la</strong> legge<br />

ancor se pagasse ditta pena 43 .<br />

XXVII. Item si ordina e comanda che, nascendo qualche dubbio o difficultà<br />

sopra l’intelligenza o interpretatione delli presenti capitoli, si stia al<strong>la</strong> dechiaratione<br />

del magnifico conseglio del regimento.<br />

XXVIII. Item si ordina e comanda ch’el bargello cavallieri et altri esecutori<br />

del<strong>la</strong> corte, possino e debbano far diligenza d’investigare ritrovar 44 tutte quelle<br />

persone che contrafaranno al presente decreto tanto nelle piazze come nelle strade<br />

publiche e ciascun altro luogo honesto, sanza però cercar o toccar altramente<br />

le persone acciochè contra l’inobediente si possa procedere e far debita essecutione<br />

del<strong>la</strong> pena incorsa 45 . Dechiarando che quanto a questo capitolo si darà<br />

fede all’essecutore o un offiziale con il ditto d’uno bailio pubblico o altri testimoni<br />

46 e ciascuna persona si <strong>la</strong>sci modestamente cercare in publico dagli offiziali,<br />

in presenza de testimoni senza contrasto alcuno.<br />

XXIX. Item atteso che reformandose le spese superflue delle donne mondane<br />

solite a viver pomposamente nel loro vestire et anco quelle degli huomini<br />

43 contravenendo ... pena aggiunto sul margine sinistro dal<strong>la</strong> stessa mano.<br />

44 far ... ritrovar aggiunto sul margine sinistro dal<strong>la</strong> stessa mano.<br />

45 sanza però ... incorsa aggiunto sul margine sinistro dal<strong>la</strong> stessa mano.<br />

46 dechiarando ... testimoni aggiunto sul margine inferiore dal<strong>la</strong> stessa mano.


Città di Castello<br />

335<br />

nel far conviti e pasti ordinarii e straordinarii, tanto publichi come privati, par<br />

molto più ragionevol cosa e degna di reformatione e meritoria appresso Dio e ’l<br />

mondo di resecar qualche superfluità che s’usa da secu<strong>la</strong>ri nel vestir le lor donne<br />

in qualche monestero, si prohibisce e comanda per virtù del presente decreto<br />

che per l’avvenire, tanto nello accettar che si farà delle donne nelli monasteri di<br />

monache sore o bisoche o altre religiose di detta città, quanto nel vestirgli poi di<br />

quell’ordine, per li congionti di quel<strong>la</strong> che si fa religiosa non si possi far spesa<br />

in pasti e col<strong>la</strong>tioni che si soglion fare nelli monesteri che siano di valuta di più<br />

di tre sino in quattro scudi so<strong>la</strong>mente. Esshortando le venerande monache e<br />

devote serve di Dio a contentarsi di questa legge, assai più dura e rigida alle<br />

donne secu<strong>la</strong>ri solite a viver con maggior licenza e libertà che a quelle che<br />

stanno per obbedienza rinchiuse nei monesteri.<br />

XXX. Item si ordina statuisce e comanda che <strong>la</strong> presente legge decreto e<br />

reformatione sia et esser debba <strong>generale</strong>, et oblighi e leghi equalmente tutti e<br />

singuli cittadini e cittadine et altri per tempo habitanti in detta Città di Castello<br />

e suo destretto, di qualunche stato grado o conditione si siano, e niuna persona<br />

casa o fameglia di detta città s’intenda in alcuno modo esser essentata o privilegiata<br />

dall’osservanza di detti capitoli.<br />

Reservate però sempre in principio mezzo e fine del presente decreto, le<br />

case delli illustrissimi signori Vitelli, quali non s’intendino essere inclusi nel<strong>la</strong><br />

presente legge.<br />

XXXI. Et perché potria esser che qualche cittadino o cittadina tentasse<br />

contravenire alli presenti capitoli, mossi forse da superbia o vana presunzione, si<br />

prohibisce e comanda che niuna persona di qualunche grado stato o conditione<br />

si sia, ardisca né presuma di contravvenire al<strong>la</strong> presente legge, né sotto pretesto<br />

di privilegi o dispensationi se pur qualch’una da Roma se n’impetrasse, il che<br />

non si crede né deve farsi, né sotto qual altro color si voglia. E quelli che<br />

ottenesser privilegii derogatori a questo decreto, siano tenuti et obligati in termine<br />

di otto dì dal dì che saranno impetrati, o quando saranno ricerchi dal magistrato,<br />

renuntiar a ditti privilegii nel pa<strong>la</strong>zzo publico et al cospetto delli magnifici<br />

signori confalonieri e priori di detta città, e non renuntiando come di sopra,<br />

si debbi subito congregar il conseglio delli signori Cento, dove si proponghi <strong>la</strong><br />

contraventione del<strong>la</strong> legge, et ivi si elegghino ambasciatori per mandare a Roma<br />

o dove bisognarà per far revocare in nome publico dal<strong>la</strong> santità del papa, o altri<br />

superiori, le ditte dispense o privilegii. E questo si facci a spese di chi l’avesse<br />

impetrati, da restituirsi per loro al<strong>la</strong> comunità, che mandasse ambasciatori o facesse<br />

altra spesa per tal causa. Et inoltre ditti impetranti siano tenuti per cittadini<br />

vani et inutili al<strong>la</strong> sua città come quelli che desiderano avantaggiar gli altri<br />

loro eguali, che meritano simili prerogative e privilegi, come loro.


FOLIGNO<br />

a cura di Maria Biviglia, Federica Romani, Pao<strong>la</strong> Tedeschi


INTRODUZIONE<br />

L’origine del<strong>la</strong> città è antichissima e si fa risalire al VII-VI secolo<br />

a.C., ma <strong>la</strong> sua ubicazione non è circoscrivibile ad un unico sito 1 .<br />

Durante <strong>la</strong> prima metà del XIII secolo, fatta eccezione per il breve<br />

periodo (1237-1239) in cui si alleò con Todi, Gubbio e soprattutto con<br />

<strong>la</strong> potentissima e guelfa Perugia, Foligno fu saldamente fedele all’Impero.<br />

La fazione ghibellina, sempre più potente fino al<strong>la</strong> morte di Federico II,<br />

fu poi soppiantata da quel<strong>la</strong> guelfa nel 1254, ma nel 1268 troviamo <strong>la</strong><br />

città nuovamente ghibellina governata da Ansaldo di Filippo degli Anastasi.<br />

Nel 1305, sconfitto Corrado degli Anastasi, con <strong>la</strong> nomina di Nallo<br />

Trinci a gonfaloniere di giustizia, ovvero capitano di parte guelfa e capitano<br />

del popolo, per Foligno iniziò un lungo periodo di governo signorile<br />

che terminò nel 1439 con <strong>la</strong> cacciata di Corrado Trinci per mano del<br />

cardinale Giovanni Vitelleschi, incaricato da papa Eugenio IV de reductione<br />

communis et hominum civitatis Fulginei ad obedientiam et gremium<br />

Ecclesiae 2 . Foligno tornò ad essere amministrata da magistrature comuna-<br />

1 Per una storia <strong>generale</strong> di Foligno si rimanda a: L. IACOBILLI, Discorso del<strong>la</strong> città di<br />

Foligno, Foligno 1646 (rist. anast., Bologna 1972); G. BRAGAZZI, Compendio del<strong>la</strong> storia di<br />

Foligno, Foligno 1858-1859 (rist. anast., Bologna 1973); B. MARINELLI, I Rioni di Foligno.<br />

Tradizione storia, Foligno 1994; F. BETTONI e B. MARINELLI, Foligno. Itinerari fuori e dentro<br />

le mura, Foligno 2001; B. LATTANZI, Storia di Foligno, dalle origini al 1860, voll. I-V,<br />

Roma 1994-2002.<br />

2 La storia dei Trinci fu già materia di studio nel sec. XVII da parte di D. DORIO,<br />

Istoria del<strong>la</strong> famiglia Trinci, nel<strong>la</strong> quale si narrano l’Origine, Genealogia, Dominii, Dignità e<br />

Fatti de’ descendenti da essa, Foligno 1638 (rist. anast., Foligno 1973) e del già citato L.<br />

IACOBILLI, Discorso del<strong>la</strong> città di Foligno; tra gli studi più recenti si segna<strong>la</strong>no: M. FALOCI<br />

PULIGNANI, Il vicariato dei Trinci, in BDSPU, XVIII (1912), pp. 3-43; ID., Fragmenta Fulginatis<br />

Historiae, in RIS, XXVII / II, Bologna 1933; G. LAZZARONI, I Trinci di Foligno dal<strong>la</strong><br />

signoria al vicariato apostolico, Bologna 1969; M. SENSI, Lettere patenti di Corrado e


340 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

li, anche se <strong>la</strong> loro autonomia fu più nominale che sostanziale. Proprio<br />

in quegli anni, infatti, lo Stato del<strong>la</strong> Chiesa iniziò <strong>la</strong> sua riorganizzazione<br />

amministrativa e politica in modo da poter meglio control<strong>la</strong>re le periferie.<br />

I forti contrasti, sorti dopo il 1439, tra <strong>la</strong> fazione popo<strong>la</strong>re e quel<strong>la</strong><br />

nobiliare terminarono nel 1460 con l’esclusione, concessa da papa Pio II<br />

all’aristocrazia cittadina, del ceto popo<strong>la</strong>re dal consiglio comunale. Da<br />

allora Foligno ebbe una delle forme oligarchiche più rigide dello Stato<br />

Pontificio 3 .<br />

Prima di illustrare le fonti consultate, è necessario ricordare che, purtroppo,<br />

agli inizi del secolo XV l’archivio comunale di Foligno subì danni<br />

di tale portata da rimanerne pressoché distrutto. La tradizione vuole<br />

che ciò avvenisse per rappresaglia al<strong>la</strong> caduta del<strong>la</strong> signoria dei Trinci. In<br />

effetti <strong>la</strong> documentazione, eccetto quel<strong>la</strong> appartenente all’Archivio delle<br />

Sei Chiavi, del<strong>la</strong> quale si dirà più avanti, parte dagli anni Venti del Quattrocento.<br />

La ricerca è partita come nelle altre città dagli Statuti; a questi è<br />

stato aggiunto lo spoglio dei registri appartenenti al<strong>la</strong> serie Consigli e<br />

Riformanze, cioè al<strong>la</strong> raccolta delle deliberazioni del consiglio comunale e<br />

dei priori. Da questo complesso documentario non potevano essere escluse<br />

le carte contenute nel credenzino VIII dell’Archivio delle Sei Chiavi denominate<br />

« Pragmatiche delle doti e degli ornamenti muliebri ». Con <strong>la</strong><br />

denominazione di Archivio delle Sei Chiavi si intende il nucleo documentario<br />

più antico dell’archivio storico comunale di Foligno, con carte<br />

a partire dal<strong>la</strong> fine del secolo XII. La sua costituzione ha una data ben<br />

precisa, il 5 gennaio 1478, quando il consiglio comunale stabilì di costruire<br />

« una cassa bel<strong>la</strong>, forte e grossa », nel<strong>la</strong> quale contenere i documenti e<br />

gli oggetti preziosi, provvista di sei diverse chiavi, una per ogni priore.<br />

La documentazione venne poi suddivisa per materie e sistemata all’interno<br />

di piccole buste, denominate credenzini 4 . Si è ritenuto opportuno<br />

Ugolino Trinci (1383-1384), in “Bollettino storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, VII (1983), pp. 7-<br />

55; Signorie in Umbria tra Medioevo e Rinascimento: l’esperienza dei Trinci, Atti del congresso<br />

storico internazionale (Foligno 10-13 dicembre 1986), voll. I-II, Perugia 1989, e tra<br />

i contributi si segna<strong>la</strong> quello di M. SENSI, I Trinci tra storia, storiografia ed erudizione, B.<br />

LATTANZI, Storia di Foligno. II. Dal 1305 al 1439 - I Trinci, Roma 1998; Il Pa<strong>la</strong>zzo Trinci<br />

di Foligno, a cura di G. BENAZZI e F. F. MANCINI, Perugia 2001.<br />

3 Cfr. G. METELLI, Il regime oligarchico a Foligno dall’ascesa al<strong>la</strong> decadenza, in “Bollettino<br />

storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, XIII (1989), pp. 285-322.<br />

4 Su quest’argomento si rimanda a: F. BALDACCINI, Regesto dell’Archivio delle Sei Chiavi<br />

a Foligno, in BDSPU, XXXIII (1935), pp. 3-4; F. GUARINO, L’Archivio delle Sei Chiavi del


Foligno<br />

341<br />

al<strong>la</strong>rgare ulteriormente il campo d’indagine ai registri delle Polizze, dove<br />

si trovano copiate le denunce anonime inviate ai magistrati e sulle quali<br />

si metteva ai voti <strong>la</strong> decisione da prendere. Altra documentazione consultata<br />

è quel<strong>la</strong> contenuta nei Registri, consistente in atti diversi, quali copie<br />

di brevi pontifici, lettere patenti, decreti del<strong>la</strong> Sacra Congregazione e del<br />

legato di Perugia, copie di notificazioni e bandi del<strong>la</strong> città di Foligno.<br />

I due statuti che sono giunti fino a noi, e nei quali sono contenute<br />

norme suntuarie, furono prodotti durante il vicariato trinciano. Si tratta<br />

dello Statutum populi, del 1350, e del<strong>la</strong> IV parte dello Statutum communis,<br />

redatta nel 1426. Dello Statutum populi, emanato nel 1350, abbiamo<br />

<strong>la</strong> copia redatta dal notaio Bartolomeo Benentisi di Foligno l’8 marzo<br />

1443. Non sappiamo perché, dopo quasi quattro anni dal<strong>la</strong> caduta dei<br />

Trinci, venne riproposto il testo suntuario di un secolo prima, con le<br />

riforme apportate fino al 1439, cioè fino a Corrado, il cui nome è opportunamente<br />

sostituito dal notaio con un diplomatico etcetera: ... collegialiter<br />

congregati in domibus magnifici etc. in quadam sa<strong>la</strong> quae dicitur<br />

sa<strong>la</strong> imperatorum. La damnatio memoriae seguita al<strong>la</strong> fine del tiranno è<br />

fisicamente ben visibile anche nel<strong>la</strong> Invocatio del<strong>la</strong> quarta parte del testo<br />

statutario del secolo XV, dove si notano ampie abrasioni in corrispondenza<br />

del nome e degli attributi di Corrado Trinci. Le norme in questione,<br />

riservate esclusivamente al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione del lusso, furono emanate<br />

in pieno periodo signorile e per esse abbiamo anche <strong>la</strong> versione<br />

consiliare, ovvero il registro delle Riformanze dove, nel<strong>la</strong> seduta consiliare<br />

del 16 marzo 1426, è conservato il testo integrale che, non avendo subito<br />

alcuna manomissione, è stato preso come testo-base per l’edizione. Ad<br />

ogni modo, lo statuto del 1426 contiene quattro capitoli che vanno ad<br />

integrare quelli riguardanti i matrimoni, contenuti nello statuto communis,<br />

come è esplicitamente detto nel<strong>la</strong> rubrica 114. Il rimando ad uno<br />

statuto communis fa sorgere qualche dubbio di datazione. Infatti, se il<br />

testo statutario fu redatto nel 1350, le norme a cui si riferisce il rimando<br />

potrebbero appartenere ad uno statuto trecentesco andato perduto, oppure<br />

si potrebbe supporre che nel<strong>la</strong> copia del 1443 sia stata apportata<br />

una modifica al testo originale, aggiungendo il rimando allo statuto del<br />

1426. Il notaio Bartolomeo Benintisi, tuttavia, nel<strong>la</strong> sua sottoscrizione,<br />

per altro senza signum, non dà conto, come in genere succede, di varia-<br />

Comune di Foligno e l’attività giurisdizionale di una magistratura “privilegiata”: i Soprastanti<br />

al<strong>la</strong> Fiera, in Pro Tribunali sedentes Atti del Convegno di studi (Spoleto, 8-10 novembre<br />

1990), in “Archivi per <strong>la</strong> Storia”, IV, 1-2 (1991), pp. 332-337; Foligno oltre i confini,<br />

a cura di R. MARCONI, Foligno 1999, pp. 17-21.


342 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

zioni apportate al testo originale. La prima ipotesi, pertanto, sembrerebbe<br />

<strong>la</strong> più probabile.<br />

In <strong>generale</strong> si può dire che l’intento dei legis<strong>la</strong>tori non fu tanto di<br />

moderare il lusso nel vestire, nelle fogge e negli ornamenti, quanto piuttosto<br />

quello di disciplinare e moderare sia le spese sia le manifestazioni<br />

eccessive di ogni tipo: di gioia, in caso di matrimonio, o di disperazione<br />

durante i funerali. Ed ecco che è vietato psallere (suonare) al di fuori<br />

del<strong>la</strong> casa in cui è celebrato il matrimonio. Altri divieti riguardano i<br />

battesimi e le cresime, per i quali non si deve eccedere con i doni, né<br />

tenere crismatis manum. Più numerose e dettagliate sono le disposizioni<br />

in caso di eventi luttuosi: è assolutamente proibito il corruptum (<strong>la</strong>mento<br />

funebre), proibito strapparsi le vesti o i capelli, colpirsi in faccia, vestirsi<br />

di nero o rimanere nel<strong>la</strong> casa del defunto. Anche gli appartenenti a confraternite<br />

non potranno coprirsi <strong>la</strong> faccia, indossare sacchi o intonare <strong>la</strong>udes<br />

vel cantilenas.<br />

Per altro una rubrica incentiva l’applicazione ferrea del<strong>la</strong> legge riconoscendo<br />

al podestà, al capitano del popolo e ai loro ufficiali una percentuale<br />

sull’introito che deriverà dalle sanzioni comminate a coloro che non<br />

avranno rispettato le norme de sponsalitiis aut de corruptis mortuorum.<br />

Secondo <strong>la</strong> documentazione in nostro possesso, nel 1426, forse dopo<br />

<strong>la</strong> predicazione quaresimale di fra Bartolomeo da Giano, si sentì di nuovo<br />

l’esigenza non solo di porre un freno alle spese nuziali e funebri, ma<br />

anche all’eccessive spese per le vesti e gli ornamenti que noviter ferunt<br />

mulieres.<br />

Nel<strong>la</strong> seduta consiliare del 15 marzo si stabilì di nominare sei boni<br />

homines che, insieme ai priori, esaminassero e, all’occorrenza, modificassero<br />

i vecchi ordinamenti e provvedessero al<strong>la</strong> stesura di norme contro<br />

gli eccessi nel vestire. L’esistenza di norme suntuarie precedenti, riviste<br />

dagli statutari, è ribadita nell’Exordium dello statuto. La proposta fu accettata<br />

quasi all’unanimità; un solo consigliere votò contro, quasi sicuramente<br />

quello che, durante <strong>la</strong> discussione, chiese che non si ordinasse di<br />

disfare le vesti e gli ornamenti, ma che fosse <strong>la</strong>sciata <strong>la</strong> possibilità di<br />

portarli liberamente, poiché erano stati fatti con i denari propri e così<br />

quicumque vult facere faciat.<br />

Ritornando al<strong>la</strong> predicazione di Bartolomeo da Giano, <strong>la</strong> cui presenza<br />

a Foligno nel 1426 è peraltro documentata, non esiste, né nel codice<br />

statutario, né nel testo delle Riformanze, un riferimento esplicito all’influenza<br />

immediata che detta predicazione esercitò nel<strong>la</strong> stesura delle rubriche<br />

suntuarie. Tuttavia, nove anni dopo, nel<strong>la</strong> seduta del 15 giugno<br />

1445, un consigliere propose che, per ovviare al lusso sfrenato e alle<br />

spese eccessive, si utilizzassero gli statuti fatti tempore fratris Bartolomei.


Foligno<br />

343<br />

La presenza di fra Bartolomeo e l’emanazione di norme suntuarie non è<br />

una semplice coincidenza. Infatti, come si vedrà più avanti, in alcune<br />

riforme e aggiunte successive sono esplicitamente indicati i nomi di alcuni<br />

frati che predicarono a Foligno in tempo di Quaresima e che, con le<br />

loro parole, influenzarono fortemente le magistrature cittadine, richiamandole<br />

al rispetto del<strong>la</strong> legge esistente e al<strong>la</strong> revisione di alcuni capitoli. I<br />

frati, appartenenti all’Osservanza francescana e presenti a Foligno in concomitanza<br />

all’emanazione di norme suntuarie, furono: il già citato Bartolomeo<br />

da Giano o da Montefalco (1426), Francesco da Spoleto (1448),<br />

Cherubino da Nigroponte (1454), Pacifico (1473). Tra i domenicani va<br />

ricordato Giovanni da Pistoia, che fu a Foligno nel 1458 5 .<br />

Le norme statutarie del 1426 rego<strong>la</strong>mentarono i matrimoni e i funerali,<br />

ma molti capitoli contengono divieti riguardanti le vesti, sia per ciò<br />

che riguarda le fogge che gli ornamenti.<br />

Abbastanza dettagliati sono anche gli obblighi ai quali devono sottostare<br />

il notaio e il podestà: il primo è tenuto a comunicare al podestà,<br />

entro otto giorni dal<strong>la</strong> richiesta fattagli, ogni matrimonio per il quale è<br />

stato “rogato”, mentre il secondo deve notificare agli sposi le norme da<br />

osservarsi. Inoltre, almeno un giorno prima, lo sposo deve comunicare al<br />

podestà l’imminenza del matrimonio; dopo di che il podestà dà incarico<br />

ad uno dei notai dei malefici di registrare i nomi degli sposi e di control<strong>la</strong>re<br />

che tutto avvenga secondo <strong>la</strong> legge. Le sanzioni previste per i<br />

podestà negligenti sono notevoli e consistono in una pena di duecento<br />

lire di denari. Nemmeno gli artigiani sfuggono alle multe: sarti e calzo<strong>la</strong>i,<br />

che taglieranno e cuciranno vidualia vestimenta, saranno condannati ad<br />

una pena di dieci lire di denari per ciascun indumento.<br />

Di poco anteriori sono le norme suntuarie del castello di Acquafranca<br />

(attualmente Roccafranca) 6 . Si tratta di tre sole rubriche suntuarie contenute<br />

nello statuto redatto nel 1424. In questo caso il compito degli<br />

statutari si limitò a moderare non tanto il lusso dei vestiti, quanto soprattutto<br />

alcune abitudini in occasione dei matrimoni (corredo, scambio<br />

di doni) e dei funerali (mangiare e bere nel<strong>la</strong> casa del morto). Partico<strong>la</strong>re<br />

è il divieto di «domandare o pigliare denari per <strong>la</strong> sbarra overo d’altro<br />

loco quando alcuno se menasse moglie ». Ancora in uso, fino a qual-<br />

5 In proposito si rimanda a M. SENSI, Predicazione itinerante a Foligno nel sec. XV,<br />

in “Picenum Seraficum”, X (1973), pp. 139-195; B. LATTANZI, Storia di Foligno. III. Dal<br />

1439 al 1797. Tomo I: 1439-1559, Roma 2000, pp. 198-199.<br />

6 Per <strong>la</strong> storia di Acquafranca si rimanda a F. BALDACCINI, Gli statuti di Acquafranca<br />

(1424), in “Archivi”, XXVII (1960), pp. 314-318.


344 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

che decennio fa nelle zone montane, questa usanza consisteva nel pagamento,<br />

da parte dello sposo, di una sorta di pedaggio.<br />

Nel 1448, si ripropose a Foligno il problema delle leggi suntuarie.<br />

Il consiglio si riunì più volte (tra l’aprile e il maggio), giungendo all’approvazione<br />

di alcune aggiunte e riforme in merito ai regali e alle<br />

visite da farsi in occasione dei matrimoni, al<strong>la</strong> quantità di cera e alle<br />

offerte per i funerali, al peso in oro o in argento dei bottoni o ornamenti<br />

consentiti e all’altezza del balzum. Sei anni dopo, nel 1454, venne<br />

emanato un altro statuto reso necessario, come è detto nel preambolo,<br />

dal<strong>la</strong> continua ricerca, specialmente da parte delle donne e dei<br />

giovani, di ornamenti raffinatissimi ed esotici. Il testo recita così: Cumque<br />

in civitate Fulginei huiusmodi ornatus excessive multiplicaverint<br />

obsoletisque iam civitatis moribus, mulieres ac iuvenes non contenti patriae<br />

consuetudine in dies exquisitissimos peregrinosque ornatus certatim<br />

habere contendunt. Anche in questo caso ebbe un ruolo importante <strong>la</strong><br />

predicazione quaresimale di fra Cherubino da Nigroponte, a tal punto<br />

che il 2 aprile del 1454, domenica delle Palme, il notaio del comune<br />

lesse i capitoli del nuovo statuto dinanzi ad una grande fol<strong>la</strong> accorsa<br />

nel<strong>la</strong> piazza principale per ascoltare <strong>la</strong> predica del francescano. Le norme<br />

tendono a limitare l’eccesso di ornamenti d’oro e d’argento, di<br />

gioielli, di ricami, di eccessive quantità di tessuto, quasi sempre pregiato;<br />

sono vietati anche i doni che venivano fatti in occasione del parto.<br />

Viene, infine, aggiunto un articolo contro <strong>la</strong> fabbricazione, <strong>la</strong> vendita e<br />

l’uso di carte e dadi.<br />

Dal<strong>la</strong> fine del secolo XV a tutto il secolo XVI l’amministrazione comunale<br />

affrontò frequentemente il tema delle norme suntuarie; ripetute<br />

erano le <strong>la</strong>mentele per le loro trasgressioni e i capitoli sull’ornato venivano<br />

molto spesso riproposti e rinnovati. Tanta ricca documentazione è in<br />

parte spiegabile con il notevole sviluppo economico di cui godette Foligno<br />

in quel periodo, dovuto al<strong>la</strong> partico<strong>la</strong>re ubicazione del<strong>la</strong> città situata<br />

lungo le principali vie di comunicazione dell’Italia centrale, il che <strong>la</strong> rendeva<br />

una città di transito, un crocevia obbligato per i mercanti fiorentini<br />

e per le loro merci, soprattutto tessuti, che dovevano raggiungere Ancona<br />

o che da lì provenivano. Inoltre, nel territorio folignate erano presenti<br />

numerosi opifici, quali fi<strong>la</strong>toi da funi, cartiere, gualchiere da panno, cererie;<br />

anche l’arte tipografica e orafa era fiorente 7 . Non a caso in città e<br />

7 Cfr. G. METELLI, L’arte del<strong>la</strong> seta a Foligno e i rapporti commerciali con il regno di<br />

Napoli in età moderna, in “Bollettino storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, XVIII (1994),<br />

pp. 169-202.


Foligno<br />

345<br />

nel suo contado si svolgevano numerose fiere 8 , una delle quali, <strong>la</strong> “fiera<br />

dei Soprastanti”, era tra le più importanti dello Stato Pontificio e richiamava<br />

un gran numero di mercanti « da ogni parte del mondo, portando<br />

ogni sorte di mercantia» 9 .<br />

Nel 1473 i priori di Foligno ribadirono <strong>la</strong> necessità di attenersi, in<br />

materia <strong>suntuaria</strong>, a quanto già stabilito nei «singoli statuti e reformatione»,<br />

che erano stati e<strong>la</strong>borati al tempo delle predicazioni di frate Cherubino<br />

da Nigroponte e frate Alberto dell’ordine dei Francescani, fatta eccezione<br />

per alcune modifiche, tra cui si ricorda <strong>la</strong> riduzione di certe<br />

pene pecuniarie, in casi peraltro assai limitati, e, per quanto riguarda<br />

l’abbigliamento maschile, <strong>la</strong> concessione fatta al<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sse dei cavalieri di<br />

poter indossare vesti ricamate.<br />

Successivamente, nel 1484, re<strong>la</strong>tivamente ai matrimoni, si stabiliva che<br />

il marito o il padre del<strong>la</strong> sposa dovessero consegnare al cancelliere del<br />

comune un elenco scritto degli ornamenti delle donne e del<strong>la</strong> stima del<strong>la</strong><br />

dote, nel tentativo di control<strong>la</strong>re e quindi di tenere a freno, l’eccessivo<br />

ammontare delle doti che gravavano pesantemente sul bi<strong>la</strong>ncio familiare.<br />

Nel 1493, in seguito al<strong>la</strong> predicazione di un altro frate francescano,<br />

Felice da Perugia, il consiglio comunale ribadì <strong>la</strong> necessità di rinnovare le<br />

leggi contra lusores, che furono poi e<strong>la</strong>borate nel 1499 e riproposte nei<br />

bandi del 1507 e del 1511, dove si condannano duramente gli artigiani<br />

perché «sono principali causa de tanti sforgiamenti et pazze forgie et dannose»,<br />

inoltre l’artigiano, artefice di ornamenti proibiti, doveva anche essere<br />

«stracciato de ogni offitio al qual fusse tracto et reputato infame ». Sempre<br />

8 Sulle fiere e l’importanza dei commerci a Foligno vedi: F. PONTANO, Discorso sopra<br />

l’antichità del<strong>la</strong> città di Foligno, Perugia, Naccarini 1618, pp. 55-58; L. JACOBILLI, Discorso<br />

del<strong>la</strong> città di Foligno, cit., pp. 7-13; Descrittione del<strong>la</strong> Città di Foligno, manoscritto anonimo<br />

del sec. XVIII conservato nel<strong>la</strong> Sezione di Archivio di Stato di Foligno, Fondo Orfini,<br />

b. 27; vedi per <strong>la</strong> tracrizione integrale F. GUARINO, Un inedito manoscritto settecentesco:<br />

<strong>la</strong> “Descrittione del<strong>la</strong> città di Foligno” del fondo Orfini conservato presso il locale<br />

Archivio di Stato, in “Bollettino storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, IX (1985), pp. 85-104; G.<br />

BRAGAZZI, Compendio del<strong>la</strong> storia di Fuligno, cit., pp. 27-28, 136-139; A. GROHMANN, Aperture<br />

e inclinazioni verso l’esterno: le direttrici di transito e di commercio, in Orientamenti<br />

di una regione attraverso i <strong>secoli</strong>: scambi rapporti, influssi storici nel<strong>la</strong> struttura dell’Umbria,<br />

Atti del X Convegno di Studi Umbri (Gubbio 23-26 maggio 1976), Perugia 1978, pp. 57-<br />

95; ID., Note sulle fiere umbre in età medievale e moderna, in La fiera dei morti di<br />

Perugia, Perugia 1980, pp. 1-25; G. METELLI, Criminalità a Foligno nel<strong>la</strong> seconda metà del<br />

XVI secolo, in “Proposte e ricerche”, Quaderni monografici 18 (1995), pp. 29-49; ID.,<br />

Foligno “città de passo et de fiera”, in “Bollettino storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, XIX<br />

(1995), pp. 373-397.<br />

9 Tale espressione è riportata in L. JACOBILLI, Discorso del<strong>la</strong> città di Foligno ... cit., p. 7.


346 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nel bando del 1511 si stabiliva che «sia posta et constituita una cassetta<br />

idonea per un tamburo nel<strong>la</strong> chiesa di San Felitiano ... appiccata in loco<br />

contrario all’homini et domne... nel qual tamburo sia licito ad ogni persona,<br />

tanto homini quanto domne, de intamburare tucte quille persone che contrafaronno<br />

non observando in tutto et per tutto li presenti ordinamenti ».<br />

Un momento importante si verificò il 10 gennaio 1513, quando Giulio<br />

II confermò i capitoli già approvati dal cardinal legato Antonio Del<br />

Monte. Si tratta di 23 capitoli sull’ornato femminile e maschile caratterizzati<br />

da un irrigidimento delle pene, come il carcere previsto per i padri,<br />

i suoceri e i mariti inadempienti. Molti dovevano essere dunque i cittadini<br />

trasgressori se, dopo appena tre mesi, il consigliere Constantius propose<br />

di inviare a Roma alcuni oratori per sollecitare il perdono e l’emanazione<br />

di una riforma delle leggi sull’ornato; papa Leone X il 30 aprile<br />

dello stesso anno si limitò a concedere l’assoluzione dal<strong>la</strong> scomunica a<br />

quanti avessero fatto atto di pentimento.<br />

In genere i provvedimenti emanati non ebbero mai grande efficacia<br />

in Foligno se vari papi, come Clemente VII nel 1532, Giulio III nel<br />

1550, Pio IV nel 1561 e nel 1563, Pio V nel 1567, Sisto V nel 1589 e<br />

Clemente VIII nel 1599, tornarono su tale argomento; solo Paolo III nel<br />

1541 mitigò tali disposizioni eliminando <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> scomunica 10 .<br />

Un problema era rappresentato dai molti forestieri residenti a Foligno<br />

che non volevano sottostare alle leggi del<strong>la</strong> città. Si sa da una apodissa<br />

del 1537 delle proteste contro le richieste di alcuni forenses che pretendevano<br />

di far indossare alle loro mogli indumenti proibiti e per ottenere<br />

tale permesso si erano rivolti prima al legato a Perugia, poi al papa a<br />

Roma. Nel<strong>la</strong> apodissa si afferma anche che « chi de loro vole portare<br />

drappi et portature vetate vada o ad Cerreto o ad Bevagna dove meglio<br />

convengono tali portamenti ». Comunque, dopo pochi giorni, il vicelegato<br />

perugino poneva fine al<strong>la</strong> questione, ordinando alle donne di Foligno<br />

sposate con forestieri di non indossare indumenti e ornamenti diversi da<br />

quelli indossati da donne sposate a Folignati. Ma ancora nel gennaio del<br />

1537, su richiesta dell’Ebreo Nello, il consiglio comunale, con cinquantadue<br />

voti favorevoli e nove contrari, deliberò che gli Ebrei non dovessero<br />

sottostare alle leggi sull’ornato femminile 11 .<br />

10 Su tale argomento cfr. anche M. G. NICO OTTAVIANI, De glie ariede e fregiature.<br />

Alcune considerazioni sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> tra Tre e Quattrocento, in Studi sull’Umbria<br />

Medievale e Umanistica, Spoleto 2000, pp. 9-16.<br />

11 Sugli Ebrei in Umbria A. TOAFF, Gli ebrei a Perugia, Perugia 1975 (Deputazione<br />

di Storia Patria per l’Umbria, Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria, 10); ID., Il vino e <strong>la</strong> carne.<br />

Una comunità ebraica nel medioevo, Bologna 1989.


Foligno<br />

347<br />

La normativa sui funerali torna in una apodissa del 1541 dove si<br />

chiedeva di far riferimento alle leggi perugine, le quali proibivano ai parenti<br />

dei defunti di accompagnare il corteo funebre in chiesa, e questo<br />

per « tor via le occasione che se dà ad altri che intervenne a simile<br />

exequie più presto di ridere che di piangere per le sfonnate et goffe<br />

paro<strong>la</strong>ccie che alle volte excono de bocca alli dolenti parenti del defunto<br />

che fanno crepare del<strong>la</strong> risa chi li sente».<br />

Curiosa è <strong>la</strong> proposta di alcune donne che, in una apodissa del 14<br />

agosto 1554, approfittando del fatto che in quel periodo il capo priore<br />

era un medico, chiesero che, in caso di più familiari defunti, non dovessero<br />

mettere in testa in segno di lutto più di due “pannetti”, contravvenendo<br />

all’usanza che ne avrebbe richiesti un numero maggiore, per evitare<br />

di essere « non so<strong>la</strong>mente inferme ma stroppie e morte ».<br />

Nel 1549 vennero nuovamente e<strong>la</strong>borate ed approvate nuove e più<br />

dettagliate norme, differenziate a secondo del<strong>la</strong> appartenenza alle varie<br />

c<strong>la</strong>ssi sociali. Tali norme riguardavano sia l’ammontare delle doti, sia gli<br />

ornamenti come anche i doni di nozze disciplinando, nel caso delle “infantate”,<br />

anche il numero di visite che potevano ricevere.<br />

Ma anche queste nuove leggi vennero poco osservate, in una denuncia<br />

anonima di quel periodo si legge: « Le leggi in questa città si fanno<br />

per li disgraziati e per li poveri, perché per li pesci grossi non si trovano<br />

reti che li tenga. Questo lo dico perché nessuno è costretto a osservare li<br />

capitoli delle doti, se non quelli che hanno modo a dispensare, o iniqua<br />

abusione, che <strong>la</strong> legge non habbia di essere generalmente osservata ». Per<br />

altro nel dicembre dello stesso anno <strong>la</strong> nascita del nuovo duca di Urbino<br />

venne salutata con grandi festeggiamenti 12 .<br />

La continua e<strong>la</strong>borazione di leggi sull’ornato e sul<strong>la</strong> moderazione delle<br />

doti aveva evidentemente imposto Foligno agli occhi di altre comunità<br />

come punto di riferimento e modello da imitare. Infatti nell’aprile 1555 i<br />

priori di Camerino chiesero ai priori di Foligno consiglio « sopra <strong>la</strong> maniera<br />

di moderare il soverchio vestire delle donne e le spese dei funerali<br />

» e li pregarono di inviare loro una copia delle disposizioni.<br />

Sul delicato tema delle prostitute il vescovo folignate Sebastiano Portico<br />

intervenne nel 1556 ordinando a queste di «portare in testa sopra<br />

ogn’altro velo o cuffia un velo turchino d’un panno e mezzo di lunghezza»<br />

affinché « sieno per l’avenire riconosciute, ricapate e mostrate a dito<br />

per tali quali sonno dishonorate et infami » ed ancora « per più vittupe-<br />

12 B. LATTANZI, Storia di Foligno. III. Dal 1439 al 1797. Tomo I: 1439-1559, Roma<br />

2000, p. 310.


348 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rio, dishonore et vergogna delle triste, che non si vogliono emendare et<br />

che a guisa di porci diletta lor lo stare involte nel<strong>la</strong> broda et nel fango».<br />

Lo stesso vescovo di Foligno ordinò alle donne del<strong>la</strong> sua città di non<br />

indossare più veli gialli in caso di lutto, come era usanza, poiché il papa<br />

aveva imposto un velo di quel colore alle Ebree, per « discernere et ricapare<br />

le donne cristiane dalle donne Giudee ». Quindi, « in segno di dolenzia<br />

e mestizia », veniva ordinato di porre in testa un solo velo bianco<br />

di ortechina senza alcuna piega ed una cintura di “banbace o de scilico”<br />

bianca, lunga sino in terra, se il defunto era un parente di primo grado,<br />

nel caso invece di lutto per un familiare di secondo e terzo grado il velo<br />

bianco doveva essere di “banbace”. Inoltre si proibivano i mantelli in<br />

testa, eccetto per le vedove.<br />

I rec<strong>la</strong>mi e le richieste di applicazione delle multe previste dal<strong>la</strong> legge<br />

continuarono a succedersi con rego<strong>la</strong>rità: in una apodissa del 1557 vengono<br />

denunciate diverse donne appartenenti a famiglie modeste « che non<br />

si contentano vivere secondo il grado loro». Sono mogli di ciabattini,<br />

sarti, “pizzicaroli” che, volendo ostentare <strong>la</strong> loro ricchezza, indossano<br />

cuffie d’oro e col<strong>la</strong>ne proibite.<br />

Nel 1563, in occasione di una nuova riforma sull’ornato femminile,<br />

che tiene conto dei “gradi” sociali, venne approvata nel consiglio <strong>la</strong> proposta<br />

che « subbito che saranno venuti da Roma confirmati li capituli del<br />

hornato delle donne si faccino stampare et li magnifici signori ne faccino<br />

stare sempre una copia al<strong>la</strong> porta di Santo Felitiano, come si fa a Perugia,<br />

acciò che ognuno ne possi aver notitia et se ne mandi qualcuno per<br />

il contado perché ogni persona possa sapere quel che ha da fare et non<br />

dica che io non lo sapea».<br />

Il successivo 18 luglio si cerca il modo di applicare <strong>la</strong> riforma stabilendo<br />

che « tutte le donne che saranno trovate vestite e ornate d’alcuna<br />

cosa prohibita in detti capitoli, se occorrerà quelle esser chiamate da<br />

qualsivoglia persona con alcun nome ingiominioso conveniente a donne<br />

impudiche et inhoneste, non possino dolersi et appel<strong>la</strong>rselo ad iniura »<br />

ed ancora «in ogni luogo dove trovassino alcuna donna vestita o ornata<br />

di dette cose prohibite levargli et spogliarli de fatto ». Curioso è quanto<br />

si legge nel registro delle Polizze del 1580: « non vorria che per causa<br />

delle donne si causasse qualche nuova nimicitia nel<strong>la</strong> nostra città et Dio<br />

voglia che non se ne sia cominciata una per conto delli banchi che si<br />

mettono in chiesa per le donne; l’altra sera una di quelle che ha forse <strong>la</strong><br />

coda più lunga, che non se li conviene, perché era stato tramutato il suo<br />

bancho fece il diavolo et peggio ».<br />

Qualche tempo dopo cogliamo il consigliere Cipriano Iacobilli a rimpiangere<br />

i tempi passati: «non vedete che <strong>la</strong> nostra città va in rovina et


Foligno<br />

349<br />

niuno cerca de remediarce; dove sono li vostri santi governi et belle legi<br />

et statuti che certo tutta questa valle era specchio et norma, questo n’è<br />

causa l’interese proprio, vi gabba Peruscia, Ancona et Spoleti, ci hanno<br />

provisto et voi non ce volete remediare; questo sono per le gran dote et<br />

sontuoso vestire delle donne che puzza sino al cielo».<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

* Statuti cittadini: SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, nn. 1, 1bis, 18bis.<br />

* Consigli e riformanze: SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze, nn. 24-86.<br />

* Altri fondi: SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri, nn. 128-135; SASF,<br />

ASCF, Archivio Priorale, Polizze, nn. 121-126; SASF, ASCF, Archivio Priorale,<br />

Istrumenti, n. 149; SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino<br />

VIII, XI, XIV.<br />

* Statuti del territorio: Gualdo Cattaneo: Lo statuto di Gualdo Cattaneo del<br />

1483, a cura di M.G. NICO OTTAVIANI, Firenze 1977 (Quaderni del “Centro<br />

per il Collegamento degli Studi Medievali e Umanistici nell’Università di<br />

Perugia”, 2); Rasiglia: SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 8; Roccafranca<br />

(Acquafranca): SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 18bis.<br />

La ricerca e <strong>la</strong> trascrizione sono state effettuate da: Maria Biviglia (SASF,<br />

ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, nn. 1, 3, 5, 7; Libro<br />

II, nn. 1, 3, 5; Credenzino XI, Libro II, n. 7; Credenzino XIV, Libro III, n. 12;<br />

Archivio Priorale, Riformanze, nn. 39, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61,<br />

63, 65, 67, 69, 71, 73, 75, 77, 79; Registri, nn. 127, 129, 131, 133, 135; Polizze,<br />

n. 125; Istrumenti, n. 149). Federica Romani (SASF, ASCF, Archivio delle Sei<br />

Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, nn. 2, 4, 6, 8; Libro II, nn. 2, 4; Credenzino<br />

XIV, Libro III, nn. 36-37; Archivio Priorale, Riformanze, nn. 40, 42, 44, 46, 48,<br />

50, 52, 54, 56, 58, 60, 62, 64, 66, 68, 70, 72, 74, 76, 78, 80, 81; Registri, nn.<br />

128, 130, 132, 134; Polizze, nn. 124, 126). Pao<strong>la</strong> Tedeschi (SASF, ASCF, Archivio<br />

Priorale, Statuti, nn. 1, 1bis, 18bis (Statuto di Roccafranca); Riformanze, nn.<br />

24-38, 82-86; Polizze, nn. 121-123).


INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1350, agosto 16 (in copia del 1443)<br />

Statuti<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 1bis.<br />

Ed. Statuta communis Fulginei, a cura di A. MESSINI e F. BALDACCINI, Perugia<br />

1969, (Deputazione di Storia Patria per l’Umbria. Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria,<br />

n. 7), vol. II, Statutum Populi, pp. 135-139, 299-300.<br />

De corruptis mortuorum (Rub. 113, cc. 48r-49v)<br />

De sponsalitiis et ordine servando in illis (Rub. 114, c. 49v)<br />

Quod potestas et capitaneus habeant partes de pecunia quam facient<br />

devenire in communi ab illis qui facerent contra statuta de sponsalitiis et<br />

corruptis mortuorum (Rub. 254, c. 120v)<br />

De bactemagliis et manciis non faciendis ultra quantitatem decem solidorum<br />

(Rub. 255, c. 121r)<br />

2. 1426, marzo 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1425-1433), n. 24.<br />

De modo et ordine dando in moribus ... (cc. 50v-53v, 56v)<br />

3. 1426, marzo 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1425-1433), n. 24.<br />

Electio sex bonorum civium super ordinamentis componendis (c. 57v)<br />

4. 1426, marzo 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1425-1433), n. 24.


352 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ordinamenta super sponsalitiis, corruptis mortuorum et ornamentis mulierum<br />

(cc. 58r-62v)<br />

5. 1426, marzo 16<br />

Statuti<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 1.<br />

Ed.: Statuta communis Fulginei, a cura di A. MESSINI e F. BALDACCINI, Perugia<br />

1969, (Deputazione di Storia Patria per l’Umbria. Fonti per <strong>la</strong> storia dell’Umbria,<br />

n. 7), vol. I, Statutum communis Fulginei, pp. 331-341.<br />

❑ Invocatio (c. 103r)<br />

❑ Exordium et statutarii - ... visis primo, repetitis, relectis et recensitis<br />

certis veteribus ordinamentis super hac materia de sponsalitiis et sepulcris<br />

... (c. 103r)<br />

❑ De donis non faciendis per virum uxori et converso (Rub. 1, c. 103rv)<br />

❑ De conviviis non faciendis in sponsalitiis et certo alio tempore (Rub.<br />

2, c. 103v)<br />

❑ Quod sponsa recipi debeat ab ecclesia a suo marito ut infra (Rub. 3,<br />

c. 103v)<br />

❑ Quot hominibus et quot dominabus possit dar comedi in nuptiis (Rub.<br />

4, c. 103v-104r)<br />

❑ Quod proximior consaguineus possit ire ad videndum sponsam et recipi<br />

(Rub. 5, c. 104r)<br />

❑ Quod proximior consanguineos possit reducere et convivare sponsam<br />

(Rub. 6, c. 104r)<br />

❑ Quod sponsus et sponsa non possint donare invicem nisi quantum<br />

presentibus statutis permictitur (Rub. 7, c. 104r)<br />

❑ Quod notarius qui rogatus fuerit de aliquo matrimonio notificet potestati<br />

(Rub. 8, c. 104r)<br />

❑ Quod transductio sponse notificetur potestati uno die ante (Rub. 9,<br />

c. 104r)<br />

❑ De inquisitione fienda per potestatem de predictis (Rub. 10, c. 104r)<br />

❑ Nota quod sponsalitie cum forensibus non includuntur in predictis<br />

(Rub. 11, cc. 104rv)<br />

❑ De giogiis et ornamentis per mulieres non portandis (Rub. 12, c. 104v)<br />

❑ De modo et numero argenti et auri deferendi per dominas in Fulgineum<br />

(Rub. 13, c. 104v)<br />

❑ De caudis non portandis in vestimentis et frappis et franciis (Rub. 14,<br />

c. 104v)<br />

❑ De balçis, capputeis et cappellinis non portandis per mulieres (Rub. 15,<br />

c. 104v)


Foligno<br />

353<br />

❑ De quanto panno debeant fieri vestimenta et pena contrafacientium et<br />

incidentium sive suuentium ipsa (Rub. 16, c. 104v-105r)<br />

❑ Reservatio de balçittis et franciis in col<strong>la</strong>rettis et manichittis (Rub. 17,<br />

c. 109r)<br />

❑ Quod nemo portet detectum iupparellum curtum sine ghelleri (Rub. 18,<br />

c. 109r)<br />

❑ De corruttis et sepolturis mortuorum et modis tenendis in eis (Rub. 19,<br />

c. 109r)<br />

❑ De quantitate cere que potest haberi et dispensari ad funus (Rub. 20,<br />

c. 109rv)<br />

❑ Qui presbiteri, fratres, monaci vel religiosi interesse possint sepulture<br />

et qualiter (Rub. 21, c. 109v)<br />

❑ De ob<strong>la</strong>tionibus non faciendis octava die post sepulturam alicuius defuncti<br />

(Rub. 22, c. 109v).<br />

Vedi per l’intero testo il documento n. 4, 1426, marzo 16. Riformanze,<br />

Ordinamenta super sponsalitiis, corruptis mortuorum et ornamentis mulierum.<br />

6. 1445, giugno 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1441-1445), n. 26.<br />

Propositio super vestibus et iocalibus (c. 92r)<br />

7. 1448, aprile 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1447-1450), n. 28.<br />

Super reformationibus vestium mulierum (cc. 112v-114r)<br />

8. 1448, aprile 28<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1447-1450), n. 28.<br />

Bannimentum super ornatu mulierum et de b<strong>la</strong>sfemantibus Deum (cc. 116v)<br />

9. 1448, maggio 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1447-1450), n. 28.


354 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Consilium Quinquaginta in quo data fuit potestas tribus civibus addendi<br />

et corrrigendi reformationes alias factas super ornatu dominorum ... (cc.<br />

117v)<br />

10. 1448, maggio 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1447-1450), n. 28.<br />

Addiciones facte super reformationibus factis tempore viri fratribus Bartolomey<br />

de Iano (cc. 118v-119r)<br />

11. 1450, marzo 29<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1447-1450), n. 28.<br />

Propositio pro (...) caudis mulierum. Bannimentum caudarum dominarum<br />

(cc. 245v, 246v-247rv)<br />

12. 1454, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1451-1454), n. 29.<br />

Consilium magnum de Centum pro confirmatione statutorum super ornatis<br />

mulierum (cc. 165v -166r II )<br />

13. 1454, aprile 14<br />

Statuti<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 1.<br />

Trasc.: C. CARDUCCI, La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> a Foligno nel XV secolo, Tesi di<br />

<strong>la</strong>urea presso l’Università di Viterbo, rel. prof. G. Lombardi, a.a. 1996-1997,<br />

pp. 142-149.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier possit... (cc. 110v-112v)<br />

14. 1464, marzo 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1464-1468), n. 33<br />

Circa vero statuta super ornamentis mulierum (cc. 34v -35r I )


Foligno<br />

15. 1468, marzo 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1464-1468), n. 33<br />

Bannimento super ornamentis (c. 178r II )<br />

16. 1473, marzo 8<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1468-1488), n. 128.<br />

Contra nimios ornatus mulierum (cc. 49v-53r)<br />

17. 1473, aprile 5<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1472-1475), n. 37.<br />

Statuta ornatus mulierum reformanda (c. 62 I v-63r I )<br />

18. 1473, giugno 3<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1472-1475), n. 37.<br />

Capitu<strong>la</strong> legis sumptuaria servanda (c. 82v I )<br />

19. 1473, giugno 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1472-1475), n. 37.<br />

Pena limitata in capitulo contra ornamentum mulierum (c. 84v I )<br />

20. 1473, giugno 26<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1472-1475), n. 37.<br />

... dec<strong>la</strong>ratio in capitulo statutorum de nimio ornatu mulierum (c. 91r I )<br />

21. 1474, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1472-1475), n. 37.<br />

355


356 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ex capitulis funerum; Capitu<strong>la</strong> funeralia cassa. (c. 57r II )<br />

Pena mulieribus remissa quod non servaverint eorum statuta ornamentorum<br />

(c. 58v II )<br />

22. 1482, gennaio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1482-1487), n. 39.<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum reformata (c. 3r)<br />

23. 1484, agosto 27<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1482-1487), n. 39.<br />

Contra nimium ornatum mulierum (c. 120v)<br />

24. 1484, dicembre 25-26<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1468-1488), n. 128.<br />

Contra nimium ornatum mulierum (c. 151rv II )<br />

25. 1493, maggio 20<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1488-1494), n. 40.<br />

Contra lusores (c. 161r)<br />

26. 1494, gennaio 8<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1488-1494), n. 40.<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum. (c. 181r)<br />

27. 1494, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio priorale, Riformanze (1488-1494), n. 40.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 181r)


Foligno<br />

28. 1499, febbraio 3<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1495-1502), n. 41.<br />

Lex de nimio ornatu mulierum servanda (c. 144v)<br />

29. 1499, aprile 9<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1484-1510), n. 129.<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum (cc. 179r II -184r II )<br />

30. 1507, novembre 13-14<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1484-1510), n. 129.<br />

Contra nimium ornatum mulierum (cc. 297v-301r)<br />

31. 1511, aprile 13<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1510-1541), n. 130.<br />

Capitoli sull’ornato (cc. 9v-13v)<br />

32. 1512, giugno 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1503-1528), n. 42.<br />

Ad pompam mulierum reprimenda (c. 113r)<br />

33. 1513, gennaio 10<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1510-1541), n. 130.<br />

Breve confirmationis capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum (cc. 38v-41r)<br />

34. 1513, febbraio 7<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1510-1541), n. 130.<br />

357


358 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ed.: B. LATTANZI, Storia di Foligno, III. Dal 1439 al 1797, tomo I: 1439-1559,<br />

Roma 2000, pp. 252-253.<br />

Confirmatio dictorum capitulorum (c. 41rv)<br />

35. 1513, febbraio 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1503-1528), n. 42.<br />

Capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum reformanda (c. 132r)<br />

36. 1513, aprile 4<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1503-1528), n. 42.<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum (c. 135v)<br />

37. 1513, aprile 30<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1510-1541), n. 130.<br />

Breve absolutionis ornatus mulierum (c. 54v)<br />

38. 1514, luglio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1503-1528), n. 42.<br />

Capitu<strong>la</strong> mulierum et statuta servanda (c. 159v)<br />

39. 1527, dicembre 23<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1503-1528), n. 42.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 63r II )<br />

40. 1532, marzo 21<br />

Breve pontificio<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro I, n. 1.<br />

Breve di Clemente VII sopra l’ornato delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno


Foligno<br />

41. 1537, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1536-1539), n. 44.<br />

Nellus Hebreus non subiaceat legi ornatus mulierum (c. 126v)<br />

42. 1537, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1536-1539), n. 44.<br />

Apodissa: quod confirmentur per unum fastum contra nuptas forensibus<br />

portantes vestes vetatas (c. 128r)<br />

359<br />

43. 1537, gennaio 18<br />

Conferma polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro II, n. 1.<br />

Confirmatio apodisse et eius preconii quod nupte forensibus non possint<br />

portare alia ornamenta quam nupte Fulginatibus<br />

44. 1541, gennaio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1540-1541), n. 46.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 13r)<br />

45. 1541, marzo 29<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Quomodo impetretur facultas absolvendi ab excomunicatione incursa super<br />

ornatu et dotibus mulierum (c. 36v)<br />

46. 1541, maggio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Apodissa disponens removendum esse excommunicationem super ornatu<br />

et dotibus mulierum. (cc. 65v-66r)


360 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

47. 1541, maggio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 70v)<br />

48. 1541, giugno 1<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

De observando decretum perusinum in funeralibus (c. 79v)<br />

49. 1541, giugno 2<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 82r)<br />

50. 1541, luglio 4<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Super remotione excommunicationis ex decreto ornatus et dotium mulierum<br />

(c. 91r)<br />

51. 1541, agosto 2<br />

Breve pontificio<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro I, 2; cfr. SASF,<br />

ASCF, Archivio Priorale, Registri, n. 131, cc. 16v-17r.<br />

Breve di Paolo III in cui si toglie <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> scommunica a trasgressori<br />

a capitoli formati sopra l’ornato e doti delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

52. 1541, agosto 13<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1534-1553), n. 131.<br />

Littere reverendissimi domini episcopi continentes modum optinendum<br />

remissionem et absolutionem dicte excommunicationis de preterito (c. 17r)


Foligno<br />

53. 1541, agosto 26<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

De agendo gratias reverendissimo domino episcopo (c. 123v)<br />

54. 1541, settembre 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali (cc. 126v-127v, 128r)<br />

55. 1541, settembre 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali (c. 133r)<br />

56. 1541, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Quomodo suppleatur cuidam defectui capitulorum funeralium per quos<br />

(c. 192r)<br />

57. 1542, gennaio 1<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Emendatio et additio super funeralibus capitulis (cc. 196v-197r)<br />

361<br />

58. 1542, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Provisio orandum dominum gubernatorem ne utatur breve ornatus et<br />

dotium mulierum. (c. 202rv)


362 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

59. 1542, gennaio 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Abundans provisio pro transgressoribus decreti editi super moderatione<br />

datium et ornatus mulierum (cc. 202v-203v)<br />

60. 1542, gennaio 19<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Consignatio brevis moderationis ornatus ac dotium mulierum (c. 204r)<br />

61. 1542, gennaio 31<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 208v, 209r)<br />

62. 1542, marzo 8<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1541-1542), n. 47.<br />

De modo distribuendo torceas funerales (c. 225r)<br />

63. 1544, gennaio 8<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1542-1552), 121.<br />

De pena visitantium parientes ac sposas non coniunctas in tertio gradu<br />

nec vicinarum (c. 77v)<br />

64. 1544, gennaio 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1542-1552), 121.<br />

De prohibito ornatu mulierum (cc. 80v-81r)


Foligno<br />

65. 1544, marzo 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1542-1544), n. 48.<br />

Arbitrium datum prefectis ornatus mulierum (c. 214r)<br />

66. 1545, luglio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1544-1548), n. 49.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 76r)<br />

67. 1547, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1544-1548), n. 49.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 179v)<br />

68. 1547, giugno 13<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1542-1552), 121.<br />

363<br />

Richiesta di un breve apostolico con il quale si proibisca, sotto pena di<br />

scomunica, ad ogni donna di portare alcuna veste di drappo né sberna<br />

(c. 157v)<br />

69. 1547, giugno 21<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1544-1548), n. 49.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 202r)<br />

70. 1549, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1548-1549), n. 51.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 68v II -69r II )


364 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

71. 1549, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1548-1549), n. 51.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 71r)<br />

72. 1549, aprile 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1548-1549), n. 51, cc. 71v-74r; cfr.<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Instrumenti (1541-1556), n. 149, cc. 251v-255v.<br />

Capitoli sull’ornato<br />

73. 1549, aprile 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1548-1549), n. 51.<br />

Proposte sui capitoli dell’ornato (cc. 113r II -116r II )<br />

74. 1549, dicembre 12<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze, 121.<br />

Ordo pro habenda confirmatione capitulorum ornatus mulierum I mo nuovo<br />

capitulo. (cc. 197v-198r)<br />

75. 1549, dicembre 12<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1542-1552), 121.<br />

Super capitulis ornatus mulierum (cc. 199v-200r)<br />

76. 1550, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1550-1552), n. 52.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 2v)


Foligno<br />

77. 1550, gennaio 18<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1550-1552), n. 52.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 3v-4r)<br />

365<br />

78. 1550, marzo 15<br />

Breve pontificio<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro I, n. 3.<br />

Breve di Giulio III confermatorio de statuti disponenti del<strong>la</strong> moderazione<br />

del vestire e doti delle donne<br />

79. 1550, marzo 19<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1550-1552), n. 52.<br />

Re<strong>la</strong>zione dell’oratore Vincenzo Cibo (cc. 25r, 27r)<br />

80. 1550, luglio 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1550-1552), n. 52.<br />

Supplica di Matteo di Giovanni Battista Sordi (cc. 57v-59r)<br />

81. 1551, novembre 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1542-1552), 121.<br />

Richiesta di disciplinare il suono delle campane a morto durante i funerali<br />

(cc. 245r-246r)<br />

82. 1553, giugno 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1552-1554), n. 53.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 90v, 91r, 51v II )


366 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

83. 1553, settembre 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1552-1554), n. 53.<br />

Ed.: B. LATTANZI, Storia di Foligno, III. Dal 1439 al 1797, tomo I: 1439-1559,<br />

Roma 2000, p. 311.<br />

Apodissa sulle doti e disposizioni suntuarie (cc. 60vII , 109v, 111r, 111v,<br />

61v-62r II )<br />

84. 1553, ottobre 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1552-1554), n. 53.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 119v, 120v)<br />

85. 1553, dicembre 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1552-1554), n. 53<br />

Disposizioni suntuarie. (cc. 141r, 143r, 144rv, 76v II , 77v II )<br />

86. 1554, agosto 14<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1552-1558), 122.<br />

Ed.: B. LATTANZI, Storia di Foligno, III. Dal 1439 al 1797, tomo I: 1439-1559,<br />

Roma 2000, p. 318.<br />

Servandum a mulieribus tempore viduitatis et mortis consanguineorum<br />

circa hornamentum capitis (c. 42rv)<br />

87. 1554, ottobre 18<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1552-1554), n. 53.<br />

Super capitulis hornatus mulierum (c. 166v II )<br />

88. 1555, aprile<br />

Lettera ai Priori<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino XI, libro II, n. 7.


Foligno<br />

367<br />

Li priori di Camerino chiedono consiglio alli priori di Foligno sopra <strong>la</strong><br />

maniera di moderare il soverchio vestire delle donne e le spese de funerali<br />

89. 1556, marzo 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1554-1556), n. 55.<br />

Cives creantes ad inveniendum alium ordinem et habitum servandum a mulieribus<br />

positis in viduitatis umerone, ne ulterius portent pannos crocei coloris<br />

ut differant ab Hebreis. Item ad dandum signum meretricibus (c. 92v)<br />

90. 1556, giugno 3<br />

Bando<br />

ASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro II, n. 2; cfr. SASF,<br />

ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino XIV, libro III, n. 12.<br />

Bando del vescovo e del consiglio dei Cento nel quale si ordina che le<br />

donne disoneste debbano portare in testa per distintivo un velo turchino<br />

91. [1556]<br />

Bando<br />

ASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro II, n. 3.<br />

Bando per le donne che in segno di mestizia si ponevano un velo giallo<br />

92. 1557, gennaio 11<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1552-1558), 122.<br />

Ed.: B. LATTANZI, Storia di Foligno, III. Dal 1439 al 1797, tomo I: 1439-1559,<br />

Roma 2000, pp. 317-318.<br />

Richiesta di provvedimenti contro le donne che trasgrediscono le leggi ed<br />

elenco di alcune di loro. (c. 107v-108r)<br />

93. 1557, febbraio 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1558), n. 57.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 29v II )


368 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

94. 1557, maggio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1558), n. 57.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 62v II )<br />

95. 1558, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1558), n. 57, c. 132v II ; cfr.<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58, c. 153v<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

96. 1558, febbraio 24<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 178v-179v)<br />

97. 1558, febbraio 25<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 180r)<br />

98. 1558, marzo 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 185r, 186r)<br />

99. 1558, dicembre 19<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Contra non observantes capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum (c. 1r III )<br />

100. 1559, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Contra transgredientes super dotibus et ornatu mulierum (c. 3r III )


Foligno<br />

101. 1559, gennaio 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1558-1560), n. 59.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 121r)<br />

102. 1559, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1558-1560), n. 59.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 142v, 143v)<br />

103. 1559, agosto 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58.<br />

Disposizioni sulle doti (cc. 100r-102r II )<br />

104. 1559, settembre 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1556-1559), n. 58.<br />

Disposizioni sull’ornato (cc. 116v-117r, 119r II )<br />

105. 1559, ottobre 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1558-1560), n. 59.<br />

Proposte sulle doti (cc. 163rII , 164vII )<br />

106. 1560, settembre 9<br />

Riformanze<br />

SASF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Mantelli viduili cassi (c. 44r III )<br />

107. 1560, dicembre 12<br />

Riformanze<br />

369<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Contra chi porta li mantelli longhi. La scomunica delle dote che si rivochi<br />

(c. 51rv III )


370 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

108. 1561, gennaio 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1561), n. 60.<br />

Apodissam de ornamentis prohibitis mulieribus extra ordinem consilii (cc. 82r,<br />

84r, 86v)<br />

109. 1561, febbraio 1<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, libro I, 6.<br />

Breve di Pio IV sopra l’ornato e vestire delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

110. 1561, marzo 2<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1561), n. 60.<br />

Proposte sull’ornato e sulle doti (cc. 131v, 132v)<br />

111. 1561, marzo 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1561), n. 60.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 133r)<br />

112. 1561, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Ornato di donne (c. 68rv III )<br />

113. 1562, marzo 9<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 35r)<br />

114. 1562, marzo 19<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposta sull’ornato (c. 43rv)


Foligno<br />

371<br />

115. 1562, aprile 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1561-1562), n. 61; cfr. SASF, ASCF,<br />

Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 2v II , 4r II , 41rv)<br />

116. 1562, maggio 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1561-1562), n. 61.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 32r II , 32v II )<br />

117. 1562, maggio 9<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Super excommunicatione ornatus mulierum removenda (c. 57r)<br />

118. 1562, maggio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1561-1562), n. 61, c. 35vII ; SASF,<br />

ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133, c. 59rv.<br />

De capitulis ornatus mulierum<br />

119. 1562, luglio 30<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1561-1562), n. 61.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 77r II , 77v II , 78r II )<br />

120. 1562, luglio 30<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 85v-86r, 87v)


372 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

121. 1562, agosto 13<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Proposta sull’ornato (c. 91v)<br />

122. 1562, agosto 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1561-1562), n. 61, cc. 84v II -85r II ,<br />

86v II ; SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri, n. 133, c. 93r<br />

Disposizioni suntuarie<br />

123. 1562, agosto 20<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposta sull’ornato cc. 2r II -3v II<br />

124. 1562, agosto 20<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum (c. 102v)<br />

125. 1563, gennaio 18<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 90r II -90v II )<br />

126. 1563, gennaio 18<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Res ornatus mulierum (c. 144r)


Foligno<br />

127. 1563, gennaio 25<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 92v II , 94r II )<br />

128. 1563, gennaio 25<br />

Registri<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Registri (1562-1563), n. 133.<br />

Quid sit agendum super capitulis mulierum (c. 145v)<br />

129. 1563, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 96v II , 97v-98r II )<br />

130. 1563, febbraio 5<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 99v-101v II )<br />

131. 1563, febbraio 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 102vII , 103rII )<br />

132. 1563, febbraio 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 106v, 108r II )<br />

133. 1563, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 111r-112r II , 113v-114r II )<br />

373


374 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

134. 1563, febbraio 26<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 117r II , 117v II , 118r II , 118v II )<br />

135. 1563, febbraio 27<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 119r II , 120r II )<br />

136. 1563, marzo 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62, cc. 122v II , 125rv II ;<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze, n. 63 (1563-1564), c. 11r II .<br />

Proposte sull’ornato<br />

137. 1563, marzo 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1562-1563), n. 62, c. 128v; SASF,<br />

ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1563-1564), n. 63, c. 13rv II .<br />

Tenor apodisse obtente super ornatu<br />

Pro ornatu mulierum<br />

Pena pro ornatu mulierum<br />

138. 1563, aprile 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Capitoli delle donne stampare (c. 123r III )<br />

139. 1563, maggio 18<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, n. 4; cfr. SASF,<br />

ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino XIV, Libro III, n. 36 (dove è presente<br />

solo <strong>la</strong> prima parte, da Ancorché <strong>la</strong> città di Foligno ... nel modo infrascritto, cioè).


Foligno<br />

Breve di Pio IV sopra il vestire delle donne di qualunque grado nel<strong>la</strong><br />

città di Foligno<br />

140. 1563, luglio 8<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1560-1564), n. 64.<br />

Capitoli da farsi sopra il vestir degl’huomini (cc. 129v III -130r III )<br />

375<br />

141. 1563, luglio 18<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro II, n. 4; cfr.<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino XIV, Libro III, 36 (è presente<br />

solo <strong>la</strong> prima parte, da Ancorché <strong>la</strong> città di Foligno ... nel modo infrascritto, cioè).<br />

Bando del 1563 sopra l’ornato delle donne<br />

142. 1564, aprile 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1564-1566), n. 65.<br />

Super apodissa de mulieribus (c. 31v)<br />

143. 1565, novembre 8<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1564-1566), n. 65.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 76v III )<br />

144. 1565, dicembre 13<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1564-1569), n. 123.<br />

Vestir delle donne e doti (c. 38r)<br />

145. 1566, settembre 2<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposta sugli indumenti (c. 56r)


376 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

146. 1566, novembre 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposta sull’ornato (c. 92rv)<br />

147. 1566, novembre 21<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 4r II )<br />

148. 1566, dicembre 25<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Super apodissa de <strong>la</strong>rvatis mulierum (c. 10v II )<br />

149. 1567, giugno 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 75v II , 77r II )<br />

150. 1567, luglio 8<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1564-1569), 123.<br />

Del vestire drappi (c. 86rv)<br />

151. 1567, luglio 8<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposte sulle pene per i trasgressori (c. 96r II )<br />

152. 1567, luglio 19<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposte sull’ornato (cc. 105v II -106r II )


153. 1567, luglio 20<br />

Riformanze<br />

Foligno<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Tenor capitulorum (c. 107rv II )<br />

154. 1567, agosto 13<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1564-1569), 123.<br />

Vestire drappi a donne (cc. 87r-88r)<br />

155. 1567, agosto 25<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, n. 7.<br />

Il breve dell’ornamento delle donne octenuto da papa Pio V<br />

156. 1567, novembre 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1566-1568), n. 66.<br />

Proposta sull’ornato (c. 2v III )<br />

157. 1568, luglio 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1568-1570), n. 67.<br />

Super apodissa de mulieribus (c. 79v)<br />

158. 1568, luglio 7<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1564-1569), 123.<br />

Richiesta che il consiglio deliberi sull’osservanza del breve (c. 118v)<br />

377


378 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

159. 1569, giugno 17<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1568-1570), n. 67.<br />

Proposte contro le donne che trasgrediscono i capitoli dell’ornato (cc. 141v II , 143r II )<br />

160. 1570, giugno 15<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Doti (c. 17v)<br />

161. 1570, luglio 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124<br />

Sponsalitii (c. 18rv)<br />

162. 1570, settembre 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1570-1573), n. 68.<br />

Disposizioni sull’ornato (c. 26r)<br />

163. 1571, gennaio 11<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Impagliate (c. 32v)<br />

164. 1571, giugno 15<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Li trascini delle donne (c. 43v)<br />

165. 1571, giugno 15<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Sponsalitii (c. 47v)


Foligno<br />

166. 1572, febbraio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1570-1573), n. 68.<br />

Proposte suntuarie (c. 149v II )<br />

167. 1572, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1570-1573), n. 68.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 150r II )<br />

168. 1573, aprile 14<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 96v-97r)<br />

169. 1576, maggio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1575-1576), n. 70.<br />

Proposta sul<strong>la</strong> dote di chi entra in monastero (c. 140r II )<br />

170. 1576, maggio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1575-1576), n. 70.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 142r II )<br />

171. 1576, settembre 6<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Dote (c. 56v II )<br />

172. 1578, aprile 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivo Priorale, Riformanze (1578), n. 71.<br />

Proposte suntuarie (cc. 71v-72r)<br />

379


380 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

173. 1578, settembre 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Dote di monache (c. 122r II )<br />

174. 1579, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1578-1580), n. 72.<br />

Disposizioni suntuarie (c. 184v)<br />

175. 1579, marzo 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1578-1580), n. 72.<br />

Proposte suntuarie (cc. 191v, 195r, 196r, 197r)<br />

176. 1579, maggio 7<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Dote di suore (c. 139r II )<br />

177. 1579, giugno 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Dote (c. 140rv II )<br />

178. 1580, febbraio 11<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Scanda<strong>la</strong> in Sancto Filitiano (c. 161r II )<br />

179. 1580, luglio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1580-1581), n. 73.<br />

Proposta sull’abbigliamento degli ufficiali comunali (c. 89r)


180. 1580, dicembre 13<br />

Polizze<br />

Foligno<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Vestire et doti delle donne (c. 183r II )<br />

181. 1580, dicembre 13<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1569-1581), n. 124.<br />

Mantelli del magnifico Magistrato: che non possi portare altro drappo<br />

nel uscire de pa<strong>la</strong>zzo (c. 185r II )<br />

182. 1581, febbraio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1581-1583), n. 74<br />

Ornato delle donne et dote (c. 1r)<br />

183. 1581, aprile 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1580-1581), n. 73.<br />

Proposta sull’ornato. (c. 46r II )<br />

184. 1583, luglio 28<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1582-1583), n. 75.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 95v II -96r II )<br />

185. 1583, novembre 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1583-1584), n. 76.<br />

Super moderatione dotium (cc. 18v-19r)<br />

381


382 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

186. 1584, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1583-1584), n. 76.<br />

Dotis moderationis provisio (c. 51r)<br />

187. 1584, aprile 14<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1583-1585), n. 77.<br />

Disposizioni sull’ornato (c. 152v)<br />

188. 1584, aprile 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1583-1584), n. 76.<br />

Provisio super immoderatum vestitum (c. 121rv)<br />

189. 1585, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1583-1584), n. 76.<br />

Super ornatu mulierum (c. 258r)<br />

190. 1585, novembre 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1585-1586), n. 78.<br />

Proposte re<strong>la</strong>tive ai funerali (c. 145r)<br />

191. 1587, marzo 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1585-1587), n. 79.<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive alle doti (cc. 127v-128r)<br />

192. 1587, maggio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1587-1588), n. 80.<br />

Proposta sul<strong>la</strong> dote delle monache (c. 18v II )


Foligno<br />

383<br />

193. 1587, giugno 15<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1587-1588), n. 80, (c. 92rv, c. 36r II ).<br />

Proposte suntuarie<br />

194. 1587, settembre 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1587-1588), n. 80.<br />

Dotium provisio (cc. 60v II -61r II )<br />

195. 1588, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1587-1588), n. 80.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 221v, 222v, 103v II )<br />

196. 1588, agosto 18<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1587-1588), n. 80.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 42v-43r)<br />

197. 1589, marzo 10<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, n. 5.<br />

Breve di Sisto V sopra l’ornato e doti delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

198. 1589, aprile 24<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1589-1591), n. 82.<br />

Super expositione civium ad reformandum dotium (cc. 63v-66r I )<br />

199. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1589-1591), n. 82.<br />

Hee sunt infrascripte apoce obtente ... (c. 81v-82r I )


384 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

200. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1589-1591), n. 82.<br />

Super apoca moderationis dotium (cc. 106v, 107v-108r I )<br />

201. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1589-1591), n. 82.<br />

Apoca moderatione dotium et vestitus (c. 110v I )<br />

202. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1589-1591), n. 82.<br />

Lamentele contro <strong>la</strong> trasgressione dei nuovi capitoli sulle doti (c. 135r I )<br />

203. 1590, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1588-1590), n. 81.<br />

Provisio pro moderatione dotium monialium (c. 187r)<br />

204. 1594, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1592-1594), n. 84.<br />

Super apoca in materia ornatus mulierum (cc. 185v-186r)<br />

205. 1594, novembre 10<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Reductionis dotium monialium provisio (c. 24rv)<br />

206. 1595, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1594-1597), n. 85.<br />

Super apoca in materia pramatiche (cc. 21r, 22r, 23v)


Foligno<br />

207. 1595, novembre 9<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Ordo in materia dotium monacandarum (cc. 47v-48r)<br />

208. 1595, dicembre 8<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Ordo in materia monialium (cc. 48v-49r)<br />

209. 1596, gennaio 2<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1594-1597), n. 85.<br />

Super apoca in materia vestitus et dotium (cc. 107r-108r)<br />

210. 1597, gennaio 9<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Super permaticha (c. 71rv)<br />

211. 1597, giugno 9<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Ordo occasione monialium (c. 74r)<br />

212. 1598, marzo 6<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Lamentele sul vestire delle donne (c. 72v)<br />

213. 1598, marzo 9<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1598-1600), n. 86.<br />

Che si evitino i lussi (c. 43r)<br />

385


386 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

214. 1598, marzo 16<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1598-1600), n. 86.<br />

Risoluzioni sulle doti e sul vestire (c. 50v)<br />

215. [1598-1599]<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1595-1708), n. 126.<br />

Doti delle monache (c. 22r)<br />

216. 1599, marzo 8<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

Ordine sopra le zitelle (c. 91r)<br />

217. 1599, luglio 12<br />

Breve apostolico<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro I, n. 8; cfr. SASF,<br />

ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino XIV, Libro XIV, n. 37.<br />

Breve di Clemente VIII sopra <strong>la</strong> moderazione delle doti nel<strong>la</strong> città di Foligno<br />

218. 1599, dicembre 6<br />

Riformanze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Riformanze (1598-1600), n. 86.<br />

Sopra le doti (cc. 160v-161r)<br />

219. [Sec. XVI]<br />

Capitoli<br />

SASF, ASCF, Archivio delle Sei Chiavi, Credenzino VIII, Libro II, n. 5.<br />

Capitoli sopra le doti e donazioni<br />

220. 1600, ottobre 9<br />

Polizze<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Polizze (1593-1689), n. 125.<br />

La pregmatica si dia a vulgarizzare (c. 106v)


Foligno<br />

FONTI<br />

1. 1350, agosto 16 (in copia del 1443)<br />

Statuti<br />

De corruptis mortuorum<br />

387<br />

Item dicimus et ordinamus quod in funere mortuorum sive alicuius defuncti<br />

nullum corruptum fiat per aliquos sive aliquas nisi tantum in domo defuncti vel<br />

in qua defunctus moriretur. Et nul<strong>la</strong> mulier audeat accedere cum candelis ad<br />

ecclesiam ad quam corpus defuncti defertur quando ipsum corpus ad ecclesiam<br />

fertur vel portatur. Et cuilibet liceat in domo in qua corpus defuncti iacuerit<br />

corruptum facere prout sibi p<strong>la</strong>cuerit. Corruptum 1 vero intelligatur hoc modo,<br />

videlicet: quod si quis sibi birrectum, caputeum vel cappel<strong>la</strong>m extraxerit, vel<br />

de<strong>la</strong>niaverit sibi pannos, vel manus sibi dederit ad faciem sive sibi capillos extraxerit,<br />

in 100 solidis denariorum communi Fulginei vice qualibet condennetur. Et<br />

ad hoc ut predicta serventur, precones sive banditores dicti communis, omni<br />

occasione remota, ire debeant ad domos ipsorum defunctorum et ad ecclesiam<br />

in qua seu ad quam corpora ipsorum portarentur et ad funera ipsorum defunctorum,<br />

ad penam X solidorum denariorum pro quolibet et vice qualibet, et<br />

gridare debeant et teneantur voce preconia ita quod omnes persone masculi et<br />

femine ibidem stantes audire valeant presens capitulum et contenta in eo ipsaque<br />

debeant firmiter observare ad penam 100 solidorum denariorum. Et notarius<br />

malleficiorum dicte civitatis qui pro tempore fuerit, ad ecclesiam ad quam ipsum<br />

corpus defertur, teneatur et debeat accedere et inquisitionem facere de predictis;<br />

et si potestas vel capitaneus fuerit negligens in faciendo vel fieri faciendo predicta<br />

et inquisitionem de predictis et in condennando illos vel il<strong>la</strong>s quos vel quas<br />

culpabiles invenerint, quotiens contrafecerint et negligentes fuerint in 100 libris<br />

denariorum per sindicum ipsius communis debeant condennari. Et quilibet possit<br />

1 Sul margine destro: Quid sit corructum facere.


388 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ipsum potestatem ac capitaneum denuntiare dicto sindico in fine sui regiminis,<br />

et habeat quartam partem banni.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona debeat inquirere aliquem seu aliquam causa eundi<br />

ad aliquem mortuum vel causa faciendi ob<strong>la</strong>tiones seu offertas, de nocte ante<br />

sonum campane que pulsatur de mane ad primam. Item 2 quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

possit nec debeat remanere in domo de qua corpus mortui vel mortue emissum<br />

seu extractum fuerit postquam ipsum corpus de domo predicta fuerit ad ecclesiam<br />

deportatum, nisi talis mulier attinuisset tali defuncto consanguinitate vel<br />

affinitate usque in terium gradum, et que contrafecerit in 100 solidis denariorum<br />

communi Fulginei condennetur et quilibet possit contafacientem accusare et habeat<br />

medietatem banni.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona debeat ire ad aliquam offertam extra civitatem Fulginei<br />

ad penam 100 solidorum denariorum, et cuilibet liceat contrafacientem accusare<br />

et habeat medietate banni.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona debeat mictere panem ad domum, que olim fuisset<br />

alicuius defuncti, pro offerta vel ipsius causa sub dicta pena. Et quod unicuique<br />

liceat morari ad officium dum corpus defuncti erit in ecclesia sine pena et banno,<br />

dummodo non faciat corruptum. Et si potestas in predictis fuerit negligens<br />

perdat de suo sa<strong>la</strong>rio 100 libras denariorum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona induat se de aliquo panno nigro occasione tristitie<br />

vel mortis alicuius defuncti, nec debeat de<strong>la</strong>niare sibi manicas seu pannos de<br />

dorso nec de<strong>la</strong>niatos portare, pena 25 librarum denariorum in quibus contrafaciens<br />

communi Fulginei condennetur, dummodo hec non vendicent sibi locum<br />

nec se extendant ad uxorem talis defuncti.<br />

Item quod uxor cuiuscumque defuncti non possit nec debeat extra domum<br />

se induere aut induy facere aliquo panno viduvali, nec se decingere aut decingi<br />

facere, recingere aut recingi facere aliquam centuram, nec etiam expoliare aut<br />

expoliari facere aliquo panno Et que contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum<br />

in 25 libris denariorum Perusinorum communi Fulginei condennetur.<br />

Et hec intelligantur tempore mortis et quo fieret dolentia sive corruptum viri<br />

dicte talis mulieris.<br />

Item quod nullus de aliqua quacumque fraternitate possit nec debeat ad<br />

funus alicuius mortui ire seu stare indutus aliquo saccho seu alio panno de cilitio<br />

et ve<strong>la</strong>ta facie, sed tantum ire et stare possit indutus propriis et solitis pannis<br />

et continuis vestimentis, nec etiam tempore funeris alicuius mortui dicere seu<br />

facere aliquod officium seu <strong>la</strong>udes vel alias cantilenas. Et qui contrafecerit in 100<br />

solidis denariorum communi Fulginei condennetur.<br />

Item 3 quod nullus audeat commedere in domo alicuius mortui vel filiorum<br />

2 Sul margine destro: Quod in domo alicuius mortui non remaneat aliquis nisi coniuncti<br />

ei usque in tertium gradum.<br />

3 Sul margine destro: Quod nullus commedat in domo defuncti il<strong>la</strong> die etc., nisi<br />

frater, soror, socrus et socer.


Foligno<br />

389<br />

vel alicuius sui convicini nisi esset frater vel soror carnalis, socer et socrus, et<br />

hoc a die qua talis mortuus sepultus fuerit usque ad XV dies proximos. Et<br />

quod nul<strong>la</strong> persona possit nec debeat, exceptis personis superius nominatis,<br />

aliquod ensenium facere nec panem seu vinum aut carnes, nec aliquid aliud<br />

quod trahi possit ad ensenium, mictere ad domum predictam. Et qui contrafecerit<br />

in 25 libris denariorum dicto communi debeat condennari, tam mictens<br />

quam ille ad cuius domum predicta vel aliquod predictorum portarentur et in<br />

cuius domo convivium fieret, quam etiam quilibet ex commedentibus in convivio<br />

supradicto. Et notarius malleficiorum dicte civitatis teneatur et debeat ire<br />

ad domum mortui et inquirere de predictis. Et nul<strong>la</strong> mulier ire debeat ad<br />

aliquem mortuum extra districtum Fulginei pena 100 solidorum denariorum, in<br />

quibus de dote ipsius mulieris ducte per aliquam consanguineam defuncti vel<br />

defuncte. Item quod potestas civitatis Fulginei qui pro tempore fuerit teneatur<br />

et debeat, vinculo iuramenti et pena 200 librarum denariorum de suo sa<strong>la</strong>rio,<br />

in primo consilio quod fieret tempore sui regiminis infra octo dies facere legi<br />

presens capitulum et omnia et singu<strong>la</strong> in ipso contenta executioni mandare sub<br />

pena predicta. Et nihilominus ea bandiri facere per loca solita et consueta<br />

dicte civitatis.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier seu uxor alicuius defuncti debeat recingi seu accingi<br />

per aliquam personam die qua maritus decesserit seu sepelliretur, nec post,<br />

extra domum, publice vel occulte, nec ut supra dictum est se induere aut<br />

indui facere aliquo panno viduvali nec se expoliare aut expoliari facere. Et si<br />

qua contrafecerit, tam ipsa mulier quam ille qui eam accingeret vel decingeret<br />

aut indueret vel expoliaret, in 25 libris denariorum pro quolibet ipsorum per<br />

potestatem dicte civitatis Fulginei debeat condennari. Et quilibet possit contrafacientem<br />

accusare et denuntiare et habeat medietatem banni et nomen accusatoris<br />

aut denuntiatoris teneatur secretum, et credatur iuramento ipsius accusatoris<br />

seu denuntiatoris cum uno teste. Item quod nul<strong>la</strong> persona de civitate<br />

Fulginei vel districtu seu etiam aliunde audeat vel presumat portari facere per<br />

civitatem Fulginei vel eius districtum ad sepelliendum aliquod corpus mortuum<br />

detectum sive discopertum, ad penam 25 librarum denariorum, per heredes<br />

ipsius mortui vel per illum seu il<strong>la</strong>m qui vel que eydem succederet, solvendarum<br />

communi predicto. Et quod nul<strong>la</strong> persona corpus mortuum sic detectum<br />

portare debeat ad sepelliendum, pena X librarum denariorum pro quolibet et<br />

vice qualibet, in quibus penis contrafacientes per potestatem seu capitaneum<br />

debeat condennari.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier in dicta civitate Fulginei vel districtu possit nec<br />

debeat occasione mortis alicuius persone incedere aut stare ad modum viduvalem,<br />

nec balsum portare in capite obmictere, nec pannos fuscos seu bruttos in<br />

capite deferre, pena et banno 100 solidorum denariorum pro qualibet et vice<br />

qualibet qua aliqua mulier contrafecerit, que pena veniat in communi Fulginei<br />

dummodo hoc locum non habeat in uxorem alicuius mortui, cui tali uxori<br />

liceat occasione mortis sui viri incedere et stare ut sibi p<strong>la</strong>cuerit et videbitur<br />

conveniri.


390 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit nec debeat in aliquo monesterium seu loco<br />

religioso, occasione mortis alicuius persone, facere aliquod corruptum sub pena<br />

predicta pro qualibet persona et vice qualibet qua contrafecerit, liceat enim ea<br />

die tantum qua corpus defuncti traditum fuerit ecclesiastice sepulture illis personis<br />

de domo, de qua emissum fuerit corpus defuncti seu de qua fuisset talis<br />

defunctus, accedere ad monesterium et locum religiosum quod et quem voluerint<br />

cum IIII personis tantum; et si talis persona de domo dicti defuncti, e<strong>la</strong>psa die<br />

predicta, corruptum fecerit in monesterio seu loco predicto in 25 libris denariorum<br />

communi Fulginei condennetur. Et si qua persona ultra dictum numerum et<br />

formam predictam iverit in 100 solidis denariorum communi Fulginei condennetur.<br />

Et potestas et capitaneus et eorum officiales teneatur inquirere super predictis,<br />

et repertos culpabiles punire et condennare in penis predictis vinculo iuramenti<br />

et pena 100 librarum denariorum de eorum sa<strong>la</strong>rio communi Fulginei applicandorum.<br />

De sponsalitiis et ordine servando in illis<br />

Item nos statutarii supradicti singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> apponita et descripta in statuto<br />

communis Fulginei et contenta in eis, tractantia de sponsalitiis et de modo<br />

et ordine tenendo in illis, approbamus; et il<strong>la</strong> eadem nos facimus et firmamus<br />

et valere volumus in omnibus et per omnia ac si in presenti statuto populi<br />

essent seriatim apponita et descripta, hec enim addentes eisdem, quod contenta<br />

in ipsis capitulis locum non habeant nec se extendant ad preterita sed<br />

tantum ad presentia et futura. Item quod nul<strong>la</strong> persona, tempore celebrationis<br />

aliquarum sponsalitiarum nec non nuptiarum, possit nec debeat psallere nisi<br />

tantum in domo seu domibus ubi esset vel fieret celebratio supradicta et non<br />

alibi, et que contrafecerit in 100 solidis denariorum communi Fulginei condennetur.<br />

Item quod quelibet mulier, que habuisset alium virum et demum<br />

transiret ad secunda vota seu cum alio contraheret matrimonium possit et sibi<br />

sit licitum movere se dum transducetur ad domum ipsius sui viri a domo<br />

ipsius talis mulieris seu a qua moraretur tempore ipsius trasductionis et non<br />

ab aliqua ecclesia. Item quod si qua mulier incurreret aliquam penam eo quod<br />

faceret contra ordinamenta loquentia de supradictis sponsalitiis seu sponsaliis,<br />

il<strong>la</strong>m penam solvere teneatur et debeat de bonis suis dotalibus seu aliis que<br />

haberet.<br />

Quod potestas et capitaneus habeant partes de pecunia quam facient<br />

devenire in communi ab illis qui facerent contra statuta loquentia de<br />

sponsalitiis et corruptis mortuorum<br />

Item dicimus et ordinamus ad hoc ut potestas et capitaneus et eorum officiales<br />

avidiores existant in faciendo in communi Fulginei ab inobedientibus pe-


Foligno<br />

391<br />

cuniam devenire, quod quicumque ex predictis potestate aut capitaneo aut officialibus<br />

eorumdem faciet in dicto communi aliquam pecuniam devenire ab illis<br />

qui facerent seu venirent, contra formam statutorum loquentium de sponsalitiis<br />

aut de corruptis mortuorum, habeat et habere debeat de dicta pecunia duos<br />

solidos denariorum pro qualibet libra ipsius pecunie, capitulo aliquo quod in<br />

contrarium loqueretur non obstante.<br />

De bactemagliis et manciis non faciendis ultra quantitatem decem solidorum<br />

Item dicimus et ordinamus ac presenti statuto firmamus quod nul<strong>la</strong> persona<br />

de civitate Fulginei vel eius districtu, cuiuscumque status et conditionis existat,<br />

audeat vel presumat per se vel alium quocumque colore quesito alicui suo affigliato<br />

aut affigliata in quo vel qua tempore battismi aut crismatis manum tenuerit,<br />

aut pro quo vel qua fidem dicto tempore promiserit et batizari voluerit et<br />

petierit facere vel fieri facere aliquam extrenam sive manciam, nec aliquos pannos<br />

sive battemaglias vel aliquid aliud quocunque nomine censeatur, premissorum<br />

occaxione, in quibus expendat aut expendi faciat nec solvat ultra quantitatem<br />

X solidorum denariorum pro quolibet illorum qui manum tenuerit in predictis<br />

aut aliquo predictorum battismi et crismatis pena 25 librarum denariorum<br />

pro quolibet contrafaciente et vice qualibet; in quibus per potestatem civitatis<br />

Fulginei communi Fulginei contrafaciens condennetur et quilibet possit contrafacientem<br />

accusare et habeat quartam partem banni. Et hoc capitulum potestas<br />

predictus bandiri faciat per dictam civitatem in locis consuetis infra octo dies ab<br />

introytu sui officii, ut persone de dicta civitate et districtu ingiorantiam aliquam<br />

pretendere non possint.<br />

2. 1426, marzo 15<br />

Riformanze<br />

De modo et ordine dando in moribus ...<br />

Congregato et coadunato consilio communis et populi civitatis Fulginei in<br />

pa<strong>la</strong>tio dicti communis, solita residentia dominorum priorum populi civitatis eiusdem,<br />

in saletta inferiori dicti pa<strong>la</strong>tii, iuxta cancel<strong>la</strong>riam dicti communis, ut moris<br />

est, et ubi solitum est consilia communis et populi dicte civitatis congregare,<br />

ad sonum maioris campane communis Fulginei et requisitionem et vocem tubatoris<br />

et bampnitoris communis predicti, de mandato spectabilis militis et legum<br />

doctoris domini Appollonii de Boncompagnis de Visso, vicarii magnifici et excelsi<br />

domini Corradi de Trinciis dicte civitatis Fulginei etcetera, pro Sancta Romana


392 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ecclesia et domino nostro papa in temporalibus vicarii generalis ac vexilliferi<br />

iustitie et populi civitatis eiusdem (...)<br />

In quo quidem consilio de mandato supradictorum dominorum vicarii et<br />

priorum, lecte, exposite et dec<strong>la</strong>rate fuerunt infrascripte proposite (...)<br />

Secundo de modo et ordine dandis in moribus vivendi in expensis matrimoniorum<br />

sive sponsalitiarum tam ante tempus quam in tempore nuptiarum et transductionis<br />

sponse ad domum viri et tam in refrenandis ornamentis et iocalibus que<br />

deferunt insupportabiliter domine et mulieres civitatis Fulginei quam de inordinatis<br />

sumptibus qui fiunt in convitis sive convivalibus sponsalitiorum et quid p<strong>la</strong>ceat<br />

presenti consilio confirmare, addere vel diminuire in certis ordinamentis antiquis<br />

super sponsalitiis et sepulcris mortuorum ad relevandum et divertendum homines<br />

civitatis et comitatus Fulginei ab expensis insupportabilibus et inutilibus que ordinamenta<br />

antique reformationis lecta fuerunt per me cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum in<br />

presenti consilio ad pleniorem intelligentiam consiliariorum et etiam circa vestimenta<br />

et ornamenta que noviter ferunt mulieres que insupportabilia sunt (...)<br />

Ser Franciscus ser Rainaldi, unus ex consiliariis existentibus in dicto consilio,<br />

surgens dixit et consuluit super quinque propositis supradictis, et primo supra<br />

prima proposita (...). Alia remisit magnifico domino nostro Corrado et dominis<br />

prioribus civitatis Fulginei cum illis civibus quos eligerint et vocaverint et quod<br />

factum et ordinatum fuerit per ipsos et vocandos ab eis in predictis habeat plenam<br />

firmitatem roboris (...).<br />

Magister Petrus Bartoli, alter ex consiliariis existentibus in dicto consilio,<br />

surgens dixit et consuluit (...) super predictis propositis prout et sicut dixit et<br />

consuluit predictus ser Franciscus, primus consultor. Addens super quinta proposita<br />

(...). Alia in aliis prepositis contenta remisit magnifico domino nostro Corrado<br />

et dominis prioribus cum aliis civibus quos voluerint vocare ad terminanda<br />

predicta ut dictum est (...).<br />

Nico<strong>la</strong>us Nico<strong>la</strong>i Picche, unus alter ex consiliariis (...), dixit et consuluit (...)<br />

quod circa ordinamenta sponsalitiorum et indumentorum dominarum non fiat<br />

ordo per quem deguastentur indumenta et ornamenta facta sed serventur ipsa<br />

ornamenta et possint portari quia qui fecit il<strong>la</strong> fecit expensis suis et quicumque<br />

vult facere faciat, pro libito voluntatis, suis expensis (...).<br />

P<strong>la</strong>cuit et visum fuit dominis prioribus supradictis mictere ad partitum dictum<br />

et consilium reditum per ser Franciscum ser Rainaldi et confirmatum per<br />

magistrum Petrum Bartoli consiliarios supradictos sane et optime dicentes et consulentes<br />

super propositis de modo et ordine dandis in moribus vivendi in sumptibus<br />

sponsalitiorum, corruptorum et sepulcrorum mortuorum et etiam ornamentorum<br />

mulierum insupportabilium quod ordinanda et providenda super ipsis proposita<br />

remictantur magnifico domino nostro Corrado de Trinciis et dominis prioribus<br />

dicte civitatis cum illis civibus quos voluerint vocare et eligere; et quod<br />

factum et ordinatum fuerit per ipsos et vocandos ab eis in predictis habeat plenam<br />

roboris firmitatem auctoritate presentis consilii.<br />

Unde de mandato dictorum priorum, datis fabis loco palluctarum, a forma<br />

statutorum populi civitatis Fulginei, dictarum ipsis dominis prioribus et


Foligno<br />

393<br />

consiliariis existentibus in dicto consilio per Marianum Angelilli, unum ex<br />

tubatoribus communis Fulginei, et facto et misso diligenti partito per me<br />

Benedictum cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum de mandato ipsorum dominorum priorum<br />

ad busso<strong>la</strong>s et palluctas in hunc modum videlicet: quod quicumque vult<br />

et sibi p<strong>la</strong>cet consilium et dictum redditum per dictum ser Franciscum et<br />

confirmatum per dictum magnificum Petrum consiliarios supradictos super<br />

propositis supradictis ut supra patet et reperitur, mictat fabam suam, sibi<br />

datam loco pallucte, in bussu<strong>la</strong>m albam del sic; et quicumque vult et sibi<br />

p<strong>la</strong>cet contrarium mictat fabam suam, sibi datam ut supra, in bussu<strong>la</strong>m rubeam<br />

del non; et recollectis fabis predictis in dictis bussulis per dictum Marianum<br />

tubatorem at dictis consiliariis ut moris est et publice et pa<strong>la</strong>m alta<br />

voce unatim numeratis in quodam bacili de ottono per me Benedictum cancel<strong>la</strong>rium<br />

et notarium reformationum dicti communis, reperte fuerunt fabe<br />

XXXI in bussu<strong>la</strong> alba del sic, non obstante una faba reperta in bussu<strong>la</strong> rubea<br />

del non in contrarium premissorum; et ita fuit dictum partitum obtentum et<br />

reformatum.<br />

3. 1426, marzo 15<br />

Riformanze<br />

Electio sex bonorum civium super ordinamentis componendis<br />

Supradicti domini priores existentes in unum in pa<strong>la</strong>tio supradicto et curis<br />

et vigiliis eorum officio incumbentibus pro bono et utili communis et<br />

populi civitatis Fulginei diligentissime intendentes, ex auctoritate eis concessa<br />

in consilio populi et communis civitatis predicte ut supra (...) potuerunt et<br />

valuerunt de voluntate et consensu magnifici domini Corradi de Trinciis (...)<br />

eligerunt, vocaverunt et deputaverunt infrascriptos bonos civies dicte civitatis<br />

ad ordinandum, providendum et faciendum ordinamenta ad conservationem<br />

et relevationem civium dicte civitatis a sumptibus sponsalitiorum, corruptorum<br />

et sepulcrorum mortuorum una cum ipsis dominis prioribus et ad addendum,<br />

minuendum vel confirmandum ordinamentis antiquis quidquid eis<br />

videbitur et p<strong>la</strong>cebit, nec non ad ordinandum, providendum et reformandum<br />

super vestibus et immoderatissimis portamentis et ornamentis mulierum videlicet:<br />

ser Francischum ser Raynaldi, Petrum Nico<strong>la</strong>i domini Petri, de terçerio Superiori;<br />

magistrum Petri Bartoli, Bertum Christofani, de terçerio Mediocri;<br />

Iannem ser Berardi, Benentisum Iacobi domini Crissii, de terçerio Sanctorum<br />

Iohannis et Nico<strong>la</strong>i.


394 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

4. 1426, marzo 16<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta super sponsalitiis, corruptis mortuorum et ornamentis<br />

mulierum 4<br />

[Invocatio]<br />

Ad honorem, <strong>la</strong>udem et reverentiam Omnipotentis et sue gloriosissime matris<br />

beatissime virginis Marie, beatorum apostolorum Petri et Pauli et aliorum<br />

apostolorum ac beati Felitiani martiris, protectoris, defensoris et gubernatoris<br />

communis et populi civitatis Fulginei et omnium sanctorum et sanctarum celestis<br />

curie; et ad honorem, statum et reverentiam sacrosancte universalis Ecclesie et<br />

sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Martini divina providentia<br />

pape quinti, et reverendissimorum dominorum cardinalium et eorum canonice<br />

4 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 5, 1426, marzo 16. Statuti, Invocatio – Ordinamenta super sponsalitiis,<br />

corruptis mortuorum et ornamentis mulierum; Exordium et statutarii – ... visis primo,<br />

repetitis, relectis et recensitis certis veteribus ordinamentis super hac materia de sponsalitiis<br />

et sepulcris. E le rubriche:<br />

De donis non faciendis per virum uxori et converso<br />

De conviviis non faciendis in sponsalitiis et certo alio tempore<br />

Quod sponsa recipi debeat ab ecclesia a suo marito ut infra<br />

Quot hominibus et quot dominabus possit dar comedi in nuptiis<br />

Quod proximior consaguineus possit ire ad videndum sponsam et recipi<br />

Quod proximior consanguineos possit reducere et convivare sponsam<br />

Quod sponsus et sponsa non possint donare invicem nisi quantum presentibus statutispermictitur<br />

Quod notarius qui rogatus fuerit de aliquo matrimonio notificet potestati<br />

Quod transductio sponse notificetur potestati uno die ante<br />

De inquisitione fienda per potestatem de predictis<br />

Nota quod sponsalitie cum forensibus non includuntur in predictis<br />

De giogiis et ornamentis per mulieres non portandis<br />

De modo et numero argenti et auri deferendi per dominas in Fulgienum<br />

De caudis non portandis in vestimentis et frappis et franciis<br />

De balçis, capputeis et cappellinis non portandis per mulieres<br />

De quanto panno debeant fieri vestimenta et pena contrafacientum et incidentium<br />

sive suuentium ipsa<br />

Reservatio de balçittis et franciis in col<strong>la</strong>rettis et manichittis<br />

Quod nemo portet detectum iupparellum curtum sine ghelleri<br />

De corruttis et sepolturis mortuorum et modis tenendis in eis<br />

De quantitate cere que potest haberi et dispensari ad funus<br />

Qui presbiteri, fratres, monaci vel religiosi interesse possint sepulture et qualiter<br />

De ob<strong>la</strong>tionibus non faciendis octava die post sepulturam alicuius defuncti.<br />

In questo unico caso, è stato adottato il corsivo fra parentesi quadre per evidenziare i<br />

titoli delle rubriche statutarie, non presenti nel testo del<strong>la</strong> riformanza.


Foligno<br />

395<br />

intrantium successorum; et ad honorem, statum, magnificentiam et exaltationem<br />

magnifici et excelsi domini Corradi nati magnifice et digne memorie Ugolini de<br />

Trinciis 5 pro Sancta Romana Ecclesia et domino nostro papa civitatis et comitatus<br />

Fulginei et nonnul<strong>la</strong>rum aliarum terrarum, castrorum et locorum vicarii generalis<br />

ac vexilliferi iustitie et populi dicte civitatis Fulginei, et ad honorem, conservationem<br />

et augmentationem presentis boni et pacifici status prefati magnifici et<br />

excelsi domini et populi dicte civitatis Fulginei, et pacem, unionem et manutentionem<br />

civium et comitatentium dicte civitatis, et confuxionem volentium contrarium<br />

attentare.<br />

[Exordium et statutarii]<br />

Spectabiles et nobiles viri dominus Appollonius domini Kataldi de Boncompagnis<br />

de Visso, vicarius prefati magnifici et excelsi domini Corradi de Trinciis,<br />

ser Cicchus Antonii de terçerio superiori, Massiolus Francisci de terçerio mediocri,<br />

Perus Angelus Angeli Becchafumi de terçerio Sanctorum Iohannis et Nico<strong>la</strong>i<br />

et ser Bartolomeus ser Iohannis Germani prior novellus de terçerio mediocri,<br />

domini priores populi civitatis Fulginei existentes, in unum congregati et coadunati<br />

in pa<strong>la</strong>tio communis Fulginei, solita residentia dominorum priorum populi<br />

civitatis eiusdem et in quadam salecta sive caminata inferiori dicti pa<strong>la</strong>tii, more<br />

solito, una cum egregiis et prudentibus viris ser Francisco ser Raynaldi et Petro<br />

Nico<strong>la</strong>i domini Petri de terçerio superiori, magistro Petro Bartoli et Berto Christofani<br />

de terçerio mediocri, Ianne ser Berardi et Benentiso Iacobi domini Crissii<br />

de terçerio Sanctorum Iohannis et Nico<strong>la</strong>i, sex bonis hominibus electis, vocatis,<br />

nominatis et deputatis per dictos dominos vicarium et priores super ordinamentis,<br />

reformationibus et statutis faciendis, edendis, componendis et ordinandis super<br />

sponsalitiis et sepulcris mortuorum civitatis et comitatus Fulginei; ne sumptus<br />

inmoderatos et insupportabiles dicti cives et comitatenses dicte civitatis Fulginei<br />

incurrant; ex auctoritate et facultate eis concessa per consilium <strong>generale</strong> dicti<br />

communis Fulginei, intendentes et cupientes reipublice et totius populi Fulginatis<br />

utilitatibus et salubritatibus providere, et cives, comitatenses civitatis eiusdem 6 a<br />

superfluis, intollerabilibus et illicitis expensis et sumptibus relevare; habentes<br />

auctoritatem et facultatem tam ex forma statutorum populi civitatis predicte quam<br />

vigore reformationis consilii generalis communis civitatis predicte, quam habet<br />

commune et populus et omnia consilia civitatis eiusdem in statuendo, ordinando<br />

et reformando et statuta, ordinamenta et reformationes faciendo, condendo et<br />

ordinando in civitate predicta pro bono et utili dicte civitatis et pro veris et<br />

evidentibus utilitatibus et comodis omnium predictorum, auctoritate et facultate<br />

5 L’abrasione del nome di Corrado de’ Trinci si presenta successivamente nelle altre due<br />

occasioni in cui il nome compariva. Il Messini in almeno due casi integrò con <strong>la</strong> postil<strong>la</strong><br />

marginale del cod. B: ... exaltationem magnifici et excelsi domini domini Corradi de Trincis<br />

de Fulgineo, cfr. nota 2 di p. 331.<br />

6 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge ab expensis et sumptibus intollerabilibus,<br />

superfluis et inlicitis.


396 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

predictis omni modo, via, iure, causa et forma quibus magis melius et validius<br />

potuerunt et debuerunt; unanimiter et concorditer et ipsorum nemine discordante,<br />

visis primo, repetitis, relectis et recensitis certis veteribus ordinamentis super<br />

hac materia de sponsalitiis et sepulcris mortuorum iam editis et compositis; et<br />

omnibus denucleatis et recollectis que videnda, denucleanda et recolligenda fuerunt<br />

in predictis et quolibet predictorum. Statuentes ordinaverunt et reformaverunt<br />

et hoc invio<strong>la</strong>bili decreto sanciendo firmaverunt, videlicet:<br />

[De donis non faciendis per virum uxori et e converso]<br />

In primis quidem quod de cetero nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque status, gradus,<br />

conditionis aut dignitatis existat, audeat vel presumat tempore alicuius<br />

matrimonii contrahendi in civitate vel comitatu Fulginei mictere, dare vel concedere<br />

per se vel alium, tacite vel expresse, aliquo quesito colore aliquam giogiam<br />

auream vel argenteam aut <strong>la</strong>pides pretiosos vel pernas aut aliquod hensenium<br />

seu presente; nec aliquid aliud alterius generis in pecunia vel rebus; nec<br />

post contractum matrimonium, aliquo tempore, publice vel pa<strong>la</strong>m alicui sponse;<br />

nec ipsa sponsa nec aliqua persona pro ea possit nec debeat recipere ad<br />

penam viginti quinque librarum denariorum vice qualibet et a quolibet contrafaciente<br />

exigendam de facto per potestatem dicte civitatis et cammerario communis<br />

Fulginei irremisibiliter persolvendam; nec aliqua persona dicto tempore<br />

det vel dari faciat dicto tempore sponso aliquod donum sive hensenium, modo<br />

aliquo, tacite vel expresse, ad dictam penam exigendam et applicandam communi<br />

Fulginei ut supra; nec ipse sponsus possit recipere nec debeat sub pena<br />

predicta.<br />

[De conviviis non faciendis in sponsalitiis et certo alio tempore]<br />

Item statuentes ordinaverunt et reformaverunt quod postquam facte [et celebrate]<br />

fuerint dicte sponsalitie et celebrate nec ante nec tempore celebrationis<br />

ipsarum sponsalitiarum nec post, per sponsum nec per aliquem consaguineum<br />

vel affinem ipsius sponsi vel sponse, nec per aliquam aliam personam ex<br />

parte sponsi vel sponse, tempore nuptiarum, fiant aliqui corredi, provedalie vel<br />

convivia; nec aliqua alia conmestio in cibis vel potibus; et intelligantur fecisse<br />

ipsum convivium si fecerint infra mensem a die transductionis sponse ad domum<br />

sponsi, ad dictam et supradec<strong>la</strong>ratam penam committendam vice qualibet<br />

qua fuerit contrafactum et a contrafaciente quolibet persolvendam et ut supradicto<br />

communi Fulginei applicandam; salvo quod sponsus possit mictere sponse<br />

sue indumenta et alia arredamenta, et quod sponsa possit portare ad domum<br />

mariti pannos lineos pro se et suo sponso, et salvo etiam quod sponsus<br />

possit ire ad commedendum ad domum sponse illo die quo contraxerit matrimonium<br />

seu sponsalitias cum quatuor sotiis tantum; et quod ex parte sponse<br />

possint esse dicto die ad dictam commestionem extra familiam et habitationem<br />

domus de qua est ipsa sponsa sex viri et sex domine de consanguineis et aliis<br />

ut sibi p<strong>la</strong>cuerit, et ab illo die in antea ipse sponsus possit ire ad domum<br />

sponse cum uno sotio tantum; et similiter sponsus die quo duxerit dictam<br />

sponsam possit dare commedere sex hominibus et sex mulieribus extra familiam<br />

domus et non pluribus.


Foligno<br />

397<br />

[Quod sponsa recipi debeat ab ecclesia a suo marito ut infra]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod eo die quo sponsa transducitur ad<br />

domum mariti recipiatur et recipi debeat de aliqua ecclesia, et cum dicta sponsa<br />

mictantur quatuor viri tantum et quatuor domine ab ipsa ecclesia usque ad domum<br />

mariti; et maritus teneatur mictere pro dicta sponsa ad dictam ecclesiam et<br />

non ad alium locum il<strong>la</strong>s personas quas voluerit usque in dictum numerum et a<br />

dicta ecclesia usque ad domum mariti; ad penam viginti quinque librarum ut<br />

supra solvendam et applicandam, salvo quod quando talis sponsa esset vidua<br />

non subiaceat hiis ordinamentis et reformationibus quantum ad eumdum ad ecclesiam<br />

et ab ea recedendum.<br />

[Quot hominibus et quot dominabus possit dari et comedi in nuptiis]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod maritus sive sponsus possit impune<br />

die transductionis predicte habere ad commedendum ultra illos de domo sex<br />

alios homines et sex alias mulieres, ita quod in totum sint sex masculi et sex<br />

femine, ultra illos de domo, et possit habere sex servitores et non ultra; pena<br />

xxv librarum denariorum ut supra solvenda et applicanda.<br />

[Quod proximior consanguineus possit ire ad videndum sponsam et recipi]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod secundo die post transductionem<br />

sponse proximior consanguineus ipsius sponse cum quatuor sotiis possit ire ad<br />

videndum ipsam sponsam ad domum viri et ibi conmedere; et maritus possit<br />

habere dicto die sex homines ultra predictos venientes cum dicto proximiore<br />

consanguineo sponse ad commedendum, dummodo aliquod hensenium non fiat<br />

per aliquam partium, ad dictam penam XXV librarum ut supra exigendam et<br />

communi Fulginei applicandam.<br />

[Quod proximior consanguineus possit reducere et convivare sponsam]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod proximior consanguineus dicte<br />

sponse quando convivaverit et reduxerit ipsam sponsam ad domum suam, ut<br />

fieri consuetum est, possit dare commedere sex hominibus et sex mulieribus,<br />

ultra illos de domo, et tribus servitoribus; et predicta locum non habeant in<br />

forensisibus preter quam in donando.<br />

[Quod sponsus et sponsa non possint donare invicem nisi quantum presentibus<br />

statutis permictitur]<br />

Item ordinaverunt quod et reformaverunt quod nec sponsus nec aliquis ex<br />

consanguineis suis nec alia persona pro eo possit mictere vel portare aliquod<br />

genus calciamentorum sponse nec alicui pro ea, nisi tantum unum par calzolorum<br />

de panno <strong>la</strong>ne et unum par calciamentorum pro ipsa sponsa; nec ipsa<br />

sponsa predicta nec aliquis eius consanguineus possit nec debeat presentare<br />

ipsi sponso nec alteri pro eo vel mictere aliquos pannos lineos vel canape vel<br />

alterius generis, ad dictam penam xxv librarum ut supra solvendam et applicandam.<br />

[Quod notarius qui rogatus fuerit de aliquo matrimonio notificet potestati]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod notarius qui rogatus fuerit de dicto<br />

matrimonio teneatur et debeat infra otto dies a die rogationis significare dictum<br />

matrimonium potestati civitatis Fulginei; et quod ipse potestas teneatur et debeat


398 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

subito, facta notificatione, mictere pro contrahentibus dictum matrimonium et<br />

eos monere de predictis quod ipsa debeant observare.<br />

[Quod transductio sponse notificetur potestati uno die ante]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod sponsus et sponsa seu alter pro eis<br />

teneantur et debeant uno die ad minus antequam ducat dictam sponsam ad eius<br />

domum significare domino potestati civitatis Fulginei qualiter die sequenti intendit<br />

suam sponsam ducere ad domum suam, ad penam decem librarum a contrafaciente<br />

solvendarum et communi Fulginei applicandarum. Qui potestas incontinenti<br />

facta dicta notificatione teneatur et debeat scribi facere per unum ex suis<br />

notariis malleficiorum nomina sponsi et sponse, et ad domos sponsi et sponse<br />

debeat idem notarius accedere singulis dictis diebus et requirere et videre si<br />

contra predicta vel aliquid predictorum esset in aliquo contrafactum, et repertos<br />

culpabiles punire et penam exigere de facto et ad manus camerarii dicti communis<br />

facere pervenire ut supra continetur.<br />

[De inquisitione fienda per potestatem de predictis]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod dictus dominus potestas teneatur<br />

et debeat vinculo iuramenti de predictis omnibus diligentem inquisitionem facere<br />

quolibet mense, pena ducentarum librarum denariorum retinenda de ultima terçaria<br />

sui sa<strong>la</strong>rii per camerarium communis Fulginei, tempore sui scindicatus, si<br />

negligens fuerit in predictis in puniendo culpabiles ut supra dictum est.<br />

[Nota quod sponsalitie cum forensibus non includuntur in predictis]<br />

Salvo et reservato quod si aliquis forensis ceperit in uxorem aliquam mulierem<br />

de civitate Fulginei quod liceat ipsi mulieri et suis consanguineis dare, commedere<br />

tam tempore disponsationis quam transductionis omnibus hominibus<br />

quos secum duxerit sponsus; et etiam sex viris et sex dominabus de civitate<br />

predicta ultra consaguineos et familiam domus sue; et quod etiam liceat sponso<br />

qui transduxerit aliquam sponsam forensem extra territorium dicte civitatis Fulginei<br />

dare conmedere omnibus forensibus qui venerint cum dicta sponsa, et sex<br />

hominibus et totidem mulieribus de dicta civitate ultra consanguineos sine aliqua<br />

pena.<br />

[De giogiis et ornamentis per mulieres non portandis]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> mulierum in civitate vel comitatu<br />

Fulginei possit nec debeat portare in capite aliquam coronam, nec in<br />

capite vel in dorso aliquo tempore et aliquo portamento pernas, margaritas, <strong>la</strong>pides<br />

pretiosos, vel aliquod ornamentum auri vel argenti seu rachamati, pena XXV<br />

librarum denariorum a contrafaciente quolibet exigenda et vice qualibet qua fuerit<br />

contrafactum de facto per potestatem civitatis Fulginei et communi Fulginei<br />

applicanda.<br />

[De modo et numero argenti et auri deferendi per dominas in Fulgineum]<br />

Salvo etiam et reservato quod ipse domine et mulieres possint et eis liceat<br />

impune portare corrigiam sive çonam sive schigiale cum auro vel argento seu<br />

mistim et bottones in eorum vestimentis, argenteos seu aureos seu argenteos deauratos,<br />

ita tamen quod computatis bottonibus aureis vel argenteis seu mistim<br />

ut dictum est cum argento seu auro seu argento deaurato quod portaret seu


Foligno<br />

399<br />

detulerit aliqua dominarum et mulierum in corrigia, çona seu schigiali non ascendat<br />

ultra quindecim uncias in pondere. Possint etiam ipse domine et mulieres<br />

portare anulos cuiuscumque pretii et valoris impune, et non intelligantur anuli<br />

cum dicto pondere XV unciarum predictarum nec possit in ipso pondere computari;<br />

et potestas dicte civitatis Fulginei teneatur et debeat vinculo iuramenti singulis<br />

diebus festivis rimari et scrutari facere per ecclesias et stratas dicte civitatis<br />

Fulginei pro contrafacientibus in predictis vel aliquo predictorum, et culpabiles<br />

punire pena predicta totiens quotiens fuerit contrafactum.<br />

[De caudis non portandis in vestimentis et frappis et franciis]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> dominarum et mulierum in<br />

civitate et comitatu Fulginei possit aut valeat portare vel deferre aliquod indumentum<br />

cum cauda; nec aliquo vestimento cum cauda uti; et cauda intelligatur<br />

esse in vestimento seu c<strong>la</strong>mide quando vestimentum seu c<strong>la</strong>mis esset magis longum<br />

seu longa quam usque ad continuum tactum et osculum terre, et traheretur<br />

per terram inhonesto modo; nec possit portare seu deferre aliquod vestimentum<br />

cuiuscumque usus vel forme frappatum neque ornatum cum franciis, neque possit<br />

portare aliquam jorneam ad penam XXV librarum denariorum, pro qualibet<br />

vice et a qualibet persona contrafaciente, auferenda de facto per potestatem Fulginei<br />

et communi Fulginei applicandam.<br />

[De balçis, capputeis et cappellinis non portandis per mulieres]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> dominarum et mulierum in<br />

civitate et comitatu Fulginei possit vel valeat portare seu deferre in capite aliquod<br />

balzum cuiuscumque forme, nec aliquod capputeum seu cappellinam aliquam<br />

syrici seu <strong>la</strong>ne aut franciarum aliquarum neque aliquam compositionem<br />

capillorum qui non essent innati, vivi et naturales proprii capitis deferentis, ad<br />

predictam penam XXV librarum ut supra commictendam, exigendam et applicandam.<br />

[De quanto panno debeant fieri vestimenta et pena contrafacientum et incidentium<br />

sive suuentium ipsa]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> persona de civitate et comitatu<br />

Fulginei sue inco<strong>la</strong> et habitatrix eiusdem faciat seu fieri faciat aliquod vestimentum<br />

seu c<strong>la</strong>midem in quo sive in qua esset maior quantitas panni quam XII<br />

bracchiorum ad bracchium Fulginas, ad penam predictam ut supra exigendam et<br />

applicandam; et liceat cuilibet in dicta civitate et comitatu eiusdem facere et fieri<br />

facere ac portare indumenta supra concessa et non vetita in quibus pro quolibet<br />

sit pannus XII b<strong>la</strong>cchiorum ad b<strong>la</strong>cchium predictum et ab inde infra sine pena et<br />

bampno; et quicumque sutor seu sutrix incideret seu sueret aliquod vestimentum<br />

seu c<strong>la</strong>midem de maiori quantitate panni, quam in presenti ordinamento dec<strong>la</strong>ratum<br />

sit, incidat eamdem penam quam inciderent et portantes dicta indumenta<br />

vetita, auferendam similiter de facto per potestatem Fulginei et communi Fulginei<br />

applicandam.<br />

[Reservatio de balçittis et franciis in col<strong>la</strong>rettis et manichittis]<br />

Reservato etiam et salvo quod domine et mulieres possint in dicta civitate et<br />

eius comitatu portare balzictos, suptus, pannittos honeste forme et sine aliquo


400 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ornamento, et possint etiam portare francias in col<strong>la</strong>retto vestiti et manichittis<br />

honesti modi et honeste grossitudinis.<br />

[Quod nemo portet detectum iupparellum curtum sine ghelleri]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nullus iuvenum in dicta civitate<br />

Fulginei possit portare iupparellum scopertum et detectum, nisi esset longitudinis<br />

usque prope ienua ad medium pedem a manu, aut portaret ghellere quo coperiretur<br />

iupparellus a centura infra usque ad ienua ad minus, ad penam X librarum<br />

pro quolibet 7 et qualibet vice ut supra applicandam et auferendam.<br />

Super quibus omnibus 8 potestas Fulginei faciat scrutari et rimari, et repertos<br />

sive repertas culpabiles de facto punire penis predictis, et habeat quartam partem<br />

penarum quas venire fecerit in communi predicto de predictis.<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque conditionis<br />

existat possit portare aliquod vestimentum vel ornamentum contra formam<br />

ordinamentorum supradictorum ad penas predictas 9 .<br />

[De corructis et sepolturis mortuorum et modis tenendis in eis]<br />

Ordo super corruttis et sepulcris mortuorum ne fiat sumptus inmoderatus.<br />

Item ordinantes delliberaverunt et hoc invio<strong>la</strong>billi decreto sancientes reformaverunt<br />

quod nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque gradus, conditionis aut status existat de<br />

civitate et comitatu Fulginei aut habitans in eisdem audeat vel presumat de cetero<br />

tempore et die mortis, funeris et sepolture alicuius, induere se aliquo indumento<br />

vel vestimento viduali nisi tantum uxor mortui vel defuncti, et contrafaciens<br />

in predictis puniatur in L libris denariorum communi Fulginei apllicandis a<br />

contrafaciente quolibet et vice qualibet inremisibiliter exigendis, salvo quod ottava<br />

die post funus et sepulturam defuncti possint proximiores et inpropinquiori<br />

gradu attinentes defuncto comparere cum vestimento luctuali vel viduali et ipsum<br />

luctuale sive viduale vestimentum portare; et quilibet sutor sive sartor incidens<br />

sive suens talia vidualia vestimenta vel aliquod ipsorum contra formam presentis<br />

reformationis et ordinamenti in X libris denariorum pena vice qualibet qua<br />

contrafecerit puniatur pro quolibet indumento quod inciserit seu sueverit; quarum<br />

penarum tres partes applicentur communi Fulginei et reliqua quarta pars<br />

applicetur potestati executionem facienti vel fieri facienti de predictis, videlicet<br />

de omnibus que predictorum occasione pervenire fecerit in communi predicto.<br />

Et teneatur ipse potestas de predictis singulis mensibus inquisitionem facere et<br />

culpabiles punire in dictis penis accipiendis de facto sine aliqua condempnatione;<br />

et si fuerit negligens ipse potestas puniatur tempore sui scindicatus in C florenis<br />

auri per camerarium communis Fulginei de suo sa<strong>la</strong>rio retinendis, non derogando<br />

propterea aliis statutis et reformationibus dicti communis disponentibus de<br />

hac materia.<br />

7 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge contrafaciente.<br />

8 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge et singulis supradictis.<br />

9 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti omettte da Item ordinaverunt.


Foligno<br />

401<br />

[De quantitate cere que potest haberi et dispensari ad funus]<br />

Item sanciendo reformaverunt et ordinaverunt quod tempore quo aliquod<br />

corpus portabitur ad funus sive sepolturam non possit portari seu haberi inter<br />

duppleria et cande<strong>la</strong>s nisi usque in XXX libris cere ad plus et ab inde infra, et<br />

candele que dabuntur distribuantur ad domum defuncti per personam secu<strong>la</strong>rem<br />

et <strong>la</strong>ycam, ordinibus consuetis inter sacerdotes et clericos sotiantes dictum corpus<br />

ad ecclesiam in qua esset sepelliendum.<br />

[Qui presbiteri, fratres, monaci vel religiosi interesse possint sepulture et qualiter]<br />

Item ordinando reformaverunt et delliberaverunt quod in sepultura et tempore<br />

sepulture corporum que sepellientur in aliquo loco monacorum, fratrum vel<br />

religiosorum dicte civitatis non possint interesse funeri et sepolture nisi tantum<br />

monaci aut fratres vel religiosi illius loci in quo corpus sepellietur; et similiter<br />

presbiteri secu<strong>la</strong>res non possint interesse; et si corpus sepellietur in aliqua ecclesia<br />

seu loco secu<strong>la</strong>ri, tali funeri et sepulture possint interesse omnes presbiteri et<br />

clerici secu<strong>la</strong>res de dicta civitate et comitatu; et fratres Sancti Petri de Pusteru<strong>la</strong><br />

et non alii monaci fratres vel religiosi; qui fratres Sancti Petri de Pusteru<strong>la</strong> sint<br />

inclusi et intelligantur in numero presbiterorum secu<strong>la</strong>rium.<br />

[De ob<strong>la</strong>tionibus non faciendis octava die post sepulturam alicuius defuncti]<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt quod ob<strong>la</strong>tiones que solite erant fieri in<br />

capite octo dierum post sepulturam defuncti non fiant nisi tantum in ecclesia<br />

ubi corpus sepellietur, et contra faciens in predictis vel aliquo predictorum puniatur<br />

vice qualibet de facto per potestatem dicte civitatis in XXV libris denariorum;<br />

et potestas qui 10 executionem fecerit de predictis habeat quartam partem<br />

pene, videlicet totius eius quod 11 venire fecerit in communi Fulginei occasione<br />

predicta.<br />

Facta, ordinata, deliberata, reformata et autenticata fuerunt predicta ordinamenta,<br />

decreta et statuta et quodlibet predictorum per supranominatos dominos<br />

vicarium et priores ac sex bonos homines vocatos et habitos ad predicta ex<br />

auctoritate supranominati magnifici et excelsi domini Corradi de Trinciis et 12 consilii<br />

generalis communis et populi civitatis Fulginei prout supra legitur et apparet;<br />

et scripta et publicata per me Benedictum notarium et cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum<br />

13 .<br />

Sub annis Domini, indictione, mense, die et loco suprascriptis 14 .<br />

10 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge de predictis executionem fecerit.<br />

11 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge de predictis penis venire fecerit in communi<br />

Fulginei.<br />

12 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti sono stati cancel<strong>la</strong>ti i riferimenti a Corrado Trinci.<br />

13 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge de mandato supradictorum dominorum vicarii,<br />

priorum et bonorum civium, tempore supradicto.<br />

14 n. 5, 1426, marzo 16. Statuti aggiunge Et ego Benedictus Dominici de Rocchetis<br />

Sabinensis diocesis publicus imperiali auctoritate notarius et iudex ordinarius et nunc cancel<strong>la</strong>rius<br />

(segue <strong>la</strong> abrasione del nome di Corrado Trinci) communis Fulginei predictis


402 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

5. 1426, marzo 16<br />

Statuti 15<br />

Invocatio – Ordinamenta super sponsalitiis, corruptis mortuorum et ornamentis<br />

mulierum<br />

Exordium et statutarii – ... visis primo, repetitis, relectis et recensitis certis<br />

veteribus ordinamentis super hac materia de sponsalitiis et sepulcris ...<br />

De donis non faciendis per virum uxori et converso<br />

De conviviis non faciendis in sponsalitiis et certo alio tempore<br />

Quod sponsa recipi debeat ab ecclesia a suo marito ut infra<br />

Quot hominibus et quot dominabus possit dar comedi in nuptiis<br />

Quod proximior consaguineus possit ire ad videndum sponsam et recipi<br />

Quod proximior consanguineos possit reducere et convivare sponsam<br />

Quod sponsus et sponsa non possint donare invicem nisi quantum<br />

presentibus statutis permictitur<br />

Quod notarius qui rogatus fuerit de aliquo matrimonio notificet potestati<br />

Quod transductio sponse notificetur potestati uno die ante<br />

De inquisitione fienda per potestatem de predictis<br />

Nota quod sponsalitie cum forensibus non includuntur in predictis<br />

De giogiis et ornamentis per mulieres non portandis<br />

De modo et numeo argenti et auri deferendi per dominas in Fulgineum<br />

De caudis non portandis in vestimentis et frappis et franciis<br />

omnibus et singulis presens fui et ea rogatus scribere scripsi et publicavi meoque solito<br />

signo signavi (ST).<br />

15 Vedi n. 4, 1426, marzo 16. Riformanze, Ordinamenta super sponsalitiis, corruptis<br />

mortuorum et ornamentis mulierum.


Foligno<br />

De balçis, capputeis et cappellinis non portandis per mulieres<br />

De quanto panno debeant fieri vestimenta et pena contrafacientum et<br />

incidentium sive suuentium ipsa<br />

Reservatio de balçittis et franciis in col<strong>la</strong>rettis et manichittis<br />

Quod nemo portet detectum iupparellum curtum sine ghelleri<br />

De corruttis et sepolturis mortuorum et modis tenendis in eis<br />

De quantitate cere que potest haberi et dispensari ad funus<br />

Qui presbiteri, fratres, monaci vel religiosi interesse possint sepulture et<br />

qualiter<br />

De ob<strong>la</strong>tionibus non faciendis octava die post sepulturam alicuius defuncti<br />

6. 1445, giugno 15<br />

Riformanze<br />

Prepositio super vestibus et iocalibus mulierum et expensis funeralium<br />

403<br />

In suprascripto generali concilio et peractis omnibus suprascriptis, surrexit<br />

Iacobus Gentilutii unus ex dictis consiliariis dicti consilii et dixit ac consuluit:<br />

quod videre suo, tam auditu etiam aliorum plurimorum civium, hec civitas maxima<br />

detrimenta passura est propter superfluitatem expensarum que novissime fieri<br />

incipiunt in vestibus et iocalibus mulierum huius civitatis et similiter in expensis<br />

funeralium; et rogavit et consuluit quod domini priores servari facerent et mandarent<br />

statuta et ordinamenta ac reformationes huius civitatis loquentur super<br />

predictis; que si executioni mandarentur esset quid utilium civibus et artificis<br />

huius civitatis. Quibus dictis Permarinus Iohannis Petri prior antedictus, auditis<br />

et intellectis verbis dicti Iacobi Gentelucii et etiam memor predicationum et<br />

ammonitionum veneralis fratris Iacobi Marchiani circa predicta proposuit coram<br />

dictis dominis consiliariis quid in predictis finem vidietur.<br />

Et si p<strong>la</strong>cet quod statuta et reformationes communis super his dispositionibus,<br />

serventur vel non.<br />

Magister Honofrius, medicus, unus ex dictis consiliariis, surgens dixit et consuluit<br />

quod statuta sunt et plurime alie reformaiones de his loquentur et quod<br />

elligantur duo cives pro terzerio qui ad ista providere habeant, ita quod res<br />

sanctissime dirigantur et pro utilitate communis.


404 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dominus Vivianus Luce, unus ex dictis consiliariis, surgens dixit et consuluit<br />

quod statuta facta tempore fratris Bartolomei super predictis serventur que scripta<br />

sunt in statuto rubeo communis Fulginie manu ser Benedicti de <strong>la</strong> Rocheta<br />

olim cancel<strong>la</strong>rii huius magnifice civitatis.<br />

Magnifici domini priores poni fecerunt partitum secundum dictum magistri<br />

Honofri medici super narratis per dictum Iacobum Gentelucii de sponsalitiis et<br />

funeralibus. Cui p<strong>la</strong>cet ponat fabam suam in busu<strong>la</strong> alba del sic, cui non p<strong>la</strong>cet<br />

ponat fabam suam in busu<strong>la</strong> rubea del non.<br />

Unde datis fabis per suprascriptum Bartolomeum Quaio<strong>la</strong>m, tubicinam, de<br />

mandato dictorum dominorum priorum et per eum postea cum dictis busulis<br />

alba et rubea recollectis; et unatim per me cancel<strong>la</strong>rium numeratis in quodam<br />

bacili de ottono, pa<strong>la</strong>m invente fuerunt fabe LXX in busul<strong>la</strong> alba del sic, in<br />

busu<strong>la</strong> rubea del non fabe quinque; et sic dictum partitum obtentum fuit et ita<br />

reformatum fuit et ordinatum ut executioni mandaretur.<br />

Et is omnibus suprascriptis peractis dimissum fuit supradictum concilium.<br />

7. 1448, aprile 14<br />

Riformanze<br />

Propositio super reformationibus vestium mulierum<br />

Item quia ut vir venerabilis frater Franciscus in sua predicatione dixerat quod<br />

esset bonum et salubre quod providentur de observatione cuiusdam reformationis<br />

facte super indumentis et vestibus, balteis, centuris et balcis mulierum et<br />

dominarum civitatis Fulginie tempore fratris Bartolomei de Montefalcone, ideo<br />

quid consulenda videntur.<br />

Egregius legum doctor dominus Iohannes Moscatelli consultor (...) dixit et<br />

consuluit solummodo super secunda prepositione vestium et aliorum descriptorum<br />

in reformatione contra dominas quod sibi videbatur quod reformatio il<strong>la</strong><br />

exequentur secundum formam eiusdem et quod staret in voluntate domini gubernatoris<br />

una cum tribus hominibus de civitate uno pro quolibet tercerio in<br />

addendo vel minuendo deesse reformationi.<br />

Ser Petrus Paulus ser Iohannis Germani (...) ad reformationem vestium et<br />

aliorum dominarum dixit et consuluit quod sequentur reformationem iam factam<br />

et quod officiales communis Fulginie teneantur exequi eandem reformationem ad<br />

pena XXV florenorum.<br />

(Seguono le dichiarazioni dei vari consultores tra queste:)<br />

Pier Iohannes Comitis de Turri (...) quo ad reformationem ornatus dominarum<br />

dixit et consuluit quod ipsa reformatio tradetur executioni et in addendo<br />

vel mutando remaneat in manibus reverendi gubernatoris et trium civium, unius<br />

pro tercerio.<br />

Nico<strong>la</strong>us Antonius domini Pauli (...) quo ad reformationem ornatus dominarum<br />

dixit et consuluit quod reformatio iam facta et in statuo annotata tra-


Foligno<br />

405<br />

datur executioni et omnino servetur secundum tenorem eiusdem et quilibet<br />

officialis teneat exequi eandem reformationem ad penam quinquaginta florenorum<br />

(...).<br />

Partitum super ornatu dominarum.<br />

In quo quidem consilio sic congregato post omnia predicta vir egregius Nico<strong>la</strong>us<br />

Ser Iacobi unus ex dictis prioribus in dicto concilio existentibus dixit et<br />

protulit publice, pa<strong>la</strong>m et alta et intelligibili voce quod quicumque astantium in<br />

dicto consilio volebat et sibi p<strong>la</strong>cebat quod reformatio, facta tempore viri venerabilis<br />

fratris Bartolomei ordinis observantie beati Francisci super ornatu dominarum,<br />

surgeret et responderet per verbum sic si volebant quod dicta reformatio<br />

executioni traderetur et omnino servaretur secundum tenorem eiusdem; qui quidem<br />

omnes in dicto consilio existentes auditis predictis unanimitate conformes<br />

surrexerunt et respondiderunt publice et pa<strong>la</strong>m, alta voce quod eis omnibus p<strong>la</strong>cebat<br />

quod dicta reformatio servaretur omnino. Et sic partitum fuit victum, obtentum<br />

et reformatum.<br />

8. 1448, aprile 28<br />

Riformanze<br />

Bannimentum super ornatu mulierum et de b<strong>la</strong>sfemantibus Deum<br />

Re<strong>la</strong>tio bapdimenti facti de mandato, licentia, voluntate magnificorum dominorum<br />

priorum populi civitatis Fulginei ac vigore consilii obtenti et victi<br />

super ornatu mulierum secundum ordinamenta facta tempore fratris Bartolomei,<br />

scripta et publicata manu ser Benedicti de Rocchettiis, tunc cancel<strong>la</strong>rii<br />

communis Fulginei per tubicinam communis Fulginei et prefatorum dominorum<br />

priorum cuius bandimenti tenor talis est videlicet: qualiter magnifici domini<br />

priores prefati bandiri publice et preconiçari ac precipere fecerunt omnibus et<br />

singulis dominabus civitatis et comitatus Fulginei cuiuscumque status, conditionis<br />

et preheminentie existerent quod non debentur ab inde in antea neque (...)<br />

ferre caudas in earum vestibus et c<strong>la</strong>midibus, neque portare in capite balços<br />

neque alia ornamenta nisi tantum quantum dictat et precipit reformatio facta<br />

tempore prefati fratris Bartolomei scripta et publicata manu supradicti cancel<strong>la</strong>rii<br />

sub pena in dicta reformatione capitulis et ordinamentis descripta et annotata.<br />

Item bandiri fecerunt et notificari qualiter nul<strong>la</strong> persona tam de civitate<br />

quam de comitatu Fulginei audeat vel presumat tacite vel expresse aliquo colore<br />

quesito actentare vel facere contra alia ordinamenta in dictis reformatione et<br />

ordinamentis descripta, facta tempore prefati fratris Bartolomei et eius suasione;<br />

que omnia ordinamenta apparent scripta in statuto communis Fulginei circa<br />

finem, manu supradicti cancel<strong>la</strong>rii sub pena in eisdem ordinamentis contenta<br />

certificantes quod de hac re fiet executio contra quemcumque repertum<br />

contrafacere predictas (...).


406 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

9. 1448, maggio 13<br />

Riformanze<br />

Consilium Quinquaginta in quo data fuit potestas tribus civibus addendi<br />

et corrigendi reformationes alias factas super ornatu dominarum ...<br />

Congreghato et choadunato consilio quinquaginta et quorumdam aliorum civium<br />

de ordine prioratus civitatis Fulginei, ad sonum campane maioris communis<br />

Fulginei, in sa<strong>la</strong> superiori diciti pa<strong>la</strong>tii more solito de commissione, licentia et<br />

voluntate reverendi domini domini Nico<strong>la</strong>y episcopi Tiburtini ac gubernatoris<br />

prout de commissione et voluntate predictis constat per litteras destinatas magnificis<br />

dominis prioribus populi, civitatis Fulginei quarum quidem litterarum tenor<br />

talis est videlicet: extra: magnificis dominis prioribus populi civitatis Fulginei etcetera;<br />

intus: dictam litteram magnifici domini priores salutem, per presentem<br />

numptium, litteram vestram recepimus contraentes in effectu circa numerum consiliariorum<br />

requisitum ex forma statutorum etcetera. Quibus respondemus quod<br />

in tali actu tantum quod dictis capitulis ordinandis seu confirmandis vobis licentiam<br />

ac potestatem impartimur ut pulsata campana consueta, solitoque facto signo<br />

et servati servandis ut hactenus consuevistis, si numerus deficeret ut vocare<br />

possitis etiam alios bonos homines vel artifices dicte civitatis bone conditionis; et<br />

quicquid in dicto consilio decretum et ordinatum vel additum seu capitu<strong>la</strong>tum<br />

fuerit volumus roboris firmitatem obtinere ac si debitus consiliariorum numerus<br />

interfuisse et per officiales observari non obstantibus statutis et aliis quibuscumque<br />

quo ad dictum actum tantum pro bona ac honesta vita et pace hominum<br />

et personarum dicte civitatis; et quia alias scripximus die sabbati Fulginei erimus<br />

si potest deferri tale consilium pro futura die dominica, bene est si non nostram<br />

licentiam concedimus ut supra in fine dictarum litterarum sic apparet Nico<strong>la</strong>us<br />

episcopus Tiburtinus, Fulginei etcetera gubernator; in quo quidem consilio sic<br />

congregato tam de consilio Quinquaginta deputato, quam extra consilium et de<br />

ordine prioratus interfuerunt trigintaseptem consiliarii et per spectabilem virum<br />

magistrum Iannem Angelilli Appogie unum ex magnificis dominis prioribus populi<br />

civitatis Fulginei, surgens de consensu et voluntate aliorum suorum collegharum<br />

in officio prioratus, ibidem existentium fecit hanc propositionem videlicet:<br />

Propositio<br />

Quod cum suasione venerabilis viri fratris Francisci de Spoleto predicatoris<br />

fuerunt eisdem dominis prioribus recordatum quod ad tollendum omnem quere<strong>la</strong>m<br />

communis civitatis Fulginei esset bonum sanctum et salubre quod super<br />

reformationibus factis in communi Fulginei, tam super ornatu dominarum, quam<br />

aliis quibuscumque factis, editis et ordinatis, tempore viri venerabilis fratris<br />

Bartolomei . . de Iano scriptis et annotatis in statuto communis Fulginei, manu<br />

ser Benedicti de Rocchectis, tunc cancel<strong>la</strong>rii communis Fulginei ad addendum,<br />

mutandum et confirmandum eadem capitu<strong>la</strong> et ordinamenta eligerentur cives<br />

tres boni; quiquidem magnifici domini priores auditis hiisque per eundem fra-


Foligno<br />

407<br />

trem Franciscum sunt eisdem notificatu mixerit inscriptis eidem predicatori sex<br />

cives quorum idem predicator cepit deputari ad predicta tres quorum nomina<br />

sunt hec videlicet: dominus Guido de Biciis, ser Ubaldus Iohannis et Astorellus<br />

Raynaldi cives Fulginates et quod unusquisque ipsorum consiliariorum in<br />

presenti consilio existentium dicat suum velle antedictis civibus tribus deputatis,<br />

ut supra, datur arbitrium et auctoritatem addendi, minuendi, mutandi et<br />

corrigiendi capitu<strong>la</strong> et ordinamenta queque facta, tempore prefati fratris Bartolomei,<br />

nec non scripta et publicata, manu ser Benedicti de Rocchectis, cancel<strong>la</strong>rius<br />

tunc communis Fulginei.<br />

Consultor<br />

Dominus Iohannes Sensinus domini Francisci de Elmis, unus ex dictis consiliariis<br />

(...) dixit et consuluit suo videre esset bonum et salubre corpori et anime<br />

sequi documenta viri venerabilis fratris Francisci predicatoris et quod esset diferentia<br />

inter homines aliquos huius magnifice civitatis quo ad ornatum mulierum<br />

et alia queque in dictis ordinamentis annotata et quod pro bono, pace et manutentione<br />

civium et habitatorum civitatis et comitatus Fulginei detur omnino auctoritas,<br />

arbitrium et potestas supradicits tribus civibus per eundem fratrem Franciscum<br />

deputatis cum plena auctoritate addendi, minuendi, mutandi et confirmandi<br />

eisdem capitulis et ordinamentis iam factis tempore prelibati fratris Bartolomei<br />

prout eisdem tribus civibus videbitur.<br />

Consultor<br />

Magister Lucas Phisicus domini Antonii de Fulgineo (...) dixit et consuluit<br />

quod bonum ac salubre videtur sequi vestigia fratris Francisci et quod eidem<br />

consultori videtur dictos tres cives nominatos habere, debere a toto consilio<br />

auctoritatem et arbitrium addendi, minuendi, corrigendi et mutandi dicta ordinamenta<br />

edita tempore fratris Bartolomei, apparentia in statuto communis, manu<br />

dicti ser Benedicti.<br />

Consultor<br />

Percivallus Berti (...) dixit et consuluit quod esset bonum et sanctum dare<br />

auctoritatem et arbitrium et potestatem predictis civibus tribus addendi, minuendi<br />

etcetera dictis orndinamentis una cum aliis tribus civibus nominandis et vocandis<br />

per magnificos dominos priores; ita omnia fienda recte et mature peragerentur.<br />

Consultor<br />

Iannes Angeli ser Nuti (...) dixit et consuluit quod semel hiis diebus e<strong>la</strong>pxis<br />

fuerat ordinatum, victum et reformatum in concilio, tempore aliorum dominorum<br />

priorum, quod omnia ordinamenta edita tempore fratris Bartolomei (...) essent<br />

rata et firma et executioni tradentur et fuerunt facta bapnimenta publica<br />

per civitatem super osservatione premissorum et quod super hoc sufficiebat consilium<br />

reformatum absque alia nova deliberatione super eisdem fienda.<br />

Partitus obtentus super capitulis factis.<br />

Supradicti magnifici domini priores populi civitatis Fulginei existens in dicto<br />

consilio, ut moris est, poni fecerunt ad partitum dictum domini Iohannis Sensini<br />

unius ex consiliariis vocatis per dominos priores. Qui sic dixit et consuluit sub


408 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

brevitate narrando quod daretur per consilium omnino auctoritas dictis civibus<br />

tribus nominatis in propositione ordinandi, corrigendi, mutandi et addendi capitu<strong>la</strong><br />

et ordinamenta prefata etcetera, cuy dictorum consiliariorum in presenti consilio<br />

morantium p<strong>la</strong>cet quod hoc fiat, ponat fabam (...).<br />

Unde datis fabis (...) reperte fuerunt in bussu<strong>la</strong> alba del sic fabe triginta et<br />

in bussu<strong>la</strong> rubea del non invente fuerunt et sunt fabe septem et sic partitum fuit<br />

victum, obbetenctum et reformatum in omnibus et per omnia.<br />

10. 1448, maggio 14<br />

Riformanze<br />

Addiciones facte super reformationibus factis tempore viri fratris<br />

Bartolomey de Iano<br />

Nobiles et egregii viri dominus Guido de Biciis, Sinibaldus Iohannis et<br />

Astorellus Raynaldi, cives Fulginates, electi et deputati per consilium communis<br />

Fulginei super correctione capitulorum factorum tempore viri venerabilis<br />

fratris Bartolomey de Iano prout continetur in statuto communis Fulginei, manu<br />

ser Benedicti de Rocchectis, tunc cancel<strong>la</strong>rii communis eiusdem vigore auctoritatis<br />

et arbitrii eis concesse in consilio obtento, victo et reformato, volentes<br />

executioni mandare eis commissa vigore auctoritatis dicti consilii pro bono,<br />

quiete et manutentione omnium civium civitatis et omnium aliorum de comitatu<br />

in primis:<br />

Quod consanguineus possit ire ad videndum sponsam mariti<br />

Additio ad primum statutum positum sub rubrica de donis non faciendis<br />

etcetera; et ad aliud statutum positum sub rubrica quod proximior consanguineus<br />

possit ire ad videndum sponsam etcetera<br />

Quod sponsus cum amiciis et consanguineis suis possit ire ad donandum et<br />

faciendum enxenia sponse sue et ad comedendum etcetera.<br />

Prefati spectabiles viri supranominati de voluntate magnificorum dominorum<br />

priorum populi civitatis Fulginei reformantes statuerunt et ordinaverunt et presenti<br />

lege firmaverunt quod statuta predicta addendo dictis duobus statutis quod omnino<br />

sit licitum marito seu sponso ire ad domum sponse sero antequam eam ad<br />

suam domum trasducat cum consanguineis et amicis quos sibi videbitur ad donandum<br />

et faciendum ensenia ipsi sponse cum dicta dona sint potius ausilium quod<br />

fit hinc inde per consanguineos, quam merum donum et quod liceat et licitum sit<br />

proximiori consanguineo sponse ire ad commedendum ad donum sponse ad eam<br />

videndam et ad donandum cum sex consanguineis seu amicis et non pluribus ad<br />

penam vigintiquinque librarum denariorum communi Fulginei applicandam.<br />

Quomodo proximior consanguineus possit convivare sponsam<br />

Additio et dec<strong>la</strong>ratio super statuto posito sub rubrica de conviviis non faciendis<br />

et super statuto posito sub rubrica quot hominibus et quot dominabus


Foligno<br />

409<br />

etcetera et super statuto posito sub rubrica quod proximior consanguineus possit<br />

reducere et convivare sponsam.<br />

Quod sponsus non possit dare ad comedendum nisi sex hominibus et totidem<br />

mulieribus ultra certos alios atinentes suos.<br />

Item reformantes ordinaverunt addendo et dec<strong>la</strong>rando dicta statuta quod isti<br />

intelligantur esse de domo illius qui facit communitatem videlicet filius vel filii<br />

ipsius seu filia vel filie etiam si fuerint maritate et etiam filii filiorum et filiarum<br />

et sorores ipsius sponse intelligantur esse de domo et etiam filii seu filie, sororis<br />

et fratris et filii fratrum et similiter gener seu generi ipsius sponse inteligantur<br />

esse de domo et ultra dictas personas non possit sponsus dare ad commedendum<br />

nisi sex hominibus et sex mulieribus sub pena contenta in dicitis statutis.<br />

Quomodo mulieres portare debeant balzum<br />

Additio et correctio ad statutum positum sub rubrica de balcis caputeis et<br />

cappellinis non portandis et ad statutum positum sub rubrica reservata de balcictis<br />

et franciis etcetera.<br />

Item ordinaverunt et reformaverunt corrigendo dictum statutum quod mulieres<br />

de civitate et comitatu Fulginei possint pro eorum ornamento portare balzum<br />

altum ad plus uno summisso et non ultra. In ceteris non contentis in dicto<br />

statuto ipsum statutum confirmaverunt.<br />

Quod in funeralibus non possint haberi nisi quinquaginta libre cere<br />

Additio super statuto posito sub rubrica de quantitate cere etcera.<br />

Item reformantes ordinaverunt quod liceat habere dum aliquod corpus portatur<br />

ad sepulturam pro funeralibus quinquaginta libras cere et non plus sub<br />

pena contenta in dicto statuto et quod neque consilium nec priores possint aliquo<br />

modo venire contra dictum statutum nec alicui concedere licentiam de maiori<br />

quantitate cere sub pena quinquaginta librarum denariorum; nec aliquis possit<br />

in contrarium arrenghare nec ponere in consilium sub dicta pena.<br />

Quomodo fieri debeant ob<strong>la</strong>ciones pro anima defuncti<br />

Additio et correctio ad statutum positum sub rubrica de ob<strong>la</strong>tionibus non<br />

faciendis etcetera.<br />

Item addendo et corrigendo dictum statutum reformantes statuerunt et ordinaverunt<br />

quod licitum sit unicuique in capite octo dierum post sepulturam defuncti<br />

vel quicumque facere ob<strong>la</strong>tiones pro anima defuncti tam in ecclesia ubi<br />

iacet funus quam etiam in aliis ecclesiis et piis locis ad sui libitum cum ea quae<br />

spiritu Dei aguntur non sint sub lege.<br />

Cuius ponderis esse possint zone mulierum<br />

Additio ad statutum positum sub rubrica de modo et numero argenti<br />

etcetera.<br />

Item addendo dicto statuto reformantes statuerunt et ordinaverunt quod sit<br />

licitum mulieribus portare inter centuram boctones et alias res permissas portari<br />

de argento vel auro seu de argento de aureato usque ad duas libras et non ultra<br />

omnibus computatis preter quam anuli qui portantur in digitis quos dicte mulieres<br />

portare possint cuiuscumque numeri seu pretii sub pena contenta in dicto<br />

statuto.


410 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

11. 1450, marzo 29<br />

Riformanze<br />

Propositio pro (...) caudis mulierum<br />

(...) et quod reformationes facte super caudis mulierum tempore venerabilis<br />

fratris Bartolomei de Aiano serventur vel reformentur; et quid fieri videtur super<br />

predictis omnibus propositionibus.<br />

Partitus super ornatu mulierum.<br />

Item poni fecerunt ad partitum dictum Raynaldi Conradi super reformationibus<br />

et ornatu mulierum; et cui p<strong>la</strong>cet etcetera.<br />

Unde datis fabis recollectis evacuatis et numeratis, invente sunt fabe viginti<br />

due in busu<strong>la</strong> alba del sic, in busu<strong>la</strong> vero rubea del non, fabe XXXIII et hoc<br />

modo partitus non fuit obtento.<br />

Bannimentum caudarum dominarum.<br />

Al nome dell’onnipotente Dio e di tuta <strong>la</strong> Corte celestiale, Amen.<br />

Per parte del reverendissimo monsignor lo governatore e deli magnifici priori<br />

de<strong>la</strong> magnifica cità di Foligno per bona consuetudine et usanza per utilità et<br />

honore si fa bandire et notifficare chi da mo inanti non sia alchuna dona de <strong>la</strong><br />

cità né contado di Foligno, chi ardisca né presuma di portare alchuno mantello<br />

o vestimenta di qualuncha colore si sia con <strong>la</strong> coda piu longa di quatro dida a<strong>la</strong><br />

pena di vinticinque livere di denari per ciaschuna volta chi contrafaciese; <strong>la</strong> quale<br />

pena si debia applicare per <strong>la</strong> mitade per repparatione del pa<strong>la</strong>cio del potestà,<br />

<strong>la</strong> quarta parte alo accusatore cel<strong>la</strong>to, e <strong>la</strong>ltra quarta parte al officiale chi ne farà<br />

<strong>la</strong> exequucione. Et a ciò questa sancta lege e <strong>la</strong>udabile ordinamento sia mandato<br />

ad effecto, voiano e commandano li prefati reverendissimo monsignor lo governatore<br />

e priori chi tuti li officiali del potesta siano tenuti et obligati a farne<br />

debita inquisicione contra chi non observasse lo presente statuto, lege et ordinamento<br />

a<strong>la</strong> pena de dece livere de denari per ciaschuno officiale e ciaschuna<br />

volta quando si trovasse negligente in le predicte cose.<br />

12. 1454, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Consilium magnum de Centum pro confirmatione statutorum super<br />

ornamentis mulierum<br />

Convocatum et congregatum fuit venerabile consilium de Centum civitatis<br />

Fulginei in sa<strong>la</strong> superiori pa<strong>la</strong>tii magnificorum dominorum priorum ad sonum<br />

campane vocemque preconis ut moris est, in quo quidem consilio Pier Matheus<br />

Salvori unus ex dominis prioribus de consensu aliorum suorum collegatarum ibi<br />

astantium preposuit infrascriptas prepositas, videlicet:


Foligno<br />

411<br />

quod cum per ipsos dominos priores una cum novem civibus ab ipsis electis<br />

videlicet tribus pro terzerio, facta et ordinata fuerint certa statuta et ordinamenta<br />

circa superfluos mulierum ornatus et alia nonnul<strong>la</strong> detestanda quae fuerunt in<br />

civitate Fulginei quod sibi videtur bonum esse et <strong>la</strong>udabile ut in presenti consilio<br />

legantur per presens consilium.<br />

(...)quibus prepositis factis, ego vicecance<strong>la</strong>rius mandato ipsorum dominorum<br />

priorum in arenga legi et vulgarizzavi dicta statuta et ordinamenta de verbo ad<br />

verbu ad c<strong>la</strong>ram omnium intelligentiam quae per me descripta sunt de mandato<br />

ut supra in libro statutorum civitatis Fulginei.<br />

Consultor<br />

Eximius legum doctor dominus Nannes de Turis unus ex dictis consiliariis,<br />

auditis dictis prepositis surgens et arengam ascendens consuluit hoc modo super<br />

prima prepositione quod omnia et singu<strong>la</strong> dicta capitu<strong>la</strong> et ordinamenta tamquam<br />

<strong>la</strong>udabilia et observatione digna debeant in presenti consilio confirmari et stabiliri et<br />

quod dicti domini priores et cives censeantur et intelligantur plenam et validam<br />

habuisse auctoritatem statuendi et ordinandi capitu<strong>la</strong> et reformationes predicta, que<br />

statuta et reformationes debeant publicari et ascribi in statutis civitatis Fulginei et<br />

mandari ab omnibus invio<strong>la</strong>biliter observari, sub penis in ipsis descriptis et adnotatis.<br />

Post cuius domini Nannis arengationem licet nonnulli ex consiliariis in diversum<br />

consulerent, tamen maior pars consiliariorum una voce et signis dec<strong>la</strong>rabant<br />

dicta statuta esse bona et bene <strong>la</strong>udabiliter facta et digna observatione et ideo<br />

consilium dicti domini Nannis col<strong>la</strong>udabant.<br />

Conclusio prime preposite:<br />

Quam ob rem prefati magnifici domini priores poni fecerunt ad partitum,<br />

consilium redditum per dictum dominum Nannem tamquam sanum et utile hoc<br />

modo ut cui p<strong>la</strong>cet dictum consilium reddat fabam suam in busso<strong>la</strong>m albam del<br />

sic cui vero non reddat fabam in busso<strong>la</strong>m rubeam del non.<br />

Datis igitur fabis per Iohannem Pellis familiarem dictorum dominorum et<br />

dicits fabis per ipsum cum bussolis predictis recollectis ac dinumeratis per me<br />

vicecance<strong>la</strong>rium in quodam bacili de ottone pa<strong>la</strong>m et omnibus videntibus, compertum<br />

fuit dictum consilium domini Nannis p<strong>la</strong>cuisse maiori parti dictorum<br />

consiliariorum qui restituerunt fabas in busso<strong>la</strong> alba del sic que fuerunt numero<br />

45; et ita obtentum et reformatum fuit auctoritate presentis consilii non obstantibus<br />

decem fabis incontrarium inventis in busso<strong>la</strong> rubea del non.<br />

13. 1454, aprile 14<br />

Statuti<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier possit ...<br />

Ad honorem <strong>la</strong>udem et reverentiam omnipotentis Dei eiusque gloriosae virginis<br />

matris Mariae et beatorum apostolorum Petri et Pauli ac gloriosissimi marti-


412 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ris sancti Felitiani, capitis et protectoris magnificae civitatis et populi Fulginatis.<br />

Ad honorem, statum, triumphum et exaltationem sacrosanctae Romanae Ecclesiae<br />

et sanctissimi in Christo et patris domini nostri domini Nicho<strong>la</strong>i divina clementia<br />

pape quinti et magnifici et illustris domini domini C. Lucensis magnifice<br />

civitatis Fulginei, Spoleti et cetera gubernatoris dignissimi, pacem, unionem, tranquillitatem<br />

et perpetuam felicitatem populi et civitatis predictae.<br />

Nomina magnificorum dominorum priorum et civium statutariorum sunt ista:<br />

Spectabiles ac nobiles viri Piermatheus Salvori Miliani, Ga<strong>la</strong>xius Petrutii, ser<br />

Angelinus ser Pauli, Michael Angelus Honofrii Bernabonis prior novellus, Alexander<br />

Rentii de Sancto Eraclio et Vannes Laurentii de Segio, magnifici domini<br />

priores populi civitatis Fulginei, nec non prestantissimi cives dominus Iacobus<br />

Nico<strong>la</strong>i de Bracchis, magister Honofrius magistri Petri phisicus, dominus Guido<br />

de Vicis, dominus Matheus de Gentilibus, Rainaldus Luce de Varinis, Piermarinus<br />

Iohannis Petri, Nico<strong>la</strong>us Martini, Petrus Francisci Cioli, Ianfilippus Petrutii de<br />

Rabboinis et Anthonius Pierangeli de Beccafumis, in pa<strong>la</strong>tio residentiae prefatorum<br />

dominorum priorum, unanimiter et concorditer existentes, ipsorum nemine<br />

discrepante. Quoniam superfluos immoderatosque corporis ornatus inmortalis rerum<br />

omnium creator Deus odit et prohibet, vult enim hominis decorem non in<br />

corpore quod utique caducum est et fragilitati mortique obnoxium; sed suum illi<br />

decus et ornatum in animo ponendum statuit qui et immortalis est et ab Deo<br />

ipso ducit originem, quem si purum et integrum a mundanis inquinamentis servaverimus,<br />

certa nobis in coelo merces est constituta ab ipso Deo qui nos iubet<br />

terrenas omnes <strong>la</strong>bilesque illecebras constanti pectore calcare. Ut pro brevibus ac<br />

fugatoriis bonis in coelesti regno aeterne et incomparabilis felicitatis gaudio potiamur.<br />

Si quidem ornamenta huiusmodi malorum morum ac vitiorum irritamenta<br />

sunt quae fal<strong>la</strong>ci fucataque formositatis spetie captos animos nocentissimisque<br />

luxuriae <strong>la</strong>queis implicatos ad eternam saepe dannationem adversario humani<br />

generis operante perducunt. Quo circa cavendum est ne dum irritabiles huiuscemodi<br />

formas vanitatesque sequimur animas nostras Gehennae ac Sathanae mancipemus<br />

cuius pompis in sacro baptismatis <strong>la</strong>vacro secundum Christianae fidei sacramenta<br />

abrenuntiavimus.<br />

Cumque in civitate Fulginei huiusmodi ornatus excessive multiplicaverint obsoletisque<br />

iam civitatis moribus mulieres ac iuvenes non contenti patriae consuetudine<br />

in dies exquisitissimos peregrinosque ornatus certatim habere contendunt.<br />

Quo fit ut maximum saluti animarum exinde ut dictum est veniat detrimentum.<br />

Quinymo et bonorum temporalium inaudite iacturae hominibus proveniant, eam<br />

ob rem ut dannabilibus hiis abusionibus iusta lege finis imponatur et et dannosissimis<br />

dispendiis aequa modificatione succurratur prefati magnifici domini priores<br />

populi civitatis predictae, consulte deliberataque, motu ipsorum proprio et<br />

voluntate et decreto venerabilis consilii de Centum dicte civitatis habitis superinde<br />

opportunis consultationibus et etiam suasu et hortatu venerabilis fratris Cherubin<br />

de Nigroponte ordinis Minorum sancti Francisci, qui per idem tempus in<br />

dicta civitate verbum Dei accuratissime evangelizabat, una cum supranominatis<br />

spectabilibus civibus ad haec de premissi consilii decreto convocatis, sanctissima


Foligno<br />

413<br />

haec ordinamenta et statuta super ornatibus et vanitatibus supradictis aliisque<br />

infrascriptis prohibendis et modificandis statuenda et ordinanda censuerunt. Quae<br />

ab omnibus invio<strong>la</strong>bili lege sub infrascriptis penis observari mandaverunt. Que<br />

quidem statuta postquam mature aedita diligenterque conscripta sunt, per me de<br />

mandato dictorum dominorum in dicto consilio lecta et exp<strong>la</strong>nata fuerunt et<br />

tanquam honesta, utilia ac observatione digna omnibus fere consiliariis p<strong>la</strong>cuerunt.<br />

Missoque tandem solemni partito ad busso<strong>la</strong>s et palluttas ut moris est per<br />

idem consilium potissimis suffragiis solenniter approbata et confirmata fuerunt.<br />

Anno Dominicae nativitatis milleximo quatringentessimo quinquagessimo quarto,<br />

indictione secunda, sub pontificatu sanctissimi in Christo patris et domini<br />

nostri domini Nicho<strong>la</strong>i divina clementia pape quinti, die [2] mensis aprilis. Die<br />

vero Palmarum XIIII eiusdem mensis, in celeberrimo dicte urbis foro, cum eodem<br />

frequentissimus populus ad divinam predicationem venerabilis patris predicti convenisse<br />

de mandato dictorum dominorum eadem statuta per me notarium et<br />

vicecance<strong>la</strong>rium infrascriptum, alta et intelligibili voce, lecta vulgarizata et publicata<br />

fuerunt que sunt huiusmodi videlicet:<br />

In primis statuentes ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status, gradus<br />

aut conditionis existat in civitate Fulginei commorans vel familiariter habitans<br />

possit nec ei liceat aliquam vestem vel mantellum aliquod aut vestimentum<br />

panni auri vel argenti aut brochati de auro vel argento. neque aliquod genus<br />

velluti vel sirici per civitatem Fulginei portare. Nec etiam camorram vel lucchum<br />

seu iurnecta de velluto, seta, sirico vel brochato, aut se eis aliquo modo ornare;<br />

sub pena quinquaginta librarum denariorum.<br />

Item quod dicte mulieres possint libere et inpune portare manicas de velluto<br />

affixas earum camurris, dummodo non sint broccati de auro vel argento cuiuscumque<br />

coloris et similiter balzum altitudinis quinque digitorum et non plus; pena<br />

decem librarum denariorum.<br />

Item quod dicte mulieres non possint portare aliquod vestimentum quod<br />

trasinetur per terram ultra unum submissum; ad penam L librarum denariorum<br />

et similiter intelligatur de mantello<br />

Item quod dicte vestes muliebres possint esse foderate in manicis apertis<br />

tantum, videlicet: de sennato seu taffetano, non autem de velluto seu damaschino<br />

nec zambelotto vel aliqua alia spetie serici; et non possint etiam esse foderate<br />

de martoris, zebellinis, <strong>la</strong>ctitiis armellinis, dossis et pançis varium; sub dicta pena.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier de dicta civitate Fulginei seu in dicta civitate familiariter<br />

habitans possit portare in capite vel in dorso aliquod racamen de auro,<br />

argento, perlis seu seta vel serico seu aliis iocalibus; sub dicta pena.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare fiectam vel scagialem cuius texutus<br />

excedat valorem trium ducatorum; sub pena decem librarum denariorum.<br />

Item quod in dicta fiecta seu texuto non possit apponere seu apponi facere<br />

[plus quam unam] libram argenti; sub pena vigintiquinque librarum denariorum.<br />

Item quod nullus de civitate et comitatu Fulginei qui deinceps duxerit uxorem<br />

et habuerit trecentos florenos in dotem vel etiam a trecentis florenis supra,<br />

possit expendere in ornamentis dicte sue uxoris, omnibus computatis, nisi cen-


414 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tum florenos. Qui autem habuerit a trecentis florenis infra non possit expendere<br />

nisi tertiam partem dotis vere et non simu<strong>la</strong>te; sub pena L florenorum. Et de<br />

hoc debeat deferri iuramentum per officiales comunis Fulginei partibus .s. dotanti<br />

et ei qui recipit dotem, ut debeant dicere veram quantitatem dotis et non simu<strong>la</strong>re<br />

in fraudem huius ordinamenti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquem texutum seu fiectam brocchatum<br />

de auro vel argento, qui texutus seu fiecta sit maioris extimationis trium<br />

ducatorum ut supra; nec etiam aliquod racamen in aliqua parte sue personae<br />

sub dicta pena decem librarum denariorum.<br />

Item quod possint portare intermagliettas seu bottones de argento et cupperta<br />

affigendas in col<strong>la</strong>rinis camorre tantum uncias quatuor argenti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit nec debeat de cetero portare aliquam col<strong>la</strong>nam<br />

de argento puro vel deaurato, perlis, gioeliis vel racamo seu auro; sub pena<br />

xxv librarum denariorum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare in capite baltium brocchatum de auro<br />

vel argento, nec etiam raccamatum perlis vel aliis iogiis ornatum; sub pena quinquaginta<br />

librarum denariorum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam iurneam de seta vel de panno<br />

seu guarnello vel aliqua materia frappatum vel non frappatum, sub pena predicata;<br />

liceat tamen illis portare lucchum non frappatum.<br />

Item quod nullus sutor possit ponere vel inmictere in aliqua camurra alicuius<br />

mulieris ultra quatuor uncias bombicis; sub pena vigintiquinque librarum<br />

denariorum.<br />

Item quod nullum vestimentum muliebre fiat de maiori quantitate panni xii<br />

brachiorum, ad brachium comunis Fulginei, pena XXV librarum denariorum.<br />

Item quod nullus sutor seu aurifer possit contra predicta facere aliquo modo<br />

vel venire, sub pena L librarum denariorum pro quolibet et qualibet vice qua<br />

contrafaceret.<br />

Item quod si qua mulier contrafaceret in predictis vel aliquo predictorum et<br />

reperta fuerit per officialem comunis contra predicta vel aliquod predictorum<br />

deliquisse quod pena debeat persolvi de dote ipsius mulieris et de eius dote<br />

intelligatur, soluta dicta pena.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona possit vel debeat facere convivium et dare ad commedendum<br />

convitatis nisi una die tantum videlicet prandium et cenam, sub pena<br />

xxv librarum denariorum.<br />

Item quod coetero nul<strong>la</strong> persona nec aliquis consanguineus vel affinis debeat<br />

facere aliquam crustatam, mortarolum sive turtam et mittere ad domum sponsi<br />

ducentis uxorem, sub dicta pena.<br />

Item quod in donamentis que fiunt per sponsum tempore quo vadit ad donandum<br />

uxori non debeat fieri calçar (...) neque p<strong>la</strong>nelli illis de domo sponse ne alicui<br />

ex consanguineis ipsius sponse, sub pena vigintiquinque librarum denariorum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Fulginei de coetero audeat nec presumat<br />

mictere ad domum alicuius mulieris tempore partus ipsius mulieris cunam, cultrucciam,<br />

vancialos, fassias et alia consueta mitti, sub pena XXV librarum denariorum.


Foligno<br />

415<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Fulginei vel in ea commorans nec aliquis<br />

alis possit nec debeat facere fabricare nec fieri facere in dicta civitate et<br />

comitatu Fulginei dados nec cartas aptos ad ludendum nec eos vendere nec<br />

tenere ad vendendum in dicta civitate vel comitatu Fulginei, pena decem librarum<br />

denariorum.<br />

Item quod nullus iuvenis vel homo masculus de civitate Fulginei possit portare<br />

aliquam vestem cum aliquo racamo nec etiam cum aliquo balçana de argento<br />

seu de racamato, sub pena XXV librarum denariorum.<br />

Item quod quilibet notarius publicus dictae civitatis Fulginei teneatur et debeat<br />

infra xv dies proximos habere capitu<strong>la</strong> horum ordinamentorum et apud se<br />

retinere et in librum statutorum suorum apponere, sub pena XV librarum denariorum.<br />

Et ut sanctissima hec ordinamenta statuta ab omnibus invio<strong>la</strong>biliter observantur<br />

potestas civitatis Fulginei et eius officiales teneantur et debeant vinculo<br />

iuramenti et pena C librarum denariorum de suo sa<strong>la</strong>rio persolvendorum pro<br />

predictis et quolibet predictorum.<br />

14. 1464, marzo 15<br />

Riformanze<br />

Circa vero statuta super ornamentis mulierum<br />

Circa vero statuta super ornamentis mulierum etcetera dixit et consuluit quod<br />

statuta huiusmodi observari debeant penitus et omnino et quod moneatur presens<br />

potestas et alii sui successores quod conari debeant ac penitus sub vinculo<br />

eorum iuramenti teneantur et debeant observari facere ei quocumque ...<br />

Item poni fecerunt ad partitum simili modo et forma super facto statutorum<br />

super ornamentis mulierum etcetera dictum redditum per dictum dominum Guidonem<br />

eo modo et forma quibus per eum consultatum est. Datis fabis dec<strong>la</strong>rato<br />

partito ipsisque recollectis etcetera obtentus fuit dictus partitus per fabas sexagintatres<br />

repertas in bussu<strong>la</strong> alba de sic, XII in contrarium repertis non obstantibus.<br />

15. 1468, marzo 16<br />

Riformanze<br />

Bannimentum super ornatu mulierum<br />

... et che similiter bandisca che non sia dona alcuna folignate de che stado,<br />

grado etcetera se sia che ardisca ne presumi portare alcuno ornamento più de


416 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

quello se contiene nelli statuti ordinati per lo venerabile religioso frate Cherubino<br />

e al<strong>la</strong> pena se contiene in dicti ordini posti et scripti nello volume delli<br />

statuti del<strong>la</strong> magnifica cità de Foligno et questo per commissione et comandamento<br />

delli magnifici signori priori del<strong>la</strong> magnifica cità de Foligno.<br />

16. 1473, marzo 8<br />

Registri<br />

Contra nimios ornatus mulierum<br />

Per parte de magnifici signori priori del popolo del consiglio grande et deli<br />

spectabili ciptadini pacieri posti ad far le pace de <strong>la</strong> magnifica ciptà de Fuligni li<br />

quali nelle infrascritte cose hanno piena et spetial commissione se bampniscano<br />

et comandansi tucte et singule infrascritte cose cioè:<br />

Imprima statuimo et reformamo che tucti et singuli statuti et reformatione<br />

facte sopra li ornamenti de le dopne nel tempo dey venerabili predicatori,<br />

tanto fra Cherubino quanto anche di frate Alberto del’ordine de l’observantia<br />

de san Francesco, siano rate et ferme et invio<strong>la</strong>bilmente se observino, salvo<br />

dove apparesse alcuna derogatione o prorogatione de le quale disocto se fa<br />

spetial mentione.<br />

Item statuimo et ordinamo che nisciuna dopna de qualunque grado, stato o<br />

condition se sia, habitante familiarmente o staente nel<strong>la</strong> ciptà de Foligni, possa<br />

né siali licito portare alcuna veste o vero mantello o panno d’oro o d’argento o<br />

de broccato d’oro o d’argento né alcuna generatione di velluto o di seta per <strong>la</strong><br />

ciptà de Fuligni, né ancho camorra overo lucco o vero giornea de velluto overo<br />

di seta overo broccato ancho nel modo predicto overo de le predicte cose ornarsi<br />

sotto <strong>la</strong> pena de libris L ta de denari per ciascuna fiata contrafarà.<br />

Item che li dicte dopne possano liberamente portare le maniche di velluto<br />

overo di seta appicciate alle loro camorre, purché non siano de brocchate, d’oro<br />

o d’argento de qualunque color siano. Et similmente nisciun balzo de altezza de<br />

cinque deta como altra volta fu reformato 16 . Pena donec libris L.<br />

Item che nisciuna dopna possa portare alcuno vestimento o mantello il quale<br />

si trascini per terra più d’um piede, sotto <strong>la</strong> pena de libris X de denari como già<br />

fu reformato et adiuncto.<br />

Item che dicte veste de dopna possano esser foderate nelle maniche aperte<br />

so<strong>la</strong>mente de sennato o vero de taffectano ma non di velluto, né d’alcuna altra<br />

generatione di seta overo di martore, zebelline, <strong>la</strong>cticee armelline, dossi overo<br />

16 Sul margine <strong>la</strong>terale sinistro, di mano posteriore: et pectorelle senza alcuna generatione<br />

de racamo con perle, oro o argento.


Foligno<br />

417<br />

pance de vari, salvo li profili de dicti vestimenti, sotto <strong>la</strong> pena de libris XXV per<br />

quante volte contrafarà.<br />

Item che nisciuna dopna de <strong>la</strong> ciptà et contado de Foligni overo nel<strong>la</strong> dicta<br />

ciptà familiarmente habitante possa portare alcuno racamo d’oro, d’argento, di<br />

perle overo seta o altre ioccale in capo né nele spalle o altra parte dil corpo,<br />

sotto <strong>la</strong> pena altre volte riformata.<br />

Item che nisciuna dopna possa portare fietta overo scagiale overo texuto,<br />

broccato d’oro o d’argento o d’altra ciascuna spetia di seta senza fornimento<br />

quale sia de maiur stima de quattro ducati d’oro, socto <strong>la</strong> pena de libris X.<br />

Item che nisciuno texuto con argento sia de più peso d’una libra 17 socto <strong>la</strong><br />

pena de libris X de denari.<br />

Item che nisciuna dopna possa portare nei loro vestimenti o camorre in<br />

pecto o in maniche et in le parte devanti de le veste, si non una so<strong>la</strong> uncia<br />

d’argento in magliecte et non in altra forma, et ultra <strong>la</strong> dicta uncia d’argento<br />

non possa portare alcuna generatione d’argento o d’oro, sotto <strong>la</strong> pena como già<br />

fu riformato, adiongendo che le dicte donpne possano portare in ciascuna parte<br />

de <strong>la</strong> persona fine ad quactro uncie de perne fine in due oncie d’argento misto<br />

fra dicte perne et non più; con questo che dicte perne né altri ornamenti non si<br />

possano portare al collo sopra a carne nude, tochando nel collo le carne nude,<br />

sotto pena de libris XXV 18 .<br />

Item che nisciuno de <strong>la</strong> ciptà et conta de Foligni il quale per l’advenire<br />

menasse 19 dopna il quale havesse fiorini trecento in dote et da li in su non<br />

possa spendere in ornamento di <strong>la</strong> sua dopna si non fiorini C. Et chi havesse da<br />

fiorini CCC to in giù non possa spender si non il terzo del<strong>la</strong> vera dote ne le cose<br />

predicte sotto <strong>la</strong> pena de fiorini L ta et de questo se debbia iuramento per lo<br />

offitial de <strong>la</strong> ciptà al dotante et a chi <strong>la</strong> receve che debbiano dire il vero et non<br />

simu<strong>la</strong>re in fraude del presente ordinamento. Et che il contracto continente maiur<br />

summa che re vera sia essa dote sia non vallido.<br />

Et che né ’l marito né <strong>la</strong> dopna possa domandare per vigore del detto<br />

contracto dicta dote. Nel caso che dicto matrimonio si dissolvesse, dicta dote<br />

pagata o no si possa ridimandare.<br />

Item che nisciuna dopna possa portare alcuna giornera di panno, di guarnello,<br />

di seta overo d’altra materia frappato o stampato sotto <strong>la</strong> pena de libris X de<br />

denari.<br />

17 et meza in tucto aggiunta in interlinea di mano posteriore.<br />

18 Fuit reformatum quod possint ferre VI uncias argenti <strong>la</strong>borati prout vellent et ubi<br />

vellent et IIII or uncias pernarum aut VI uncias pernarum et IIII or argenti et non nimio<br />

aggiunto nel margine <strong>la</strong>terale sinistro.<br />

19 Item che nisiuna donna possa portare vestito né altro panno foderato etiam nelle<br />

viste sue alcuna generatione de sete, excepto taffetano né cremisino né de pelle de zibelline,<br />

armelline, doxi, <strong>la</strong>ctice et altri simili pelle de valore al<strong>la</strong> pena predicta libris X aggiunto<br />

sul margine inferiore da mano posteriore.


418 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che nisciun vestimento di dopna di maiur quantità de panno che de<br />

braccia XII al braccio Fuligniato sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisciun sartore o orifece possa contrafare a le cose predicte sotto<br />

<strong>la</strong> pena de libris XXV de denari per ciascuno e ciascuna fiata.<br />

Item se alcuna dopna serà trovata per l’offitial de <strong>la</strong> dicta ciptà o accusata<br />

denumptiata da altra persona haver contrafacto a le cose predicte o alcune d’esse<br />

che <strong>la</strong> pena se paghi de <strong>la</strong> dote d’esse dopne et de quelle se intenda esser<br />

pagata per li mariti.<br />

Item che nisciuna persona possa far convito né dar magniare a convitati si<br />

non uno dì solo, cioè pranzo e cena, sotto pena de libris XXV de denari. Questo<br />

non se intenda per forestieri quando ce vinissero.<br />

Item che per l’advenire nisciuna persona o alcuno parente possa far alcuno<br />

crostato, mortarolo overo torta overo alcuna cosa da magniare et mandar<strong>la</strong> ad<br />

casa de lo sposo menante dopna, sotto <strong>la</strong> dicta pena 20 .<br />

Item che ne li donamenti si fanno quando lo sposo va a donare a <strong>la</strong> donpna<br />

che mena non se possa far calzoli, né pianelle a quilli de casa de <strong>la</strong> sposa né<br />

alcuno suo parente, sotto <strong>la</strong> pena de libris XXV de denari.<br />

Item che per l’advenire nisciuna persona de Foligni habbia hardire né presuma<br />

mandare ad casa d’alcuna donpna nel tempo dil parto d’essa donpna cuna,<br />

culcitra, vanciali, fasce et altre cose usate fine qua, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisciuna persona de <strong>la</strong> ciptà de Foligni né altri in quil<strong>la</strong> habitante<br />

possa far nel<strong>la</strong> dicta ciptà et contado dadi, carte da iocare, né quille vendere né<br />

tenere ad vendere nelli lochi publici, sotto <strong>la</strong> pena de libris X de denari.<br />

Item che nisciuno giovene da X anni in su né homo de <strong>la</strong> ciptà de Foligni<br />

possa portare alcuna veste 21 con alcuno racamo né ancho con alcuna balzana<br />

d’argento overo racamo, salvo li cavalieri, sotto <strong>la</strong> pena de libris XXV de denari.<br />

Item che nisciuna donpna de <strong>la</strong> ciptà de Foligni overo in quel<strong>la</strong> familiarmente<br />

habitante et messo contado non possa portare né far portare alcuna camorra<br />

overo altro vestimento discol<strong>la</strong>to sinno per sei deta, incomenzando da l’osso dil<br />

collo, il qual si dice l’osso menatoro dil collo overo nel<strong>la</strong> parte de rieto che se<br />

20 Item per observatione delli dicti capituli qualunque persona se trovarà contrafare<br />

ad qualunque d’essi capituli solvat le pene predicte in tucte le prestanze, gravezze, colte<br />

d’amponerse per <strong>la</strong> communità de Fuligno o compagne, se debbiano porre le gravezze<br />

per li primi et si li primi contrafacessero lo sia posto il doppio; et che li ponctori de<br />

dicte colte et gravezze, non ponendoli come de sopra, siano tenuti a pagar de loro et<br />

siano posti a libro dello specchio comenzando col<strong>la</strong> prima prestanza che se ponerà et in<br />

quisto capitolo s’entendano compresi sartori et orefici che contrafanno allo soprascritto<br />

capitolo. Item che tucti quilli che contrafaronno alli sopradicti capitoli se possa et debbia<br />

procedere contra de loro per polixe nel tamburo o vero per reportatione de officiali<br />

prefecti acciò etiam del<strong>la</strong> corte del potestà et per quillo saronno reportati se debbiano<br />

mettere al libro dello specchio et delli non se possino cavare fine non havranno pagata <strong>la</strong><br />

pena aggiunto sul margine inferiore delle cc. 50v e 51r.<br />

21 né in calse aggiunto in interlinea


Foligno<br />

419<br />

dice <strong>la</strong> nuchia, et da <strong>la</strong> parte denanzi dal collo fine al<strong>la</strong> catena dil collo exclusive<br />

et non più, sotto <strong>la</strong> pena de libris X per ciascuna fiata et persona 22 .<br />

Item che nisciuno parente dil marito si non l’habitanti nel<strong>la</strong> casa possa donare<br />

alcuna cosa al<strong>la</strong> sposa né parenti di <strong>la</strong> sposa possan donare alcuna cosa allo<br />

sposo o vero alli soi parenti si non habitanti in casa dello sposo e essa sposa.<br />

Questo se intenda tanto de maschii quanto de femene al dante e al recevente<br />

per ciascuna fiata de libris XX de denari.<br />

Item che nisciuno possa fare né donare alcuna generatione de cofani pinti a<br />

<strong>la</strong> sposa né casse tarsiate, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item sia licito ad ciascuno che havesse piccole dote cioè da fiorini cento in<br />

giù senza alcuna pena posser spender in dicti veste et ornamenti fine in fiorini<br />

XXX a baiocho L ta il fiorino.<br />

Ad funera pertinentia.<br />

Item a li corrotti et seppolture de morti statuiro et reformaro che tucti li<br />

statuti sopra de ciò facti nel tempo de frate Cherubino se observino invio<strong>la</strong>bilmente<br />

sotto <strong>la</strong> pena in quilli se contene, salvo il primo et secundo a li quali se<br />

deroga per li presenti, li capitoli da servarsi sonno quisti cioè:<br />

Imprima statuiro et ordinaro che per il patre famiglia non si possa vestire de<br />

vestimenti veduali si non figlioli, figliole, fratelli, sorelle carnali, nepote maschii<br />

et femene carnale et habitante in casa d’esso morto o morta. Et qualunque contrafarà<br />

sia punito de libris XX de denari.<br />

Item che nisciuna dopna vada po’ il morto a <strong>la</strong> chiesa et qualunque contrafarà<br />

sia punita de libris XXV de denari per ciascuna fiata.<br />

Item che le moglie se vestano de veste viduale in camera et non in loco<br />

publico sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che <strong>la</strong> sepoltura del morto non si possa expendere più che XXX libris<br />

de cera in candele et doppiere, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nel dì del<strong>la</strong> sepoltura se possano chiamare tucti li chierici ad seppellirlo<br />

il morto purché non se expenda più che <strong>la</strong> dicta quantità de cera sotto<br />

<strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che <strong>la</strong> vigilia, in l’octavo dì et infine del’anno quando se faronno li<br />

exequii per il morto non se ce possino chiamare si non li chierici 23 de quel<strong>la</strong><br />

chiesia dove il corpo è sepulto, salvo si in quel<strong>la</strong> non fussero otto sacerdoti, nel<br />

qual caso se ce possano chiamare fine in otto sacerdoti dunde piacerà a chi se<br />

aspectarà. Et non si possino chiamare si non parenti da canto del marito o di <strong>la</strong><br />

dopna. Et le dopne tanto quille sonno chiamate quanto l’altre non possano piangere<br />

in <strong>la</strong> chiesa per alcuno tempo sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che le helimosine se danno per li morti tanto di carne quanto d’altre<br />

cose non se portino sopra le tavole publicamente né per piaze como fine qua se<br />

22 Fuit additum per duos digitos infra os catenarum aggiunto sul margine <strong>la</strong>terale sinistro.<br />

23 Cassa auctoritate consilii magni in quo conclusum est quod omnia capitu<strong>la</strong> loquentia<br />

contra ecclesiasticam libertatem sint cassa, quod consilium editum est XIII aprilis 1474.<br />

M. Angelus cancel<strong>la</strong>rius aggiunto sul margine <strong>la</strong>terale sinistro.


420 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

è usato, ma secretamente et honesto como si può far con buono et <strong>la</strong>udabil<br />

modo, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisciuno ardisca né presumma far sonar ad morto ad alcuno officio<br />

o exequio o mortoro salvo nell’hora quando alcuno morisse et quando il corpo<br />

andasse a <strong>la</strong> sepoltura; et all’hora solo una fiata <strong>la</strong> sera et una <strong>la</strong> matina possa<br />

far sonare, sotto <strong>la</strong> pena de libris XXV de denari per ciascuno et ciascuna fiata.<br />

Item pro observatione de le cose predicte li magnifici signori priori, il consiglio<br />

de Nove quali serronno per li tempi siano tenuti et debbiano inbuxu<strong>la</strong>r<br />

nove ciptadini per tre anni un per terziero, tanto che siano tre per terziero et<br />

ciascuno anno. Et siano tre pallocte nelle quale siano uno per terziero, li quali<br />

stimaranno tucti li ornamenti facti per le spose da menarse cioè vestiti, camorre,<br />

centure, anelli, vezzi et tucti altri et singuli ornamenti et iocali. Et che il marito<br />

overo suo patre sia obligato un dì nanti recercare dicti stimatori quali seronno<br />

per li tempi et quilli menare ad casa d’esso che deve menare <strong>la</strong> donpna; quali<br />

stimatori debbiano stimare bene dicti ornamenti con loro iuramento, intanto non<br />

passino <strong>la</strong> quantità dechiarita secondo <strong>la</strong>ddove promessa 24 .<br />

Et si dicti stimatori fussero trovati con alcuna fraude o malitia o inganno<br />

havere stimato cadano per ciascuno d’essi in pena de ducati X d’oro, et il marito<br />

overo il patre d’essa contrafacente cada ipso facto in pena de L ta ducati d’oro.<br />

Item che nisciuno de qualunque stato, grado et conditione se sia abbia ardire<br />

né presumma tentare alcuna cosa contra li presenti capitoli et ordinamenti<br />

facti, quali tucti et singoli volemo siano rati e fermi, et comandamo invio<strong>la</strong>bilmente<br />

observarsi como de sopra se dice alle pene supradicte, in le quale se cada<br />

tante volte quante volte contra haverà facto.<br />

Item che il potestà sia tenuto fare executione contra qualunque non observarà<br />

dicti ordinamenti in mediate al<strong>la</strong> pena de fiorini XX; et che nel<strong>la</strong> sua intrata li<br />

se dia spetial iuramento de fare observare tucti et singuli capitoli dicti et che<br />

nelle electione da mandarsi a li potestà per l’advenire se faccia spetial mentione<br />

de dicti capitoli et ordini supra a l’ornato de le dopne et funerali.<br />

Item che il cammorlingo del communo sotto <strong>la</strong> pena de perdere il suo sa<strong>la</strong>rio<br />

sia tenuto dar <strong>la</strong> petitione nel suo sindicato supra ogniuno de dicti capitoli<br />

di l’ornato de le dopne et funerali. Et li sindici del dicto potestà et loro consultore<br />

sia tenuto procedere sopra <strong>la</strong> dicta petitione fine al<strong>la</strong> sententia inclusive, et<br />

si desprezaronno procedere lo sia tolto loro sa<strong>la</strong>rio tucto et applicato al<strong>la</strong> fabrica<br />

del pa<strong>la</strong>zo d’essi magnifici signori priori. et che li magnifici signori priori seronno<br />

a li tempi siano tenuti et debbiano sotto <strong>la</strong> pena de X fiorini per uno prestare<br />

ogni favore oportuno et necessario al dicto camorlingo et sindici pro observatione<br />

de le cose predicte. Et si quilli fussero negligenti o contrafacente dicti<br />

magnifici signori priori siano tenuti et debbiano haverli facta pagare <strong>la</strong> dicta<br />

pena et pervenire a le mano de chi deve senza alcuna di<strong>la</strong>tione, scusa o sceptio-<br />

24 Et dicti stimatori recercati che siano debbiano andare affare dicta stima quando<br />

sonno recercati, sotto <strong>la</strong> pena infrascritta aggiunto nel margine inferiore.


Foligno<br />

421<br />

ne. Et se ipsi magnifici signori priori fussero negligenti de quanto a loro se<br />

aspecta de fare observare dicti capituli et far pagar <strong>la</strong> pena al camorlingo non<br />

havesse facto quanto disopra è dicto o ali sindici o alcuno d’essi non havessero<br />

observato quanto se contiene de sopra, li magnifici signori priori seronno loro<br />

successori siano tenuti far pagare a loro dicta pena.<br />

Item che tucti et singuli notarii de <strong>la</strong> ciptà de Foligni siano tenuti sotto <strong>la</strong><br />

pena se contene nelli capitoli de frate Cherubino fra termine d’un mese haver<br />

tracto et tenere adpresso de se <strong>la</strong> copia de li presenti capituli.<br />

Item che tucte le pene predicte siano et intendansi esser applicate per <strong>la</strong> quarta<br />

parte a <strong>la</strong> Camera apostolica, <strong>la</strong> quarta parte al pa<strong>la</strong>zo de magnifici signori priori da<br />

pagarsi al cammorlingo, l’altra quarta parte al’accusatore il quale sia tenuto secreto,<br />

l’altra quarta parte all’offitial ne farà <strong>la</strong> executione et ciascuno possa esser accusatore<br />

et diali se fede col suo iuramento et un testimonio. Et caso l’offitial facesse inventione<br />

lui, <strong>la</strong> terza parte de <strong>la</strong> pena sia applicata ad lui, <strong>la</strong> terza ad <strong>la</strong> Camora apostolica<br />

et l’altra terza al pa<strong>la</strong>zo de magnifici signori priori con questa adiunta che le dicte<br />

donne per tucto il presente mese habbiano et siano tenute havere acconciate dicte<br />

lor veste secondo se contiene nelli presenti ordinamenti; ma da quello impoi se<br />

proceda como de sopra se dice, volendo et statuendo che li presenti capituli se<br />

intenda correcto, adiuncto, confirmato overo derogato a tucti et singuli capituli facti<br />

al tempo dil venerabil patre fra Cherubino et frate Alberto, et qualunque altro statuto<br />

overo riformatione de ciò par<strong>la</strong>sse, non obstante alcuno contrario al quale singo<strong>la</strong>rmente<br />

per ogni meglior modo possettero derogamo expressamente 25 .<br />

Datum Fulginei in pa<strong>la</strong>tio magnificorum dominorum priorum populi dicte<br />

civitatis die VIII maii 1473.<br />

Vincentius publicus preco communis Fulginii rettulit se una cum sotiis presentia<br />

capitu<strong>la</strong> et statuta per loca civitatis consueta denuntiasse et proc<strong>la</strong>masse<br />

alta et intelligibili voce dicta die et anno.<br />

Marcus Angelus Tudertinus cancel<strong>la</strong>rius<br />

17. 1473, aprile 5<br />

Riformanze<br />

Statuta ornatus mulierum reformanda.<br />

Quo quidem consilio sic ut premictitur perfecto reverendissimo domino gubernatore<br />

discesso in eodem loco omnibus suprascriptis consiliariis existentibus<br />

preposito. Quod bonum esset prout per suam apodixam reverendus pater dominus<br />

predicator frater Pacificus Ro ordinis Minorum observantie sancti Francisci<br />

rogitavat aliquid reformare in statutis et capitulis de ornatu etcetera mulierum (...) ea<br />

25 Fuit additum quod possent accusari per apodixas in tamburo et procedi debetur<br />

contra sic de<strong>la</strong>tos aggiunto sul margine <strong>la</strong>terale sinistro.


422 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

re consulta, discussa missaque ad partitum ac solemniter ut moris est e obtenta<br />

per palluctas LXX non obstantibus XII contrariis secundum sententiam ser Baptiste<br />

ser Andree, statutum et reformatum fuit quod cives (...) ad pacem et concordiam<br />

inter cives olim de ea re facta videndi, discutendi, examinandi, supplendi,<br />

adiungendi et reformandi ac de novo faciendi prout libuerit non secus ac si in<br />

presenti consilio acta essent, non obstantibus quibuscumque.<br />

18. 1473, giugno 3<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> legis sumptuaria servanda<br />

Item ut capitu<strong>la</strong> et ordinamenta contra superfluum cultum et ornatum mulierum<br />

funeraliumque nimium sumptum serventur, servatis servandis secundum formam<br />

statutorum et ordinamentorum communis Fulginei per palluctas LXXXVIII non<br />

obstantibus X contrariis statuerunt et reformaverunt quod consules sotietatum, civitatis<br />

et comitatus et sindici castellorum et vil<strong>la</strong>rum dicti civitatis teneantur et debeant<br />

sub pena qua teneantur maleficia denuntiare quibus eorum manifestare et reportare<br />

potestati pro tempore existenti aut eius officialibus quecumque mulieres et<br />

sponse ducte fuerint et iverint ad maritum infra VIII dies a die nuptiarum celebratarum;<br />

et ipsi officiales sub pena in ipsis capitulis contenta teneantur et debeant eas<br />

describere et tenere numerum earum in ordine ita ut semper inveniri una cum aliis<br />

actibus eorum queat pro quibus ipsa scriptura in L precipere aut petere. Deinde<br />

autem ipse potestas et sui officiales teneantur et debeant sub dicta pena querere et<br />

investigare in il<strong>la</strong> statuta dicta servaverant; quod si non servaverint ad penae executionem<br />

procedant et procedi faciant. Item quod cives estimationi eorum ornamentorum<br />

pro tempore educendi habeant omnimodo potestatem, arbitrium et bailiam<br />

dicta capitu<strong>la</strong> et queque in ea contenta servari faciendi pro ut utilitati civitatis expedit<br />

integre et absque ullius exceptione vel gratia. Mandantes ad quos spectat predicta<br />

observent dictisque civibus pareant, assistant, faciant et intendant.<br />

19. 1473, giugno 10<br />

Riformanze<br />

Pena limitata in capitulo contra ornatum mulierum<br />

Item cum inter alia capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum edita sit<br />

capitulum quidam, in quo in effectu continetur quod maritus aut pater uxorem<br />

ducentes incidant in pena ducatorum L ta nisi a deputatis estimatoribus fecerit<br />

estimare que ad ornatum ipsius sponse fecerit. Que profecto pena nimis gravis<br />

visa est et inconveniens iccirco servatis servandis secundum formam statutorum


Foligno<br />

423<br />

et ordinamentorum communis Fulginei obtentum fuit per palluctas LXXVII non<br />

obstantibus XII contrariis secundum quam sententiam Antonii Mazantis reformatum<br />

fuit: Quod deinceps dicta pena ducatorum L ta in dicto capitulo contenta sit<br />

limitata et reducta atque reformata in florenis decem tantum et non plus ad<br />

baiochos L ta pro quolibet applicanda ut ibi continetur et solvenda. Ad penam<br />

autem illorum videlicet Marinangeli Scarscionis et sotiorum qui dicuntur non<br />

servasse capitulum predictum estimandi et licet etiam aliqui sint, qui dicant servasse.<br />

Quod tres cives presentes estimatores habeant plenissimum arbitrium, baliam<br />

et potestatem hanc directam et negocium audiendi, discutiendi, intelligendi,<br />

sententiandi condemnandi vel liberandi aut componendi prout ipsis civibus videbitur<br />

et p<strong>la</strong>cebit; idque sit ratum et firmum quibuscumque non obstantibus, etiam<br />

si talia essent quam specialem requirent mentionem quibus quoad hec derogarunt<br />

expresse et ex certa scientia. Mandantes omnibus ad quos spectat queque<br />

predicta observent et observari faciant.<br />

20. 1473, giugno 26<br />

Riformanze<br />

Dec<strong>la</strong>ratio in capitulo statutorum de nimio ornatu mulierum<br />

Pannuntius Nalli, Christaldinus Petri et Ioannes Taccori, cives descriptioni<br />

ornatum mulierum etcetera prefecti a consilio magno X die presentis mensis deputati<br />

etiam ad dec<strong>la</strong>randum an Marinangelus Scarscionis de sotietate Feldignorum<br />

contrafecisse capitulo statutorum nimii ornatus mulierum. In quo de descriptione<br />

per cives deputatos facienda continetur, visis, auditis et discussis que<br />

necessaria fuerunt et precipue re<strong>la</strong>tione ipsius Pannutii qui dicto Marinangelo<br />

predixerat impune posse uxorem ducere et omni meliori modo, via, iure et forma<br />

quibus magis et melius potuerunt omnes concordes dec<strong>la</strong>raverunt, sententiaverunt<br />

atque decreverunt ipsum Marinangelum non contravenisse dicto capitulo<br />

nec quoquomodo contrafecisse, et consequentur pena in dicto capitulo contenta<br />

non subiacere nec ad eam aliquo modo solvendam cogi debere mandantes omnibus<br />

ad quos spectat predicta observent quibuscumque non obstantibus.<br />

21. 1474, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Ex capitulis funerum. Capitu<strong>la</strong> funeralia cassa<br />

Superiori anno reformatis et bannitis cum aliqua esse dicantur contra ecclesiasticam<br />

libertatem et in preiudicium expressum mortuorum ut est illud quod<br />

non possint ad funeralia vocari, nisi tot sacerdotes non possit expendi nisi certe<br />

quantitas cere etcetera.


424 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ut quantum potest Dei rea cessetur et omnis suspitio evitetur ea re preposita<br />

ut moris est consultaque per palluctas LXXXXIII non obastantibus II contrariis<br />

statutum fuit ac reformatum. Quod omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> que anno superiori<br />

promulgata sunt pertinentia ad funera quae sunt que sint contra ecclesiasticam<br />

libertatem et in preiudicium defunctorum ut est capitulum quo cavetur ne nisi<br />

certus numerus clericorum vocetur necessarius. Item ne nisi certa cere quantitas<br />

consumetur. Item quod offerte cooperte et non per p<strong>la</strong>team mittantur omnia alia<br />

huiusmodi effectum habentia; ex nunc sint cassa et nul<strong>la</strong> nullusque obviare cogi<br />

queat, immo ex ipsis statutis aboleri debeant quibuscumque non obstantibus.<br />

... Pena mulieribus remissa quod non servaverint eorum statuta ornamentorum.<br />

Tertio quia essent ferme impossibile executionem facere contra quoscumque<br />

tam homines quam etiam mulieres, quae capitu<strong>la</strong> de nimio ornatu mulierum et<br />

refrenando non servarunt; nam ferme omnes contravenerunt; de quibus et si aliquibus<br />

pignora ab<strong>la</strong>ta sint tamen si aliis quomodo non auferrentur res essent<br />

odiose et id ferme impossibile esset; ut dictum est ut tamen provideatur ut statuta<br />

ipsa serventur et executio melius queat fieri. Ea re servatis servandis secundum<br />

formam statutorum et ordinamentorum civitatis dicte preposita consultaque tandem<br />

per palluctas LXXV non obstantibus XX contrariis, solemniter statutum fuit ac<br />

reformatum. Quod omnibus et singulis qui hactenus contravenerunt dictis capitulis<br />

tam iis quibus sunt pignora ab<strong>la</strong>ta quam aliis gratia plenaria fiat et pignora<br />

ab<strong>la</strong>ta reddantur, imposterum ut facilius serventur. Quod magnifici domini priores<br />

congregent cives illos qui huiusmodi statutum fecerunt, qui teneantur inter terminum<br />

VIII dierum aptasse et corroborando penis additionibus necessariis ut non<br />

amplius contraveniatur. Que omnes teneantur et debeant servare et obedire; et<br />

nec iis additionibus nec prioribus capitulis quovis modo sub pena periurii abrogari<br />

queat aut quovis modo amplius gratiam fieri de penis incurrendis.<br />

22. 1482, gennaio 10<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum reformata<br />

Dal momento che ad Assisi il vescovo e vicelegato sta provvedendo al<strong>la</strong> riforma<br />

dell’ornato femminile, il consigliere folignate Guidantonio Nalli suggerisce che<br />

a Foligno, magnifici domini priores et Novemviri consiliarii eligant et constituant<br />

cives tres, qui sint cum ipso domino episcopo capitu<strong>la</strong> vetera super huiusmodi in<br />

alis abusibus reprimendis, edita videant et discutiant et ea imminuant, addant et<br />

reforment.<br />

Proposta approvata con 59 voti favorevoli e 2 contrari.


Foligno<br />

23. 1484, agosto 27<br />

Riformanze<br />

Contra nimium ornatum mulierum<br />

425<br />

Magnifici signori vedete ogni dì le cose nostre vanno pegio et ogni homo<br />

può far lo suo appetito perché non c’è chi lo reprenda o castighi, et quisto è<br />

che niuno ama <strong>la</strong> patria che voglia pigliare um puoco d’incarco per lei, puoichè<br />

palese non se vol fare facciase secreto. Vedete gli sforgiamenti fanno più li poveri<br />

che li ricchi, che già se reportano le col<strong>la</strong>ne et le centure de più de dui et tre<br />

libre d’argento et sonno de quilli non li avansa si non guai et lo podestà lo sa<br />

quando li rasori sarvanno, dico cusì se faccino dui cittadini quali siano secreti ad<br />

ognuno salvo al cancelliri et potestà per iuramento acciò non recusino l’incarco.<br />

Et quisti siano tenuti, sotto pena de pergiuro, onnie volta vederanno o serranno<br />

informati alcuno contrafarà a li capitoli già facti de lo soperchio ornato de le<br />

domne li denuntino al podestà et lo podestà né faccia l’executione, sotto <strong>la</strong> pena<br />

de libre XX de denari. Io so certo le mie parole lo vento se le portarà et farrannose<br />

finte, ma per Dio signori guardate che non castigare l’errori vastano le<br />

terre et tutte le famiglie et molti farranno bene che non lo fanno perché sonno<br />

spinti da altri che fanno male et le femine ne sonno cagione, le quale sempre ho<br />

sentito dire. Per loro cagioni principalmente gram mutationi de stato et turbatione<br />

de quiete pervengono che ogni dì vorriano come d’una cosa cusì dell’altre<br />

cose nove, ma l’uno consuma <strong>la</strong> carne et l’altro <strong>la</strong> robba intanto che per loro<br />

ogni cosa se desse unde et meglio tardo che non mai.<br />

Proposta approvata con 47 voti favorevoli e 11 contrari.<br />

24. 1484, dicembre 25-26<br />

Registri<br />

Contra nimium ornatum mulierum<br />

Ioannes publicus preco communis Fulginie rettulit se una cum sotiis in p<strong>la</strong>tea<br />

magna dicti communis preconizasse capitu<strong>la</strong> emanata contra nimium ornatum<br />

mulierum...<br />

Item che almeno lo dì nanti vada <strong>la</strong> sposa ad marito sia tenuto lo marito o<br />

lo patre de <strong>la</strong> sposa o almanco il marito portare inscripto al cancelliero del<br />

comune tucti li ornamenti d’essa donna sua et <strong>la</strong> valuta et <strong>la</strong> stimma vera de<br />

<strong>la</strong> dote.<br />

Item che tucti quilli havesser facti li panni et fusser più scol<strong>la</strong>ti de quillo<br />

permetteno li presenti capituli siano tenuti portarli coperti con qualche pannicello.<br />

Item che nisiuno mercatante né altri venda centura de più valore de quanto<br />

eis dictum.


426 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item duve non fusse chiarita <strong>la</strong> dote sia in arbitrio d’essi cittadini secreti<br />

chiarire <strong>la</strong> stimma de l’ornamenti ha portare.<br />

Item che nisiuno ornamento se possa fare a <strong>la</strong> donna fra dui anni poi sonno<br />

gite al marito sensa licentia d’essi cittadini secreti.<br />

Qual tucti et singuli capituli se commanda per essi cittadini secreti doverse<br />

punire sotto <strong>la</strong> pena se contene in dicti capituli, qual sonno registrati in <strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>ria<br />

d’esso commune et duve non siano simili a quisti a <strong>la</strong> pena de libris X<br />

denaro.<br />

25. 1493, maggio 20<br />

Riformanze<br />

Contra lusores<br />

In seguito al<strong>la</strong> predicazione del frate perugino Felice si ribadisce <strong>la</strong> necessità di<br />

statuendum contra lusores, item nimium ornatum muliebrem et alia huiusmodi.<br />

26. 1494, gennaio 8<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum<br />

Dal momento che i capitoli già esistenti contro l’eccessivo lusso nel vestire non<br />

vengono più osservati e questo alimenta molti mali, il consigliere Hieronymus consuluit<br />

quod domini priores eligant cives II aut tres et hi revideant dicta capitu<strong>la</strong>,<br />

suppleant aut imminuant ut visum fuerit melius et preconizari faciant ac observari<br />

ab omnibus modis et remediis opportunis.<br />

Proposta approvata con 54 voti favorevoli e 3 contrari.<br />

27. 1494, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Congregati existentes magnifici domini priores populi civitatis Fulginei in au<strong>la</strong><br />

inferiori omnes concordes elegerunt et deputaverunt Geronimo Baldoli, Federico<br />

Bartolomei e Giovanni Antonio Bartoli ad reformandum capitu<strong>la</strong> contra nimium<br />

ornatum mulierum.


Foligno<br />

28. 1499, febbraio 3<br />

Riformanze<br />

Lex de nimio ornatu mulierum servanda<br />

427<br />

Dal momento che esistono capitoli contra nimium ornatum mulierum che non<br />

vengono più osservati, il consigliere Pannunzio Nalli consuluit quod Conservatores<br />

curarent omnino ut capitu<strong>la</strong> iam edita serventur et tam contra eos easque procedatur<br />

et executio fiat qui et que contravenerunt pro preterito, quam contra illos<br />

et il<strong>la</strong>s qui etiam contravenerint in futurum.<br />

Proposta approvata con 51 voti favorevoli e uno contrario.<br />

29. 1499, aprile 9<br />

Registri<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum<br />

Al nome de Dio amen. Ogni cosa che facemo o parole o opere tutte devemo<br />

nel nome dello Altissimo fare sempre referendo grate al<strong>la</strong> sua Maiestà. Tra li<br />

altri peccati et vanità che provocano contra delli populi <strong>la</strong> ira dello immortale<br />

Dio si trova chi li vani et superflui et luxuriosi ornamenti delli homini et donne<br />

grandemente concitano et commovono ipso eterno Dio ad sdegnarse verso li soi<br />

populi et anche per tali luxuriosi ornamenti et substantie et patrimonii et exercitii<br />

per iudicio occulto de Dio mancano et attenuanse, donde ne nasce et sequita<br />

universale et particu<strong>la</strong>re delle re publiche extrema miseria, ca<strong>la</strong>mità et povertà<br />

come si se legie del<strong>la</strong> avara Babilonia et per experientia se vede continivo dalli<br />

homini ragionevoli et prudenti quali per li discurso del<strong>la</strong> ragione et longo experimento<br />

aperto cognoscano qualunque cosa circa <strong>la</strong> quale se consigliano. Impertanto<br />

per revocare dal nostro populo <strong>la</strong> indignatione de esso eterno Dio che<br />

contra del nostro populo havesse concepta per tal luxuriosi portamenti et per<br />

augumento delli <strong>la</strong>udabili custumi et exercitii del<strong>la</strong> nostra re publica et le substantie<br />

et patremonii accrescere et mantenere ad <strong>la</strong>ude et gloria de eso immortale<br />

Dio utilità perpetua delle altre cose temporale et ad salute delle anime de<br />

tutti et mantinemento del<strong>la</strong> nostra re publica et suo contado se stabilisce ordinase<br />

et refirma per li infrascritti decreti, capituli et lege da bannirse et publicarse.<br />

Imprima statuimo et ordinamo che nisiuna domna de qualunque grado, stato<br />

o condictione se sia cittadine o contadine o habitante in essa città et contado<br />

non possa né siali licito portare alcuna generatione de vestiti, camorre o mantelli<br />

o sberne de panno d’oro o d’argento o dambroccato né de velluto né de seta<br />

per <strong>la</strong> città de Fuligno o suo contado et similmente né lucco o altra generatione<br />

de vestiti et panni, anche si fusse ad uso de homo, sotto <strong>la</strong> pena de chi contrafacesse<br />

de libre L ta de denari per ciascuna fiata et ciascuna persona serà trovata


428 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

contrafare et lo habitante sentenda che havesse casa o posessione et familiarmente<br />

habitasse in essa cittade.<br />

Item che ad ogni persona sia licito portare senza pena et bando ogni generatione<br />

de ciambellotti excepto tabi, qual volemo et dechiaramo s’entenda essere<br />

seta et chi <strong>la</strong> porterà come de sopra cada in <strong>la</strong> supradicta pena.<br />

Item volemo et permettemo che ogni et ciascuna domna possa portare impune<br />

maniche de velluto o de seta apputate alle loro camorre; et similmente<br />

possa portare pectorelle de velluto o de seta senza alcuno racamo de perle o<br />

d’oro o de argento purché non siano de imbroccato d’oro o d’argento quale<br />

expresse se prohibisse sotto <strong>la</strong> ditta pena per ciascuna volta che se contrafarà et<br />

per ciascuna persona.<br />

Item che nisiuna domna possa portare alcuno vestimento o camorra, lucco o<br />

mantello qual se trascini per terra più dum pede sotto <strong>la</strong> pena de libre X de<br />

denari.<br />

Item che nisiuna domna de qualunque conditione sia possa portare vestito,<br />

camorra o lucco o altro vestimento o panno che sia foderato nelle viste o altre<br />

parti dessi vestimenti et camorre alcuna generatione de villuto o de seta o de<br />

imbroccato de oro o de argento o perle o alcuno racamo et frisio de oro et de<br />

argento excepto taffatano non cremosino et ciambellocti né anco de pelle de<br />

zambellini, armellini, doxi et altre simile pelle de valore per ciascheduna volta et<br />

persona come de sopra, sotto pena de libre X8 de denari.<br />

Item che le dicte viste dapè delle camorre et vestiti et altri panni desse<br />

donne possano essere de ogni generatione de seta, de villuto et non de imbrocchato<br />

d’oro et de argento, de racami et frisci come è decto de sopra purché le<br />

dicte viste da pede delle dicte camorre et vestiti, et denanti non siano maiore o<br />

più <strong>la</strong>rghe de deta quattro et più, purché in tucto non ce mecta per ese viste<br />

più de tre braccia de villuto o de seta, sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre X per ciascuna<br />

volta come de sopra è decto.<br />

Item che nisiuna donna possa portare alcuno vestimento o camorra o luccho<br />

de panno o de guarnello de seta o de villuto frappato o stampato, sotto pena de<br />

libre X de denari.<br />

Item che nisiuna donna possa portare alcuna fiecta o vero tessuto de imbroccato<br />

de oro o de argento o altra generatione de seta senza fornimento qual<br />

sia de maiore stima de IIII ducati d’oro sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre 18 de denari.<br />

Item che nisiuno tessuto o fiecta o chiavacore sia de più peso de una libra<br />

et mezza in tucto, sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre 18.<br />

Item che nisiuna donna nelli loro vestimenti o camorre o panni o in alcuna<br />

parte del corpo o in petto o in maniche portare possa più de sei once de perle<br />

et sei altre once de argento in magliecte o in boctoni o in altro adornimento de<br />

argento, sotto pena de libre 20 de denari per ciascuna volta et ciascuna persona<br />

come de sopra se contrafarrà.<br />

Item che nelle dicte sei unce de perle se computi de perle racami de perle,<br />

animali de perle o altre cose facte de perle quale portassero ipse donne in alcuna<br />

parte del corpo o delli loro vestimenti.


Foligno<br />

429<br />

Item che nisiuna donna possa et siali licito portare alcuna capel<strong>la</strong> de imbroccato<br />

de oro o de argento né de oro fi<strong>la</strong>to, sotto <strong>la</strong> pena de libre X de<br />

denari per ciascuna volta come de sopra.<br />

Item che nisiuna donna possa portare alcuna col<strong>la</strong>na o catena d’argento o<br />

oro overo coperta d’oro né alchuna barra fulcita de perle o de racamo d’oro o<br />

d’argento et che le perle che portasse se computi nelle dicte sei unce, sotto <strong>la</strong><br />

dicta pena de libre XXV de denari.<br />

Item che nisiuno del<strong>la</strong> città et contado de Fuligno de qualunque conditione<br />

et grado se sia quale al tempo se mena donna nanti et dapo havendo fiorini<br />

CCC to in dote ad baiocco per fiorino et dalli in su non possa spendere in panno,<br />

ornamenti et iotali più de fiorini C o al<strong>la</strong> dicta ragione; et chi havesse da fiorini<br />

CCC to in giù fino ad fiorini C o per dota non possa spendere si non il terzo del<strong>la</strong><br />

vera dote nelle predicte cose; et chi non havesse si non fiorini C o per dota non<br />

possa spendere in ditte cose si non fiorini L ta ad dicta ragione, sotto <strong>la</strong> pena de<br />

libre L ta de denari per ciascuna volta come de sopra.<br />

Item per obviare alle fraude et inganni se potessero commettere in tal contracti<br />

dotali volemo che tal contracti et instrumenti dotali che continessero maiur<br />

summa che invero non fusse <strong>la</strong> vera dote; ipso iure siano nulli et invalidi et<br />

presummanse ficti, simu<strong>la</strong>ti et in fraude facti et che il marito o ad chi fusse<br />

promessa tal dote et loro heredi et successori non possino demandare alcuna<br />

quantità de dote per vigore de tali instrumenti o altre scripture publice o private<br />

o attestatione de testimonii; et <strong>la</strong> domna et sui heredi et ad chi competesse <strong>la</strong><br />

ragione de recepere et redemandare tal dote in casu restituende dotis non possa<br />

tal domna redemandare et consequir<strong>la</strong>, ma volemo dicta dote per un terzo sia<br />

ipso iure confiscata al monte del presto delli denari de Fuligno, per un altro<br />

terzo al pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori del comune, per un altro terzo al<strong>la</strong><br />

Camera apostolica.<br />

Item che nisiuno vestimento da domna de panno sia de maiur quantità de<br />

braccia XII al<strong>la</strong> mesura Fulignate, sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre X per ciascuno<br />

vestimento et ciascuna persona.<br />

Item che nisiuno parente dello sposo o del<strong>la</strong> sposa possa far conviti né dar<br />

magnare sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisiuna persona o alcuno parente faccia alcuno crostato, mortacolo<br />

o torta o vero alcune cose da magnare et mandarle ad casa dello sposo al tempo<br />

de menar <strong>la</strong> domna sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisiuno al tempo che se fanno li donamenti maxime quando lo<br />

sposo va ad casa del<strong>la</strong> sposa a donare al<strong>la</strong> domna che vol menare, non se possa<br />

fare né calzoli né pianelle né dare né donare ad quilli de casa dello sposo né ad<br />

alcuno suo parente sotto <strong>la</strong> pena de libre XXV de denari.<br />

Item che nisiuna persona de Fuligno et suo contado o habitante possa mandare<br />

ad casa de alcuna domna nel tempo del parto de essa domna o figliolo o<br />

sorel<strong>la</strong> o altri che sia cul<strong>la</strong>, cultrice, vanciali, fasce et altre cose che etiam fine<br />

ad mo’ fussero usate né publicamente né ascosto, sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre X<br />

de denari.


430 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che nisiuna domna de Fuligno come dicto ardisca né presumi portare<br />

alcuno vestito, camorra o lucco, gabbano et altro vestimento più scol<strong>la</strong>to de deta<br />

octo dal<strong>la</strong> parte de reto et dal<strong>la</strong> parte denanti più scol<strong>la</strong>to de deta doi sotto <strong>la</strong><br />

catena del pecto o vero collo, al<strong>la</strong> pena de ducati IIII per ciascuna volta contrafarà<br />

et ciascuna persona.<br />

Item che nisiuno parente del marito possa né debbia donare cosa alcuna al<strong>la</strong><br />

sposa né <strong>la</strong> sposa et parenti d’essa possano donare cosa alcuna allo sposo o vero<br />

alli loro parenti, si non ad quelli habitassero in casa d’esso sposo et essa sposa;<br />

et quisto s’entenda tanto delli maschi quanto delle femine, non derogando per<br />

quisto alli presenti capitoli, sotto <strong>la</strong> pena de ducati doi d’oro.<br />

Item qualunque domna serà trovata contrafare alli presenti capituli o per offitiali<br />

o per altra persona privata accusata o denuntiata che serà, che li parenti o<br />

fratelli o altri quali o quale havessero cura o tute<strong>la</strong> de tal domne che contrafaronno<br />

come de sopra nanti siano andate ad casa del marito, volemo siano obligate<br />

per le dicte domne alle pene imposte per li presenti capitoli et dapo seronno<br />

andate ad marito volemo siano obligati li loro mariti quando lo marito habbitasse<br />

separatamente da li suo patre, ma quando il marito habbitasse inseme col suo<br />

patre volemo che lo dicto patre sia obligato alle dicte pene et che nisiuno se<br />

possa excusare per esser minor de età, et sempre contrafacendo alli presenti capituli<br />

se habbino per maiuri, né anche per esser sotto tutori o curatori.<br />

Et ultra le contraventioni delli presenti capituli volemo siano obligati ad tutte<br />

colte et gravezze del<strong>la</strong> comunità de Fuligno che se imporranno nel<strong>la</strong> qual se<br />

intenda et comprehenda <strong>la</strong> prestanza da Gualdo Captani allo doppio de quello<br />

fusse il iusto et cusì se scotano.<br />

Item perché non meno se offende <strong>la</strong> Maiestà divina et le republice s’empoveriscono<br />

per li luxuriosi et superflui et fastidiosi ornamenti et vestiti de homini<br />

che se faccia per li luxuriosi ornamenti delle domne, impertanto volemo che<br />

nisiuno iovene maschio de maiure età de anni dodici possa portare alcuno racamo<br />

in alcuna generatione de panni né in alcuna parte de loro corpo né portare<br />

alcuno vestimento o berrecta de imbroccato d’oro o d’argento né alcuno mantello<br />

de velluto o de seta excepto iopponi et gonne de velluto et de seta né portare<br />

alcuna generatione de calze de maiur prezzo de fiorini tre ad baiochi L ta per<br />

fiorino, excepto calze de rosato simplice senza alcuna divisa quale volemo sia<br />

licito portare et expenderci quillo più de tre fiorini che vagliono o varronno<br />

dicte calze de rosato, sotto <strong>la</strong> pena de dicti X per ciascuna volta contrafarà et<br />

ciascuna persona.<br />

Item perché li cavalieri per l’offitii exercitano et per <strong>la</strong> loro dignità et per<br />

honorare li superiori et signori che vengono o passano per <strong>la</strong> nostra città et sia<br />

bisogno siano benvestiti et ornati maxime de veste et panni più pretiosi et belli<br />

che non debbano essere li altri, pertanto volemo che ad essi cavaleri sia licito<br />

senza pena alcuna portar veste et vestimenti de imbroccato d’oro et d’argento,<br />

de seta et de velluto et ogni altra cosa pretiosa et devaluta ad loro benep<strong>la</strong>cito<br />

et che non siano obligati ad alcuna lege o capitolo che par<strong>la</strong>sse delli superflui et<br />

luxuriosi panni et ornamenti.


Foligno<br />

431<br />

Item che tutti doctori de lege civile o canonica o medicina possino portare<br />

ogni vestimento et veste, mantello, gonda, ioppone et altre veste de ogni generatione<br />

de velluto et de seta, senza alcuna pena et bando et che per quisto non se<br />

intenda che le domne de cavalieri et doctori possano contrafare alli presenti<br />

capituli.<br />

Item perché non meno offende Dio et damnifica <strong>la</strong> nostra re publica li<br />

sartori et orifici che fanno tal superflui et luxuriosi ornamenti et vestiti delli<br />

quali è dicto che faccino quelli o quelle che fanno fare tali ornamenti et luxuriosi<br />

vestiti, impertanto volemo che si alcuno sartore facesse o tagliasse alcuno vestimento<br />

de homo o de domna contra <strong>la</strong> forma delli presenti capituli etiam li<br />

orifici facessero alcuna cintura fornita d’argento de più peso che se par<strong>la</strong> nelli<br />

presenti capituli et che li sarturi facessero camorra o vestito o alcuno panno alle<br />

domne più scol<strong>la</strong>to che par<strong>la</strong>no li presenti capituli per ciscuna volta caschino in<br />

pena de bolognini XXV de denari et ultra <strong>la</strong> dicta pena siano tenuti a pagare lo<br />

doppio del<strong>la</strong> prestanza più che <strong>la</strong> loro qualità porti et receve.<br />

Item volemo che ad ciascun cittadino, contadino o foristiero de qualunque<br />

conditione sia licito de accusare o denuntiare senza alcuna scriptura et subscriptione<br />

de talione tutte et singule persone che contrafarronno alli presenti capituli<br />

et credase al simplice loro iuramento et l’offitiali siano tenuti tenerli secreto,<br />

sotto pena de libre XX de denari da tollerise dal dicto offitio che non tenesse<br />

secreto al tempo del suo sindicato et d’applicarse per un terzo al<strong>la</strong> Camera<br />

apostolica, per uno altro terzo al pa<strong>la</strong>zzo delli magnifici signori priori de Foligno<br />

et per uno altro terzo ad tale accusatore lo nome del quale non fosse tinuto<br />

secreto.<br />

Item che lo potestà et sua corte sia obligato fra termine de X dì dal dì serrà<br />

facta <strong>la</strong> invenctione o accusa o denuntia fare effectualmente pervenire <strong>la</strong> pena<br />

fosse incaduto chi havesse contrafacto alli presenti capituli dove deve pervenire<br />

secondo <strong>la</strong> forma delli presenti capituli, sotto <strong>la</strong> dicta pena de libre XX per<br />

applicarse per <strong>la</strong> medietà al<strong>la</strong> Camera apostolica, per l’altra medietà al pa<strong>la</strong>zzo<br />

delli magnifici signori priori; etiam che al potestà et sua corte nel<strong>la</strong> sua intrata<br />

glie se dia spetial mandato de fare observare tucti et singuli capituli.<br />

Item che tucti et singuli casi suprascripti et infrascripti per <strong>la</strong> contraventione<br />

se facesse alli presenti capituli se possa anco mecterse <strong>la</strong> polixa in tamboro <strong>la</strong><br />

qual polixa habbia qual medesma forza che ha <strong>la</strong> inventione o accusa passata<br />

serrà per li conservatori, magnifici signori priori et Nove del consiglio de Foligno,<br />

etiam sotto <strong>la</strong> dicta pena sia obligato lo potestà et sua corte exequir<strong>la</strong> fra<br />

dicto termino de dece dì dal dì li serrà presentata per el cancelliero <strong>la</strong> dicta<br />

polixa.<br />

Item che tucti et singuli casi soprascripti quale se seranno trovati havere<br />

contrafacto alli presenti capituli et non havere pagato <strong>la</strong> dicta pena fra termine<br />

de X dì come è decto se debbiano mectere per li magnifici signori priori serranno<br />

per li tempi et per el cancelliero al libro dello specchio et de lì mai non se<br />

possa levare fino con effecto non harà pagata <strong>la</strong> pena serrà incurso, sotto pena<br />

de privatione del sa<strong>la</strong>rio delli magnifici signori priori et cancelliero del communo


432 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

et nol metteranno al dicto libro dello specchio, qual sa<strong>la</strong>rio ipso facto sia applicato<br />

al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori.<br />

Item che li magnifici signori priori et Nove consiglieri qual serronno per li<br />

tempi debbiano imbuxu<strong>la</strong>re nove cittadini per tre anni, uno per terziero si che<br />

siano tre per anno, et quisti siano ad estimare dicti ornamenti et chel marito il<br />

dì nanti mani <strong>la</strong> domna debbia recercare dicti stimatori et quilli andare ad stimare<br />

dicti panni et ornamenti tucti bene et diligentemente, et quisti ornamenti<br />

cusì stimati debbiano scrivere <strong>la</strong> quantità et montania d’essi intanto che sia ben<br />

chiarito, et quel<strong>la</strong> portare in camera del<strong>la</strong> communità, sotto <strong>la</strong> pena de dui ducati<br />

per uno a dicti cittadini contrafacenti et allo sposo ducati X d’oro si non li<br />

richiede ad stimare et si non li scassigna tucti dicti ornamenti.<br />

Item volemo per lo advenire dicti presenti capituli et ordinamenti siano fermi<br />

et cusì mandamo che invio<strong>la</strong>bilmente se observino sotto <strong>la</strong> pena in essi expressa<br />

tante volte quante se contrafarà et per ciascuno contrafarà.<br />

Item volemo et reformamo chel presente potestà et suo iudice et quillo o<br />

quilli per li tempi serronno durante lo loro offitio in tre mesi in tre mesi dal dì<br />

serronno banditi et publicati li presenti capituli, siano obligati supra de quisti<br />

capituli et ornamenti fare una inquisitione <strong>generale</strong> contra tutte et singule persone<br />

che contrafacessero o havessero contrafacti alli presenti capituli et ornamenti<br />

et tale inquisitione mettere a libro delli malefitii inseme colle altre inquisitioni de<br />

malefitii, et supra <strong>la</strong> dicta inquisitione <strong>generale</strong> debbia examinare tutti consoli<br />

delle compagnie del<strong>la</strong> città de Fuligno cum iuramento contra de quelli o quelle<br />

che havessero contrafacto alli presenti ordinamenti in demandando li dicti testimonii<br />

supra ciascuno de dicti capituli et li loro dicti scrivere per exteso come<br />

darranno in nel dicto libro al<strong>la</strong> dicta inquisitione sotto <strong>la</strong> pena de ducati X d’oro<br />

d’applicarse per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo delli magnifici signori priori et<br />

l’altra mità alli conservatori delle legi quando allo dicto potestà al tempo del suo<br />

sindacato desse <strong>la</strong> petitione contra il dicto potestà che non havesse observato<br />

quisto capitulo et assistesse contra lo dicto potestà supra <strong>la</strong> dicta petitione fine<br />

allo fine ad chi prima pervenisse in dar <strong>la</strong> dicta petitione contra lo dicto potestà<br />

per tale inobservantia.<br />

Item che lo potestà et sua corte sia tenuto fare l’executione contra qualunque<br />

havesse contrafacto alli presenti capituli come dicto de sopra senza alcuno<br />

processo facta che sarrà l’inventione come dicto de sopra o accusa o vero denuntia<br />

senza scriptura con simplice iuramento dello accusatore come dicto sotto<br />

<strong>la</strong> pena al potestà et sua corte de libre XX ti d’applicarse per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> Camera<br />

apostolica, per l’altra mità allo pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori.<br />

Item che lo potestà et sua corte volemo non restia ad sindicato dell’executioni<br />

farrà contra de quilli o quelle haveronno contrafacto alli presenti capituli.<br />

Item che al camorlingo del communo de Fuligno sotto pena de perdere il<br />

suo sa<strong>la</strong>rio sia tenuto dare <strong>la</strong> petitione contra il potestà et sua corte al tempo<br />

dello sindicato supra ogniuno de dicti capituli et li sindici del potestà et consultore<br />

siano tenuti procedere supra <strong>la</strong> dicta petitione fine al<strong>la</strong> sentenza inclusiva; et<br />

si desprezzaranno procedere lo sia tolto i loro sa<strong>la</strong>rio et applicato al<strong>la</strong> fabrica del


Foligno<br />

433<br />

pa<strong>la</strong>zzo delli magnifici signori priori, etiam nientedemeno lo potestà non se habbia<br />

per absoluto, et che li magnifici signori priori serronno per li tempi siano<br />

tenuti sotto <strong>la</strong> dicta pena de fiorini X per uno prestare ogni favore opportuno al<br />

dicto camorlingo et sindici per observatione delle predicte cose, et si quelli fussero<br />

negligenti o contrafaciendo dicti magnifici signori priori siano tenuti haverli<br />

facta pagar <strong>la</strong> pena et pervenire alle mane de chi deverà senza alcuna exceptione,<br />

et si essi magnifici signori priori fussero negligenti de quanto alloro se aspecta<br />

de fare observare dicti capituli et farli pagar <strong>la</strong> pena al camorlingo non<br />

havesse facto quanto de sopra è dicto o alli sindici o alcuni d’essi che non<br />

havessero observato quanto se contene de sopra li signori priori serronno loro<br />

successori siano tenuti far pagare alloro <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che tucti et singuli notarii del<strong>la</strong> città de Fuligno sotto <strong>la</strong> pena de libre<br />

X de denari d’aplicarse al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori siano<br />

tenuti tenere appresso de loro dicti ordinamenti et capituli.<br />

Item che tucte le pene predicte delle quale non è facta spetiale appel<strong>la</strong>tione<br />

siano et intendase essere applicate per <strong>la</strong> quarta parte all’accusatore o denuntiatore<br />

qual serrà tenuto secreto, <strong>la</strong> quarta parte all’offitiale ne farà l’executione et<br />

l’altra quarta parte al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori et ciascuno<br />

possa essere accusatore et diase fede al suo iuramento et uni testimonio basti; et<br />

caso l’offitiale facesse <strong>la</strong> inventione <strong>la</strong> 3 a parte del<strong>la</strong> pena sia applicata allui,<br />

l’altra 3 a al<strong>la</strong> Camera apostolica, l’altra 3 a parte al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo de magnifici<br />

signori priori.<br />

Aprilis VIIII 1499, Ioannes Dominicus publico preconio rettulit etc.<br />

30. 1507, novembre 13-14<br />

Registri<br />

Contra nimium ornatum mulierum<br />

Al nome de Dio et de tucta <strong>la</strong> corte celestiale amen.<br />

Fase bando et comandamento da parte de magnifici signori priori et ornatissimi<br />

cittadini prefati et deputati per auctorità del magnifico consiglio delli Cento<br />

come sentendo li gravi desordini et damni se fanno per li superchi ornati et<br />

forgie fanno l’homini et maxime le donne come boni priori et rectori ad tali<br />

inconvenienti provedono, notificano et vetano che nisiuna domna cittadina, contadina,<br />

districtuale né foristiera habitante in essa città, contado o districto, quale<br />

havesse casa o possessione nel territorio d’essa città, de qualunque stato, grado o<br />

conditione se sia, si ben fusse figlio<strong>la</strong> o domna de cavaliero o doctore de qualunque<br />

scientia sia, ardisca né presuma portare adosso alcuna generatione de<br />

veste né mantelli de qualunque nome, forgia et qualità sia de imbroccato alcuno,<br />

né d’oro o d’argento né de velluto né de seta alcuna né anche de tabi, sotto <strong>la</strong><br />

pena de libre L de denari.


434 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che nisiuna domna come desopra possa portare alcuno racamo d’oro,<br />

d’argento, de perle né in altra forma o forgia, sotto <strong>la</strong> medesma pena, concedendoli<br />

tantum che possano portare maniche appicate alli panni de qualunque velluto<br />

o sete sia; item de pectorelle pure de velluto o seta o d’embroccato ma non<br />

che habbino racamo alcuno libere et senza pena 26 alcuna. Item dicte maneche<br />

non se possano portare che habbino più de braccio uno et mezo de velluto o<br />

seta al braccio fiorentino, sotto dicta pena in tucti casi del presente capitulo da<br />

incurrersi.<br />

Item che dicte domne non possino portare alcuno vestimento qual straxini<br />

per terra più dum piede né luchi né camorre etc., sotto pena de libre XX de<br />

denari.<br />

Item che nisiuna veste d’esse domne possa esse foderata d’a<strong>la</strong>mo, imbroccato,<br />

racamo, velluto né seta né de pelle alcuna de valore né frisii excepto de<br />

taffetano non cremisino sotto dicta pena, salvo che per vista da piede et e nanti<br />

ad essi vestimenti ce possano fare le viste d’essa seta o velluto et non d’altro de<br />

<strong>la</strong>rghezza o altezza de deta quattro purché non passi braccia tre essa seta o<br />

velluto, sotto dicta pena.<br />

Item dicte domne non possino portare alcuna generatione de veste frappato<br />

o stampato, sotto pena de libre X de denari.<br />

Item che nisiuna domna possa portare alcuna fietta, cintura o texuto d’embroccato<br />

o non de più valore de quattro ducati d’oro et che pesi più d’una libra<br />

et meza, in che li chiavacori s’entendano sotto <strong>la</strong> pena de ducati IIII d’oro.<br />

Item che non possino portare dicte domne più di unce sei de perle et unce<br />

sei d’argento in magliette, bottoni et simili ornamenti fra tutta <strong>la</strong> persona senza<br />

alcuno racamo tantum, excepto esse perle quando in animalique ucelli et le voglino<br />

operare; in che licite le possano acconciare et usare sotto dicta pena purché<br />

in tutto non siano ultra unce sei.<br />

Item che nisiuna domna possa portare capel<strong>la</strong> d’oro né d’argento né de<br />

quelli fi<strong>la</strong>to né de altra cosa o ornamenti qual sia de più stima de ducati cinque<br />

d’oro, sotto <strong>la</strong> pena de libre X de denari.<br />

Item che nisiuno vestimento d’esse domne possa essere de più bracci de XII<br />

al<strong>la</strong> mesura Fulignate sotto dicta pena.<br />

Item che nisiuna domna possa portare vestito né camorra né altro simil panno<br />

alcuno più scol<strong>la</strong>to de reto de deta octo et de nanti de doi cioè de socto <strong>la</strong><br />

catena del petto al<strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che nisiuno parente dello sposo né sposa possa donare cosa alcuna allo<br />

sposa né sposa salvo quelli habitano continuo in casa d’essi et ad quelli stanno<br />

in communione in casa d’essi sotto dicta pena.<br />

Item che nel tempo del parto non sia licito ad alcuni, patre, matre, fratelli,<br />

sorelle o altri che sia mandare al<strong>la</strong> inpagluta culcitra, cuna, fasciatori né altre<br />

cose fine et qua usitate sotto pena de ducati IIII d’oro.<br />

26 Sul margine <strong>la</strong>terale sinistro: Fuit additum che possino impune portare supra filitii<br />

unu quarto de braccio de velluto o seta, penultima novembris die.


Foligno<br />

435<br />

Item che nisiuna domna possa portare alcuna generatione de veste con faldigli<br />

o cerchioni per esser difforme al<strong>la</strong> natura et sprecamento de robba sotto <strong>la</strong><br />

pena de X ducati d’oro et essere infame.<br />

Item che nisiuna domna possa portare pianelli de più valuta de carlini cinque<br />

sotto <strong>la</strong> pena de libre X de denari.<br />

Item che alli cavalieri soli et non ad altre persone sia licito portare ogni<br />

vestimento d’oro, d’argento, velluti et seta et ogni altro ornamento pretioso et<br />

senza alcuna pena.<br />

Item che nisiuno doctore de qualunque scientia sia né altro homo de qualunque<br />

grado, offitio, titulo o preheminentia sia, cittadino, contadino o districtuale<br />

che sia, possa portare, excepto essi cavalieri, alcuno imbroccato né racamo,<br />

salvo velluti et seta quali impune possino portare li graduati sotto pena de X<br />

ducati d’oro.<br />

Item perché li ioveni fanno multi deshonesti et damnosi sforgiamenti, impertanto<br />

nisiuno homo et spetialmente nisiuno iovene né iovenetto possa portare<br />

ioppone duve sia più che braccia quattro de velluto o seta, cioè braccia uno et<br />

mezo nelle maneche, lo resto in busti, sotto <strong>la</strong> pena de libre XX de denari.<br />

Item che nisiuno homo d’essa città et contado possa portare alcuna veste,<br />

cappa né altro panno stampato, frappato né con liste né trancise de imbroccato,<br />

de velluto, de seta, sotto dicta pena.<br />

Item che dicti homini non possino portare alcuna generatione de racamati<br />

né berrette de mbroccato o velluto o seta né calze de maiur prezzo de fiorini III,<br />

excepto calze de rosato qual sia licito portarle ma non habbino divisa alcuna<br />

sotto <strong>la</strong> pena de ducati X d’oro.<br />

Item che nisiuno possa spendere nelli ornamenti del<strong>la</strong> sua donna permessi<br />

più chel terzo del<strong>la</strong> vera dote, sotto <strong>la</strong> pena dicta.<br />

Item perché l’artisani sonno principal causa de tanti sforgiamenti et pazze<br />

forgie et damnose, impertanto nisiuno sarto né sartrice né calzo<strong>la</strong>ri né orifici<br />

respective presumano né possino fare dicti vestimenti prohibiti né forge de sopra<br />

prohibite né pianelle né cinture d’argento o altro <strong>la</strong>vorio né de perle in qualunque<br />

nome sia <strong>la</strong> cintura che sia contra li presenti capituli, sotto <strong>la</strong> pena de<br />

ducati IIII d’oro per <strong>la</strong> qual sia stracciato de ogni offitio al qual fusse tracto et<br />

reputato infame in ogni suo commodo et maxime in ogni iudicio et corte.<br />

Item che per dare più stabilità ad questi ordini come de sopra ordinando se<br />

commanda ad tutti et singuli punituri de prestanza che prima pongano <strong>la</strong> prestanza<br />

diligentemente habbino informatione qual persone habbino contrafacto alli<br />

presenti ordinamenti et quelli debbiano porre in le prestanze quanto li primi<br />

d’essa città, sotto pena de periurio.<br />

Item che al medesmo effecto se debbia fare un libro quale stia in mano del<br />

iudice del potestà et presente et futuro, nel quale se votimo tucte inventioni de<br />

quilli che contrafaronno alli presenti ordini et ciascum d’essi iudici lo consigni al<br />

successore, sotto pena de ducati IIII d’oro, supra de che allo scindicato ne renda<br />

ragione et lo scindico del commune nelli dar <strong>la</strong> petitione et constrengase ad<br />

pagar <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> inobservantia.


436 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che li conservatori delle legi mese per mese siano obligati sotto pena<br />

de preiuro revedere dicto libro et fare l’executione contra li contumaci.<br />

Item chel potestà et sua corte sia obligato fra dì X dal dì del<strong>la</strong> inventione<br />

et facta fare l’executione contra li transgressori et con effecto sotto <strong>la</strong> pena de<br />

fiorini X applicata per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> Camera apostolica, per l’altra mità al<strong>la</strong><br />

fabrica del pa<strong>la</strong>zzo de magnifici signori priori, et che li priori mai <strong>la</strong> possano<br />

fare <strong>la</strong> bullecta del suo sa<strong>la</strong>rio infine ad tanto non harà pagata dicta pena o<br />

con effecto excepto come de sopre; et li signori priori li debbia far dare <strong>la</strong><br />

petitione quando contravenga, sotto pena de ducati X de denari nel suo scindicato.<br />

Item se notifica ad ciascuno come sonno deputati accusatori ce<strong>la</strong>ti contra tali<br />

inobedienti alli quali et ciascuno altro se prestarà fide quale accusasse o denuntiasse<br />

alcuno transgressore maschio o femina et serrà tenuto secreto et anche per<br />

via de tamburo si sia denuntiato con questo che nomini chi sia, che habbia<br />

contrafacto, in qual dì et luoco et in que sia contrafacto et chi li sia stata<br />

presente ad tal contraventione, et li signori priori et il camerario del commune<br />

sia obligato mettere ad libro dello specchio qualunque per il tamburo serrà denuntiato<br />

et mai se possano cassare fine no haronno pagata <strong>la</strong> pena sotto privatione<br />

del loro sa<strong>la</strong>rio.<br />

Item che <strong>la</strong> magnificenza del potestà et sua corte senza alcun processo possa<br />

debere exequiri contra li transgressori de facto et de tale executioni non né stia<br />

ad sindacato.<br />

Item che tucte le pene se pagaronno per le domne cioè per loro inhobedientia<br />

delli presenti capituli delli beni loro et loro dote s’entenda se paghi et prima<br />

che vadano ad marito li patri o non havendo patri li più proximani se debbiano<br />

stringere ad pagare tal pene et li mariti poiché serronno gite ad marito ne prima<br />

se partano de pa<strong>la</strong>zzo si serronno constretti o se possano rendere li pegni che li<br />

parà con effecto non sia pagata, altramente il potestà non possa havere <strong>la</strong> sua<br />

bullecta né sa<strong>la</strong>ri per modo alcuno.<br />

Item che tucte et singule dicte pene de facto s’entendano incurrersi et cusì<br />

se debbiano et possano exequire applicate per um quarto al<strong>la</strong> Camera apostolica,<br />

um quarto al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo dei signori priori, um quarto all’accusatore<br />

qual serrà tenuto secreto et um quarto all’offitiale né farrà l’executione, qual<br />

pene tante fiate se corrano quante se contrafarrà.<br />

Reservando che spectiali cittadini arbitrio et baylia ad se de posser fare et<br />

adiongere più altri capituli et corregere et supplire li facti tanto contra le domne<br />

quanto contra l’homini et ogniuno se guardi.<br />

Ioannes Dominicus publicus preco magnifici communis Fulginei rettulit mihi<br />

cancel<strong>la</strong>rio et notario infrascripto se una cum sotiis suprascripta capitu<strong>la</strong> una<br />

cum sotiis per loca civitatis consueta fecisse et diebus XIII et XIIII presentis mensis<br />

novembris 1507.<br />

M. Angelus cancel<strong>la</strong>rius.


Foligno<br />

31. 1511, aprile 13<br />

Registri<br />

Capitoli sull’ornato<br />

437<br />

Al nome de Dio et de tucta <strong>la</strong> corte celestiale amen.<br />

Fase bando et comandamento da parte de li magnifici signori priori del<br />

populo del<strong>la</strong> magnifica città de Fuligno et delli ornatissimi cittadini prefetti et<br />

deputati per auctorità del magnifico consiglio delli Cento, come sentendo et vedendo<br />

li gravi disordini et intollerabili damni qual se fanno per li superflui ornamenti<br />

che fanno li homini et domne, come boni patri et rectori ad tali inconvenienti<br />

provedono, notificano et vedano incomenzando prima dalle domne le quale<br />

excedono più che l’honesta pace, per refrenare tali excessi; in primis che<br />

nisiuna domna cittadina, contadina, districtuale o foristiera habitante in essa città,<br />

contado o distretto quale havesse casa o possessione in essa città o territorio,<br />

de qualunque stato, grado o conditione se sia, quale ardisca né presuma portare<br />

alcuna generatione de veste né mantelli de qualunque nome o forgia o qualità se<br />

sia, de imbroccato d’oro o d’argento, sotto <strong>la</strong> pena di ducati X d’oro d’applicarse<br />

<strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> Camera apostolica, un quarto al<strong>la</strong> communità de Fuligno e l’altro<br />

quarto all’offitial che ne farrà l’executione.<br />

Item che nisiuna domna possa portare adosso alcuna generatione de veste,<br />

mantelli o vero sbernie o de qualunque nome o forgia se sia, de velluto o seta,<br />

ma solo sia licito portare maniche appiccate in dicte veste o camorre le quale<br />

maniche non excedano più che braccia due al<strong>la</strong> mesura Fiorentina, sotto <strong>la</strong> dicta<br />

pena d’applicarse come de sopra, et questa licentia s’entende solo per le donne<br />

de quilli fusse dell’ordine del priorato.<br />

Item dal<strong>la</strong> dicta prohibitione s’entendano exceptuate le domne de cavalieri<br />

aurati et doctori de qualunque scientia, conti et quilli havessero offitio in corte<br />

de Roma con nostro signore; et questo per invitare ogniuno alle virtù, scientie et<br />

dignità, perché per le virtù, scientie et dignità le città deventano megliori, alle<br />

donne delle quali sia licito portar veste de velluto o seta, non però con trascino<br />

de più de quattro deta.<br />

Item che nisciuna domna come de sopra possa portare alcuno racamo d’oro,<br />

d’argento, de perle o in altra forma o forgia, sotto <strong>la</strong> medesma pena d’applicarse<br />

come de sopra, excepto le domne de cavalieri, doctori, conti et de quilli havessero<br />

offitii con nostro signore come dicto de sopra.<br />

Item perché le cose superflue et maxime quelle vanno strascinate per terra<br />

despiacciono a Dio et sonno stomacose, per il presente capitulo se reforma,<br />

prohibisce et veta che non sia alcuna domna de qualunque stato o grado o<br />

condition se sia qual presuma portare veste o camorra o mantelli o altre forgie<br />

de qual se sia nome da strascinare più de quattro deta, sotto <strong>la</strong> pena de ducati<br />

X d’oro d’applicarse ut supra.<br />

Item ad tucte quille domne li mariti delli quali non fussero de l’ordine del<br />

priorato sia licito portare maniche de qualunque drappo, velluto o seta de


438 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

braccio uno et mezo et non più, sotto pena de XXV libre de denaro d’applicarse<br />

ut supra.<br />

Item che nisiuna veste d’esse donne possa essere foderata d’alcuno imbroccato,<br />

racamo, velluto o seta né de pelle alcuna de valore, né frisci, excepto de<br />

taffettano non cremesino, sotto dicta pena de XXV libre de denaro d’applicarse<br />

come de sopra.<br />

Item che nisiuna camorra o veste d’esse domne possa havere più che un<br />

sexto de braccio de altezza de balzana computatoci lo filetto de sopra al<strong>la</strong> balzana<br />

de velluto o seta et tre filetti de nanti et non più sotto <strong>la</strong> dicta pena d’applicarse<br />

ut supra.<br />

Item dicte domne non possino portare alcuna generatione de veste frappate<br />

o stampate sotto <strong>la</strong> dicta pena applicata ut supra.<br />

Item che nisiuna domna possa portare alcuna fietta, cinto o texuto de imbroccato<br />

o non de più valore de ducati tre d’oro et che lo fornimento d’argento<br />

non sia più de libre una d’argento, in tutto sotto pena dicta d’applicarse ut<br />

supra.<br />

Item che nisiuna domna possa portare adosso tra tutta <strong>la</strong> persona in qualunque<br />

modo o ornamento se sia più de uncie sia de perne, sotto pena de ducati<br />

cinque d’oro d’applicarse ut supra.<br />

Item dicte domne non portare più de uncie sei d’argento ultra <strong>la</strong> centura tra<br />

tutta <strong>la</strong> persona, fra magliette, bottoni o corone et altri ornamenti, sotto pena de<br />

XXV libre de denari d’applicarse come de sopra.<br />

Item dicte domne non possino portare capelle d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to qual<br />

sia de più valore che de ducati tre d’oro, sotto dicta pena applicata ut supra.<br />

Item che nisiuno vestito d’esse domne possa essere più de braccia octo all’incirca<br />

mesura sotto dicta pena.<br />

Item nisiuna domna possa portare vestito né camorra né altri simili panni<br />

più scol<strong>la</strong>ti de reto che octo deta et denanti deta dui sotto al<strong>la</strong> catena del petto,<br />

sotto dicta pena.<br />

Item che nisiuno parente dello sposo né sposa possa donare cosa alcuna allo<br />

sposo o sposa salvo quilli habitano continue et stanno in communione in casa<br />

con esso, sotto dicta pena, excepto un fazzoletto, qual per recognoscere li parenti<br />

sia licito donare.<br />

Item che nel tempo del parto non sia licito ad alcun patre, matre, fratelli,<br />

sorelle, zii o altri che sia mandare all’ampagliata coltruccia o mantello, cuna,<br />

fasciatori né altre cose fine et qua consuete sotto dicta pena.<br />

Item che nisiuna donna possa portare alcuna generatione de veste con faldigli<br />

o circhioni per esser difforme al<strong>la</strong> natura et sprecamento de robba, sotto<br />

pena de ducati X d’oro et de essere infame d’applicarse come de sopra.<br />

Item che nisiuna domna contadina o alcuna che etiam habitasse in Fuligno<br />

et exercitasse <strong>la</strong>voriccio de fora possa portare alcuna generatione de drappi,<br />

velluto o seta, in maniche, balzane o filetti o in altri lochi, excepto pectorelle<br />

o bendelle de seta, sotto <strong>la</strong> pena de libre XXV de denari d’applicarse ut<br />

supra.


Foligno<br />

439<br />

Item che dicte domne de contadini o de quilli facessero <strong>la</strong>voriccio de fora<br />

non posano portare alcuno panno de grana in vestimenti, excepto in maniche,<br />

sotto <strong>la</strong> pena de ducati cinque d’oro d’applicarse come de sopra.<br />

Item che nisiuna domna possa portare pianelli de più valore che d’un fiorino<br />

il paro, sotto pena de libre X de denari d’applicarsi ut supra.<br />

Item descendendo al’homini se prohibisse per li presenti capituli che ad<br />

nisiuna persona de qualunque stato, grado o condictione se sia, sia licito portare<br />

alcuno vestimento de qualunque nome se chiami, de imbroccato d’oro o<br />

d’argento, excepto alli cavalieri aurati o ad quilli havessero offitii con nostro<br />

Signore.<br />

Item che nisiuna persona de qualunque stato o conditione se sia, titolo o<br />

preminentia, tanto cittadino quanto districtuale, possa portare alcuno vestimento<br />

de velluto o seta, eccetto dottori d’ogni scientia, alli quali sia licito portarli impune,<br />

sotto <strong>la</strong> pena de ducati X d’oro d’applicarse ut supra.<br />

Item che dicti homini non possino portare alcuna generatione de racami né<br />

berrecta, imbroccati, velluti o seta, né calze de minor prezzo che fiorini tre,<br />

excepto calze de rosato, qual sia licito portare ad quilli sonno dell’ordine del<br />

priorato et non ad altri, ma non habbino divisa alcuna sotto pena de ducati X<br />

d’oro d’applicarse come de sopra.<br />

Item che nisiuno homo d’essa città et contado possa portare alcuno vestimento<br />

né cappa né altro panno frappato, stampato né con liste né traverse de<br />

imbroccato, velluto o seta, sotto pena de denari cinque d’oro da applicarse ut<br />

supra.<br />

Item che ad nisiuno contadino o exercitante <strong>la</strong>voriccio con bovi sia licito<br />

portare mantelli o altri vestimenti con reverse né capparoni de velluto, sotto <strong>la</strong><br />

pena de XXV de denari d’applicarse ut supra.<br />

Item che dicti contadini non possino portare alcuno vestimento de qualunque<br />

nome o qualità se sia de grana, de qualunque colore se sia, sotto dicta pena<br />

d’applicarse ut supra.<br />

Item perché li artisani sonno principale origine et castione de tanti sforgiamenti<br />

et pazze et damnose forgie, impertanto nisiuno sarto né sartrice né calzo<strong>la</strong>ri<br />

né aurifici respectivamente presumano né possano dicti vestimenti prohibiti<br />

né forgie de sopra vetate né pianelli né cinture d’argento o altro <strong>la</strong>vorio de perle<br />

in qualunque nome sia <strong>la</strong> cintura, in quale sia contro li presenti capitoli, sotto <strong>la</strong><br />

pena de denari cinque d’oro d’applicarse ut supra; et ultra <strong>la</strong> dicta pena sia<br />

stracciato d’ogni offitio al quale fusse extracto et sia reputato infame in ogni suo<br />

commodo et maxime in ogni iudicio et corte.<br />

Item per dare più stabilità alli presenti capitoli come de sopre ordinando, se<br />

commanda ad tucti quilli serronno deputati per <strong>la</strong> communità adponere prestanze,<br />

che prima pongano <strong>la</strong> presentia, habbiano diligentemente investigato qual<br />

persone habbino contrafatto alli presenti ordinamenti, et quilli trovati debbiano<br />

porre nel<strong>la</strong> presentia quanto li primi d’essa città, sotto pena de ducati X d’oro<br />

d’applicarse ut supra et sotto vinculo de periurio.<br />

Item <strong>la</strong> magnificentia del potestà et sua corte senza alcuno processo possa et


440 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

debbia exequire de facto contra li transgressori et de tale executione non ne stia<br />

ad scindicato, sotto pena del doppio da retenerselli del suo sa<strong>la</strong>rio etc.<br />

Item che tucte le pene che se pagaronno per inobedientia delle donne alli<br />

presenti capituli se intenda se paghino delli loro beni et loro dote et prima che<br />

vadano ad marito li loro patri o vero non havendo patri li più proximali quali<br />

communicano col loro se debbiano stringere ad pagare tal pene; et li mariti poi<br />

che serronno gite ad marito né prima se possino re<strong>la</strong>xare si serronno strecti o<br />

vero rendere li pegni che prima non habbino con effecto pagata <strong>la</strong> pena, alias il<br />

patre non possa havere né bullecta né sa<strong>la</strong>rio.<br />

Item statuimo et ordinamo per fare observare li presenti ordini che sia posta<br />

et constituita una cassetta idonea per un tamburo nel<strong>la</strong> chiesa de San Felitiano<br />

appiccata in loco contrario all’omini et domne che habbia due chiave, delle quale<br />

una sempre in mano del potestà e l’altra appresso il camerario del commune<br />

et lu camorlingo del commune paghi ogni spesa necessaria nel qual tamburo sia<br />

licito ad ogni persona, tanto homini quanto domne, de intamburare tucte quille<br />

persone che contrafaronno non observando in tutto et per tutto li presenti ordinamenti,<br />

servando nel tamburare questo ordine, cioè che metta nel<strong>la</strong> cassetta<br />

una polisa duve notifichi <strong>la</strong> persona che harà contrafacto, o maschio o femina<br />

che sia, et dechiari in qual cosa et in qual luoco et in qual modo ha contrafacto<br />

et quando; et infine del<strong>la</strong> polisa assigne almeno un testimonio de visu et l’ultimo<br />

dì d’ogni mese li priori, che serronno per li tempi, siano obligati, sub pena<br />

periurii, mandare il cancel<strong>la</strong>rio col<strong>la</strong> sua chiave asseme col malefitio col<strong>la</strong> chiave<br />

del potestà ad aprire il tamburo, in secreto da ogniuno et tucte le polixe se<br />

debiano prima portare ad registrare in cancel<strong>la</strong>ria, presente dicto malefitio et poi<br />

per esso se reportino in pa<strong>la</strong>zzo del potestà. Et lo iudice sia tenuto subito farle<br />

registrare al libro de malefitii, in una parte de libro da per se; et poi debbia<br />

secretamente per quil testimonio del<strong>la</strong> polisa et examinarlo con iuramento facendo<br />

scrivere il suo dicto a piede del<strong>la</strong> polisa registrata. Se lo testimonio provarà<br />

statim, debbia mandare per quil<strong>la</strong> tal forgia o veste o altra cosa duve se è contrafacto;<br />

et trovando et rescontrando lo iudice essere contrafacto, sia obligato il<br />

potestà ad far pagare <strong>la</strong> pena de facto ad chi harà contrafacto, sotto pena de X<br />

ducati d’oro per qualunque polisa non exequita et non rescossa, delle qual pene<br />

ne debbia essere scindicato; et li conservatori delle leggi, sub pena periurii, debbiano<br />

revedere il cuntho delle Polizze per riscontro del rescripto che apparirà in<br />

cancel<strong>la</strong>ria; et de tucto farne scindicare il potestà; et casu quo quil<strong>la</strong> tal persona<br />

notificata non mostrasse al iudice immediate quel<strong>la</strong> tal veste o forgia o altra cosa<br />

duve fusse stato contrafacto, allora dicto recusante se habbia per confesso, et<br />

come confesso sia constricto a pagare <strong>la</strong> pena de facto, et ogni volta serrà condemnato<br />

ad pagare chi portasse cose prohibite debbia essere ancora condenmato<br />

quillo artisiano che havesse <strong>la</strong>vorato quil<strong>la</strong> tal cosa prohibita, sotto dicta pena al<br />

prefato potestà; et quisto se intenda dal dì che tal bannimenti sonno andati.<br />

Reservando che spectabili cittadini arbitrio et baylia ad se de poter fare et<br />

adiongere più altri capituli et corrigere et supplire li facti, tanto contra l’homini<br />

quanto contra le donne et ogniuno se guardi.


Foligno<br />

Aprilis XIII 1511. Ioannes Dominicus publicus preco magnifice reipublice<br />

Fulginie rettulit se presens preconium una cum sotiis fecisse etc.<br />

32. 1512, giugno 11<br />

Riformanze<br />

Ad pompam mulierum reprimenda<br />

441<br />

Il priore Giovanni Nico<strong>la</strong> dixit esse repertam apodixam in tamburo cuius sententia<br />

foret cum luxus super vestimentis multum creverit, pertanto propone che i<br />

priori e i Noveviri eleggano tre uomini qui capitu<strong>la</strong> opportuna facerent super hac<br />

re et que sunt facta una cum novis reformata et composta dent operam a S.D.N.<br />

confirmari et deinde servari facere cum plena potestate etiam sumptum necessarium<br />

faciendum. Proposta approvata con 51 voti favorevoli e due contrari. Barnabeus,<br />

dominus Ioannes Baptista Helmus et Ioannes Nico<strong>la</strong>us fuerunt deputati.<br />

33. 1513, gennaio 10<br />

Registri<br />

Breve confirmationis capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum<br />

Iulius papa II S. Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Statuta per<br />

vos de ornatu mulierum virorunque civitatis et comitatus vestri facta, que in<br />

XXIII capitu<strong>la</strong> sunt distincta et per dilectum filium nostrum Antonium titulis Sancte<br />

Crucis presbiterum cardinalem nostrum et apostolice sedis legatum dicte provincie<br />

confirmata et approbata diligenter inspeximus approbationeque et confirmatione<br />

nostra dignissima iudicamus, pertinent enim ad <strong>la</strong>udem Dei et conservationem<br />

reipublice per il<strong>la</strong>m namque insanis profusionibus atque pompis virorum<br />

et mulierum, tam in vestibus quam in reliquis ornamentis, modus imponitur;<br />

capitu<strong>la</strong> igitur ipsa circa ornatum huiusmodi, ut prefertur, vobis concessa utpote<br />

<strong>la</strong>udabilia ac magna prudentia et consideratione facta tenore presentium auctoritate<br />

apostolica approbamus et confirmamus et ab omnibus quos capitu<strong>la</strong> antedicta<br />

concernunt sub excommunicationis <strong>la</strong>te sententie et aliis pecuniariis penis<br />

in illis contentis invio<strong>la</strong>biliter observari volumus et mandamus, in contrarium facientibus<br />

non obstantibus quibuscunque, absolutionem vero omnium et singulorum,<br />

qui dictam excommunicationis sententiam incurrerint seu incurrerit legato<br />

qui pro tempore erit vel eius locumtenenti aut ordinario istius civitatis pecuniaria<br />

tamen pena prius soluta vel concordata tantummodo reservamus. Datum Rome<br />

apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris die X ianuarii M o DXIII, pontificatus<br />

nostri anno decimo.<br />

Bannimenta contra nimium ornatum mulierum


442 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Statuta et ordinamenta facta per communitatem Fulginie ad reprimendum<br />

superfluum ornatus mulierum et virorum civitatis et comitatus eiusdem.<br />

Imprimis che niuna donna possa portare alcuna veste, camorra, mantello o<br />

sbernia de broccato d’oro o d’argento né de velluto, seta o drappo alcuno, excepto<br />

maniche de velluto o de seta, quale maniche non excedano più de braccia tre per<br />

paro, né ancho possa portare alcuna generatione de broccato o racamo d’oro o<br />

d’argento o de perle, sotto pena de ducati dece d’oro per chiascuna che contrafarà,<br />

né anco se possa trascinare <strong>la</strong> veste più de uno palmo sotto dicta pena, excepto le<br />

donne de cavaleri et doctori alle quale concedemo possano portare maniche de oro,<br />

argento et di racamo d’oro non excedendo però tre braccia come di sopre.<br />

Item che nesuna donna, <strong>la</strong> quale non sia mogliera de alcuno che sia del<br />

ordine del priorato del<strong>la</strong> dicta ciptà possa portare maniche più de braccio uno<br />

et mezo de velluto o seta, sotto pena de fiorini dece.<br />

Item che nesuna veste se possa foderare de broccato, velluto o seta, excepto<br />

taffetano, sotto dicta pena.<br />

Item che nesuna balsana de velluto o seta possa excedere de <strong>la</strong>rgeza più de<br />

uno sexto de braccio fiorentino né havere più de uno filitto canto <strong>la</strong> balzana,<br />

sotto dicta pena.<br />

Item che non se possa fare né portare veste né balzane frappate in alcuno<br />

modo, sotto dicta pena.<br />

Item che non se possa portare più de once sei de perle in tucto per chiascuna<br />

donna, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Item che non se possa portare cinto de broccato d’oro o d’argento de magiore<br />

valuta de ducati tre d’oro per chiascuno et lo fornimento de argento non<br />

exceda una libra de peso, sotto pena de ducati dece d’oro per chiascuna.<br />

Item che non se possa portare più de once sei in tutto de argento fra maglette,<br />

boctoni et corona o altri ornamenti, sotto pena de fiorini dece per chiascuna.<br />

Item che non se possa portare capelle d’oro o d’argento fi<strong>la</strong>to de valuta de<br />

ducati più de tre d’oro l’una, sotto dicta pena.<br />

Item che li mantelli, veste o camorre non possano excedere più de braccia<br />

otto al<strong>la</strong> misura del<strong>la</strong> dicta ciptà per chiascuna, né siano scol<strong>la</strong>te de nanti più de<br />

quattro deta sotto <strong>la</strong> catena del pecto et de reto deta otto, sotto dicta pena.<br />

Item che non sia licito donare allo sposo o al<strong>la</strong> sposa alcuna cosa se non ad<br />

quilli de <strong>la</strong> famiglia de quel<strong>la</strong> casa de epsi sposo o sposa, sotto dicta pena.<br />

Item che non se possa portare veste con cerchioni o faldiglie, sotto pena de<br />

ducati dece d’oro per chiascuna.<br />

Item che le donne de contadini o vero habitanti in <strong>la</strong> ciptà, quali facciano<br />

<strong>la</strong>voricci de fore con bovi, non possano portare velluti né drappo alcuno né in<br />

maniche né in balzane o filitti excepto pectorelle o bendelle de seta, sotto pena<br />

de fiorini dece per chiascuna, né anco possano portare camorre, veste o mantelli<br />

de panno de grana excepto in maniche o pectorelle, sotto dicta pena.<br />

Item che non se possano fare né portare pianelle de valuta più de fiorino<br />

uno per paro, sotto pena de fiorino uno per qualunque contrafarà.


Foligno<br />

443<br />

Item che nesuno homo possa portare alcuna generatione de veste de broccato<br />

de oro o de argento né racamata excepto non sia cavaleri, sotto pena de<br />

fiorini X per chiascuna.<br />

Item che solo alli doctori o cavaleri et alli offitiali de corte de Roma sia<br />

licito portare veste de drappi, cioè de velluto et seta, ma non de racami d’oro o<br />

de argento, ad dicta pena.<br />

Item che non se possano fare né portare giopponi de velluto o de seta de<br />

più de braccia quattro per uno, sotto dicta pena.<br />

Item che nesuno possa portare veste o cappe frappate o listate de broccato,<br />

velluto o seta, sotto dicta pena.<br />

Item che nesuno contadino o habitante in <strong>la</strong> ciptà quale facesse <strong>la</strong>voricci de<br />

fore con bovi possa portare reverse o capparoni de velluto o seta, sotto dicta<br />

pena.<br />

Item che nesuno calzo<strong>la</strong>ro, orefece o sarto possa fare dicte fogie et <strong>la</strong>vori de<br />

sopre prohibiti né alcuno de epsi, sotto pena de fiorini dece per chiascuno che<br />

contrafacesse et chiascuna volta.<br />

Item che ad tutte et singole dicte pene siano tenuti et possano strengersi li<br />

patri de quelle che contrafacessero o vero quilli che sonno capi de casa che<br />

maritano dicte donne mentre stanno in casa loro o de loro patri, ma poi che<br />

seranno andate a marito siano tenuti et possano strengerse li loro soceri o mariti<br />

et tutte pene se pagassoro per le donne se intenda pagarse de loro dote et loro<br />

beni.<br />

Item che li potestà et officiali, quali seranno per li tempi, siano tenuti fare<br />

observare tutti e singoli capitoli soprascripti de facto et de tale exequtione non<br />

stieno ad scendicato, alias non possa havere el suo sa<strong>la</strong>rio.<br />

Item che tutte et singole dicte pene se incorrano ipso facto et siano applicate<br />

per un terzo al<strong>la</strong> Camera apostolica, per un altro terzo al<strong>la</strong> dicta communità<br />

et per l’altro terzo allo offitiale che ne farà exequtione.<br />

Supradicta statuta probamus et confirmamus ac servari perpetuo mandamus<br />

sub penis in ipsis continentis.<br />

Antonius cardinalis Sancte Crucis legatus.<br />

34. 1513, febbraio 7<br />

Registri<br />

Confirmatio dictorum capitulorum<br />

Al nome de Dio amen. Essendo che per li superflui ornamenti et pompe<br />

delle donne et homini se offenda <strong>la</strong> magestà divina et alle republice sino multo<br />

dannose, per questo el magnifico consiglio delli Cento del<strong>la</strong> magnifica ciptà de<br />

Foligno ha facto alcuni statuti et ordinamenti ad reprimere et refrenare tali superflui<br />

ornati, li quali statuti per <strong>la</strong> santità de nostro signore Iulio per <strong>la</strong> divina


444 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

providentia papa II o per suo breve et <strong>la</strong> signoria reverendissima del cardinale de<br />

Santa Croce de Perosia et legato per suo rescritto sonno stati confirmati come<br />

appare in ipso breve et statuti.<br />

Pertanto per parte del<strong>la</strong> prefata santità de nostro signore Iulio papa II o et<br />

del prefato reverendissimo monsignore legato et delli magnifici signori priori et<br />

consiglio del<strong>la</strong> magnifica ciptà de Folignio se fa bando et conmandamento che<br />

tucti et singoli statuti predicti se debiano per ciascuna persona ad chi se aspecta<br />

invio<strong>la</strong>bilmente observare, sotto pena de excomonicatione <strong>la</strong>te sententie et delle<br />

altre pene pecuniarie, quale se contengono notificando ad ciaschuna persona<br />

maschio o femina quale incorrerà dicta excommonicatione non poterà essere da<br />

quel<strong>la</strong> absoluto se prima con effecto non haverà pagata o vero concordata dicta<br />

pena secundo <strong>la</strong> forma de dicto breve et li quali statuti et capitoli sonno de<br />

sopra.<br />

MDXIII VII febbraio.<br />

Ioannes Dominicus publicus preco iens et rediens rettulit fecisse dicta bannimenta<br />

per omnia loca dicte civitatis consueta etc.<br />

35. 1513, febbraio 16<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum reformanda<br />

In seguito alle numerose <strong>la</strong>gnanze sui capitoli de nimio ornatu mulierum, il<br />

priore Nallus Pannuntii consuluit quod domini priores et Novemviri addant duos<br />

aut tres alios cives veteribus prefectis et omnibus ipsis iterum revisis capitulis il<strong>la</strong><br />

et quodlibet illorum ubi sit opportunum reforment prout melius et opportunius<br />

duxerint.<br />

Proposta approvata con 54 voti favorevoli e 6 contrari.<br />

36. 1513, aprile 4<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> contra nimium ornatum mulierum<br />

Dal momento che per il lusso eccessivo sia uomini che donne sono incorsi<br />

nel<strong>la</strong> censura, il consigliere Constantius propone pertanto di inviare degli oratori<br />

per petere veniam a pontifice de preterito et futuro fino a che non verranno<br />

riformate le leggi suntuarie. Proposta approvata con 38 voti favorevoli e 18 contrari.


Foligno<br />

37. 1513, aprile 30<br />

Registri<br />

Breve absolutionis ornatus mulierum<br />

445<br />

Leo papa X. Venerabili fratri salutem et apostolicam benedictionem. Dudum<br />

felicis recordationis Iulius II predecessor noster quedam capitu<strong>la</strong> super ornatu mulierum<br />

a dilectis filiis prioribus, consilio et communi civitatis nostre Fulginie edita per<br />

suas in forma brevis litteras confirmavit et approbavit, que adeo rigorosa fuere ut<br />

multe persone tam mares quam femine dicte civitatis nostre eiusque comitatus et<br />

districtus excommunicationis sententiam et alias pecuniarias penas in predictis litteris<br />

nostri precessoris contentas incurrerint, proinde dicti priores et consilium et commune<br />

nobis supplicari fecerint ut statui nostrarum dictarum personarum in premissis<br />

opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui salutem<br />

querimus singulorum huiusmodi supplicati inclinati felicitati tue per presentes<br />

committimus, ut omnes et singu<strong>la</strong>s personas tam mares quam feminas in civitate ista<br />

nostra sive eius comitatu et districtu existentes ab huiusmodi excommunicationis<br />

sententia et aliis in predictis litteris nostri predecessoris etiam pecuniariis contentis<br />

penis, si id humiliter petierint absolvas eisque presentiam salutarem de premissis<br />

iniungas super quibus omnibus plenam et liberam harum serie tibi concedimus facultatem,<br />

decernentes capitu<strong>la</strong> ipsa in posterum minime observari debere nisi prius<br />

per dictos priores, consilium et commune moderata et per legatum confirmata.<br />

Datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die ultima aprilis<br />

1513, pontificatus nostri anno primo.<br />

Venerabili fratri Lucae episcopo Fulginatensi.<br />

Iacobus Sadoletus.<br />

38. 1514, luglio 9<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> mulierum et statuta servanda<br />

Dal momento che i capitoli già esistenti contro il lusso eccessivo non vengono rispettati,<br />

il consigliere Iustinus propone di eleggere cives IIII or habeant plenum arbitrium et<br />

ita curandi et efficiendi ut omnia ipsa statuta et reformata sint in usu et serventur.<br />

Proposta approvata con 42 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

39. 1527, dicembre 23<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Riguardo al lusso eccessivo delle donne il consigliere Giulio Maccioni consuluit<br />

et dixit quod auctoritate presentis consilii cum alii et diversi reformati sint prop-


446 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

terea editi et non observati, magnifici domini priores et Novemviri eligant quatuor<br />

idonei cives qui in omnibus curent observantiam reformationum predictarum<br />

et etiam presentis apodixe cum auctoritate et facultate tamquam habet presens<br />

consilium predicta omnia exequenda.<br />

Proposta approvata con 56 voti favorevoli, nessun voto contrario.<br />

Apodixa contra ornatum mulierum.<br />

Magnifici signori et honesti priori, in questo ornato consiglio hoggidì se<br />

fanno bone et <strong>la</strong>udabile reformanze et boni ordini, ma se manca poi in sul<br />

megliore che mai se ne manda ad executione cosa alcuna et maxime in le<br />

cose utile et <strong>la</strong>udabile et per questo non ce <strong>la</strong>mentamo se Dio ce gastiga et<br />

mandace peste, guerra et fame, et per concludere el mio par<strong>la</strong>re fo intendere<br />

alle signorie et Novemviri che alli dì proximi passati io ho par<strong>la</strong>to con un<br />

santo homo el quale è molto affectionato del<strong>la</strong> nostra communità, fa intendere<br />

che se dicta communità non provede alle dishoneste portature delle donne<br />

et maxime delle scol<strong>la</strong>ture et altri dishonesti lor portamenti che Dio non<br />

cessarà farci ogni dì de male in peggio et di questo non ve ne fate beffe<br />

perché questo sanctissimo homo vel dice da parte de Dio et ad ciò che a<br />

questo se possa provedere, voglio et se possa adrengare ad cagione che sia<br />

meglio consultata. Magnifici signori, fatece se faccia qualche bono ordine et<br />

che se mande ad executione perché io non ve parlo senza quale et qualche<br />

altra cosa, questo santissimo homo ha dicto di grandissima importantia che<br />

ad loco et tempo se farà intendere a questo ornato consiglio et qualche homo<br />

dabene che sta in dicto consiglio forse ne sa qualche cosa s’io dico el vero,<br />

si che datice qualche ordine che Dio ce aiutarà et farà ad ogni dì de bene in<br />

meglio.<br />

40. 1532, marzo 21<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Clemente VII sopra l’ornato delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

Clemens papa VII. Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Romanum<br />

pontificem, a quo principatus omnes recte vivendi normam recipiunt, decet<br />

singulorum fidelium praesertim subditorum suorum votis annuere et statutis quibuslibet<br />

pro populorum reformatione et salubri directione editis suae confirmationis<br />

robur adiicere illos quoque paternis affectibus ampletti, quos ad id inconcussa<br />

fidelitas et ad Romanam Ecclesiam sincera devotio <strong>la</strong>udabiliter recommendant,<br />

sane pro parte vestra nobis nuper exhibita petitio continebat, quod alias<br />

vos provide considerantes excessivos vestri populi vestimentorum muliebrium luxus<br />

et inordinatas il<strong>la</strong>rum dotium quantitates, magnatibus potius quam privatis<br />

personis convenientes, desiderantes quoque inconvenientibus quae inde provenire<br />

possent salubriter obviare more solito congregati quaedam capitu<strong>la</strong> et reformatio-


Foligno<br />

447<br />

nes edidistis quibus cavetur quod nul<strong>la</strong> mulier in futurum cuiuscunque status aut<br />

conditionis existat etiam si militaris, doctoratus aut alterius nobilitatis splendore<br />

fulgeat, audeat vel praesumat indumenta seu vestes portare quae sint de auro<br />

sive argento aut, ut volgariter dicitur, de brocchato auri vel argenti nec non de<br />

serico cuiuscunque generis sive coloris aut alterius similis qualitatis nec eisdem<br />

mulieribus liceat uti rechamis de auro sive argento aut margaritis gemmisve praeciosis<br />

aut serico vel alterius similis qualitatis contextis seu introclusis interius<br />

nec exterius, ut vulgariter dicitur, per fodera; mulieribus autem ordinis senatorii<br />

sive consilii qui sunt, fuerunt et erunt iuxta morem civitatis Fulginatensis liceat<br />

portare vestes et indumenta quae sunt confecta ex ciambellotto ac panno <strong>la</strong>nae<br />

cum grana tinctis pro quarum vestium ornatu et in manicis ac listis liceat uti<br />

sirico tantum cuiuscunque coloris p<strong>la</strong>cuerit, dummodo quantitas serici in totum<br />

quinque brachiorum communis mensurae non excedat. Mulieres autem consilii<br />

aut senatoris dignitatis intelligantur donec familiariter habitant in domibus dicti<br />

ordinis et non ultra, nul<strong>la</strong>que mulier cuiuscunque ordinis sive conditionis audeat<br />

cingu<strong>la</strong> portare in quibus aurum sive argentum contextum inveniretur quomodolibet<br />

sed loco ipsorum cingulorum liceat assumere cingu<strong>la</strong> de serico et alterius<br />

similis qualitatis sine aliqua intextura auri vel gemmarum cuiuscunque generis et<br />

expresse chiavachorum usus sit interdictus. Nec eisdem mulieribus liceat deferre<br />

baltea sive alia similia capitis tegumenta de auro sive argento contexta aut aliis<br />

gemmis, margaritis aut alterius similis qualitatis unionibus confecta, sed loco ipsarum<br />

concessum intelligatur uti capitalibus tegumentis quae sint de serico tantum<br />

confecta aut inferioris generis materiae cuiuscunque coloris et qualitatis similiterque<br />

dictis mulieribus interdictum sit ac penitus denegatum, vestes aut camorras<br />

conficere quas per terram trahere necesse fuerit eo usque tamen liceat<br />

protrahere ut terram tangat per duos aut tres digitos; sartores etiam qui in conficiendis<br />

huiusmodi vestimentis aliter quam permissum reperitur inventi fuerint<br />

sint simili poena irretiti ac detineantur prout portantes complettuntur. Mulieribus<br />

vero ordinis del priorato, iuxta dictum morem vulgariter nuncupati, liceat vestibus<br />

ut supra permissum extitit in manicis ac listis pro earum ornatu sericum<br />

assumere cuiuscunque generis et coloris, videlicet: vellutum, rasum, damaschum<br />

et alterius similis generis, dummodo sericum huiusmodi summam brachiorum<br />

quattuor in totum non excedat, semper intelligendo quod brocchatum auri sive<br />

argenti interdictum penitus censeatur; et quia in monilibus margaritarum, lineis<br />

cathenis aureis et aliis istius modi abusus immoderatus invenitur ut excessus inanis<br />

pompae reprimatur provisum fuit quod mulieribus ordinis senatorii sive consilii<br />

liceat uti tantum cathena auri unius unciae et non ultra, mulieribus vero<br />

militaris aut doctoratus dignitatis usque ad unam unciam cum dimidia alterius<br />

tantum et in digitis tres tantum annulos portare ad earum benep<strong>la</strong>citum. Aliis<br />

tamen mulieribus cuiuscunque ordinis ac conditionis loco cathenae aureae liceat<br />

portare lineam corallinam sive, ut vulgariter dicitur, il vezzo tantum de corallo et<br />

etiam in digitis duos annulos aureos ac pro vestium ornamentis in manicis ac<br />

listis apponere sericum cuiusvis conditionis et coloris, dummodo tria brachia in<br />

totum non excedat. Mulieribus quoque quae non sint ordinis consilii aut priora-


448 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tus non liceat vestes de panno cum grana conficere cuius praecium pro singulo<br />

brachio duos scutos excedat. Provisum similiter fuit quod conclusa affinitate nulli<br />

liceat ad domum sponsae accedere cum donis nisi tantum sponso, coniunctis<br />

in primo gradu et illis qui cum ipso sponso consistunt in communione; hiis<br />

tamen deficientibus permissum intelligatur idem facere, illis tantum qui sunt in<br />

secundo gradu et non ultra. Quodque tempore nuptiarum et tempore quo maritus<br />

uxorem ad domum suam ducit non liceat ipsi marito a coniunctis ex parte<br />

sua soleas et caligas muliebres portare, nisi tantum habitantibus familiariter in<br />

domo uxoris ac etiam sororibus carnalibus ipsius sponsae etiam si nuptui traditae<br />

fuerint; et si extra domum sponse habitaverint ac etiam cum experientia<br />

compertum sit quod huiusmodi luxus in ornamentis processit ex magnis dotibus<br />

et multum diversis ab illis quas constituere consueverunt antiqui. Provisum fuit<br />

dotes constitui posse iuxta infrascriptam distinctionem attenta qualitate cuiuscunque<br />

ordinis et dignitatis, videlicet: quod contracta affinitate inter illos et il<strong>la</strong>s qui<br />

sunt senatoriae aut consilii dignitatis non liceat dotes constituere ut transcendant<br />

summam quingentorum florenorum de Marchia in totum et in corredibus quantitatem<br />

florenorum sexaginta omnibus computatis etiam si essent pupil<strong>la</strong>e ac nuptui<br />

traditae constitutis in militari ac doctoratus dignitate aut aliis quibuscunque<br />

graduatis. Fuit etiam ordinatum quod si contracta affinitate contigerit inter illos<br />

qui sunt aut in futurum etiam fuerint prioratus dignitatis sive ordinis dotes constitui<br />

non possint quae summam sive quantitatem quadringentorum et in corredibus<br />

habita omnium computatione quadraginta florenorum similium ad dictam<br />

rationem excedat; contracta quoque parente<strong>la</strong> inter illos qui fuerint extra praemissos<br />

ordines consilii et prioratus liceat dotes constituere prout conventum fuerit,<br />

dummodo in dotibus trecentorum, in corredibus vero quadraginta florenorum<br />

similium summam in totum non excedat.<br />

Et quia sepe evenit ut ordinum mixtura conficiatur in contrahendis affinitatibus<br />

et illi qui sunt ordines consilii accipiunt de illis qui sunt ordinis prioratus,<br />

dicto casu adveniente liceat dotes constituere ut supra consilii ordinis hominibus<br />

permissum extitit et contra autem non procedat sed fiat ut supra permissum fuit<br />

ordini prioratus praenominati. Nec non cum huiusmodi abusiones in vestimentis<br />

et dotibus non solum civitatem verum etiam comitatum Fulginatensem oppresserit<br />

sancitum et provisum etiam fuit quod mulieribus dicti comitatus liceat solum<br />

modo vestes conficere de panno cuiusvis coloris dummodo granae confectum<br />

aut tinctum non sit, sericum autem eisdem prohibitum intelligatur omnino excepto<br />

in pectoralibus quas confici ex serico tantum conceditur cuiuscunque p<strong>la</strong>cuerit<br />

coloris. Et ut fraudibus quae in supradictis capitulis committi possent obviaretur<br />

provisum fuit quod dotes supra expresse quoquo modo augumentari non<br />

possint nec per viam donationis inter vivos aut etiam mortis seu per constitutionem<br />

parafrenarum sive supra dotes vel alterius contractus aut conventionis quae<br />

excogitari posset. Immo omnis scriptura sive contractus contra praemissam dispositionem<br />

sint nulli penitus et invalidi et qui talia instrumenta sive scripturas<br />

conficerent incurrant in talem penam quam incurrerent presentium capitulorum<br />

praevaricatores ac ut omnis causa et occasio inhoneste vitae mulieribus tol<strong>la</strong>tur


Foligno<br />

449<br />

ordinatum fuit quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscunque conditionis fuerit de die nec de<br />

nocte in dicta civitate extra eam <strong>la</strong>rvari possit statutum quoque fuit et ordinatum<br />

quod tempore puerperii in dicta civitate ulterius non liceat ut hactenus factum<br />

est parentibus, fratribus aut aliis coniunctis ex <strong>la</strong>tere uxoris apponere copertoria<br />

in cunis transmittendis quae essent de serico nec etiam alia dona inmoderata<br />

conficere permissum tamen esse intelligatur dicto casu ea dona transmittere, dummodo<br />

omnibus computatis non excedant summam decem florenorum praedictae<br />

monetae. Ac denique pro capitulorum praedictorum firmiori observantia statutum<br />

et ordinatum fuit quod praevaricatores seu contravenientes incidant ipso<br />

facto in poenam centum ducatorum auri et intelligantur privati omni dignitate et<br />

officio per communitatem dictae civitatis concesso, cuius poenae quarta pars<br />

Camerae apostolicae, alia vero gubernatori sive praetori ac alia communitati dictae<br />

civitatis, reliqua vero quarta pars accusatori applicata sit et maritus intelligatur<br />

obligatus ad poenam incursam pro sua uxore. Et si maritus fuerit filius familias<br />

pater etiam intelligatur astrictus si uxores vel nuries in praemissa capitu<strong>la</strong> vel<br />

eorum aliquod committentem prohibere neglexerit. Insuper quod contravenientes<br />

intelligantur in casu contraventionis excommunicati nec absolvi possint praeterquam<br />

in mortis articulo nisi a Sede apostolica et dicto casu contraventionis si<br />

aliquis confisus benignitate superioris tentaret poenam effugere et observantiam<br />

presentium capitulorum subvertere communitas ipsa et consilium teneatur onus<br />

suscipere ut presentium capitulorum observantiam in aliquo non violetur prout<br />

in dictis capitulis et reformationibus aut scripturis desuper confectis plenius dicitur<br />

contineri. Quare nobis humiliter supplicati fecistis ut capitulis reformationibus<br />

ac statutis praemissis pro illorum subsistentia firmiori robur apostolica confirmationis<br />

adiicere aliasque in praemissis opportune providere de benignitate<br />

apostolica dignaremur.<br />

Nos igitur qui prosperum statum dictae civitatis paternis ze<strong>la</strong>mus affectibus<br />

capitulorum statutorum et reformationum huiusmodi veriores tenores presentibus<br />

pro sufficienter expressis habentes huiusmodi supplicationibus inclinati praemissa<br />

omnia et singu<strong>la</strong> ac prout il<strong>la</strong> concernunt alia quaecumque in dictis capitulis<br />

contenta licita tamen et honesta ac sacris canonibus non contraria auctoritate<br />

apostolica per presentes approbamus et confirmamus, supplemusque omnes et<br />

singulos tam iuris quam facti defectus si qui forsan intervenerint in eisdem, il<strong>la</strong>que<br />

perpetue et inconcusse firmitatis robur obtinere ac invio<strong>la</strong>biliter observari<br />

debere et sic per quoscunque tam ordinaria quam delegata et mixta auctoritate<br />

fungentes iudices et personas ubique iudicari, cognosci atque decidi debere sub<strong>la</strong>ta<br />

eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et cognoscendi ac decidendi<br />

facultate. nec non irritum et inane quicquid secus super hiis a quoquam quavis<br />

auctoritate contigerit attemptari decernimus. Mandantes venerabili fratri episcopo<br />

Fulginatensi ac dilectis filiis universis et singulis canonicis ac personis in dignitate<br />

ecclesiastica constitutis ecclesiae Fulginatensis per presentes quatenus ipsi et<br />

eorum quilibet per se vel alium seu alios auctoritate nostra presentes litteras et<br />

in eis contenta quaecunque ubi et quando expediens fuerit ac quotiens pro parte<br />

vestra deuper fuerint requisiti sollemniter publicantes ac in praemissis efficacis


450 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

defensionis praesidio assistentes, faciant statuta, ordinationes et reformationes ac<br />

presentes litteras huiusmodi firmiter observari.<br />

Contradictores quoslibet et rebelles per censuras ecclesiasticas et alias etiam<br />

pecuniarias poenas et censuras ipsas etiam iteratis vicibus aggravando ac interdictum<br />

ecclesiasticum, si opus fuerit apponendo. Invocato etiam ad hoc si opus<br />

fuerit auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris non obstante foelicis recordationis Bonifacii pape<br />

VIII praedecessoris nostri de una et in concilio generali de duabus dietis editis.<br />

Dummodo ultra tres dietas aliquis auctoritate presentium non trahatur. Aliisque<br />

constitutionibus et ordinationibus apostolicis ac dictae civitatis etiam iuramento<br />

confirmatione apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus<br />

coeterisque contrariis quibuscunque aut si aliquibus communiter vel divisim<br />

ab eadem sit sede indultum quod interdici, suspendi vel excommunicari non<br />

possint per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo<br />

ad verbum de indulto huiusmodi mentionem.<br />

Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die XXI martii<br />

MDXXXII, pontificatus nostri anno nono. Blosius<br />

41. 1537, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Nellus Hebreus non subiaceat legi ornatus mulierum<br />

Su richiesta dell’ebreo Nello il consigliere Piergiro<strong>la</strong>mo Gerardi propone che<br />

dictus Nellus non est eiusdem legis cum Cristianis nec etiam appel<strong>la</strong>ri potest<br />

Fulginas exaudiatur et ei comp<strong>la</strong>ratur ita ut non subiaceat legi et ordinibus factis<br />

super ornatu mulierum.<br />

Proposta approvata con 52 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

42. 1537, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Apodissa: quod confirmentur per unum fastum contra nuptas forensibus<br />

portantes vestes vetatas<br />

Magnifici signori, perché s’intende chel genero di Iosaphat vasaro et lo genero<br />

de Carillo Fiorano et Pietro di Giovan Nico<strong>la</strong>o quali tutti sonno transgressori<br />

del<strong>la</strong> legge degli ornamenti, hanno fatta una borsia et mandano al legato prima<br />

et poi a Roma per non stare alle leggi del nostro comune et vogliono che ad<br />

ogni modo le loro donne et figlie vestano di drappi per onta del comune et<br />

delle altre donne, son di parere che li priori siano tenuti mandare alle spese del


Foligno<br />

451<br />

comune al<strong>la</strong> signoria del legato ad confirmare il bando che hanno mandato per<br />

non essere sgarati da alcuno et che anche se procuri con sua signoria che detto<br />

bando sia confirmato et aggiontave ancora <strong>la</strong> excomunicatione acciò le cose vadano<br />

pari et li vostri boni ordinati statuti se observino et chi de loro vole portare<br />

drappi et portature vetate vada o ad Cerreto o ad Bevagna dove meglio<br />

convengono tali portamenti; et per questo remediate alli mali esempi quia expedit<br />

ut unus moriatur pro populo ne tota gens pereat et quisti preparamenti se<br />

facciano presto.<br />

Proposta approvata con 54 voti favorevoli e 7 contrari.<br />

43. 1537, gennaio 18<br />

Approvazione poliza<br />

Confirmatio apodisse et eius preconii quod nupte forensibus non possint<br />

portare alia ornamenta quam nupte Fulginatibus<br />

Reverendissime et illustrissime domine.<br />

Fuit alias per Centum virale concilium civitatis Fulginie decretum et ordinatum<br />

quod mulieres illius civitatis non possent uti vestibus et ornamentis<br />

nisi in decreto predicto expressis et per Sancte Ecclesie Clementem septimum<br />

confirmatum, verum quia ex post per nonnul<strong>la</strong>s eiusdem civitatis mulieres<br />

nuptas extra civitatem predictam dictus ordo et decretum non observarentur<br />

cum utantur vestibus et ornamentis per dictum decretum vetatis asserentes<br />

forte il<strong>la</strong>rum maritos non subiacere ordinibus civitatis predicte, iccirco<br />

per idem consilium de novo statutum fuit quod ad evitandum inconvenientes<br />

et scandalum quod inde oriri posset post hac mulieres dicte civitatis ad presens<br />

nupte et in posterum inibende extra dictam civitatem et illius territorium,<br />

dum in civitate et territorio predicto morantur, non possint alias vestes<br />

et ornamenta deferre nisi permissa nuptis in civitate predicta sub pena centum<br />

ducatorum pro qualibet solvenda per patres, patruos, fratres etc., prout<br />

<strong>la</strong>tius inde certo predicto qua propter et ut predicta roboris firmitatem obtineant,<br />

supplicatur humiliter pro parte comunitatis memorate civitatis, ut dominus<br />

vester reverendissimus et illustrissimus dignetur dictum decretum et<br />

preconium de eo factum approbare et confirmare et auctoritatis sue robore<br />

validare mandareque in posterum iuxta il<strong>la</strong>m continentiam observari, quibuscunque<br />

contrariis etiam hic necessario expressa mentio non obstante, quibus<br />

p<strong>la</strong>ceat derogare ac si de eis facta esset mentio specialis. Attentis narratis,<br />

approbamus et confirmamus ut petitur premissis non obstantibus. Iacobus<br />

Urbinatensis vicelegatus.<br />

Datum Perusie, decimo quinto kalendas februarii MDXXXVII.<br />

Ioannes Amedeus Lambertus cancel<strong>la</strong>rius.


452 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

44. 1541, gennaio 12<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e il consiglio dei Nove eleggono dominum Gentilem Bonamvog<strong>la</strong>m,<br />

Honofrium Pauli et dominum Constantinum Orphini, cives ad inveniendum aliquem<br />

modum ad moderandum capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum.<br />

45. 1541, marzo 29<br />

Riformanze<br />

Quomodo impetretur facultas absolvendi ab excomunicatione incursa<br />

super ornatu et dotibus<br />

Dal momento che l’inosservanza dei decreti emanati dal papa sopra l’ornato<br />

femminile comporta <strong>la</strong> scomunica, viene eletto il consigliere Cesare Merganti, con<br />

42 voti favorevoli e 10 contrari, perché si rechi a Roma a supplicare <strong>la</strong> revoca del<strong>la</strong><br />

scomunica, previo pagamento di una somma di denaro da devolvere in subsidium<br />

fabrice cappelle confraternitatis Sacratissimi Corporis Christi.<br />

46. 1541, maggio 10<br />

Riformanze<br />

Apodissa disponens removendam esse excommunicationem super ornatu<br />

et dotibus mulierum<br />

Magnifici signori et consiglieri ornatissimi, mai me straccarò de far polize de<br />

questo tenore perhò insino a tanto haverò adimpito il voto et desiderio mio quale è<br />

veder levata via <strong>la</strong> excomunica sopra l’ornato delle donne et dote de esse, vorria ben<br />

remanesse <strong>la</strong> pena acciò se havesse a temere et lo Numero de vinti havesse cura ad<br />

essere con li nostri superiori che havessero a far pagar <strong>la</strong> pena all’inobedienti et<br />

trangressori de tal legge et so certo che se temeria più <strong>la</strong> pena che <strong>la</strong> scomunica<br />

perché quando se facesse bando per <strong>la</strong> città, montagna et piano ognuno temeria<br />

onde so de parere che per pace, quiete et abundantia nel nostro teritorio, li magnifici<br />

signori priori et Novi elegano dui o tre cittadini homini da bene et cupidi de<br />

veder l’abundantia et non carestia nel<strong>la</strong> nostra città quali voglo habbiano authorità<br />

quanto ha lo conseglo magnifico de Cento a mandare a Roma o vero andare o<br />

comme a essi parerà più necessario et opportuno a levare in tutto ditta scomunica.<br />

Passatime magnifici signori priori et Novi et conservatori se amate l’abundantia nel


Foligno<br />

453<br />

nostro teritorio so comme parlo non altro valete. Et ita fuit reformatum per suffragia<br />

favorabilia numero quadraginta unum, decem et septem contrariis non obstantibus.<br />

47. 1541, maggio 11<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e i Nove eleggono dominum Gentilem Bonamvog<strong>la</strong>m, ser Bartolomeum<br />

de Honofriis et Ioannem Franciscum Helmum, cives ad impetrandam a<br />

sancto domino nostro remotionem censure excommunicationis a decreto edito<br />

super ornatu et dotibus mulierum.<br />

48. 1541, giugno 1<br />

Riformanze<br />

De observando decretum perusinum in funeralibus<br />

Gentile Bonavoglia, utriusque iuris doctor c<strong>la</strong>rissimus vir, propone di prendere<br />

come modello <strong>la</strong> città di Perugia dove era stato emanato un decreto sulle celebrazioni<br />

funebri e di eleggere tre cittadini ad procurandum habere copiam dicti decreti<br />

et eiusdem observantiam.<br />

Proposta approvata con 47 voti favorevoli e 11 contrari.<br />

49. 1541, giugno 2<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Gentile Bonavoglia, Costantino Orfini e Piergeronimo Gerardi vengono eletti ad<br />

accipiendum copiam decreti Perusini funeralis et ad faciendum illud observari.<br />

50. 1541, luglio 4<br />

Riformanze<br />

Super remotione excommunicationis ex decreto ornatus et dotium mulierum<br />

Il consigliere Pietropaolo Floriani ribadisce <strong>la</strong> necessità che i cittadini preposti<br />

si adoperino per ottenere <strong>la</strong> revoca del<strong>la</strong> scomunica ex decreto edito super ornatu<br />

mulierum.<br />

Proposta approvata con 45 voti favorevoli e 12 contrari.


454 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

51. 1541, agosto 2<br />

Breve pontificio<br />

Breve di Paolo III in cui si toglie <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> scommunica a trasgressori<br />

a capitoli formati sopra l’ornato e doti delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

Paulus papa III.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi nobis nuper fecistis<br />

quod licet alias felicis recordationis Clemens papa VII praedecessor noster<br />

vestris precibus inclinatus quaedam capitu<strong>la</strong>, reformationes et statuta super moderatione<br />

dotium et ornatus mulierum per vos facta per suas in forma brevis<br />

litteras auctoritate apostolica confirmaverit eamque sub excommunicationis et<br />

aliis poenis in illis expressis observari mandaverit, vosque il<strong>la</strong> observare intendatis,<br />

tamen timentes vestrorum civium quandoque transgredientium animas ex<br />

hoc il<strong>la</strong>queari et divinae irae severitatem in publicum detrimentum redundaturam<br />

succedere posse, cupitis poenam excommunicationis praedictam (caeteris<br />

poenis remanentibus) per nos tolli, nobisque propterea humiliter supplicari fecistis<br />

ut vestrarum animarum securitati in hoc consulere de benignitate apostolica<br />

dignaremur.<br />

Nos igitur quod in his quae ad exonerationem animarum pertinent merito<br />

sumus favorabiles et benigni vestris huiusmodi precibus inclinati ac capitulorum,<br />

reformationum et statutorum vestrorum litterarumque dicti Clementis praedecessoris<br />

tenores pro sufficienter expressis ac totaliter insertis habentes eos vel eas ex<br />

vestris civibus et incolis, qui in futurum dicta statuta transgredientur poenam<br />

excommunicationis praedictam minime incurrere auctoritate apostolica tenore presentium<br />

decernimus, litterasque Clementis praedecessoris praedictas citra incursum<br />

penae praedictae moderamur. Volumus autem quod ad alias poenas in dictis<br />

statutis contentas ipsi transgredientes omnino teneantur, non obstantibus praemissis<br />

ac constitutionibus et ordinationibus apostolicis caeterisque contrariis quibuscunque.<br />

Datum Romae, apud Sanctum Marcum sub annulo piscatoris, die II<br />

augusti MDXXXXI, pontificatus nostri anno septimo.<br />

Blosius clericus Fulginas<br />

52. 1541, agosto 13<br />

Registri<br />

Littere reverendissimi domini episcopi continentes modum optinendum<br />

remissionem et absolutionem dicte excommunicationis de preterito<br />

Illustrissimo Piermatheo mio, ve mando il breve sopra levar <strong>la</strong> scomunica, lo<br />

mandarete alli priori recomandandome al lor signorie alle quale et questo et<br />

quanti se ne spediranno per via mia se li donaranno gratis, ma ben ve ricoman-


Foligno<br />

455<br />

do questi poveri scripturi alli quali saria bono donare un scudo pro scriptura et<br />

minuta, oltra questo ho optenuto da nostro Signore vive vocis oraculo l’absolutione<br />

de preterito per quilli che hanno interesse su <strong>la</strong> scomunica, dummodo<br />

confiteantur alicui sacerdoti per eos eligendo et adimpleant penitentiam eis imponendam,<br />

tanto scriverete al lor signorie et bene valete da Sancto Marco.<br />

13 agosto 1541.<br />

Vester Blosuis clericus Fulgineas.<br />

53. 1541, agosto 26<br />

Riformanze<br />

De agendo gratias reverendissimo domino episcopo<br />

Il consigliere Pietropaolo Floriani propone che magnifici domini priores, Novemviri<br />

ac cives prefecti ad removendas censuras excomunicationis super ornatu<br />

et dotibus mulierum de impetratione brevis de quo in preposita per litteras agant<br />

gratias reverendissimo episcopo civitatis ac reverendo domino Permatheo Bernaboo<br />

donentque eidem reverendissimo quod eis videbitur convenire cum potestate<br />

extrahendi pecunias pro huiusmodi munere necessarias.<br />

Proposta approvata con 50 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

54. 1541, settembre 7<br />

Riformanze<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

Apodissam continentem capitu<strong>la</strong> infrascripta in funeralibus subsequentis tenoris<br />

videlicet:<br />

Magnifici domini et patres amplissimi, non posso se non biasimare <strong>la</strong> soverchia<br />

spesa di hogie che fanno li nostri cittadini nell’exequie funerale e certe altre<br />

cose che ce intervengono poco honorevole et <strong>la</strong>udabile, et perché so desideroso<br />

remediarce et levar via queste cose che non serveno ad altro che a pompa mundana,<br />

partendome da quel che parse già al<strong>la</strong> bona memoria dell’egregio domini<br />

nostro messer Gentil Bonavog<strong>la</strong> che in ciò havessimo a governarce secondo li<br />

capituli sopra tal materia facti per <strong>la</strong> milita comunità de Perogia. So de parere<br />

che da questo in poi nell’exequie funerale se habbino nel<strong>la</strong> nostra città ad observare<br />

invio<strong>la</strong>bilmente li infrascripti capituli sopto pena de cimquanta ducati de<br />

oro da incorrese ipso facto per ciaschun transgressore et applicarse per il mezo<br />

al<strong>la</strong> comunità apostolica, l’altro mezo al<strong>la</strong> magnifica comunità et in prima:<br />

Voglo che li magnifici signori priori non siano più obligati né debbano andare<br />

ad accumpagnare alchuno morto comme se è custumato fin qui che invero è<br />

cosa poco conveniente ad un magistrato.


456 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Che nisiuno parente del defunto possa andar più ad accompagnare al<strong>la</strong> chiesa<br />

ma se stia in casa, et il corpo se accompagni dalli cittadini ce andaranno che serà<br />

sempre compagnia honorevole; e questo il dico perché se usa in tutte le terre et<br />

città grande, le quale me pare sia honore immitarle in simil cose; et poi per tor<br />

via le occasione che se da ad altri che intervenne a simile exequie più presto di<br />

ridere che di piangere per le sfonnate et goffe paro<strong>la</strong>ccie che alle volte excono de<br />

bocca alli dolenti parenti del defunto che fanno crepare del<strong>la</strong> risa chi li sente.<br />

Che per tor via <strong>la</strong> troppo grande spesa che se fa per qualche borioso in volerce<br />

tante coppie de torcie che si tale exequie se facessero di notte me parrebbe <strong>la</strong><br />

processione del<strong>la</strong> sera del<strong>la</strong> ottava del<strong>la</strong> festa del nostro san Felitiano, voglo che per<br />

l’advenire nell’exequie de domino o cavaliero non se possano fare più de dodece<br />

torce de peso de doi libre et meza l’una al più, all’exequie de cittadino de conseglo<br />

diece torce al più de dicto peso et a quelle de cittadini dell’ordine del priorato otto<br />

torce al più di peso de doi libre l’una, alli altri che non sonno né del conseglo né<br />

del priorato gle sia licito posser fare sei torce et non più de peso de dui libre l’una,<br />

et il medesimo ordine se serve nelle donne et figlole de ciaschun delli predicti preti<br />

et frati voglo sia licito ad ogneuno chiamarcene quanti vole perché de simile elemosine<br />

se ne fa opera grata a Dio et fructuosa anche per l’anime delli defuncti; et<br />

perché io me <strong>la</strong> voglo passare con questi capituli che di questo per hora me sodisfo<br />

si nisiuno ce volesse aggiungere qualche cosa voglo ce se possa arrengare.<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone di eleggere quattro cittadini ad capitu<strong>la</strong>ndum<br />

et istituendum que videbuntur convenire funeralibus et ad referendum<br />

in consilium capitu<strong>la</strong>ta.<br />

Proposta approvata con sessanta voti favorevoli e cinque contrari.<br />

55. 1541, settembre 10<br />

Riformanze<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

Pietropaolo Floriani, Cesare Merganti, Vincenzo Dominici e Prospero Adrielli<br />

sono i cittadini folignati eletti ad capitu<strong>la</strong>ndum et istituendum funeralia et referendum<br />

in concilium capitu<strong>la</strong>ta et istituta.<br />

56. 1541, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

Quomodo suppleatur cuidam defectui capitulorum funeralium per quos<br />

Il consigliere Nico<strong>la</strong> Persalvati propone super validatione capitulorum funeralium<br />

et interim domini prefecti eorundem suppleant ubi dicta capitu<strong>la</strong> pati-


Foligno<br />

untur defectum presertim circa numerum religiosorum ac alibi ubi videbitur<br />

convenire.<br />

Proposta approvata con 49 voti favorevoli e 5 contrari.<br />

57. 1542, gennaio 1<br />

Riformanze<br />

Emendatio et additio super funeralibus capitulis<br />

457<br />

Il consigliere Miche<strong>la</strong>ngelo Rustici propone che i capitoli sui funerali vengano<br />

modificati e completati: quod in exequis funeralibus doctorum legum ac medicinae<br />

transcendi non possit ultra numerum viginti torcearum, consiliariorum seu ordinis<br />

senatorii ultra numerum sexdecim torcearum, ordinis prioratus ultra numerum<br />

duodecim torcearum, ceterorum vero popu<strong>la</strong>rium ultra numerum octo torcearum.<br />

Proposta approvata con 38 voti favorevoli e 13 contrari.<br />

58. 1542, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

Provisio orandum dominum gubernatorem ne utatur breve ornatus et<br />

dotium mulierum<br />

Il consigliere Onofrio Paoli propone quod magnifici domini priores ac Novem<br />

viri accedant ad magnificum dominum gubernatorem cum breve petito dando in<br />

eiusdem manibus orentque ut dignetur non procedere contra transgressores ad<br />

exactiones penarum.<br />

Proposta approvata all’unanimità.<br />

59. 1542, gennaio 14<br />

Riformanze<br />

Abundans provisio pro transgressoribus decreti editi super moderatione<br />

dotium et ornatus mulierum<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone che magnifici domini priores et Novem<br />

viri eligant tres aut quattuor cives idoneos ad faciendas oportunas provisiones<br />

pro defensione predicta: qui statim vel scribant ad reverendissimum do-


458 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

minum episcopum Fulginatensem et ad reverendum dominum Permatheum<br />

Bernaboum rem omnem vel transmittant oratorem et prout eis videbitur magis<br />

conducere causa impetrandi a sanctissimo domino nostro absolutionem dictorum<br />

omnium et singulorum transgressorum a penis predictis incursis, et desuper<br />

faciendi expeditionem oportunam obviandam molestiis tentantium contra<br />

procedere. Et insuper dictimet cives possint et debeant facere et exequi omnes<br />

provisiones que videbuntur oportune et conducibiles dictamet causa cum cum<br />

reverendissimo locumtenente <strong>generale</strong> Umbrie ac magnifico domino gubernatore<br />

si que molestie inde procederent ad assertos transgressores predictos dicta<br />

causa, dans dictis civibus amplum arbitrium et quod habet ipsum magnificum<br />

consilium in executione premissorum cum facultate extrahendi pecunias necessarias<br />

undecumque ex pecuniis communis. Bernardino Cialdelli, altro consigliere,<br />

propone che magnifici domini priores et Novem viri eligant quattuor doctores<br />

legum et quattuor alios cives idoneos executioni premissorum, qui electi<br />

palluctentur in consilio et duo doctores ac duo cives optenti surtientesque plura<br />

suffragia favorabilia possint et debeant efficere premissa cum facultate et<br />

arbitrio predictis.<br />

Sempre nel<strong>la</strong> stessa seduta, il consigliere Cesare Merganti addidit ad evitandum<br />

incursus penarum predictarum futuris temporibus, videlicet revocavit decretum<br />

editum super moderatione ornatus et dotium mulierum predictum et omnia<br />

et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> et contenta in eos consulens posthac dictum decretum et<br />

capitu<strong>la</strong> et in eis contenta virtute presentis magnifici consilii fore nullius momenti<br />

et efficacie.<br />

Tali proposte vengono approvate con 44 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

Leonello Cibo, Pietropaolo Floriani, Cesare Merganti e, a parità di voti, Pierieronimo<br />

Gerardi e Guidantonio Seggi, sono gli eletti, scelti tra quattro dottori e<br />

quattro cittadini ad providendum et exequendum ut supra; costoro nominano Bernardino<br />

Cialdelli perché si rechi a Roma a perorare tale causa.<br />

60. 1542, gennaio 19<br />

Riformanze<br />

Consignatio brevis moderationis ornatus ac dotium mulierum<br />

Il cancelliere comunale Ioannes Beffantius de Roccha, su mandato dei priori e<br />

dei quattro cittadini a ciò deputati, consegna a Giovanni Battista Bernabò il breve<br />

papale di conferma del decreto super moderatione ornatus ac dotium mulierum<br />

perché lo consegni nelle mani di suo fratello Piermatteo Bernabò che risiede a<br />

Roma.


Foligno<br />

61. 1542, gennaio 31<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

459<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli chiede che gli venga riconosciuto il <strong>la</strong>voro<br />

fatto strictis calzaribus per andare a Roma nei prossimi giorni pro transgressoribus<br />

decreti moderationis ornatus mulierum ac dotium.<br />

Al consigliere Bernardino Cialdelli viene riconosciuto il <strong>la</strong>voro commissionato<br />

per andare a Roma a perorare <strong>la</strong> causa dei trasgressori decreti moderationis ornatus<br />

ac dotium mulierum con 39 voti favorevoli e 16 contrari.<br />

62. 1542, marzo 8<br />

Riformanze<br />

De modo distribuendo torceas funerales<br />

Il consigliere Miche<strong>la</strong>ngelo Rustici propone pro provisione petita a reverendo<br />

domino vicario episcopi ac domino priore ecclesie Sancti Felitiani in cera funerali<br />

distribuenda quod posthac de dicta cera confratria Sanctissimi Corporis Christi<br />

habeat duas torceas cereas, confratria Madonne habeat unam torciam et confratria<br />

Sancti Iosephi habeat unam torceam, in eventu quo vacarentur ad funeralia<br />

seu exequias. Cetere vero confratrie in huiusmodi eventu habeant cande<strong>la</strong>s solitas<br />

tantum; in eventu quo non vocarentur dicte tres vel aliqua ipsarum, cetere<br />

predicte habeant unam torceam ultra cande<strong>la</strong>s.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 21 contrari.<br />

63. 1544, gennaio 8<br />

Polizze<br />

De pena visitantium parientes ac sposas non coniunctas in tertio gradu<br />

nec vicinarum<br />

Alli giorni passati ho inteso che sonno ussite pollize che trattavano che non<br />

se possesseno visitare impagliate ne mancho spose novitie, opera sancta et pia, et<br />

me maraviglio assai che in tal materia molto dannosa al popolo non se faccia<br />

provisione. Perché se non tutte, al mancho, parte vanno per dire male de qualche<br />

persona et tutte nove in quel loco se dicono, adeo che seria bono remediare<br />

a tal cose onde so de parere che nisiuna donna non possa andare a visitare<br />

impagliate, ne mancho spose novelle, se non gl’apartene in terzo grado, salvando


460 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

però le vicine perché qualche volta non se po far de meno. Sotto pena de scudi<br />

diece dapplicarse per un terzo al Monte, l’altro al<strong>la</strong> fabrica de Sancto Felitiano<br />

et per l’altro allo executore che ne fara l’executione. Fuit obtenta per favorabilia<br />

numero quadragintasex, vigintitribus contrariis non obstantibus.<br />

64. 1544, gennaio 10<br />

Polizze<br />

De prohibito ornatu mulierum<br />

Me pare vedere tutti quelli boni patritii et senaturi Fulignati essere totalmente<br />

mancati et, ut loquas pace salva, accecati et maxime che quando veneva in <strong>la</strong><br />

città qualche disordine o male exempio subito se remediava con le saluberrime<br />

provisione acciò non partoresse ma<strong>la</strong> consuetudine et danno nel<strong>la</strong> città. Que<br />

dirrò delli disordinati portamenti et veste pompose de donne sonno andate per<br />

Foligno da diece giorni in qua; Que dirrò del insensati mariti et i parenti ch’l<br />

comportano; Que dirrò delli equali a questi et sforsi magiori che saran forzati<br />

sequefare il desordine et male exempio et partone danno al pubblico et privato;<br />

Que dirrò dell’ira iusta d’Iddio, qual mandarà f<strong>la</strong>gello et punitione contra quelli<br />

che possono remediare et non remediano. Donde so de parere per decreto invio<strong>la</strong>bilmente<br />

da observasse perpetuis futuris temporibus che non sia licito a<br />

qual se volglia donna del<strong>la</strong> città de Foligno et habitante in essa portare alcuna<br />

veste de drappi, ne de brocchati, sotto pena de scudi 25, vinticinque d’oro in<br />

oro dapplicarse: per il terzo al<strong>la</strong> Camera apostolica, per un terzo al executore ne<br />

farà l’executione et per l’altro terzo al<strong>la</strong> magnifica comunità o vero al<strong>la</strong> fabrica<br />

del<strong>la</strong> cuppu<strong>la</strong>. Et perché ho anche visto molti altri disordini de capse, locali et<br />

altri disordini so de parere se deputino tre timorati cittadini, quali in ciò facciano<br />

capituli et ordini et referiscano in conseglio, dove se pallottino et se ne<br />

prenda quel partito parerà al magnifico consiglio. Et del primo capo et poi del<br />

secondo parendo al conseglio se ne faccia banno, acciò non ne possano pretendere<br />

ignoranza. Fuit optenta per favorabilia numero quadraginta octo, sexdecim<br />

contrariis non obstantibus.<br />

65. 1544, marzo 6<br />

Riformanze<br />

Arbitrium datum prefectis ornatus mulierum<br />

Il consigliere Pierieronimo Gerardi propone, sull’apodissa de dotibus ornatu<br />

ac bonis parafrenalibus mulierum, di attenersi arbitrio ac prudentie prefecto-


Foligno<br />

rum ornatus mulierum i quali capitu<strong>la</strong>ta referant in magnificum concilium centumvirale.<br />

Proposta approvata con 53 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

66. 1545, luglio 12<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e il consiglio dei Nove eleggono Piergeronimo Girardi e Vincenzo Dominici<br />

cives qui una cum iam electis ad ornatum et dotes mulierum.<br />

67. 1547, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

461<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone che i priori e il consiglio dei Nove<br />

eleggano sei cittadini ad excogitandum aliquam moderationem ornatus mulierum<br />

et referant in consilio.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

68. 1547, giugno 13<br />

Polizze<br />

Richiesta di un breve apostolico con il quale si proibisca, sotto pena di<br />

scomunica, ad ogni donna di portare alcuna veste di drappo né sberna<br />

Magnifici signori che vi par dello sdrappeggiare si fa, è possibile che il magnifico<br />

consiglio lo comporti quando si principia un ragionamento de parentato<br />

al<strong>la</strong> prima sonno al<strong>la</strong> dote, scudi 600 et 700, mille fiorini il manco, perché fa<br />

bisogno mettere in veste 200 scudi et non si può far di meno perch’io non sono<br />

da manco del tale et così n’andiamo in ruina, per questo sarei di parere che si<br />

habbia a mandare uno oratore al<strong>la</strong> Sede di nostro Signore et si ottenga un<br />

breve apostolico, accompagnato con una scommunica di sua Beatitudine che non<br />

sia lecito ad alcuna donna portare alcuna veste di drappo ne sberna, sotto pena<br />

di 100 scudi, applicati ipso facto al<strong>la</strong> Camera apostolica et tale oratore voglio<br />

che sia il mastro di casa et faccia capo col nostro vescovo passato et questo fo<br />

per manco spesa del<strong>la</strong> maggiore comunità, son certo si spedisca presta et non


462 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

volendo andare sia casso del suo officio et debbia andare in termine di 12 dì et<br />

così le cose nostre andaranno per ordine et li denari voglio l’accomodi il camerlengo<br />

o messer Gostantio delle nostre gabelle, che son certo non mancarà <strong>la</strong>cconci<br />

se fusse possibile che in dicto brevi si contenesse, che non fusse licito ad<br />

alcuno superiore dar licentia ad alcuno di portar drappi sotto pena del<strong>la</strong> sua<br />

designatione. Reformata per palluctas 47 non obstantibus 13 contrariis.<br />

69. 1547, giugno 21<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Bartolomeo de Onofri sollecita i priori perché e<strong>la</strong>borino in materia<br />

di ornamento femminile delle proposte da presentare in consiglio ut capiatur<br />

aliquid bonum partitum.<br />

Proposta approvata con 46 voti favorevoli e 11 contrari.<br />

70. 1549, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Felice Cantagalli propone che in sponsalitiis non possit donari nisi<br />

pro carnalis in primo et secundo gradu tantum, sub pena 25 scutorum tantum applicandis<br />

Camere apostolice. Item pro bono publico quod puerpere non debeat<br />

visitari nisi pro coniunctis in primo et secondo gradu sub pena. Inoltre propone<br />

che i priori e il consiglio dei Nove eleggano quattro cittadini ad moderandum et dotes<br />

excessivas ac nimios ornatus mulierum, faciendum capitu<strong>la</strong> qui legantur in consilio.<br />

Il consigliere Geronimo Orfini propone che i priori e il consiglio dei Nove eleggano<br />

due cittadini ad reperiendum capitu<strong>la</strong> olim facta contra ornatus mulierum et il<strong>la</strong><br />

debeant servari iuxta eorum tenorem et super eis expediantur excommunicationem.<br />

Il consigliere Bernardino Ciardelli propone che nul<strong>la</strong> mulier possit deferre aliquid<br />

genus vestimenti serici sub pena ducentorum scutorum applicandorum Camere<br />

apostolice.<br />

71. 1549, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Bartolomeo de Onofri propone che capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum<br />

reserventur ad consilium die lune proxime future celebrandum.


Foligno<br />

463<br />

Proposta approvata con 41 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

Il consigliere Cesare Merganti suggerisce che nel consiglio in questione non si<br />

presentino altre proposte nisi capitu<strong>la</strong> dicti ornatus et dotium mulierum.<br />

72. 1549, aprile 15<br />

Riformanze<br />

Capitoli sull’ornato<br />

Magno consilio etc.<br />

Suprascriptus magnificus dominus prior preposuit provisionem fiendam pro<br />

dotibus et arrediis et capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum.<br />

Ser Bartholomeus de Honofriis vir sane consilii iuratus in forma etc., confirmante<br />

Petroascanio Barnabò, dixit et obtentum fuit per palluctas 40 albas del<br />

sic, 19 contrariis non obstantibus, che à figliole de homini del magnifico conseglio<br />

o vero descese da avo o proavo che sia stato del conseglio non si possano<br />

promettere né dare più de ottocento fiorini per dote né più de ottanta fiorini<br />

per arredo, né sotto colore de sopra dote o de donatione né qualsivoglia altro<br />

colore o pretextu si possa prometter per dote de arredo magiur somma di quanto<br />

è detto.<br />

Item a figliole discese da padre, avo o proavo del ordine del priorato che se<br />

maritaranno a quelli che non sonno del conseglio né discesi da padre, avo o<br />

proavo del ordine del conseglio non si possiano promettere per dote più de<br />

fiurini cinquecento et per arredo cinquanta e non più sotto qualsivoglia colore o<br />

pretextu come di sopra.<br />

Item a figliole de artesciani e contadini civilitati che se maritaranno a quelli<br />

che non sonno del ordine del conseglio né del priorato né discesi da padre, avo<br />

o proavo de detti ordini non se possano promettere più de trecento fiorini per<br />

dote et trenta per arredio et non più sotto qualsivoglia colore o pretextu come<br />

di sopra dechiararono che quelli che sonno e saranno del conseglio o vero discesi<br />

da padre, avo o proavo del ordine del conseglio possano recever per dote<br />

fiorini ottocento et per arredo ottanta anchorché pigliassero per moglie donne<br />

che non fossoro discese da padre, avo o proavo del ordine del conseglio o del<br />

priorato e medesmente quelli che sonno del ordine del priorato possano recevere<br />

fiorini cinquecento per dote et cinquanta per arredo anchorché pigliasser donne<br />

che lor padri, avi che non fossero stati del ordine del priorato.<br />

Postque fuerunt palluctata infrascripta capitu<strong>la</strong> et obtenta per palluctas 41<br />

albas del sic, non obstantibus 18 contrariis.<br />

Imprimo non sia licito a donna, nora, figlio<strong>la</strong> o sorel<strong>la</strong> de alcuno del ordine<br />

del conseglio né a donne de quelli che lor padri o avi fuseno stati de detto<br />

ordine né a donne come di sopra de alcuno del ordine del priorato portare né<br />

usare alcuna sorte de drappi per lor vestire quali se scriveranno qui di sotto.


464 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

A nesuna delle sopraditte sia licito usare broccato d’oro o d’argento.<br />

Item non li sia licito usare tele d’oro o d’argento per lor veste.<br />

Item non li sia licito portare friscio alcuno d’oro né alcuno racamo né trini<br />

d’oro, d’argento o de alcuna altra sorte.<br />

Item non li sia licito usare né portare a l’orecchie pendenti de alcuna sorte.<br />

Item non li sia licito portare a collo buttoni né rocchette d’oro.<br />

Item non li sia licito portare al braccio alcun maniglio d’oro.<br />

Item non li sia licito portare colletti de oro né d’argento.<br />

Item non possano usare corone d’oro de alcuna sorte.<br />

Item solo sia licito a donne de conseglieri et a donne de quelli che lor padri<br />

o avi fusseno stati de detto ordine o a donne descendenti da li predetti portare<br />

un chiavacore o una centura de una libra de argento dorata e non più.<br />

Item sia licito alle donne de sopradetti conseglieri et alle altre come qui di<br />

sopra portare corone d’argento con segnacoli de argento dorati.<br />

Item possano portare oncie quattro de perle commune.<br />

Item perle di conto che il valor in tutto non passi de deci scudi mozzi.<br />

Item sia licito alle soprascritte donne de conseglieri o descendenti da essi<br />

portare una cuffia d’oro che il valore de essa non passi cinque o sei scudi<br />

mozzi.<br />

Item sia licito solo alle sopradette donne portare una catena d’oro so<strong>la</strong> che<br />

<strong>la</strong> valuta d’essa non exceda il valore de quindeci scudi mozzi.<br />

Item sia licito alle sopradette portare quattro anelli d’oro e non più.<br />

Item possan portare colletti d’ogni drappo purché in essi non sia oro, argento<br />

né racamo come di sopra.<br />

Item sia licito a le sopradette solo vestire ciambellotti, moccaiali, saggie, rosati,<br />

pavonazi d’ogni sorte et ogni altra sorte panni de <strong>la</strong>na et in le lor veste<br />

possano solo filittare busti e maniche de velluto e raso o altro drappo senza oro<br />

né argento.<br />

Item possano portar maniche d’ogni drappo de seta purché in esse non sia<br />

oro o argento né racamo de seta.<br />

Item possano usare pianelli e scarpe di drappo de seta solo ma in essi non<br />

possano filittare alcuna sorte d’oro o d’argento.<br />

Capitoli a le donne del ordine del priorato.<br />

A le donne de homini de detto ordine sia licito portare tre anelli d’oro e<br />

non più.<br />

Item possano solo usare rosati et altri panni de <strong>la</strong>na ne li quali non possano<br />

filittare se non busti e maniche e non possino portare veste di pavonazo.<br />

Item possano usare maniche de raso o villuto.<br />

Item possano portare oncie dui de perle commune e non più.<br />

Item ditte donne del ordine del priorato non possano usar per lor veste<br />

ciambellotto.<br />

Item non possano portare alcuna catena d’oro.<br />

Item non possano usare pianelli coperti de alcuna sorte de drappi.<br />

Capitoli a donne de artegiani.


Foligno<br />

465<br />

A le donne de artegiani non sia licito portare cose concesse a donne de<br />

conseglieri o a donne del ordine del priorato.<br />

Item possano portare solo dui anelli d’oro.<br />

Item non possano usare per loro vesti pavonazzo de grana né rosati ma de<br />

ogni sorte panni pure chel costo d’essi non passi carlin vinti il braccio.<br />

Capitoli a donne contadine o habitante in <strong>la</strong> città chancho usano l’arte rusticale.<br />

Non possano le ditte donne portare panni per lor veste che il braccio de<br />

essi passi carlin sedeci.<br />

Item non possan portare più de uno anello d’oro.<br />

Item non possino filittare busti né maniche d’altro che de bindelle de seta et<br />

a chi vorrà possa filittar le lor vesti nelli busti con un quarto de velluto o raso.<br />

Item possino portare una pectorel<strong>la</strong> de raso o villuto solo.<br />

Item possino portare maniche de raso solo.<br />

Item non possino portare né usare sciuccaturi con alcun friscio d’oro né<br />

argento né racamo alcuno d’oro o di seta.<br />

Item che nelli arredi non se possa porre alcuna generatione de seta né oro o<br />

d’argento.<br />

Item che a nesuna donna sia licito portare berretti.<br />

Capitoli del donare.<br />

Che nesuna persona tanto homo quanto donna possano donare a lor generi<br />

casacche, ioppone né veste alcuna de drappo.<br />

Item non possano donar camiscie con alcun frescio d’oro o racamo d’oro o<br />

argento in esse.<br />

Item non possano né sia licito a alcuna persona donare a spose novelle o<br />

quando vanno a marito, excepto quelli habitassero in una casa medesma o li<br />

carnali e consobrini solo e non più oltra.<br />

Capitoli alle infantate.<br />

Non sia licito a donne de consiglieri o a donne descendenti da essi mandare<br />

a lor figliole, sorelle o nepoti cuna chel costo d’essa coperturi o altri adornamenti<br />

che passino il valore in tutto de otto scudi mozzi.<br />

Item non sia licito visitar ditte infantate tre domeniche continue.<br />

Alle done del ordin del priorato non sia licito donare come di sopra a suoi<br />

generi.<br />

Item non possino mandare come di sopra cune con li fenementi et ornamenti<br />

che passi <strong>la</strong> valuta di quattro scudi mozzi.<br />

Il visitar delle infantate sia come di sopra.<br />

Le altre genti in detto atto non possino passare uno scudo tra cune e finimenti<br />

et lo donare se intenda sino al grado concesso di sopra.<br />

Item che li prefetti deputati a detti capituli debbano obtenere <strong>la</strong> confermation<br />

de essi con le pene e censure parerà a essi, in modo tale che li contravenienti<br />

non possano esser mai absoluti se non per <strong>la</strong> bocca propria del pontifice<br />

et che detti capituli se debbano publicare ogni anno nel<strong>la</strong> chiesa di San Felitiano,<br />

<strong>la</strong> Pascha de <strong>la</strong> Resurrectione, <strong>la</strong> Pentecoste et <strong>la</strong> Natale.


466 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

73. 1549, aprile 15<br />

Riformanze<br />

Proposte sui capitoli dell’ornato<br />

Il consigliere Ascanio Bernabò super ornatu et capitulis ornatus mulierum<br />

confirmans omnia dicta capitu<strong>la</strong> dixit solum quod mulieres ordinis prioratus possint<br />

portare catenam valoris octo scutorum. Item homines senatores possint pro<br />

dotibus dare florenos 800, confirmans consulta per ser Bartolomeum de Honofriis<br />

circa dotes et arredium.<br />

Il consigliere Evangelista Torelli super ornatibus dixit quod confirmentur capitu<strong>la</strong><br />

facta. Circa dotes il<strong>la</strong>rum qui non sunt de consilio possint dare illis de<br />

consilio quantum libebit sed consiliares inter se non possint dare nisi florenos<br />

800. Item quod inter homines de prioratu non possit dare nisi florenos 500 sed<br />

inferiores possint dare illis de ordine prioratu quantum libebit. Item inter artisianos<br />

non possit excedi florenos 300 sed a minoribus possint accepere quantum<br />

dare voluerit. Item pro observantia predictorum quos contravenientes incurrerint<br />

penam florenos 100 applicare pro dimidia Camere apostolice, uno quarto executori<br />

et pro uno quarto accusatori et confirmentur a superioribus.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini circa capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum confirmans<br />

ea addidit quod non possit portari aliqua rachamina. Item quod non liceat nisi<br />

ex ordine senatorum ferre pagonazum. Item quod nulli liceret ferre pernas 27 .<br />

Item quod illi ex ordine senatorio pro dote possint dare usque ad mille florenos<br />

et recipere. Item quod ex ordine prioratus possint dare et recipere florenos 600.<br />

Item quod aliis minoris dignitatis possint dari et recipi florenos 200. In omnibus<br />

aliis remisit in prefectis tam pro confirmatione quam pro penis et possint ad id<br />

accipere pecunias ex omnibus locis, excepto sussidio.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni propone quod palluctentur capitu<strong>la</strong><br />

ornatus: item quod chiavicore et centura non possit excedere libram unam<br />

argenti. Item quod perne communes non possint ab aliquibus portari. Item<br />

doctoribus liceat portare pernas contatas valoris duodecim scutorum. Item quod<br />

nulli liceat portare scuffias auri. Item quod mulieribus senatoriis liceat solum<br />

ferre chatenas 12 scutorum ponderis. Item quod dictis mulieribus solum liceat<br />

portare tres annulos auri. Item mulieribus ordinis prioratus non liceat ferre nisi<br />

duos annulos auri. Item mulieribus que non sunt ex ordine prioratus non liceat<br />

ferre nisi unum annulum auri 28 . Item in arrediis non possint poni aliqua<br />

genera serici nec auri nec argenti. Item quod nulli mulieri liceat ferre infu<strong>la</strong>s.<br />

Item quod in penis pro observatione impetrandis non possit poni pena censura<br />

excommunicationis 29 .<br />

27 Item ... pernas depennato.<br />

28 Item quod perne communes ... auri depennato.<br />

29 Item quod in penis ... excommunicationis depennato.


Foligno<br />

467<br />

Il consigliere Giovanni Antonio Gerardi propone che mulieribus senatoriis<br />

liceat ferre vestes pagonazi, grane, rosati et ciabellocti cuiuscunque generis et<br />

status. Item quod non liceat ferre aliquod genus drappi. Item liceat ferre chatenam<br />

auri unius uncie cum dimidio. Item unam retem aut cuffiam duorum<br />

scutorum et non ultra. Item chiavacorum aut centuram unius libre argenti.<br />

Item quattuor bracchia drappi serici. Item quod mulieribus ordinis prioratus<br />

non liceat ferre vestes pagonazi aut aliis inferioribus nec rosati nec chatenas<br />

auri. Item liceat ferre duas oncias pernarum 30 . Item quod non possint ferre<br />

scuffias auri. Item quod prefecti obtineant confirmationem capitulorum sub<br />

penis et censuris et <strong>la</strong>te sententie si voluerit papa concedere et quod publicentur<br />

in ecclesia Sancti Felitiani singulis annis videlicet in Pascate Resurrectionis,<br />

Nativitatis et Pentecostes. Item quod mulieribus senatoriis non liceat<br />

ferre infu<strong>la</strong>s. Item quod ex ordine consilii qui contrafacient ipso facto sint<br />

cassi ex omnibus officiis et aliis penis pecuniaribus visis prefectis. Item alii<br />

contrafacientes incurrant penas centum scutorum applicandorum ut videbitur<br />

prefectis.<br />

Il consigliere Feliciano Cantagalli propone quod obtineant confirmatio a sancto<br />

domino nostro et quod derogetur ne penitentiaria faciat citra. Item consuluit<br />

quod capitu<strong>la</strong> facta palluctentur singu<strong>la</strong>riter circa ornatus.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scafali consuluit quod portanti catenas non<br />

liceat ferre pernas et portanti pernas non liceat ferre chatenas. Item quod nulli<br />

liceat ferre annulum maioris valoris trium scutorum. Item quod nullus notarius<br />

possit facere instrumentum dotium maioris summe 800 scutorum sub pena 25<br />

scutorum. Item quod nulli liceat desuper facere scriptas privatas et nulli liceat<br />

subscribere dictas apodissas sub pena 25 scutorum.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone quod nullus notarius et privata<br />

persona possit facere instrumentum aut privatas scripturas sub pena et censuras<br />

in capitulis apponendas. Item quod quicumque stragrediatur cassetur<br />

ipsa et tota familia ex officiis communis et non possit reintregare nisi obtineatur<br />

per septem ex octo partibus consilii. Item observationes resideat in<br />

magnifico Numero et apodisse loquentes de huiusmodi materia non legantur<br />

nisi numero 31 .<br />

Il consigliere Piergeronimo Gerardi consuluit quod nulli quorum qui fuerunt<br />

antecessores ex ordine senatorio et nunc sunt prioratus non liceat ferre quod<br />

concedit ordini senatorio. Item remisit executionem in 4 or prefectis qui habeant<br />

curare obtinere breve censurarum reservandarum solum sue Sanctitati et successori.<br />

Item quod in primo gradu pro dote floreni 1000, item in secundo gradu<br />

floreni 700, in tertio floreni 500, in 4 to gradu floreni 200. Item pro arredio<br />

floreni 10 pro centinario.<br />

30 Item quod non liceat ferre ... pernarum depennato.<br />

31 Item quod mulieribus senatoriis... numero depennato.


468 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Il consigliere Prospero Merganti propone quod magnificus numerus curet omni<br />

conatu removere totaliter vel in parte et quod possit accipere pecunias etiam de<br />

subsidio confirmans omnes alias auctoritates. Item in casu non cassationis fiant<br />

4 or cives per magnificos dominos priores et 9 qui sint cum capitaneo amoveri et<br />

minui iam descriptos 32 . Item in dicto casu quod officiales eligantur per magnificum<br />

consilium.<br />

Il consigliere Federico consuluit quod tam dotes quam ornatus remittatur prefectis<br />

et capitu<strong>la</strong> per eos faciendos palloctet consilium ad arbitrium prefectorum.<br />

74. 1549, dicembre 12<br />

Polizze<br />

Ordo pro habenda confirmatione capitulorum ornatus mulierum I mo<br />

nuovo capitulo<br />

Magnifici signori se dice vulgarmente: meglio è non cominciar, che dal<br />

cominciato bruttamente desistere; <strong>la</strong> nostra comunità l’anno passato per ovviare<br />

al pomposo e dannoso vestire de le nostre donne, certo li cittadini quali dopo<br />

lunga e matura discussione composoro li capituli quali poi in questa magnifica<br />

comunità forono pro maiori parte approvati, per l’ultimation de quali fu ordinato<br />

procurare si dovesse <strong>la</strong> confirmation d’essi da nostro Signore, quanto poi<br />

sia successo voi magnifici signori il sanno donde n’è nato un error peggior che<br />

prima che da si che s’e vista <strong>la</strong> tepidezza del<strong>la</strong> nostra carta in ultimar tal<br />

sancte ordinationi se son tanto le nostre donne animate allo pomposo vestire<br />

che han disposto a gara non che le proprie dote, ma li stessi patrimoni dei<br />

mariti, mettersi a dosso. Taccio le nuove foggie ritrovate de vestire che essendosi<br />

fastidite delli propri habiti donneschi, han cominciato a usar habiti da<br />

huomini, quali per esser più che noti V. S. M. in raccontarle minutamente. Ne’<br />

parmi che ben dicano alcuni, faccia chi po’ e chi non po’ se stia, perché<br />

questo non è altro che un voler vivere da bruti e senza rego<strong>la</strong>. Pertanto son di<br />

parere che <strong>la</strong> nostra comunità per nissun modo manchi del suo buon preposito<br />

incominciato anzi animosamente il meni a fine et omnino al<strong>la</strong> creatione delli<br />

suoi ambasciatori al nuovo papa fra <strong>la</strong>ltre li debban dare questa in instruttione<br />

che omnino ottengano <strong>la</strong> confirmation delli presenti capitoli et ordinationi il<br />

che fatto poi s’habbino a pubblicar et se attenda a losservanza d’essi rigorosamente,<br />

fuit obtenta per suffragiores favorabiles numero 68, quattuordecim contra<br />

non obstantibus.<br />

32 Prosper ... descriptos depennato.


Foligno<br />

75. 1549, dicembre 12<br />

Polizze<br />

Super capitulis ornatus mulierum<br />

469<br />

Molto magnifici signori e consiglieri prudentissimi, non senza <strong>la</strong>grime posso<br />

dire il desordine già molti dì nel<strong>la</strong> nostra città nato e tuttavia ingrandito de<br />

sorte che se presto co’ <strong>la</strong> solita prudentia di quelle non se gli da conveniente<br />

rimedio dubito de <strong>la</strong> nostra ruina e quel che me da maggiur fastidio si è che tal<br />

disordine se causa da persone che deverebbono più tosto causare ordine del<strong>la</strong><br />

città che il contrario, perché si fosse causa de questo qualche povero artesciano<br />

se gli gridaria contro ad una voce, ma Iddio che sta di sopra e vede il tutto non<br />

tolera longamente queste disordinate grandezze; quel che io voglio dire si è: le<br />

pompe e contra il solito nostro novamente havete visto e drappi d’ogni sorte,<br />

broccati d’oro e perle senza numero con farne sino a li colleti de perle integre,<br />

cose certe che nesuna imperatrice saria ardita portarli; che dirrò de tante vesticciole<br />

e veste de drappi fatte da molte donne e da infiniti che minacciano di<br />

sorte che non bisogna altro sacco al<strong>la</strong> nostra città, né bisogna far li statuti che<br />

già santamente foron fatti, che forno causa di far venir un mondo de camorre,<br />

de drappi et altre gioggie ansi non vender buttare se depoi per grandezza di<br />

uno o dui se havea da repigliar il pristino e dishonesto habito del vestire. Son<br />

dunque di parere che persino a tanto se potrà havere <strong>la</strong> confirmatione de tal<br />

capitoli dal nuovo pontefice, se proveda con <strong>la</strong> confirmatione del reverendissimo<br />

vicelegato e bastarà per <strong>la</strong> pena; et inoltre voglio si proveda per adesso del<strong>la</strong><br />

excomunica dal nostro reverendo vescovo che sarà assai e a tale effetto voglio,<br />

passati li medesimi prefetti, mandare a Perugia e delli denari proveda il cammerlengo<br />

e se tali ornati prefetti tra x dì non haranno esseguito quanto è detto<br />

voglio che li magnifici signori et ornati Nove deputino altri in lor luogho che<br />

eseguiscano il detto ordine co’ <strong>la</strong> medesma auctorità alli primi. Data venceteme<br />

se stimate punto il timor de Dio et il bene di <strong>la</strong> nostra città.<br />

Que apodissa fuit obtenta per palluctas quinquagintatres, decem et novem<br />

contrariis non obstantibus<br />

76. 1550, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli, riguardo al<strong>la</strong> sesta proposta super re ornatus,<br />

suggerisce remictendum totaliter civibus prefectis et possint ibidem oratores<br />

Perusiam destinare expensis communis.<br />

Proposta approvata con 48 voti favorevoli e 15 contrari


470 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

77. 1550, gennaio 18<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone pro sedanda omni contraversia quod<br />

liceret mulieribus hominum ordinis prioratus pro eorum indumentis ferre colorem<br />

pagonatii cum hoc quod eisdem prohibitum fuisset uti cathenis seu col<strong>la</strong>nis<br />

qualitatis vel quantitatis nullius sub penis in capitulis contentis.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 20 contrari.<br />

Successivamente, il consigliere Giovanni Battista Scafali propone che mulieres<br />

decem annorum minores intelligantur minime subiacere excommunicationi et<br />

poenis in capitu<strong>la</strong> ornatus et circa ornatus mulierum contentis.<br />

Proposta approvata con 42 voti favorevoli e 21 contrari.<br />

78. 1550, marzo 15<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Giulio III confermatorio de statuti disponenti del<strong>la</strong> moderazione<br />

del vestire e doti delle donne<br />

Iulius papa III.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi nobis per oratores<br />

vestros nuper fecistis, quod vos pro communi utilitate et bono publico istius<br />

nostrae civitati nonnul<strong>la</strong> statuta et ordinationes super vestimentis et ornamentis<br />

per mulieres vestras deferendis et dotibus illis assignandis et praestandis fecistis<br />

et condidistis, quae pro maiori eorum firmitate per nos confirmari desideratis.<br />

Nos igitur qui honestis omnium presertim subditorum nostrorum votis libenter<br />

annuimus publica vestra utilitate inducti vestrisque in hac parte supplicationibus<br />

inclinati statuta et ordinationes predicta eorum omnium particu<strong>la</strong>res tenores presentibus<br />

pro expressis habentes, auctoritate apostolica tenore presentium confirmamus<br />

et approbamus illisque perpetuae firmitatis robur adiicimus. Ac ipsa ab<br />

omnibus ad quos spectat sub excommunicationis <strong>la</strong>tae sententiae pena, a qua<br />

non nisi a nobis vel successoribus nostris Romanis pontificibus, preterquam in<br />

mortis articulo absolvi possint, per quemlibet contravenientem eo ipso incurrenda<br />

invio<strong>la</strong>biliter observari debere decernimus atque mandamus. Non obstantibus<br />

constitutionibus et ordinationibus apostolicis ac etiam iuramento confirmatione<br />

apostolica vel quavis firmitate alia roboratis aliis eiusdem civitatis statutis et consuetudinibus<br />

ceterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae, apud Sanctum<br />

Petrum sub annulo piscatoris, die XV martii MDL, pontificatus nostri anno primo.<br />

Blosius clericus Fulginas


Foligno<br />

79. 1550, marzo 19<br />

Riformanze<br />

Re<strong>la</strong>zione dell’oratore Vincenzo Cibo<br />

471<br />

Il consigliere Vincenzo Cibo, che si era recato a Roma, riferisce solum obtinuisse<br />

breve confirmationis capitu<strong>la</strong> ornatus et dotium mulierum.<br />

Super re<strong>la</strong>tione domini Vincentii Cibo oratoris remissio magnifico Numero.<br />

In re<strong>la</strong>zione all’esposizione fatta dal consigliere Vincenzo Cibo, Bartolomeo<br />

Onofri, altro consigliere, remisit provisionem ipsorum omnium faciendam magnificis<br />

civibus XX de Numero et pro executione predictorum dicti cives habeant<br />

amp<strong>la</strong>m ac totam et liberam auctoritatem magnifici consilii.<br />

Proposta approvata con 44 voti favorevoli e 10 contrari.<br />

80. 1550, luglio 14<br />

Riformanze<br />

Supplica di Matteo di Giovanni Battista Sordi<br />

Supplica di Matteo di Giovanni Battista Sordi perché sia esentato dal<strong>la</strong> pena in<br />

qua asseritur uxorem ipsius incidisse ob transgressionem capitulorum ornatus<br />

mulierum.<br />

Gratia Matthei Ioannis Baptiste Surdi<br />

Il consigliere Cesare Merganti consuluit super supplicatione Matthei Ioannis<br />

Baptiste Surdi quod de rata pene perveniente communi gratietur.<br />

Proposta accolta con 34 voti favorevoli e 16 contrari.<br />

81. 1551, novembre 10<br />

Polizze<br />

Richiesta di disciplinare il suono delle campane a morto durante i funerali<br />

Magnifici signori et speciali consiglieri a l’altra publica per una polisa obtenta<br />

fu ottenuto et decretato che occorrendo caso de esseguii et funerali de defunto<br />

non fusse licito a persona alcuna de far sonare a morto a detti esseguii et<br />

funerali se non una so<strong>la</strong> chiesia al<strong>la</strong> quale sarà destinato il cadavere o vero morto<br />

et sopra di ciò, con confirmatione et approbatione del reverendissimo nostro<br />

vescovo, fatti prohibitioni e bandi, fu che tutto viene in preiudicio et danno de


472 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

le chiesie parrocchiale quale comenciano et ministrano sacramenta et hanno<br />

cura delle anime et rendono cunto a Dio et ali superiori con gravissimo carco<br />

de l’anime loro; quel che non si può fare in preiudicio de le parrochie, tanto<br />

comendate nelli sacri canonici che non incorressino in grave censure et pene<br />

senza licentia del summo roman pontifice. Anchorché tutto il clero in ciò consentisse<br />

quale restaria innodato in simile censure et pene et per quanto ho<br />

considerato non fu bene inteso, pensando forsi che le chiesie tutto quale recevono<br />

li corpi morti fussero chiesie parrochiale quel che non è vero ma so<strong>la</strong>mente<br />

quelle che commonicano e ministrano sacramenta sonno chiesie parrocchiale<br />

et per esser piu certo che fu mal’inteso, che venendo il caso di morte<br />

extra patriam che Dio il cessi in lochi longinqui di qualche cittadino il per<br />

honor de Dio per esser christiano et successione del suo parentato non potrebbe<br />

sonare a morte <strong>la</strong> sua parrochia né altra chiesia et a ciò se dia remedio a le<br />

cose male intese né si faccia preiudicio a le decte chiesie parrochiale né se dia<br />

causa de iuste querele per levar via li pericoli de censure et pene et conso<strong>la</strong>re<br />

li cittadini orbati et privi de li loro parenti per casi strani. Son di parere che<br />

per l’advenire venendo il caso che il corpo morto se seppellisca di fuora del<strong>la</strong><br />

parrochia in altra chiesia, che in questo caso sia licito a li exequii et funerali<br />

del corpo morto so<strong>la</strong>mente sonare a morte et non più quando vada a <strong>la</strong> chiesia<br />

parrochiale come più de le volte adviene o ver che mora in longinque<br />

parte non possa sonare altra che quel<strong>la</strong> so<strong>la</strong> parrochiale et in questo modo le<br />

M.S.V. et p. haveranno il loro intento et saranno chiari non incorrere in censure<br />

alcune. Passatime per honor de Dio et salute de l’anime vostre, che Dio ne<br />

<strong>la</strong> loro fine le conduca alloco di salvamento et ita fuit obtentum per palluctas<br />

favorabiles, numero 50, 6 contrariis non obstantibus.<br />

82. 1553, giugno 12<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Ferdinando Varini, super apodissa de moderatione capitulorum<br />

super dotibus et parentelis, propone che essa venga discussa in consiglio.<br />

Il consigliere Giulio Gerardi conferma quanto già espresso dal consigliere Ferdinando<br />

Varini super apodissa de moderatione capitulorum dotium.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini super apodissa de dotibus propone che cives<br />

qui dicta capitu<strong>la</strong> fecerunt habeant auctoritatem totius magnifici consilii. Il consigliere<br />

Giulio Gerardi aggiunge che bene revisis et moderatis dictis capitulis per<br />

supradictos cives ea legantur in consilio cui si p<strong>la</strong>cuerit reaptatio facta auctoritate<br />

ipsius consilio corroboretur.<br />

Proposta approvata con 38 voti favorevoli e 13 contrari.


Foligno<br />

83. 1553, settembre 11<br />

Riformanze<br />

Apodissa sulle doti e disposizioni suntuarie<br />

473<br />

Le leggi in questa città si fanno per li disgraziati e per li poveri, perché li<br />

pesci grossi non si trovano reti che li tengano. Questo lo dico perché nessuno è<br />

costretto a osservare li capitoli delle doti se non quelli che non hanno modo a<br />

dispensare o iniqua abusione che <strong>la</strong> legge non habbia da essere generalmente<br />

osservata, <strong>la</strong>sciamo stare che le donne sono tutte scomunicate per il vestire che<br />

fanno fuor di l’ordine delli capituli. Son dunque di parere che ci pigli verso o<br />

che s’habbin da osservare o da guastare in tutto; non mancarò ancor di dire che<br />

ogni dì si fanno dispense e che, dove li capituli furon fatti per tor via le spese,<br />

si son accresciute.<br />

Il consigliere Bernardino Scenico super apodissa de capitulis dotium de guastandis<br />

vel moderandis propone che magnifici domini priores et 9 eligant duos vel tres<br />

cives se informaturos et consideraturos tenorem apodisse et referant ad consilium.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che ex nunc dec<strong>la</strong>rentur capitu<strong>la</strong><br />

dotium irrita, nul<strong>la</strong> et invalida et quisque possit facere ad eius libitum prout<br />

ante firmis tamen manentibus capitulis super hornatum amoveatur scummunica<br />

circa dotes.<br />

Il consigliere Cesare Merganti super apodissa de capitulis dotium propone che<br />

scribatur oratori ut procuret removere excummunicam etc. et circa alia moderentur<br />

et legantur in consilio ut dictum est etc.<br />

Il consigliere Cesare Merganti super apodissa de dotibus, confirmando sententiam<br />

Ferdinandi Varini, addidit quod detur opera ut removeatur et annulletur<br />

excommunicatio edita per breve S.D.N. ad instantiam conmunitatis pro observantia<br />

dictorum capitulorum.<br />

Proposta approvata con 49 voti favorevoli e 16 contrari.<br />

84. 1553, ottobre 12<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri propone che se non si è ancora scritto all’oratore<br />

a Roma quod removere debeat excommunicam circa dotes non si scriva più<br />

ma i cittadini a ciò preposti faciant moderationem capitulorum tam dotium quam<br />

ornatus.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che dotes in futurum inter consiliarios<br />

non possint excedere summam mille in mille et ducentos et siquis quovis<br />

quesito colore contrafecerit pertinetur omnibus officiis dari solitis per comunita-


474 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tem et presertim consilio usque in tertiam generationem et pro confirmatione<br />

huius decreti commictatur oratori ut expediat breve confirmationis a sancto domino<br />

nostro et cuncti consiliarii iurent observare hanc reformationem. Item quod<br />

siquis extra consilium parenti<strong>la</strong>m contraxerit cum aliquo de consilio possit gaudere<br />

cunctas prerogativas, gauderi solitas per ipsos consiliarios et intelligatur esse<br />

de linea consiliariorum etc., non obstante reformatione disponsuti, quod si de<br />

suis non fuerant aliqui de consilio palluctetur bis in diversis consilio et approbetur<br />

per tres quartas partes suffragiorum.<br />

85. 1553, dicembre 13<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Per <strong>la</strong> pubblica utilità si auspica che reverendum dominum episcopum petere<br />

deliberari quid agendum circa capitu<strong>la</strong> dotium et hornatus mulierum cum nonnulli<br />

putent ex decreto consilii fuisse irritata et ob id licere ea non observare<br />

etc. et propterea incurrant sconmunicationem.<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici propone super re dotium quod scribatur oratori<br />

Romam ut procuret remotionem sconmunice et ex nunc dicta capitu<strong>la</strong> tam<br />

circa dotes quam hornatum sint deguastata et irrita.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone super re dotium quod in futurum<br />

non possit dare in dotem nisi usque ad summam sexcentorum scutorum, et si<br />

aliquis quovis quesito colore contrafecerit tam in dando quam in recipiendo<br />

imprimis intelligatur prenominatis consilio et omnibus officiis et prerogativis<br />

dari solitis per communitatem ac etiam transeat hec lex in eius discendentem<br />

lineam ut nunquam possit restitui et hoc circa ad il<strong>la</strong>s qui sunt de ordine<br />

consilii.<br />

Item qui sunt de ordine magistratus non possint dare neque recipere ultra<br />

summam scutorum trecentorum sub privatione dicte dignitatis ac aliarum<br />

prerogativarum usque in descendentes lineas. Item alii cuiusvis status non<br />

possint dare neque recipere ultra summam scutorum 300 et quod omnes transgressores<br />

tam nobiles quam ignobiles ultra penas predictas incurrant penas<br />

ducentorum scutorum aureorum applicandorum ipso facto racioni qualibet<br />

Camere apostolice et quod scribat oratori ut obtineat breve confirmationis<br />

huius legis cum c<strong>la</strong>usuli si id fieri possit quod non possit dispensari per<br />

penitentiam.<br />

Il capo priore propone che deliberandum esse quid agendum sit circa capitu<strong>la</strong><br />

dotium et hornatus videlicet an observanda sint vel penitus abolenda cum nonnulli<br />

et fortasse maior pars hominum et mulierum incurrant in exconmunicationem<br />

putantes ea amplius observari non opportere postquam consilium disposuit<br />

ut fierent cives ad dicta capitu<strong>la</strong> revidenda et moderanda.


Foligno<br />

Il consigliere Giulio Bolognini super re capitulorum dotium propone che sollicitentur<br />

cives ad revidendum ac moderandum ac legendum in consilio.<br />

Proposta approvata con 49 voti favorevoli e 7 contrari.<br />

86. 1554, agosto 14<br />

Polizze<br />

Servandum a mulieribus tempore viduitatis et mortis consanguineorum<br />

circa hornamentum capitis<br />

475<br />

Si conosce ben magnifici signori che noi disgratiate donne non semo in conseglio<br />

che non meno havessemo provisto al caso nostro che voi al vostro, pur<br />

siate resoluti che noi patemo principalmente, voi non ve ne gite cantando: è<br />

possibile che non vediate che se di parenti stretti o di lontano muoiono tuttavia<br />

noi carchiamo il capo di pannetti non obstante che per il primo morto ne havessemo<br />

messa <strong>la</strong> coppia, per il che ne siamo non so<strong>la</strong>mente inferme, ma stroppie<br />

e morte. Ne puo rendere testimonio il capitano P. ch’al presente è medico<br />

ne <strong>la</strong> benignità del quale noi al presente confidiamo molto, ma se ne gisse solo<br />

il nostro danno, saria manco male, ma non vedete voi che quando noi siamo<br />

infermi voi, li vostri figliuoli e tutta <strong>la</strong> famiglia ne pate estremamente e sete<br />

sforzati a volendoci aiutare e riparare a spendere in grosso. Per queste cause<br />

adunche son di parere che so<strong>la</strong>mente una coppia e non più di pannetti a discrition<br />

di donna honesta e grave, porti ciascuna donna per corrotto che ne moia<br />

uno o una o dieci di parenti, cavandone sempre <strong>la</strong> vedovanza di mariti, nel<br />

quale si osservi comunemente il solito. Di gratia magnifici signori habbiatici compassione<br />

e guaritici senz’altra spesa, di che ne sarete tuttavia lieti e contenti che<br />

cosi piaccia a N.S. Dio e benevalete. E ita fuit obtentum per palluctas quadragintasex,<br />

quinque contratiis non obstantibus.<br />

87. 1554, ottobre 18<br />

Riformanze<br />

Super capitulis hornatus mulierum<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri propone che magnifici domini priores et Novemviri<br />

electo cive in locum Bernardini Cirocchi unius ex illis qui condiderunt<br />

capitu<strong>la</strong> dotium hornatus etc. astringant eos cives ad revidenda, emendanda et<br />

castiganda dicta capitu<strong>la</strong>, illisque adiicendum seu de novo condendum ut eis<br />

melius videbitur et ad legendum postea in magnifico consilio.<br />

Proposta approvata con 40 voti favorevoli e 11 contrari.


476 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

88. 1555, aprile<br />

Lettera ai Priori<br />

Li priori di Camerino chiedono consiglio alli priori di Foligno sopra<br />

<strong>la</strong> maniera di moderare il soverchio vestire delle donne e le spese<br />

de funerali<br />

Alli molto magnifici signori priori di Foligno, fratelli honorati.<br />

Molto magnifici signori come fratelli, le signorie vostre non si meraviglino di<br />

gratia se <strong>la</strong> nostra comunità giovane di sì puoch’anni così spesso ricorre per<br />

conseglio e aiuto da quelle da qual si dessidera appigliare quanto sia possibilie<br />

dell’honorato e honorevole loro governo. Si pensa havere ad provedere di moderare<br />

le soverchie pompe del vestire delle donne et anco le spese funerali, qual<br />

cose in <strong>la</strong> nostra città son ite et tuttavia vanno trapassando l’honesto e mediocre<br />

vivere, imperhò dessideriamo sommamente che le signorie vostre, per cortesia<br />

loro, ne facciano dare copia delli ordini fatti in cotesta città sopra le ditte materie,<br />

che ne farranno gratia singo<strong>la</strong>re et dessideriamo che quelle ne affaticheno, in<br />

simile qualunque cosa che torni loro servitio, al che ne truoveranno sempre<br />

promti con effetto. Et ci raccomandiamo alle signorie vostre qual nostro signore<br />

Dio conservi in felicità. Di Camerino, il dì ... d’aprile MDLV.<br />

Affettionatissimi fratelli li priori del popolo di Camerino.<br />

89. 1556, marzo 16<br />

Riformanze<br />

Cives creantes ad inveniendum alium ordinem et habitum servandum a<br />

mulieribus positis in viduitatis umerone, ne ulterius portent pannos crocei<br />

coloris ut differant ab Hebreis.<br />

Item ad dandum signum meretricibus<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super hortatione reverendi episcopi<br />

tam circa mutationem pannorum crocei coloris quos nunc portant mulieres<br />

Christiane in signum viduitatis umeronis quam etiam circa habitationem et signum<br />

dandum meritricibus propone che magnifici domini priores et Novemviri<br />

eligant quatuor circumspectos cives qui habeant auctoritatem et facultatem faciendam<br />

in premissis una cum ipso reverendissimo omne id quod eis videbitur<br />

convenire et quicquid ab eis una cum ipso reverendo domino in hoc actum,<br />

factum, mandatum et iussum fuerit id omne habeatur ac si fuisset magnificum<br />

consilium qui egisset, fecisset, mandasset iussissetque contrariis non obstantibus<br />

quibuscumque.<br />

Proposta approvata con 54 voti favorevoli e 23 contrari.


Foligno<br />

90. 1556, giugno 3<br />

477<br />

Bando del vescovo e del consiglio dei Cento nel quale si ordina che le<br />

donne disoneste debbano portare in testa per distintivo un velo turchino<br />

Volendo monsignore reverendissimo Sebastian Portico per grazia di nostro<br />

signore Idio e del<strong>la</strong> Santa Sede apostolica arcivescovo et vescovo di questa<br />

magnifica città di Foligno et il magnifico conseglio di Cento di detta città<br />

per molti degni ragionevoli et importanti rispetti che le meritrici et altre di<br />

ma<strong>la</strong> dishonesta et <strong>la</strong>sciva vita (le quali a tante monizioni et esortazioni per<br />

l’addietro lor fatte non si sonno volute emendare et ritirarsi ad honesta et<br />

cristiana vita) sieno per l’avenire riconusciute, ricapate e mostrate a dito per<br />

tali quali sonno dishonorate et infami et acciò anchora sieno riconusciute et<br />

ricapate dalle donne da bene et degne d’essere honorate, il prefato monsignore<br />

reverendissimo et nobili cittadini deputati da detto magnifico conseglio<br />

hanno ordinato come in virtù del presente publico bando ordinano, vogliono<br />

et espressamente commandano che tutte et singule concubine, meritrici, ruffiane<br />

et altre di dishonesta, <strong>la</strong>sciva e cattiva vita, così di detta città come<br />

forastiere habitante in essa, sieno obligate et debbiano per l’avenire, nel’andare<br />

a star fuor di casa, portare in testa sopra ogn’altro velo o cuffia un velo<br />

turchino d’un palmo e mezzo di lunghezza e d’uno di <strong>la</strong>rghezza, sotto pena<br />

et al<strong>la</strong> pena di dieci scudi d’oro in oro applicati per il mezzo a opere pie et<br />

a fatti publici ad arbitrio di lor signorie et per l’altra metà all’accusatore, il<br />

qual sarà tenuto secreto et creduto con dui testimonii degni di fede et essecutore<br />

per egual porzione et altre pene riserbate al’arbitrio di sua signoria<br />

reverendissima per ciascheduna volta che qualsivoglia di dette concubine,<br />

meretrici, ruffiane et altre donne dishoneste sarà trovata fuor del<strong>la</strong> sua habitazione<br />

senza detto velo turchino come di sopra etiam per un minimo spazio<br />

di tempo nelle quali pene, da noi s’intenda et sia incorsa senz’altra dechiarazione<br />

ciascheduna contrafaciente et si procederà contra di esse per inquisizione,<br />

accusa, denunzia et in ogn’altro modo opportuno; che si come il tutto si<br />

fa per più vittuperio, dishonore et vergogna delle triste, che non si vogliono<br />

emendare, et che a guisa di porci diletta lor lo stare involte nel<strong>la</strong> broda et<br />

nel fango e perché ne habbia da risultare maggiore honore, lode et essaltazione<br />

al<strong>la</strong> virtù delle bone et delle honorate, onde a queste sia occasione di<br />

perseverare nelle virtù e nel<strong>la</strong> buona et honorata vita loro et a quelle di<br />

emendarsi et ritrovarsi, così da hoggi impoi se ne farà diligentissima inquisizione<br />

e rigorosissima essecuzione per perpetua osservanza dil<strong>la</strong> presente legge.<br />

In quorum fidem etc.<br />

Datum Fulginei 3a iunii 1556.<br />

Dicta die 3 iunii 1556 Antonius et Brufa tubicines retulerunt publicasse per<br />

loca solita.<br />

Iosephus cancel<strong>la</strong>rius.


478 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

91. [1556]<br />

Bando<br />

Bando per le donne che in segno di mestizia si ponevano un velo giallo<br />

Vedendo monsignor reverendissimo Sebastiano Portico, per gratia di nostro<br />

signore Iddio et del<strong>la</strong> Santa Sede apostolica arcivescovo et vescovo del<strong>la</strong> magnifica<br />

città di Foligno, et il magnifico conseglio di Cento che le donne di detta<br />

città le quali per cagione del<strong>la</strong> perdita e morte de lor mariti, padri, figliuoli,<br />

consanguinei et affini si pongono et portano in testa certi veli gialli in segno di<br />

dolenzia et di mistizia, così insegnate et ammaestrate dall’antica e commune usanza<br />

di detta città, et che perciò ne nasce in questi tempi grandissimo inconveniente,<br />

cioè che le brigate e genti cosi del’istessa città et suo dominio come<br />

forastiere non sanno e non possono discernere et ricapare le donne Cristiane<br />

dalle donne Giudee essendo che a queste donne Giudee per il commandamento<br />

uscito dal buono e santo giudicio del<strong>la</strong> santità di nostro signore e forza e sonno<br />

constrette a portare in testa li veli di color giallo acciò sieno reconosciute dalle<br />

donne cristiane. Pertanto sua signoria reverendissima et li magnifici signori priori<br />

et nobili cittadini prefetti d’ordine del sudetto magnifico conseglio volendo dar<br />

rimedio a simile inconveniente et per altri degni e ragionevoli rispetti hanno<br />

ordinati, composti e fatti li infrascritti capitoli da osservarsi in futuro dalle donne<br />

di detta città e suo dominio invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

In prima ordinano, statuiscano, prohibiscono e commandano che nissuna<br />

donna di detta città, suo contado e dominio, di qualsivoglia stato, grado, condizione,<br />

ordine o preminenza per l’avvenire ardisca o presuma, per segno di mestizia<br />

e dolenzia né per qualsivogl’altro conto, occasione o pretesto, portar più in<br />

testa panno, pannetto, velo o pannicello alcuno di color giallo o ver quasi sotto<br />

l’infrascritte pene applicate come di sotto si contiene.<br />

Item che ciascheduna donna maritata di qualsivoglia stato etc., come di sopra,<br />

in caso di dolenzia e mestizia per <strong>la</strong> perdita e morte de suo padre o madre<br />

et de suoi consanguinii et affini, compresi in primo grado di consanguinità o<br />

d’affinità secondo <strong>la</strong> ragion canonica, possa e le sia licito in detto caso mettersi<br />

e portare in testa un solo, solo velo bianco di ortechina senza piega alcuna ma<br />

semplicemente fatto e de più le sia lecito di portare un bindone o centa di<br />

banbace o de scilico del medesimo color bianco e lunga sino in terra.<br />

Item che a ciaschuna donna, come di sopra, in caso di dolenzia per <strong>la</strong> morte<br />

de suoi consanguinei et affini in secondo et terzo grado come sonno zei, nepoti,<br />

fratelli, cogini et altri, compresi in detti secondi et terzo grado di consanguinità<br />

et affinità le sia lecito mettersi di portare in testa un solo, solo velo di banbace<br />

bianco schietto et senza piega alcuna e cengersi con un bindone et centa come di<br />

sopra et non d’altra sorte né in altro modo, sotto l’infrascritta pena.<br />

Item che nissuna donna come di sopra non possa né le sia lecito etiam che<br />

per <strong>la</strong> perdita e morte de molti suoi consanguinei et affini come di sopra havesse<br />

dolenzia o mestizia portar in testa più d’un solo velo per detto conto di


Foligno<br />

479<br />

dolenzia fatto secondo <strong>la</strong> forma et modo sopradetto et non altrimente sotto l’infrascritta<br />

pena, nemeno le sia lecito portare alcun mantello in testa escetto in<br />

caso de viduità.<br />

Item che non sia manco lecito a nissuna vedova portare alcuno velo giallo,<br />

non mutando però in alcuna altra parte il loro moderno et conveniente habito<br />

sotto l’infrascritte pene.<br />

Item che qualsivoglia donna, di qualsivoglia stato, grado, condizione, ordine o<br />

preminenza che contrafarà in qualsivoglia capo, ordine, capitolo, legge et statuto<br />

sopradetto cada et incorra et da hora se intenda esser caduta e incorsa nel<strong>la</strong> pena<br />

de venticinque ducati d’oro da applicarsi ad opere pii et fatti publici ad arbitrio di<br />

monsignore reverendissimo, signori priori et prefetti presenti et che per li tempi<br />

saranno, dechiarando che quel<strong>la</strong> donna che contrafarà sarà sotto governo del padre,<br />

per lei sia tenuto et obligato il padre, se del marito, sia tenuto il marito, se<br />

del fratello, il fratello, se del zio, il zio e insomma sia tenuto et obligato per simile<br />

contrafaciente quel<strong>la</strong> istessa persona sotto <strong>la</strong> cui podestà et governo sarà posta.<br />

92. 1557, gennaio 11<br />

Polizze<br />

Richiesta di provvedimenti contro le donne che trasgrediscono le leggi<br />

Magnifici signori e consiglieri ornatissimi. Tutto il dì ci dolemo che Iddio ci<br />

tocca hora con questa et hora con quel<strong>la</strong> avversità, né ci avvedemo delli nostri<br />

errori et peccati nelli quali ci trovamo involti, può far il mondo che si facciano<br />

ogni dì novi ordini senza proveder al<strong>la</strong> loro osservantia, cosa certo dannosa a<br />

questo pubblico, furon fatti li statuti dell’ornato et vedo che non ci è rete che ci<br />

tengha, sono infinite donne che trasgredono et Iddio sa de que portato sonno,<br />

non gli basta portare col<strong>la</strong>ne d’oro et altre cose prohibite, ma pare che siano<br />

fuora de ogni superiorità et perché vorrei cacciarle di peccato assieme con chi<br />

governa. Però son di parere che li fabricieri del pa<strong>la</strong>zzo del<strong>la</strong> magnifica comunità<br />

senza possere gratiare alcuno senza ordine del magnifico consiglio operino che<br />

tutte quelle hanno trasgresso et li obblighi per loro secondo <strong>la</strong> forma de’ capitoli<br />

siano costretti a pagare <strong>la</strong> pena delli cinquanta scudi per ogni volta si trovarà<br />

haveranno trasgresso et spendano per <strong>la</strong> fabrica detta, perch’è bene che queste<br />

superbe che non si contentano vivere secondo il grado loro siano qualche poco<br />

smagrate et inoltre si cavaranno di peccato, et perché si possa dare subito di<br />

principio vi porrò alquante per nome che hanno trasgresso, contro le quali si<br />

potrà comenzare, et avvertiranno anche alle contadine che similmente trasgredono,<br />

vincitemi che vi nasceranno mille beni.<br />

Li nomi d’alcune:<br />

La nora di Crisanti di Mausse, scuffia d’oro et col<strong>la</strong>na<br />

La nora di Casciolo, il medesimo


480 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Le nore di Ruscio pizzicarolo<br />

La moglie di Marcantonio dalle Gali<br />

La figlia di Cesari dal<strong>la</strong> Pescara, maritata<br />

La moglie di Iulio da Serra<br />

La moglie di ser Piermarino Borso<br />

La moglie di Cipriano<br />

La moglie d’Antonio Migardina<br />

La moglie del figlio di Burza, scuffia d’oro<br />

La moglie di Langelo, mastro legname<br />

La nora di Giulio ciavattino, scuffia d’oro<br />

La nora di Ceccone del<strong>la</strong> Porta<br />

Le figliole de Crisanti de Mausse mogli di quelli da Vignoli<br />

La moglie di ser Antonio Angelillo<br />

La moglie di mastro Cecco sarto<br />

Obtentum per palluctas 59 favorabiles, 11 contrariis non obstantibus<br />

93. 1557, febbraio 15<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che magnifici domini mandent reiterari<br />

bandimenta circa servanda capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum et in futurum sit cura<br />

magnifici Numeri procedere contra transgressores ipsorum capitulorum manente<br />

in suo robore applicatione pene facte fabrice pa<strong>la</strong>tii magnificorum dominorum<br />

priorum.<br />

Proposta approvata con 46 voti favorevoli e 19 contrari.<br />

94. 1557, maggio 10<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che magnificus Numerus curet puniri<br />

a superioribus eos vel eas qui contravenerint capitulis ornatus mulierum, remictens<br />

eidem tam circa id quam circa tollendam excomunicationem omnem provisionem<br />

necessariam.<br />

Proposta approvata con 53 voti favorevoli e 16 contrari.


Foligno<br />

95. 1558, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

481<br />

Il consigliere Giulio Gerardi super apodissa funeralium propone quod eligantur<br />

2 cives per magnificos dominos priores et 9 ad moderandum et ampliandum<br />

tenorem polizze apodisse prout eis videbitur.<br />

96. 1558, febbraio 24<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Marsilio Cantagalli propone super excessibus dotium di confermare<br />

apodissam quod medietores teneantur ad penam excommunicationis et partes<br />

principales ad penam pecuniariam prout in apodissa.<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci propone super apodissa dotium quod magnifici<br />

domini et 9 eligant unum civem pro quibus palluctans in consilio cum<br />

potestate etiam eligendi de ipsis magnificis dominis prioribus et 9.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super re dotium propone quod<br />

scribatur oratori in Urbe quod procuret omni modo obtinere annul<strong>la</strong>tionem<br />

excommunicationis et pene super excessibus dotium et ornatus mulierum.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini super re dotium aggiunge quod magnifici<br />

domini et 9 eligant 4 cives qui, visa apodissa, ei seu eis redditas supra cum<br />

potestate addendi vel minendi etc. et interim scribatur oratori pro excogitanda<br />

forma capitulorum fiendorum (...) et habito responso fiat re<strong>la</strong>tio ad consilium<br />

et palluctentur capitu<strong>la</strong>.<br />

97. 1558, febbraio 25<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e il consiglio dei Nove eleggono dominum Constantinum Orphinum,<br />

Pernico<strong>la</strong>um Barnabeum, ser Iulium Gerardum, Franciscum Varinum et Hieronimum<br />

Barnabeum super re dotium.


482 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

98. 1558, marzo 10<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Pietro Geronimo Gerardi super apodissa in materia dotium propone<br />

quod qui excesserit in datione summam 1000 florenorum teneatur ad decem<br />

florenos pro magnifice comunitati et qui acceperit teneatur ad quinque et<br />

super eo impetretur validatio necessaria a superioribus.<br />

Il consigliere Bartolomeo Cialdelli super apodissa dotium propone quod detur<br />

in manus prefectorum qui videant et referant ad aliud consilium.<br />

99. 1558, dicembre 19<br />

Riformanze<br />

Contra non observantes capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum<br />

Polizza: Magnifici signori et prestantissimi cittadini, <strong>la</strong> nostra communità sempre<br />

ha usata ogni diligentia che se havessono a mantenere li statuti delle dote et<br />

l’ornamenti delle donne con tanta spesa come ognuno sa et facto è <strong>la</strong> excommunica<br />

et me pare non sene osservi parte, cosa di male essempio et poco <strong>la</strong>udabile al<strong>la</strong><br />

nostra republica di non fare observare tutte le leggi che escono di questo magnifico<br />

consiglio et se nelle dote non si può dar sexto, almeno quelli facciano osservare<br />

all’ornamenti che in tutta <strong>la</strong> nostra città non se intende esser salvo doi donne<br />

che non osservano detti statuti et per questo son di parere che tutti quelli che<br />

non osservano detti statuti nell’ornamento delle donne voglio che siano cassi de<br />

officii et beneficii che dà <strong>la</strong> nostra comunità, si da canto da padre come da parte<br />

de marito del<strong>la</strong> sposa. Vincetemi se amate il ben publico et bene valete.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 12 contrari.<br />

100. 1559, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

Contra transgredientes super dotibus et ornatu mulierum<br />

Polizza: Magnifici signori et hornati Nove, di continuo vedo se guastano le<br />

bone legge ordinate per il magnifico consiglio, sapete che fo fatto un ordine<br />

sopra le dote et ornamenti delle donne et se vede di continuo guastarsi da<br />

persone vile et abiecte et per dar gastigo a questi tali che mettono questa ma<strong>la</strong><br />

consuetudine nel<strong>la</strong> nostra città acciò sia esempio delli altri, io son di questo


Foligno<br />

483<br />

parere che li magnifici signori et ornati Nove ordinino dui cittadini che trovino<br />

questi che hanno transgressi alli ordini del<strong>la</strong> città nostra, voglia deponere et non<br />

usar più tali ornamenti et quando non obediscano son di parere siano privati de<br />

tutti officii del<strong>la</strong> nostra città che così se observaranno le nostre leggi et boni<br />

ordini. Passatemi signori et ornati Nove per beneficio et utile del<strong>la</strong> nostra patria.<br />

Proposta approvata con 49 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

101. 1559, gennaio 6<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e il consiglio dei Nove eleggono Iohannem Baptistam Gentilem et<br />

Bernardinum Helmum, ad inveniendum contravenientes legibus factis super ornatu<br />

et dotibus mulierum.<br />

102. 1559, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che ex nunc mulieribus non licitum sit<br />

uti scannis in ecclesia que removeantur et revertantur dicte mulieres ad usum antiquum<br />

cum sediis scarze seu cordarum quibus iam utebantur et quod magnifici<br />

domini priores occurrent loqui cum reverendo domino vicario seu priore dicte<br />

ecclesie rogent ipsos decreta istius magnifici consilii demandare exequutioni et quod<br />

omnes mulieres ordinent reportari eorum scanna et quecumque transgredietur intelligatur<br />

tota il<strong>la</strong> domus privata de omnibus officiis magnifice communitatis.<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri propone che magnifici domini priores et 9<br />

eligant quatuor cives ad moderandum capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum et dotium earumdem<br />

et quod referant ad aliud consilium.<br />

103. 1559, agosto 9<br />

Riformanze<br />

Disposizioni sulle doti<br />

Nel consiglio viene presentata apodissam consultabilem huiusmodi sub tenore<br />

videlicet: nel<strong>la</strong> prohibitione sopra l’augumento delle dote ci è <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong>


484 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

excommunica et <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> nullità del contratto, <strong>la</strong> quale è di tale importanza<br />

che darà da pensare a molti, però consideranno che <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> escommunica ci<br />

aggrava troppo et pare non sia considerata essendo che le continuate cattive raccolte<br />

con molti altri sinistri occorsi al<strong>la</strong> vostra patria non posso pensare procedano<br />

da altro che dalle excommuniche se incorrono per promettere maggior dote che<br />

non si concede. Pertanto son di parere se scriva all’oratore e in Roma supplichi al<br />

santissimo pastore si degni levare tale excommunica et rimanga l’altra pena del<strong>la</strong><br />

nullità del contratto assai grave come è detto et certo credo Sua Santità attendendo<br />

tal prohibitione essere nutritiva de peccati benignamente esaudirà il vostro oratore<br />

narrandoli quanto è detto et se ciò non satisfà voglio ce si possi arrengare.<br />

Nello stesso consiglio viene presentata aliam apodissam consultabilem huiusmodi<br />

sub tenore videlicet: pare ognuno si doglia delle eccessive dote se danno non però<br />

ho saputo alcuno ci habbia data opportuna provisione a refrenarle et perché l’augumento<br />

delle dote considero procedere dalli eccessivi doni et varii ornamenti si donano<br />

et provedeno alle spose, essendo me sia stato detto a ciaschuna delle due<br />

spose date a figliuoli de padri sonno reputati ricchi siano stati fatti doni ascendevano<br />

a scudi cinquecento et per il peggio ne sia stata fatta mostra per <strong>la</strong> piazza.<br />

Pertanto son di parere per lo advenire, sotto pena de scudi cento d’applicarsi per<br />

un terzo al<strong>la</strong> Camera apostolica et un terzo al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo del<strong>la</strong> nostra<br />

città e l’altro terzo allo essequutore, non possa alcuno novello sposo o padre di<br />

esso o altri parenti mandare doni publicamente ad alcuna sposa, ma havendo a far<br />

doni gli facerà secondo ricercarà il bisogno et non tutti in un tempo et acciò si<br />

habbia meglio da osservare. Voglio si faccia tal decreto confirmare dal reverendissimo<br />

governatore del<strong>la</strong> provincia et si faccia publicare sollemnemente acciò nessuno<br />

ne possa pretendere ignoranza et se ciò non satisfà voglio ce si possa arrengare.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò super apodissa remotionis excommunicationis<br />

circa promissiones et augumentum dotium remisit omnem opportunam et necessariam<br />

provisionem magnifico Numero cum autoritate totius magnifici consilii destinandi<br />

et scribendi quanto citius ad oratorem in Urbe, qui alloquatur S. D. N. et ad<br />

quos erit opus accipiendique pecuniam necessariam undecumque excepto subsidio.<br />

Proposta approvata con 39 voti favorevoli e 15 contrari.<br />

Lo stesso consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò super apodissa prohibitionis doni publice<br />

faciendi sponsis novellis confirmavit apodissam prout iacet.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 11 contrari.<br />

104. 1559, settembre 7<br />

Riformanze<br />

Disposizioni sull’ornato<br />

Nel consiglio viene presentata aliam apodissam consultabilem huiusmodi sub<br />

tenore videlicet: magnifici signori et hornatissimi consiglieri per rimediare a tanti


Foligno<br />

485<br />

errori che si commettono di continuo dalle donne per l’escommuniche papali<br />

circa l’ornamento delle donne et massime delle contadine che, non contente de<br />

mille cose prohibite che portano, portano ancora catene d’oro et fregi d’oro alle<br />

loro vesti et scioccatori et pettorelle et racami de varie sorte et cuffie d’oro et<br />

perché per quanto se intende sonno state alcune volte admonite da loro padri<br />

spirituali et se ne sonno fatte beffe, mi pare per obviare a detti disordini che<br />

questo ornato consiglio vi ponga una pena conveniente acciò si astenghino et<br />

quel<strong>la</strong> senza remissione far pagare et applicar<strong>la</strong> al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo allo accusatore<br />

et essecutore o, come meglio gli parerà, et che il cancel<strong>la</strong>ro sia obligato<br />

ogni dui mesi farlo intendere alli offitiali del signor podestà et se vi parrà per<br />

via de loro conseli o scendeci et non se manchi per honor de Dio ma perché so<br />

che non ho potuto se non errare, mi contento ve si possa arrengare su.<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri super apodissa ornatus mulierum remisit civibus<br />

prefectis de quibus si aliquis deficeret aut mortuus esset quod eligatur eius loco alius<br />

videantque dicti cives cuncta capitu<strong>la</strong> tam super ornatu quam etiam super dotibus<br />

facta, eaque reforment ut eis videbitur et legantur postmodum in alio consilio.<br />

Proposta approvata con 52 voti favorevoli e 12 contrari.<br />

105. 1559, ottobre 9<br />

Riformanze<br />

Proposte sulle doti<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone che magnifici domini priores et 9 eligant<br />

duos aut tres cives qui curent pro dotibus dari non posse ultra sexcentum<br />

scutos habendo etiam considerationem qualitatibus personarum et provideant<br />

opportune dictis dotibus cum auctoritate totius dicti consilii et contrafacientes et<br />

transgrediente notentur pro infamibus et rebellis civitatis nostre.<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri propone che magnifici domini priores exequantur<br />

decretum factum a dicto consilio in publica preterita circa ornatum et<br />

dotes prebendas mulieribus.<br />

106. 1560, settembre 9<br />

Riformanze<br />

Mantelli viduili cassi<br />

Questo dico: non giova né all’anime meno al corpo et è ruina delli poveri<br />

cittadini, vogliono o no, bisogna per honor loro el facciano dico le mantel<strong>la</strong> longhe<br />

si portano per li defuncti non so a que effecto ci vogliamo arruinare e senza preposito<br />

et che giovamento far al defuncto però da si che li prefetti non ci hanno mai


486 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fattare sulutione alcuna, voglio pro futuris temporibus non sia licito ad alcun portar<br />

mantel<strong>la</strong> longhe sotto pena di scudi X per ciascheduno contrafarà, applicati al<strong>la</strong><br />

Camera apostolica isso facto et voglio ne vada bando et che sia confirmata per il<br />

signor nostro luogotenente, magnifici domini passatemi che Dio vi contenti.<br />

Proposta approvata con 48 voti favorevoli e 16 voti contrari.<br />

107. 1560, dicembre 12<br />

Riformanze<br />

Contra chi porta li mantelli longhi<br />

Magnifici signori priori et ornati consiglieri l’altro giorno sapete fu facto<br />

quel bel’ordine sopra <strong>la</strong> viduanza che non fusse alcuno portasse mantelli longhi<br />

et mi pare per quanto vedo cum tutto che li bandi siano andati non si osservano<br />

et per questo so de parere di nuovo si rimandino bandi, subbito fatto il<br />

presente consiglio, che chi non osservarà tutti capituli fatti sopra di questo sia<br />

casso, privo o sbussu<strong>la</strong>to d’ogni offitio.<br />

Proposta approvata con 55 voti favorevoli e 5 contrari.<br />

La scomunica delle dote che si rivochi<br />

Molto magnifici signori et consiglieri ornatissimi si se facesse conto delli danari<br />

ch’ogni dì si spendono per haver l’absulutione del<strong>la</strong> sconmonica per il trasgresso<br />

delle dote ascenderebbono a mezzo pagamento de subsidio; è stato altre<br />

volte ordinato per vostra signoria magnifica o prestantie che si ne ottengha absulutione<br />

universale da Sua Santità né però è stato sin qui ottenuta, però son di<br />

parere per remediare a sì gran danno et disordine che quelli magnifici cittadini<br />

ordinati a far che li monasterii non possano pigliar monache forastiere provedano<br />

ancora per mezzo del reverendissimo et illustrissimo nostro vescovo ottenere<br />

a le obsulutioni per breve di nostro signore il che doverà oprare volontieri acciò<br />

le sue pecorelle non incorrano altrimente il pericolo di tale escommunicatione.<br />

Vincetemi signori miei che importa assai al<strong>la</strong> povera città e non potendo per<br />

detta strada procurino l’absulutione per qualsivoglia altra.<br />

Proposta approvata con 52 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

108. 1561, gennaio 14<br />

Riformanze<br />

Apodissam de ornamentis prohibitis mulieribus extra ordinem consilii<br />

Il consigliere Costantino Orfini propone super apodissa de dotibus quod fiat<br />

ut in apodissa.


Foligno<br />

487<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone super apodissa de sponsalitis quod<br />

confirmetur apodissa; super apodissa de ornatu mulierum confirmavit apodissam.<br />

Il consigliere Bartolomeo Onofri propone super apodissa de dotibus quod cives<br />

electi faciant capitu<strong>la</strong> eis visa tam super dotibus quam ornatu et ad requisitionem<br />

omnem fiat consilium data opera in que deliberetur.<br />

109. 1561, febbraio 1<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Pio IV sopra l’ornato e vestire delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

Pius papa quartus. Ad futuram rei memoriam. Ex incumbenti nobis apostolicae<br />

servitutis officio ad ea libenter intendimus per quae singulorum presertim<br />

Sanctae Romanae Ecclesiae subditorum commoditatibus salubriter previderi ac animarum<br />

eorum saluti consuli possit. Sane dilecti filii communitas et homines civitatis<br />

nostrae Fulginatensis nobis nuper exponi fecerunt alias pro parte eorumdem<br />

communitatis et hominum felicis recordationis Iulio papa III praedecessori nostro<br />

exposito quod ipsi postquam pro eorum communi utilitate et bono publico dictae<br />

civitatis nonnul<strong>la</strong> statuta et ordinationes super vestimentis et ornamentis per mulieres<br />

hominum dictae civitatis deferendis de dotibus illis assignandis et praestandis<br />

fecerant et condiderant ac il<strong>la</strong> pro maiori eorum firmitate apostolicae sedis munimine<br />

roborari desiderarent dictus praedecessor publice eorundem hominum utilitati<br />

consulere volens supplicationibus illorum tunc in ea parte inclinatus statuta et<br />

ordinationes huiusmodi apostolica auctoritate approbavit et confirmavit illisque perpetuae<br />

firmitatis robur adiecit ac ea ab omnibus ad quos spectabat sub excomunicationis<br />

<strong>la</strong>tae sententiae poena, a qua non nisi per eum ac successores suos pro<br />

tempore existentes Romanos pontifices praeterquam in mortis articulo absolvi possent<br />

per quemlibet contravenientem eo ipso incurrenda invio<strong>la</strong>biliter observari mandavit<br />

et decrevit prout in dicti praedecessoris in forma brevis de super confectis<br />

plenius continetur. Cum autem sicut eadem expositio subiungebat statuta et ordinationes<br />

huiusmodi in viridi observantia non existant et praefati homines sive nonnulli<br />

dictae civitatis habitatores dotes eorum filiabus sive consanguineis contra formam<br />

statutorum constituerint et magis, ac magis ad eorum libitum constituant<br />

sententias, censuras et poenas in dictis praedecessoris literis contentas in eorum<br />

animarum maximum periculum incurrendo. Et si eisdem statutis et ordinationibus<br />

quo ad dotes mulieribus assignandis tantum (illis vero quo ad vestimenta et ordinamenta<br />

in suo robore permansuris) derogaretur et eisdem communitati et hominibus<br />

sine eorundem particu<strong>la</strong>ribus licentia dotes mulieribus civitatis et diocesis praedictarum<br />

ad quamcunque summa[m] et alias eis bene visam pro eorum facultatibus<br />

constituendi per nos impartiretur ex hoc profecto eorum comoditatibus animaeque<br />

saluti et quieti non parum consuleretur. Quare communitas et homines praefati<br />

nobis humiliter supplicari fecerunt ut eis in praemissis opportune providere de


488 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur eorundem communitatis et hominum<br />

commoditati ac animarum saluti et quieti consulere volentes necnon statutorum et<br />

ordinationum huiusmodi ac literarum dicti Iulii praedecessoris tenores praesentibus<br />

pro expressis habentes huiusmodi supplicationibus inclinati eisdem communitati et<br />

hominibus ut statutis et ordinationibus praedictis et quibusvis literis apostolicis per<br />

eos impetratis et eis concessis non obstantibus dotes ad quamcunque summam et<br />

alias eis benevisam et pro eorum facultatibus mulieribus et earum filiis ac parentibus<br />

et consanguineis constituere et assignare libere et licite valeant apostolica auctoritate<br />

tenore presentium concedimus et e<strong>la</strong>rgimur. Decernentes eosdem homines<br />

propter dotium mulieribus assingnandarum ad quamvis summam constitutionem et<br />

assignationem huiusmodi ac statutorum et ordinationum huiusmodi transgressionem<br />

sententias, censuras et poenas in dictis literis ac statutis et ordinationibus<br />

huiusmodi contentas incurrere minime posse neque debere. Et nihilominus eosdem<br />

communitatem et homines ac eorum quemlibet qui post dictas literas ab eodem<br />

Iulio praedecessore ut praefertur emanatas contra formam statutorum huiusmodi<br />

ob dotium eorum filiis et parentibus constitutionem, statuta et ordinationes huiusmodi<br />

trasgrediendo sententias, censuras et poenas in dictis literis apostolicis contentas<br />

incurrerint et incurrisse dici possint eos a dictis censuris et poenis in utroque<br />

foro eisdem auctoritate et tenore absolvimus et liberamus ac easdem sententias,<br />

censuras et poenas tollimus, cassamus et annul<strong>la</strong>mus ac per eos ad quos spectat<br />

cassari et aboleri necnon eosdem homines ad dicti statuti observationem quoad<br />

dotium huiusmodi assignationem minime cogi seu compelli posse nec ad id obligatos<br />

fore mandamus omnemque inhabilitatis et infamiae macu<strong>la</strong>m sive notam praemissorum<br />

occasione quomodolibet insurgentem ab eis penitus et omnino abolemus.<br />

Ipsosque in pristinum et eum in quo ante premissa quomodolibet erant statum<br />

restituimus, reponimus et plenarie reintegramus ac eos praemissorum occasione<br />

in persona, rebus vel bonis directe vel indirecte quovis quesito colore per loci<br />

ordinarium seu quosvis alios iudices, magistratus et personas quavis auctoritate fungentes<br />

molestari, perturbari aut inquietari non posse neque debere. Et ita in praemissis<br />

omnibus et singulis per quoscunque iudices et commissarios quavis auctoritate<br />

fungentes sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi<br />

facultate et auctoritate iudicari et diffiniri debere irritum quoque et inane quicquid<br />

secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit<br />

attemptari decernimus. Quo circa venerabili fratri episcopo Amerino et dilectis<br />

filiis, priori ecclesiae Fulginatensis ac vicario venerabilis fratris episcopi Fulginatensis<br />

in spiritualibus generali per praesentes committimus et mandamus quatenus ipsi<br />

vel duo aut unus eorum per se vel alium seu alios praesentes literas et in eis<br />

contenta quaecunque ubi et quando opus fuerit ac quotiens pro parte eorundem<br />

communitatis et hominum aut alicuius eorum super praemissis fuerint requisiti<br />

publicantes eisque et eorum cuilibet in praemissis efficacis defensionis praesidio<br />

assistentes faciant auctoritate nostra presentes literas et in eis contenta quaecunque<br />

firmiter observari ac eosdem communitatem et homines et eorum quemlibet illis<br />

pacifice frui et gaudere non permittentes eos vel eorum aliquem desuper contra<br />

earundem presentium tenorem a quoquam quomodolibet molestari, inquietari vel<br />

perturbari. Contradictores, molestatores quoslibet et rebelles per censuras et poe-


Foligno<br />

489<br />

nas ecclesiasticas ac alia opportuna iuris remedia appel<strong>la</strong>tione postposita compescendo<br />

ac legitimis super his habendis servatis processibus censuras et poenas praedictas<br />

etiam iteratis vicibus aggravando invocato etiam ad hoc si opus fuerit auxilio<br />

brachii secu<strong>la</strong>ris. Non obstantibus praemissis et quibusvis aliis apostolicis ac in<br />

provincialibus et synodalibus conciliis editis particu<strong>la</strong>ribus vel spetialibus constitutionibus<br />

et ordinationibus necnon aliis civitatis huiusmodi etiam iuramento confirmatione<br />

apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus,<br />

privilegiis quoque indultis et literis apostolicis eidem civitati illiusque civibus quomodolibet<br />

concessis, confirmatis et innovatis. Quibus omnibus et singulis etiam si<br />

pro illorum sufficienti derogatione de illis eorumque totis tenoribus spetialis specifica<br />

expressa et individua ac de verbo ad verbum non autem per c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s <strong>generale</strong>s<br />

idem importantes mentio seu quaevis alia expressio habenda aut aliqua alia<br />

exquisita forma ad hoc servanda foret tenores huiusmodi ac si de verbo ad verbum<br />

insererentur presentibus pro sufficienter expressis habentes illis alias in suo<br />

robore permansuris hac vice duntaxat harum serie specialiter et expresse derogamus,<br />

caeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae sub annulo piscatoris,<br />

die prima februarii MDLXI, pontificatus nostri anno secundo.<br />

Caesar Glorierius<br />

110. 1561, marzo 2<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato e sulle doti<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone pro bono publico quod prior hospitalis<br />

mutuet scutos viginti vel XXV scutos pro redatione brevis absolutionis excommunicationis<br />

de dotibus rimborsari de pecuniis nundinarum et cum hoc quod de<br />

dicto hospitali non amplius accipi pro alia causa aliqua alia summa.<br />

Il consigliere Piergeronimo Gerardi propone pro bono publico quod magnifici<br />

domini priores et 9 eligant quatuor circumspectos cives qui faciant denuo capitu<strong>la</strong><br />

super dotibus et ornatu mulierum et non apponant nisi penas pecuniarias et<br />

legant in consilio in quo deliberetur.<br />

111. 1561, marzo 15<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e il consiglio dei Nove eleggono Ioannem Franciscum Elmum, Prosperum<br />

Mergantem, Cesarem Mergantem, ser Perhieronymum Gerardum ad rem<br />

dotium et ornatus mulierum.


490 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

112. 1561, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Ornato di donne<br />

Magnifici signori, andando pensando donne possa causare che il Signore<br />

Iddio già molti anni sono de continuo ha f<strong>la</strong>gel<strong>la</strong>ta questa povera città et se<br />

vede che tuttavia andiamo di male in peggio, et se nelli altri luoghi et ma<strong>la</strong><br />

raccolta nel territorio di Foligno e pessima siamo da ogni banda talmente<br />

trattati che siamo deventati schiavi a fatto, né possendo considerare posser<br />

causare se non dalli gravi peccati nilli quali siamo involti et inviloppati, parendomi<br />

per quelli il Signore Iddio volti <strong>la</strong> faccia di questa povera città,<br />

nel<strong>la</strong> quale se bene ve ne sonno infeniti, nondimeno il più grave mi pare sia<br />

el volere stare nel<strong>la</strong> desgratia de sua magiestà sì come se sta essendo involti<br />

tutti in escomunicatione, il signore vicario ogni anno ha da fare per absolvere<br />

le donne scommunicate per li ornamenti et ogni anno sonno quelle medeseme<br />

et tante più quante spose vi si fanno di nuovo a tal che non saprei<br />

dire chi fuste sciolto da tal <strong>la</strong>ccio e quel che è peggio ho sempre giudicato<br />

et dubito non se cada in peccato de Spirito Santo per più capi. Però non<br />

voglio mancare dal canto mio dire quello mi para, acciò che quando saremo<br />

avanti al tribunale de Dio al dì del giuditio possa dire havere fatto con<br />

vostre signorie magnifiche il debito mio. Son dunque di parere che il dì<br />

dopo il consiglio del<strong>la</strong> publica, quando sieno stati cettadini elletti et deputati<br />

a moderare i capitoli sopra tali ornamenti, li magnifici signori li debbiano<br />

chiamare a fare accettare tale officio et intimargli debbiano tra otto dì havere<br />

moderati tali capitoli secondo parerà a loro et che saranno consigliati da<br />

donne di giuditio o da altri in modo tale che le cose sieno chiare et che <strong>la</strong><br />

legge non sia né licentiosa a fatto né mancho tanto stuta che faccia ricorrere<br />

nel medesimo inconveniente nel quale si è incorso per il passato e fatti tali<br />

novi capitoli se debbia celebrare un conseglio apposta dove non si proponga<br />

se non questo solo e se leggano tali capitoli alli quali sia licito adgiungere et<br />

minuiere si come parerà al magnifico conseglio et provedere al’ordine per<br />

l’osservantia di quanto sarà ottenuto, non essendoci cittadini eletti li magnifici<br />

signori priori et Nove li leggano con l’authorità di quanto di sopra, il che<br />

se esequirà in ogni modo. Né voglio ponere altra pena alli predicti magnifici<br />

signori se non che non esequendo quanto ho detto incorrino nel pergiuro e<br />

nel medesmo conseglio, se dia ordine per l’absulutione del<strong>la</strong> scumunicatione<br />

e nelli presenti capitoli, il che se haverà con una so<strong>la</strong> lettera dello illustrissimo<br />

et reverendissimo monsignor vescovo.<br />

Proposta approvata con 50 voti favorevoli e 10 contrari.


Foligno<br />

113. 1562, marzo 9<br />

Registri<br />

Disposizioni suntuarie<br />

491<br />

Il consigliere Ferdinando Varini pro bono publico consulendo dixit quod posthac<br />

omnes et singule mulieres debeant observare ad amussim leges et capitu<strong>la</strong><br />

edita super earum ornatu etiam si que dictarum mulierum earum videlicet quarum<br />

patres, fratres vel viri sunt ex ordine consilii contrafecerit, dicti earum patres,<br />

fratres vel viri ac consanguinei illius domus in qua dicta mulier habitaverit<br />

intelligantur et sint ex nunc prout ex tunc et i Novemviri privati et capsi omnibus<br />

et singulis publiciis officiis etiam consilio et magnificus Numerus, pro tempore<br />

existens, curet ac debeat sub pena periurii prestiti iuramenti statim ex bussolis<br />

levari, extrahi, exbusso<strong>la</strong>ri et <strong>la</strong>cerando unacum conservatoribus illustrissimis<br />

impetrandam de his confirmationem a superioribus omni meliori modo.<br />

Proposta approvata con 39 voti favorevoli e 19 contrari.<br />

Nello stesso consiglio Giovanni Battista Scarmiglioni pro bono publico dixit<br />

quod magnificus Numerus scribat oratoribus ut ad pedes sanctissimi domini nostri<br />

supplicent pro revocatione licentie seu absolutione impetrata per eos qui<br />

nolunt subiacere capitulis ornatus mulierum et pro provisione ne amplius concedantur<br />

pro pace et quiete civitatis nostre, ut servetur equalitas et concordia inter<br />

cives.<br />

Proposta approvata con 52 voti favorevoli e 6 contrari.<br />

114. 1562, marzo 19<br />

Riformanze<br />

Proposta sull’ornato<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone pro bono publico quod omnes mulieres<br />

eorum qui sunt de consilio vel ex ordine consilii sicut disponitur et dec<strong>la</strong>ratur<br />

per capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum debeantur posthac observare dicta capitu<strong>la</strong><br />

ad amussim et si que mulier contrafacerit quovis pretestu ex nunc intelligatur<br />

privatus eius fratres, patres et consanguinei si manserit in eorum domo omnibus<br />

officis publicis etiam de consilio, si vero manserit in domibus ipse vir et alii de<br />

sua domo priventur ut supra; et magnificus Numerus curet statim exbussu<strong>la</strong>ri,<br />

fiant bannimenta et confirmetur a superiore et cum bannimentis legantur ipsa<br />

capitu<strong>la</strong>, non derogando alias aliquo iure in eis contento et excommunicatione<br />

obtenta et magnifici domini priores presenti et futuri faciant iurari conservatores<br />

legum et magnificus Numerus et statim visa transgressione faciant exbussu<strong>la</strong>ri ut<br />

supra dictum est et in presenti consilio detur etiam iuramentum ac ita observando<br />

et faciendo observari.


492 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

115. 1562, aprile 6<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone pro bono publico quod magnifici<br />

domini priores et 9 faciant sex circumspectos cives ad videnda, consideranda,<br />

dec<strong>la</strong>randa et moderanda capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum, ad legenda ea consilio ut<br />

possit il<strong>la</strong> approbare si p<strong>la</strong>cebit et postea faciant il<strong>la</strong> expediri et confirmari.<br />

Il consigliere Gentile de Gentilibus propone pro bono publico quod reformatio<br />

capitulorum ornatus fiat infra XV dies et non detur modus aliquis comisalius<br />

nisi in privando eos de vestis que possunt portare civium mulieres.<br />

Proposta approvata con 54 voti favorevoli e 13 contrari.<br />

116. 1562, maggio 9<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Marsilio Cantagalli propone super tribus capitulis hornatus scriptis<br />

et pacibus quod fiat commissionem data opera et aperiatur tamburum.<br />

Il consigliere Guidantonio Bolognini propone super capitulis ornatus quod<br />

annullentur in totum et procuretur removeri excommunicationem.<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone super re ornatus quod magnifici domini<br />

priores vocatis civibus electis statim fieri faciant capitu<strong>la</strong> iuxta commissionem alias<br />

datam a magnifico consilio et postea ea ratificent ipso consilio ut possit se satisfacere<br />

et super id dare id quod visum fuerit expediens responsus ilustrissimo episcopo.<br />

117. 1562, maggio 9<br />

Registri<br />

Super excommunicatione ornatus mulierum removenda<br />

Magnificus dominus caput prior preposuit expositionem civium ad receptum<br />

illustrissimi et reverendissimi cardinalis Araceli qui exponentes dixerunt<br />

suam illustrissimam et reverendissimam dominationem paterne recordari quod<br />

fiat aliqua provisio super re excommunicationis ornatus mulierum super bonis<br />

emphiteoticis et super pacibus, igitur magnificum consilium deliberet quid sit<br />

agendum.


Foligno<br />

118. 1562, maggio 11<br />

Riformanze<br />

De capitulis ornatus mulierum<br />

493<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone pro bono publico quod cives electi<br />

super moderatione capitulorum hornatus mulierum accedant statim ad illustrissimum<br />

episcopum cui gratias agant iterum oratori et informent de importantia rei<br />

et quod dignetur apicere interesse publico quod aesultaret civitati si talia capitu<strong>la</strong><br />

negligerentur et quod consilium non deerit ita ordinare dicta capitu<strong>la</strong> ut etiam<br />

cum multa satisfactione mulierum ab eis possint observari.<br />

Proposta approvata con 59 voti favorevoli e 1 contrario.<br />

119. 1562, luglio 30<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone super re hornatus etc. quod dicti cives<br />

vidant an reverendissimus dominus haberet aliquod modum pro observatione sine<br />

excommunicatione et ferant.<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone super re hornatus quod hoc negotium<br />

remictatur venerabili sue illustrissime dominationis.<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone super re hornatus cum hoc quod sua<br />

illustrissima dominatio curet ut sanctissimus dominus noster concedat ut revocentur<br />

cuncte dispense et quod amplius non concedantur sed excommunicatio<br />

restet pro illis qui trasgredirent, postea vellent huiusmodi dispensas impetrare.<br />

120. 1562, luglio 30<br />

Registri<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il capo priore preposuit expositionem prefectorum ad visitandum illustrissimum<br />

cardinalem Araceli, qui dixerunt suam illustrissimam dominationem multum<br />

suadere quod tol<strong>la</strong>tur excommunicatio et censura edita a sanctissimo domino<br />

super re capitulorum ornatus mulierum et loco ipsius censure addatur aliqua<br />

alia pena temporalis cuivis metu observentur dicta capitu<strong>la</strong> facta vel facienda<br />

quod erit valde utilius civitati nostre, in qua fere omnes mulieres quolibet anno<br />

reincidunt ob inobservantiam predictam.<br />

Il consigliere Giovanni Giacomo Cardoni super expositione dictorum civium


494 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de censura amovenda a capitulis ornatus mulierum dixit quod id remictatur in<br />

omnibus et per omnia arbitrio prelibati illustrissimi et reverendissimi domini.<br />

Proposta approvata con 56 voti favorevoli e 12 contrari<br />

121. 1562, agosto 13<br />

Registri<br />

Proposta sull’ornato<br />

Il capo priore preposuit illustrissimum et reverendissimum cardinalem Araceli,<br />

episcopum nostrum dixisse quod licet magnificum consilium remiserit suae<br />

reverendissime dominationis arbitrio id quod alias eadem sua dominatio suasit<br />

de tollenda excommunicatione pontificia facta super capitulis ornatus mulierum,<br />

tamen quia ob id oportet supplicare nomine consilii ad pedes sanctissimi<br />

domini nostri igitur predictum reverendum dominum nolle in se hiusmodi arbitrium,<br />

quod remictit in eundem magnificum consilium ut c<strong>la</strong>re decernat quid<br />

sibi p<strong>la</strong>ceat.<br />

122. 1562, agosto 13<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Alessandro Pollioni propone super re<strong>la</strong>tione civium de hornatu<br />

remisit prefectis qui moderent et referant et levent excommunicationem.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni propone super re excommunicationis<br />

quod magnificum consilium consuletur quod removeatur excommunicatio<br />

et pena ut unicuique liceat facere quod libet.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone che super re<strong>la</strong>tione de hornatu et<br />

excommunicatione quod accipiatur consilium quod paterne dedit illustrissimus<br />

et reverendus cardinalis noster episcopus de removenda excommunicatione et<br />

propterea in primo consilio legantur capitu<strong>la</strong> que approbata a dicto consilio<br />

ferantur per prefectos sui illustrissimi et reverendissimi domini dicendo ei quod<br />

communitas est contenta accipere eius paternas recordationes et removeri<br />

excommunicationem sed valde optare observantiam capitulorum et quod id<br />

propter sit rogata ut una cum ipsis civibus tunc inveniant remedium per quod<br />

capitu<strong>la</strong> illesa et ad amussim perpetuo observata maneant, danda ex nunc dictis<br />

civibus ex hac causa una cum pregiatissimo reverendissimo faciendi, statuendi,<br />

mandandi, ordinandi et decretandi quid prudentie eorum videbitur ut<br />

perpetuo observentur, sicut dictum est.<br />

Proposta approvata con 51 voti favorevoli e 6 contrari.


Foligno<br />

123. 1562, agosto 20<br />

Riformanze<br />

Proposta sull’ornato<br />

495<br />

Il consigliere Cesare Merganti propone super capitulis hornatus mulierum lectis<br />

etc. censuit confirmandum etc.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni propone super re hornatus quod<br />

hadibeant consilium illustrissimi domini cardinalis.<br />

124. 1562, agosto 20<br />

Registri<br />

Capitu<strong>la</strong> ornatus mulierum<br />

Il consigliere Gentile Gentili super litteris de re ornatus mulierum dixit quod<br />

magnifici domini priores, vocatis civibus qui il<strong>la</strong> fecerunt, faciant revideri capitu<strong>la</strong><br />

et moderari providendum ne mulieribus ordinis consiliariorum aperiatur nimis<br />

manus et aliis nimis astringatur et sic revisa et moderata ex nunc approbentur<br />

cum pene que eis videbuntur adiicere loco censure.<br />

Proposta approvata con tutti i voti favorevoli.<br />

125. 1563, gennaio 18<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò super re hornatus mulierum addit quod iterum<br />

videant et revideant etc., referant ad consilium et sic vidant an sint in motu<br />

proprio adiiciendi alie pene vel minuendi et referant.<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci propone super re hornatus quod omnino<br />

removeantur verba de nominando mulieres impudicas et similiter despoliando de<br />

facto.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone super re hornatus quod addatur ut<br />

removeatur excommunicatio et non possit impetrari dispense ab Urbe.<br />

Il consigliere Feliciano Cottonei propone super ornatu quod circa motu proprio<br />

adhibeantur etiam aliqui doctores ut illum videant et referant quid eis videatur<br />

circa capitu<strong>la</strong> quod ostendantur volentibus videre et mature consideretur<br />

quid esset agendum et fiat consilium data opera.


496 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

126. 1563, gennaio 18<br />

Registri<br />

Res ornatus mulierum<br />

Il consigliere Alessandro Pollioni super re ornatus mulierum remisit prefectis.<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci aggiunge quod iterum videant et revideant<br />

capitu<strong>la</strong> et referant magnifico consilio et similiter videant an in dictis copiis esset<br />

aliquid addendum.<br />

Proposta approvata con 41 voti favorevoli e 3 contrari.<br />

127. 1563, gennaio 25<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Feliciano Cottonei propone super re capitulorum hornatus mulierum<br />

quod in motu proprio non sint verba il<strong>la</strong> quod mulieres possint vocari<br />

impudiche vel alio non honeste nomine; item quod in executione facienda contra<br />

eas personaliter quando videntur transgredire, executores adhibeant secum duos<br />

cives et in comitatu duos homines seniores.<br />

Circa capitu<strong>la</strong> videlicet, circa secundum, che non li sia licito portare intesti<br />

oro fi<strong>la</strong>to che esceda <strong>la</strong> somma di tre once, in reliquis confirmavit capitulum.<br />

Circa per<strong>la</strong>s quod non sit licitum portare per<strong>la</strong>s ut aiunt di conto.<br />

Circa drappos quod non excedat quatuor bracchia cum manicis.<br />

Capitulum cappelli: che il cappello con <strong>la</strong> fattura et con qual si sia ornamento<br />

non passi dua scudi.<br />

Capitu<strong>la</strong> prioratus.<br />

Quod concedatur: il pagonazzo di grana, <strong>la</strong> camarra non sia con il velluto se<br />

non dal<strong>la</strong> centura in su.<br />

Il cappello che non possa valer più di quello che è permesso a donne del<br />

consiglio.<br />

Non possino portare perle de alcuna sorte.<br />

Non possino portar or fi<strong>la</strong>to che passi due once per ornamento del<strong>la</strong> testa.<br />

Altro ordine etc.<br />

Drappo fi<strong>la</strong>to in pectorelle e maneche che non passi dua braccia.<br />

Super re iuvenum vestiti quod quatuor cives ex sex, palluctans in consilio,<br />

faciant capitu<strong>la</strong> et referant consilio.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super capitulis hornatus mulierum<br />

dixit quod magnifici prefecti iterum videant, revideant et moderent et legant<br />

alio consilio seu ante expresse ordini prioratus, per<strong>la</strong>s cuiuscumque generis.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone super re hornatus mulierum quod<br />

revocentur omnes licentie seu concessiones seu derogationes alias facte, addaturque<br />

hoc capitulo.


Foligno<br />

128. 1563, gennaio 25<br />

Registri<br />

Quid sit agendum super capitulis mulierum<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici propone super re capitulorum mulierum quod<br />

prefecti iterum revideant et faciant et referant consilio.<br />

Proposta approvata con 38 voti favorevoli e 17 contrari.<br />

129. 1563, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

497<br />

Il consigliere Francesco Cirocchi propone quod capitu<strong>la</strong> super hornatu confirmentur<br />

cum hoc quod ordini prioratus liceat portare ultra scutos 8 extra facturas.<br />

Inoltre super re hornatu hominum quod in hac parte prefecti gerant vices<br />

totius magnifici consilii ut faciant quicquid eis visum fuerit convenire.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super re capitulorum mulierum addit<br />

quod ordini prioratus non possit nec liceat ferre chiavacores, confirmanda capitu<strong>la</strong>.<br />

Item che portando <strong>la</strong> catena non possano portare né cuffie né trine d’oro.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini super re capitulorum mulierum dixit quod<br />

cuffie vel trine in capite ferentes non escedant valorem scutorum duorum.<br />

Item quod catena non escedat valorem scutorum sexcenti ultra facturam et<br />

non possint portari catene falze seu alterius metalli quam aurei.<br />

Prefectique possint accipere modum eis visum super penis notis pro personis<br />

o rescribere ut videbitur.<br />

Super dotibus quod prefecti ad hornatum faciant aliqua capitu<strong>la</strong> bene considerata,<br />

beneque discussa ut perpetuo observentur et referant consilio.<br />

Super capitibus ad iuvenes quod dicti prefecti melius videant, revideantque<br />

et intelligant ut quid factum sit Perusie et alibi et sic bene facta, condita et<br />

ordinata, ut perpetuo serventur, referant consilio.<br />

130. 1563, febbraio 5<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Ferdinando Varini super capitulis hornatus mulierum dixit quod<br />

capitulum priorati de catena aurei limitetur quod non excedat scutos sex ponderis.<br />

Item quod non possint ferre cuffiam vel trina excedentias valorem trium<br />

scutorum, mulieres consiliariorum et de prioratu duorum scutorum.


498 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod capitu<strong>la</strong> distinguentia gradum a gradu palluctentur separatim.<br />

Super capitulis de dotibus quod tractetur de eis in alio consilio.<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici super capitulis mulierum addit quod non<br />

liceat carnali. Super capitulis dotium remisit prefectis.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone super capitulis hornatus mulierum<br />

quod capitu<strong>la</strong> que non obtinerentur hodie separatim et singu<strong>la</strong>tim palluctentur in<br />

alio consilio.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò propone super capitu<strong>la</strong> dotium quod similiter<br />

approbentur et procuretur per domini pape expeditionem brevis.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone super capitulis hornatus quod separentur<br />

in palluctatione videlicet in tribus vicibus, videlicet ordinibus separatis.<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici aggiunge super capitulis hornatus mulierum<br />

quod in alio consilio capitu<strong>la</strong> palluctentur separatim.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò aggiunge super capitulis hornatus etc. quod<br />

fiat consilium infra quatuor dies in quo nihil aliud proponatur et palluctentur<br />

omnia capitu<strong>la</strong> et capitu<strong>la</strong> singu<strong>la</strong>tim.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super hornatu moderanda capitu<strong>la</strong><br />

de prioratu dixit quod non possint portare catenas ad collum neque catenam<br />

seu chiavacorem pro centura.<br />

Il consigliere F<strong>la</strong>vio Floriani propone super capitulis hornatus moderandis che<br />

portando o volendo portare drappo stampato non passi dua braccia.<br />

131. 1563, febbraio 6<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Bernardino Scenici propone super capitulis ornatus quod tractetur<br />

id in alio consilio in quo de aliqua alia etc., loqui non liceat.<br />

Il consigliere Alessandro Pollioni super capitulis ornatus remisit civibus prefectis,<br />

quibus sit totius consilii auctoritas, dicta capitu<strong>la</strong> de novo revidendi, emendandi,<br />

minuendi et addendi in omnibus et per omnia sicut eis visum fuerit et sic<br />

etiam faciendi circa motum proprium hac lege quod non possint prohibere catenas<br />

unius unciae auri ordini prioratus.<br />

132. 1563, febbraio 15<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Francesco Cirocchi super re ornatus mulierum censuit remictendum<br />

esse in omnibus et per omnia prefectis cum facultate emendi, minuendi, addendi


Foligno<br />

499<br />

in dictis capitulis et denique il<strong>la</strong> firmandi, sicut eis videbitur convenire et representandi<br />

in hoc totum magnificum consilium.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone super re capitulorum ornatus quod<br />

prefecti iterum vidant, revideant, minuent et addant ut videbitur et referant consilio<br />

in quo aperiatur tamburus et apodisse veniant in consilio in quo etiam nihil<br />

aliud addatur nisi hoc.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò propone pro bono publico quod mictatur ad<br />

gubernatorem ut fiant provisio ne mulieres possint se <strong>la</strong>rvari et impetretur excommunicatio<br />

a domino vicario.<br />

133. 1563, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci propone super capitulis ornatus quod remictantur<br />

sicut reformata et lecta in consilio hoc addito quod ordini prioratus<br />

concedatur catena aurea ponderis scutorum octo.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò propone super capitulis ornatus quod palluctentur<br />

singu<strong>la</strong>tim et remictantur.<br />

Il consigliere Ferdinando Varini propone super capitulis ornatus mulierum quod<br />

palluctentur in consilio separatim circa gradus addens hoc: ut nemini liceat in<br />

arredio portare broccatum.<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci propone super capitulis ornatus quod die<br />

veneris dimane fiat consilium, data opera in quo nihil aliud loquatur nisi de hoc<br />

et non dimictatur donec non fuerit conclusum.<br />

Il consigliere Giacomo Gentilucci super capitulis circa ordinem consilii confirmavit<br />

capitu<strong>la</strong> moderanda quod che del velluto si possa fare quel che le donne<br />

volessino.<br />

134. 1563, febbraio 26<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici super litteris illustrissimi cardinalis Araceli<br />

de ornatu mulierum dixit quod omnia capitu<strong>la</strong> palluctentur singu<strong>la</strong>tim ut que<br />

consilio videbuntur esse approbandum, il<strong>la</strong> approbentur.<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni propone super capitulis ornatus<br />

quod capitu<strong>la</strong> approbentur prout iacent et facta sunt ac lecta ultimo in consilio


500 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

hoc dentur quod non liceat mulieribus de prioratu ferre catenam, cuffiam et<br />

trinas auri nec catenam nec chiavacorem pro centura.<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone super re capitulorum ornatus quod<br />

cives prefecti iterum videant, liment et firment et remictent illustrissimo cardinali<br />

confirmandum etiam circa motum proprium sicut eis videbitur.<br />

Il consigliere Vincenzo Dominici propone super re ornatus quod palluctentur<br />

omnia capitu<strong>la</strong> singu<strong>la</strong>tim et approbata mictantur confirmandum.<br />

Il consigliere Giulio Gerardi propone quod paluctentur in consilio separatim<br />

omnia capitu<strong>la</strong> circa gradum quemlibet videlicet de perle capitu<strong>la</strong>, ordinis consiliariorum,<br />

ordinis prioratus et alterius ordinis ut que in genere fuerint obtenta et<br />

confirmata, il<strong>la</strong> sic remectantur que autem in genere non fuerint obtenta palluctentur<br />

separatim.<br />

Item quod prefecti nihil addendum vel minuendum possint dec<strong>la</strong>rare dicta<br />

capitu<strong>la</strong> ubi eis videbitur ad maiorem intelligentiam.<br />

135. 1563, febbraio 27<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Alessandro Pollione propone super capitulis ornatus quod confidetur<br />

prout alias in cives qui ea fecerunt dando eis amp<strong>la</strong>m totius magnifici<br />

consilii auctoritatem, hoc addito quod mulieribus prioratus liceat ferre catenam<br />

auream unius unciae.<br />

Il consigliere Piernico<strong>la</strong> Barnabò propone super capitulis etc. quod palluctentur<br />

capitu<strong>la</strong> in tribus vicibus sicut distinta sunt in tribus gradis.<br />

Addit capitulo prioratus quod liceat ferre catenam auream valoris scutorum<br />

octo, chiavacorem non aureatum sex unciarum.<br />

136. 1563, marzo 9<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Il consigliere Guidantonio Bolognini propone super capitulis ornatus quod<br />

prefecti iterum revedant dona in consilio et palluctentur.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone pro bono publico quod aperiatur<br />

tamburus et legantur in consilio apodisse loquentes de hornatu mulierum.<br />

Il consigliere Francesco Cirocchi propone super re ornatus mulierum quod prefecti<br />

unacum magnifico magistratu et tribus civibus de quolibet corterio debeant<br />

revidere dicta capitu<strong>la</strong> et il<strong>la</strong> minuere, addere et firmare prout eorum prudente


Foligno<br />

iudicio videbitur et quicquid ipso fecerint habeatur ac si esset factum in consilio<br />

et remictantur illustrissimo.<br />

137. 1563, marzo 15<br />

Riformanze<br />

Tenor apodisse obtente super ornatu<br />

501<br />

Magnifici illustrissimi non farò cerimonie, dico che li capitoli del’ornamento<br />

delle donne vadino inanti che così vuole <strong>la</strong> conscientia et per l’onore del magnifico<br />

conseglio et per dimostrare al reverendissimo Araceli il buon governo de<br />

sua cittadini et ci habbia per tali et acciò ognuno nel<strong>la</strong> Pasqua si possa communicare<br />

et voglio si pallocti capitulo per capitulo come sta qui disotto notato.<br />

In prima li capituli de consiglieri et descendenti da essi si palloctino come stanno<br />

con qualche giusta moderatione come parerà alli magnifici prefetti in ciò facti.<br />

Et tanto dico anco de quelli che non sono del conseglio et né de priorato.<br />

Di quelli sonno del’ordine del priorato mi riporto alli deputati con questa<br />

conditione che non possano portare niuna sorte de zimarre né cuffie d’oro né<br />

trine d’oro né zane d’oro in testa né catene ma solo tre oncie di perle, nel resto<br />

mi rimetto alli detti deputati.<br />

Pro ornatu mulierum<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli super re ornatus mulierum et apodissis a<br />

tamburo eductis dixit quod palluctetur prima apodissa et fiat ac exequatur iuxta<br />

ipsius apodisse tenorem.<br />

Proposta approvata con 38 voti favorevoli e 7 contrari.<br />

Pena pro ornatu mulierum<br />

Il consigliere Giovanni Battista Scarmiglioni super apodissa secunda de penis<br />

in motu proprio confirmans motum proprium dixit quod procuratur expeditio<br />

prout in copia dicti motus proprii.<br />

Proposta approvata con 36 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

138. 1563, aprile 15<br />

Riformanze<br />

Capitoli delle donne stampare<br />

Magnifici signori, son di parere che subbito che saranno venuti da Roma<br />

confirmati li capituli del hornato delle donne si faccino stampare et li magnifici<br />

signori priori ne faccino stare sempre una copia al<strong>la</strong> porta di Santo Felitiano<br />

come si fa a Perugia, acciò che ognuno ne possi haver notitia et se ne mandi


502 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

qualcuno per il contado perché ogni persona possa sapere quel che ha da fare<br />

et non dica che io non lo sapea.<br />

Proposta approvata con 60 voti favorevoli e 3 contrari.<br />

139. 1563, maggio 18<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Pio IV sopra il vestire delle donne di qualunque grado nel<strong>la</strong><br />

città di Foligno<br />

Pius papa IIII. Ad perpetuam rei memoriam. Romanus pontifex quem rector<br />

ille celestis vicarium sibi constituit in terris licet de cunctorum fidelium statu<br />

prospere dirigendo frequenter cogitet erga tamen illos vigi<strong>la</strong>ntius adhibet studium,<br />

quos sub suo Sancteque Romanae Ecclesiae gubernaculo videt in spiritualibus<br />

et temporalibus esse constitutos et quae pro publicis privatisque illorum<br />

utilitate atque decore prudenter ordinata cognoscit, ut firmiori gradu subsistant<br />

et accuratius observentur libenter non solum approbare sed etiam innovare consuevit.<br />

Sane dilecti filii communitas et homines civitatis nostrae Fulginatensis nobis<br />

nuper exponi fecerunt quod diebus praeteritis ipsi considerantes quod licet alias<br />

pluries pro communi eiusdem civitatis et illius inco<strong>la</strong>rum utilitate fecissent diversa<br />

statuta et ordinationes ad moderandum superfluitatem, luxumque et vanitatem<br />

vestitus et ornatus civium comitatensium et aliorum utriusque sexus civitatis praedicte<br />

eiusque comitatus inco<strong>la</strong>rum in immensum sumptusque intollerabiles procedentium<br />

statutaque et ordinationes huiusmodi etiam per felicis recordationis<br />

Iulium papam tertium praedecessorem nostrum etiam cum comminatione et fulminatione<br />

excommunicationis <strong>la</strong>te sententiae per quemlibet contravenientem eo<br />

ipso incurrende et a qua contravenientes ipsi non nisi a Romano pontifice preterquam<br />

in mortis articulo absolvi possent confirmari obtinuissent. Nihilominus cum<br />

alie pene temporales adiecte non essent statuta et ordinationes huiusmodi non<br />

observabantur et contrafacientes sententiam excommunicationis praedictam quodammodo<br />

spernendo incurrebant in animarum suarum praeiudicium ipsiusque<br />

excommunicationis et simul apostolicae auctoritatis vilipendium. Volentes igitur<br />

hortatu et suasu dilecti filii nostri Clementis tituli Sanctae Mariae de Araceli<br />

presbiteri cardinalis qui etiam ecclesiae Fulginatensis ex dispensatione apostolica<br />

preest, animarumque praedictarum saluti simul et ipsorum civitatis ac comitatus<br />

civiumque comitatensium et inco<strong>la</strong>rum praedictorum utilitati et ne amplius censure<br />

praedicte contemni viderentur providere habita etiam super his inter se<br />

matura deliberatione in publico et generali eorum consilio unanimiter circa praedicta<br />

quasdam in his et circa ea ordinationes et prohibitiones moderationesque<br />

et reformationes unanimiter ediderunt prout in publico instrumento desuper vulgari<br />

sermone confecto cuius tenorem quoad ordinationes, prohibitiones, moderationes<br />

et reformationes in eo contentas de verbo ad verbum presentibus inseri


Foligno<br />

503<br />

mandavimus plenius dicitur contineri. Qua re pro parte communitatis praedictorum<br />

nobis fuit humiliter supplicatum quatenus ordinationes, prohibitiones, moderationes<br />

et reformationes predictas pro firmiori il<strong>la</strong>rum subsistentia confirmationis<br />

apostolicae subsidio roborare aliasque in praemissis opportune providere de<br />

benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui civitatis praedicte non solum<br />

publicum sed etiam singulorum civium comitatensium et inco<strong>la</strong>rum privatum<br />

decorem, honestatem et commodum ut par est sincero desideramus affectu omnesque<br />

et singu<strong>la</strong>s utriusque sexus personas quae propter contraventionem prefatam<br />

excommunicationis sententiam in litteris Iulii praedecessoris huiusmodi ut<br />

prefertur <strong>la</strong>tam sive comminatam incurrerunt etiam si in illo per annum et ultra<br />

insorduerint et interea a sacrorum interessentia et communione non abstinuerint<br />

ab excommunicationis sententia et irregu<strong>la</strong>ritatem per eos propterea forsan contracta;<br />

et quibuscunque penis per eos praemissorum occasione incursis in utroque<br />

foro plenarie absolventes et liberantes huiusmodi supplicationibus inclinati<br />

easdem infrascriptas ordinationes, prohibitiones, moderationes et reformationes<br />

omniaque et singu<strong>la</strong> alia in illis contenta, etiam eisdem modo et forma quibus in<br />

documentis praefatis descripta sunt et inde secuta quecumque apostolica auctoritate<br />

ex certa scientia confirmamus et approbamus ac illis perpetuae et invio<strong>la</strong>bilis<br />

firmitatis robur adiicimus omnesque et singulos iuris et facti defectus si qui<br />

forsan intervenerint in eisdem supplemus; et nihilominus potiori pro caute<strong>la</strong> eadem<br />

omnia et singu<strong>la</strong> eisdem modo et forma quibus per communitatem et consilium<br />

praedictos ordinata, statuta, prohibita, moderata et reformata fuerunt de<br />

novo de apostolicae potestatis plenitudine moderamus, ordinamus, statuimus, inhibemus,<br />

decernimus atque mandamus ac il<strong>la</strong> perpetuo valida ac efficacia fore suosque<br />

plenarios et integros effectus sortiri et ab omnibus et singulis cuiuscumque<br />

fuerint qualitatis, gradus, conditionis vel excellentiae sub penis infrascriptis invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari debere omnesque et singulos quos concernunt ad integram<br />

illorum observationem etiam sub eisdem penis aliisque iuris et facti remediis<br />

quacumque appel<strong>la</strong>tione cessante cogi et compelli posse et quoniam multi sunt<br />

quos magis penarum metus quam amor boni cogit ad legum observantiam. Nos<br />

ipsas ordinationes, prohibitiones, moderationes et reformationes ac statuta et capitu<strong>la</strong><br />

omnino observari cupientes occasionem tamen spernendi sententiam excommunicationis<br />

et censuras ecclesiasticas, deinceps ex eis prestari nolentes presentium<br />

tenore statuimus et ordinamus quod solummodo ornatus, vestitus et indumenta<br />

in dictis capitulis permissa de cetero in civitate et comitatu praedictis<br />

licita et honesta atque pudicis et honestis mulieribus convenientia sint. Il<strong>la</strong> vero<br />

quae in eisdem capitulis prohibita sunt censeantur esse et sint ornatus, vestitus<br />

et indumenta illicita et inhonesta ac inhonestis et impudicis mulieribus convenientia;<br />

et quod propterea quecumque mulieres invenientur aliquibus ex rebus<br />

prohibitis huiusmodi indute, vestite seu ornate, si contingat eas per aliquem ignominioso<br />

aliquo nomine impudicis et inhonestis conveniente appel<strong>la</strong>ri non possint<br />

iniuriarum agere vel conqueri, sed id ipsis appel<strong>la</strong>ntibus impune liceat. Et nihilominus<br />

etiam liceat quibuscunque executoribus ipsas mulieres ubicumque cum<br />

talibus rebus prohibitis indutas seu ornatas, etiam in p<strong>la</strong>teis et viis publicis re-


504 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pertas rebus prohibitis praedictis defacto spoliare et insuper quelibet mulier quae<br />

etiam post factum probabitur ipsis capitulis aut alicui eorum contravenisse ultra<br />

amissionem rerum praedictarum pro qualibet vice incurrat penam triginta scutorum<br />

auri applicandorum fabricae ecclesiae cathedralis Fulginee aut alterius ecclesiae<br />

seu loci pii arbitrio ipsius episcopi secundum quam proportionem, volumus<br />

etiam dividi res prohibitas quas ipsis mulieribus ut prefertur auferri continget,<br />

quae triginta scuta volumus posse per executorem auferri, non solum de ipsarum<br />

mulierum sed etiam de maritorum il<strong>la</strong>rum quae in parentum vel fratrum domibus<br />

tunc habitabunt seu manebunt bonis. Et quod gubernator pro tempore dicte<br />

civitatis tam ex suo officio quam ex mandato episcopi pro tempore sive eius<br />

generalis in spiritualibus vicarii priorisque dicte maioris ecclesie et ad cuiuscumque<br />

de populo tanquam in causa publica requisitionem seu simplicem denunciationem<br />

omni mora postposita sub excommunicationis ipso facto per eum incurrende<br />

et indignationis nostrae pena debeat probationes super premissis recipere<br />

il<strong>la</strong>sque secretas tenere et executionem praedictam committere et irremissibiliter<br />

fieri facere, neque premissis vel eorum aliquibus per dilectos filios modernos<br />

et pro tempore existentes Sanctae Romanae Ecclesiae camerarios aut maiores<br />

provinciarios seu provinciae Umbriae aut civitatis praedicte legatos, vicelegatos,<br />

gubernatores aut Camerae apostolicae praesidentes et clericos vel alios superiores<br />

quovis quesito colore vel ingenio derogari vel alias in aliquo praeiudicari aut<br />

super illis dispensari posse. Et quascumque derogationes, dispensationes aliasve<br />

gratias et dispositiones siquae in contrarium a legatis et aliis praedictis ac etiam<br />

a nobis vel successoribus nostris, nisi per specialem signaturam nostram et parte<br />

citata emanaverint nul<strong>la</strong>s et invalidas nulliusque roboris vel momenti fore nec<br />

cuipiam adversus praemissa suffragari. Et sic per quoscunque iudices et commissarios<br />

quavis auctoritate fungentes sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi<br />

et interpretandi facultate et auctoritate iudicari et diffiniri debere ac quicquid<br />

secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter attemptari<br />

contigerit irritum et inane. Decernimus quo circa venerabili fratri episcopo<br />

Muranensi curiae causarum Camerae apostolicae nunc et pro tempore existenti<br />

generali uditori et dilectis filiis priori ecclesiae Fulginatensis ac vicario venerabilis<br />

fratris episcopi Fulginatensis in spiritualibus generali per presentes committimus<br />

et mandamus quatenus ipsi vel duo aut unus eorum per se vel alium<br />

seu alios presentes litteras et in eis contenta quecumque ubi et quando opus<br />

fuerit ac quoties pro parte communitatis et hominum praedictorum fuerint requisiti<br />

solemniter publicantes eisque in praemissis efficacis defensionis praesidio assistentes<br />

faciant auctoritate nostra eos ordinationibus, prohibitionibus, moderationibus,<br />

reformationibus, statutis et decretis aliisque praedictis pacifice frui et gaudere,<br />

non permittentes eos desuper per quoscunque quavis auctoritate fungentes<br />

quomodolibet indebite molestari. Contradictores quoslibet ac inobedientes et rebelles<br />

per censuras et penas tam ecclesiaticas quam pecuniarias aliaque iuris opportuna<br />

remedia appel<strong>la</strong>tione postposita compescendo necnon legitimis super his<br />

habendis servatis processibus censuras et penas praedictas etiam iteratis vicibus<br />

aggravando et auxilium brachii secu<strong>la</strong>ris si opus fuerit invocando, non obstanti-


Foligno<br />

505<br />

bus similis memorie Bonifacii pape VIII etiam praedecessoris nostri de una et<br />

concilii generalis de duabus dietis. Dummodo quis auctoritate presentium ultra<br />

tres dietas ad iudicium non extrahatur ac quibusvis constitutionibus et ordinationibus<br />

apostolicis ac etiam iuramento confirmatione apostolica vel quavis firmitate<br />

alia roboratis statutis et consuetudinibus, privilegiis quoque indultis facultatibus<br />

et litteris apostolicis, legatis, vicelegatis, gubernatoribus civitatis praedicte aliisque<br />

quibusvis personis sub quibuscumque tenoribus et formis ac cum quibusvis etiam<br />

derogatoriarum derogatoriis aliisque efficacioribus et insolitis c<strong>la</strong>usulis irritantibusque<br />

et aliis decretis quomodolibet etiam pluries concessis, confirmatis et innovatis<br />

quibus omnibus veriores illorum tenores ac si de verbo ad verbum insererentur<br />

presentibus pro expressis habentes illis alias in suo robore permansuris ac<br />

vice duntaxat specialiter et expresso derogamus contrariis quibuscumque, aut si<br />

aliquibus communiter vel divisim ab eadem sit sede indultum quod interdici,<br />

suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas non facientes<br />

plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem,<br />

tenor vero reformationis, prohibitionum, moderationum et ordinationum predictarum<br />

talis est.<br />

In primo si ordina che a donne descendente da padre o avo per retta linea<br />

masculina et di vero et legitimo matrimonio del ordine del conseglio di Cento di<br />

detta città o maritate a persone del detto ordine o descendente da padre o avo<br />

de dicto ordine per dicta linea et di detto matrimonio pur che tali descendenti<br />

non degenerino dandosi a dishonesta vita o ponendosi a qualche vile exercitio o<br />

tale donne non siano maritate a persone che non sieno del ordine del priorato o<br />

maritate a dottore di legge o medicina o a cavalieri nati di vero et legitimo<br />

matrimonio non sia lecito portare veste o zimarre o sbernie di alcuna sorte di<br />

drappo di seta né alcuna sorte di veste, zimarre o sbernie etiam di panno con<br />

peli de alcuna sorte ecetto colletti et pellicioni coperti per bisogno et manuntentione<br />

del<strong>la</strong> sua persona, nemeno portare giogelli, pendenti o anelli alle orecchie<br />

o in altra parte del<strong>la</strong> testa né sorte alcuna di brochato, de oro o de argento o<br />

misto. Non gli sia lecito a veste o zimarre havere stragini longhi de attaccare ma<br />

siano tonde honestamente però né possino trinciare veste o zimarre in alcuno<br />

modo eccetto le maniche. Non li sia lecito portare richami di sorte alcuna ad<br />

alcuna di loro veste, zimarre o sbernie. Non li sia lecito portare o havere in<br />

alcuna de dette loro veste più di quattro braccia di drappo di seta, il qual<br />

drappo habbia però da servire per ornamento di dette veste, dichiarando che<br />

portando adosso più de una veste tutto il drappo di esse veste, in uno computato,<br />

non debbia passare <strong>la</strong> quantità de cinque braccia e che non sia né rechamato<br />

né stampato o intagliato in modo alcuno. Non gli sia lecito portare berrette de<br />

alcuna sorte. Non gli sia lecito portare chiavacori o cintura che passino una libra<br />

de argento o puro o misto, né chiavacori o cinture de oro o finto de alcuna<br />

sorte. Non li sia lecito portare colletti de oro o de argento o misto né corone<br />

de oro o de perle o de altre pietre preciose, vere o finte, de alcuna sorte,<br />

eccetto li paternostri di ore, quali paternostri possino essere de oro o de argento,<br />

come a lor parerà, né portare ventagli né zibellini o simili. Non gli sia lecito


506 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

portare perle di conto né perle commune che passino tre oncie. non gli sia<br />

lecito portare più de una cathena o cannava de oro, di peso de scudi quindici<br />

de oro et portando l’una non possi portare l’altra. Non li sia lecito portare<br />

capello con alcuna cosa de oro o de argento o misto, <strong>la</strong> quale cosa passi il<br />

valore de un scudo de oro et che serva per cingere il capello per cordone o in<br />

loco di cordone, ne si possa il cappello imbottire o richamare con alcuna cosa<br />

de oro o de argento o misto, nemeno si possa imbottire o richamare con alcuna<br />

sorte di seta. non li sia lecito portare in testa né cuffie né trine o zane de oro o<br />

de argento o misto, che eccedano il valore de quattro scudi, dechiarando che<br />

quando si porta <strong>la</strong> cuffia non si possano portare le trine o le zane et e contra.<br />

Non li sia lecito portare più de quattro anelli né scarpe o pianelle con alcun<br />

fregio o zane d’oro o d’argento o misto, né parannanti con alcun fregio d’oro,<br />

d’argento o misto, dechiarando che nelli busti et maniche delle veste vi si possa<br />

portare stampato un braccio e mezo de velluto delle cinque braccie permesse<br />

come di sopra, de modo che non ecceda mai in tutto <strong>la</strong> quantità di dette braccia<br />

cinque permesse come dissopra, occorrendo che alcuna donna di qualsivoglia<br />

ordine o grado forsa maritata a persona forestiera di qual si sia grado, ordine,<br />

conditione o preeminentia se intenda essere et sia compresa nelli sopra et infrascripti<br />

capitoli et prohibitione respectivamente mentre tornarà a stare a Foligno<br />

o suo contado per qualsivoglia tempo, dechiarando che nelli sopradetti et sequenti<br />

capitoli non si comprendano mammole o zitelle non maritate minore de<br />

dieci anni del ordine del priorato.<br />

Alle donne non descendente da persona o non maritate del ordine del conseglio<br />

de ditta città o altre delle sopradette persone ma descendente o maritate a<br />

persone o da persone del ordine del priorato, oltra le sopradette cose prohibite<br />

alle donne sopradette, non gli sia lecito portare in nessuna sorte de lor veste<br />

panno di scar<strong>la</strong>to o rosato né pagonazi di grana o de cremesino né ciambellotti<br />

con le onde o rascia di grana o de cremesino. Non gli sia lecito portare zimarre<br />

de nessuna sorte né cuffie de oro né trine d’oro né zane de oro in testa. non gli<br />

sia lecito portare cathene d’oro o finte de alcuna sorte. Non gli sia lecito portare<br />

più di tre oncie de perle commune. Non gli sia lecito portare scarpe o pianelle<br />

di drappo de seta di qualsivogli sorte, cremesino né pianelle né scarpe de nessuna<br />

sorte con richami o trine d’oro o de argento o misto. Non gli sia lecito<br />

portare in alcuna lor veste drappo de seta che ecceda tre braccia et portando<br />

più de una veste tutto il drappo di esse veste in uno computato non possa<br />

passare <strong>la</strong> quantità di dette tre braccia né gli sia lecito portare più de tre anelli.<br />

Non gli sia lecito portare chiavacore o cintura de argento che passi il peso de<br />

octo oncie. Non gli sia lecito portare capello di velluto cremesino o di grana né<br />

de altra sorte di seta, di grana né portare cordone de oro, de argento o misto<br />

né capello imbottito o richamato con alcuna sorte di seta o de altra cosa.<br />

Del altro ordine et delle contadine: alle donne non descendente o non maritate<br />

da persone o a persone del ordine del priorato oltra alle cose prohibite<br />

come de sopra non sia lecito portare alcuna sorte di panno, di grana né sorte<br />

alcuna de ciambellotti etiam senza onde. Non gli sia lecito portare alcuna sorte


Foligno<br />

507<br />

di perle. Non gli sia lecito portare capelli de alcuna sorte di seta, eccetto in quel<br />

punto che vanno a marito. Non gli sia lecito portare alcuna sorte de oro puro o<br />

misto o finto, eccetto tre anelli de argento e uno de oro. Non gli sia lecito<br />

portare alcuna sorte de cinture de oro, de argento o finto, eccetto quelle longhe<br />

con il velluto e copette de argento al<strong>la</strong> antica. non gli sia lecito portare alcuna<br />

sorte di drappo di seta, eccetto in maniche, pettorelle et al<strong>la</strong>cciature, purché non<br />

passi in tutto detto drappo braccia due. Non gli sia lecito portare pianelle né<br />

scarpe de alcuna sorte di drappo né al<strong>la</strong>cciature de argento che passi il peso de<br />

tre oncie.<br />

Del donare: nessuna persona tanto huomo quanto donna di detta città, suo<br />

contado et distretto possa donare a suoi generi, saii, gipponi né veste alcune de<br />

drappo di seta o di panno di <strong>la</strong>na né drappo né panno di alcuna sorte per<br />

farsene dette veste. Non possa donare camisce con alcuno fregio o richamo de<br />

oro o de argento o misto. Non gli sia lecito a nessuna persona donare a spose<br />

novelle o quando vanno a marito o quando si sposano, eccetto quelli che habitassero<br />

in una medesima casa e fratelli, zei, nepoti e cognati carnali tanto maschi<br />

quanto femine. Non sia lecito visitare donne di parto oltra tre domeniche continue.<br />

In fede de che re. Datum in Foligno, li XXVIII de marzo MDLXIII. Iosephus<br />

de Hieronymis. Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die<br />

XVIII maii MDLXIII, pontificatus nostri anno quarto.<br />

F. de Torres<br />

140. 1563, luglio 8<br />

Riformanze<br />

Capitoli da farsi sopra il vestir degl’huomini<br />

Magnifici signori, considerando alle volte in me medesmo a che sia venuto<br />

il vestire de nostri giovani, tanto contrario al vestire antico, che quasi vuole un<br />

mascio per fare un par di calze et quel che è peggio alle volte qualche giovine<br />

che non ha che possa dire: questa è mia casa, spende si in grosso che mi fa<br />

forse fare giuditio temerario, pensando donde et come habbia potuto fare per<br />

far quei panni che porta, nel<strong>la</strong> quale opinione mi credo che vostre signorie alle<br />

volte trascorrino ancor loro. Però son di parere che per ogni modo ci si proveda<br />

et che si habbia da limitare quanto si possa spendere in calze, giuppone,<br />

cappe, saii et altri panni da huomini et limitare quanto si paghi per sorte di<br />

<strong>la</strong>vori che alle volte, quando sento dimandare quindici et venti pauli per fattura<br />

d’un <strong>la</strong>voro, resto stupito. Mi potrebbe forse qualcun dire: non tocca a me,<br />

chi vuol far faccia, cosa fuor d’ogni affection paterna a mio poco giuditio, anzi<br />

mi pare che li buoni patri sempre debbino cercare che li suoi figliuoli faccino<br />

cosa lodevole, come ha fatto sempre questo magnifico consiglio. Ci sarà molto<br />

da dire sopra tal materia, forse non meno importante che l’ornato delle donne


508 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

che per brevità <strong>la</strong>sso, <strong>la</strong>ssando che lo consediri <strong>la</strong> solita prudentia di vostre<br />

signorie et acciò tal negotio habbia vivo effetto, cedo per questa <strong>la</strong> cura et<br />

rimetto al<strong>la</strong> prudentia del magnifico Numero, il qual faccia sopra di ciò quelli<br />

capitoli che li parerà con quelle provisione che giudicarà necessarie et con<br />

questo farò fine.<br />

Proposta approvata con 61 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

141. 1563, luglio 18<br />

Breve apostolico<br />

Bando del 1563 sopra l’ornato delle donne<br />

Ancorché <strong>la</strong> città di Foligno per levar via le superflue et inmoderate<br />

spese et le pompe del troppo curioso vestire che oltre il consueto si faceva<br />

dalle donne di essa città, suo contado et habitanti in esse, havesse provisto<br />

con alcuni capitoli che sopra ciò furon fatte molti anni sono, con matura<br />

consideratione, nondimeno perché molte parti di detti capitoli per <strong>la</strong> sinistra<br />

interpretatione degl’huomini erano male intesi et parevano causar dubio et<br />

dificultà in molte cose, forse con preiudicio del’osservanza di essi, a fine che<br />

si rimova ogni dubio et si proveda di nuovo con ordini chiari et opportuni<br />

quanto bisogna, per imporre un freno sicuro et stabile a queste dannose e di<br />

mal’esempio superfluità, ha finalmente rinovati, fatti et riformati maturamente<br />

li detti capitoli nel modo che si vede appresso di mano del suo cancelliero,<br />

quali si havranno da osservare invio<strong>la</strong>bilmente per l’avvenire da ciascuno,<br />

sotto le pene che si contengono nel presente motu proprio concessosi da<br />

nostro signore per l’osservanza di essi capitoli, il tenore de quali siegue nel<br />

modo infrascritto, cioè le pene che si contengono nel motu proprio di Sua<br />

Santità sono queste: tutti gli ornamenti et vesti che si contengono nelli detti<br />

capituli Sua Santità vuole che per l’advenire siano convenienti a donne pudiche,<br />

honeste et honorate, et quelli ornamenti et vesti che sono prohibite in<br />

detti capitoli sieno et essere si intendino ornamenti et vesti inliciti et inhonesti<br />

et convinienti a donne impudiche et inhoneste et che però tutte le donne<br />

che saranno trovate vestite e ornate d’alcuna cosa prohibita in detti capitoli<br />

se occorrerà quelle esser chiamate da qualsivoglia persona con alcun nome<br />

ingiominioso conveniente a donne impudiche et inhoneste non possino dolersi<br />

et appel<strong>la</strong>rsilo ad iniuria ma a tali che con si ingiominiosi nomi le chiamassero<br />

sia lecito ciò fare senz’alcuna pena, et nientedimeno sia lecito ancora<br />

a ciascheduno essecutore per le piazze, per le vie publiche et in ogni<br />

luogo dove trovassino alcuna donna vestita o ornata di dette cose prohibite<br />

levargli et spogliargli de fatto et inoltre ciascheduna donna che etiam dopo il<br />

fatto si provasse essere contravenuta alli detti capitoli o alcuni d’essi oltre <strong>la</strong><br />

perdita di quelle cose prohibite incorra in pena di trenta scudi d’oro di


Foligno<br />

509<br />

applicarsi al<strong>la</strong> fabrica del<strong>la</strong> chiesa cadredale o d’altra chiesa o loco pio ad<br />

arbitrio del reverendissimo vescovo secondo <strong>la</strong> qual proportione si dividino<br />

ancora le cose che come è detto alle prefate donne si togliessino ciascheduna<br />

volta, li quali trenta scudi si possino per l’essecutore togliere non so<strong>la</strong>mente<br />

delli bieni 33 d’esse donne ma delli loro mariti o delli parenti o fratelli nelle<br />

case delli quali habitaranno o veramente allora staranno et che il signor governatore<br />

che sarà per i tempi tanto per suo offitio quanto per commandamento<br />

del reverendissimo vescovo o veramente del suo reverendo vicario <strong>generale</strong><br />

o reverendo priore del<strong>la</strong> detta chiesa e ad ogni semplice riquisitione<br />

di ciascheduno del popolo come in causa publica senza alcuna tardanza sotto<br />

pena di scommunicatione et indignatione di Sua Beatitudine debbia ricevere<br />

le prove, tenerle segrete, commettere l’essecutione et inremissibilmente<br />

far<strong>la</strong> esseguire, volendo Sua Santità che né dall’illustrissimi legati e reverendissimi<br />

vicelegati ne governatori del<strong>la</strong> provincia, né da li presidenti o chirici<br />

del<strong>la</strong> Camera apostolica, camerlenghi o maiori penetenzieri del<strong>la</strong> Santa Romana<br />

Chiesa o da altri offitiali si possa a detti capitoli in alcuna parte dirogare<br />

o dispensare.<br />

Sua Santità si è bene contentata ad intercessione dell’illustrissimo cardinale<br />

Araceli a nostri preghi rivocare <strong>la</strong> scommonicatione che era negl’altri capitoli<br />

como ha levata via assolvendo ogniuno che fuse caduto in detta censura,<br />

in luogo del<strong>la</strong> quale ha ordinate le soprascritte pene, il che tutto si notifica<br />

con il presente bando acciò che tutte le donne per tutto il giorno di domenica<br />

prossima si provedano per l’osservanza di detti capitoli, li quali in questo<br />

mentre si faranno stampare e si attaccaranno per li luoghi publici et il lunedì<br />

prossimo si cominciarà a far diligente inquisitione contra tutte quelle che havessero<br />

ardire di trasgredere le leggi di sua Beatitudine al<strong>la</strong> quale si prega per<br />

fine lunga et filice vita. Dato in Foligno, li 18 di luglio 1563. Dicta, publicata<br />

per tubicinum.<br />

142. 1564, aprile 14<br />

Riformanze<br />

Super apodissa de mulieribus<br />

Il consigliere Giovanni Giacomo Cardoni propone super apodissa de mulieribus<br />

quod non accedant in nundinis quod prefecti qui fecerunt capitu<strong>la</strong> ornatus<br />

habeant auctoritatem ordinandi, statuendi, mandandi et exequendi omne id<br />

33 proprii delle proprie case d’esse donne ma delle case delli mariti depennato.


510 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

quod eorum prudentie videbitur convenire ita ut exequatur in eis et tenor<br />

apodissae.<br />

143. 1565, novembre 8<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone pro bono publico quod magnifici<br />

domini priores instant apud illustrissimum dominum episcopum vel reverendum<br />

vicarium vel reverendum priorem Sancti Felitiani ut ad bonum effectum, videlicet<br />

ad tollendam confussionem concursus iuvenum et multitudinem hominum, sponsalitia<br />

fiant domi et modo et forma quibus fiunt in Urbe et referatur in consilio.<br />

Proposta approvata con 41 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

144. 1565, dicembre 13<br />

Polizze<br />

Vestir delle donne e doti<br />

Magnifici signori, havete pur visto quel che ha causato il levare che si fece<br />

del<strong>la</strong> scommonica che era sopra l’ordine del vestire et volesse Iddio che non si<br />

trasferisse piu oltre questo male. Ma mi dubito che andarà tanto inanzi, che<br />

per questo et per conto ancora delle eccessive doti che si danno che guai a<br />

noi et a nostri figliuoli, li quali havranno causa se non d’altro almeno di maledisci<br />

l’anime che gli <strong>la</strong>sciamo così cattiva e pestifera usanza. O, quanto a me<br />

ancorché non habbia né sorelle né figliuole da maritare, né tampoco spesa<br />

d’havesse, mi preme questo inconveniene, vorrei non dimeno provederci et pregare<br />

anche tutti con quel<strong>la</strong> maggiore efficacia ch’io so et posso che fussero<br />

tutti del’animo mio, et perciò vorrei che li magnifici signori et Nove fra dui dì<br />

al piu longo faccino un consiglio apposta nel quale non si ragioni d’altro che<br />

di dare rimedio a questo. Et sopra a tutto, acciò piu facilmente si possi discutere<br />

voglio che in detto consiglio vi si portino li capitoli che ultimamente furono<br />

fatti da quelli cittadini, dalli quali essi cittadini priori et Nove voglio che<br />

siano visti et revisti et che si possino aggiungnere et levare secondo che a loro<br />

giudicio parera et secondo ancora che sopra ciò ci sarà detto dall’attengarzi et<br />

fino voglio che ogniuno ci possi dire il parere suo acciò pui facilmente vi si<br />

dia il rimedio. Passalme che sarà una delle più importanti cose che si possi<br />

fare a benefitio publico et ita fuit obtentum per suffragia quadraginta fovorabilia,<br />

tresdecim contrariis non obstantibus.


Foligno<br />

145. 1566, settembre 2<br />

Riformanze<br />

Proposta sugli indumenti<br />

511<br />

Il consigliere Gioacchino Morselli propone super apodissa de indumentis etc.<br />

quod mandetur executioni apodissa iam obtenta et de ordinationibus faciendis tam<br />

circa indumenta quam dotes, impetretur motus proprius confirmatorius eo modo<br />

quod videbitur magnificis dominis prioribus et Novemviribus ac prefectis etc.<br />

146. 1566, novembre 7<br />

Riformanze<br />

Proposta sull’ornato<br />

Polizza: Magnifici signori, se non remediate alle cose del vestire delle donne<br />

passarà male in Foligno, nissuno ha da farsi apparire signore, basta ognuno me<br />

intenda. Zimarre e veste di drappo, giogelli in testa, trine d’oro per le veste, per li<br />

busti et infinite altre gioie, Dio gli perdoni a chi fo causa che se guastassero li<br />

capitoli del ornato, si pensò di far bene e sarà causa del<strong>la</strong> rovina nostra, mi pariria<br />

che adesso che havemo un santo papa li magnifici signori priori et Nove con li<br />

cittadini da elegersi da lor signori o eletti vedessero gl’ultimi capitoli et li rasettassero<br />

in modo che ci potesse stare ognuno, reservando il pagonazo al’ordine del consiglio<br />

et concedendo al priorato l’altre cose in quel meglior modo che giudicaranno esser<br />

conveniente e degno di persone di prudentia et di consiglio, et che sopra tutto se<br />

riconoscano li gradi, ma che ci possa stare anchora il populo et che non restringhino<br />

tanto che se mozzino, ma che l’honestà stia bene per ognuno et non si <strong>la</strong>scino<br />

vincere dal<strong>la</strong> passione, acciò che li decreti habbino perpetua fermezza, et il tutto<br />

fatto circumspettamente lo referiscano subbito in un consiglio da farsi aposta, si<br />

mandino a Roma a fare confirmare dal santo papa etiam per via de scommenica<br />

perché saranno tali che d’ognun se potranno osservare et perché io non vi voglio<br />

cogliere al’improviso, né far le cose sotto le banche et non mi movo a passione<br />

nessuna, ma so<strong>la</strong>mente il bene del publico et l’honore de Dio, me ne riporto ad<br />

ogni megliore consiglio che altri volesse farci sopra per via di rengha.<br />

147. 1566, novembre 21<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Et li detti prefetti dechiarano che nessuno possi intrare mai del Magistrato<br />

non portando berretta o cappello di velluto, eccetto l’estate, possino portare


512 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cappello o berretta di cremisino, raso, canavaccio napolitano et simili purché<br />

sia di seta.<br />

148. 1566, dicembre 25<br />

Riformanze<br />

Super apodissa de <strong>la</strong>rvatis mulieribus<br />

Super apodissa de <strong>la</strong>rvatis mulieribus quod procuretur obtineri et publicari<br />

excumunicationem quam mulieres se <strong>la</strong>rvantes etiam in domibus propriis.<br />

149. 1567, giugno 12<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Polizza: Magnifici signori, mi trovai l’altro dì al<strong>la</strong> messa tra certi foristieri<br />

dove vennero certe donne con camorre di velluti et trini d’oro et altre donne<br />

con altre veste ma non di drappo, li foristieri sbersettorno quel dal velluto et<br />

dimandorno perché quelle portavano il velluto et l’altre donne non, gli fu<br />

risposto da uno che era li parenti di quelle dal velluto che quelle erano le<br />

più nobili donne di questa città et che l’altre non li potevano portare. Hora<br />

vedili come alcune vogliono far parere altre lor serve, per il che è stato che<br />

molte si sono proviste et fra pochi giorni vedrete et velluti cremisini et ori et<br />

altre cose chi mi faranno stommacar. Disse il buon Cioesù al<strong>la</strong> città di Hierusalem:<br />

piagnete sopra di voi et delli figliuoli vostri, così avverrà a voi non<br />

provedendo. Il santo papa et buono et santo et confirmarà quelli ordini che<br />

voi vorrete giusti et siagli et non dare causa che altri possa farsi mostrare<br />

per principesse et padrone di questa città et che se ne causi <strong>la</strong> ruina delle<br />

case.<br />

Il consigliere Bernardino Cialdelli propone super apodissa de mulieribus etc.<br />

circa hornatum quod cum hec res sit magni momenti et concernet statum civitatis<br />

habeatur cordi et magnifici domini priores et Nove faciant tres vel quatuor<br />

circumspectos cives, qui mature considerando faciant nova capitu<strong>la</strong> et talia<br />

qualia possint ab omni gradu observari, his conditis et bene visis et revisis<br />

et iterum consideratis et maturatis mittant ad Urbem pro confirmatione tam<br />

cum pecuniariis penis quam ecclesiasticis sicut eis videbitur expedire et sicut<br />

p<strong>la</strong>cebit sanctissimo domino nostro confirmare il<strong>la</strong>.


Foligno<br />

150. 1567, luglio 8<br />

Polizze<br />

Del vestire drappi<br />

513<br />

Magnifici signori ognuno sta a vedere <strong>la</strong> ruina del<strong>la</strong> patria, o povera anima<br />

de magnifici consiglieri, o quanto è differentia dal governo d’oggi a quello<br />

delli antiqui, basta a dire sono del consiglio, ma non si considera l’obligo che<br />

hanno quelli che sono posti al regimento delle città. So ben che havete inteso<br />

che si fanno molte camorre di drappo et molti sfoggiamenti di colletti d’oro et<br />

de trine et racami d’oro per le vesti et n’havete anche viste di molte et non si<br />

considera al debito che si ha di provederci, però mi pare che vi si ponga sesto<br />

che li magnifici signori priori e hornati Nove et conservatorri de leggi congregati<br />

tutti insieme per questa sol causa faccino sopra di ciò tutti quelli ordini,<br />

capitoli et decreti che gli pareranno necessarii, talmente che non si possino<br />

portare vesti di drappo et sfoggiamenti d’oro, dandogli autorità per <strong>la</strong> confirmatione<br />

di mandare fin dal papa et approbando tutto quel che da lor serà<br />

fatto et ita fuit obtentum per suffragia quinquagintaseptem favorabilia, octo<br />

contrariis non obstantibus.<br />

151. 1567, luglio 8<br />

Riformanze<br />

Proposte sulle pene per i trasgressori<br />

Il consigliere Francesco Cirocchi propone pro bono publico quod omnes et<br />

singuli patres, patrui, fratres vel mariti quorum mulieres fecerint vel portaverint<br />

vestes aliquas de aliquo drappo ut dicitur et similiter alias vestes hornatas trinis<br />

vel filis auri ex nunc censeantur et eis privari omnibus officiis, beneficiis, gratiis,<br />

prerogativis, privilegiis etc. magnifice communitatis et statim exbuxulentur pro<br />

magnificis dominis prioribus, 9 et conservatoribus etc. et mictatur pro confirmatione,<br />

si opus esset.<br />

152. 1567, luglio 19<br />

Riformanze<br />

Proposte sull’ornato<br />

Cum in consiglio publice superioribus diebus celebrato fuerit apodissa decisiva<br />

ordinatum et reformatum quod magnifici domini priores, Novem et Conser-


514 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

vatores legum facerent prohibitionem et capitu<strong>la</strong> super vestibus sericis etc., non<br />

deferendis per mulieres et predicti magnifici domini priores, Novem et Conservatores<br />

legum executioni mandaverint commissionem eis factam, igitur hodie dicta<br />

capitu<strong>la</strong> magnifico consilio ostenderunt, ut si ipse velit aliquid addi, minui vel<br />

apponi vel confirmare sicut facta sunt, disponat sicut ipsis videbitur, quorum<br />

capitulorum tenor talis est, videlicet.<br />

Il consigliere Giovanni Giacomo Cardoni propone super capitulis vestium mulierum<br />

quod ex nunc approbentur et mandetur invio<strong>la</strong>biliter observari cum impetratione<br />

confirmationis a gubernatore et ab Urbe.<br />

153. 1567, luglio 20<br />

Riformanze<br />

Tenor capitulorum<br />

Il magnifico consiglio del<strong>la</strong> città di Foligno per levar via le superflue et<br />

immoderate spese et le pompe del troppo cerioso vestire che oltre il consueto<br />

si fa dalle donne di detta città et habitanti in essa et per conservatione dell’unione<br />

e del<strong>la</strong> concordia de cittadini, ordini, commanda et espressamente<br />

prohibisce che non sia lecito per l’avvenire ad alcuna donna di detta città, suo<br />

contado et distretto o habitante in essa di qualsivoglia stato, grado, conditione<br />

o preminenza etiam che fusse moglie di dottore, cavaliere o altra persona di<br />

qual se sia grado, tenore o dignità previlegiata o adornata portare alcuna veste,<br />

camorra, camorrino, sottana o zimarra di drappo cioè di broccato d’oro o<br />

d’argento o misto di allucciorato, di velluto, di damasco, di raso, di tabi, di<br />

cremisino, di canavaccio, di seta, di taffetà o di qualsivoglia altra sorte di drappo<br />

di seta o di altra cosa più pretiosa; dechiarando che il fi<strong>la</strong>ticcio non si<br />

intenda esser drappo né compreso in detta prohibitione, né li sia lecito portare<br />

in alcuna veste camorre, camorrini o zimarre etiam che fussero di panno o<br />

d’altra cosa non prohibita, alcuno ornamento d’oro, d’argento o misto, sotto<br />

pena per ciascheduna et ciascheduna volta che contrafarà in alcuno di detti<br />

casi et prohibitioni di ducento scudi d’applicare per il mezzo al<strong>la</strong> reverenda<br />

Camera apostolica et per l’altro mezzo al<strong>la</strong> magnifica comunità et all’essecutore<br />

et da levarsi, ipso facto, non solo dalli contrafacienti ma da i patri, fratelli,<br />

mariti o altri principali di casa, sotto <strong>la</strong> cui potestà, regimento o cura elle si<br />

troveranno, li quali patri, fratelli, mariti etc. oltre <strong>la</strong> detta pena da hora per<br />

all’hora et in contra siano havuti per cassi, privi, sbosso<strong>la</strong>ti et <strong>la</strong>cerati di tutti<br />

et singoli offitii, benefitii, emolumenti, dignità et honori publici etiam del ordine<br />

del detto magnifico consiglio et s’habbino per discritti allo libro dello spechio<br />

per noti cittadini talmente che sia resi indegni et inhabili in tutte l’attioni<br />

publice d’ogni voce, tanto attiva quanto passiva, et reputati amatori del<strong>la</strong> discordia<br />

del<strong>la</strong> padria et città sua.


Foligno<br />

154. 1567, agosto 13<br />

Polizze<br />

Vestire drappi a donne<br />

515<br />

Magnifici signori, o accecata communità, come può essere che al tutto siate<br />

pieni de intelletto, sebben posso dire povera e deso<strong>la</strong>ta communità e città di<br />

Foligno, quale per li tempi passati solea esser lo specchio di tutta l’Umbria per le<br />

sancte et giuste leggi che in questa nostra città sono et quel che più <strong>la</strong> facea tra<br />

le altre risplendere, et famosa si era le sante osservationi che si facevano et quel<br />

che più mi fa star di ma<strong>la</strong> voglia si è il veder tutto l’opposito di quel che si<br />

faceva qualch’anno fa che senza scommunica et senza pena alcuna si sarebbe<br />

vergognato sia qualsivoglia cittadino di contravenire a un minimo che degl’ordini<br />

fatti da questo magnifico consiglio che ben si può dir quel detto: Che fortunata<br />

età, che secol d’oro. O Iddio et come lo comporti che un cittadino sia causa<br />

del<strong>la</strong> ruina di questa nostra povera città a <strong>la</strong>ssarsi governare dalle donne di casa?<br />

Senza considerare <strong>la</strong> ruina che ne seguita, quale è sì grande che a pensarlo mi<br />

confonde. Et noi magnifici signori et ornatissimi Nove e consiglieri, se Iddio non<br />

inspira a darci qualche santo rimedio, io vi fo questa profitia che non passa X<br />

anni che <strong>la</strong> città di Foligno sarà una delle più povere che sia nello Stato Ecclesiastico<br />

et perderarsi il nome qual’havea di sapersi reggere et governare sopratutte le<br />

altre. Hora per venire al<strong>la</strong> conclusione vi dovete ricordare l’ordine che ultimamente<br />

ha fatto questo magnifico consiglio, sopra il vestir delle donne et li bandi<br />

grandi che si sono mandati che nessuno non ardesse di contravenire in deti bandi.<br />

Che se una se ne castigasse, qualchuno forse, forse saria causa di far prezzar<br />

più le cose del<strong>la</strong> nostra communità che non si fa. Domenica, che furonsi tre di<br />

agosto, ho visto una giovane del<strong>la</strong> nostra città, figliuo<strong>la</strong> di un cittadino del consiglio,<br />

portare una veste di seta quale ha fatto mormorare tutto Foligno et io ho<br />

udito par<strong>la</strong>re questo et quello che diceva: Mo’ semo per andare in precipitio, che<br />

oltre le altre spese che si fanno in maritare una giovane, non ci manca altro che<br />

di cominciare a mettere questa maledetta usanza di far vesti di drappo, et io ho<br />

par<strong>la</strong>to con certi Terannani che hanno questa maledetta usanza che non si maritaria<br />

una giovane che prima che uscisse di casa non facesse vesti et zimarra di<br />

velluto sia o povero o ricco. Io gli risposi che a noi non si possono fare et mezzo<br />

ne <strong>la</strong>udo questa osservatione, se osservatione si può dire, darsi che quelli che<br />

doveriano dare esempio a gl’altri, loro sono li primi a cadere in tal errore. Però<br />

se non se piglia partito deventaremo assai peggio de Terandani, che di superbia li<br />

avvanzamo assai assai, che se si comincia a pigliar piega dove loro le fanno di un<br />

color solo, noi li faremo di tre e di quattro, però son di parere che li magnifici<br />

magistrati presenti e futuri mandino questo detto cittadino quanto il magnifico<br />

consiglio ha ordinato et di pui che in ogni consiglio di publica tutte le polise che<br />

par<strong>la</strong>ranno di tal materia e de trasgressori di essa venghino in consiglio senza che<br />

si pallottino tra li signori priori et Nove, ben possino levar qualche paro<strong>la</strong> infirmatoria<br />

quando ci fusse eventi che saranno come il dover vuole, li magnifici


516 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

signori priori et conservatori di leggi vadino un’altra volta al<strong>la</strong> cassa del tamburo<br />

et trovando li trasgressori di tal legge li diano al signor governatore assieme con<br />

li capitoli e gli faccino instantia per l’essecutione loro; e quando <strong>la</strong> cosa andasse<br />

in longa che detto signor governatore non stimasse li signori priori, Nove et<br />

conservatori di leggi, ci vadino colligialmente et poi ne scrivano a Roma. Et ita<br />

fuit obtentum per suffragia trigintaocto favorabilia, tresdicim contrariis non obstantibus.<br />

155. 1567, agosto 25<br />

Breve apostolico<br />

Il breve dell’ornamento delle donne octenuto da papa Pio V<br />

Pius papa quintus<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Cum sicut nuper nobis<br />

exponi fecistis vos alias ut profusis immoderatisque sumptibus et luxui curaeque<br />

nimis in vestitu exquesite, quae praeter consuetum modum a mulieribus vestrae<br />

civitatis et illius incolis exercetur ac pro pace et concordia inter cives conservandae<br />

quod nulli mulieri dictae civitatis ipsiusque territorii et districtus incole cuiusvis<br />

status, gradus, conditionis et praeeminentiae et si doctoris aut cuiusvis ordinis,<br />

dignitatis vel alterius personae quantumvis privilegiatae existentis sponsa vel<br />

uxor esset aliquod genus vestis serice, auro, argentove simplici vel mixto contexte<br />

vel ex quovis attalico vulgo drappo nuncupato confectae dec<strong>la</strong>rando fi<strong>la</strong>ticium<br />

vulgo nuncupatum et capripilium hac prohibitione non comprehendi neque in<br />

veste aliqua etiam <strong>la</strong>nea aut alias non prohibita ornatum aliquem auri vel argenti<br />

puri aut mixti posthac gestare non liceret sub poena pro qualibet muliere huic<br />

edicto non obtemperante et qualibet vice ducentorum aureorum ipso facto incurrenda<br />

pro dimidia Camerae apostolicae, pro altera vero dimidia executori pro<br />

una et pro alia parte locis piis ordinarii loci et priorum eiusdem civitatis arbitrio<br />

applicanda et distribuenda et a contrafacientibus seu il<strong>la</strong>rum parentibus, fratribus<br />

et maritis aut aliis qui rei familiaris domus contrafacientis praeerunt vel sub quorum<br />

potestate, regimine sive cura mulieres huic edicto non obtemperantes degerint<br />

statim exigenda quodque parentes, fratres, mariti et alii domorum praepositi<br />

huiusmodi ultra dictam poenam seu mulctam ex contraventione suarum mulierum<br />

praedictarum incursam ex nunc prout ex tunc et e contra ab omnibus<br />

officiis dignitatibus et magistratibus publicis hac c<strong>la</strong>sse senatoria dictae civitatis<br />

privati et abdicati censeantur ac in numero civium praedictorum describantur ita<br />

quod in publicis actionibus voce activa et passiva tanquam patriae perturbatores<br />

perpetuo reddantur indigni et alias prout in publico documento manu vestri<br />

cancel<strong>la</strong>rii confecto plenius contineri dicitur, decreveritis, statueritis et ordinaveritis<br />

et sicut eadem expositio subiungebat vos decretum, statutum et ordinationem<br />

huiusmodi invio<strong>la</strong>biliter ab omnibus observari desideratis.


Foligno<br />

517<br />

Quare nobis humiliter supplicari fecistis ut decreto, statuto et ordinationi<br />

huiusmodi pro illorum subsistentia firmiori robur apostolicae confirmationis adiicere<br />

aliasque in praemissis de benignitate apostolica opportune providere dignaremur.<br />

Nos igitur vestris in hac parte supplicationibus inclinati decretum, statutum<br />

et ordinationem huiusmodi ac prout il<strong>la</strong> concernunt omnia et singu<strong>la</strong> in<br />

documento huiusmodi contenta et inde secuta quaecunque ex certa nostra scientia<br />

apostolica auctoritate tenore praesentium approbamus et confirmamus eisque<br />

perpetue et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis robur adiicimus ac ab omnibus et singulis supranominatis<br />

et aliis quibuscunque perpetuo invio<strong>la</strong>biliter observari decernimus<br />

et mandamus supplentes omnes et singulos, tam iuris quam facti defectus, si qui<br />

forsan intervenerint in eisdem et nihilomus praemissa omnia et singu<strong>la</strong> modo et<br />

forma ac sub poenis praemissis de novo decernimus, statuimus et ordinamus.<br />

Mandantes propterea dilectis filiis Perusiae et Umbriae ac eiusdem civitatis gubernatoribus,<br />

potestati aliisque iustitiae ministris et officialibus nunc et pro tempore<br />

existentibus quatenus decretum, statutum et ordinationem huiusmodi perpetuis<br />

futuris temporibus ab omnibus invio<strong>la</strong>biliter observari faciant et mandent<br />

nec permittant vos super praemissis a quoquam quomodolibet indebite molestari,<br />

contradictores quoslibet et rebelles iuris remediis opportunis appel<strong>la</strong>tione postposita<br />

compescendo. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis<br />

ac dictae civitatis iuramento vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus<br />

privilegiis quoque indultis et literis apostolicis quibusvis personis et<br />

sub quibusvis tenoribus et formis ac cum quibusvis derogatoriarum derogatoriis<br />

c<strong>la</strong>usulis irritantibus et aliis decretis etiam ex causa onerosa et ex contractu inito<br />

cum quibusvis romanis pontificibus praedecessoribus nostris et sede apostolica<br />

concessis, confirmatis et innovatis. Quibus omnibus et singulis illorum tenores<br />

etiam si de illis specialis, specifica et expressa ac de verbo ad verbum mentio<br />

habenda esset praesentibus pro sufficienter expressis habentes illis alias in suo<br />

robore permansuris hac vice duntaxat specialiter et expresse derogamus, caeterisque<br />

contrariis quibuscunque. Datum Romae apud Sanctum Petrum, sub annulo<br />

piscatoris, die XXV augusti XVII, pontificatus nostri anno secundo.<br />

156. 1567, novembre 10<br />

Riformanze<br />

Proposta sul’ornato<br />

Caesar Glorierius<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone super re hornatus capitulorum hornatus<br />

quod magnifici domini priores et 9 faciant quatuor vel tres cives circumspectos<br />

et qui id velint facere ad procurandam executionem dictorum capitulorum<br />

et ordinatorum magnifici consilii medio bracchio superiori etc.


518 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

157. 1568, luglio 6<br />

Riformanze<br />

Super apodissa de mulieribus<br />

Il consigliere Costantino Orfini propone super apodissa de mulieribus quod<br />

magnifici domini priores curent puniri transgressores per viam superiorem.<br />

158. 1568, luglio 7<br />

Polizze<br />

Richiesta che il consiglio deliberi sull’osservanza del breve<br />

Magnifici signori pur l’altro giorno fu tra priori et Nove un’altra polisa, qual<br />

trattava che <strong>la</strong> mattina di Pascha Rosata in S. Feliciano venne una delle figliole<br />

di un cittadino con uno camorrino di seta con fi<strong>la</strong> d’argento cosa prohibita<br />

secondo il breve fatto, et dominica ci vennero tutte tre le figliole, tutte con li<br />

camorrini medesimi di seta, cosa che fa nausa amolti cittadini et se non ci si<br />

rimedia, <strong>la</strong> città nostra è guasta, perché in poco tempo, si farà secondo parrà<br />

alle donne, si che magnifici signori et padri honorevoli remediate, che se non si<br />

fa provisione in questo, sentirite rumori al cielo delle donne et se il breve non si<br />

osserva, non so che dire et se di tal cosa non si fa dimostratione io certo vedo<br />

che li nostri cittadini sonno senza reggimento; fu detto assai nel<strong>la</strong> cosa d’un<br />

altro cittadino, non era in fallo et ogni persona il volea crucifiggere per non<br />

haver guasto l’ordine et questo il guasta se non ci fa niente, basta voglio remettermi<br />

a questa pubblica et voglio ci si renghi.<br />

159. 1569, giugno 17<br />

Riformanze<br />

Proposte contro le donne che trasgrediscono i capitoli dell’ornato<br />

Apodissa: che il magnifico Numero trovi quelle donne che hanno transgresso<br />

li capitoli del’ornare et le privino procedendo all’essecutione.<br />

Il consigliere Gentile de Gentilibus propone super apodissa de hornatu quod<br />

si sint mulieres illorum civium qui alias transgresserunt magnifici numerus procedat<br />

ad penam, si sint aliorum moneantur et si reinciderint contra eos exequatur<br />

ut supra.


Foligno<br />

160. 1570, giugno 15<br />

Polizze<br />

Doti<br />

519<br />

Magnifici signori, <strong>la</strong> nostra città ogni giorno se procura maggior spesa et<br />

fastidio, non basta che le doti sono andate tant’alte che non ci si può più aggiungere<br />

li arredi, se nienti ci manca, non è molti giorni che si è passato tanto il<br />

segno del honesto in uno che n’è stato fatto, che Iddio voglia non sia ma<strong>la</strong><br />

introduttione per l’avvenire con tutto questo si tollera che li sponsalitii si faccino<br />

in chiesa, cosa che in nisciuno altro loco se costuma, in questo ci va spesa di<br />

torcie, invita di persone ad forza per non essere visti soli et altre spese infenite<br />

senza preposito. Son di parere che li magnifici signori priori et Nove eleggano<br />

quattro cittadini a trattare con monsignore reverendissimo vescovo et fare in<br />

modo che per l’avvenire se osservi il concilio come nelli altri luochi.<br />

Proposta approvata con 42 voti favorevoli e 15 contrari.<br />

161. 1570, luglio 10<br />

Polizze<br />

Sponsalitii<br />

Molto magnifici signori, mi pare che al<strong>la</strong> publica passata fusse una polisa<br />

che se chiarisse con monsignore nostro reverendissimo vescovo che questa povera<br />

città non fusse obligata nelli sponsalitii ad tenere altro ordine di quello si<br />

osserva in Roma et nel resto de lo Stato Ecclesiastico perché il concilio dispone<br />

per tutti in un medesimo modo, non vedo ci sia fatto nienti, sono adunque di<br />

parere se sono stati eletti cettadini se sollicitino per li magnifici signori priori ad<br />

finir<strong>la</strong> et non essendo eletti li eleggano et referiscano poi al magnifico conseglio<br />

quel che se sarà resoluto acciò se levi questa gravezza superflua.<br />

Proposta approvata con 53 voti favorevoli e 5 contrari.<br />

162. 1570, settembre 13<br />

Riformanze<br />

Disposizioni sull’ornato<br />

Magnifici domini priores et novemviri elegerunt ad infrascripta infrascriptos<br />

cives decreto magnifici consilii: dominum Vivianum Ciroccum, dominum Gentilem<br />

de Gentilibus, a fare capitoli et prohibitioni sopra il portare di calzoni al<strong>la</strong>


520 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

marinaresca et alli stragini o code delle donne et fare osservare il breve sopra il<br />

moderato vestire di dette donne.<br />

163. 1571, gennaio 11<br />

Polizze<br />

Impagliate<br />

Magnifici signori, il desiderio che ho che <strong>la</strong> nostra città sia aliena da ogni<br />

spesa superflua mi fa dire a vostra signoria magnifica, et questa per <strong>la</strong> terza<br />

volta, che voglino risolversi a levare l’abbuso del<strong>la</strong> visita delle impagliate poiché<br />

questa corrutte<strong>la</strong> è tanto cresciuta che ogni sorte di gente va senza che le sia<br />

licito per parente<strong>la</strong>, amicitia o altro in casa di queste et di quelle talché sono<br />

forza a credere che sia solo per pontare ogniuna indifferentemente et qui nisciuna<br />

<strong>la</strong>ssarò di dire il danno che si riceve dalle superflue spese che ci corrono et<br />

quel che è peggio ogni giorno crescono perché ogniuna si sforza fare più oltre il<br />

giorno delle feste che si doverebbe attendere alli sacri offitii, non possono fare<br />

altro che andare involta; però son di parere che per remedio di questi e molti<br />

altri inconvenienti che non dico si ordini che non sia licito a persona alcuna,<br />

sotto qualsivoglia pretesto, visitare impagliate, escettuandone però li parenti sino<br />

in quarto grado alle quale sia licito fare dette visite et per osservatione di questo<br />

ordine sono parere che se preghi monsignore reverendissimo nostro vescovo che<br />

voglia farci una scommonica, et se bene sono stata venta dui altre volte et non<br />

esseguita ho voluto provarci <strong>la</strong> terza confidato nel presente magistrato che so<br />

che non mancarà farmi esseguire, vincetimi et esseguitemi signori che so quanto<br />

utile apporto a questa città.<br />

Proposta approvata con 60 voti favorevoli e 13 contrari.<br />

164. 1571, giugno 15<br />

Polizze<br />

Li trascini delle donne<br />

Magnifici signori, per il passato il magnifico conseglio in tutte le cose ha<br />

ordinate, sempre è stato obedito se non adesso et quel che è peggio in cosa<br />

frivo<strong>la</strong> che sono li trascini delle donne, sopra che poi per quanto si vede li<br />

cittadini eletti non ci hanno fatto cosa nesuna et acciò non resti <strong>la</strong> faccenda nel<br />

mal termine nel quale hora se ritrova per bene publico, son di parere che il<br />

tutto si rimetta al magnifico Numero il quale con tutta l’autorità del magnifico<br />

conseglio et sua debbia provedere che non[...]


Foligno<br />

165. 1571, giugno 15<br />

Polizze<br />

Sponsalitii<br />

521<br />

Magnifici signori, può fare il mondo che sia in potestà d’uno o di dui che<br />

mossi da parente<strong>la</strong> o da altri desiderii non comportino che polise tant’utili et<br />

honeste non vadino in consiglio et che gli altri si <strong>la</strong>ssino persuadere che il fare<br />

questo sia un fare un crimen lese maiestatis, dico che né Roma né luoco alcuno<br />

dell’ecclesiastico fa li sponsalitii in chiesa se non Foligno e questo perché ha più<br />

modo da spendere che gli altri, però sempre con buona gratia del nostro monsignore<br />

reverendissimo vescovo dal quale non si può sperare altro che bene et<br />

gratia, vorrei che sopra ciò si eleggessino sei circuspecti cettadini grati al sodetto<br />

monsignore per li magnifici signori et Nove a trovare modo di tor via questa<br />

spesa superflua et questo andare a monstra perché non doverà essere fatiga alcuna<br />

fare che questa città goda quel<strong>la</strong> libertà che godeno l’altre et tutto quello che<br />

sarà fatto da quelli ornati cettadini referiscano poi nel primo conseglio. Vincetime<br />

perché so quanto importa questa spesa vana.<br />

Proposta approvata con 50 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

166. 1572, febbraio 12<br />

Riformanze<br />

Proposte suntuarie<br />

Il consigliere Gioacchino Morselli propone sopra l’ornamento delle donne et il<br />

portare morioni et dote che li magnifici signori et Nove facciano tre o quattro<br />

cittadini con autorità amplissima quanto ne ha il magnifico consiglio, li quali<br />

vedano fare capitoli et trovare un modo sopra tali abbusi et trovati poi lo debbiano<br />

referire al magnifico consiglio.<br />

167. 1572, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e i Nove eleggono i seguenti cittadini dominum Vivianum Cirochum,<br />

Ioannem Baptistam Gentilem, Benedectum de Benedictis a far li capituli sopra<br />

l’ornato delle donne, delle dote et il portare morioni et referirlo al magnifico<br />

consiglio.


522 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

168. 1573, aprile 14<br />

Polizze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Magnifici signori, veramente si può dire che ve siate addormentati per<br />

non destarvi mai, vi viene <strong>la</strong> roina adosso et mostrate non veder<strong>la</strong>, non aspettate<br />

che li vicini reparino ai danni insuportabili che siate per incorrere che<br />

non fanno poco si provedano alli loro, ma destatevi voi et provedete a voi<br />

stessi prima che il male de tanta importanza si facci incurabile et non sapendo<br />

remediarci altrimente pigliati essempio dagli Spoletini che saviamente ci<br />

hanno fatta tale provisione, che è stata et sarà <strong>la</strong> salute di quel<strong>la</strong> città, si per<br />

l’animo come anche per l’havere et quel che voglio dire è per <strong>la</strong> provisione<br />

da farsi al<strong>la</strong> limitatione delle dote et del vestire, che l’uno et l’altro sono ite<br />

tanto oltre che è impossibile a poterlo sequitare senza l’evidente et ultima<br />

roina del<strong>la</strong> povera città nostra et perché io non ci so dare partico<strong>la</strong>re remedio,<br />

sono di parere perché ho qualche informatione del utile et santi ordini<br />

che hanno fatti li Spolitini, che li magnifici signori et Nove deputino tre circuspetti<br />

cettadini timorati di Dio et del honore loro alli quali se li ordini che<br />

mandino et vedano di havere uno d’essi capitoli dal<strong>la</strong> comunità di Spoleti, li<br />

quali hauti che si saranno subito si facci un conseglio apposta dove non si<br />

possi proporre altro che detti capitoli, li quali si leggano di paro<strong>la</strong> in paro<strong>la</strong><br />

et letti che saranno ci si habbi da consigliare sopra, se <strong>la</strong> nostra comunità<br />

habbi da fare et osservare li medesmi opure correggirli in parte benché io mi<br />

creda per essere benissimo considerati che non vi partirete da quelli stessi se<br />

amarete il vivere modesto et santo, passatime magnifici signori se dessiderate<br />

reformare in parte <strong>la</strong> città vostra, <strong>la</strong> quale vi ha il maggiore bisogno che città<br />

a cento miglia discosto.<br />

Proposta approvata con 42 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

169. 1576, maggio 10<br />

Riformanze<br />

Proposta sul<strong>la</strong> dote di chi entra in monastero<br />

Il consigliere Scipione Scarmiglioni propone pro bono publico quod magnifici<br />

domini priores et 9 eligant quatuor cives ut una cum reverendissimo episcopo<br />

eiusque consilio curent reductionem elemosinam seu dotis volentium ingredi<br />

monasterium reducatur ad primam honestam quantitatem iuxta vires civitatis et<br />

ad curandum etiam ne acceptentur forenses idque per breve sanctissimi domini<br />

nostri et habeant auctoritatem totius magnifici consilii.


Foligno<br />

170. 1576, maggio 11<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

523<br />

Magnifici domini priores et Novemviri elegerunt infrascriptos cives ex decreto<br />

magnifici consilii ad infrascripta: dominum Perum Augustinum Cellinum, dominum<br />

Ludovicum Bonavogliam, dominum F<strong>la</strong>vium Florianum, Ludovicum Barnabò, a procurare<br />

con il consiglio et aiuto di monsignore reverendissimo vescovo che l’elimosine<br />

che si <strong>la</strong>veranno a dare a quelle che vorranno entrare nel monasterio le reducano a<br />

minore somma come erano solite già secondo le forze del<strong>la</strong> città, et che non si<br />

accettino forastiere impetrando in quest’ultima parte un breve da nostro signore.<br />

171. 1576, settembre 6<br />

Polizze<br />

Dote<br />

Magnifici signori, si vede bene che <strong>la</strong> povera nostra città non ha più huomo<br />

che pensi al utile né del communo né del privato, vedesi dove sono andate le<br />

doti et il vestire così per quelle che si maritano come anco per quelle che si<br />

ammonecano, che oltre alli cinqueciene fiorini che vogliono di dote, vogliono<br />

anche tanto si per l’offerte come ancora per abbigliamenti che avariano et l’arredo<br />

et ogni altra spesa che si fa nel maritare, intendo magnifici signori che li<br />

Spoletini come prudenti hanno provisto a l’uno et all’altro et tutto per via di<br />

Roma et l’osservano invio<strong>la</strong>bilmente, son dunque di parere che fenito il presente<br />

conseglio li magnifici signori mandino subbito un servitore aposta a Spoleti con<br />

una buona littera et quel<strong>la</strong> comunità pregando<strong>la</strong> ci voglia mandare <strong>la</strong> copia del<strong>la</strong><br />

provesione ottenuta per l’uno et l’altro capo et hauta che se sia al publico conseglio<br />

il cancel<strong>la</strong>ro li legga in pieno conseglio, il che sia per proposta et ad<br />

ognuno sia licito dirci il parer suo et il meglio si pigli et si mandi ad effecto, se<br />

desiderate che <strong>la</strong> città nostra non fenisca de ruinare che come vedete però gli<br />

manca. Passatime se amate il publico et il privato bene.<br />

Proposta approvata con 41 voti favorevoli e 12 contrari.<br />

172. 1578, aprile 9<br />

Riformanze<br />

Proposte suntuarie<br />

Polizza: Magnifici signori, ho visto per esperienza del<strong>la</strong> pubblica passata che<br />

havete l’occhio più all’interesse proprio et privato che al pubblico perché non<br />

volete mettere i piedi et l’assetto alle dote et al vestir delle donne che l’uno et


524 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

l’altro è ito tant’oltre che se non se remedia non so quel che sarà altro che<br />

ruina del<strong>la</strong> nostra città et voi che governate ne haverete a render conto a Dio in<br />

tempo poi che non valerà il partire, specchiatevi di grazia ne i vostri vicini che<br />

hanno molto più modo di noi et nondimeno si sono moderati et si governano<br />

con altra modestia et onestà che non facciamo noi et non tardate più a provederci<br />

et perché li cittadini che ci furno eletti più tempo fa non ci hanno fatto<br />

mai cosa alcuna et forse per loro interesse son di parere che li magnifici signori<br />

et Nove deputino tre altri cittadini con tutta l’autorità del conseglio ad informarsi<br />

et fare capitoli et leggerli poi nel magnifico conseglio et farli confirmare da<br />

Sua Santità con spedirce anco una scommunica.<br />

173. 1578, settembre 10<br />

Polizze<br />

Dote di monache<br />

Magnifici signori, mi pare che passi un anno che venne resolutione da Roma che<br />

le monache non dovessero pigliare più di 300 fiorini come l’altre monache d’altre<br />

città et lochi si contentano, io non so s’è negligentia del publico et di quelli cittadini<br />

se ci sono, overo del Magistrato che è stato per li tempi che non hanno fatto intimare<br />

a dette monache <strong>la</strong> mente di nostro Signore, sono di parere che il presente Magistrato<br />

sotto pena di spergiuro lo debba notificare et bisognandone par<strong>la</strong>re a monsignor<br />

vescovo lo debbano fare et di poi se debba riferirlo al conseglio et state rati.<br />

Proposta approvata con 50 voti favorevoli e nessuno contrario.<br />

174. 1579, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

I priori e i Nove eleggono Constantinum Bologninum, ser Bartolomeum de<br />

Honofriis, Marcantonium Lilium, aprontare capituli per moderare li doni de<br />

monasterii nell’intrare delle monache nelle monasterii.<br />

175. 1579, marzo 10<br />

Riformanze<br />

Proposte suntuarie<br />

Polizza: Magnifici signori, havete sentito quel che il padre predicatore ha detto<br />

intorno al superfluo vestire et l’escessive dote et quel che ne succederà se si <strong>la</strong>ssa<br />

sequitare et se bene altre volte vi si è dato qualche ordine non però s’è esequuto con


Foligno<br />

525<br />

grandissimo pregiuditio, danno et vergogna del<strong>la</strong> nostra città et de chi <strong>la</strong> governa,<br />

son dunque di parere che senza manco vi si pigli qualche buono et presto partito<br />

acciò che tanto disordine non vada più oltre et però mi contento che ognuno vi<br />

possi dire il parere suo non guardando al proprio interesse et se considerarete che se<br />

hoggi ne pigliate domi<strong>la</strong> da qui a 14 o 16 anni vi potrebbe bisognare otto o diecimi<strong>la</strong><br />

et forsi più, so che non mancarete a passarmi o provedere con ogni celerità.<br />

Il consigliere Caterino de Gregoriis propone sopra <strong>la</strong> poliza del hornato delle<br />

donne et doti che li magnifici prefecti già deputati si trovino li capituli altre<br />

volte fatti venire da Spoleto et referirli nel magnifico conseglio et mancandoci<br />

nessuno d’essi prefetti, li magnifici illustrissimi et Nove li facciano.<br />

Il consigliere Bartolomeo de Honofriis propone sopra <strong>la</strong> poliza del ornato et<br />

doti che li magnifici signori vedano tutti prefetti che sono eletti sopra questo et<br />

trovati poi li facciano chiamare, darli giuramento di far capitoli fra dieci giorni<br />

et leggerli poi nel magnifico consiglio acciò li possa dare opportuna provisione,<br />

pigliando parendoli informatione da nostri convicini.<br />

Il consigliere Gioacchino Morselli propone sopra <strong>la</strong> poliza del ornato et doti<br />

delle donne che li magnifici signori et Nove facciano cettadini a fare capitoli,<br />

leggerli nel nostro consiglio, pigliare informatione da convicini parendoli et li<br />

facciano firmare testé.<br />

176. 1579, maggio 7<br />

Polizze<br />

Dote di suore<br />

Magnifici signori, il magnifico conseglio pur assai ha speso et affatigati i suoi<br />

cittadini per ottener gratia dal<strong>la</strong> sagra Consulta che le sore non potessoro prender<br />

più di trecento fiorini per le sore, che per l’avvenire se vorranno monacare e<br />

perché intendo che qualche monasterio non vogliono osservare detta gratia ottenuta,<br />

son di parere che li magnifici signori et Nove habbino d’eleggere dui cittadini<br />

li quali habbiano d’andare a tutti monasterii e in nome nel<strong>la</strong> magnifica<br />

comunità se habbia d’esortare che vogliano osservare quanto s’è ottenuto et facto<br />

questo detti cittadini habbiano a referire nel magnifico conseglio tutto quello che<br />

li sarà risposto da dette sore et tanto mi pare si faccia per ben publico.<br />

Proposta approvata con 50 voti favorevoli e 1 contrario.<br />

177. 1579, giugno 10<br />

Polizze<br />

Dote<br />

Magnifici signori, il magnifico conseglio fa li ordini buoni et santi ma non se<br />

mandano in essecutione e questo lo dico perché al Magistrato passato furno fatti


526 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cittadini a moderare le dote e il vistire delle donne ma vedo che non ce se<br />

fa niente e se vede che è <strong>la</strong> roina del<strong>la</strong> nostra città, imperò il parer mio è<br />

questo che se annullino quelli cettadini che furno fatti dal Magistrato passato<br />

et che li magnifici signori et Novi facciano tre cittadini che siano interressati<br />

acciò che ci si pigli qualche ordine e che questi li habbiano a moderare e far<br />

li capitoli se habbiano a leggere in conseglio e da poi se habbiano a far<br />

confirmare dalli superiori di Roma, vi prego per amor di Dio che me passate<br />

se amate il ben publico che vedete quanto importa e se a che termine ci<br />

trovamo.<br />

Proposta approvata con 47 voti favorevoli e 13 contrari.<br />

178. 1580, febbraio 11<br />

Polizze<br />

Scanda<strong>la</strong> in Sancto Filitiano<br />

Magnifici signori, non vorria che per causa delle donne si causasse qualche<br />

nuova nimicitia nel<strong>la</strong> nostra città et Dio voglia che non se ne sia già cominciata<br />

una per conto delli banchi che si mettono in chiesa per le donne; l’altra sera<br />

una di quelle che ha forse <strong>la</strong> coda più longa, che non se li conviene, perché era<br />

stato tramutato il suo bancho fece il diavolo et peggio (...)<br />

179. 1580, luglio 12<br />

Riformanze<br />

Proposta sull’abbigliamento degli ufficiali comunali<br />

Magnifici signori, quanti gentilhuomini passano per questa nostra città tutti<br />

<strong>la</strong>udano <strong>la</strong> magnificenza del Magistrato ma quel vestire di rosato de questi tempi<br />

a tutti dispiace et veramente è cosa da dispiacere; più volte in questo magnifico<br />

consiglio è stato discorso di volere fare per questi tempi li mantelli di ciambellotto<br />

et sempre si è detto che <strong>la</strong> communità non ha il modo, verissimo, e che<br />

non ha il modo per le cose che non le paiono, ma per qualche altra cosa che vo<br />

tacer<strong>la</strong> si trova, discorremo un poco tutti come stanno le cose et le spese che<br />

sono state fatte per qual causa così ne resolveremo a fare questa che sarà de<br />

utile e honore et consideramo che li mantelli di panno sono ormai logori et han<br />

bisogno di riposo, ognuno ci dica il suo parere et risolversi a farli et se ne<br />

procuri licentia dalli signori padroni.


Foligno<br />

180. 1580, dicembre 13<br />

Polizze<br />

Vestire et doti delle donne<br />

527<br />

Magnifici signori, non tardate più a provedere alle gran doti et al vestire<br />

così sontoso che si fa che se non si provede Dio sa quel che in breve tempo<br />

sarà del<strong>la</strong> città vostra che se io fussi del animo di quelli che desiderano le doti<br />

grandi non ci sarà da dire cosa nessuna perché rengratiato sia Iddio sono dotato<br />

di maschi et non de femine, deh signori se havete tardato fin qui non tardate<br />

più a darci remedio, ma remediate quanto prima et se bene ci sarranno di quelli<br />

diranno che chi non può a suo danno, non per questo vi havete da retirare, ma<br />

più gagliardamente et con maggior animo dovete attendere al rimedio il quale<br />

per il mio parere è che in questo magnifico conseglio si faccia chiamare quelli<br />

medesimi cittadini che furno deputati ultimamente, delli quali mi ricordo che<br />

uno è sir Fulgineo Grillo che se volesse farlo sarebbe troppo buono et lui con li<br />

compagni che volessero pigliare animosamente questa tanto lodevole impresa et<br />

quando per qualche legitima causa non volessero farlo li magnifici signori et<br />

Nove facciano altri in luogo loro senza havere rispetto né al amico né al parente<br />

ma solo ad havere l’occhio a persone officiose et che habbi qualche causa di<br />

moverli a voler durare questa fatiga, <strong>la</strong> quale sarà somamente lodata.<br />

Proposta approvata con 58 voti favorevoli e 15 contrari.<br />

181. 1580, dicembre 13<br />

Polizze<br />

Mantelli del magnifico magistrato: che non possi portare altro drappo<br />

nel uscire de pa<strong>la</strong>zzo<br />

Magnifici signori, se li magnifici signori, che sono stati e al presente sono et<br />

quelli che per l’avvenire saranno, havessero hauta et havessero piena notitia di<br />

quanta dignità et honore sia di vestire di rosato, non lo paragonarebbero ad<br />

altro qualsivoglia drappo, etiam che velluto fusse et nuovo, perché ciò sia vero<br />

<strong>la</strong> corte romana nelle più sollenne feste fa piena fede dismettendo ogni altro<br />

drappo et solo si veste de rosato et di qui credo anzi tengo per fermo che sia<br />

derivato il vestire di questo nostro magistrato, il quale sì per il colore sodetto<br />

come anco per <strong>la</strong> becca che porta al collo vi è tanto honorato che ogni uno che<br />

il vede vi ha che dire; però bruttissima cosa mi pare che altri cerchi adulterarlo<br />

posponendo un portamento ai magnifici signori et magnifico per un drappo che<br />

è quasi commune ad ogni plebeo et non voler fare destentione al essere signore<br />

et representare una republica, son dunque di parere che per levare questo abuso<br />

già messo da due o tre che per l’avvenire non sia licito a chi essere si voglia


528 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ancora che graduato ardisca andando fuori di pa<strong>la</strong>zzo con li altri signori in<br />

compagnia o vero con <strong>la</strong> fameglia dietro andare senza il mantello rosso et becca<br />

et chi contrafarà li signori che li soccederanno li habbino subito cassati del<strong>la</strong><br />

tavo<strong>la</strong> del magnifico conseglio et privarli di tutti l’altri offitii et così si imparerà<br />

ad ogniuno ad esser nati, quel che il magnifico publico dispone et ordina et<br />

cominci il presente magistrato, il quale serà, vorrà obedire, do <strong>la</strong> cura alli signori<br />

conservatori di oprare che si osservi quanto è detto di sopra.<br />

Proposta approvata con 65 voti favorevoli e 8 contrari.<br />

182. 1581, febbraio 11<br />

Riformanze<br />

Ornato delle donne et dote<br />

Magnifici signori, a che serve di fare ogni dì nuovi decreti et riformanze ad<br />

altro che inbrattar libri, straccare i consiglieri et dar fastidio al cancelliero poiché<br />

mai si manda ad esecutione salvo che cose di poco momento ma quello che<br />

sarebbe et utile et honore publico et privato ve ne scordate, non credo già per<br />

poco cervello ma si bene o per interesse proprio o per non dispiacere a parenti<br />

et amici, più volte è passato nel magnifico conseglio et per decreto del quale si<br />

è ordinato che se riformi il dar delle doti et il troppo sontuoso vestire et per<br />

difetto de magistrati che sono per li tempi che non se deputano cittadini o per<br />

non sollecitar quelli che vi sono deputati si manca di effettuare tanto lodevole<br />

opra che fra non molto tempo se non ve se remedia <strong>la</strong> città nostra se ne avedrà<br />

con suo grandissimo danno et derisione de nostri vicini che se bene hanno forsi<br />

et senza forsi meglio il modo di noi vivono et si governano molto più modestamente<br />

che non facciamo noi, sarebbe tornato molto meglio che si se fusse remediato<br />

prima, nondimeno meglio tarde che non mai et poco concluderà il mio<br />

parere che il cancelliero si trova l’ultima poliza che passò, non è molto tempo,<br />

sopra ciò et che si eseguisca.<br />

Proposta approvata con 43 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

183. 1581, aprile 10<br />

Riformanze<br />

Proposta sull’ornato<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone per il ben publico che li magnifici<br />

signori et Nove facciano quattro cittadini li quali provedano con tutta l’autorità<br />

del magnifico consiglio circa il vestire delle donne.


Foligno<br />

184. 1583, luglio 28<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

529<br />

Il consigliere Cipriano Iacobilli così interviene: Magnifici signori conseglieri<br />

che state a veder poverini non vedete che <strong>la</strong> nostra città va in rovina et<br />

niuno cerca de remediarce, dove sono li vostri santi governi et belle legi et<br />

statuti che certo tutta questa valle era specchio et norma, questo n’è causa<br />

l’interesse proprio, vi gabba Peruscia, Ancona et Spoleti, ci hanno provisto et<br />

voi non ce volete remediare; questo sono per le gran dote et sontuoso vestire<br />

delle donne che puzza sino al cielo, non ve accorgete che ogni cosa si porta<br />

una so<strong>la</strong> figlio<strong>la</strong> che si mariti, quelli che han da pigliar moglie vorriano un<br />

regno et poi una figlio<strong>la</strong> che ne nasca se ne porta <strong>la</strong> dote et anco tutto<br />

quello di più che haviamo et ne son malcontenti poi et non basta questo,<br />

però voglio pregarvi che ve spogliate dell’interesse proprio, dico a quelli che<br />

hanno da pigliare moglie per ordine et decreto di questo magnifico conseglio<br />

ci voglia ponere una svolta a tutto, acciò una volta siate liberati. Però voglio<br />

che li magnifici signori et Nove facciano tre cettadini che lo voglian fare<br />

senza respetto a lor moderar le dote et il vestire con farsi inspedir brevi<br />

papali et far quel<strong>la</strong> provision necessaria et le do quel<strong>la</strong> autorità che fusse il<br />

magnifico conseglio et voglio che quelli cettadini che faranno piglino informatione<br />

da Peruscia, Ancona et Spoleti et così si habino a governare et poi<br />

si legano nel magnifico conseglio.<br />

Proposta approvata con 7 voti contrari.<br />

185. 1583, novembre 7<br />

Riformanze<br />

Super moderatione dotium<br />

Il consigliere Bartolomeo de Honofriis propone pro bono publico quod magnifici<br />

domini prefecti super moderatione dotium quatenus adsint curent observantiam<br />

ordinis super id habiti a nostris superioribus tam penes reverendissimum<br />

dominum episcopum quam eius vicarium et ordinem ipsum legendum fore in<br />

primo concilio. Addente magnifico domino Ioanne Baptista Elmo quod magnifici<br />

domini priores et Novemviri eligant 2 cives quatenus non sint electi, qui amovere<br />

habeant omnes difficultates super dicto negotio per viam Urbis et quo eis<br />

videbitur, curentque observari debeat ordo adventus super id et que dos sit et<br />

esse debeat 300 florenorum et non ultra.<br />

Proposta approvata con 3 voti contrari.


530 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

186. 1584, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

Dotis moderationis provisio<br />

Il consigliere Giovanni Battista Elmi propone che pro bono publico cives electi<br />

sumant copiam provisionis facte per communitatem Spoleti super moderatione<br />

dotium et legatur in primo concilio et quatenus non adsint cives eligantur pro<br />

magnificis dominis prioribus et 9.<br />

Proposta approvata con un solo voto contrario.<br />

187. 1584, aprile 14<br />

Riformanze<br />

Disposizioni sull’ornato<br />

I priori e i Nove eleggono dominum Ioacchinum Morsellum, dominum Iosephum<br />

Cialdellum, dominum Ludovicum de Gregoriis, dominum Pannuntium Pognium,<br />

ad reformandum immoderatum vestitum tam hominum quam mulierum.<br />

188. 1584, aprile 16<br />

Riformanze<br />

Provisio super immoderatum vestitum<br />

Il consigliere Giovanni Battista Gerardi così interviene: Non credo che sotto il<br />

cielo si trovasse il più indomito animale di quel che saria l’huomo senza <strong>la</strong> legge<br />

et però lo onipotente Dio conoscendo il bisogno a guisa di freno l’ha posta nel<br />

mondo per salute del’humana generatione et si vede per esperienza nelle donne<br />

e giovani di Fuligno senza legge di vestire, et esser trascorsi in tanto disordine<br />

che saria troppo (il vestire che si fa in Foligno) al tempo del<strong>la</strong> monarchia di<br />

Romani; non bastandogli qualsivoglia sorte di drappo che tutto il vanno coprenno<br />

de oro et le donne, massime, portan <strong>la</strong> testa tanto adorna di oro et gemme che<br />

tutte paiono reggine et anco molti giovani <strong>la</strong> spacciano di signori di castelli et se<br />

alli primi nostri parenti li fu dato il vestire per penitenza del peccato, essendo<br />

dunque penitenza il vestire, non accade usarlo con tanta pompa che di penitenza<br />

sia diverito in gloria, donde risulta offesa al grande Iddio, scandolo al prossimo,<br />

roina, non solo grave danno alle proprie case et si bene per li tempi passati il<br />

magnifico conseglio ha fatti diversi ordini per obviare a tale inconveniente che<br />

furno poi male osservati, il tutto credo sia proceduto da volere distinguere i


Foligno<br />

531<br />

gradi, et, si bene è cosa conveniente, ogniuno habbia a vestire secondo il grado<br />

suo pure s’è visto per esperienza non piacere tal distintione, et perché non è<br />

male senza remedio a questo ancora si può trovar modo da osservarlo. Et però<br />

son di parere che il magnifico conseglio deputi quattro cittadini a riformare lo<br />

immoderato vestire, si per gli uomini como anche per le donne in quel migliore<br />

e più honesto modo che parrà a dicti cittadini deputati et perché è cosa chiara<br />

che ogniuno imita chi regge <strong>la</strong> riforma non se intenda se non per gli huomini et<br />

donne del ordine del conseglio et non è verisimile che moderandoci nuialtri non<br />

faccia il medesimo, però che <strong>la</strong> riforma o moderanza non sarà negata a nesuno<br />

et per l’osservanza di ciò non mancarà modo a dicti magnifici deputati, che<br />

molte altre città anno ciò fatto, et spetialmente <strong>la</strong> città di Spoleto et Agubbio<br />

ove si osserva invio<strong>la</strong>bilmente et cusì facendo ne risultarà principalmente honore<br />

a Dio, lode dal mondo, utile inestimabile alle case et atteso che monsignore<br />

reverendissimo governatore di Perugia ha per il breve ottenuto facultà sufficiente<br />

non accaderà talvolta perciò mandare a Roma né farci altra spesa potendosi per<br />

mezzo di signorie reverendissime spedire quanto farà bisogno et perché so quanto<br />

siate amatori del ben publico, del honestà et ze<strong>la</strong>nte del honore de Dio, non<br />

starò a perder tempo in pregar vostre signorie a passarmi, però con questo fine<br />

li prego da nostro Signore ogni felicità.<br />

Proposta approvata con solo un voto contrario.<br />

189. 1585, febbraio 1<br />

Riformanze<br />

Super ornatu mulierum<br />

Il consigliere F<strong>la</strong>vio Floriani propone super provisione ornatus mulierum magnifici<br />

domini priores curent videri facere capitu<strong>la</strong> lecta prefectis ad statuta vel<br />

aliis personis eis visis et postea mature perspectis iterum proponantur cum consiliis<br />

et votis datis ab illis qui ea viderunt.<br />

Proposta approvata con 63 voti favorevoli e 9 contrari.<br />

190. 1585, novembre 7<br />

Riformanze<br />

Proposte re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

Nel consiglio viene presentata tale proposta: quod cives ad reformam dotium<br />

etiam procurent quod in mortuoriis non possint fieri plusquam viginti torciarum<br />

nec affigi posint in futurum arma nullius generis ad catalettum nec alibi.


532 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

191. 1587, marzo 9<br />

Riformanze<br />

Disposizioni re<strong>la</strong>tive alle doti<br />

Magnifici signori, che aspettate signori consiglieri di veder forse l’esterminio<br />

del<strong>la</strong> nostra città, non vi basta il sentire ogni giorno il tal litiga con il socero o<br />

con el cognato perché non li può dar <strong>la</strong> dote promessagli, non vedete anco li<br />

molti danni che apporta il superbo vestire che ogni giorno cresce et li molti<br />

inconvenienti che ne seguono, non sentite voi come ho sentito e sento io che<br />

non sono molti giorni che ci è stato che offerto tremi<strong>la</strong> scudi di dote per una<br />

sua sorel<strong>la</strong> e se non remediate hora e non date sesto alle dote et al vestire<br />

quanno pensate posserlo fare, havete l’esempio de Romani avanti l’occhii che<br />

deve svegliare noialtri ad aprirli e considerare che se quelli con tanta comodità e<br />

facoltà hanno pigliato partito al caso loro, molto più dovemo farlo noi che siamo<br />

in una valle di miserie. Però son di parere che li prefetti già altre volte fatti<br />

sopra questo debbano tra otto giorni haver accomodati li capitoli già altre volte<br />

fatti e legerli nel magnifico conseglio, quale voglio si facci apposta per li signori<br />

priori et approvati; sia cura di detti prefetti di mandarli a Roma e farli confirmare.<br />

Proposta approvata con 5 voti contrari.<br />

192. 1587, maggio 11<br />

Riformanze<br />

Proposta sul<strong>la</strong> dote delle monache<br />

Nel consiglio si presenta expositionem prefectorum ad dotem monialium quorum<br />

magnificus dominus Ioannes Baptista Helmus petere quantum sit instare<br />

penes sanctum dominum nostrum pro dote monialium.<br />

193. 1587, giugno 15<br />

Riformanze<br />

Proposte suntuarie<br />

Il consigliere F<strong>la</strong>vio Floriani propone super expositione magnificorum prefectorum<br />

ad dotium moderationem et ornatum quod magnifici prefecti reforment capitu<strong>la</strong><br />

ut eis videbitur et quod provideretur pro nunc ad ornatum vestitum.


Foligno<br />

533<br />

Il consigliere Giovanni Battista Elmi propone super expositione prefectorum<br />

ad mod erationem dotium quod dotes in futurum sint et esse debeant scutorum<br />

mille et ducentorum, circa ornatum vestitum remisit magnificis prefectis omnem<br />

provisionem.<br />

194. 1587, settembre 9<br />

Riformanze<br />

Dotium provisio<br />

Magnifici signori, <strong>la</strong> risolutione presa in questo magnifico conseglio sopra <strong>la</strong><br />

riforma delle doti et del vestire fu bona et santa via, ma è bastato farle acciò vi<br />

nascisse contrario effetto poiché da quel tempo in qua hanno fatto un augumento<br />

così notabile come tutti sapete, li cittadini sopra di ciò si scusavano che non<br />

poteano farci cosa alcuna perché il conseglio non risolvea, hora che si è presa<br />

resolutione tutti stanno a vedere mercè che non hanno figlie da maritare che<br />

fusse modo il contrario; et perché son sicuro che questa santa opra non verrà ad<br />

effetto finchè non haverà finito di mettere ognuno in debito et in necessità remanendoci<br />

poi li casi che non habino molto magiur debito che capitale per<br />

questa causa però son de parere che se debba nel presente conseglio intender<br />

quello che li prefetti hanno fatto sopra ciò et non havendoci fatto cosa alcuna,<br />

come credo, voglio che li magnifici signori et 9 faccino nuova elettione che al<strong>la</strong><br />

seconda dove vanno elegere persone a chi prema questo fatto.<br />

Proposta approvata con 12 voti contrari.<br />

195. 1588, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Il consigliere Pier Guerrino Gerardi propone che pro bono publico dos mulierum<br />

comitatus sit et esse debeat 200 scutorum.<br />

Il consigliere Viviano Cirocchi propone che deputentur per 3 cives per dominos<br />

priores et 9 qui curam habeant super ornatu et dotis mulierum.<br />

Il consigliere Pierguerrino Gerardi propone pro bono publico dos mulierum<br />

comitatus sit et esse debeat ducentorum scutorum videlicet non ascendat ultra<br />

summam ducentorum scutorum et magnifici prefecti super ornatu et moderatione<br />

dotium tam super hoc quam super aliis eis commissis curent expeditionem<br />

quam primum cum auctoritate magnifici concilii.<br />

Proposta approvata con 9 voti contrari.


534 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

196. 1588, agosto 18<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

Nel consiglio viene presentata expositionem prefectorum ad dotes et ornamentum<br />

mulierum quorum dominus Pannuntius Pogius an p<strong>la</strong>ceat magnifico consilio<br />

recipere breve absque excommunicationem vel non et provideatur de pecunia<br />

pro obtinendo.<br />

Il consigliere Pietro Cellini propone super expositione prefectorum dotes et<br />

ornamenta acceptetur breve et cum excommunicatione et sine et possint extrahere<br />

pecuniam undecunque excepto libra et censibus.<br />

Proposta approvata con 16 voti contrari.<br />

197. 1589, marzo 10<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Sisto V sopra l’ornato e doti delle donne del<strong>la</strong> città di Foligno<br />

Sixtus papa V. Ad perpetuam rei memoriam. Gaudemus in Domino audientes<br />

abusus, qui in civitatibus nostris circa intolerabilem constitutionem dotium et<br />

immoderatum luxum mulierum in vestitu et ornatu suo his temporibus irrepserunt,<br />

per parcos et continentes spectataeque modestiae ac timoratae conscientiae<br />

viros tolli penitus et aboleri, id quod nuper in civitate nostra Fulginatense provisum<br />

fuisse audivimus.<br />

Priores namque et consilium Centum virorum dictae civitatis provide considerantes<br />

has dotes et luxus mulierum multa incommoda ac totalem multarum<br />

familiarum perniciem secum adferre statuerunt et ordinarunt quod pro mulieribus<br />

dictae civitatis sive eam incolentibus in saeculo nupturis, nemo unquam cuiusvis<br />

status, gradus aut praeeminentiae existens audeat seu praesumat constituere,<br />

promittere, solvere et recipere et mulier sit haeres, tam in pecunia numerata<br />

quam in auro, argento, gemmis, proventibus, vestibus et his similibus etiam mobilibus,<br />

ac semoventibus bonis, iuribus et actionibus dotem semel vel pluries<br />

excedentem summam, quantitatem et valorem mille et ducentorum scutorum,<br />

decem iuliis pro quolibet scuto computatis et pro mulieribus comitatus, dominii<br />

et districtus ipsius civitatis non plura quam ducenta scuta similia, dummodo civibus<br />

de ordine consilii aut prioratus nubant tunc et in talem casum possit dari<br />

usque ad dictam summam mille et ducentorum scutorum, nec liceat contrahentibus<br />

aut quibusvis aliis personis tertiis contravenire huic statuto et ordinationi<br />

ullo pacto aut consensu etiam iurato aut medio cuiusvis dispositionis inter vivos<br />

aut ultimae voluntatis vel praetextu e<strong>la</strong>eemosynae, doni, praestiti, pignoris, cessionis,<br />

liberationis, negotiationis, mercaturae, exercitii, artis, societatis, montis,


Foligno<br />

535<br />

census, banchi, offitii nec dando rem maioris pretii pro minore quam valet nec<br />

promittendo vel mori sine testamento, ut mulier succedat nec causa dotandi iterum<br />

aut pluries nec alio modo, titulo seu causa, expressa et non expressa, directa<br />

vel indirecta, publica, tacita aut occulta possit fieri fraus contra verba et mentem<br />

huius statuti et ordinationis ad effectum, ut vir aut mulier aut alii pro eis habeant<br />

plus dicta summa et omne id quod cum quavis machinatione fiat unde haec<br />

summa excedatur, tam nomine dotis quam supra dotem sit insimul cum iuramento<br />

nullum et invalidum ipso iure absque ul<strong>la</strong> dec<strong>la</strong>ratione et per praesumptionem<br />

iuris et de iure et quilibet contrafaciens, ut praefertur, in poenam quingentorum<br />

scutorum incidat, pro tertia de<strong>la</strong>tori, qui erit secretus et pro alia gubernatori et<br />

praetori dictae civitatis pro tempore existentibus videlicet illi qui praeveniet contra<br />

transgressores et alia partibus Camerae apostolicae applicandorum; et nihilominus<br />

soluta vel non soluta dicta poena omne id quod ultra dictam poenam a<br />

quavis persona excessum fuerit, ipso facto sit ut praefertur, applicatum.<br />

Praeterea qui constituit et dat seu promittit aliquo modo ultra dictam summam<br />

suo haeredi aut successori seu mulieri propter quam data fuisset aliquo<br />

tempore adveniente casu restitutionis nequeat petere id quod plus fuerit et perdat<br />

omnem actionem in et ad hoc sibi competentem et hoc plus ipso iure applicetur<br />

ut supra; ad haec quicunque contravenerit in quocunque modo, ut praefertur,<br />

adveniente casu restitutionis, perdat omnino maritus aut suus haeres vel successor<br />

omnem quartam partem ordinationum et statutorum dictae civitatis et<br />

quodvis aliud quod posset habere aut praetendere ab uxore, pro qualibet dispositione<br />

inter vivos aut causa ultimae voluntatis ita ut omnis actio et titulus nullus<br />

sit quem posset habere aut praetendere in bonis aut haereditate uxoris et quod<br />

omnes similes contractus aut privatae scripturae desuper faciendae sint non solum<br />

quoad quantitatem excessam sed quoad omnia ipso iure nulli et invalidi et<br />

vigore eorum nul<strong>la</strong> executio fieri possit; necnon prohibuerunt omnibus et singulis<br />

notariis ne audeant seu praesumant rogare se de aliquo instrumento quod sit<br />

contra dictam prohibitionem nec facere scripturam incertam ac se referentem<br />

apocae privatae aut alteri scripturae aut hominis arbitrio sub poena falsi et ducentorum<br />

scutorum pro quolibet, qui contrafaciet, ut praefertur, applicandorum<br />

et huiusmodi contractus sint nulli et invalidi ipso iure et nullius fidei ipsique<br />

notarii intelligantur nihilominus privati in perpetuum suis officiis et etiam notariatibus;<br />

insuper quod nul<strong>la</strong> persona tanquam media possit intervenire aut alias<br />

praesumat facere apocam privatam aut esse testis in contractu aut apoca quae sit<br />

contra dictam prohibitionem sub poena ducentorum scutorum incurrenda et applicandorum,<br />

ut praefertur, et facti sint similiter nulli et invalidi; praeterea quod<br />

similes contractus licet non sint contra praemissa fieri nequeant nisi a notariis<br />

matricu<strong>la</strong>tis in collegio Fulginatense qui sint obligati infra terminum decem dierum<br />

postquam fecerint dare in notam prioribus pro tempore existentibus diem,<br />

annum et nomina contrahentium summam, quantitatem et pacta instrumenti aut<br />

apocae et ipsi priores teneantur notificare in primo consilio publico quod fiet<br />

post dictam notificationem sub poena ducentorum scutorum per quemlibet notarium<br />

et priorem incurrenda et, ut praefertur, applicanda, quod si notarius exter-


536 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nus aut non matricu<strong>la</strong>tus fecerit, ut praefertur, contractus huiusmodi nullus existat,<br />

ut supra, et habeatur pro infecto nec detur fides testibus cuiusvis gradus,<br />

dignitatis aut numeri existentibus et ut fraus fieri non possit in dando aut constituendo<br />

dotes antequam mulier nubat et postea allegando quod cum fructibus<br />

dos crevit dec<strong>la</strong>rarunt, quod dos debeat aestimari et valutari in tempore consummati<br />

matrimonii quodque omnis promissio, conventio et dotatio excedens id quod<br />

dictum est facta cum conditione et in eventum quod praemissa revocarentur aut<br />

eis derogaretur aut posset obtineri derogatio a superioribus aut non observarentur<br />

nul<strong>la</strong> sit et facta in fraudem presentis ordinationis ac pro arredo, capsis,<br />

cunis et suis finimentis mulierum dictae civitatis sit valoris duntaxat centum scutorum<br />

similium mulierum vero comitatus, dominii et districtus viginti scutorum<br />

huiusmodi.<br />

Ad hoc quod mulieres non possint gerere ullius generis vestes, zimaras aut<br />

sottanas nec fariolos aut capottas te<strong>la</strong>e aureae aut argenteae, verae vel falsae<br />

aut simplicis vel mixtae nec possint uno et eodem tempore portare plusquam<br />

unam vestem aut zimarram vel sottanam sericeam et in eis et etiam in <strong>la</strong>neis<br />

aut alterius generis vel misturae non possit fieri ornatus aliquis nisi in busto<br />

et manicis et parte extrema et ante et ornatus, qui permittitur, non excedat<br />

summam quinque scutorum similium ad summum ipseque ornatus etiam si<br />

non excedat hanc summam fieri non possit ex auro vel argento vero seu ficto<br />

nec simplici aut mixto nec ex aliquibus <strong>la</strong>pillis preciosis aut aliis gemmis veris<br />

seu fictis licet sint vilissimi pretii nec de racamo seu smalto et quia longior<br />

vestis in talis quandam videtur afferre gravitatem mulieribus permiserunt ut<br />

mulieres possint uti vestis longioribus circa talos, dummodo non excedant ad<br />

summum duos palmos manus ac quod in capite non possint portare ornatus<br />

cuiusvis generis excedentes summam XV 33 scutorum nec possint habere in digitis<br />

plusquam duos anulos nec excedant summam vigintiquinque scutorum<br />

nec manilia in brachiis nisi sint aurea et non excedant quindecim scuta nec<br />

possint gerere in collo aut circum humeros, coronas aut cathenas aut alia ornamenta<br />

quae in totum excedant vigintiquinque scuta nec cingu<strong>la</strong> cuiusvis generis<br />

in quibus sit aurum vel argentum nec margaritas, gemmas aut <strong>la</strong>pides<br />

pretiosas veras aut falsas nec coronas odoratas; quod vestes ex drappo non<br />

possint fieri nisi ex drappis textis in dicta civitate et quia damnosum esset si<br />

non possent geri vestes iam factae ex drappo externo quod huiusmodi vestes<br />

possint geri usque dum fuerint <strong>la</strong>cerae sed cum moderatione praedicta quodque<br />

omnes et singu<strong>la</strong>e mulieres in publicatione horum statutorum et ordinationum<br />

huiusmodi vestes habentes debeant infra quindecim dies post dictam<br />

publicationem comportari facere ad priores aut alios ad id deputatos quae a<br />

cancel<strong>la</strong>rio dictae civitatis describi debeant et bol<strong>la</strong>ri et si quae consignari<br />

facere neglexerit dicto tempore non admittatur amplius ad assignationem et<br />

descriptionem et si portaverit incurret poenam infrascriptam; ac quod mulie-<br />

33 nel testo XV con segno di abbreviazione, forse per XXV?


Foligno<br />

537<br />

res quae huic reformationi contravenerint ultra amissionem rerum in quibus<br />

contravenerint incident in poenam centum scutorum pro qualibet vice pro una<br />

de<strong>la</strong>tori qui tenebitur secretus et alia dictae Camerae ac reliqua partibus gubernatori<br />

et praetori, videlicet illi qui praeveniet in procedendo contra transgressores<br />

applicandorum et executio contra nuptas contravenientes fieri poterit<br />

etiam contra earum viros et pro praemissorum maiori observatione praeceperunt<br />

quibusvis sartoribus et quibusvis aliis artistis ut post presentium publicationem<br />

nullus audeat <strong>la</strong>borare contra praemissa sub poena trium tractuum<br />

cordae et vigintiquinque scutorum qualibet vice qua contraventum fuerit, ut<br />

praefertur, applicanda.<br />

Necnon donum quod fit a compatribus aut commatribus pueris dum baptizantur<br />

aut sudariolum et quidve aliud quod commatres compatribus aut aliae<br />

quaevis personae dictorum puerorum consanguineae vel attinentes seu non<br />

consanguineae vel attinentes donarit non excedat quinque iulios et semel duntaxat<br />

id fieri possit, videlicet tempore baptismi et donum quod fieri solet<br />

tempore nativitatis domini nostri Iesu Christi et aliis anni temporibus inter<br />

compatres et commatres non excedat duo scuta id fiat duntaxat in anno et<br />

una vice.<br />

Ac quod priores pro tempore existentes aut alii deputandi quando in principio<br />

eorum magistratus iurant coram gubernatore iurent specialiter de faciendo<br />

observari omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> praedicta et illo instanti debeant similiter<br />

instare coram ipso gubernatore ut il<strong>la</strong> observari faciat et habita per eos<br />

notitia quod quoquo modo fuerit contraventum debeant certiores facere de<br />

hoc gubernatorem et praetorem et continuo instare ut procedatur contra transgressores<br />

et cuilibet ex praemissis teneantur priores sub poena privationis eorum<br />

magistratus et quinquaginta scutorum pro quolibet et qualibet vice ut praefertur<br />

applicanda; postremo quod omnis derogatio praesentium capitulorum et<br />

reformationis obtenta ad instantiam cuiusvis personae ac cuiusvis conditionis et<br />

praeeminentiae pro qualibet causa necessaria et urgentissima a quovis superiore<br />

etiam motu proprio a nobis seu pro tempore existente romano pontifice sit<br />

nul<strong>la</strong> et invalida nisi prius bis fuerit legitime citata communitas dictae civitatis<br />

cum cedu<strong>la</strong> in scriptis et in huiusmodi casum priores pro tempore existentes<br />

aut alii deputati debeant congregari facere consilium et id totum notificari sub<br />

poena praefata, ut praefertur, applicanda quodque contra omnes et singulos<br />

transgressores in omnibus et singulis possit procedi ex offitio et per inquisitionem;<br />

quocirca cupientes praemissa omnia et singu<strong>la</strong> invio<strong>la</strong>biliter observari motu<br />

proprio non ad dilectorum filiorum communitatis et hominum dictae civitatis<br />

aut aliorum pro eis nobis desuper ob<strong>la</strong>tae petitionis instantiam sed ex certa<br />

nostra scientia ac de apostolicae potestatis plenitudine omnia et singu<strong>la</strong> statuta,<br />

ordinationes, prohibitiones et decreta praedicta prout si vulgari idiomate quo<br />

conscripta fuerunt exprimerentur et donotarentur <strong>la</strong>udamus perpetuo, approbamus<br />

et confirmamus omnesque et singulos tam iuris quam facti et solemnitatum<br />

etiam verbalium forsan omissarum defectus si qui intervenerint in eisdem<br />

supplemus et pro abundantiori caute<strong>la</strong> maiorique ipsorum statutorum, praecep-


538 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

torum et decretorum aliorumque praemissorum efficacia et observatione etiam<br />

nos per eadem verba, statuta, ordinationes, praecepta et decreta de novo facimus,<br />

statuimus, ordinamus, praecipimus et decernimus atque invio<strong>la</strong>biliter et<br />

perpetuo observari et executioni per illos ad quos spectat inconcusse demandari<br />

volumus et iubemus.<br />

Decernentes quod his statutis, ordinationibus, praeceptis et decretis per nos<br />

et successores nostros romanos pontifices nunquam sufficienter derogatum censeatur<br />

nisi ultra duas citationes eidem communitati faciendas, ut praefertur, in<br />

publica signatura proposita supplicatione cum praesentium insertione derogatio<br />

fuerit concessa quodque per quoscunque iudices et commissarios quavis auctoritate<br />

fungentes etiam causarum pa<strong>la</strong>tii apostolici auditores ac Sanctae Romanae<br />

Ecclesiae cardinales, sub<strong>la</strong>ta eis, et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et<br />

interpretandi facultate et auctoritate ubique iudicari et diffiniri debere necnon<br />

irritum et inane quicquid secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter<br />

vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus quibusvis constitutionibus<br />

et ordinationibus apostolicis ac dictae civitatis iuramento confirmatione<br />

apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus, privilegiis<br />

quoque indultis et literis apostolicis in contrarium quomodolibet concessis,<br />

approbatis et innovatis. Quibus omnibus eorum tenores presentibus pro expressis<br />

habentes illis alias in suo robore permansuris ac vice duntaxat specialiter<br />

et expresse derogamus coeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae<br />

apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris die X martii MDLXXXIX, pontificatus<br />

nostri anno quarto.<br />

198. 1589, aprile 24<br />

Riformanze<br />

Super expositione civium ad reformandum dotium<br />

M. Vestrius Barbianus<br />

c. 63v I<br />

Super expositione civium ad reformandum dotium et ornatus ob breve obtentum.<br />

c. 65r I<br />

Super expositione civium ad reformandum dotium.<br />

Che al primo consiglio si legino li capitoli e poi si osservino.<br />

c. 66r I<br />

Super expositione civium ad reformandum dotium.<br />

Che si mandino ad executione li detti capitoli.


Foligno<br />

199. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Hee sunt infrascripte apoce obtente<br />

539<br />

(...) Molto magnifici signori consiglieri, nelli capitoli del<strong>la</strong> reforma delle<br />

dote et del vestire delle donne, ci n’è uno tra gli altri che vuole che li<br />

magistrati che saranno per li tempi quando nel principio del loro officio<br />

vanno dal signor governatore a giurare giurino particu<strong>la</strong>rmente di far osservare<br />

<strong>la</strong> detta riforma; et perche quando il presente priorato ando a giurare <strong>la</strong><br />

riforma non era publicata, esso priorato si scusava dicendo di non esser tenuto<br />

al detto capitolo poi che non han giurato sopra questo particu<strong>la</strong>re et<br />

cosi <strong>la</strong> cosa cominciara a pigliar ma<strong>la</strong> piega non ci essendo che in questo<br />

principio procuri di far<strong>la</strong> osservare et se nel principio non si osserva, il negotio<br />

passera male, onde son di parere che il giorno sequente a questo consiglio<br />

del<strong>la</strong> pubblica, il priorato se ne vada al signor governatore portino li<br />

capitoli del<strong>la</strong> riforma et giurino conforme al tenore d’essi passativi, se desiderate<br />

<strong>la</strong> conservatione delle fameglie di questa città; et voglio che nel primo<br />

consiglio che si fara doppo questo li signori priori riferiscano se haranno<br />

fatto quanto si contiene in questa poliza; fuit obtentum 8 contrarios non<br />

obstante.<br />

200. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Super apoca moderationis dotium<br />

c. 106v<br />

Super apoca moderationis dotium: se remetta a quelli magnifici prefetti questo<br />

negotio, che vedano quel che puo pretendere chi si pretende ricorso fin qui<br />

et lo riferiscano in questo consiglio, acciò si possa vedere si ci è commesso<br />

errore.<br />

c. 107v<br />

Super apoca reforme dotium: che si stia in decretis se l’vogliono osservare.<br />

c. 108r<br />

Super apoca moderationis dotium: che si intenda et si referisca nel consiglio<br />

et per l’avenire si facciano osservare et che l’illustrissimo Numero sia executore<br />

et che facciano stampare li detti capitoli.


540 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

201. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Apoca moderatione dotium et vestitus<br />

Quando li Spoletini ottennero <strong>la</strong> moderatione delle dote e del vestir se intese<br />

che il primo ch’hebbe ardire di pensare contravenire hebbe fatiga assalvarsi <strong>la</strong> vita,<br />

nè dopoi persona ha mai più pensato di guastare detto ordine. Voltate carta, voi<br />

havete spesi molti danari per ottenere <strong>la</strong> vostra reforma, e nel primo giorno si nelle<br />

dote, come nel vestire gli è stato dato su l’elmetto e quel ch’è peggio non ci è<br />

huomo ch’abbia ardire di par<strong>la</strong>re; e domenicha passata ci fu che passo per mezzo<br />

di piazza addobata con veste con oro e giogie di non poco valore. Però ho voluto<br />

con questa dimandarli una delle due gratie, cioè o che mi accomedino delli capitoli<br />

fatti sopra a ciò, che me ne serviria a qualche cosa, o vero facciano sopra a ciò<br />

ordine tale che per lo avenire siano osservati e chi ha contra venuto sia gastigato e<br />

perche si ne veda l’effetto son di parere che questa cura si dia a quelli magnifici<br />

cittadini che hanno ottenuta detta riforma, li quali presa l’informatione de trasgressori<br />

ne scrivano al signor fiscale a Roma; et essendone morto alcuno di detti cittadini<br />

mi contento che li magnifici signori priori et 9 elegino dell’altri in luogo loro,<br />

e se qualchuno havesse miglior partito mi contento che ve si possa segnare.<br />

Fuit obtentus, 16 contrariis non obstantibus.<br />

202. 1589, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Lamentele contro <strong>la</strong> trasgressione dei nuovi capitoli sulle doti<br />

E che farite magnifici signori <strong>la</strong>ssarite passare <strong>la</strong> trasgressione fatta delle dote<br />

contro li capitoli fatti novamente. Benedetti siano in questo caso li Spolitini che sensa<br />

alcuno rispetto hanno atteso et attendono con tanto rigore contra quelli che hanno<br />

fatta prova di non obedire; svegliatevi et fate voi il medesmo che se <strong>la</strong>ssate passare <strong>la</strong><br />

prima si farà il medesmo al<strong>la</strong> sicunda et sarà causa che il tutto andarà a monte.<br />

203. 1590, gennaio 11<br />

Riformanze<br />

Provisio pro moderatione dotium monialium<br />

Non qui inceperit sed qui perseveraverit usque in finem salvus erit, scilicet,<br />

fu dato bon sesto alle dote, opera molto bona, così piaccia al signore Iddio che


Foligno<br />

541<br />

si preservi tanto bon ordine; hora è necessario provedere alle dote di quelle che<br />

si vogliono monacare, che è negotio di considerazione, poiché tra una cosa e<br />

l’altra arriva al settecento et ottocento fiorini, et pure nel pontificato di Gregorio<br />

si hebbe gratia che fussero trecento fiorini, che tale speditione fu fatta da monsignor<br />

Vincenzo Cirochi, buona memoria: però son di parere che li magnifici<br />

signori et magnifici Nove eleggano tre circuspetti cittadini, i quali piglino questo<br />

carico gagliardamente et vedano redurre questo negotio in qualche bona forma.<br />

Proposta approvata con solo un voto contrario.<br />

204. 1594, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Super apoca in materia ornatus mulierum<br />

c. 185v<br />

Super apoca in materia ornatus mulierum, magnifici domini priores curent<br />

observari breve.<br />

c. 186r<br />

Super apoca in materia ornatus mulierum magnifici domini priores et 9 eligant<br />

duos cives qui cum omni auctoritate magnifici consilii curent revocationem<br />

dicti brevis.<br />

205. 1594, novembre 10<br />

Polizze<br />

Reductionis dotium monialium provisio<br />

Magnifici signori, il reggimento nostro è stato sempre lo splendore in questa<br />

provincia, perché havea l’occhio al<strong>la</strong> città, intendea l’occorrenze de suoi figli et<br />

provedea a loro bisogni. S’intende signori magnifici da quattro mesi in qua essere<br />

uscito fuori un decreto dell’illustrissima congregatione di Vescovi capo del<strong>la</strong><br />

quale è il signore cardinale Alessandrino che <strong>la</strong> dote di zitelle che vorranno<br />

monacarsi debba essere di ottocento fiorini di paoli che giontove l’altre spese vi<br />

bisognano passaranno di gran lunga il migliaro et con tutto ciò ognuno se ne sta<br />

a vedere né si considera che roina possi apportare tal ordine se harà luogo, mi<br />

ricordo già l’anno 78 del mese d’ottobre venne una lettera del cardinale Maffeo<br />

ove dicea magnifici signori havere fatta gratia al<strong>la</strong> città nostra che le dote delle<br />

zitelle voleano monacarsi fusse di 300 fiorini, che <strong>la</strong> copia autentica è nel<strong>la</strong> cassa<br />

di sei chiave et fu procurata da monsignore Vincenzo Cirochi bona memoria,


542 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

hora per provedere a questo fatto son di parere che li magnifici signori et 9<br />

faccino deputatione di doi cittadini, i quali subbito scrivano al’agente nostro, a<br />

cardinali, al papa bisognando, per redurre questa dote a una cosa giusta et ragionevole,<br />

mettendo in consideratione a quei signori illustrisimi et a nostro signore<br />

che ogni picco<strong>la</strong> dote si da qui da nostri alle suoe figliole, è grande per il<br />

sussidio continuo, anzi giornalmente ricevono le zitelle dalle case loro, quel che<br />

non aviene quando ricevono forastiere che collocate là dentro ogni doi anni una<br />

volta son viste dalli loro et hoggi è bene trattare questo partico<strong>la</strong>re che è monsignore<br />

vescovo in Roma il quale aiuta il negotio. Sete prudenti, passatimi se<br />

amate il vostro bene.<br />

Proposta approvata con 5 voti contrari.<br />

206. 1595, febbraio 10<br />

Riformanze<br />

Super apoca in materia pramatiche<br />

c. 21r<br />

Super apoca in materia pramatiche eligantur 3 cives ad scribendum Rome<br />

pro observatione dicti brevis ad hoc cum omni auctoritate magnifici consilii<br />

c. 22r<br />

Super apoca in materia pramatiche eligantur novi cives si non [...]bunt ad<br />

procurandam observationem dicti brevis.<br />

c. 23v<br />

Super apoca in materia pramatiche magnifici domini priores et magnifici consilii<br />

curent legi breve super ornatu mulierum in quo terminetur quid sit agendum.<br />

207. 1595, novembre 9<br />

Polizze<br />

Ordo in materia dotium monacandarum<br />

Illustrissimi signori il negotio di reddurre l’elemosina delle monacande al<br />

termine di prima che hoggi viene stabilito dal<strong>la</strong> congregatione in 400 scudi è di<br />

maggiore importanza che altri non pensa che quando faremo nostri conti a mille<br />

fiorini arriva il collocare una figlia nel monastero et quel che mi par più strano<br />

è che noi siamo di peggiore conditione del’altri luoghi convicini ove per minore<br />

somma le zitelle vengono recevute, di modo che <strong>la</strong> facciano male nel maritare,<br />

peggio <strong>la</strong> faremo nel monacare che dunque converrà a un povero padre che si


Foligno<br />

543<br />

trova delle figliole intorno non può arrivare a maritarle ha poco il modo di farle<br />

monache, ha da tenersele in casa con rischio di dare in qualche scoglio? Io so<br />

che quei signori prefetti hanno menate le mani et non credo saranno per mancare<br />

tutta volta di venire trattando per redurre in bona forma questo negotio. Però<br />

io son di parere per decreto di questo magnifico consiglio che li signori priori<br />

presenti et che saranno in avenire sotto carico delle conscientie loro debbano<br />

doi volte <strong>la</strong> settimana fare raunare in pa<strong>la</strong>zzo <strong>la</strong> prefettura sopra ciò fatta, dico il<br />

marteddì et sabbato et se ne mancasse uno possino li doi restanti se a caso non<br />

vene fusse se non uno, quello solo, et il Magistrato magnifico possi scrivere a<br />

nostro signore, a signore cardinale et fare ogni provesione che le parerà necessaria,<br />

frattanto pregamo il Signore ce <strong>la</strong> mandi bona.<br />

Proposta approvata con tre voti contrari.<br />

208. 1595, dicembre 8<br />

Polizze<br />

Ordo in materia monialium<br />

Magnifici signori consiglieri prudentissimi, il proverbio dice che il lupo ogni<br />

sorte diurne si magna quando si trova in necessità di fame ma <strong>la</strong> sua non mai,<br />

anzi intendo, che se uno d’essi viene da qualche altro animale assalito con urli<br />

et gemiti stridendo ho inteso che si sovengono.<br />

Se dunque un animale così fiero et indomito ha cura del sangue suo che<br />

deve fare un christiano in aiutare et sovenire l’altro et massime quando è del<br />

suo proprio sangue. Signori, i monasterii et le monache quanto habbino patito<br />

in questi anni passati et quanto anco patano in hora lo sapete benissimo et<br />

perciò vorrei cercare di levarli ogni sorte di spesa superflua et una delle più<br />

importanti che habbino è <strong>la</strong> spesa intollerabile che hanno in governare li frati<br />

facendoli sapere che passa 200 scudi l’anno cosa tanto dannosa a tutti li monasterii.<br />

Son dunque di parere e voglio che il magistrato presente supplichi monsignore<br />

vescovo nostro per parte di questo publico et per opra di carità li piaccia<br />

ordinare assieme con li detti signori priori che li monasterii di Foligno habbino<br />

et se le dia un confessore et anco un cappel<strong>la</strong>no acciò le dica <strong>la</strong> messa et che a<br />

ognuno d’essi li sia stabilito un sa<strong>la</strong>rio onesto per il loro servire et che nel resto<br />

non sia lecito né a essi né a altri mai per nesuna sorte d’occasione magnare in<br />

dicto convento né potere né per sé né per altri pigliare alcuna sorte di donaticci<br />

che le monache li facesserno o altri per esse, ma detta <strong>la</strong> messa tornarsene<br />

subbito al suo convento et così facci anco il confessore che così si levarà <strong>la</strong><br />

spesa intollerabile et si levaranno molte altre occasioni che possono nascere a<br />

danno di povere monache. Se monsignore vorrà fare quest’utile et sant’opra per<br />

questa città sua, anzi a benefitio di suoe pecorelle come spero certo Deo gratias,<br />

quando pur stesse ritroso et non li paresse voglio che li magnifici signori priori


544 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

referischino in consiglio et referito che haranno se le dia auctorità che messa <strong>la</strong><br />

polisa in bona forma di lettera se ne scriva alli signori procuratori di Roma da<br />

quali son securissimo che s’otterrà <strong>la</strong> gratia con l’aiuto d’Iddio benedetto, esendo<br />

<strong>la</strong> dimanda honestissima passateme in consiglio signori et novi che son chiaro<br />

essere messa in essecutione.<br />

Proposta approvata con 6 voti contrari.<br />

Super eadem materia.<br />

S’intende che molt’interessati nel partico<strong>la</strong>re delle monacande contribuirebbono<br />

voluntiero al<strong>la</strong> spesa di mandare uno o due a Roma. Però son di parere<br />

che quando sia vero sieno favoriti con littere publiche a spese però loro.<br />

Proposta approvata con 3 voti contrari.<br />

209. 1596, gennaio 2<br />

Riformanze<br />

Super apoca in materia vestitus et dotium<br />

c. 107r<br />

Apocam consultabilem concernentem provideri vestitibus et dotibus mulierum.<br />

c. 107v<br />

Super apoca in materia vestituum et dotium mulierum remisit omnem provisionem<br />

magnificis prefectis super breve obtento cum omni auctoritate magnifici<br />

consilii.<br />

c. 108r<br />

Super apoca in materia ornatus mulierum instetur apud sanctissimum sive<br />

apud reverendissimum episcopum pro obtinendo literas monitoriales, remittens<br />

hoc negotium in omnibus et pro omnia magnifico Numero cum omni auctoritate<br />

magnifici consilii.<br />

210. 1597, gennaio 9<br />

Polizze<br />

Super permaticha<br />

Magnifici domini et priores optimi, l’inosservanza di giuste e sante leggi et<br />

honesti statuti a pubblica utilità istituiti da sacri theologi nel<strong>la</strong> via santa di Dio è<br />

riposta fra gravissimi peccati, e guai a chi regge che non procura con ogni suo<br />

potere l’osservanza d’esse et trascurandoli sia degni di biasimo grande et di mag-


Foligno<br />

545<br />

gior castigo, condegno certo a tanto peccato. Dico a voi signori priori e signori<br />

consiglieri a cui è dato in mano da Dio <strong>la</strong> cura et reggimento di questa povera<br />

città, cui non valerà l’escusarsi d’haver provisto di buoni e santi ordini se per<br />

voi non si procura con ogni rigore che siano osservati.<br />

Ditemi per vostra fe’ <strong>la</strong> pergmatica con tanta diligenza fatiga e spesa insieme a<br />

pubblica utilità instituita et con tanta benignità, come dimanda honesta da signori<br />

priori a noi concessa, come da voi se ne procura l’osservanza d’essa? poveri voi<br />

che sete degni di grandissimo castigo <strong>la</strong>sciando correre ognuno che marita a manifesta<br />

rovina poiche voi che reggete <strong>la</strong> trascurate et noi per non poter far fare altro<br />

con grande nostro et danno et dolore insieme siamo costretti a precipitare che ben<br />

spesso non accostamo con cenzo e forzati con altri diciamo l’officio in compagnia<br />

d’onde poi nasce <strong>la</strong> rovina delle povere fameglie intiere come già molti esempii<br />

sono al presente. Io so che subbito mi si risponderà che il consiglio quando fece<br />

questa legge insieme anco provvide di prefettura che l’havessa a difendere et far<br />

osservare. Bene ma poiché si vidde <strong>la</strong> poca cura di quelli cittadini che hanno per<br />

trascuragine, per non imputarli di proprio interesse, <strong>la</strong>sciato correre per questa via<br />

negotio di tanta portata, perche non se li provedea di novi defensori?<br />

Horsù quia preterita magis reprehendi possunt quam corrigi: per questo poiché<br />

s’è dormito fin qui voglio con questa risvegliarvi et provedere io. Et però intendo<br />

nel presente consiglio che per decreto pubblico si facciano tre cittadini per gli<br />

magnifici signori et che siano fuor d’interesse et in questo caso senza rispetto ne<br />

riguardo di persona, a quali dà l’autorità quanta n’ha il medesimo consiglio et anco<br />

come l’ha il medesimo Numero di procurare per via di superiori <strong>la</strong> moderatione<br />

del vestire a cosa <strong>la</strong>udabile et honesta et se sarà possibile l’osservanza di detta<br />

pregmatica; ma forse per esser trascorsa tant’oltre haverà forsi del difficile per non<br />

dire impossibile et anco gli do autorità di provedere in ogni meglior modo per il<br />

passato et che <strong>la</strong> possano moderare et moderata farne capace il magnifico consiglio<br />

acciò sappia quantos’è fatto et dopo voglio che formato che sarà questo negotio et<br />

honestate li pubblici cittadini giurino sul’hostia [...] da qual giuramento non possano<br />

farsi mai assolvere, se non con licenza espressa del magnifico consiglio, che le<br />

faranno osservare et daranno quere<strong>la</strong> contro li trasgressori, senza rispetto alcuno et<br />

perseguitarli col braccio publico procurandone il castigo che merita un tanto delitto.<br />

Questa sì che è cosa d’importanza e da far resurgere questa povera città, se<br />

pure si farà a tempo. Obtentus, decem et septem contrariis non obstantibus.<br />

211. 1597, giugno 9<br />

Polizze<br />

Ordo occasione monialium<br />

Illustrissimi signori, mi piacque assai quel decreto che fu fatto le settimane<br />

passate, cioè che qualsivoglia negotio appartinenti alli monasterii di monache di


546 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

questa città sia rimesso al magnifico Numero, ma perché esso Numero secondo<br />

quel decreto non pare che possa totalmente fare a modo suo senza l’intervento<br />

delli prefetti alle doti delle monache che sono li signori Giovanbattista Elmi,<br />

Francesco Maria Orfini et Agabito Orselli. Io son di parere che detto magnifico<br />

Numero possa fare da se stesso tutto quello che gli parerà bene acciò che con<br />

auctorità di tutto il magnifico consiglio possa provedere a tutti li bisogni delle<br />

monache conforme al dicto decreto et con questa polisa intendo che li sia ampliata<br />

ogni auctorità quando ce ne sia bisogno.<br />

Proposta approvata con 5 voti contrari.<br />

212. 1598, marzo 6<br />

Polizze<br />

Lamentele sul vestire delle donne<br />

Molto magnifici signori, di questa città per dove s’andava si sentivano singo<strong>la</strong>rissime<br />

lodi per <strong>la</strong> bellezza d’essa adornata di bellissime strade, di quieto vivere<br />

et recto governo et mi ricordo che anni sono <strong>la</strong> felice memoria del signor duca<br />

Ottavio Farnese andando a spasso per detta città <strong>la</strong> <strong>la</strong>udava spesso (...) quello<br />

che hoggi non potrebbero dire (...) Del disordinatissimo vestire delle donne che<br />

si è comportato et si comporta non fa altro segno se non che a fatto siamo fuori<br />

di noi che così siamo chiamati da convicini (...).<br />

213. 1598, marzo 9<br />

Riformanze<br />

Che si evitino i lussi<br />

Pro bono publico petatur S. D. N. quod illi qui contraherunt matrimonii<br />

usque ad huc possint celebrare instrumenta dotium constituta non obstante pramaticam.<br />

Pro bono publico supplicetur S. D. N. che donne non possano portare veste<br />

con oro o oro sopra sete o panni di nessuna sorte.<br />

Item che non si possano portare velluti né sete dove ce sia intrigato oro o<br />

argento et per questo S. Beatitudine sia contenta inclinare a concederci una scomunica.<br />

Inoltre che le doti per l’avenire non eccedesse <strong>la</strong> somma di mille e ottocento<br />

scudi con casse e arredo.<br />

Inoltre che si rimandi <strong>la</strong> prorogatione del breve sopra frutti per quel tempo<br />

che parra a N. S.


Foligno<br />

547<br />

Item che li signori deputati alle monache cerchino redurre le doti delle<br />

monacande a un termine honesto et a questo effetto deputano tre cittadini<br />

quali faccino instrutione di quelle cose che li parranno necessarie di mandare a<br />

nostro signore.<br />

214. 1598, marzo 16<br />

Riformanze<br />

Risoluzioni sulle doti e sul vestire<br />

00 Che le monache si <strong>la</strong>scino nel loro proprio stato circa il monacare et dote<br />

pur che non accettino forestiere<br />

09 Si dimandi a N. S. che quelli che per sin hora hanno contratti parentadi<br />

possino celebrare l’istrumento non ostante <strong>la</strong> permaticha<br />

13 Che le donne non possano portare veste con oro o oro sopra sete o panni<br />

di nessuna sorte<br />

12 Che non si possano portare velluti né sete dove ce sia intrigato oro o argento<br />

et per questo S. Beatitudine sia contenta inclinare o concederci una scomunica<br />

12 Che le doti per l’avvenire non ecceda <strong>la</strong> somma di mille et ottocento scudi<br />

con casse e arredo<br />

[i numeri di fianco indicano i voti riportati]<br />

215. [1598-1599] 34<br />

Polizze<br />

Doti delle monache<br />

Beatissimo padre, nel<strong>la</strong> città di Foligno, devotissima et fedelissima sua<br />

serva et vassal<strong>la</strong>, ci sono undici monasterii di monache che ministradonsi in<br />

sé da 700 religiose in circa et uniti tutti insieme non hanno tanta intrata che<br />

possa supplire il governo di 200 d’esse. Per il passato si sono valse delle doti<br />

date alle zitelle che si sono monacate et con tal mezzo sonpo vissute senza<br />

molto bisogno et perché à presente gli si leva l’autorità di poterlo fare da<br />

34 Tale documento, senza data, si trova collocato tra un documento del 29 dicembre<br />

1598 e un altro del 19 febbraio 1599.


548 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

monsignor vescovo, volendo che le doti si mettano in stabili sono reducte in<br />

tanta miseria che moiono del<strong>la</strong> fame. Hanno hauto ricorsso al<strong>la</strong> detta loro<br />

città che volesse procurare in qualche maniera che loro potessero valersi di<br />

dette doti come hanno fatto sempre; pertanto si supplica humilmente vostra<br />

beatitudine si degni concedere che le dette monache possino servirsi di dette<br />

doti se non in tutto in qualche parte come ne diede intentione mentre fu<br />

qua di ritorno a Roma e quanto prima voglia ordinare a chi più le porrà<br />

espediente che lo possano fare acciò non moiano di necessità. Et perché<br />

detto monsignore vole che <strong>la</strong> dote delle zitelle che vogliano monacarse sia di<br />

trecento scudi d’argento, dote escessiva secondo le forze di questa città et<br />

difficilmente si trova alcuna che voglia dedicarsi al servizio d’Iddio, piacciali<br />

concedere che detta dote sia di 300 scudi di moneta currente in detta città,<br />

quale assieme con le religiose pregarà sempre il signore Dio per <strong>la</strong> sua felice<br />

et lunga vita.<br />

216. 1599, marzo 8<br />

Polizze<br />

Ordine sopra le zitelle<br />

Illustrissimi signori, il mondo è venuto in tanto abuso et massime nel<strong>la</strong><br />

nostra città, che ognuno presume, oltre le suoe forze et di qui adviene, che si<br />

prometta molto et poco si osserva per impotenza, onde adviene che tutto il<br />

giorno nascono discordie et liti tra parenti per causa de doti, quali sono fin<br />

hora andate tanto augumentando che i poveri padri di famiglia che hanno<br />

figliole da maritare sono redotti in mera disperatione, ha questo in tanti chi<br />

non ha auto modo di dare marito alle figliole ha cercato monacarle et ha<br />

potuto farlo per le doti convenienti che si davano, hoggi queste anco sono<br />

tanto alterate che alli poveri padri di famiglia è levato <strong>la</strong> strada di accomodare<br />

le loro figliole o nel’uno o nel’altro di sudetti modi con poco honore, anzi con<br />

vittuperio, secondo il giuditio dell’homini del mondo, che non riguardano all’impotenza<br />

altrui et perché sempre fu bene di remediare anco a quel che il<br />

mondo giudica inconveniente sebene non è per se stesso, et perché intendo<br />

che ci sarebbe un modo che i poveri padri di famiglia impotenti a maritare et<br />

monacare le loro figliole potrebbono ritenerle in casa con dovere utile et sodisfatione<br />

come adviene in molti luoghi d’Italia. Pertanto son di parere che i<br />

magnifici signori et 9 facciano elettione di tre cittadini li quali parlino con<br />

Giovanbattista Vitelli del<strong>la</strong> compagnia del Giesù che gli darà detto modo et<br />

tutte quell’informationi che bisognano et referiscano nel seguente consiglio, acciò<br />

si possa risolvere quanto sarà necessario.<br />

Proposta approvata con nove voti contrari.


Foligno<br />

217. 1599, luglio 12<br />

Breve apostolico<br />

Breve di Clemente ottavo sopra <strong>la</strong> moderazione delle doti nel<strong>la</strong> città di<br />

Foligno<br />

549<br />

Clemens papa VIII s . Ad perpetuam rei memoriam. Pastorale munus nobis<br />

licet immeritis desuper iniunctum debite exercere credimus. Cum nobis et Romanae<br />

Ecclesiae subiectarum probate fidelitatis cumunitatum petitiones ad exauditionis<br />

gratiam admittimus. Sane sicut nobis nuper exponi fecerunt dilecti filii<br />

comunitas et homines civitatis nostrae Fulginatensis cum alias tunc existentes<br />

priores et consilium Centum virorum civitatis praedictae certis tunc expraessis<br />

causis adducti statuissent et ordinavissent quod ex tunc deinceps pro mulieribus<br />

dictae civitatis sive eam incolentibus in seculo mupturis nemo cuiusvis status,<br />

gradus aut praeeminentie existens auderet vel praesumeret constituere, promittere,<br />

solvere et recipere licet mulier esset haeres tam in pecunia numerata quam in<br />

auro et argento, gemmis, proventibus, vestibus et his similibus ac se moventibus<br />

bonis, iuribus et actionibus, dotem semel vel pluries excedentem summam, quantitatem<br />

et valorem mille et ducentorum scutorum decem iuliis pro quolibet scuto<br />

computatis et pro mulieribus commitatus, dominii et districtus ipsius civitatis<br />

non plura quam scuta ducenta similia; dum vero civibus de ordine consilii ac<br />

prioratus nuberent, tunc et in talem casum possit dari usque ad dictam summam<br />

mille et ducentorum scutorum; nec liceret contrahentibus aut quibusvis aliis personis<br />

tertiis contravenire huic statuto et ordinationi ullo pacto aut consensu etiam<br />

iuramento aut medio cuiusvis dispositionis inter vivos aut ultime voluntatis vel<br />

praetextu eleemosine, doni, praestiti, pignoris, cessionis, liberationis, mercature,<br />

exercitii, artis, societatis, montis, census, banchi, officii nec dando rem maioris<br />

praetii pro minori quam valet nec promittendo vel mori sine testamento ut mulier<br />

succedat nec causa dotandi iterum aut pluries nec alio modo, titulo seu<br />

causa expraessa et non expraessa, directa vel indirecta, publica, tacita aut occulta<br />

posset fieri fraus contra verba et mentem huius statuti et ordinationis ad effectum<br />

ut vir aut mulier aut alii pro eis haberent plus dicta summa et omne id<br />

quod cum quavis machinatione fieret unde haec summa excederetur tam nomine<br />

dotis quam supra dotem esset insimul cum iuramento nullum et invalidum ipso<br />

iure absque ul<strong>la</strong> dec<strong>la</strong>ratione et per praesumptionem iuris et de iure et quilibet<br />

contrafaciens ut predicatur in penam quingentorum scutorum incideret pro tertia<br />

de<strong>la</strong>tori qui esset secretus et pro alia gubernatori et praetori dictae civitatis pro<br />

tempore existentibus videlicet: illi qui praeveniret contra transgresores et alia<br />

partibus Camerae apostolicae applicandorum et nihilominus soluta vel non soluta<br />

dicta poena omne id quod ultra dictam poenam a quavis persona excessum foret<br />

ipso facto esset, ut predicatur, applicatum.<br />

Praeterea qui constitueret, cederet seu promitteret aliquo modo ultra dictam<br />

summam suo haeredi aut successori seu mulieri propter quam data fuisset aliquo


550 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tempore adveniente casu restitutionis nequiret praeter id quod plus esset et per<br />

omnem actionem in et ad hoc sibi competentem et hoc plus ipso iure applicaretur<br />

ut supra; ad hoc quicunque contraveniret in quocunque modo, ut predicatur,<br />

adveniente casu restitutionis, perderet omnino maritus aut suus haeres vel successor<br />

omnem quartam partem ordinationis et statutorum dictae civitatis et quodvis<br />

aliud quod posset habere aut praetendere ab uxore pro qualibet dispositione<br />

inter vivos aut causa ultime voluntatis ita ut omnis actio et titulus nullus esset<br />

quem posset habere aut praetendere in bonis aut haereditate uxoris et quod<br />

omnes similes contractus aut private scripture desuper faciende essent non solum<br />

quoad quantitatem expressam sed quoad omnia ipso iure nulli et invalidi et<br />

vigore eorum nul<strong>la</strong> executio fieri posset necnon prohibuissent omnibus et singulis<br />

notariis ne auderent seu praesumerent rogare se de aliquo instrumento quod<br />

esset contra dictam prohibitionem nec facere scripturam incertam ac se referentem<br />

apoce private aut alteri scripture aut hominis arbitrio sub poena falsi et<br />

ducentorum scutorum pro quolibet qui contrafacerent, ut predicatur, applicandorum<br />

et huiusmodi contractus essent nulli et invalidi ipso iure et nullius fidei<br />

ipsique notarii intelligerentur nihilominus privati in perpetuum suis officiis et<br />

etiam notariatibus. Insuper quod nul<strong>la</strong> persona tanquam media posset intervenire<br />

aut alias praesumere facere apocam privatam aut esse testis in contractu aut<br />

apoca que esset contra dictam prohibitionem sub poena ducentorum ducatorum<br />

incurrenda applicandorum, ut predicatur, et acta essent similiter nul<strong>la</strong> et invalida.<br />

Praeterea quod similes contractus licet non essent contra praemissa fieri nequirent<br />

nisi a notariis matrico<strong>la</strong>tis in collegio Fulginatense qui essent obligati infra<br />

terminum decem dierum postquam fecissent dare in notam prioribus pro tempore<br />

existentibus diem, annum et nomina contrahentium, summam quantitatem et<br />

pacta instrumenti aut apoce.<br />

Et ipsi priores tenerentur notificare in primo consilio publico quod fieret<br />

post notificationem praefatam sub poena ducentorum scutorum per quemlibet<br />

notarium priorem incurrenda et, ut predicatur, applicanda, quod si notarius externus<br />

aut non matrico<strong>la</strong>tus faceret, ut predicatur, contractus huiusmodi nullus<br />

existeret ut supra et haberetur pro incerto nec daretur fides testibus cuiusvis<br />

gradus, dignitatis aut numeri existentibus et ut fraus fieri non posset in dando<br />

aut constituendo dotes antequam mulier nuberet et postea allegare dotem cum<br />

fructibus evenisse dec<strong>la</strong>ravissent quod dos deberet extingui et valutari in tempore<br />

contrahendi matrimonii omnis quoque promisso conventio et dotatio excedens<br />

id quod dictum est facta cum conditione et in eventum quod praemissa revocarentur<br />

aut eis derogaretur vel posset obtineri derogatio a superioribus aut non<br />

observarentur nul<strong>la</strong> esset et facta in fraudem presentis ordinationis ac pro arado<br />

seu aredio capsis et suis finimentis quoad mulieres dictae civitatis essent valoris<br />

duntaxat centum scutorum similium quoad mulieres vero comitatus, dominii et<br />

districtus viginti scutorum huiusmodi.<br />

Ad hoc vero statuissent quod mulieres non possent gerere nullius generis vestes,<br />

zimaras aut sottanas nec fariolos aut capettas tele auree aut argentee vere vel<br />

false aut simplicis vel mixte nec possent uno et eodem tempore portare plusquam


Foligno<br />

551<br />

unam vestem aut zimarram vel sottanam sericeam et in eis et etiam in <strong>la</strong>neis aut<br />

alterius generis vel mixture non posset fieri ornatus aliquis nisi in busto et manicis<br />

et parte externa et ante ornatus huiusmodi non excederet summam quinque scutorum<br />

similium ad summam et etiam si hanc summam non excederet fieri tamen<br />

non posset ex auro vel argento vero ficto vel simplici aut mixto nec ex aliquibus<br />

<strong>la</strong>pillis praeciosis aut aliis gemmis veris seu fictis licet essent vilissimi praetii nec de<br />

recamo seu smalto ipse tamen mulieres possent uti vestibus longioribus cives tales<br />

dummodo non excederent ad summam duos palmos manus et quod in capite non<br />

possent portare ornatus cuiusvis generis excedentes summam vigintiquinque scutorum<br />

nec possent habere in digitis plusquam duos annulos nec excederent summam<br />

vigintiquinque scutorum nec manilia in brachiis nisi essent aurea et non excederent<br />

quindecim scuta nec possent gerere in collo aut circum humeros coronas<br />

aut catenas vel alia ornamenta que in totum excederent vigintiquinque scuta nec<br />

singu<strong>la</strong> cuiusvis generis in quibus adesset aurum vel argentum nec margaritas, gemmas<br />

aut <strong>la</strong>pides praeciosos, veros aut falsos nec coronas odoriferas et vestes ex<br />

drappo non possent fieri nisi ex drappis textis in dicta civitate vestes tamen iam<br />

facte ex drappo externo possent gestari donec essent <strong>la</strong>cerate sed cum moderatione<br />

predicta omnesque mulieres in publicatione horum statutorum et ordinationum<br />

huiusmodi vestes habentes deberent infra quindecim dies post dictam publicationem<br />

comportari facere ad priores aut alios ad id deputatos que a cancel<strong>la</strong>rio dictae<br />

civitatis describi deberent et bul<strong>la</strong>ri etsi que consignari facere negligeret dicto tempore<br />

non admitteretur amplius ad assignationem et descriptionem et si portaret<br />

incurreret poenam infrascriptam ac mulieres que huic reformationi contravenirent<br />

ultra amissionem rerum in quibus contravenissent inciderent in poenam centum<br />

scutorum pro qualibet vice, pro una de<strong>la</strong>tori dictae Camerae, reliqua vero partibus<br />

gubernatori et praetori videlicet: illi qui praeveniret in procedendo contra transgressores<br />

applicandorum et executio contra nuptas contravenientes fieri posse etiam<br />

contra earum viros et pro praemissorum maiori observatione praecepissent quibusvis<br />

sartoribus et aliis artistis ut post praesentem publicationem nullus auderet <strong>la</strong>borare<br />

contra praemissa sub poena trium tratuum corde seu funis et vigintiquinque<br />

scutorum qualibet vice qua contraventum foret, ut predicatur, applicandorum;<br />

ac quod priores pro tempore existentes aut alii deputandi quando in principio<br />

eorum magistratus iurant coram gubernatore iurarent specialiter de faciendo observari<br />

omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> predicta et illo instante deberent similiter instare<br />

coram ipso gubernatore ut il<strong>la</strong> observare faciat et habita per eos notitia fuisse<br />

contraventum deberent certiores facere de hoc gubernatorem et praetorem et continuo<br />

instare ut procedatur contra transgressores et ad quod libet ex praemissis<br />

tenerentur priores sub pena privationis eorum magistratus et quinquaginta scutorum<br />

pro quolibet et qualibet vice, ut predicatur, applicandorum. Postremo quod<br />

omnis derogatio presentium capitulorum et reformationis obtenta ad instantiam<br />

cuiusvis persone ac cuiusvis conditionis et praeeminentiae pro qualibet causa necessaria<br />

et urgentissima a quovis superiore etiam motu proprio a romano pontifice<br />

pro tempore existente esset nul<strong>la</strong> et invalida nisi prius bis foret legitime citata<br />

comunitas dictae civitatis cum cedu<strong>la</strong> in scriptis et in huiusmodi casu priores pro


552 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tempore existentes aut alii deputati deberent congregari et facere consilium et id<br />

totum notificare sub poena predicta quodque contra omnes et singulos transgressores<br />

in omnibus et singulis posset procedi ex officio et per inquisitionem. Postmodum<br />

felicis recordationis Sixtus papa quintus praedecessor noster motu suo<br />

proprio statuta et ordinationes huiusmodi perpetuo approbavit et confirmavit omnesque<br />

et singulos tam facti et solemnitatum forsan obmissarum defectus in eisdem<br />

supplevit il<strong>la</strong>que omnia vio<strong>la</strong>biliter et perpetuo observari et executioni per<br />

illos ad quos spectat incurrisse demandari voluit et iussit prout in documentis seu<br />

scripturis publicis et litteris apostolicis desuper confectis plenius contineri dicitur.<br />

Cum aut sicut ipsa expositio subiungebat ob temporum et antequam mutationem<br />

statutis et ordinationibus huiusmodi longo tempore locus non potuerit<br />

relinqui et iam pridem ab eis in tota civitate illiusque districtu et dominio praedictis<br />

nemine <strong>la</strong>nguente nec contradicente recessum sit vaneque dotium assignationes<br />

summam in dictis statutis taxatam longe excedentes facte fuerint et si<br />

revocari vel rescindi eas oporteat dubium non sit quin particu<strong>la</strong>res civitatis et<br />

districtus ac dominii huiusmodi gravissimis litibus et controversiis maximo eorum<br />

dispendio involvi debeant proindeque comunitas et homines predicti ad illis tempestive<br />

salubri aliqua ratione etiam pro comuni eorum ac eiusdem civitatis bono<br />

et quiete obviandum nobis humiliter supplicari fecerunt quatenus eis in praemissis<br />

oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur comunitatem<br />

et homines predictos et eorum singulos specialibus favoribus et gratiis<br />

prosequi volentes necnon a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti<br />

aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et poenis a iure vel ab homine<br />

quavis occasione vel causa <strong>la</strong>tis si quibus quomodolibet innodati existunt ad effectum<br />

presentium duntaxat consequendum harum serie absolventes et absolutos<br />

fore censentes ac scripturarum et litterarum predictarum necnon omnium et singulorum<br />

assignationum, promissionum, solutionum et receptionum dotium huiusmodi<br />

ac cedu<strong>la</strong>rum et scripturarum super praemissis confectarum tenores presentibus<br />

pro expraessis habentes huiusmodi supplicationibus inclinati omnes et<br />

singu<strong>la</strong>s ac quascunque dotium assignationes, promissiones, solutiones et receptiones<br />

tam in civitate quam illius districtu et dominio predictis per quoscunque<br />

illorum inco<strong>la</strong>s et particu<strong>la</strong>res a tempore conditorum statutorum huiusmodi in hunc<br />

usque diem ultra summam in ipsis statutis taxatam ac alias praeter et contra formam<br />

statutorum eorundem quomodolibet, quomodocunque ac qualitercunque<br />

factam necnon cedu<strong>la</strong>s ac alias quasvis scripturas publicas et privatas desuper quomodolibet<br />

confectas et in eis contenta et apposita quecunque cum omnibus et<br />

singulis inde sequutis apostolica auctoritate tenore presentium perpetuo approbamus<br />

et confirmamus illisque perpetue et invio<strong>la</strong>bilis apostolicae firmitatis robur<br />

adiicimus omnesque et singulos tam iuris quam facti ac solemnitatum de usu, iure<br />

vel consuetudine aut alias quomodolibet requisitarum vel necessariarum ac quosvis<br />

alios etiam quantumvis substantiales defectus, si qui in praemissis aut aliquo eorum<br />

quomodolibet intervenerint aut intervenisse dici vel censeri possint et si tales<br />

sint ut de illis specifica et expressa mentio habenda sit in eisdem auctoritate et<br />

tenore presentis supplemus ac omnes et singulos qui dotes huiusmodi assignaverunt,


Foligno<br />

553<br />

promiserunt, soluerunt et receperunt ac notarios qui de scripturis huiusmodi rogati<br />

fuerunt et alias confecerunt et alios quoslibet qui eisdem quoquo modo se<br />

ingesserunt et desuper adhibiti extiterunt ac dictis statutis et ordinationibus contravenerunt<br />

a pecuniariis et quibuscunque aliis poenis in dictis statutis quomodolibet<br />

inflictis quas propterea quomodolibet incurrerunt ac incurrisse dici vel censeri<br />

possint auctoritate et tenore similibus absolvimus et totaliter liberamus il<strong>la</strong>sque<br />

omnes et singu<strong>la</strong>s eis et eorum singulis gratiose remittimus et condonamus<br />

illosque desuper a quoquam quovis praetextu, causa et occasione molestari, inquietari<br />

nul<strong>la</strong>tenus posse ac irritum decernimus et inane quicquid secus super his<br />

a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari.<br />

Praeterea vero omnia statuta et ordinationes, prohibitiones et decreta predicta<br />

ac scripturas desuper confectas huiusmodi ac litteras eorum confirmatorias dicti<br />

Sixti praedecessoris itidem perpetuo dictis auctoritate et tenore cassamus, irritamus<br />

viribusque et effectu evacuamus ac abrogamus et abolemus necnon assignationes,<br />

promissiones, solutiones et receptiones dotium cedu<strong>la</strong>sque et scripturas desuper confectas<br />

huiusmodi validas et efficaces ac statuta, ordinationes, prohibitiones et decreta<br />

predicta cassata, irrita viribusque et effectu evacuata, abrogata et abolita perpetuo<br />

esse et fore easque dotium assignationes, promissiones, solutiones et receptiones<br />

suos plenarios et integros effectus sortiri et obtinere ac ab omnibus et singulis ad<br />

quos nunc et pro tempore quomodolibet spectat et pertinet ac spectare et pertinere<br />

poterit quomodolibet in futurum firmiter et invio<strong>la</strong>biliter observari et adimpleri debere<br />

praesentes litteras ex quocunque capite vel causa quantumvis legitima et iuridica<br />

ex subreptionis vel obreptionis seu nullitatis vitio aut intentionis nostrae aut<br />

quopiam alio defectu notari, impugnari, retractari, annul<strong>la</strong>ri vel invalidari seu in ius<br />

vel controversiam vocari aut adversus il<strong>la</strong>s quodcunque iuris gratiae vel facti remedium<br />

impetrari nul<strong>la</strong>tenus unquam posse sed il<strong>la</strong>s semper et perpetuo validas et<br />

efficaces esse et fore suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere sicque<br />

per quoscunque iudices et comissarios etiam causarum pa<strong>la</strong>tii apostolici auditores<br />

sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpetrandi facultate et<br />

auctoritate iudicari et difiniri debere irritumque pariter et innane decernimus quicquid<br />

secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit<br />

attentari. Quo circa venerabilibus fratribus Fulginatensibus et Assisiensibus episcopis<br />

seu dilectis filiis eorum in spiritualibus vicariis generalibus ac dilecto filio curiae<br />

causarum Camerae apostolicae generali auditori per presentes committimus et mandamus<br />

quatenus ipsi vel duo aut unus eorum per se vel alium seu alios quoties pro<br />

parte dictorum comunitatum et hominum fuerint requisiti vel aliter eorum fuerit<br />

requisitus presentes litteras et in eis contenta quecunque ubi et quando opus fuerit<br />

solemniter publicantes eisque in praemissis efficacis defensionis praesidio assistentes<br />

faciant auctoritate nostra easdem presentes et in eis contenta quecunque integre et<br />

invio<strong>la</strong>biliter observari et comunitatem et homines predictos et eorum singulos illis<br />

pacifice uti, frui et gaudere non permittentes eos et eorum aliquem desuper contra<br />

tenorem presentium indebite quomodolibet impediri vel molestari; contradictores<br />

quoslibet et rebelles per censuras et poenas ecclesiasticas aliaque opportuna iuris<br />

remedia appel<strong>la</strong>tione postposita compescendo ac legitimis super his servatis pro-


554 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cessibus censuras et poenas ipsas etiam iteratis vicibus aggravando invocato etiam<br />

ad hoc si opus fuerit brachii secu<strong>la</strong>ris auxilio, non obstantibus praemissis ac<br />

felicis recordationis Bonifacii pape octavi praedecessoris nostri de una et concilii<br />

generalis de duabus dietis, dummodo quis ultra tres dietas vigore presentium<br />

extra suam civitatem vel diocesim ad iudicium non trahatur ac quibusvis constitutionibus<br />

et ordinationibus apostolicis dictaeque civitatis ac illius districtus et<br />

dominii predicti statutis et consuetudinibus etiam iuramento confirmatione apostolica<br />

vel quavis firmitate alia roboratis privilegiis quoque indultis in litteris apostolicis<br />

sub quibuscunque tenoribus et formis ac cum quibusvis c<strong>la</strong>usolis et decretis<br />

in contrarium forsan quomodolibet concessis, innovatis et approbatis quibus<br />

omnibus et singulis etiam si de illis eorumque totis tenoribus de verbo ad<br />

verbum mentio specifica et spetiales habenda foret illis alias in suo robore permansuris<br />

hac vice duntaxat specialiter et expresse derogamus ceterisque contrariis<br />

quibuscunque aut si aliquibus communiter vel divisim ab apostolica sit sede<br />

indultum quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per litteras<br />

apostolicas non facientes plenam et expraessam ac de verbo ad verbum de indulto<br />

huiusmodi mentionem.<br />

Datum Romae apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die duodecima<br />

iulii MDXCVIIII pontificatus nostri anno octavo.<br />

Ioannes B. Coronatus<br />

218. 1599, dicembre 6<br />

Riformanze<br />

Sopra le doti<br />

Breve S. D. N. super pramatica dotium, videlicet: quod non continet aliud<br />

nisi quod possint fieri instrumenta super dotibus usque ad hoc tempus promissis<br />

et nullus verbus facit super moderatione dotium futurarum.<br />

Super breve dotium, magnifici domini prefecti denuo scribeant Rome pro<br />

impetrando moderationes dotium iuxta decretum.<br />

219. [sec. XVI]<br />

Capitoli<br />

Capitoli sopra le doti e donazioni<br />

Moderatio capitulorum facta per cives ad id electos per magnificum consilium.<br />

In primis moderando ordinaverunt quod equites, doctores et cives in aliqua


Foligno<br />

555<br />

dignitate constituti videlicet habentes in Romana Curia offitia que a domino papa<br />

vel Sede apostolica concedantur possint in recipiendo habere pro dote quantitatem<br />

florenorum septingentorum de Marchia et dictam summam nequaquam possint<br />

excedere.<br />

Item quod viri consu<strong>la</strong>res hoc est ex ordine consilii possint in recipiendo<br />

habere pro dote quantitatem florenorum sexcentorum similium et huiusmodi summam<br />

non excedant; et homines de consilio dec<strong>la</strong>raverunt esse illos qui in presentiarum<br />

sunt de consilio et qui habuerunt patres seu avos paternos de consilio<br />

supradicto.<br />

Item quod viri de ordine prioratus habere possint in dotem florenos quatricentos<br />

similes et non ultra, et de ordine predicto [prioratus intellexerunt esse]<br />

illos qui [gratiosi] sunt dicto prioratus offitio et qui habuerunt patres et avos<br />

paternos in offitio supradicto.<br />

Item quod alii cives qui non sunt de aliquo offitiorum predictorum possint<br />

habere in dotem florenos ducentos quinquaginta similes et illos non trascendant.<br />

Item quod comitativi possint habere in dotem ut supra florenos centum similes<br />

nec eisdem liceat dictam summam excedere.<br />

Item ne fraus aliqua in predictis commictatur ordinaverunt quod nulli ex<br />

supradictis liceat aliquo quesito colore vel causa, ut pote nomine super dotis<br />

donationibus causa mortis aut inter vivos vel doni sive muneris aut quocumque<br />

nomine quomodocumque vel qualitercumque per se vel alios tacite vel expresse<br />

dictas summas respective transcendere nisi forte ex munere a personis extraneis<br />

facto quam donarent de suo proprio ob gratitudinem et amorem erga nuptum<br />

ad quas personas non pertinet onus dotandi.<br />

Item quod pro quantitate dotis videlicet pro quolibet centinario florenorum<br />

dotis dari possit arredium valoris quindecim florenorum similium; pro cofinis<br />

vero forçeriis seu scriniis vel capsis et vestitis et centuris sponse et sponsi dari<br />

possint floreni quattuor pro quolibet centinario dotis ut supra pro cunis, cohopertoriis,<br />

fasciis et similibus (si eam dari acciderit) dari possint floreni duo pro<br />

qualibet centinario ut dictum est et non ultra.<br />

Item quod uxores equitum, doctorum, graduatorum habentium supradicta<br />

offitia in Romana Curia et civium supradictorum de concilio possint et eis liceat<br />

portare camorras seu vestes cuiusvis materiei, coloris et valoris, exceptis camorris<br />

et vestibus de broccato aureo vel argenteo seu drappo siriceo; et pro dictarum<br />

camorrarum seu vestium ornamentis possint portare in qualibet camorra seu veste<br />

unum par manicarum de drappo siriceo cuiuscumque coloris et valoris mensure<br />

duorum brachiorum; item pro listis, [balçanis] et aliis ornamentis possint<br />

[portare in qualibet dictarum camorrarum] seu vestium [quattuor brachii drappi]<br />

siricei cuiuscumque valoris et coloris ut supra.<br />

Item casu quo aliqua ex dictis mulieribus portaret aliquam camorram seu<br />

vestem fulcitam et ornatam ut supra et subtus eam ferret soctanam liceat ei<br />

portare in ornamento dicte soctane duo brachia cum dimidio tantum drappi<br />

siricei valoris et coloris cuiuscumque ut supra.<br />

Item quod in ornamento bustorum unius dum taxat ex dictis camorris orna-


556 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tis ut supra ferre possint supradicte mulieres unum quartum bracchii broccati<br />

aurei vel argentei.<br />

Item pro capitis ornamento liceat eis portare unam cuffiam de auro valoris<br />

octo florenorum similium.<br />

Item possint pro eodem ornamento portare cuffias siriceas cuiuscumque valoris<br />

et coloris vel inferioris generis et valoris et quecumque alia tegumenta ad<br />

caput pertinentia, dummodo non sint auro vel argento contenta videlicet cuffias,<br />

cappel<strong>la</strong>s, pilleos siriceos cum vistis seu bendis siriceis requisitis.<br />

Item liceat dictis mulieribus pro ornamento colli portare catenas aureas ponderis<br />

unius uncie cum dimidia, corallos, topatia, maspillos seu boctonos ex argento<br />

deaurato et inferioris materiei cuiuscumque generis.<br />

Item pro ornamento spatu<strong>la</strong>rum liceat dictis mulieribus portare usque ad<br />

duo brachia materiei siricee cuiusvis coloris, exceptis broccato aureo vel argenteo<br />

et velluto.<br />

Item liceat eisdem portare in qualibet camorra al<strong>la</strong>cciaturam seu magliectas<br />

argenteas, albas vel deauratas ponderis trium unciarum et non ultra.<br />

Item liceat eisdem mulieribus portare cingulum seu centuram siriceam cuiuscumque<br />

coloris, dummodo non sit contextum auro, in quo possint deferre fulcimentum<br />

argenti usque ad pondus unius libre vel portare [chiavacorem argenteum,<br />

album vel] deauratum non excedens dictum pondus unius libre; liceat<br />

tamen eis portare alios cingulos minoris materiei et valoris et cuiusvis coloris.<br />

Item liceat eisdem mulieribus portare coronas cuiuscumque generis et materiei<br />

signatas signaculis argenteis, albis vel deauratis non excedentibus pondus<br />

trium unciarum.<br />

Item possint dicte mulieres portare in digitis quattuor annulos aureos cuiuscumque<br />

valoris et cum quibusvis gemmis seu <strong>la</strong>pidibus.<br />

Item liceat eisdem mulieribus pro ornamento portare in loco quo eis videbitur<br />

per<strong>la</strong>s seu margaritas ad pondus trium unciarum, dummodo tantum quod<br />

qualibet uncia valorem sex scutorum non excedat; et si forte maluerint portare<br />

alias per<strong>la</strong>s maioris valoris, liceat eis il<strong>la</strong>s deferre in loco quo voluerint dummodo<br />

dicte perle in totum non excedant valorem viginti scutorum.<br />

Item possint dicte mulieres portare crepidas seu pianel<strong>la</strong>s cuiusvis coloris et<br />

materiei, broccato aureo vel argenteo et drappo siriceo dumtaxat exceptis uxoribus<br />

vero militum, doctorum, graduatorum et habentium offitia in romana Curia;<br />

liceat ultra predicta supradictis mulieribus concessa portare unum par manicarum<br />

de broccato aureo vel argenteo mensure duorum brachiorum et mediam<br />

unciam auri plus in catena aurea adeo quod portare possint in dicta catena duas<br />

uncias auri.<br />

Mulieribus autem nuptis et in posterum nubentibus hominibus de ordine<br />

prioratus liceat induere et portare vestes seu camorras, pallia seu sbernias panni<br />

cuiuscumque coloris, bonitatis et precii de <strong>la</strong>na ac etiam de zambellocto cuiuscumque<br />

generis et coloris et in qualibet dictarum camorrarum habere manicas siriceas<br />

cuiuscumque qualitatis duorum brachiorum ad plus et pro ornamentis vel<br />

balçanis, listis, felectis aut alio quocumque modo tria tantum brachia ad plus


Foligno<br />

557<br />

serici predicti sine tantum contextura auri vel argenti. Et homines de ordine<br />

prioratus dec<strong>la</strong>raverunt esse illos qui aut ipsi vel eorum patres aut avi paterni<br />

sint vel fuerint de prioribus.<br />

Item pro ornamento seu cohoperimento capitis liceat eis portare cuffias reticu<strong>la</strong>tas<br />

aut ex panno siriceo aut contextas ex serico tantum vel ex inferiori materia<br />

sive tantum aliqua contextura aut admistione auri vel argenti vel materiei<br />

aurate seu argentate; et pileum etiam ex serico aut inferioris materiei cum victis,<br />

listis et bendis ex serico sive admixtione auri vel argenti vel materiei aurate vel<br />

argentate ut supra.<br />

Item pro colli ornamento liceat eis portare corallos, topatia, maspillos sive<br />

boctonos ex argento non aurato et inferioris materiei cuiuscumque generis ornamentum.<br />

Item liceat eisdem mulieribus deferre in capite, collo seu pectore vel alibi<br />

prout eis magis libuerit duas uncias per<strong>la</strong>rum seu margaritarum valoris sex scutorum<br />

ad plus pro qualibet uncia.<br />

Item pro cohoperimento spatu<strong>la</strong>rum possint dicte mulieres portare quantitatem<br />

duorum brachiorum panni siricei cuiuscumque coloris et qualitatis velluto,<br />

raso et damasco penitus exceptis.<br />

Item pro cingulis seu centuris liceat eisdem mulieribus uti victis seu cingulis<br />

siriceis etiam fulcitis argento ponderis octo unciarum, in quibus cingulis non sit<br />

aliqua admixtio seu intextura auri vel argenti.<br />

Item liceat eisdem portare coronas cuiuscumque generis et materiei signatas<br />

signaculis argenteis, albis vel auratis, pondus trium unciarum non excedentibus.<br />

Item liceat eisdem portare in digitis duos annulos aureos cuiuscumque valoris<br />

et cum quibusvis gemmis seu <strong>la</strong>pidibus.<br />

Item liceat eisdem mulieribus portare crepidas seu pianel<strong>la</strong>s decorio seu panno<br />

<strong>la</strong>neo.<br />

Mulieribus vero nuptis aut nubentibus aliis civibus et accolis qui non sunt<br />

de ordine prioratus liceat portare vestes panni <strong>la</strong>ne non tinti in grana et non<br />

purpurei et alterius minoris materiei zambellocto serico et samido penitus exceptis.<br />

Item liceat eisdem portare manicas ex serico cuiuscumque coloris excepto<br />

cremosino quantitatis unius bracchii cum dimidio et pro ornamentis camorrarum<br />

videlicet balça na, filectis et listis unum brachium cum dimidio serici predicti ac<br />

etiam liceat eis portare pectoralia ex serico cuiuscumque coloris.<br />

In capite vero liceat eisdem portare cuffias reticu<strong>la</strong>tas aut ex panno sericeo<br />

aut contextas ex serico tantum vel ex inferiori materia sive aliqua contextura aut<br />

admistione auri vel argenti aut materiei aurate vel argentate et pilleum etiam ex<br />

serico aut inferioris materiei cum victis, listis et bendis ex serico sive admixtione<br />

auri vel argenti vel materiei aurate aut argentate ut supra.<br />

Item pro ornamento colli liceat eisdem portare lineam ex corallis vel ex<br />

maspillis sive boctonibus argenti non deaurati et cuiuscumque inferioris materiei.<br />

Item pro spatu<strong>la</strong>rum cohoperimento possint portare pannum cuiuscumque<br />

generis, aureo, argenteo et sericeo exceptis.


558 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item liceat eis uti cingulis de serico vel inferiori materia sive aliqua admixtione<br />

auri vel argenti.<br />

Item possint deferre in digitis duos annulos ex auro vel argento non excedentes<br />

valorem unius ducati pro quolibet.<br />

Item liceat eisdem portare coronas de ambris, topatiis aut materiei minoris<br />

precii sive tantum signaculis de argento vel aliqua alia materia deaurata seu argentata.<br />

Item liceat eis portare crepidas seu pianel<strong>la</strong>s de corio seu panno <strong>la</strong>neo.<br />

Mulieribus autem comitativis nuptis aut in posterum nubentibus liceat portare<br />

vestes ex panno cuiuscumque coloris, dummodo non sit de grana vel purpura<br />

et non excedat precium XX ti carlenorum pro quolibet brachio.<br />

Item pro manicis, pectoralibus et aliis ornamentis camorrarum liceat uti panno<br />

sericeo cuiuscumque coloris excepto cremosino, dummodo tantum non excedat<br />

quantitatem duorum brachiorum ac etiam pro pectoralibus, manicis, balçana<br />

et listis uti possint panno de grana.<br />

Item liceat eis portare in capite cuffias et alia tegumenta de serico cuiuscumque<br />

coloris et alterius materiei inferioris, dummodo non sit de grana et cremosino.<br />

Predicta vero omnia capitu<strong>la</strong> et prohibitiones non censeantur militare nec<br />

locum habere contra puel<strong>la</strong>s innuptas.<br />

Item quod tempore desponsationis vel postea quandocumque causa desponsationis<br />

nulli liceat dare munera sponse nisi ipsi viro seu sponso et fratribus aut<br />

fratri germanis patri ipsius sponsi vel avo et omnibus insimul habitantibus; et si<br />

sponsus non habeat consanguineos in primo gradu liceat proximioribus tantum<br />

dare munera, ut est consuetum.<br />

Item tempore traductionis sponse ad domum mariti non liceat sponso donare<br />

crepidas seu calçolos vel aliud genus muneris alicui de domo sponse, nisi illis<br />

qui familiariter habitant in domo sponse et cum ipsa sponsa et sororibus carnalibus<br />

ipsius sponse nuptis vel non etiam non habitantibus in domo sponse.<br />

Item quod per capitu<strong>la</strong> premissa quo ad vestitum et ornatum non intelligatur<br />

interdictum aut prohibitum aliquibus cuiuscumque gradus civibus et accolis dicte<br />

civitatis Fulginie extra dictam civitatem et eius territorium vagantibus aut habitantibus<br />

quo minus illorum uxores induere et portare valeant et possint omne<br />

vestimentorum et indumentorum genus scilicet tali casu possit queque mulier<br />

pro libito indumenta, vestimenta et ornamenta portare.<br />

Item ad amovendum pravam consuetudinem mulierum se <strong>la</strong>rvantium nulli<br />

mulieri liceat ullo umquam tempore de die vel de nocte <strong>la</strong>rvari etiam in domo<br />

propria et etiam extra civitatem videlicet in comitatu nec sexus virilis indumenta<br />

portare.<br />

Demum si aliqua mulier ex predictis ordinibus et conditionibus concessa<br />

indumenta et ornamenta excesserit incurrat penam L ta ducatorum auri Camere<br />

apostolice instaurationi pa<strong>la</strong>tii dominorum priorum civitatis Fulginie inventori aut<br />

accusatori vel denunciatori equalibus portionibus applicandam et ultra ut etiam<br />

penam incurrat excommunicationis <strong>la</strong>te sententie, a qua non possit absolvi nisi a


Foligno<br />

559<br />

summo pontifice et in mortis articulo a quocumque sacerdote; et pro ea teneatur<br />

pater et frater seu fratres et mater donec maneat in ipsarum domo et maritus<br />

pro uxore et socer pro nuru et ipsarum qualibet in solidum.<br />

Voluit igitur effre[na]re voluntates et muliebres appetitus ad modestiam reverti<br />

et premissa omnia invio<strong>la</strong>biliter observare.<br />

220. 1600, ottobre 9<br />

Apodisse<br />

La pregmatica si dia a vulgarizzare<br />

Illustrissimi signori s’intende che alli giorni passati il magnifico consiglio stabilì<br />

che si facesse publicare <strong>la</strong> pregmatica, <strong>la</strong> qual cosa certo si tiene che sia ben<br />

fatto et con gran desiderio ancora si aspetta; tuttavia perche quel<strong>la</strong> si ritrova in<br />

lingua <strong>la</strong>tina et di ragione che, secondo il solito, prima si faccia tradurre in<br />

vulgare, che così facilmente s’intenderà da tutti per maggior osservanza di quel<strong>la</strong>.<br />

Però son di parere che questo negotio se dia alli nostri prefetti, che già procurarno<br />

tale speditione, li quali con ogni sollecitudine et fideltà <strong>la</strong> vulgarizzino et<br />

che, avanti si publichi, faccino legere in consiglio, acciò conrespondendo come<br />

deve si mandi poi ad esecutione secondo l’indicatione di detto consiglio. Obtentus,<br />

unica contraria.


560 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

APPENDICE<br />

ROCCAFRANCA (Acquafranca)<br />

INDICI DELLE FONTI<br />

1424<br />

Statuti<br />

SASF, ASCF, Archivio Priorale, Statuti, n. 18bis.<br />

Ed.: F. BALDACCINI, Gli statuti di Acquafranca (1424), in “Archivi” XXVII (1960),<br />

pp. 314-350.<br />

Che niuno possa domandare o pigliare denari per <strong>la</strong> sbarra overo<br />

d’altro loco quando alcuno se menasse moglie (Cap. 131)<br />

Che niuno ardisca andare a mangniare ad casa de alcuno morto (Cap.<br />

132)<br />

Che <strong>la</strong> sposa non possa portare ad casa del marito alcuni generationi<br />

de vestimenti (Cap. 133)<br />

FONTI<br />

1424<br />

Statuti<br />

Che niuno possa domandare o pigliare denari per <strong>la</strong> sbarra overo<br />

d’altro loco quando alcuno se menasse moglie<br />

Item statuimo et ordinamo che niuna persona del castello de Acquafrancha<br />

o suo destrictu ardisca ne presunma domandare overo pigliare alcuna quantia de


Foligno<br />

561<br />

denari per <strong>la</strong> sbarra quando alcuno se meneasse moglie de dictu castello o suo<br />

destrictu overo d’altro loco, socto <strong>la</strong> pena de dece libre de denari et adplicase al<br />

comuno del dictu castello, et che lu podesta overo el vicario quale per el tenpo<br />

sira sia tenuto punire li delinquenti in nelle supradicte cose et <strong>la</strong> dicta pena<br />

domandare socto <strong>la</strong> dicta pena<br />

Che niuno ardisca andare a mangniare ad casa de alcuno morto<br />

Item statuimo et ordinamo che niuna persona del castello de Acquafrancha<br />

o suo destrictu ardisca o presunma quando se more alcuna persona in nel castello<br />

de Acquafrancha o suo destrictu ire ad casa del morto in quel<strong>la</strong> matina che<br />

se sepelisce, cioe ad manigniare ne ad bevere, exceptuato el padre, <strong>la</strong> matre, li<br />

figlioli, le figliole, li fratelli et le sorelle carnale, li çii et le çie carnale, l’ava et<br />

l’avo del morto, socto <strong>la</strong> pena de dece libre de denari, li quali sopra nominati<br />

non siano tenuti al<strong>la</strong> dicta pena; et che el podestà overo el vicario quali siranno<br />

per lu tenpo siano tenuti punire chi contra facesse socto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Che <strong>la</strong> sposa non possa portare ad casa del marito alcuni generationi<br />

de vestimenti<br />

Item statuimo et ordinamo che niuna sposa del castello de Acquafrancha o<br />

suo destrictu ardisca ne presunma portare ad casa del suo marito al tempo delle<br />

noçe alcuni generationi de vestimenti overo calciamenti se non per epsa sposa<br />

so<strong>la</strong>mente, socto <strong>la</strong> pena de dece libre de denari; et che lo sposo non debbi ne<br />

possa portare ad <strong>la</strong> casa del<strong>la</strong> sua moglie che sia sposa niuna cosa se non per<br />

epsa sposa so<strong>la</strong>mente; et che niuna sposa possa rendere ne dare alcuno contra<br />

canbio ad quelle cose che gli se donassero socto <strong>la</strong> dicta pena; et che el podesta<br />

overo el vicario quali per el tenpo siranno siano tenuti et debbiano socto vinculo<br />

del suo iuramento et socto <strong>la</strong> dicta pena punire qualunqua contrafacesse alle<br />

predicte cose sença alcuna diminutione.


GUALDO TADINO<br />

a cura di Andrea Maiarelli


INTRODUZIONE<br />

L’Archivio storico del comune di Gualdo Tadino conserva documentazione<br />

cronologicamente compresa tra il 1199 ed il 1963. Per i <strong>secoli</strong><br />

XII-XV, tuttavia, <strong>la</strong> documentazione custodita è esclusivamente costituita<br />

dal fondo Diplomatico, composto nel<strong>la</strong> quasi totalità da pergamene<br />

estranee all’attività istituzionale ed amministrativa del comune. Aderendo,<br />

pertanto, ai limiti cronologici prescelti per questo studio, lo spoglio<br />

è stato esclusivamente condotto su documentazione del XVI secolo. Il<br />

Cinquecento, peraltro, costituisce un momento assolutamente eccezionale<br />

nel<strong>la</strong> storia del<strong>la</strong> città, che nel 1513 è distaccata dal<strong>la</strong> Legazione di<br />

Perugia ed è elevata al rango di Legazione autonoma da Leone X 1 . Il<br />

primo legato di Gualdo Tadino è il cardinale Antonio Ciocchi del Monte,<br />

che nel 1522 concede al<strong>la</strong> comunità uno statuto 2 . La vita del<strong>la</strong> Legazione<br />

autonoma, più volte messa in discussione, si conclude definitivamente<br />

nel 1587, col riaccorpamento di Gualdo al<strong>la</strong> legazione di Perugia<br />

voluto da Sisto V.<br />

Tra le fonti cinquecentesche utili ad una ricerca sul<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>,<br />

lo Statuto riveste un ruolo del tutto partico<strong>la</strong>re, essendo l’unico<br />

documento in cui è stato reperito il pochissimo materiale che qui si pubblica.<br />

Come già detto, è concesso al<strong>la</strong> Legazione autonoma di Gualdo<br />

1 Sulle vicende storiche ed istituzionali del comune di Gualdo Tadino si veda R.<br />

GUERRIERI, Storia civile ed ecclesiastica del comune di Gualdo Tadino, Gubbio 1933. Sul<strong>la</strong><br />

Legazione autonoma vedi C. CARDINALI, La Legazione autonoma di Gualdo: ipotesi ed<br />

ambiti di discussione, in Statuto del<strong>la</strong> Legazione autonoma di Gualdo Tadino (1522), a<br />

cura di C. CARDINALI e A. MAIARELLI, Perugia 2003 (Statuti comunali dell’Umbria, n. 2),<br />

pp. LXXV-CV.<br />

2 Cfr. G. MORONI, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, XLVI, Venezia 1853,<br />

pp. 153-154; R. GUERRIERI, Storia civile ed ecclesiastica ... cit., p. 160; P. MESSINA, Del<br />

Monte, Antonio, in Dizionario Biografico degli Italiani, 38, Roma 1990, pp. 127-131.


566 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Tadino dal cardinale legato Antonio Ciocchi Del Monte nel 1522 3 , e<br />

rappresenta una vera e propria summa del<strong>la</strong> tradizione statutaria gualdese,<br />

assemb<strong>la</strong>ta e adeguata al<strong>la</strong> nuova condizione istituzionale dal giurisperito<br />

Tarugio Tarugi da Montepulciano, luogotenente del cardinale legato 4 .<br />

Vi sono contenuti, pressoché integralmente, anche il Liber damnorum datorum<br />

del 1385 ed il Liber super gabellis del 1433. Per tutta <strong>la</strong> durata<br />

del<strong>la</strong> Legazione autonoma, inoltre, il testo statutario viene ripetutamente<br />

integrato e corretto attraverso interventi proposti dal<strong>la</strong> comunità ed approvati<br />

dai cardinali legati; tali modifiche, definite additiones o correctiones,<br />

si trovano nei codici statutari a chiusura del capitolo cui fanno riferimento.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuto (1522): ASCGT, Archivio preunitario, n. 10.<br />

∗ Riformanze (1528-1600): ASCGT, Archivio preunitario, nn. 31-47.<br />

∗ Altri fondi: ASCGT, Archivio preunitario, n. 5.<br />

3 Lo statuto è edito in Statuto del<strong>la</strong> Legazione autonoma ... cit., pp. 14-281. Cfr. anche<br />

Extrait du catalogue de <strong>la</strong> bibliothèque du sénateur Hubé, Cinquième partie, Italie,<br />

Varsovie 1864; E. LIBERATI, Gli antichi statuti di Gualdo, in “Tadinum”, Col<strong>la</strong>na di monografie<br />

per <strong>la</strong> storia dell’alta Umbria, pubblicazione diretta da R. Casimiri, n. 4, Roma<br />

1940; M. BIVIGLIA e F. ROMANI, La legazione autonoma a Gualdo Tadino e le riforme<br />

statutarie, in “Bollettino storico del<strong>la</strong> città di Foligno”, XX-XXI (1996-1997), pp. 285-306<br />

e A. MAIARELLI, Una comunità e il suo statuto: l’esempio di Gualdo Tadino tra medioevo e<br />

tarda età moderna, in Statuto del<strong>la</strong> Legazione autonoma ... cit., pp. XXIX-LXXIV.<br />

4 Su Tarugio Tarugi si veda D. TIRIBILLI GIULIANI, Sommario storico delle famiglie<br />

celebri toscane, III, Firenze 1872, ad vocem e V. SPRETI, Enciclopedia storico-nobiliare italiana,<br />

VI, Mi<strong>la</strong>no 1932, p. 547.


Gualdo Tadino<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

567<br />

1522<br />

Statuti<br />

ASCGT, Archivio preunitario, n. 10.<br />

Ed.: Statuto del<strong>la</strong> Legazione autonoma di Gualdo Tadino (1522), a cura di C.<br />

CARDINALI e A. MAIARELLI, Perugia 2003 (Statuti comunali dell’Umbria, n. 2),<br />

pp. 14-281.<br />

De officio militis (Lib. I, Rub. 24, c. 13v)<br />

De vestibus et bonis parafrenalibus mulierum (Lib. II, Rub. 37, c. 25v)<br />

De dotibus et vestibus mulierum (Lib. II, Rub. 38, c. 25v)<br />

Qualiter sententie exequantur et quis modus in executione servetur<br />

(Lib. II, Rub. 62, cc. 29v-30r)<br />

Ut mulieres non portent argentum in capite (Lib. II, Rub. 85, c. 55r)<br />

Ut femine non <strong>la</strong>rventur (Lib. IV, Rub. 2, c. 45r)


FONTI<br />

1522<br />

Statuti<br />

De officio militis<br />

(...) Muliebres vestes pro debitis virorum non capiat pro pignore, boves aratorios<br />

et eorum officinia instrumenta similiter nulli auferat nec cubile, omnia<br />

vero alia indistincte capiat. (...)<br />

De vestibus et bonis parafrenalibus mulierum<br />

Statuimus vestium et parafrenalium estimatorum que fuerint consumpta restitui<br />

uxori duas partes estimationis, et tertia relinquatur heredibus viri defuncti. Si<br />

autem inestimata data fuerint, talia fuerint reperta talia restituantur, et nullo modo<br />

reperiantur. Si uxor fuerit commode vestita de bonis viri nil recipiat, si autem<br />

fuerit non commode vestita solvatur ei una vestis commoda secundum possibilitatem<br />

et redditum familiarum Gualdi, attenta qualitate familie, personarum, dotium<br />

et rerum parafrenalium sive vestium datarum.<br />

De dotibus et vestibus mulierum<br />

Statuimus non posse mulieres dotari in maiori quantitate florenorum centum,<br />

et earum ornamenta et vestes ultra dotem non trascendere summam florenorum<br />

viginti, et hoc in mulieribus primarum et antiquarum domorum et primarum<br />

librarum. Alie vero mulieres quarum domus non trascendunt summam triginta<br />

librarum non dotentur ultra sexaginta florenos, et earum ornamenta et vestes<br />

summam quatuordecim florenorum non escedant. Alie vero mulieres que non<br />

sunt ex libra predicta dotentur et vestiantur arbitrio boni viri et summam quatuordecim<br />

florenorum nullo modo attingant, pena quinquaginta ducatorum contrafacientibus.


570 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Qualiter sententie exequantur et quis modus in executione servetur<br />

Statuimus sententias duas conformes executioni mandandas ac si esset publicum<br />

instrumentum consensu partium confectum et val<strong>la</strong>tum, et modus exequendi<br />

sententias predictas et omnia alia decreta et mandata sit iste: quia reales et<br />

personales fieri executiones, mandamus in rebus mobilibus, demum si non sufficiant<br />

vel non reperiantur mobilia in nominibus debitorum et ipsis deficientibus<br />

in rebus stabilibus et, ultimo loco, in persona rei condemnati sive decretati, et<br />

quando agitur ad unam rem et oportet executionem fieri in alia re. Si autem<br />

extat res que petitur et de qua agitur, super ea fiat executio et non in alia re.<br />

Item executor non capiat boves pro pignore, nec ferramenta ruralia agriculture,<br />

nec lectum sive cubile nec etiam vestes mulierum pro debitis viri; in omnibus<br />

autem aliis bonis domus fiat executio modo predicto.<br />

Ut mulieres non portent argentum in capite<br />

Quia antiquitas portandi aurum, argentum et peru<strong>la</strong>s in capite mulierum<br />

hactenus observatur sine aliqua utilitate, statuimus mulieres, sub pena triginta<br />

solidorum, aurum, argentum et peru<strong>la</strong>s portare non posse in futurum, alias puniantur<br />

ipso facto.<br />

Ut femine non <strong>la</strong>rventur<br />

Femine que se <strong>la</strong>rvaverint et fecerint mascaras, quocumque tempore, etiam<br />

carnisprivii, pena quinquaginta solidorum puniantur vice qualibet.<br />

Correctio reverendissimi de Monte:<br />

Sub rubrica « Ut mulieres non <strong>la</strong>rventur » statuitur ut femine non <strong>la</strong>rventur<br />

sub pena vigintiquinque solidorum, ut scandalis obvietur et mulieres honeste vivere<br />

non dediscant. P<strong>la</strong>ceat tam mulieribus <strong>la</strong>rvandis quam eas comitantibus unius<br />

auri penam imponere.<br />

PLACET.


GUBBIO<br />

a cura di Costanza Maria Del Giudice e Raffaele Mastrini


INTRODUZIONE<br />

Il succedersi delle disposizioni di disciplina <strong>suntuaria</strong> nel corso dei<br />

<strong>secoli</strong> dà, per <strong>la</strong> città di Gubbio, un quadro evidente dell’evoluzione<br />

degli usi nel vestire e nell’adornarsi attraverso il tempo; si nota, nell’insieme<br />

dei testi, un costante adeguarsi del<strong>la</strong> terminologia, anche grazie<br />

all’uso del volgare.<br />

Le prime disposizioni suntuarie oggi note compaiono nello statuto<br />

comunale del 1338.<br />

Lo statuto, conservato presso <strong>la</strong> Sezione di Archivio di Stato di Gubbio<br />

1 , è pervenuto nel<strong>la</strong> sua copia autentica redatta nel 1371 dal notaio<br />

Matheus condam Cole. Fra <strong>la</strong> redazione del 1338 e quel<strong>la</strong> del 1371, si<br />

situa nel<strong>la</strong> storia di Gubbio una serie di eventi che conducono <strong>la</strong> città<br />

dall’autonomia comunale al<strong>la</strong> breve signoria di Giovanni di Cantuccio<br />

Gabrielli (1350-1354) e, infine, al dominio pontificio: nel luglio 1354 l’Albornoz<br />

prende possesso del<strong>la</strong> città e ne diviene vicario.<br />

Le disposizioni re<strong>la</strong>tive al lusso presenti nello statuto trecentesco costituiscono<br />

una disciplina organica, estesa non solo alle vesti, ma anche<br />

alle pompe nel<strong>la</strong> celebrazione di matrimoni e di funerali; ciascuna delle<br />

tre lunghe rubriche statutarie re<strong>la</strong>tive a questi tre temi viene denominata<br />

nel testo statutum: Incipit statutum de ornamentis, vestibus et arredis dominarum<br />

et mulierum prohibitis (Lib. III, Rub. 164); Incipit statutum de<br />

donis et conviviis et expensis prohibitis circha nuptias, sponsalia vel matrimonia<br />

(Lib. III, Rub. 166); Incipit statutum de superfluis expensis cere et<br />

aliis prohibitis circha funus defunctorum (Lib. III, Rub. 167).<br />

Al<strong>la</strong> disciplina <strong>suntuaria</strong> sistematica contenuta nello statuto, fa seguito<br />

una specifica Adictio et correptio statuti positi sub rubrica de ornamentis,<br />

vestibus et arredis dominarum et mulierum prohibitis (c. 104rv), presente<br />

1 SASG, ASCG, Statuti, 1.


574 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nelle adictiones et detractiones, derogationes et correptiones statutorum et<br />

ordinamentorum comunis et populi civitatis Eugubii, contenute nello stesso<br />

volume e redatte nel 1376.<br />

È importante notare come <strong>la</strong> norma statutaria introduca alcune eccettuazioni<br />

ai divieti, in favore di specifiche categorie di persone: se già <strong>la</strong><br />

redazione statutaria del 1338 fa riferimento alle uxores militum che, a<br />

differenza delle altre donne, possono varium portare ... subtus guarnacchiam<br />

et mantellum, è poi l’adictio del 1376 ad essere inserita solo con lo scopo<br />

di introdurre alcune eccettuazioni. In essa infatti, pur nel<strong>la</strong> <strong>generale</strong><br />

conferma delle disposizioni suntuarie in vigore, si interviene in favore di<br />

due categorie di persone: uxores et filie militum et nobilium civitatis Eugubi,<br />

per le quali si prevede una eccettuazione totale: non includantur<br />

sub dispositione dicti statuti e in favore di uxores ... iudicum et medicorum,<br />

alle quali è data autorizzazione di portare varia et argentum auratum sive<br />

non auratum usque ad tres untias.<br />

La redazione dell’adictio rive<strong>la</strong> una duplice motivazione: in primo luogo<br />

adeguarsi al<strong>la</strong> imprenscindibile necessità dei gruppi nobiliari-magnatizi<br />

di ottenere una evidente e immediata connotazione sociale tramite l’ostentazione<br />

del lusso nelle vesti. In questo modo <strong>la</strong> finalità di carattere morale<br />

delle regole estetiche, viene cancel<strong>la</strong>ta e capovolta, arrivando a segnare<br />

invece <strong>la</strong> codificata attestazione di una diversità e di un privilegio. Questo<br />

risulta tanto più evidente se si nota come l’adictio introduca invece<br />

un aggravamento delle proibizioni in vigore solo per uxores popu<strong>la</strong>rium<br />

et plebeiorum, le quali in assoluto non possint defferre caputeum.<br />

In secondo luogo l’adictio serve ad introdurre a Gubbio l’uso, già<br />

messo in pratica in altre città 2 , di permettere di indossare sine pena vesti<br />

proibite, previa loro denuncia e bol<strong>la</strong>tura. L’incarico ad bul<strong>la</strong>ndum dictas<br />

vestes et c<strong>la</strong>mides verrà conferito a un orafo del<strong>la</strong> città di Gubbio, il<br />

quale dovrà tenere un registro delle vesti denunciate e bol<strong>la</strong>te, con <strong>la</strong><br />

loro descrizione.<br />

Una so<strong>la</strong> eccezione non legata al<strong>la</strong> condizione sociale è contenuta<br />

nel<strong>la</strong> normativa statutaria: si tratta del<strong>la</strong> norma che consente a qualunque<br />

donna in ecclesia mantellum traginare absque pena, nonostante <strong>la</strong> disposizione<br />

<strong>generale</strong> di segno contrario: nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque fuerit condictionis<br />

et etatis pannos seu vestem traginet per terram.<br />

Tutte le disposizioni statutarie di proibizione di vesti sono rego<strong>la</strong>r-<br />

2 Cfr. Introduzione, in Bologna, a cura di M. GIUSEPPINA MUZZARELLI, in La legis<strong>la</strong>zione<br />

<strong>suntuaria</strong> <strong>secoli</strong> XIII-XVI. Emilia-Romagna, a cura di M. GIUSEPPINA MUZZARELLI, Bologna<br />

2002, p. 6.


Gubbio<br />

575<br />

mente accompagnate dall’indicazione del<strong>la</strong> multa da pagare in caso di<br />

contravvenzione.<br />

Per l’osservanza delle disposizioni dettate, lo statuto prevede <strong>la</strong> figura<br />

di un officialis super viis, pontibus et fontibus construendis, reficiendis et<br />

actandis et super dampnis datis et super arredis dominarum et sponsalitiis<br />

et contrafacientibus contra ordinamenta et statuta loquentia de mortuis et<br />

funeralibus 3 . I compiti dell’ufficiale sono poi ulteriormente precisati nel<br />

corpo delle rubriche contenenti <strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>.<br />

L’elencazione delle diverse forme di lusso nel vestire mostra una società<br />

in cui una parte dei soggetti di sesso femminile è solita adornare<br />

abiti, capelli e cinture di monili preziosi, indossare vesti foderate di pelliccia,<br />

ricamate e dipinte, portare borse di seta.<br />

Ma l’esibizione del<strong>la</strong> ricchezza e dell’appartenenza a categorie privilegiate<br />

risulta ancora più evidente negli usi messi in atto in occasione di<br />

matrimoni e funerali. Una fol<strong>la</strong> di invitati e una quantità di doni lussuosi<br />

nei matrimoni, una fol<strong>la</strong> di chierici e una vera luminaria nei funerali:<br />

proprio perché proibiti questi usi esprimono evidente <strong>la</strong> loro capacità di<br />

connotazione sociale.<br />

Nel 1385, ormai sotto <strong>la</strong> signoria di Antonio, conte di Montefeltro, i<br />

priori del<strong>la</strong> città tornano sul tema delle leggi sul lusso, emanando gli<br />

Ordinamenta facta super arredis et ornamentis mulierum 4 ; pur nel<strong>la</strong> <strong>generale</strong><br />

conferma delle disposizioni statutarie precedenti, si torna a una elencazione<br />

delle vesti e degli ornamenti proibiti.<br />

La riforma non si estende al tema dei matrimoni e dei funerali e<br />

prevede comunque una totale eccettuazione da ogni divieto per uxores<br />

militum e per mulieres nobiles. Una eccettuazione specifica è invece introdotta<br />

per uxores ... iudicum et medicorum tam fixicorum quam ceruscicorum<br />

qui studuerunt pro tempore in aliquo Studio generali ed è re<strong>la</strong>tiva al<strong>la</strong><br />

possibilità di portare monili d’argento o dorati et omne genus varii in<br />

vestibus.<br />

Non si fa cenno a un ufficiale specificamente addetto, ma tutta l’osservanza<br />

del<strong>la</strong> normativa sul lusso è affidata alle cure degli ufficiali cittadini<br />

ordinari; si riconferma <strong>la</strong> pratica del<strong>la</strong> bol<strong>la</strong>tura delle vesti facte ante<br />

presentia ordinamenta, ancora affidata a un orafo del<strong>la</strong> città.<br />

Contro il lusso nelle vesti, <strong>la</strong> città ritorna ancora più volte: nel 1469 5<br />

con alcuni capitoli approvati da Federico di Montefeltro, poi – ormai<br />

3 Lib. I, Rub. 14.<br />

4 SASG, ASCG, Riformanze, 11, cc. 146v-150r.<br />

5 SASG, ASCG, Riformanze, 28, c. 27rv.


576 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sotto il ducato dei del<strong>la</strong> Rovere – nel 1561 6 e nel 1566 7 , e infine nel<br />

1583 8 , con un « publico bando » emanato da Francesco Maria II duca di<br />

Urbino, « a richiesta del<strong>la</strong> sua città d’Ugubbio ».<br />

Si nota nei capitoli del 1469 che il ricavato delle pene imposte ai<br />

contravventori è destinato solo per un quarto alle casse del Comune, mentre<br />

il grosso delle somme dovrà andare al Monte di Pietà: tutti gli elementi<br />

si collegano fra loro, nel clima suscitato dal<strong>la</strong> predicazione Osservante.<br />

L’istituzione del Monte di Pietà a Gubbio è del 1463: è evidente che,<br />

per funzionare, l’opera aveva necessità di un abbastanza rego<strong>la</strong>re introito<br />

di denaro 9 .<br />

In queste disposizioni di fine Quattrocento è ancora prevista una eccettuazione,<br />

in favore di « donne de cavalieri, gentilhomini et dottori »,<br />

mentre un richiamo, non sappiamo quanto convinto e fiducioso, alle motivazioni<br />

di carattere morale delle leggi contro il lusso è contenuto nel bando<br />

del 1583: « Perché in ogni città non solo è lodevole, ma ancora debbito<br />

de chi ha il governo provedere che le cose concernenti a gloria e lode<br />

di Dio et a salute de l’anime s’introduchino et s’osservino et quelle tanto<br />

al partico<strong>la</strong>re come al pubblico dannose le quali da irrego<strong>la</strong>ri apetiti procedono,<br />

non solo non trovino luogo nelle città, ma ancora quelle che vi<br />

fussero si levino o almeno, quanto più si può, si riduchino a l’honesto ».<br />

Costanza Maria Del Giudice<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: SASG, ASCG, Statuti, n. 1<br />

∗ Riformanze: SASG, ASCG, Riformanze, nn. 11, 28, 54, 57<br />

∗ Altre serie: SASG, Fondo Armanni, I C 13 9<br />

∗ Statuti del territorio: Fossato di Vico: Uno dei più antichi statuti di uno dei<br />

più antichi castelli, a cura di L. GALASSI, Assisi 2000; Valfabbrica: Statuto di<br />

Valfabbrica del sec. XVI, a cura di M. GASPERINI, con introduzione di M. G.<br />

Nico Ottaviani, Città di Castello 1983.<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Costanza Maria Del Giudice<br />

(SASG, ASCG, Statuti, n. 1; SASG, ASCG, Riformanze, nn. 11, 28, 54,<br />

57), Raffaele Mastrini (SASG, Fondo Armanni, I C 13 9).<br />

6 SASG, Fondo Armanni, I C 13 9, cc. 2r-4r.<br />

7 SASG, ASCG, Riformanze, 54, c. 188rv.<br />

8 SASG, ASCG, Riformanze, 57, cc. 177v-178v.<br />

9 Cfr. Per soventione de le povere persone. Aspetti del credito a Perugia dal Monte di<br />

Pietà al<strong>la</strong> Cassa di Risparmio, a cura di C<strong>la</strong>ra Cutini, Perugia 2000, pp. 92-94.


Gubbio<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

577<br />

1. 1338-1376<br />

Statuti<br />

SASG, ASCG, Statuti, n. 1.<br />

Ed.: F. ARDUINI, Inventario dell’Archivio comunale di Gubbio, in “Archivio storico<br />

per le Marche e per l’Umbria”, IV (1889), 15-16, pp. 453-466 – escluse le<br />

rubb. XIIII, LXXXXIII e parte del<strong>la</strong> Rub. CLXIIII; A. MENICHETTI, Lo Statuto Vecchio<br />

del Comune di Gubbio con le aggiunte del 1376, Gubbio 2002, pp. 18-19, 128-<br />

129, 159-168, 239.<br />

De electione et officio officialis super dampnis datis et fontibus et<br />

pontibus et funeribus et viis et sponsalitiis et arredis dominarum. (Lib. I,<br />

Rub. 14, c. 7v)<br />

De pena portantium bagaroççum in capite vel pannos curtos et caligas<br />

ligatas (Lib. III, Rub. 93, cc. 61v-62r)<br />

Incipit statutum de ornamentis, vestibus et arredis dominarum et mulierum<br />

prohibitis (Lib. III, Rub. 164, cc. 77r-79r)<br />

Incipit statutum de donis et conviviis et expensis prohibitis circha<br />

nuptias, sponsalia vel matrimonia (Lib. III, Rub. 166, cc. 79v-80r)<br />

Incipit statutum de superfluis expensis cere et aliis prohibitis circha<br />

funus defunctorum (Lib. III, Rub. 167, cc. 80r-81v)<br />

Adictio et correptio statuti positi sub rubrica de ornamentis, vestibus<br />

et arredis dominarum (c. 104v)<br />

2. 1385, gennaio 27<br />

Riformanze<br />

SASG, ASCG, Riformanze, n. 11.<br />

Ed.: G. MAZZATINTI, Di alcune leggi suntuarie eugubine dal XIV al XVI secolo, in<br />

BDSPU, III (1897), pp. 3-7.<br />

Ordinamenta facta super arredis et ornamentis mulierum (cc. 146v-150r)


578 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

3. 1469, aprile 12<br />

Riformanze<br />

SASG, ASCG, Riformanze, n. 28.<br />

Ed.: G. MAZZATINTI, Di alcune leggi ... cit., pp. 7-8.<br />

Riformanze sugli ornamenti (c. 27rv)<br />

4. 1561, aprile 29<br />

Capitoli<br />

SASG, Fondo Armanni, I C 13 9.<br />

Capitoli sugli ornamenti (cc. 2r-4r)<br />

5. 1566, settembre 10<br />

Riformanze<br />

SASG, ASCG, Riformanze, n. 54.<br />

Ed.: G. MAZZATINTI, Di alcune leggi ... cit., pp. 10-11.<br />

Capitoli sugli ornamenti (c. 188rv)<br />

6. 1583, ottobre 1<br />

Capitoli<br />

SASG, ASCG, Riformanze, n. 57.<br />

Ed.: G. MAZZATINTI, Di alcune leggi ... cit., pp. 12-14.<br />

Capitoli sugli ornamenti (cc. 177v-178v)


Gubbio<br />

FONTI<br />

1. 1338-1376<br />

Statuti<br />

De electione et officio officialis super dampnis datis et fontibus et<br />

pontibus et funeribus et viis et sponsalitiis et arredis dominarum<br />

579<br />

Providimus ordinantes quod domini gonfalonerius et consules populi qui erunt<br />

de mense aprilis proxime venturi, una cum sex prudentibus pro quolibet quarterio<br />

per ipsos dominos gonfalonerium et consules eligendis, teneantur et debeant<br />

infra quinque dies post introitum eorum officii eligere unum bonum et expertum<br />

officialem notarium qui sit et esse debeat officialis super viis, pontibus et fontibus<br />

construendis, reficiendis et actandis et super dampnis datis et super arredis<br />

dominarum et sponsalitiis et contrafacientibus contra ordinamenta et statuta loquentia<br />

de mortuis et funeralibus et pertinentibus ad eas. Qui officialis venire<br />

debeat ad civitatem Eugubii duobus diebus ante kalendas maii cum uno notario,<br />

sex beruariis et familiaribus et uno equo; et habeat et habere debeat a comuni<br />

Eugubii pro suo sa<strong>la</strong>rio centum quinquaginta libras Ravennatensium et duret eius<br />

officium sex mensibus. Et finito officio debeat stare ad sindicatum quinque diebus<br />

ad reddendum rationem sui officii coram domino capitaneo populi et etiam<br />

habeat quartam partem omnium caposoldorum de damnis datis et omnium condempnationum<br />

quas faciet et devenire faciet in comuni tempore sui officii et ad<br />

manus camerarii dicti comunis, videlicet de condempnationibus quas faciet de<br />

dampnis datis et de facientibus contra predicta statuta loquentia de materia mortuorum<br />

et expensis funerum et arredorum dominarum, mulierum et numptiarum.<br />

De pena portantium bagaroççum in capite vel pannos curtos et caligas<br />

ligatas<br />

Statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> persona audeat vel presumat per civitatem<br />

Eugubii, a primo sono campane comunis que pulsatur de sero pro custodia<br />

civitatis usque ad pulsationem campane comunis que pulsatur de mane circha<br />

diem, portare bagaroççum in capite seu caputeum ad guancias aut aliter ire tran-


580 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sfiguratum et qui contrafecerit puniatur per dominum potestatem pro qualibet<br />

vice in centum solidis Ravennatensium. Et stetur et credatur re<strong>la</strong>tioni unius de<br />

familiaribus potestatis et habeatur pro plena probatione. Et quod nullus forensis<br />

possit portare dictum bagaroççum in capite de die nec de nocte sub dicta pena<br />

et quilibet possit accusare et denumptiare et habeat medietatem banni. Et quod<br />

hospes in cuius hospitio dictus forensis hospitaretur teneatur notifficare forensibus<br />

in suo hospitio hospitantibus sub dicta pena. Hoc addito huic capitulo quod<br />

nullus portet tunicam vel guarnachiam aut cottam in dorso vestitam sic quod<br />

ligature caligarum vel genua vel subtus genua per quatuor digitos stando cintus<br />

et recte videantur aut serabule appareant sub pannis discoperte; et qui contrafecerit<br />

condempnetur in centum solidis Ravennatensium. Et potestas et capitaneus<br />

de predictis possint et teneantur inquirere ac etiam rimari faciant per suam familiam<br />

quando vadunt per civitatem rimando pro armis et aliis vetitis. Et credatur<br />

de predictis re<strong>la</strong>tioni duorum de familia potestatis vel capitanei quemadmodum<br />

creditur de re<strong>la</strong>tione armorum. Et predicta omnia potestas banniri faciat in principio<br />

sui regiminis. Et habeant potestas et capitaneus medietas condempnationum<br />

quas fecerint dicta occasione si tempore sui officii venerit pecunia dictarum<br />

condempnationum in comuni. Et quilibet possit accusare et denumptiare de predictis<br />

et habeat medietatem condempnationum quo casu accusationis dicti potestas<br />

vel capitaneus de dictis condempnationibus nil possint percipere vel habere.<br />

Incipit statutum de ornamentis, vestibus et arredis dominarum et mulierum<br />

prohibitis<br />

Ad hoc ut cessent superflua et inhonesta dominarum sive mulierum arreda et<br />

etiam ornamenta que dampna per sepe immo cotidie afferunt civibus et districtualibus<br />

Eugubinis et arreda et ornamenta huiusmodi pro comuni utilitate hominum<br />

civitatis et districtus Eugubii sicut expedit refrenentur, statuimus et ordinamus quod<br />

nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis et etatis fuerit per civitatem et districtum<br />

Eugubii in domo vel extra domum portet seu ferat in capite vel in aliqua seu<br />

super aliqua veste, caputeo vel capello aurum, smaltum, argentum, per<strong>la</strong>m vel per<strong>la</strong>s,<br />

naccharam vel naccharas, <strong>la</strong>pidem pretiosum, corallium, cristallum seu ambram<br />

in aliqua materia, forma vel specie seu aliquam materiam, formam vel speciem<br />

auream vel argenteam seu deauratam vel deargentatam in totum vel in partem nec<br />

ferat caputeum seu capellum, guarnachiam seu mantellum foderatum vel foderatam<br />

de variis. Et si aliqua mulier contrafecerit in predictis vel aliquo predictorum seu<br />

predicta non servaverit condempnetur et condempnari possit et debeat contrafaciens<br />

comuni Eugubii pro qualibet vice in vigintiquinque libris Ravennatensium et<br />

in amissione rerum predictarum prohibitarum quas tulerint vel tulerit et cuiuslibet<br />

earum. Salvo quod uxores militum varium portare possint subtus guarnacchiam et<br />

mantellum. Et quod quelibet mulier possit absque pena portare in anulo aureo vel<br />

argenteo <strong>la</strong>pidem pretiosum et ipsum anulum in manu sive digito dummodo nul<strong>la</strong><br />

mulier portet nisi unum anulum. Addentes huic capitulo quod si qua mulier portaverit<br />

vel tulerit aurum vel argentum vel alias res supra prohibitas seu aliquam


Gubbio<br />

581<br />

ipsarum contra formam presentis statuti et tale aurum vel argentum vel res predicte<br />

aut aliqua ipsarum non excesserit vel excesserint valorem viginti solidorum<br />

Ravennatensium, condempnetur contrafaciens in decem libris Ravennatensium et<br />

plus arbitrio officialis ad hoc deputati vel deputandi usque in quantitatem XXV<br />

librarum Ravennatensium, inspecta conditione persone et valore auri vel argenti<br />

seu rei aut rerum quod vel que talis mulier fuerit inventa portare seu ferre. Et de<br />

valore stetur et credatur dicto predicti officialis. Et presens statutus et omnia in eo<br />

prohibita banniatur publice per civitatem Eugubii ex parte dicti officialis in principio<br />

sui officii.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque fuerit etatis et condictionis per civitatem<br />

et districtum Eugubii in domo vel extra domum ferat vel portet aliquam cinturam,<br />

schiagiale vel sicetam in quo vel qua sit aurum vel argentum, smaltum, <strong>la</strong>pis<br />

pretiosus, per<strong>la</strong>, cristallus, ambra, naccara seu corallus vel aliquid deauratum vel<br />

deargentatum. Et que contrafecerit in XXV libris Ravennatensium et in amissione<br />

rerum prohibitarum vice qualibet comuni Eugubii possit et debeat condempnari.<br />

Liceat tamen cuilibet mulieri portare pro abotonatura manicarum et colli<br />

sive ad manicas et collum ad plus unam untiam boctonum sive monilium de<br />

argento deauratorum vel non deauratorum impune non obstante aliquo capitulo<br />

supra vel infra posito. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis et etatis<br />

fuerit per civitatem et districtum Eugubii in domo vel extra domum portet vel<br />

ferat in aliqua vel super aliqua veste aliquam frigiaturam cuiuscumque materie<br />

vel generis fuerit. Et que contrafecerit in vigintiquinque libris Ravennatensium et<br />

in amissione rerum prohibitarum possit et debeat vice qualibet comuni Eugubii<br />

condempnari. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis aut etatis fuerit<br />

ferat seu portet per civitatem vel districtum Eugubii in domo vel extra domum<br />

aliquod samitum vel vestem de sirico. Et que contrafecerit in vigintiquinque libris<br />

Ravennatensium comuni Eugubii possit et debeat vice qualibet condempnari<br />

et in amissione rei sic prohibite portari, exceptis uxoribus militum. Liceat tamen<br />

cuilibet mulieri portare guarnacchiam et mantellum foderatum et foderatam de<br />

grodone unius coloris vel duorum seu virgata seu scaccata absque auro et argento<br />

et absque alia iocu<strong>la</strong>tura. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis<br />

vel etatis fuerit per civitatem vel districtum Eugubii in domo vel extra domum<br />

induat vel ferat aliquam vestem supra qua sint alique lictere vel figure arborum,<br />

fructuum, florum, frondium vel alicuius animalis seu similitudinis animalis picte,<br />

conteste, superapposite, designate vel infixe vel aliter seu modo aliquo iocu<strong>la</strong>tam.<br />

Et que contrafecerit in XXV libris Ravennatensium et in amissione rerum prohibitarum<br />

comuni Eugubii possit ed debeat vice qualibet condempnari. Et quod<br />

aliqua mulier cuiuscumque condictionis et etatis fuerit non induat vel ferat contra<br />

dictam formam vel aliter per civitatem vel districtum Eugubii aliquam vestem<br />

que sit ultra quam de uno panno nisi dimidiatam per longum equaliter de panno<br />

solum ex utroque <strong>la</strong>tere sine aliqua mistura intallii vel dogature ad dictam<br />

penam. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis et etatis fuerit ferat,<br />

induat vel portet per civitatem vel districtum Eugubii in domo vel extra domum<br />

aliquam vestem in qua caudam trahat vel habeat pena XXV librarum Ravennaten-


582 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sium, in quibus contrafaciens comuni Eugubii vice qualibet condempnetur. Et<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque fuerit condictionis et etatis pannos seu vestem<br />

traginet per terram ad dictam penam pro vice qualibet qua fuerit contrafactum.<br />

Addito huic capitulo quod cuilibet mulieri sit licitum in ecclesia mantellum<br />

traginare absque pena et per terram trahere. Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque<br />

condictionis et etatis fuerit portet seu ferat per civitatem vel districtum<br />

Eugubii in domo vel extra domum aliquam guarnacchiam vel cottam seu tunicham<br />

fixam vel apertam ex parte anteriori a cingulo vel cintura inferius pena<br />

XXV librarum Ravennatensium in quibus sic portans vel ferens pro qualibet vice<br />

comuni Eugubii possit ed debeat condempnari. Et quod nul<strong>la</strong> mulier portet seu<br />

ferat vel portare seu ferre possit aliquam bursiam vel carnerium de sirico vel re<br />

alia in qua vel quo sit aliqua mistura de auro vel argento seu quicquam aliud de<br />

rebus prohibitis supra in principio huius statuti nominatis ad penam decem librarum<br />

Ravennatensium pro qualibet vice et in amissione burse vel carnerii. Item<br />

quod nullus sartor seu sartrix vel sutor seu sutrix aut alia persona quecumque in<br />

civitate vel districtu Eugubii seu in burgis ipsius civitatis vel ipsorum aliquo<br />

incidat, suat vel faciat aut incidi, sui vel fieri faciat aliquam de vestibus supradictis<br />

prohibitis ferri et portari ad penam XXV librarum Ravennatensium in quibus<br />

contrafaciens comuni Eugubii vice qualibet possit et debeat condempnari. Item<br />

quod in omnibus et singulis suprascriptis et infrascriptis presens officialis electus<br />

et quilibet alius officialis qui pro tempore fuerit ad executionem presentis statuti<br />

possit procedere contra omnes facientes et fieri facientes contra predicta vel contra<br />

eorum aliquod per inquisitionem, accusationem et denumptiationem et omni<br />

modo et via quibus ei videbitur et repertas vel repertam culpabiles vel culpabilem<br />

in eorum aliquo punire et condempnare in supradictis et infrascriptis penis<br />

summarie sine strepitu et figura iudicii et omnibus solempnitatibus iuris et statutorum<br />

obmissis. Et ad probandum predicta vel aliquod predictorum et etiam<br />

infrascripta et infrascriptarum quodlibet sufficiat dictum ipsius officialis referentis<br />

se contrafacientes invenisse et habeatur pro plena et legitima probatione. Item<br />

quod dictus officialis teneatur et debeat quolibet mense predicta ordinamenta et<br />

statuta facere banniri per civitatem Eugubii in locis consuetis et eadem statuta et<br />

ordinamenta legi in ecclesia Sancti Francisci, in ecclesia fratrum Predicatorum et<br />

in ecclesia fratrum Sancti Augustini et in aliis civitatis Eugubii quibus sibi videbitur<br />

eo tempore quando homines et mulieres erunt magis in ipsis ecclesiis congregati.<br />

Et teneatur dictus officialis singulis diebus dominicis et aliis festivitatibus<br />

solempnibus scrutari de predictis et pro predictis. Et si aliqua mulier non permicteret<br />

se scrutari per dictum officialem et familiarem eius vel eorum aliquem,<br />

ipso officiali presente dum ad predicta idem officialis iverit puniatur ac si esset<br />

inventa cum dictis vestibus prohibitis. Item quod dictus officialis teneatur et debeat<br />

quolibet mense sui officii facere et formare inquisitionem <strong>generale</strong>m contra<br />

omnes et singu<strong>la</strong>s personas que facerent vel tunc fecissent vel fecisse aut commisisse<br />

inveniretur aliquid contra formam presentis statuti et facere iurare et examinare<br />

super dicta inquisitione ad minus decem bonos homines de quolibet quarterio<br />

civitatis predicte. Item quod officialis predictus teneatur et debeat vinculo


Gubbio<br />

583<br />

iuramenti et ad penam centum librarum Ravennatensium omnia et singu<strong>la</strong> in hoc<br />

statuto contenta observare et executioni mandare et personas repertas culpabiles<br />

punire et condempnare in penis et bannis in ipso statuto contentis. Et si officialis<br />

ipse invenerit aliquam mulierem facientem seu venientem contra dictum statutum<br />

possit et debeat talem mulierem condempnare ut premictitur in penis in<br />

ipso statuto contentis et condempnationem ipsam exigere a marito ipsius mulieris<br />

si habuerit mulier ipsa maritum; si vero maritum non habuerit possit exigere<br />

condempnationem eandem a patre vel matre, fratre vel fratribus dicte mulieris<br />

condempnate cum ipsa habitantibus. Qui officialis habeat et habere debeat quartam<br />

partem de omnibus et singulis condempnationibus pecuniariis per eundem<br />

officialem faciendis vigore presentis statuti, videlicet de illis ad quas prefatus<br />

officialis tempore sui officii venire fecerit in dictum comune et ad manus eiusdem<br />

comunis camerarii et ipse camerarius possit, teneatur et debeat dicto tali<br />

officiali dictam quartam partem solvere atque dare et aliam vel maiorem partem<br />

de dictis condempnationibus dictus officialis habere non possit, non obstante<br />

aliquo statuto vel ordinamento in quo aliud vel contrarium diceretur. Item quod<br />

quilibet possit et ei liceat accusare et denumptiare contrafacientes in predictis vel<br />

aliquo predictorum et eius accusatio et denumptiatio admictatur et habeat quartam<br />

partem pene que remanserit vel remansura est in comuni Eugubii et nomen<br />

accusatoris et denumptiatoris teneatur secretum dummodo si per familiam ipsius<br />

officialis vel aliquem bayulum seu per aliquem forensem talis accusatio vel denumptiatio<br />

fiet de predictis vel aliquo predictorum quod accusans vel denumptians<br />

partem de condempnationibus huiusmodi habere non debeat quoquo modo.<br />

Item quod officialis prescriptus in primo consilio quod eius congregabitur tempore<br />

et deinde quolibet mense in consilio populi vel generali teneatur et debeat<br />

iurare ad sancta Dei evangelia corporaliter tacto libro presentem statutum observare<br />

et observari facere ad penam centum librarum Ravennatensium et quod per<br />

officialem ipsum absque diminutione aliqua servabuntur omnia predicta. Et ut ea<br />

que in presenti statuto per seriem adnotantur optatum sortiarentur effectum quod<br />

domini gonfalonerius iustitie et consules populi civitatis Eugubii qui erunt in ea<br />

pro tempore teneantur et debeant iurare ad sancta Dei evangelia corporaliter<br />

tacto libro in predicto consilio quolibet mense semel presentem statutum toto<br />

posse ipsorum facere observari ad penam predictam. Item quod condempnationes<br />

fiende de mulieribus supradictis, vigore presentis statuti, sive quantitates ipsarum<br />

condempnationum possint et debeant solvi de dotibus vel bonis ipsarum<br />

mulierum et quod solventes dictas condempnationes vel quantitatem earum possint<br />

et eis liceat retinere de ipsis dotibus vel bonis quantitates predictas et quod<br />

et ex nunc dotes et bona predicta intelligantur fore atque sint predictis quantitatibus<br />

solventibus huiusmodi obligati. Item quod a processibus, mandatis et sententiis<br />

atque condempnationibus faciendis per dictum officialem secundum formam<br />

presentis statuti et in quantitatem in presenti statuto contentam appel<strong>la</strong>ri<br />

vel recursus haberi non possit ad dictum capitaneum populi civitatis Eugubii vel<br />

eius officiales seu curiam, set dicte condempnationes et sententie mandentur et<br />

mandari possint et debeant executioni per dictum officialem infra tertiam diem


584 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

postquam date et <strong>la</strong>te erunt per eundem officialem ad dictam penam centum<br />

librarum. Et si appel<strong>la</strong>retur vel haberetur de predictis vel a predictis recursus<br />

per quamcumque viam ad dictum dominum capitaneum vel eius officialem seu<br />

curiam, talis appel<strong>la</strong>tio vel recursus non valeat ullo modo set ipso iure penitus<br />

evanescat. Et si quis appel<strong>la</strong>ret vel recurreret seu appel<strong>la</strong>tionem reciperet aut<br />

contra predicta vel aliquod predictorum advocaret, procuraret seu aliquod obiceret<br />

vel allegaret centum libras comuni Eugubii solvere teneatur, quas dominus<br />

potestas civitatis predicte, qui pro tempore erit, pena prestiti iuramenti et ducentarum<br />

librarum Ravennatensium retinendarum per camerarium comunis Eugubii<br />

de sa<strong>la</strong>rio ipsius domini potestatis teneatur et debeat dictas centum libras exigere<br />

et solvi facere cum effectu. Item quod ad executionem predictarum sit et esse<br />

debeat quidam officialis forensis qui sit notarius bonus, sufficiens et legalis, guelfus<br />

et de parte guelfa et duret eius officium sex mensibus inchoandis termino in<br />

licteris destinandis propter ea dec<strong>la</strong>rando. Et habeat pro suo cum tribus famulis<br />

bonis et sufficientibus, guelfis et actis ad arma portanda sa<strong>la</strong>rio octo florenorum<br />

auri per mensem quemlibet sex mensium predictorum solvendo sibi per camerarium<br />

ipsius comunis mense quolibet pro rata. Et plus et minus habeat de familia<br />

et de sa<strong>la</strong>rio prout in licteris electionis sue fuerit dec<strong>la</strong>ratum. Et quod semper de<br />

sex mensibus in sex menses ad electionem ipsius officialis et notarii procedatur<br />

modo, forma et ordine inferius dec<strong>la</strong>randis set dominis gonfalonerio et consulibus<br />

videbitur expedire quod fiat electio officialis predicti. Qui officialis teneatur<br />

et debeat venire et esse in civitatem Eugubii et se presentare coram dominis<br />

gonfalonerio et consulibus populi supradicti duobus diebus ante initium sex mensium<br />

predictorum et quod unus ex famulis suis sciat legere atque scribere competenter<br />

et quod finito ipsius officialis officio, idem officialis stare et morari<br />

personaliter ad sindicatum debeat in civitate predicta tribus diebus integris et<br />

completis cum eius familia de administratione sui et familie sue officii redditur<br />

coram officiali deputato vel deputando ad sindicandum eosdem integram et plenariam<br />

rationem dummodo nisi de furto, fraude, baractaria et negligentia non<br />

possit nec debeat sindicari. Et quod semper officialis et notarii prescripti electio<br />

fiat tempore accessuro duobus mensibus ante finem officialis precessoris ipsius<br />

per dominum gonfalonerium iustitie et consules populi civitatis predicte qui erunt<br />

in ea pro tempore, cum sex prudentibus viris popu<strong>la</strong>ribus de quolibet quarterio<br />

eligendis per eosdem dominos gonfalonerium et consules cum pactis, modis et<br />

condictionibus dec<strong>la</strong>randis per ipsos dominos gonfalonerium et consules et prudentes.<br />

Item quod dictus officialis possit, teneatur et debeat facere et exequi<br />

omnia et singu<strong>la</strong> alia officia ad que deputabitur per dominos gonfalonerium et<br />

consules civitatis predicte vel per consilium populi, capitaneorum artium, consules<br />

mercatorum et centum de populo maioris summe civitatis eiusdem pro prescripto<br />

sa<strong>la</strong>rio. Et venire, stare atque redire debeant officialis et famuli prelibati<br />

eorum periculo, risico et fortuna in personis et rebus. Item quod domini potestas,<br />

capitaneus et eorum officiales, gonfalonerius iustitie et consules populi et<br />

notarius custodie civitatis prefate teneantur et debeant ad requisitionem supradicti<br />

officialis dare ipsi famulos et adiutorium, consilium et favorem ad suum


Gubbio<br />

585<br />

officium exercendum pena prestiti iuramenti et centum librarum Ravennatensium<br />

pro quolibet contrafaciente et vice qualibet qua fuerit contrafactum, in quibus<br />

contrafaciens comuni Eugubii per sindicum qui sindicabit eundem possit et debeat<br />

condempnari. Item quod dictus officialis pro se et famulis eius habeat et<br />

habere debeat a comuni Eugubii et eius expensis domum pro habitatione ipsorum<br />

sex mensibus pro quibus erit electus il<strong>la</strong>m videlicet quam domini gonfalonerius<br />

et consules duxerint dec<strong>la</strong>randam et cartam, incostrum sive tentam pro eius<br />

officio exercendo vel pecuniam pro predictis prout in eius electionis licteris fuerit<br />

dec<strong>la</strong>ratum. Item quod nullus qui fuit, est vel erit officialis alicuius potestatis<br />

vel capitanei predicte civitatis vel aliquod habuisset officium in civitate predicta<br />

possit ad predictum vocari officium deinde ad decem annos nec eligi vel transmicti<br />

et si eligeretur vel transmicteretur non valeat nec teneat ipso iure. Item<br />

quod dictus officialis possit pro suo exercendo officio multare inobedientes sibi<br />

et penam eis imponere usque in quantitatem XL solidorum Ravennatensium pro<br />

qualibet vice. Ad quam penam sive multam exigendam possit officialis predictus<br />

procedere per inquisitionem, accusationem et denumptiationem et omni modo<br />

quo ei videbitur et etiam de facto facere in cippum micti si rei qualitas hoc<br />

exegerit quod sue providentie relinquatur; de qua tantum condempnatione vel<br />

multa fienda dicta de causa nul<strong>la</strong>m partem habeat officialis predictus. Item si<br />

aliqua mulier vel puel<strong>la</strong> minor decem annorum fuerit inventa facere vel exercere<br />

contra predicta vel aliquod predictorum, condempnetur in centum solidis Ravennatensium<br />

et plus usque in decem libris Ravennatensium, arbitrio officialis predicti,<br />

inspectis qualitate excessus et condictione et etate persone, non obstante<br />

capitulo aliquo supra in contrarium loquente.<br />

Incipit statutum de donis et conviviis et expensis prohibitis circha<br />

nuptias, sponsalia vel matrimonia<br />

Ad refrenandas expensas inutiles et ma<strong>la</strong>s consuetudines que circha matrimonium<br />

et sponsalia contrahenda in civitate Eugubii hactenus increverunt, statuimus<br />

et ordinamus quod nullus in civitate Eugubii qui uxorem acceperit, tempore<br />

quo eam voluerit disponsare vel disponsabit eandem debeat ullo modo coadunantiam<br />

vel congregationem gentium non aptinentium ei tam masculorum quam<br />

feminearum ultra numerum duodecim facere nec fieri facere in domo sua nec ad<br />

domum ipsius nec ire ad domum sponse quando eam disponsabit nisi cum duodecim<br />

personis nec cum eam ducet. Et idem servetur et servari debeat per propinquos<br />

et coniunctos ex parte sponse. Et si quis contrafecerit congregando vel<br />

stando preter dictam formam, puniatur per officialem electum ad hoc vel eligendum<br />

in XL solidis Ravennatensium vice qualibet. Item quod nul<strong>la</strong> persona, hiis<br />

temporibus nec aliquo ipsorum nisi attinentes et illi qui fuerint in numero duodecim<br />

debeat ire ad domum sponse nec in domo predictorum sponsi et sponse<br />

nec prope ipsam domum stare exceptis XII, nisi sint de eadem vicinia unde sunt<br />

sponsus vel sponsa. Et qui contrafecerit in dicto banno debeat condempnari.


586 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona, tam mares quam mulieres, debeant dare aliquam mantiam<br />

vel donum alicui sponse nec alicui pro ea modo aliquo nec in domo viri<br />

exceptis patre, matre, fratre, sorore, nepote, nepte aut avo, avia, patruo, avunculo,<br />

amita et matertera, cognata, socru, noverca vel secum habitante. Et qui contrafecerit<br />

in supradicta pena debeat condempnari.<br />

Nec ipsa sponsa nec alia persona pro ea aliquam mantiam vel donum recipere<br />

debeat modo aliquo ab aliqua persona nisi a predictis. Et si contrafecerit in<br />

dicto banno debeat condempnari. Et nul<strong>la</strong> ex dictis personis que mantiam dare<br />

potest debeat ultra valorem XX solidorum Ravennatensium vel secum aliquem<br />

ducere occasione predicta. Et qui contrafecerit, tam in ducendo quam in eundo<br />

et etiam in recipiendo, in dicta pena debeat condempnari. Item quod consanguinei<br />

vel affines non possint de sponso vel consanguineo eius vel de aliis occasione<br />

predicta facere convivium excepto quod de sex et una vice tantum et versa vice<br />

sponsus non possit etiam postquam uxorem duxerit facere convivium uxori vel<br />

aliis occasione predicta excepto quod de sex et semel tantum. Et qui contrafecerit<br />

condempnetur in centum solidis Ravennatensium. Item quod pater vel mater<br />

vel consanguinei uxoris non mictant aliqua arnensia die lune postquam uxor<br />

iverit ad maritum vel alia die occasione predicta sub dicta pena preter pannos<br />

quos sponsa habebat pro usu in domo sue habitationis. Item quod nullus debeat<br />

facere convivium de aliqua maritata vel eam recipere ad comedendum nisi in<br />

una comestione cum duabus sotiis ad dictam penam. Item quod de omnibus et<br />

singulis supradictis officialis predictus sit diligens in inquirendo et penas imponendo<br />

et exigendo de quibus ex nunc habeat iurisdictionem et bayliam. Et ad<br />

probationem predictorum sufficiat in quolibet dictorum casuum unus testis bone<br />

fame cum sacramento denumptiatis, nomina quorum teneri debeant in secreto.<br />

Et habeat et habere debeat de omnibus penis et bannis que venerint suo tempore<br />

in comuni occasione predicta quartam partem et non aliam vel maiorem. Et<br />

ut predicta melius observentur statuimus et ordinamus quod ea banniantur et<br />

etiam legantur in consilio populi vel generali. Et cum acciderit aliquod connubium<br />

fieri unus ex parte viri et alius ex parte uxoris vadant simul coram dicto<br />

officiali et dicant qualiter intendunt celebrare connubium. Et tunc ipse officialis<br />

notifficet eis predicta et preceptum eisdem faciat et iurare cogat sponsum et<br />

sponsam, patres et matres ipsorum et alias quascumque personas in quarum potestate<br />

predicta forent, quod omnia predicta servent et servari faciant et in nullo<br />

contrafaciant seu alios convenire permictant. Et tunc officialis accedat vel mictat<br />

ad locum si predicta servantur vel in aliquo contrafit et non obedientes in predictis<br />

vel aliquo predictorum puniat officialis predictus in XL solidis Ravennatensium<br />

pro quolibet et qualibet vice. Et si ipse officialis esset negligens in vigintiquinque<br />

libris Ravennatensium per sindicum qui sindicabit eundem comuni Eugubii<br />

condempnetur.<br />

Dec<strong>la</strong>rato quod predicta in nobilibus vel contra nobiles accipientes uxores<br />

vel maritantes aliquam mulierem vel dominam non vendicent sibi locum. Et de<br />

predictis omnibus et singulis dictus officialis procedere possit per accusationem<br />

et inquisitionem et denumptiationem et quilibet possit accusare et denumptiare.


Gubbio<br />

Incipit statutum de superfluis expensis cere et aliis prohibitis circha<br />

funus defunctorum<br />

587<br />

Ad hoc ut expensa cere circha funera defunctorum temperentur et circha<br />

eam fraus fieri non possit contra formam presentis statuti, dicimus et ordinamus<br />

quod, quando aliquis erit mortuus, heredes vel ipsius coniuncti proximiores<br />

teneantur et debeant notifficare vel notifficari facere officiali de quo intra<br />

fit mentio quod talis est mortuus et in tali loco. Qui officialis statim cum<br />

fuerit requisitus teneatur ire vel eius numptium mictere et videre ceram et eam<br />

ponderare infra numerum et in numero sufficienti, dupleria et cande<strong>la</strong>s sigil<strong>la</strong>re<br />

et iurari facere heredes vel coniunctos quod ultra il<strong>la</strong>m ceram dari non permictent<br />

nec ultra pondus ordinatum nec alibi quam iuxta domum defuncti et<br />

per secu<strong>la</strong>rem personam et tantum clericis invitatis et non aliis et si contrafactum<br />

reperierit condempnentur heredes defuncti, si habuerit, vel coniuncti in<br />

decem libris Ravennatensium pro qualibet vice et in quolibet casuum quo contrafactum<br />

fuerit. Item quod heredes mortui vel eius coniuncti possint habere<br />

ad funus corporis de fratribus illius conventus apud quem corpus debet sepeliri<br />

tantum et decem alios clericos aliorum conventuum et cuiuslibet eorum, scilicet<br />

fratrum Minorum, Predicatorum et Heremitarum ad plus vel aliorum religiosorum<br />

vel presbiterorum. Et si corpus sepeliretur in alia ecclesia vel capel<strong>la</strong><br />

illius ecclesie clerici tantum adsint cum quatuor sotiis tantum et cum decem de<br />

quolibet dictorum ordinum vel aliorum religiosorum si fuerint invitati et non<br />

aliter. Et si heredes vel coniuncti mortui volunt habere ad officiandum mortuum<br />

possint cum octo clericis tantum si abbatem vel priorem cum quatuor clericis<br />

tantum ita tamen quod semper servetur pondus cere. Et ad funus popu<strong>la</strong>ris<br />

non possint adesse ultra sexaginta clericos. Et ad funus nobilium ultra centum<br />

clericos. Et semper detur cera iuxta domum defuncti et non alibi et per<br />

secu<strong>la</strong>rem personam. Et si contrafactum fuerit in aliquo premissorum condempnentur<br />

heredes vel coniuncti defuncti pro qualibet vice et in quolibet casu<br />

quo contrafactum fuerit in decem libris Ravennatensium. Item quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

debeat exire domum defuncti cum extrahatur corpus de domo vel postquam<br />

gens erit ad funus congregata vel in hostium venire nec ad hostium se<br />

ostendere nec ire post mortuum ad ecclesiam ad penam centum solidorum<br />

ravennatensium pro qualibet et qualibet vice qua contra fieret in civitate Eugubii<br />

vel in burgis ipsius. In castris vero comitatus, in quibus officialis comunis<br />

Eugubii residentiam continuam faciunt vel facere debent, sit pena contrafacientibus<br />

XL solidorum Ravennatensium. Et teneantur sindici vil<strong>la</strong>rum et castrorum<br />

denumptiare predicta officiali predicto ad penam XX solidorum Ravennatensium<br />

infra quinque dies; quorum denumptie stetur et pro plena probatione habeatur<br />

cum iuramento de novo prestito. Et capitanei castrorum qui resident in eis<br />

possint et teneantur punire et condempnare culpabiles in predictis. Item quod<br />

nullus in domo habitationis defuncti vel ipsius heredum vel alibi occasione<br />

mortui ea die qua quis mortuus fuerit vel octo sequentibus debeat vel possit<br />

comedere vel cuscinare vel cuscinum aliquod mictere ad ipsam domum pena


588 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

decem librarum Ravennatensium, exceptis liberis vel heredibus mortui vel coniunctis<br />

infra secundum gradum et coniunctis et familiaribus defuncti qui non<br />

sint ultra XII inter mares et feminas extra familiares predictos et semel tantum<br />

ad dictam penam. Item quod executor presentis statuti faciat in principio sui<br />

officii omnes capitaneos artis coram se comparere et iurari facere de observando<br />

omnia supradicta et quod facient iurare observare omnia et singu<strong>la</strong> supradicta<br />

omnes eorum suppositos et iuratos. Et predicta et teneantur notifficare<br />

sindicis castrorum et vil<strong>la</strong>rum. Item quod nullus possit habere nisi unum officiatorem<br />

ad officiandum aliquem mortuum. Si vero contrafieret, condempnentur<br />

heredes mortui sic officiati vel eius coniuncti proximiores in decem libris<br />

Ravennatensium. Item quod coniuncti alicuius mortui vel alia persona non possint<br />

ducere vel secum habere comitivam plurium vel ire die lune proxime post<br />

sepulturam dicti mortui ad ecclesiam apud quam esset sepultura mortui nec<br />

deinde ad decem dies cum aliqua adunantia vel gente ultra duos vel tres nec<br />

aliquam adunantiam facere dicta de causa ad penam decem librarum Ravennatensium<br />

pro quolibet contrafaciente; et idem servetur in dominabus. Item quod,<br />

tempore quo defunctus ad sepulturam defferendus extrahatur de domo, nullus<br />

debeat intrare dictam domum nisi fuit missum ab illo qui micteret huiusmodi<br />

portatores. Et non possint micti in domo occasione predicta et illo tempore<br />

ultra octo vel decem. Et tunc nullus consanguineus vel affinis intret dictam<br />

domum sub pena XL solidorum Ravennatensium. Et nullus intret dictam domum<br />

quando redibitur ab ecclesia mortuo sepulto, exceptis coniunctis usque<br />

in secundum gradum et vicinis ad penam decem librarum Ravennatensium in<br />

quolibet casuum predictorum. Item quod consanguinei mortui non permictant<br />

quod super mortuo vel in lecto circha ipsum mortuum portetur vel cooperiatur<br />

de aliquo copertorio vel cultra de sirico exceptis militibus et uxoribus eorum.<br />

Et si contrafactum fuerit, puniantur dicti consanguinei proximiores vel heredes<br />

in decem libris Ravennatensium. Item ad hoc ut omnia supradicta et infrascripta<br />

observentur et fiant quod officialis predictus in principio sui officii faciat<br />

predicta banniri et etiam faciat eligi in consilio generali et populi decem custodes<br />

secretos de quolibet quarterio. Qui custodes teneantur iurare et promictere<br />

denumptiare dicto officiali omnes et singulos contrafacientes in aliquo predictorum<br />

et eorum denumptiationi stetur et pro legitima probatione habeatur et<br />

dictum eorum teneatur in credentia. Et stetur etiam re<strong>la</strong>tioni dicti officialis vel<br />

duorum suorum famulorum. Et quod possit et teneatur etiam per inquisitionem<br />

procedere et per accusationem et denumptiationem in omnibus et singulis<br />

casibus supradictis et infrascriptis contra quemlibet contrafacientem et condempnare<br />

in penis ordinatis. Nec vitietur processus in aliquo casu si non fuerit<br />

iuris ordo servatus vel iuris solempnitas non servata dummodo constet de delicto<br />

vel excessu ut superius est expressum. Et quod possit dictus officialis pro<br />

suo officio exercendo imponere penas et banna et auferre de facto a non obedientibus.<br />

Et predicta vel quodlibet predictorum non servantibus usque in quantitatem<br />

XX solidorum Ravennatensium de quibus nul<strong>la</strong>m partem habeat officialis<br />

predictus et semper ad manus camerarii comunis omnes introitus et causam et


Gubbio<br />

589<br />

quare. Et habeat dictus officialis quartam partem omnium condempnationum<br />

quas sui officii tempore faciet occasione predictis videlicet de illis tantum que<br />

in pecunia numerata tempore officii sui venerint ad manus camerarii comunis<br />

cum effectu. Item quod, quando aliquis de civitate vel comitatu Eugubii moriretur,<br />

nullus cuiuscumque condictionis existat, audeat vel presumat alta voce<br />

plorare seu se scapilliare vel dare sibi a<strong>la</strong>pas vel palmatas seu capillos caputeum<br />

vel birectam extrahere vel boitare vel vultum sibi di<strong>la</strong>niare pena centum<br />

solidorum Ravennatensium pro quolibet et vice qualibet si contrafactum fuerit.<br />

Item quod postquam cadaver erit positum in ecclesia quilibet debeat secedere<br />

de ecclesia in qua dictum cadaver est portatum et ibi non stare set quilibet<br />

debeat redire domum suam pena centum solidorum Ravennatensium pro qualibet<br />

vice et quolibet contrafaciente. Et nullus debeat redire ad domum defuncti<br />

vel unde defunctus extractus est ad dictam penam exceptis consanguineis vel<br />

affinibus et vicinis existentibus prope domum defungti vel unde defungtus erit<br />

extractus per decem domos tantum ex utraque parte vie. Item quod nullus<br />

possit pro luminaria corporis defungti habere ultra triginta libras cere, nisi fuerit<br />

milex, iudex vel medicus quibus licitum sit habere usque in quinquaginta<br />

libras cere et non ultra ad penam XXV librarum pro quolibet et qualibet vice<br />

ad quam penam teneantur heredes defungti et si non haberet heredes teneantur<br />

proximiores consanguinei usque in secundum gradum inclusive. Et nullus<br />

spetiarius vel alius tenens vel vendens ceram audeat vel presumat vendere seu<br />

dare ceram seu duplerios et cande<strong>la</strong>s pro aliquo defungto ultra dictum pondus<br />

ad penam XXV librarum pro quolibet et qualibet vice. Item quod nullus cuiuscumque<br />

condictionis existat, audeat ire ad domum defungti antequam campana<br />

ecclesie in qua debet sepeliri pulsetur ad penam centum solidorum Ravennatensium,<br />

exceptis consanguineis et affinibus et etiam vicinis existentibus prope<br />

domum defungti per X domos ex utraque parte vie. Item quod tempore obsequi<br />

fiendi pro anima defungti nullus possit habere ultra sex libre cere; et si<br />

contrafactum esset, puniantur heredes defungti in decem libris Ravennatensium<br />

et si heredes non haberet defungtus puniantur consanguinei defungti usque in<br />

secundum gradum inclusive in dicta pena. Item quod nullus comitatensis seu<br />

habitans in comitatu seu districtu Eugubii audeat vel presumat, cum venerit ad<br />

aliquem defungtum ad civitatem Eugubii contra supradicta facere vel venire<br />

modo aliquo ad penam decem librarum Ravennatensium pro quolibet et qualibet<br />

vice. Et quod nullus debeat facere aliquam congregationem hominum comitatensium<br />

causa veniendi ad civitatem Eugubii ad aliquem defungtum pena<br />

quinquaginta librarum Ravennatensium et quilibet, qui erit in dicta congregatione,<br />

puniatur per dominum potestatem vel capitaneum in decem libris Ravennatensium.<br />

Item quod religiosis et clericis requisitis et venientibus ad defungtum<br />

debeant dari candelocti per unum secu<strong>la</strong>rem ad domum defungti et non alibi<br />

et si contrafactum esset puniantur heredes defungti in centum solidis Ravennatensium<br />

et si non haberet heredes puniantur consanguinei defungti usque in<br />

secundum gradum inclusive in dicta pena. Et quod de omnibus et singulis<br />

supradictis quilibet possit accusare et denumptiare et stetur sacramento accusa-


590 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

toris cum uno teste bone fame et conversationis et condictionis et habeat medietatem<br />

banni. Item quod nullus mortuus portetur discopertus in totum vel in<br />

partem. Et si contrafactum fuerit puniantur heredes et portantes in centum<br />

solidis Ravennatensium pro quolibet et qualibet vice. Item quod nullus mortuus<br />

induatur de novo pena centum solidorum Ravennatensium pro qualibet vice in<br />

qua heredes si habuerit vel duo proximiores consanguinei condempnentur,<br />

exceptis militibus, iudicibus et medicis, qui possunt portari induti de novo set<br />

non discoperti. Et hoc non preiudicet hominibus de fraternitate Yesu Christi<br />

qui possint mortui portari discoperti et veste eorum induti. Item quod nullus<br />

qui dabit cande<strong>la</strong>s ad mortuum det vel dare presumat alicui presbitero vel<br />

clerico vel porrigere nisi unam cande<strong>la</strong>m tantum. Et si contrafaceret puniatur<br />

vice qualibet et pro qualibet cande<strong>la</strong> in centum solidis Ravennatensium, exceptis<br />

canonicis maioris ecclesie Eugubii. Item quod potestas et capitaneus et quilibet<br />

eorum teneantur et debeant vinculo prestiti iuramenti et ad penam ducentarum<br />

librarum pro quolibet, deputare unum ex notariis eorum ad predicta<br />

fieri observari. Et quod notarius deputatus debeat ire ad locum mortui et etiam<br />

ad ecclesiam ad quas mortui portabuntur et videre et inquirere de predictis et<br />

videre si in aliquo predictorum contrafiet et ceram ponderare et cetera facere<br />

prout continetur in presenti statuto ad penam XXV librarum Ravennatensium et<br />

in virtute prestiti iuramenti. Item quod non dentur dupleroli alicui nisi ei qui<br />

officiaret corpus mortuum. Et qui daret ultra dictam formam et heredes mortui<br />

puniantur vice qualibet et pro quolibet in centum solidis Ravennatensium et<br />

quilibet de predictis omnibus et singulis possit accusare et denumptiare pa<strong>la</strong>m<br />

et secrete et habeat medietatem banni. Et de predictis omnibus et singulis<br />

teneantur potestas et capitaneus et quilibet eorum, quolibet mense saltem semel,<br />

inquirere et repertos culpabiles punire et condempnare in penis et bannis<br />

superius dec<strong>la</strong>ratis. Et si negligentes fuerint condempnentur per sindicum comunis<br />

vel iudicem qui sindicabit eosdem in ducentis libris Ravennatensium pro<br />

quolibet et qualibet vice. Item quod in consilio generali comunis et populi<br />

civitatis Eugubii eligantur ad paloctas XXV custodes ce<strong>la</strong>ti de quolibet quarterio<br />

qui habeant XV libras de reducto computata fumantia qui debeant iurare ad<br />

sancta Dei evangelia corporaliter tactis scripturis, denumptiare domino potestati<br />

seu domino capitaneo et eorum iudicibus omnes et singulos facientes et<br />

venientes contra seu non servantes predicta et eorum et cuiuslibet eorum denumptiationes<br />

habeantur pro plena et legitima probatione. Et quod in omnibus<br />

et singulis supradictis et contra omnes et singulos facientes contra ea et ea non<br />

servantes domini potestas et capitaneus et quilibet eorum possint et debeant<br />

procedere per inquisitionem et accusationem et per omnem viam et modum<br />

quibus eis videbitur summarie et sine strepitu et figura iudicii et de facto et<br />

omni tempore et repertos culpabiles de predictis et quolibet predictorum punire<br />

et condempnare in supradictis penis et bannis. Et predicta banniantur ex<br />

parte dominorum potestatis et capitanei singulis duobus mensibus per civitatem<br />

Eugubii et in locis consuetis et etiam legi faciant presentem statutum in consilio<br />

populi et centum maioris summe infra octo dies post introitum eorum offi-


Gubbio<br />

591<br />

cii. Et si predicti domini potestas et capitaneus predicta et quodlibet predictorum<br />

non servaverint nec observari fecerint puniantur per sindicum sive iudicem<br />

qui eos sindicabit pro quolibet et qualibet vice in ducentis libris Ravennatensium<br />

comuni Eugubii applicandis. Hoc addito quod potestas et capitaneus<br />

et eorum notarii teneantur ad executionem presentis statuti et etiam superiorum<br />

statutorum loquentium de materia arredorum et ornamentorum dominarum<br />

et de observantiis circa matrimonia et sponsalia sive numptias et de expensis<br />

prohibitis circa ea et vendentes cande<strong>la</strong>s et mercantes in ecclesiis prout in<br />

eis continetur quando in civitate Eugubii non esset specialis officialis ad predicta<br />

electus. Quando autem aliquis alius officialis ad predicta exequenda esset<br />

in civitate Eugubii tunc potestas et capitaneus et eorum notarii non sint ad<br />

predictorum observantiam obligati.<br />

Adictio et correptio statuti positi sub rubrica de ornamentis, vestibus et<br />

arredis dominarum<br />

Ordinantes statuimus quod statutum de ornamentis, vestibus et arredis dominarum<br />

et mulierum prohibitis observetur et executioni mandetur salvo quod uxores<br />

et filie militum et nobilium civitatis Eugubii non includantur sub dispositione<br />

dicti statuti. Uxores vero iudicum et medicorum possint portare varia et argentum<br />

auratum sive non auratum usque ad tres untias hoc tamen expresse dec<strong>la</strong>rato<br />

quod uxores popu<strong>la</strong>rium et plebeiorum non possint defferre caputeum ad<br />

penam decem librarum pro qualibet et qualibet vice qua fuerit contrafactum et<br />

pro quolibet caputeo. De vestibus autem vel c<strong>la</strong>midibus factis ante presentem<br />

provisionem que sint contra formam dicti statuti et presentem legem possint<br />

portari sine pena si bul<strong>la</strong>te fuerint infra quindecim dies post bannimenta fienda<br />

quod debeant bul<strong>la</strong>ri. Et ad bul<strong>la</strong>ndum dictas vestes et c<strong>la</strong>mides deputetur unus<br />

aurifex de civitate Eugubii per dominos gonfalonerium et consules dicte civitatis<br />

aut per dominum potestatem civitatis predicte. Et omnes vestes et c<strong>la</strong>mides bul<strong>la</strong>nde<br />

describi debeant per offitialem sive notarium domini potestatis, dec<strong>la</strong>rando<br />

que vestis sit et cuius coloris et cuius fuerint ipse vestes. Et si aliqua vestis vel<br />

c<strong>la</strong>mis reperte fuerint bul<strong>la</strong>te contra dicta formam puniatur bul<strong>la</strong>ns in decem<br />

libris Ravennatensium. Et nichilominus portans seu deferens dictam vestem condempnetur<br />

secundum formam dicti statuti de quibus tamen vestibus factis debeant<br />

elevari arbores et fregiature per<strong>la</strong>rum vel de botoncinis de argento auratis vel<br />

non auratis vel nacchararum et quicquid aliud quod in eis esset contextum vel<br />

aplicatum quod esset contra formam dicti statuti, exceptis fregis et bradellis argenteis,<br />

auratis vel non auratis que tamen vestes et c<strong>la</strong>mides debeant bul<strong>la</strong>ri<br />

secundum formam superius annotatam. Et quod potestas teneatur vinculo iuramenti<br />

ad penam centum librarum vice qualibet qua contrafecerit contenta in<br />

dicto statuto et etiam deducta in presenti lege et provisione observari facere et<br />

delinquentes punire in penis ordinatis et super predictis <strong>generale</strong>m inquisitionem<br />

facere.


592 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

2. 1385 gennaio 27<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta facta super arredis et ornamentis mulierum<br />

In Dei nomine, amen.<br />

Infrascripta sunt ordinamenta facta super arredis et ornamentis mulierum civitatis<br />

et comitatus Eugubii per nobiles et prudentes dominos priores et consules<br />

ac octo arbitrium habentes a consilio generali populi civitatis Eugubii, videlicet<br />

omnes arbitrium habentes a dicto consilio populi ut patet manu mey cancel<strong>la</strong>rii<br />

infrascripti ordinaverunt in concordia videlicet (...).<br />

In primis ut evitentur expense superflue que fiunt in ornamentis et arredis<br />

mulierum per cives et comitatum Eugubii, statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong><br />

mulier cuiuscumque condictionis et etatis fuerit per civitatem et comitatum Eugubii<br />

audeat vel presumat portare seu deferre intra domum vel extra domum<br />

aliquam coronam, ghir<strong>la</strong>ndam seu frança<strong>la</strong>m vel circulos in capite in quibus sit<br />

aurum, smaltum, argentum, per<strong>la</strong> vel perle, naccara vel naccare, <strong>la</strong>pis seu <strong>la</strong>pides<br />

pretiosi, corallus, cristallus seu ambra in aliqua materia, forma vel spetie aurea<br />

vel argentea, aurata vel argentata in totum vel in partem pena XXV librarum<br />

denariorum Ravennatensium et in amissione rerum predictarum prohybitarum et<br />

cuiuslibet earum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis et etatis existat, audeat vel<br />

presumat deferre seu portare caputeum, capellinam seu berettinam aut capellum<br />

ullo modo per civitatem et comitatum Eugubii, in domo vel extra domum, salvo<br />

quod si aliqua mulier equitaret vel pedes iret extra civitatem, tunc possit portare<br />

caputium, capellum seu beretinam in capite in quibus non sit aurum, argentum<br />

vel aliquod smaltum. Que autem contrafecerit condempnetur per dictum potestatem<br />

vel alium officialem comunis Eugubii in vigintiquinque libris denariorum<br />

Ravennatensium et in amissione rerum predictarum.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque etatis vel<br />

condictionis existat, audeat vel presumat portare aliquod genus varii in aliqua<br />

veste, mantello vel mantellina, in domo vel extra domum, nec aliquam fregiaturam<br />

auream vel argenteam seu de perlis, naccaris, smaltis, corallis, cristallis vel<br />

ambris in aliqua materia vel spetie ad penam vigintiquinque librarum. Liceat<br />

tamen cuilibet mulieri portare quatuor untias argenti puri vel deaurati in vestibus<br />

earum, in monilibus et centuris tantum vel solum in monilibus vel in centuris<br />

dumtaxat. Uxores autem iudicum et medicorum tam fixicorum quam ceruscicorum<br />

qui studuerunt pro tempore in aliquo studio generali possint et eis liceat<br />

portare sex untias argenti puri vel deaurati in monilibus et centuris et omne<br />

genus varii in vestibus earum impune.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier maritata seu nupta possit<br />

vel debeat portare ultra unum anulum in digitis valoris unius floreni ad plus et<br />

calciamenta aliqua cum becchis nec aliquam vestem que sit aperta a centura ad


Gubbio<br />

593<br />

penam XX solidorum denariorum Ravennatensium pro qualibet vice et in admissione<br />

rerum predictarum.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque etatis vel<br />

condictionis existat modo aliquo portet aliquam bursiam vel carnerium cum aliquo<br />

ornamento de prohybitis pro forma presentium ordinamentorum ad penam<br />

centum solidorum Ravennatensium pro qualibet bursia vel carnerio et qualibet<br />

vice qua contrafactum fuerit et in admissione rerum ipsarum.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis<br />

existat portet vel ferat per civitatem vel comitatum Eugubii, in domo vel extra<br />

domum, aliquam vestem de scar<strong>la</strong>cto, samito vel serico, nec aliquam vestem transtalg<strong>la</strong>tam<br />

vel dogatam et que contrafecerit in aliquo predictorum condepnetur<br />

per potestatem civitatis Eugubii et quemlibet alium officialem dicti comunis pro<br />

qualibet vice in xxv libris denariorum Ravennatensium et in amissione vestis seu<br />

vestium predictarum; addito quod id quod dicitur de veste transtalg<strong>la</strong>ta vel dogata<br />

non vendicet sibi locum in puel<strong>la</strong>bus non nuptis etatis octo annorum et ab<br />

inde infra.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis<br />

existat ferat vel portet per civitatem et comitatum Eugubii, in domo vel extra<br />

domum, aliquam vestem que sit ultra quod de uno panno nisi fortasse esset dimidiatum<br />

per longum equalem de panno solum ex utroque <strong>la</strong>tere sine aliqua mistura<br />

intalii vel dogatura ipsiusmet panni vel alterius panni, ad penam supradictam<br />

XXV librarum et in admissione dicte vestis, exceptuatis tantum dictis puel<strong>la</strong>bus.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier per civitatem vel districtum et comitatum Eugubii,<br />

in domo vel extra domum, induat vel ferat aliquam vestem in qua vel super qua<br />

sint alique litere vel figure arborum, fructuum, florum, frondium vel alicuius<br />

animalis seu similitudinis animalis picte, conteste, superposite, designate vel infixe<br />

vel aliter seu alio modo iocu<strong>la</strong>tam; que autem contrafecerit, in xxv libris<br />

Ravennatensium et in admissione vestis predicte comuni Eugubii vice qualibet<br />

condempnetur.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque fuerit etatis vel condictionis per civitatem<br />

vel districtum Eugubii portet vel deferat aliquam centuram, schiggiale vel<br />

fictam in quibus sit aurum vel argentum, smaltum, <strong>la</strong>pis pretiosus, per<strong>la</strong>, cristallus,<br />

ambra, naccara seu coralus vel aliquod deauratum vel argentatum, preter et<br />

contra supra dicta ordinamenta posita supra in tertio capitulo; et que contrafecerit,<br />

pena XXV librarum Ravennatensium et in admissione rerum prohibitarum vice<br />

qualibet debeat condepnari.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis et etatis existat portet vel<br />

ferat per civitatem vel comitatum Eugubii, in domo vel extra, aliquam fi<strong>la</strong>riam<br />

paternoster in qua sint ambre, coralli, perle vel naccara, cristalli vel aliquod aliud<br />

de auro vel argento, ultra valorem unius floreni auri. Si qua vero mulier inventa<br />

fuerit contrafaciens condepnetur per potestatem dicte civitatis in centum solidis<br />

denariorum Ravennatensium pro qualibet vice et in admissione dicte fi<strong>la</strong>rie paternoster,<br />

de cuius valore stetur et credatur dec<strong>la</strong>rationi domini potestatis qui nunc<br />

est et pro tempore fuerit.


594 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod quelibet mulier possit portare in reversinis<br />

et pro reversinis vestium earum et pro foderibus mantellorum, guarnacchiarum<br />

et gabanorum et pro reversinis eorum sindone et drappum de serico cuiuscumque<br />

coloris cum virgis et sine virgis dummodo in dictis virgis non sit aurum<br />

nec argentum contestum vel alio modo positum et in dictis sindone et drappo<br />

non sint figure litterarum, animalium vel aliarum rerum conteste, picte seu super<br />

posite. Qui quidem sindone et drappus sic picti, contesti et figurati non possit<br />

nec debeat per aliquas mulieres portari, exceptis uxoribus militum et mulieribus<br />

nobilibus supradictis portari seu poni in reversinis et foderibus supradictis. Que<br />

autem contrafecerit in portando, condempnetur et condempnari debeat in XXV<br />

libris denariorum Ravennatensium et in amissione dictarum vestium in quibus<br />

essent dicte reversine et fodera prohibita apposita.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod vestes et c<strong>la</strong>mides facte ante presentia<br />

ordinamenta et provisiones que sunt contra formam ipsorum ordinamentorum et<br />

provisionum, possint portari sine pena si bul<strong>la</strong>te fuerint infra XV dies post bannimentum<br />

fiendum, que debeant bul<strong>la</strong>ri et ad bul<strong>la</strong>ndum ipsas vestes et c<strong>la</strong>mides<br />

deputetur unus aurifex de civitate Eugubii per dominos gonfalonerium et consules<br />

dicte civitatis. Et omnes vestes et c<strong>la</strong>mides bul<strong>la</strong>nde describi debeant per<br />

officialem sive notarium domini potestatis, dec<strong>la</strong>rando que vestes sint et cuius<br />

coloris et cuius fuerint dicte vestes. Et si aliqua vestis vel c<strong>la</strong>mis reperta fuerit<br />

bul<strong>la</strong>ta contra dictam formam, puniatur bul<strong>la</strong>rius in X libris Ravennatensium et<br />

nichilominus portans seu deferens dictam vestem et c<strong>la</strong>midem condempnetur secundum<br />

formam predictorum ordinamentorum; de quibus vestibus debeat elevari<br />

arbores et fregiaturas per<strong>la</strong>rum et bottonarum de argento deaurato vel non deaurato,<br />

vel naccararum et quicquid aliud quod eis esset contestum vel aplicatum<br />

quod esset contra formam presentium ordinamentorum, exceptis fregis et bendellis<br />

argenteis, auratis vel non auratis. Aurifex vero qui sic fuerit electus ad<br />

bul<strong>la</strong>ndum, ut supra dictum est, pro suo sa<strong>la</strong>rio accipere possit et debeat duodecim<br />

denarios pro qualibet bul<strong>la</strong> et non plus, pena XX solidorum, a dicto aurifici<br />

si contrafecerit pro vice qualibet exigenda de facto per dominum potestatem<br />

predictum.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod nullus sartor seu sartrix vel sutor seu<br />

sutrix aut alia quevis persona in civitate, comitatu seu burgis Eugubii vel ipsorum<br />

aliquo, incidat, suat vel fatiat aut incidi, sui vel fieri fatiat aliquam de vestibus<br />

supradictis prohibitis fieri et portari ad penam XXV librarum Ravennatensium;<br />

in quibus contrafaciens comuni Eugubii vice qualibet condepnetur, salvo quod<br />

non intelligatur si faceret vestes puel<strong>la</strong>bus minoribus octo annorum et mulieribus<br />

militum et nobilium. Et quilibet possit accusare et denumptiare predictos sartores,<br />

sartrices, sutores, sutrices et incisores ipsarum vestium et habeat quartam<br />

partem pene.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod dictus dominus potestas et quilibet<br />

alius officialis comunis Eugubii ad predicta deputatus per dictum comune omnes<br />

et singu<strong>la</strong>s mulieres fatientes et commictentes contra suprascripta et infrascripta<br />

ordinamenta vel aliqua eorum et contenta in eis vel ipsorum aliquo possint et


Gubbio<br />

595<br />

valeant condempnare in penis in ipsis capitulis adnotatis et ipsarum condempnationes<br />

exigere debeant et teneantur a maritis ipsarum, si habuerint maritos; si<br />

vero maritos non habuerint, condempnationes ipsas exigere teneantur et debeant<br />

a patribus, matribus, sororibus vel fratribus ipsarum mulierum cum eis habitantibus.<br />

Si vero dicta mulier non habeat aliquem de predictis, dicta excussio dicte<br />

summe fieri debeat per dictum potestatem contra dictam mulierem que contrafecerit<br />

in predictis vel aliquo predictorum. Qui quidem potestas et officiales habeant<br />

et habere debeant quartam partem omnium et singu<strong>la</strong>rium condempnationum<br />

predictarum quas fecerint venire in Comuni ad manus camerarii dicti comunis<br />

et ipsa camera possit, teneatur et debeat dicto potestati et dicto officiali<br />

dictam quartam partem solvere atque dare sine alia bullecta sive deliberatione<br />

inde fienda. Et aliam vel maiorem partem de dictis condempnationibus dictus<br />

dominus potestas vel alius officialis habere non possit, non obstante aliquo statuto<br />

vel ordinamento in contrariu loquente vel in quo aliud contrarium diceretur.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod condempnationes fiende de mulieribus<br />

supradictis vigore presentium ordinamentorum sive quantitates earum condempnationum<br />

possint et debeant solvi de dotibus vel bonis ipsarum mulierum et<br />

quod solventes dictas condempnationes vel quantitates earum possint et eis liceat<br />

retinere de ipsis dotibus vel de bonis ipsarum quantitates ipsas et quod ex nunc<br />

dotes et bona predicta intelligantur fore atque sint pro dictis quantitatibus solvendis<br />

solventibus obligata.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod suprascripta ordinamenta vel aliquod<br />

eorum non vendicent sibi locum in uxoribus militum et aliis mulieribus cuiuslibet<br />

etatis nobilium civitatis et comitatus Eugubii, nec contra eas dummodo non<br />

sint nupte popu<strong>la</strong>ribus civitatis et comitatus Eugubii, quas sic nuptas voluerunt<br />

subiacere dispositioni suprascriptorum ordinamentorum. Et non vendicent sibi<br />

locum in filiis et nepotibus militum qui non servarent nobilitatem et militiam et<br />

qui sunt de numero consiliariorum populi sive LXXX maioris summe et de officio<br />

consu<strong>la</strong>tus dicte terre. Et cetera alia confirmantes et approbantes que continentur<br />

in statuto posito in tertio libro voluminis statuti dicte civitatis Eugubii sub<br />

rubrica CLXIIII de ornamentis, vestibus et arredis dominarum et in presentibus<br />

ordinamentis et capitulis non dec<strong>la</strong>ratis.<br />

3. 1469 aprile 12<br />

Riformanze<br />

Riformanze sugli ornamenti<br />

In primis che niuna donna de qualunche stato o conditione se sia, <strong>la</strong> cui<br />

dota non trascenda <strong>la</strong> quantità o valuta de fiorini cento a bononini 40 per fiorino,<br />

ardischa né presumma portare né havere in suo uso festivo in vestimenti o<br />

vero ornamenti ultra <strong>la</strong> quantità de fiorini cinquanta a <strong>la</strong> dicta ragione. Et da


596 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dicti cento fiorini in giù non possa havere in nelli sopradicti ornamenti o vestiti<br />

ultra <strong>la</strong> mità de <strong>la</strong> dota sua. Et da cento fiorini in su in li predicti vestiti et<br />

ornamenti nul<strong>la</strong> possa portare ultra li doi quinti de <strong>la</strong> dota sua, salvo non fossero<br />

donne de cavalieri, gentilhomeni et dottori, quale possano portare et havere a<br />

loro uso vestiti et ornamenti per fine a <strong>la</strong> montanza de <strong>la</strong> mità de <strong>la</strong> dota loro.<br />

Et in questo non se intendano né comprehendano li vestimenti et ornamenti dati<br />

dal padre loro o da soy herede. Et qualunche contrafacesse incurra a <strong>la</strong> pena<br />

per ciaschuna volta de fiorini quattro a bononini XI per fiorino. De <strong>la</strong> quale<br />

pena a l’offitiale del dicto comuno che farà <strong>la</strong> dicta pena cum effetto pagate<br />

habbia <strong>la</strong> quarta parte et l’altre tre parte devengano et devenire debbano cum<br />

effetto al Monte de <strong>la</strong> Pietà del comuno de Ugubbio et per le mani del depositario<br />

del predicto Monte el dicto officiale debbia <strong>la</strong> dicta sua parte ritenere et<br />

non altramente.<br />

Item che niuna donna de qualunche grado o condictione se sia ardischa né<br />

presumma portare alcuna veste rachamata ad uso de <strong>la</strong> sua persona sotto pena<br />

de cento soldi de applicarse et pagarse come de sopra.<br />

Item che niuna donna de qualunche grado o condictione se sia possa portare<br />

maniche de brochato d’oro né ancho argento, salvo non fosse donna de<br />

cavaliere o de gentilhomeni o de doctore, sotto <strong>la</strong> pena de cento soldi de<br />

applicarse et pagarse come de sopra è dicto, per ciascuna volta che contrafacesse.<br />

Item che niuna donna de qualunche grado o condictione se sia presumma<br />

portare soi vestimenti scho<strong>la</strong>ti denanti in tal forma che ‘l pecto per alcuno modo<br />

sia schoperto. Et el simile se intenda da <strong>la</strong> parte de le spalle cioè per tre o<br />

quattro deta sotto <strong>la</strong> nuca, salvo per tal modo cum pancielli non coprissero <strong>la</strong><br />

carne che per niuno modo se podesse apparere, sotto <strong>la</strong> dicta pena de cento<br />

soldi per ciaschuna volta de applicare como è dicto.<br />

Item che niuna donna possa portare stragino i soi vestiti ultra uno palmo<br />

comune sotto le pianelle, salvo non fosse donna de cavaliere, de gentilhomo o<br />

de doctore, quale ne possino portare uno piede et non più, a <strong>la</strong> dicta pena de<br />

cento soldi de applicarse per ciaschuna volta, como de sopra è dicto.<br />

Item che li predicti ordini et statuti et prohibitioni se intendano et habbianse<br />

ad observare solo per li vestimenti et ornamenti li quali se facesseno de nuovo<br />

per lo advenire. Et non se intendano per quelli fossero stati fatti per lo<br />

passato et per fino in lo presente dì, li quali se possano usare et portare come<br />

prima senza alcuna pena.<br />

Approbata et confirmata fuerunt omnia et singu<strong>la</strong> suprascripta capitu<strong>la</strong> et<br />

ordinamenta per illustrem et excelsum dominum, dominum nostrum, dominum<br />

comitem Federicum Montisferetri Urbini et Durantis comitem ac serenissime lige<br />

capitaneum <strong>generale</strong>m, cuius fidem ego Andreas cancel<strong>la</strong>rius prefatus subscripsi<br />

et cetera prout in fine ultimi dictorum capitulorum manu propria eiusdem illustrissimi<br />

et excellentissimi domini nostri per dicta verba subscriptis manu propria<br />

scriptum et adnotatum est, sub annis Domini nostri millesimo CCCCLXVIIII, die XII<br />

aprilis.


Gubbio<br />

4. 1561 aprile 29<br />

Capitoli<br />

Capitoli sugli ornamenti<br />

597<br />

Eccellentissimo Principe.<br />

Essendo in ogni città non solo lodevole ma ancora debbito a quelli che hanno<br />

il governo provedere che le male usanze e le cose tanto al partico<strong>la</strong>re come al<br />

pubblico dannose, le quali d’ambizione, avaritia e inrego<strong>la</strong>ti appetiti procedono<br />

non solo non trovino luogo nel<strong>la</strong> città e cittadini di esse, ma ancora quelle che vi<br />

fusseno se levino, o almeno se redduchino quanto più si possa a l’honesto, li<br />

magnifici signori confalonieri e consoli del<strong>la</strong> città d’Ugubio, havendo considerato<br />

di quanta importanza sia il refformare l’excessive doti, le quali al<strong>la</strong> giornata crescendo,<br />

insieme con il superfluo vestire delle donne siano al<strong>la</strong> città e partico<strong>la</strong>ri di<br />

evidente danno, perciò che per le doti excessive quelli li quali le danno si impoveriscono<br />

e a quelli li quali le ricevono, non so<strong>la</strong>mente sonno di poco utile, spendendole<br />

oltra il dovere in vesti di drappo, in oro, argento e gemme e altri ornamenti,<br />

tanto del<strong>la</strong> persona, quanto di casa e altre spese superrflue, ma spesso di<br />

pari detrimento, bisognandoli restituire le doti integre, le quali hanno per <strong>la</strong> maggior<br />

parte consumate. E perciò che le parentele, le quali si doverebbono e si<br />

solevano fare senza riguardo de le doti per soddisfactione, pace e unione delle<br />

famiglie e concordia delle città si fanno hora principalmente per le doti, donde ne<br />

ressultano discordie, ne restano alfine odii e malevolentie nelle affinità, per liti<br />

ch’ogni dì nascono dalle difficoltà dei pagamenti e dalle ristitutioni delle doti e<br />

parimenti il danno almeno de chi le dà e spesso ancora de chi le ricceve e considerando<br />

ancora che il presentare il quale li cittadini fanno di tempo in tempo ai<br />

confalonieri e consoli essere di molta spesa e che oltre il danno comune e cagione<br />

che li magistrati atendono più a banchetti e private soddisfactioni che alli comodi<br />

pubblici, del che se minuisce <strong>la</strong> dignità de l’ufficio et il soverchio vestire delli<br />

huomini, maxime de’ giovani, ha bisogno di freno e di opportuno rimedio, con<br />

molti altri abusi li quali questa povera città non può tollerare et sperando che<br />

vostra eccellenza desiderosa dei comodi dei suoi subditi non li dovesse mancare<br />

del solito aiuto e favore, hanno a conservatione, augumento e refformatione di<br />

detta città, sopra ciò adunato il pubblico consueto consiglio, al quale essendoli<br />

parso che fusse utile di remediare a l’inconvenienti e abusi soprascritti et che si<br />

eleggessero dalli signori confalonieri e consoli otto huomini, li quali havessino questa<br />

cura con l’auctorità de l’istesso consiglio, per partito ottenuto a bossole e balotte<br />

fuorono dalli signori confalonieri e consoli secondo l’ordine electi e nel medesmo<br />

consiglio proposti e confirmati nel medesmo modo octo gentilhuomini e<br />

cittadini li quali havesero a provedere e ordinare quello che in ciò giudicassero<br />

convenirse a benefitio tanto dei partico<strong>la</strong>ri quanto del<strong>la</strong> città tutta.<br />

Li nomi de’ quali sonno gl’infrascritti:<br />

messer Sebastiano Biscazanti, Francesco Scorcelli, quartiere di S. Giuliano;<br />

capitano Giro<strong>la</strong>mo Gabrielli, messer Francesco Beni, quartiere di S. Andrea;


598 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

signor conte Nolfo Branca, messer Piero Abbati, quartiere di S. Pietro;<br />

messer Christofano Panfilio, messer Francesco Beccoli, quartiere di S. Martino.<br />

Li quali congregati e cohadunati nel pa<strong>la</strong>zzo dei magnifici signori confalonieri<br />

e consoli, vista l’auctorità a loro data per doi pubblici consigli, havuta fra di<br />

loro matura consideratione, intesa ancora <strong>la</strong> mente di vostra eccellenza illustrissima<br />

dal magnifico messer Barzo ambasciatore, con presentia e consenso delli presenti<br />

signori per bene pubblico comunamente e concordi senza discrepanza alcuna<br />

hanno ordinati e formati li capitoli infrascritti, li quali piacendo a vostra<br />

eccellenza vogliamo che invio<strong>la</strong>bilmente se debbino osservare e prima:<br />

Che quelli gentilhuomini o graduati di detta città d’Ugubio li quali fusseno<br />

comunamente tenuti e repputati essere del primo grado non possino né debbino<br />

per alcun modo o via diretta o indiretta, né sotto alcun pretesto o colore dare a<br />

quelli del medesmo grado, né reccevere da quelli o del medesmo o minor grado<br />

in <strong>la</strong> detta città, né fuori di detta città dare a persona alcuna e reccevere da<br />

persona alcuna dote maggiore di fiorini doi milia del<strong>la</strong> nostra moneta nuova<br />

sotto <strong>la</strong> pena che parerà a vostra eccellenza.<br />

Che tutti quelli li quali comunemente fusseno tenuti e repputati essere non<br />

del primo, ma del secondo grado non possino ne debbino per alcun modo come<br />

di sopra dare a quelli del medesmo grado né reccevere da quelli del medesmo o<br />

maggiore o minor grado in <strong>la</strong> detta città, né fuori di essa dare o reccevere<br />

d’alcuna persona respectivamente dote maggiore di fiorini 1500 del<strong>la</strong> medesma<br />

moneta sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Che tutti quelli li quali fusseno tenuti e repputati comunamente non del<br />

secondo, ma del terzo grado non possino ne debbino per alcun modo come<br />

s’è detto dare a quelli del medesmo grado né ricevere da quelli del medesmo<br />

o magior grado in <strong>la</strong> detta città o fuori del<strong>la</strong> città dare o riccevere doti,<br />

come s’è detto magiore di fiorini mille del<strong>la</strong> sudetta moneta sotto <strong>la</strong> medesma<br />

pena.<br />

Item che tutti quelli le quali fusseno tenuti e reputati del quarto e ultimo<br />

grado non possino né debbino per alcun modo, come se è detto, dare a quelli<br />

del medesmo grado né recevere da quelli del medesmo o magior grado in detta<br />

città né fuori del<strong>la</strong> città dare né riccevere come s’è detto doti maggiore di fiorini<br />

500 del<strong>la</strong> detta moneta sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Dechiarando che a quelli delli gradi inferiori, maritando le lor donne nelli<br />

gradi superiori sia licito di dare a quelli delli gradi superiori le medesme doti,<br />

che quelli li quali le piglieranno potessero riccevere nel loro grado, perché volemo<br />

per unione del<strong>la</strong> città che li più bassi si possino maritare con li maggiori et<br />

che in questo caso s’habbia rigguardo al<strong>la</strong> persona a chi si dà <strong>la</strong> dote e non a<br />

quel<strong>la</strong> che <strong>la</strong> dà, sequitando <strong>la</strong> donna <strong>la</strong> conditione del marito.<br />

Item dechiarando che per li sopradetti capitoli non si intenda essere prohibito<br />

ad alcuno grado che non possino pigliar le moglie che gli dessero l’heredità a<br />

loro differite in dote et consequentemente che non sia fraude il pigliar <strong>la</strong> dote<br />

sopra detta con speranza o parole che le mogli debbino hereditare.<br />

Item dechiarando che quelli li quali se troveranno havere il domicilio fuori


Gubbio<br />

599<br />

del<strong>la</strong> nostra città, pigliando moglie fuori del<strong>la</strong> città e maritando le sue donne<br />

fuori d’Ugobbio non s’intenda contravenire alle soprascritte prohibitioni.<br />

Et perche è naturale l’amare se medesmo et è facil lo stimarsi oltra il dovere,<br />

acciò ognuno stia nel suo grado e nesuno habbia ardire passare i suoi termini,<br />

quando si facesse quere<strong>la</strong> che si fusse passato il grado o fatta fraude ai<br />

capitoli, volemo che il giudizio di l’uno o di l’altro sia posto in arbitrio di sua<br />

eccellenza, <strong>la</strong> quale speriamo debba gastigare chi romperà gl’ordini ch’el<strong>la</strong> haverà<br />

confirmati sotto <strong>la</strong> medesma pena come di sopra.<br />

Del vestire delle donne.<br />

Item che tutte quelle donne le quali fosseno sposate o maritate nel primo<br />

grado, di qual conditione elle sieno et ancorché fusseno nate fuori d’Ugobbio<br />

nobile non possino havere né portare indosso più che veste tre di drappo cioè<br />

doi camorre e una ciamarra schiette senza raccami o <strong>la</strong>vori di qual si voglia<br />

sorte. Et che volendo far sottane non però di drappo le sia licito listarle con<br />

braccia doi di drappo a lor modo sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Item che quelle che fusseno sposate o maritate nel medesmo secondo grado,<br />

ancorché fusseno nate nel primo o altre volte fusseno state maritate nel primo o<br />

nate di fuori nobili, non possino aver veste se non doi di drappo con una<br />

sottana nel medesmo modo come disopra, sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Item che quelle che fusseno sposate o maritate nel terzo grado, ancorchè<br />

fusseno nate nel secondo o altre volte fusseno state maritate nel secondo, non<br />

possino portare né havere veste se non una di drappo e una sottana nel medesmo<br />

modo come disopra.<br />

Item che tutte quelle del quarto e ultimo grado non possino portare veste di<br />

drappo de qual si voglia sorte, ma che solo le sia licito havere braccia doi di<br />

drappo, con il quale listino le altre vesti sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Delli ornamenti delle donne.<br />

Item che tutte le gentil donne e cittadine dei gradi sopradetti non possino<br />

portare in testa oro battuto né meno argento in centure in qual si voglia modo<br />

<strong>la</strong>vorato, né perle o gioie di qual si voglia sorte, ma che solo a quelle del primo<br />

grado sia licito portare scuffi di oro fi<strong>la</strong>to sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Item che tutte quelle del primo e secondo grado possino portare al collo o<br />

altrove del<strong>la</strong> persona co<strong>la</strong>ne d’oro, non di maggior valuta però a quelle del primo<br />

grado che di scudi quindici e a quelle del secondo che di scudi diece. Et<br />

che volendo in luogo di dette co<strong>la</strong>ne portare perle le possino portare purchè<br />

dette perle non excedino <strong>la</strong> valuta di scudi quindici a quelle del primo e di<br />

scudi diece a quelle del secondo grado sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Che tutte quelle del primo grado, come di sopra non possino portare più<br />

che anelli quatro, quelle del secondo anelli tre, quelle del terzo, quarto e ultimo<br />

grado anelli doi, e non più sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Del vestire delli huomini.<br />

Item dechiarando che quanto al vestire delli huomini, che de tutti i sopradetti<br />

primi gradi nesuno possa ne debbia in calze di tutte le sorte in qual si<br />

voglia modo ordinate tanto di panno come di drappo spendere più di scudi


600 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

diece, a quelli del secondo grado scudi otto e a quelli del terzo e ultimo grado<br />

scudi cinque. Et che in le cappe ancora non vi si possa spendere in trine o altri<br />

raccami d’oro e di seta di qual si voglia sorte più di scudi tre a quelli del primo<br />

grado, sotto <strong>la</strong> medesma pena et quelli delli altri gradi non più che scudi doi.<br />

Intendendo parimente che li sartori non possino <strong>la</strong>vorar calze né cappe fuori<br />

di questa nostra dispositione, quanto però al<strong>la</strong> maggiore spesa ponendoli sotto <strong>la</strong><br />

medesma legge, acciò mai si faccia fraude alle refformationi di tanto comodo,<br />

tanto in questi casi profitevole sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Delli presenti si fanno alli signori confalonieri e consoli.<br />

Item che questo modo de presentare che da li cittadini è fatto sinhora e si<br />

fa alli signori confalonieri e consoli in pa<strong>la</strong>zzo del<strong>la</strong> loro residentia et già per<br />

comune utilità ressolutosi in conseglio, si tolghino via, havendo li sudetti octo<br />

cittadini in questa parte fatta resoluzione di dover provedere alli magistrati quali<br />

per tempo saranno e sonno ancora per altra via, se rimova totalmente. Intendendo<br />

però che tal refformatione a quel tempo habbia luogo e incominci a sortire il<br />

suo effetto, che <strong>la</strong> comunità serà reintegrata delle suoi intrate sotto <strong>la</strong> medesma<br />

pena.<br />

Item che tutte le gentildonne e cittadini di tutti i gradi, come di sopra, nei<br />

tempi dei lor parti non possino ne debbino se non per sino in terzo grado<br />

visitarsi e presentarsi et che non possino al<strong>la</strong> camera o cul<strong>la</strong> fare spesa d’oro o<br />

d’argento e raccami sotto <strong>la</strong> medesma pena.<br />

Item dechiarando ancora che li mercanti di questa sua città per l’avvenire<br />

non possino né debbino vendere alli loro fondichi né altri luoghi del<strong>la</strong> città e<br />

suo territorio panni di <strong>la</strong>na di qual si voglia sorte né le rascie se non in tavo<strong>la</strong><br />

dalle saie in poi, le quali restino nel<strong>la</strong> loro pristina libertà si come per il passato,<br />

il che nel pubblico <strong>generale</strong> consiglio si è rissoluto et questo per comune e<br />

universal bene di tutta questa città.<br />

Item che questo modo che si è servato sinhora nel dare o riccevere i<br />

pagamenti con <strong>la</strong> differenza del<strong>la</strong> buona o cattiva moneta, essendo abuso di<br />

grandissimo interesse de’ poveri homini sia in tutto tolto via e che in ogni<br />

sorte di persone tanto poveri come ricchi da mò in poi habbia luogo <strong>la</strong> buona<br />

moneta, cioè a ragione di XXI quattrino al grosso, intendendo che ogni persona<br />

di qual si voglia grado o conditione debba per l’avenire dar<strong>la</strong> o riccever<strong>la</strong><br />

secondo questa nostra nuova refformatione hautasi per ressolutione del sudetto<br />

medesmo consiglio.<br />

Attento quod premissa capitu<strong>la</strong> processerint de consensu et provisione consilii<br />

generalis eiusdem civitatis confirmamus ut petitur et observari mandamus sub<br />

pena quinquaginta scutorum pro qualibet vice et pro qualibet persona et maiori<br />

pena arbitrio nostro imponenda, pro medietate Camere nostre ac accusatori et<br />

exequtori, pro alia medietate equaliter applicanda.<br />

Guidubaldus Urbini dux<br />

Vincentius mandato illustrissimi<br />

(SID) Eugubi XXVIIII de aprile 1561.


Gubbio<br />

5. 1566 settembre 10<br />

Riformanze<br />

Capitoli sugli ornamenti<br />

601<br />

Che non sia licito ad alcuna persona di qual grado, stato, conditione e preminenza<br />

se sia, portare berette di drappo o di panno se non simplici, excetto<br />

per cagione di voto, né in esse si possa portare medaglie, né gioie, né perle, né<br />

altro ornamento di oro o di argento, ma un cordone di seta d’intorno o di velo<br />

o ver francia con le fodere di drappo che sieno del medesimo colore.<br />

Non sia licito portare capelli di feltro o di drappo se non negro o di paglia<br />

simplici con un cordone di seta o velo et <strong>la</strong> fodera di dentro di seta e d’intorno<br />

con una francetta e il tutto semplice.<br />

Non sia licito alle spose andare in habito da sposa più di uno anno dal dì<br />

che seranno andate a marito et haveranno consumato il matrimonio, le quali in<br />

quel tempo possino portar cente, catthene e fronzette di valore di scudi XXV<br />

l’una e non più e parimenti perle o altri ornamenti tanto al<strong>la</strong> go<strong>la</strong> come in testa.<br />

Ma non le sia licito portar cosa alcuna a l’orecchie, né manighi, né guanti profumati,<br />

né vesti d’oro o di argento né raccami, intagli o altro, né fazzoletti <strong>la</strong>vorati<br />

d’oro o di argento. E in capo non possino portare altro che scuffie di seta<br />

bianca, lionata o di qual altro colore se sia simplice. Né possino portare corone<br />

di ambracane o di muschio.<br />

Non le sia licito portare sottane guarnite di raccami d’oro o di argento, né<br />

sorte alcuna di guarnigione, eccetto una lista o doi overo una trina <strong>la</strong>rga al più<br />

mezzo dito intorno al busto, alle maniche e da piedi. Né sia licito ad alcuna<br />

haver più di tre vesti di drappo in tutto e sieno sottane o ciamarre o altre vesti.<br />

Non sia licito alle sudette donne portare berette in testa né capelli di veruna<br />

sorte, eccetto capelli di remosi negri semplici né quali non possino portare medaglie<br />

o penne; né meno debbano portare calzetti <strong>la</strong>vorati di seta ad accuccia<br />

con raccami o <strong>la</strong>vori.<br />

Non le sia licito portare zibilini con teste d’oro, né ventagli con maniche<br />

d’oro.<br />

Non sia licito portare stragini ma che le lor vesti sieno convenientemente<br />

lunghe et alte da terra un dito.<br />

Non le sia licito portare più di tre annelli per ciascuna.<br />

Non sia licito alli huomini portare camisce <strong>la</strong>vorate d’oro o d’argento, né<br />

meno a donne.<br />

Non sia licito alli huomini portare giupponi con altro guarnimento che con<br />

bottoni di seta o imbotitura pur di seta senza altro <strong>la</strong>voro.<br />

Non sia licito in saio, casacca, coletto o simile sorte di vestimenti di panno<br />

o di drappo ponere per guarnigione altro che una simplice banda intorno le<br />

maniche o busti o falde di drappo o di dentro o di fuori e il medesimo nelle<br />

cappe o tabarri il terzo d’un palmo.


602 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Non sia licito nelli cossali delle calze metter bambagio o feltro per gonfiarle<br />

né meno ponervi oro né argento, raccami, trine, cordoni né francette, ma solo<br />

una imbottitura di qua o di là dal taglio e che detti cossali non sieno più <strong>la</strong>rghi<br />

di doi terzi d’un palmo del<strong>la</strong> fodera che basta a circondare <strong>la</strong> coscia o lunghi<br />

dal ginocchio in su più di quel che sarà <strong>la</strong> fodera.<br />

6. 1583 ottobre 1<br />

Capitoli<br />

Capitoli sugli ornamenti<br />

Perché in ogni città non solo è lodevole, ma ancora debbito de chi ha il<br />

governo provedere che le cose concernenti a gloria e lode di Dio et a salute<br />

de l’anime s’introduchino et s’osservino et quelle tanto al partico<strong>la</strong>re come al<br />

pubblico dannose le quali da irrego<strong>la</strong>ri apetiti procedono, non solo non trovino<br />

luogho nelle città, ma ancora quelle che vi fussero si levino o almeno,<br />

quanto più si può, si riduchino a l’honesto, però il serenissimo signore illustrissimo<br />

signore Francesco Maria Feltrio del<strong>la</strong> Rovere II ducha d’Urbino, perfetto<br />

di Roma, signore di Pesaro e Sinigaglia, conte di Casteldurante e signore<br />

di Montefeltro, a richiesta del<strong>la</strong> sua città d’Ugubbio, desideroso del bene et<br />

commodo de’ suoi populi, volendo provedere quanto più si può al<strong>la</strong> conservatione<br />

delle facoltà de’ suoi sudditi et a’ molti cattivi abusi che vi sono, con il<br />

presente publico bando notifica et comanda che non sia alcuna persona di<br />

qualsivoglia grado, stato, dignità et preminenza ardisca né presuma in modo<br />

alcuno né sotto qualsivoglia pretesto o colore contravenire all’infrascritti capitoli,<br />

quali sua altezza serenissima vuole et comanda che per l’avenire invio<strong>la</strong>bilmente<br />

s’osservino sotto pena a chi contrafarà a detti capitoli o ad alcuno d’essi<br />

di XXV scudi per ciascuna volta d’applicarsi per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> Camera ducale,<br />

uno quarto all’accusatore et il resto a l’executore che ne farà effettuale essecutione<br />

et di più del<strong>la</strong> perdita delle robbe prohibite, d’applicarse come di sopra.<br />

Dechiarando che in caso di contraventione siano obligati i padri per i figli, li<br />

mariti per le mogli et i fratelli per le sorelle non maritate et che il luogotenente<br />

ne sia ordinario conoscitore. Et per maggior fermezza delli infrascritti capitoli<br />

se prohibisce a tutti li sarti et <strong>la</strong>vorenti, tanto huomini come donne et ad<br />

ogni sorte d’arteggiani che da hora in poi non debbino né per sé né per altri<br />

tagliare, cuscire, vendere, né tenere in botegha alcune vesti né robbe contro <strong>la</strong><br />

forma et prohibitione delli presenti capitoli, tanto in pubblico come in secreto,<br />

sotto <strong>la</strong> detta pena d’applicarsi come di sopra.<br />

Et prima che non sia lecito ad alcuna donna di qualsivoglia stato, grado,<br />

conditione o preminenza portare oro, argento rebattuto, né fi<strong>la</strong>to, né fino, né<br />

finto, né gioie, né perle, né coralli nel<strong>la</strong> testa per ornamento di essa.


Gubbio<br />

603<br />

Che nei capelli et berette, tanto d’huomini come di donne, di drappo o<br />

d’altro non sia lecito portare altro ornamento che un velo o cordone o francia<br />

di seta, overo una fascietta ornata di cristallini con fodera di drappo et con una<br />

medaglietta che non passi il valore di quattro scudi.<br />

Che non si possino portare li pendenti a l’orecchie di maggior prezzo che di<br />

quattro scudi.<br />

Che li giupponi tanto d’huomini come di donne non si possino portare con<br />

guarnimenti d’oro, né d’argento, né fino, né finto.<br />

Che non si possa portare camisce, né fazzoletti <strong>la</strong>vorati d’oro, né d’argento o<br />

fino o finto.<br />

Che non sia lecito ad alcuna persona portare alcuna sorte de vestimenti<br />

guarniti di ricami d’oro né argento fino né falso, cristallini, intagli, imbottitura,<br />

né meno recami di seta, eccetto con una lista di drappo o due al più, overo una<br />

trina <strong>la</strong>rga al più un dito intorno al busto, alle maniche et da piedi.<br />

Che niuna donna di qual grado o conditione, età da otto anni in su, possa<br />

andare per <strong>la</strong> città senza panigello o velo in testa di giorno, eccetto le spose dal<br />

dì che saranno sposate per sin che andaranno a marito et sei mesi dappoi.<br />

Che niuna donna di qual grado o conditione sia possa portare al collo alcuno<br />

ornamento d’oro, gioie o altro che esceda il valore di scudi trenta d’oro in<br />

tutto, dechiarando che le gioie et oro non siano finte né false et che l’ornamento<br />

sia uno istesso et non diverso.<br />

Che a niuna donna di qual sia grado o conditione sia lecito portare alcuna<br />

sorte di vestimenti di broccato o te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, le quali vesti di broccato<br />

d’oro et d’argento s’intendono in tutto et per tutto esser prohibite, tanto<br />

d’oro et argento fino, quanto falso.<br />

Che a niuna donna di qualsivoglia grado o conditione, come di sopra, sia<br />

lecito portare zebellini et alli ventagli o ventarole non sia lecito portar maniche<br />

d’oro né d’argento, né gioie, tanto fine quanto finte, et che il valore di ventagli<br />

o ventarole non esceda cinque scudi.<br />

Che a niuna donna sia lecito portare più di tre anelli, il valore de’ quali non<br />

passi in tutto sessanta scudi.<br />

Che a niuna donna sia lecito portare manizzi recamati né guarniti di nessuna<br />

sorte di guarnitione né d’oro né d’argento, né gioie di nessuna sorte, tanto fine<br />

come finte, eccetto che di passamani di seta.<br />

Che a niuna donna, come di sopra, sia lecito portare manigli d’oro o altro<br />

ornamento alle mani che esceda il valore di doddici scudi.<br />

Che a niuna donna di qualsivoglia grado come di sopra sia lecito portare<br />

cinte d’oro che esceda il valore di trenta scudi d’oro, prohibendo che a dette<br />

cinte non sia lecito portare gioie d’alcuna sorte, né fine né finte, né meno smalti.<br />

Che niuna persona possa portare corone di ambracane né di muschio o di<br />

alcuna altra sorte che esceda il valore di dieci scudi.<br />

Che a niuna donna di qualsivoglia grado o condithione sia lecito portare né<br />

usare più che quattro vesti di drappo, comprendendo in detto numero anco le<br />

ciamarre.


604 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dechiarando che i ciambelotti, moccaiani, tulli, triglie, dobletti et ogn’altra<br />

cosa simile, come escedano il valore di sete giuli il braccio, s’intendino compresi<br />

nel numero dei drappi.<br />

Che a niuna donna sia lecito trinciare veste et ciamarre di veluto, di raso, di<br />

panno et di rascia, eccetto che li busti et le maniche.<br />

Che le veste già fatte se possino portare tutto carnevale prossimo.


NORCIA<br />

a cura di Caterina Comino


INTRODUZIONE<br />

Norcia, l’antica Nursia sabino-romana, distrutta dalle invasioni germaniche<br />

e a tal punto avvilita e spopo<strong>la</strong>ta a causa dei Longobardi del Ducato<br />

spoletano da essere ridotta a semplice Terra del gastaldato di Ponte,<br />

solo nel corso del<strong>la</strong> prima metà del secolo XIII riuscì lentamente ad<br />

affrancarsi dal<strong>la</strong> soggezione a Spoleto, iniziando a nominare autonomamente<br />

il podestà e conquistando a tappe un vasto territorio circostante.<br />

Tale territorio copriva però solo una parte di quello più vasto precedentemente<br />

soggetto al<strong>la</strong> giurisdizione del municipium nursino, e ciò a causa<br />

del<strong>la</strong> contemporanea presenza, accanto a Spoleto ed Ascoli, di altri comuni<br />

concorrenti nel<strong>la</strong> stessa Montagna, cioè Cascia e Visso. Il giovane<br />

comune nursino dovrà quindi affrontare continue lotte per il predominio<br />

sui territori del<strong>la</strong> Montagna, lotte che, culminate nelle campagne del secolo<br />

XIV contro Spoleto, Cascia e Visso ne determineranno, pur con<br />

alterne fortune, <strong>la</strong> definitiva configurazione territoriale.<br />

Non si hanno notizie certe sul<strong>la</strong> data del<strong>la</strong> prima redazione delle leggi<br />

statutarie né sul<strong>la</strong> loro successiva evoluzione, essendoci giunta solo l’edizione<br />

a stampa del 1526, impressa dal perugino Bianchino del Leone. Si<br />

ha notizia, dalle lettere di conferma dell’Albornoz e di Giulio II, di due<br />

aggiornamenti a statuti, nel 1366 e nel 1503. Dal che si deduce, come si<br />

fa in questi casi, che l’edizione del 1526, nata in un periodo di passaggio<br />

precedente al<strong>la</strong> definitiva riaffermazione del potere pontificio sancita dal<strong>la</strong><br />

creazione del<strong>la</strong> Prefettura del<strong>la</strong> Montagna nel 1569, è senza dubbio<br />

l’evoluzione da precedenti redazioni, che aggiorna, senza stravolgerne i<br />

contenuti. Basti notare il costante riferimento negli statuti del 1526 al<strong>la</strong><br />

figura del podestà che, già allora, più volte era stato surrogato da un<br />

governatore di nomina pontificia o legatizia, soprattutto a partire dal<br />

pontificato di Giulio II.<br />

Per l’analisi delle leggi suntuarie del comune nursino ci si è basati,<br />

dunque, sostanzialmente sullo statuto a stampa del 1526 e sullo spoglio di


608 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

alcuni volumi di Riformanze. Un inventario del<strong>la</strong> fine del XVIII secolo<br />

elenca un « cassettino di Brevi ed altre scritture brevi di diversi pontefici »<br />

(Archivio segreto, cassetto A, fasc. II, secc. XIII-XIX) ed una disposizione<br />

« Si levano le pene delle censure ecclesiastiche poste nelli ornamenti delle<br />

donne e si dà licensa che in luogo di quelle si mettano le pecuniarie »<br />

(Archivio segreto, cassetto A, n. 39, sec. XVIII), ma né l’uno né l’altro<br />

pezzo sono stati rintracciati.<br />

Gli statuti del 1526 possono dare un quadro p<strong>la</strong>usibilmente riferibile<br />

anche alle disposizioni precedenti come ci fa capire <strong>la</strong> rubrica CLXVIII del<br />

libro II 1 dove si precisa che quel<strong>la</strong> norma entrerà in vigore solo dopo<br />

l’avvenuta stampa del volume, dando per scontato che per le altre già in<br />

vigore si prevede solo l’iterazione. L’esistenza di anteriori disposizioni suntuarie,<br />

disattese però nel<strong>la</strong> pratica, è d’altra parte esplicitamente dichiarata<br />

nel testo del<strong>la</strong> rubrica XC del libro II 2 , né si poteva supporre il contrario,<br />

in un contesto fortemente condizionato per tutto il XV secolo dal<strong>la</strong> predicazione<br />

dei Minori Osservanti, assiduamente presenti a Norcia con figure<br />

di grandi predicatori come Bernardino da Feltre, s. Giacomo del<strong>la</strong> Marca<br />

e fra’ Andrea da Faenza. Il Monte di Pietà di Norcia fu tra le primissime<br />

fondazioni di tal genere seguite al<strong>la</strong> predicazione, nato nel 1466, a soli<br />

quattro anni dal primogenito Monte perugino. Sintomatica è <strong>la</strong> partecipazione<br />

del comune in prima persona accanto agli Osservanti, come proprietario<br />

del Monte nel primo periodo di attività dello stesso, e <strong>la</strong> sua successiva,<br />

costante azione a favore dell’istituzione anche quando, dopo il 1487,<br />

questa sarà rifondata sotto l’amministrazione di due confraternite di <strong>la</strong>ici 3 .<br />

La predicazione degli Osservanti, con i reiterati inviti ad un ritorno<br />

all’austerità di vita che so<strong>la</strong> è confacente al popolo cristiano, permea le<br />

disposizioni suntuarie degli statuti del 1526 e sembra esserne <strong>la</strong> primaria<br />

fonte ispiratrice. Per il resto, si nota rispetto ad analoghe disposizioni di<br />

altri comuni, il re<strong>la</strong>tivamente poco spazio concesso al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione<br />

delle vesti e degli ornamenti muliebri 4 , che non occupa neanche una<br />

1 « Et lo presente statuto de <strong>la</strong> barba non milite, né habia se non de poi che serà<br />

tornato lu presente volume da <strong>la</strong> stampa, in le cose che de poi <strong>la</strong> dicta retornata dal<strong>la</strong><br />

stampa succederanno ».<br />

2 “Et ad ciò che circa le predicte cose non se possa alchuna fraude commectere et<br />

quel che per una via se prohibisce per una altra via potrà concesso, como che qua<br />

indereto più volte havemo veduto essere facto ... ».<br />

3 Le notizie sul Monte nursino sono desunte da R. CORDELLA, Le origini e i capitoli<br />

del Monte di Pietà e del Monte Frumentario di Norcia, in BDSPU, LXXXIV (1988),<br />

pp. 109-190<br />

4 Quelle maschili non sono neanche citate.


Norcia<br />

609<br />

rubrica sua propria, ma è inserita come una sorta di appendice a quel<strong>la</strong><br />

dedicata agli usi nuziali. Non che il legis<strong>la</strong>tore sottovaluti il problema,<br />

comminando infatti severe pene pecuniarie ai sarti che confezionano le<br />

vesti contro lo statuto e garantendo ai de<strong>la</strong>tori l’anonimato e, soprattutto,<br />

<strong>la</strong> quarta parte del<strong>la</strong> pena pecuniaria, ma salta comunque agli occhi <strong>la</strong><br />

stringatezza delle disposizioni in confronto al<strong>la</strong> meticolosità e pignoleria<br />

dispiegate dal legis<strong>la</strong>tore nel cercare di bloccare ogni tentativo di aggiramento<br />

del<strong>la</strong> norma che rego<strong>la</strong> conviti e banchetti soprattutto in occasione<br />

di nozze.<br />

Negli statuti del 1526 non compaiono capitoli motivati dall’esigenza<br />

di individuare soglie di lusso lecito distinte per le varie c<strong>la</strong>ssi sociali;<br />

<strong>la</strong> situazione però è in rapida evoluzione, se già in una riformanza<br />

del 1535 5 si concede libertà assoluta di spesa a cavalieri, dottori<br />

e conti.<br />

Una riformanza del 1598 6 , che si colloca dunque giusto al termine<br />

del periodo analizzato da questo studio, può essere utilizzata come<br />

confronto con lo statuto del 1526, presentando una situazione del<br />

tutto nuova. Infatti, il periodo a cavallo tra i <strong>secoli</strong> XVI e XVII è per<br />

Norcia un’età di grande floridezza economica legata al<strong>la</strong> pacificazione<br />

seguita all’erezione del<strong>la</strong> Prefettura del<strong>la</strong> Montagna e al conseguente<br />

nuovo ruolo di capitale del<strong>la</strong> Montagna assegnatole dal potere pontificio<br />

7 . Il raggiungimento dell’agiatezza da parte di nuovi ceti sociali<br />

sembra innescare una sorta di gara al<strong>la</strong> visibilità sociale che desta<br />

preoccupazione nel prefetto e nel magistrato per le implicazioni di<br />

possibile destabilizzazione. Ciò è dichiarato apertamente dal legis<strong>la</strong>tore<br />

come motivazione del<strong>la</strong> nuova redazione di capitoli di argomento<br />

suntuario, che viene finalizzata ancora « a <strong>la</strong>ude et gloria di sua divina<br />

Maestà, honore et augumento del<strong>la</strong> magnifica comunità di Norcia<br />

», ma ora anche per «utile, commodo, quiete et pace di tutto il<br />

populo di essa Terra». In quest’ottica anche i ceti fino ad allora privilegiati<br />

vengono nuovamente sottomessi alle disposizioni suntuarie più<br />

rigide.<br />

La nuova redazione contiene infine un ulteriore deterrente contro l’aggiramento<br />

delle disposizioni da parte dei dottori di legge mediante cavilli<br />

5 ASCN, Riformanze, n. 29, 1535, cc. 10r-13v.<br />

6 ASCN, Riformanze, n. 84, 1598-1599, cc. 13v-27v.<br />

7 Sul ruolo e le prerogative di questa magistratura si veda C. COMINO, La Prefettura<br />

del<strong>la</strong> Montagna di Norcia: una magistratura per il controllo territoriale nello Stato del<strong>la</strong><br />

Chiesa (1569-1630), in BDSPU, XCIII (1996), pp. 71-201.


610 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

giuridici: <strong>la</strong> legge va applicata al<strong>la</strong> lettera, senza eccezioni e soprattutto<br />

l’interpretazione del<strong>la</strong> norma è riservata insindacabilmente al prefetto pro<br />

tempore e al consiglio <strong>generale</strong>.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: ASCN, n. 1 (1526);<br />

∗ Riformanze: ASCN, regg. 1-84;<br />

∗ Altri fondi: ASCN, cassetto A: « Inventario dei documenti esistenti nell’archivio<br />

riservato, denominato Archivio Segreto ».


Norcia<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

611<br />

1. 1526<br />

Statuti<br />

ASCN, Statuti, 1<br />

Statuti del Comune et Populo del<strong>la</strong> Terra di Norcia, Perusiae, per B<strong>la</strong>nchinum<br />

apud Leonem, 1526.<br />

Che non se debia fare noze (Lib. II, Rub. XCIV)<br />

Delle confectioni da non spargere nel tempo delle noze o altro tempo<br />

(Lib. II, Rub. XCV)<br />

Che alli spusi novelli non se debia portare né dare cosa alchuna (Lib. II,<br />

Rub. XCVI)<br />

Del modo et ordine da tenerse al tempo de <strong>la</strong> morte de qualchuno (Lib.<br />

II, Rub. CXXXI)<br />

2. 1535, febbraio 4<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, n. 26.<br />

Disposizioni suntuarie (cc. 10v-13v)<br />

3. 1598, giugno 24<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, n. 84.<br />

Capitu<strong>la</strong> superfluarum expensarum (cc. 13v-27v)


FONTI<br />

1. 1526<br />

Statuti<br />

Che non se debia fare noze<br />

Item statuimo et ordinamo che niuna persona de Norsia o suo districto, per<br />

cascione de alchuna sposa qual menasse ad casa, presume de fare alcune noze,<br />

né alcuno convito nel<strong>la</strong> casa nel<strong>la</strong> quale <strong>la</strong> dicta sposa mena o altrove al tempo<br />

che mena epsa sposa o nanti che <strong>la</strong> mene o poi per alchuno tempo, né alchuna<br />

persona havere possa in nelli dicti tempi ipso sposo né altramente noze o convito<br />

fare in nel<strong>la</strong> terra de Norsia o suo districto directe o per indirecto per alchuno<br />

quesito colore ad magnare per <strong>la</strong> dicta cascione, excepto quili del<strong>la</strong> casa<br />

propria nel<strong>la</strong> quale habita et quelli che tene con seco ad victo et ad vistito,<br />

excepto li parenti et affini de ipso sposo persino in quarto grado secundo <strong>la</strong><br />

rascione canonica computando li quali parenti et afini perfino nel grado predicto<br />

possano et siali licito senza pena essere alle dicte noze et convito. Ma se alchuno<br />

haverà altra persona nelle predicte noze paghe banno de libre venticinque de<br />

denari. Et lu potestà sia tenuto et lu capitanio per ciaschuno mese dello loro<br />

officio fare inquisitione delle predicte cose, et quillo che trovarà culpabile punire<br />

et condemnare nel<strong>la</strong> predicta pena.<br />

Et ad ciò che circa le predicte cose non se possa alchuna fraude commectere<br />

et quel che per una via se prohibisce per una altra via potrà concesso, como<br />

che qua indereto più volte havemo veduto essere facto, et maximamente sub<br />

colore de uno abuso inlicito resultante ad non piccolo incommodo de quilli che<br />

contrago le noze, cioè elegendo et chiamando alchuno sub nome de potestà o<br />

altro nome electo per alchuno che fanno festa, li quali lu sequente dì dopo lo<br />

menare del<strong>la</strong> sposa con certi exquesiti colori constringano lu marito ad dare ad<br />

magnare ad più persone socto uno usitato vocabulo de frictelle et cusì le prohibitioni<br />

del convito niuno haveva effecto; pertanto per lo presente statuto disponemo<br />

che niuno del<strong>la</strong> Terra de Norsia o suo districto o altronde nel tempo de<br />

noze de alchuno possa elegere né chiamare potestà per lo modo predicto socto


614 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pena de libre dece de denari da imponerse senza diminutione tanto alli eligendi<br />

quanto a quello che serà electo per ciascuna fiata per <strong>la</strong> quale serà contrafacto<br />

nelle predicte cose. Et né per cascione delle frictelle possa petere né recevere<br />

alcuna cosa ad magnare oltra <strong>la</strong> forma del presente. Et che niuno questa cascione<br />

nel tempo delle noze, nanti o poi, debia dare ad magnare ad alchuna persona<br />

contra <strong>la</strong> forma predicta ad pena de libre vinticinque de denari da imponerse ad<br />

ciaschuno che contrafarà.<br />

Ancora ordinamo che niuno de Norsia debbia mandare alchuno dono ad chi<br />

mena sposa o ad altri per ipso né etiandio ad chi <strong>la</strong> mena et né chi manda epsa<br />

possa recevere donu. Et se alcuno contrafarà, paghe <strong>la</strong> dicta pena, excepto li<br />

parenti et affini et attinenti perfino nel dicto quarto grado et le loro donne, alli<br />

quali sia licito al dicto sposo et sposa dare dono per loro libito et voluntà senza<br />

pena et banno; et che niuno faccia mancia al<strong>la</strong> dicta sposa de alchuna cosa o<br />

dono, né epsa sposa li receva excepto li predicti. Et che chi manda <strong>la</strong> sposa<br />

niente possa mectere né dare al<strong>la</strong> decta sposa per alcuna persona conioncta allo<br />

sposo se non per <strong>la</strong> persona de ipsa sposa o sposo. Et che lu sposo niente possa<br />

mandare o dare ad alcuna persona coniuncta ad epsa sposa. Et se alchuno contrafarà<br />

paghe <strong>la</strong> pena predicta de libre venticinque de denari. Et che niuna<br />

persona, innanzi che se mena <strong>la</strong> sposa o de poi possa ire al<strong>la</strong> detta sposa con le<br />

anel<strong>la</strong> o doni de alcuna cosa et se alcuno contrafarà paghe <strong>la</strong> pena de dece libre,<br />

excepto li dicti parenti et affini perfino in quarto grado et le loro donne como è<br />

dicto, et se alcuno vorrà mandare o menare sposa sia tenuto quattro dì inanti<br />

che mene <strong>la</strong> sposa et cusì chi <strong>la</strong> manda notificare in scriptis ad misser lu potestà<br />

del<strong>la</strong> Terra de Norsia et li nomi loro secundo che è usato et costumato. Et lu<br />

dicto potestà sub vinculo de iuramento et ad pena de libre cento de denari sia<br />

tenuto ad mandare lu suo notario nel dì del<strong>la</strong> notificatione ad ipso facta o nel<br />

dì sequente al<strong>la</strong> casa delli dicti che mandano <strong>la</strong> sposa et al<strong>la</strong> casa de quello che<br />

<strong>la</strong> mena, lu quale notario sia tenuto sub vinculo de iuramento et ad pena de<br />

libre vinticinque de denari andare tanto al<strong>la</strong> casa de chi mena <strong>la</strong> sposa quanto<br />

al<strong>la</strong> casa de chi <strong>la</strong> manda. Et reguarde con diligentia le predicte cose contencte<br />

de sopra se observano sì o non. Et al tempo nel quale lu sposo vole menare <strong>la</strong><br />

dicta sposa al<strong>la</strong> casa de ipso sposo sia tenuto mandare dui o quatro boni homini<br />

tanto, li quali <strong>la</strong> dicta sposa meneno al<strong>la</strong> ecclesia et loco odano <strong>la</strong> messa legendo<br />

insemi con lu sposo, et da poi <strong>la</strong> meneno al<strong>la</strong> casa de ipso sposo et che nel<br />

menare de dicta sposa non ce possa essere altra persona che le predicte. Et se<br />

alcuno contrafarà paghe pena de libre dece de denari. Et, se advenesse quello<br />

che manda <strong>la</strong> sposa volere reinvitare epsa, che non possa reinvitare né havere<br />

niuna altra persona ad magnare con epsa sposa se non lu sposo et li parenti et<br />

affini del<strong>la</strong> mandante et remitante <strong>la</strong> dicta sposa et del dicto sposo perfino in<br />

secundo grado inclusivamente computando como è dicto al qual sposo lu dicto<br />

mectente o invitante dare possa uno schiale de piso de cinqui once ad più con<br />

una borscia con uno fiorino et mezo ad più. Et se contrafarà alcuno paghe pena<br />

de libre vinticinque de denari. Et nientedimino de tucte et singule cose predicte<br />

lu potestà et lu capitanio sub vinculo de iuramento et ad pena de cento libre de


Norcia<br />

615<br />

denari siano tenuti ciascuno mese dello loro officio fare inquisitione et quilli che<br />

trovarà culpabili punire et condemnare nelle pene predicte, salvo et reservato<br />

che le predicte cose non habiano loco nelle noze che se facissero per lo novo<br />

cavalero et nele noze che se facissero per uno prete novello et per le noze che<br />

facissero per alcuno doctore o savio che retornasse novel<strong>la</strong>mente et nelle noze<br />

che se facissero per alcuno medico che retornasse novel<strong>la</strong>mente. Quantunqua<br />

menassero donna in tempo delle noze de dicti cavaleri, savi o medici et quilli li<br />

quali <strong>la</strong> dicta sposa mandassero alli dicti cavaleri, iudici et medici nelli tempi<br />

predicti, né habiano loco nelle spose che vengano de fora et che mandano fora<br />

<strong>la</strong> terra o suo districto, nelli quali casi lu predicto prete novello et li dicti cavaleri,<br />

doctore, iudice et medico et quello che manda <strong>la</strong> sposa de fora et ipso che<br />

<strong>la</strong> receve possano fare noze et invitare quelli che vogliano ad magnare.<br />

Adiongendo alle predicte cose che non possa epsa sposa portare al<strong>la</strong> casa<br />

dello sposo, al tempo che se ne va a marito, innanzi o de poi, se non uno paro<br />

de cofani o una capsa et quatro camisce, tanto una tovaglia ad ramma et sei<br />

tovaglioli <strong>la</strong>borati de bammace o de seta et panni da capo et legamenti da capo<br />

necessarii al<strong>la</strong> dicta sposa et ad uso, tanto se no uno paro de panni de lino o de<br />

cannova cusciti allo sposo o allo marito, dui o tre vonelle al più et uno mantello<br />

de valore al più de fiorini dece o quindici quando <strong>la</strong> reinvita ad uso de epsa<br />

sposa, nelle quale vonelle non possa portare oltra ad dui once de argento. Et chi<br />

contrafarà nelle predicte cose, et specialmente dagendo più cose che le prenominate<br />

al<strong>la</strong> dicta sposa, incorra pena de libre cento de denari senza diminutione,<br />

et, dagendoli più che le cose predicte et accadesse caso de restitutione delle cose<br />

predicte per solutione de matrimonio, che le dicte cose che havesse date più<br />

vetate como è decto de sopra, quello tale che le havesse date se le perda et che<br />

per niuno modo non sia udito quando le volesse domandare, né ipso, né soi<br />

heredi. Et, se lu dicto potestà et lu dicto suo notario serà negligente nelle predicte<br />

cose, paghe pena de cento fiorini per ciascuno, et lu sposo o lu marito che<br />

mena <strong>la</strong> sposa o altri per ipso nel tempo che menarà, lu dì de sabbato precedente<br />

et ne <strong>la</strong> sera de ipso sabbato et nel dì che <strong>la</strong> mena, nel<strong>la</strong> sera de ipso dì,<br />

possa fare o far fare corte allo modo delli nursini, de li homini et persone per<br />

suo libito et voluntà. Et oltra alli dì et sere predicte non lo possa fare al<strong>la</strong> pena<br />

predicta, et nel dì che manda <strong>la</strong> dicta sposa tanto et non più col<strong>la</strong> dicta pena de<br />

libre vinticinque de denari. Et che quello che manda <strong>la</strong> decta sposa et anche chi<br />

<strong>la</strong> mena uno dì prima et quindici altri dì de poi non possa, né debia, andare<br />

al<strong>la</strong> casa de l’uno dell’altro con alcuna quantità de homini o de donne se non<br />

so<strong>la</strong>mente con dudeci o quindeci persone al più tra maschi et femine ad pena<br />

de libre vinticinque de denari per ciascuno et ciaschuna fiata. Et etiandio non<br />

sia licito ad alcuno reintrare ipso sposo et sposa infra spatio de sei mesi dal dì<br />

che lu dicto marito menò <strong>la</strong> dicta sposa al<strong>la</strong> casa, né alchuno dono alhora ad<br />

alchuna parente de lo sposo et sposa per tale cascione dare o fare dare per<br />

qualunqua modo al<strong>la</strong> pena predicta.<br />

Ancora adiongendo che al tempo de epsa sposa o mogliera de alcuno partoresse<br />

figliolo o figlio<strong>la</strong> o nanti o poi lu patre et <strong>la</strong> matre, lu fratello o altri per


616 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

parte de chi manda <strong>la</strong> decta sposa, né possa, né debia mandare ad epsa, né al<br />

dicto suo figliolo o figlio<strong>la</strong>, né ad altri per ipsi, dare o donare se non uno<br />

panno de colore ruscio de dui braccia de valore de uno fiorino da più et tre<br />

braccia de panno carfagno o verdino et dece bracia de panno de lino o vero de<br />

canova per fasciaturi et quatro fascie de lino o de canova et niente altro più ad<br />

pena de libre vinticinque de denari et, contrafacendo, in caso de restitutione non<br />

se possa redomandare. Et, nelli sopradicti casi et ciaschuno de ipsi, lu potestà et<br />

capitanio de <strong>la</strong> dicta terra et ciascuno de ipsi siano tenuti et debiano ad tucti et<br />

singuli delinquenti nelle predicte o alcune de epse procedere per officio loro, et<br />

quelli che trovarà culpabili punire et condemnare nelle pene predicte sotto pena<br />

de libre cento de denari per ciascuna fiata nelle quali seranno negligenti nelle<br />

predicte cose.<br />

Adiongando alle predicte cose che niuna donna, de qualunque stato, grado o<br />

conditione se sia, non possa né debia havere, tenere o portare in capo, in dosso,<br />

o qualunque altra parte del corpo, alcuna quantità o sorte, né cosa de velluto, de<br />

seta, oro, perle, coralli, argenti <strong>la</strong>vorati o non <strong>la</strong>vorati, socto pena de libre vinticinque<br />

senza deminutione per ciascuno et ciascuna fiata, se non tanto quanto de<br />

socto se fa mentione, cioè dui para de maniche uno de seta et l’altro de velluto,<br />

una peza de velluto o de seta da pecto, una scuffia de seta simplice da capo<br />

senza perle, oro, argento o altre gioie, excepto so<strong>la</strong>mente uno filo de oro o de<br />

argento o perle de valore al più de ciò che se sia de fiorini dui de moneta. Item<br />

possano portare allo collo uno filo de perle o iogello o senza iogello, de valore in<br />

tucto de fiorini dui. Item una centura de argento o de altro, purché non passe el<br />

valore de cinqui fiorini. Item tre anel<strong>la</strong> de oro con gemma o senza, anel<strong>la</strong> de<br />

argento quanto le piace. Item copecte de argento indorate o non indorate da<br />

capo et al<strong>la</strong>cciature o boctonature de camorre et maniche per ciaschuna camorra<br />

o veste, con questo che el valore de epse copecte, a<strong>la</strong>cciature o boctonature non<br />

passe fiorini quatro fra tucte per ciaschuna camorra o veste. Item che nisciuno<br />

che va al<strong>la</strong> casa del<strong>la</strong> sposa o del marito non possa, né debia portare, né mandare<br />

ad tale casa se non so<strong>la</strong>mente una scaptu<strong>la</strong> de confectioni o uno marzapano<br />

del valore, al più, de tre carlini, né recevere per sé o per altri se non uno<br />

moccichile et altro più, né pedali, né calze, né pianelle, camisce, tovaglicti o qualunqua<br />

altra cosa de qualunqua sorta sia dare, né recevere non se possa, né per<br />

sé, né per altri, socto pena predicta per ciaschuno et ciaschuna fiata.<br />

Dechiarando che le dicte camorre concesse non se possano scol<strong>la</strong>re, né de<br />

nanti, né de reto, ma debiano essere accol<strong>la</strong>te inturno inturno fino al<strong>la</strong> fontanel<strong>la</strong><br />

in piedi del collo al<strong>la</strong> dicta pena. Et qualunque sartore o donna altramente tagliasse<br />

o facesse alchune delle dicte camorre o veste scol<strong>la</strong>ta contra <strong>la</strong> dicta<br />

forma sia punito de facto nel<strong>la</strong> dicta pena et possase da ciaschuno accusare con<br />

uno testimonio fidedigno et guadagne <strong>la</strong> quarta parte de dicta pena et sia tenuto<br />

secreto. Et in tucti li dicti casi sia tenuto lu marito per <strong>la</strong> moglie, lu socero per<br />

<strong>la</strong> nora et qualunqua officiale ne farà executione con efecto guadagne similmente<br />

<strong>la</strong> quarta del<strong>la</strong> pena, et lo resto tucto se appliche al<strong>la</strong> cera del corpo de Christo<br />

che se porta per communione dell’infirmi.


Norcia<br />

617<br />

Adiongendo alle predicte cose che, quando se cegne <strong>la</strong> sposa o se piglia ad<br />

anello lu sposo, non possa menare ad casa del<strong>la</strong> sposa oltra lo numero de quatro<br />

persone, et similmente lu patre o altri parenti del<strong>la</strong> sposa non possano convocare<br />

ad casa del<strong>la</strong> sposa oltra lu numero de sei persone, sotto <strong>la</strong> pena di dece<br />

libre per ciascuna persona che contrafacesse al<strong>la</strong> quale pena sia tenuto tanto chi<br />

invita quanto chi è invitato.<br />

Delle confectioni da non spargere nel tempo delle noze o altro tempo<br />

Item statuimo et ordinamo che con ciò sia cosa che li Nursini pensando<br />

excitare officio de liberalità tanto nelli pa<strong>la</strong>zi et piaze del communo quanto nelle<br />

cose delle private persone et nelle noze, conviti et feste et iochi, et le confectioni<br />

delli Nursini, li quali in tali acti le offeriscano per grande urbanità, se rapiscano<br />

et spargano et alchuna fiata se iectano inutilmente, tanto per li mamuli, quanto<br />

per li grandi. Pertanto provedemo che se alchuno del<strong>la</strong> terra de Norsia, o suo<br />

districto o altrove tollesse o expargesse o iectasse o vero togliere, expargere o<br />

iectare facesse, confectioni in alchuni de li lochi predicti o in conviti o noze o<br />

feste o in iochi qualunqua o alcuno de ipsi, sia punito in libre deci de denari<br />

per ciaschuna fiata. Et se lo ufficiale serà negligente nelle predicte cose o alcuna<br />

de epse, incorra pena de libre vinticinque de denari.<br />

Che alli spusi novelli non se debia portare né dare cosa alchuna<br />

Item perché lu officio conso<strong>la</strong>re è de grande excellentia et se li apartene più<br />

presto dare che recevere, ordinamo che niuna persona, conioncta o non conioncta,<br />

possa né debia portare, dare, mandare o donare ad alchuno consulo novello<br />

del<strong>la</strong> terra de Norsia prima che entre in officio, alcuna scaptu<strong>la</strong> o quantità de<br />

confectioni, marzapani, vino, pinochiati o dono o altro presente, né qualunqua<br />

altra cosa se sia, ad pena de libre dece de denari per ciaschuno et ciaschuna<br />

fiata; <strong>la</strong> qual pena se appliche al corpo sacratissimo de Christo et de facto se<br />

scota finito lu officio consu<strong>la</strong>re senza mora, non obstante quibuscunque.<br />

Del modo et ordine da tenerse al tempo de <strong>la</strong> morte de qualchuno<br />

Statuimo et ordinamo che niuno vada ad magnare al<strong>la</strong> casa donde e lu morto<br />

o morta se extrahesse, nel dì o tempo de <strong>la</strong> sua sepultura, excepto lu patre,<br />

matre, figlioli o figliole, fratelli o sorelle carnali, nepoti, zii carnali, tanto da<br />

parte del patre, quanto da parte del<strong>la</strong> matre, <strong>la</strong> sorel<strong>la</strong> del patre, <strong>la</strong> sorel<strong>la</strong> del<strong>la</strong><br />

matre carnali, lu socero, <strong>la</strong> socera, lu cuinato o cuinata, o cuinato de <strong>la</strong> cuinata<br />

carnale de ipso morto o morta, o del patre o del<strong>la</strong> matre delli figlioli loro. Et<br />

che niuno se stracci panni, né se moze capilli per alchuno morto o morta, né se


618 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cacce capuccio o capel<strong>la</strong> de capo. Et, de poi che lu morto serà portato nel<strong>la</strong><br />

eclesia, dentro allo uscio de epsa ecclesia niuno debia piangere. Et che le donne<br />

non se trovi nanti al<strong>la</strong> casa del morto o del<strong>la</strong> morta quando li homini andranno<br />

o, retornando de <strong>la</strong> ecclesia, che niuno delli heredi o parenti del morto o morta<br />

possa portare le loro cappuccia sconce exuolte più de uno dì in capo, et etiam<br />

in quel<strong>la</strong> matina tanto che se fa lu exequio, dal dì del<strong>la</strong> sepoltura del morto o<br />

morta. Né etiandio possa né debia portare sua barba crisciuta oltra ad uno mese<br />

dal dì del<strong>la</strong> sepoltura de ipso morto o morta per cascione de alchuno morto o<br />

morta; et che li paranti del morto o morta non dicano alcuno non se faccia<br />

radere. Et chi contrafarà nelle predicte cose o alcuna de epse paghe pena de<br />

cento soldi de denari per ciascuno; et quelli che haveranno alcuno morto o<br />

morta non possano, né debiano fare del<strong>la</strong> casa de alchuno morto o morta vocificare,<br />

gridare o con altra voce exc<strong>la</strong>mare, né etiandio nello andare o retornare<br />

dal<strong>la</strong> ecclesia dove il morto o morta fosse sepellito o sepellita, ad pena de libre<br />

dece de denari per ciaschuno che contrafarà et ciascuna fiata, excepto se alcuno<br />

fosse morto fora del<strong>la</strong> Terra de Norsia et suo districto, allora el patre o el fratre<br />

carnale del morto o morta, alli quali venesse <strong>la</strong> dicta novel<strong>la</strong>, possano, in tempo<br />

che retorna <strong>la</strong> novel<strong>la</strong> de ipso morto o morta, ire con pianto al<strong>la</strong> loro casa. Et<br />

che niuno manda dono al<strong>la</strong> casa donde è uscito lu morto o morta, excepto le<br />

persone predicte; et che nullo o nul<strong>la</strong> faccia pianto de nocte de fora <strong>la</strong> casa del<br />

morto o morta, né in nel<strong>la</strong> casa de ipso, po lu terzo sono de <strong>la</strong> campana del<br />

potestà che se sona <strong>la</strong> sera innanti lu sono del<strong>la</strong> dicta campana che sona ad dì.<br />

Et niuna donna vada con lu morto o morta nel<strong>la</strong> ecclesia, ma remangano le<br />

dicte donne nel<strong>la</strong> casa; et se alcuno o alcuna delle dicte contrafarà, paghe <strong>la</strong><br />

dicta pena de libre dece per ciaschuno et ciascuna che contrafarà et ciascuna<br />

fiata; et che niuno presuma remectere de fora <strong>la</strong> terra de Norsia dentro <strong>la</strong> dicta<br />

terra alchuno morto o morta socto <strong>la</strong> pena che se contene in nello statuto sub<br />

rubrica CLXVIIII in lo presente libro, se prima non haveva pagato al<strong>la</strong> ecclesia de<br />

Santo Dominico fiorini dece. Et lu potestà sia tenuto mandare uno notario delli<br />

soi notari et alchuni famigli con lo balivo al<strong>la</strong> casa del morto o morta; et, dopo<br />

che ipso morto o morta è uscito o uscita, ad vedere et referire le dicte cose, et<br />

stiase al<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tione loro. Et che niuno o niuna se possa raschiare né in nel<strong>la</strong><br />

faccia, nè in nel pecto intanto che sangue o corruptione de carne appara, né se<br />

debia carpire o pe<strong>la</strong>re capilli in tanto che <strong>la</strong> coteca del capo remanga scoperta<br />

de capilli, ad pena de soldi quaranta per ciaschuna persona che contrafarà et<br />

ciaschuna fiata. Et che niuno corpo de homo morto se possa trare o tenere fora<br />

<strong>la</strong> casa, se non quando se porta al<strong>la</strong> eclesia et non altramente, ad pena de libre<br />

dece de denari per ciaschuno et ciaschuna fiata, et che nullo o nul<strong>la</strong>, nanti <strong>la</strong><br />

casa del morto o morta, <strong>la</strong> sera quando lu corpu se dei sepelire <strong>la</strong> matina sequente,<br />

debia fare alchuno pianto al<strong>la</strong> dicta pena de libre dece. Et che nullo o<br />

nul<strong>la</strong> <strong>la</strong> matina se debia levare nanti lu sono del<strong>la</strong> campana del<strong>la</strong> dicta terra, <strong>la</strong><br />

quale sona <strong>la</strong> matina a dì ad chiamari li homini ad alchuno morto o morta, ad<br />

pena de soldi vinti de denari per ciaschuna fiata, nè alchuno o alchuna debia<br />

al<strong>la</strong> dicta casa del defuncto o defuncta ire nanti lu dicto sono de <strong>la</strong> campana


Norcia<br />

619<br />

al<strong>la</strong> dicta pena de soldi vinti. Et che lu più proximevole allo morto o morta<br />

debia per sè o per altro misso spetiale notificare al potestà o ad altri soi<br />

officiali o ad achuno de ipsi incontinenti depo <strong>la</strong> morte del maschio o de <strong>la</strong><br />

femina, dicendo che lu tale è morto o morta, nominando <strong>la</strong> persona et lo loco<br />

del<strong>la</strong> habitatione de epsa, et che in tale hora se deve sepelire ad tale eclesia,<br />

ad pena de soldi vinti. Et se alchuno serà morto o morta de nocte, chi lo vole<br />

notificare possa ire al pa<strong>la</strong>zo del potestà senza pena et banno. Et che niuna<br />

donna debia uscire fora de <strong>la</strong> casa del morto o morta ad fare pianto, ad pena<br />

de soldi cento de denaro; et che niuna donna possa portare panno de capo<br />

nigri per <strong>la</strong> morte de alchuno ’po tre mesi depo <strong>la</strong> morte del dicto defuncto o<br />

defuncta, excepto le infrascripte donne, cioè matre, moglie, figlia, nepote, sorel<strong>la</strong><br />

carnale, ava, nora, socera, cuinata carnale del defuncto o defuncta, li quali<br />

possano ipsi panni portare perfino ad sei mesi tanto et non più, et chi<br />

contrafarà paghe pena de soldi vinti per ciaschuna fiata. Et che niuno homo<br />

debia fare alchuna gonna o cappa de panno nigro per cascione de alchuno<br />

morto o morta, ad pena de libre dece de denari. Et tucte et singule predicte<br />

cose lu potestà et lu capitanio facciano bannire una fiata lu mese con dui<br />

trombecte nelli lochi consueti per <strong>la</strong> terra de Norsia, in presentia di uno delli<br />

soi notarii, lu quale potestà sia tenuto ad mandare lu predicto notario con li<br />

dicti bannitori, ad pena de libre vinticinque per ciaschuno mese, et nientedimino<br />

questo statuto legere faccia una fiata lu mese nel consiglio <strong>generale</strong> de <strong>la</strong><br />

dicta terra al<strong>la</strong> dicta pena. Et lu potestà sia tenuto, sub vinculo de iuramento<br />

et ad pena de cento libre, mandare uno delli suoi notari con li famigli ad<br />

recercare de le predicte cose et de ciaschuna de epse, et li contrafacenti punire<br />

et condemnare nelle pene predicte.<br />

Adiongendo et dechiarando che nullo presuma havere o portare ad alcuna<br />

eclesia, nel tempo del<strong>la</strong> morte de alchuno homo o donna quando se porta ad<br />

sepelire, se non dui doppieri inhastati tanto, et quatro dopieri de cera per lo<br />

lecto ad pena de soldi quaranta. Et che non possano né debiano dare o fare<br />

dare ad alchuno stante allo officio de dicto morto o morta se non tre candele<br />

de cera tanto per ciaschuno plebano, lectore, guardiano, preposto, priore o vicario,<br />

ad ciaschuno prete dui candele tanto, et ad ciaschuno altro clerico de qualunqua<br />

conditione se sia, se non una cande<strong>la</strong> de cera tanto, intanto che ciaschuna<br />

de le dicte candele non possa essere de maiore valore de quatro denari per<br />

ciaschuna de epse candele, ad pena de soldi vinti de denari. Et che non se<br />

possa fare alchuno exequio o officio per lo dicto morto o morta nel dì sequente<br />

’po lu dì de <strong>la</strong> sepultura, et chi contrafarà le heredi del morto siano punite in<br />

libre deci de denari. Anchora dechiarando che in tempo del<strong>la</strong> sepultura de ipso<br />

morto o morta et quando se porta lu dicto morto o morta ad sepelire, ce possa<br />

havere li homini de l’arte sua, ma quando non ce volesse li homini de l’arte sua<br />

ce possa havere li homini de dui fraternite et non più, alli quali se dia <strong>la</strong> cande<strong>la</strong><br />

secundo lu modo usato et custumato, li quali vadano denanti al morto o<br />

morta perfino al<strong>la</strong> casa dove se fa lu officio con le dicte candele adpicciate<br />

secundo che è consueto.


620 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dechiarando le cose predicte che, nel dì nanti al<strong>la</strong> sepoltura de alchuno<br />

morto o morta, non sia licito, né se debia fare alchuna adunanza de homini o<br />

de prego per andare al<strong>la</strong> casa dove se facesse lu pianto o <strong>la</strong>mento del dicto<br />

morto o morta per condolerse insemi con li parenti del dicto morto o morta,<br />

al<strong>la</strong> pena de soldi cento de denari da pagarse per le herede del dicto morto o<br />

morta, forscia non andassoro con licentia delli signori consoli, allhora ad pena<br />

non siano tenuti, excepto non fussero li parenti del dicto morto o morta per<br />

fino in quarto grado secundo <strong>la</strong> rascione canonica computando, et excepto li<br />

vicini de ipso morto o morta, li quali non siano tenuti ad pena. Et tucte le<br />

predicte et singule cose non habiano loco, né se intendano nel<strong>la</strong> morte de li<br />

cavaleri, doctori, medici et conti et le loro donne. Et etiam non habiano loco in<br />

quilli li quali morissero de ma<strong>la</strong> morte nel<strong>la</strong> terra de Norsia o suo districto o<br />

altronde, et ciaschuno possa accusare li contrafacente et habia <strong>la</strong> quarta parte de<br />

<strong>la</strong> dicta pena, et sia tenuto secreto, <strong>la</strong> qual pena tucta pervenga in mano del<br />

camorlingo del dicto communo et ipso sia tenuto asignare al dicto accusatore <strong>la</strong><br />

dicta quarta parte ad ciò che fraude non ce se commecta. Et nientedimino lu<br />

potestà et lu capitanio nelle predicte possa fare inquisitione contra li delinquente<br />

et habia <strong>la</strong> quarta parte de tucto quello che faranno venire in communo et se<br />

nelle predicte cose seranno negligenti, incorrano pena de libre vinticinque de<br />

denari per ciaschuno.<br />

2. 1535<br />

Riformanze<br />

Disposizioni suntuarie<br />

1. Che il marito non possa portare al<strong>la</strong> sposa gamurra d’imbroccato, velluto,<br />

seta, damasco, né alcun’altra sorta di drappi, ma di panno di qual sorta gli<br />

piaccia, con un paro di maniche per gamurra et adornamento de balzane con<br />

balzane, villuto o damasco fino, di un braccio et mezzo per gamurra per dicto<br />

adornamento, et fiorini dui d’argento per gamurra et non più.<br />

2. Item che il marito né altri non possa portare alcuna sorta de doni ad<br />

alcuna persona de casa, o de fora de casa de epsa sposa, excepto a lo sposo sia<br />

licito portare al<strong>la</strong> sposa per uso suo anel<strong>la</strong>, pedali, pianelle, et un paro de scattole<br />

de confecti, excepto <strong>la</strong> Natale possa portar per mancia a <strong>la</strong> sposa bolognini<br />

vintiquatro per tutto el tempo che <strong>la</strong> tene presa en casa del patre, o altrove.<br />

3. Che en el dicto tempo che sta presa <strong>la</strong> sposa, nessun homo o donna li<br />

possa portare, né mandare, nè donare alchuna cosa de doni de che sorte se sia,<br />

se non una scactu<strong>la</strong> de confecti per persona, o altro de valore de bolgnini ventiquattro<br />

et non più.<br />

4. Item che en dicto tempo che sta presa <strong>la</strong> sposa, non se possano fare<br />

conviti, né da l’uno né da l’altro canto, excepto al marito, et alli abitanti in un<br />

medesimo foco con lui, et non ad altri.


Norcia<br />

621<br />

5. Item, che al marito li sia lecito portare una centura al<strong>la</strong> sposa a libito<br />

suo, et un’altra centura per uso continuo de valuta de fiorini sei, et non più.<br />

6. Item, a lo sposo, dal canto de <strong>la</strong> sposa, non se li possa dare se non un<br />

fazzolecto et una camisia senza <strong>la</strong>vori de oro, né perne, et a li altri parenti de lo<br />

sposo, presentando <strong>la</strong> sposa come de sopra, li sia lecito donarli un moccichino<br />

per persona, senza <strong>la</strong>voro de oro né de perne.<br />

7. Item che facendose nozze non se possano invitare se non li parenti fino<br />

in quarto grado secundo <strong>la</strong> rasione canonica, alli quali parenti non sia licito<br />

portare alchuna sorte de presenti, né mandare ad casa de lu sposo, ma i nel<br />

contado a le nozze, li possano portare di valuta bolognini ventiquattro; et che le<br />

nozze non possano comenzare fino al sabato ad sera, et non prima, et durino<br />

fino a <strong>la</strong> domenica ad sera seguente, et non più.<br />

8. Item che ne le nozze et conviti non se possano dare nel<strong>la</strong> co<strong>la</strong>tione in<br />

nessun modo marzapane, penocchiate de nessun tempo, et <strong>la</strong> co<strong>la</strong>tione non se<br />

possa dare nè offerire più de una volta et che né <strong>la</strong> sposa né altri non possino<br />

dare confectione alcuna né di casa, né fora di casa.<br />

9. Item che <strong>la</strong> sposa non se li possa portare né mandare per giogie né dare<br />

per ornamenti se non le infrascripte cose, cioè: dece camisce, quattro tuaglioli,<br />

quindici scuffie, octo anelicti, quattro moccichini, una corona de coralli del valore<br />

de fiorini tre, et non più, et altre cosecte de prezzo de fiorini due tra tucto;<br />

et le dicte giogie non se possano mostrare como già era solito, et mostrando, le<br />

perdano, et non le possano più redomandare.<br />

10. Item che <strong>la</strong> sposa possa portare in capo una schuffia con perne oro de<br />

valuta de fiorini dece in tucto, et non più.<br />

11. Item perché le male usanze se debiano levare, pertanto non volimo che<br />

per nissun modo se possa andare ad casa de lu sposo per lu coro.<br />

12. Item che a lu convito, che farà el patre o actinente de <strong>la</strong> sposa, poichè<br />

<strong>la</strong> sposa è andata ad marito, el decto sposo ce possa menare li parenti soi fino<br />

in tertio grado, et non più, excepto se volesse menare qualche suo amico forastiero<br />

ce possa menarlo et non altri; et similmente alle nozze sia lecito invitare<br />

dei forastieri.<br />

13. Item al tornare del<strong>la</strong> donna ad casa del marito, a li soi actinenti li sia<br />

lecito darli un paro de cofani o forzeri, o una cassa de noce, et tre gamurre de<br />

panno ornate como de supra de villuto seta argento et un mantello de fiorini<br />

deceocto et non più, et tanto manco, quanto parerà spendere en dicto mantello,<br />

et chi le farà uno schiale de once cinque d’argento et non più; et al dicto sposo<br />

li parenti de <strong>la</strong> sposa li possano donare fiorini tre et non più, o uno anello de<br />

oro o altro che sia.<br />

14. Item che figliandose <strong>la</strong> donna non se li possa dare da patri, fratelli, o<br />

altri in nome loro se non dui iulii, cioè bolognini sedici, et una scactu<strong>la</strong> de<br />

confectione.<br />

15. Item per lo enfantazzone una benna con una coltruccia, un pannu ruscio<br />

da redi, quattro fasce, un paro de lenzo<strong>la</strong>, un lenzoletto da redi da prezzo<br />

de fiorini vinti in tutte dicte cose, et tanto se possa indomandare ad chi non lo


622 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

facesse dicto enfantazzone, ma se alchuno per impossibilità non possesse fare le<br />

dicte cose et el marito de <strong>la</strong> sposa glie le indomandasse, alhora se habia ad<br />

mectere due parenti comuni ad iudicare dicte cose da lo dicto prezzo en giù.<br />

16. Item che doctori, cavaleri et conti possano fare ad loro libito in omnibus<br />

et per omnia.<br />

17. Item che se debia observare dicta reformanza in omnibus et per omnia<br />

et qualunque non observasse per ogni volta che contraffarà sia tenuto et debia<br />

pagare per ciaschuna volta libre cinquanta de denari: <strong>la</strong> quale pena se paghe<br />

senza alchuno benefitio se li admecta et de <strong>la</strong> dicta pena ne habia <strong>la</strong> quarta<br />

parte lu offitiale che con effecto ne farà <strong>la</strong> exequtione, lo resto tucto vada a <strong>la</strong><br />

comunità de Norsia.<br />

3. 1598<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> superfluarum expensarum de quibus supra fit mentio sunt<br />

tenoris infrascripti videlicet<br />

In nome sia dell’onnipotente Dio et del<strong>la</strong> sua matre Maria sempre vergine etc.<br />

Desiderando li sempre magnifici signori consoli di Norcia, cioè ser Gioacchino<br />

Quarantotto nell’officio conso<strong>la</strong>re priore meritissimo et compagni, conforme<br />

all’ordine del consiglio <strong>generale</strong> di detta terra celebrato sotto il dì xxv d’aprile et<br />

l’ultimo di maggio prossimi passati del presente anno 1598, con ogni opportuno<br />

rimedio provedere all’abuso et corrutte<strong>la</strong> del <strong>la</strong>scivo, disordinato et eccessivo vestire<br />

et ornamenti del<strong>la</strong> donne et intollerabili dote che si danno, et alle gravi<br />

spese che si fanno nel presentare, far conviti et magnare con altre superflue<br />

spese che giornalmente per varie occasioni si fanno, le quali sono causa delle<br />

ruvine di molte famiglie et casate; però con ordine come di sopra et con l’auctorità<br />

et intervento del molto illustre et eccellente signore Giovan Iacomo Nerotti<br />

de l’una et l’altra legge dottore, di Norcia e del<strong>la</strong> Montagna moderno prefetto,<br />

fanno, ordinano et stabiliscono l’infrascricti decreti, capituli, ordini et riformanze<br />

confermati nel precedente consiglio <strong>generale</strong> et da osservarsi per l’avvenire invio<strong>la</strong>bilmente<br />

ad letteram sotto le pene infrascricte, di modo tale che se intenda<br />

levata ogni autorità et facoltà ad ogni persona di qualsivoglia dignità, facoltà et<br />

preminenza de dichiarare et interpretare le parole et senso dell’infrascricti ordini,<br />

riservando so<strong>la</strong>mente al detto signor prefetto che serrà per li tempi et al general<br />

consiglio ogni dechiaratione, interpretatione et intelligenza di tutto quello sopra<br />

de che potesse nascere difficoltà o dubio alcuno et sopra alle parole che si potessero<br />

tirare, dechiarare et intendere in più sensi etcetera.<br />

1. Del presente che può far lo sposo.<br />

In primis che lo sposo non possa portar presente di sorte alcuna a qualsivoglia<br />

persona, maschio o femina, grande o piccolo, da canto del<strong>la</strong> sposa, salvo ad


Norcia<br />

623<br />

essa sposa anelli d’oro convenevoli, una col<strong>la</strong>na d’oro che non passi <strong>la</strong> valuta di<br />

scudi quindici etiam che sia moglie di qualsivoglia privilegiato, et un vezzo di<br />

perle che non passi il valore di otto scudi, et orecchini d’oro che non passino<br />

tre scudi; nel resto li sia prohibito ogni altro ornamento sotto pena al<strong>la</strong> sposa<br />

del<strong>la</strong> perdita di quel più che valesse et importasse <strong>la</strong> cosa donatagli et allo sposo<br />

di scudi 25 per ciascuna cosa donata et ciascheduna volta.<br />

2. Delli presenti infra annum.<br />

Non possa lo sposo, quando va a vedere <strong>la</strong> sposa, portare più di doi scattole<br />

di confetti, eccetto nel<strong>la</strong> Natale di Nostro Signore, nel qual tempo possa<br />

portare per mancia al<strong>la</strong> sposa in danari quanto vole et gli pare, insiemi con una<br />

scatto<strong>la</strong> o cartata di libre quattro, ma non altre robbe sotto detta pena. Et alli<br />

altri di casa, cioè a socera, cognata, nipoti, né a qualsivoglia altra persona da<br />

canto del<strong>la</strong> sposa, possa portare, né donare cartate, confectioni né altre cose da<br />

magnare, né altre robbe, nemmeno mance in danari in grossa né in picco<strong>la</strong><br />

quantità, eccetto alli minori di quindici anni, alli quali sia lecito et si possa fare<br />

<strong>la</strong> mancia solo di un paolo o doi al più, senza altro, et alle donne in primo<br />

grado da canto del<strong>la</strong> sposa possa presentarli un paro di pedali o pianelli o una<br />

scatto<strong>la</strong> per uno, et questo possa farlo il primo anno so<strong>la</strong>mente, sotto <strong>la</strong> medesima<br />

pena. Et similmente, nel<strong>la</strong> festa del<strong>la</strong> Pasqua del<strong>la</strong> Resurectione non si possa<br />

presentare dal<strong>la</strong> sposa né da alcuno suo parente o sua parente di qualsivoglia<br />

qualità, allo sposo ove, agnelli, né altra robba come si è costumato ma<strong>la</strong>mente<br />

per il passato. Possa bene lo sposo, parendoli, donare al<strong>la</strong> sposa un agnello o<br />

capretto et non più, sotto pena di 10 scudi per ciascheduna volta et ciascuna<br />

persona. Nemmeno <strong>la</strong> sposa possa presentare ad alcun parente dello sposo ove o<br />

altro in detto tempo sotto detta pena.<br />

3. De quelli che possono presentare <strong>la</strong> sposa.<br />

Che il padre, fratello o altro attinente dello sposo sino in secondo grado, da<br />

computarsi secondo <strong>la</strong> ragion canonica, possano et li sia lecito, volendo, presentare<br />

<strong>la</strong> sposa di un presente solo di quel<strong>la</strong> sorte che gli parerà et piacerà, di<br />

modo che quello del padre, o del primo fratello non essendoci padre, non passi<br />

<strong>la</strong> somma et valuta di quattro scudi, et li altri parenti di doi scudi, et <strong>la</strong> sposa,<br />

versa vice, non possa representare se non una so<strong>la</strong> cosa, cioè fazzoletto o tovagliolo,<br />

et non altro, senza però raccami d’oro, d’argento o perle, quali raccami<br />

debiano in ogni modo in qualsivoglia sorte de presenti esser prohibiti espressamente<br />

sotto pena di dieci scudi per ciascheduna persona et ciascuna volta.<br />

4. Delle vesti da darsi al<strong>la</strong> sposa.<br />

Che il padre, fratello o altri dal<strong>la</strong> banda del<strong>la</strong> sposa, possa o debbia, volendo,<br />

dare le vesti et cose infrascricte ad essa sposa:<br />

Un paro de cofani o forzieri, tre veste di panno con maniche di drappo o<br />

panno, una veste di drappo senza oro et argento, né sia di fondo d’oro fino né<br />

finto, una sottana di colore, una bernia di panno o sagia pavonazza, venetiano,<br />

fiorentino, o di Castello, et si portino a casa del<strong>la</strong> sposa doppo l’Ave Maria del<strong>la</strong><br />

sera, recto tramite, senza andar per Norcia come per il passato si è ma<strong>la</strong>mente


624 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

costumato, et altre veste non si possano dare, né donare da esso padre, fratelli o<br />

altri parenti sotto pena di scudi cento per ciascuna persona et ciascheduna volta,<br />

et del<strong>la</strong> perdita delle vesti che si dessero al<strong>la</strong> sposa oltra le predette.<br />

Item che nel giorno del convito che si fa l’ottava delle nozze non si possa<br />

donare cosa alcuna al<strong>la</strong> sposa che passi il valore di tre scudi et allo sposo un<br />

anello d’oro che non passi il valore di tre scudi d’oro. Né sia lecito di casa del<br />

padre in detto giorno o inanzi, né doppo et in qualsivoglia modo et per mezzo<br />

di qualsivoglia persona, pigliare o portar via alcuna quantità di lino, canapa, né<br />

meno ad alcun huomo o donna, grande o piccolo, parente o non parente, vicino,<br />

né ad altri dare et donare ad essa sposa mance in danari o in altra robba,<br />

tanto da canto dello sposo come del<strong>la</strong> sposa, sotto pena di dieci scudi per ciascheduno<br />

et ciascheduna volta.<br />

5. De chi può andare alle nozze.<br />

Lo sposo, quando vol menare a marito <strong>la</strong> moglie a casa sua, possa invitare li<br />

suoi parenti et amici che gli parerà et possa pastegiarli tutto un giorno a pranzo<br />

et a cena et non più a spese proprie di esso sposo, et non possa per qualsivoglia<br />

causa et sotto qualsivoglia pretesto et mezzanità d’altre persone presenti, magnativi<br />

di qualsivoglia sorte in quel giorno, né prima, né doppo, sotto pena di dieci<br />

scudi per ciascuna persona et ciascuna volta.<br />

Dichiarando espressamente esser vietato allo sposo in qualsivoglia modo et<br />

sotto qualsivoglia colore menare tanto in tempo di nozze come mentre terrà <strong>la</strong><br />

moglie sposata et maritata in casa del padre o fratello, né dopo, far redotti di<br />

compagni et menarli a magnare et bere, etiam sotto pretesto di visitare lo sposo<br />

o sposa, possa recevere da loro presente alcuno in qualsivoglia modo et di qualsivoglia<br />

cosa, sotto pena di scudi venticinque per ciascuno et ciascuna volta che<br />

si contrafacesse, salvo che, menando fuori di nozze un compagno o doi senza<br />

presente alcuno, non si intenda esser contravenuto al capitolo, nemmeno chi<br />

come amico senza portar presente fosse chiamato ad aiutare al<strong>la</strong> provisione delle<br />

nozze.<br />

6. De quelli che possono andare con lo sposo il sabato a sera.<br />

Non sia lecito allo sposo menare il sabato a sera et giorno precedente al dì<br />

che menarà <strong>la</strong> sposa a casa, invitare o menare a casa del<strong>la</strong> sposa se non li<br />

parenti affini et cognonti a lui in secondo grado, da computarsi secondo <strong>la</strong> ragion<br />

canonica, né possano li parenti del<strong>la</strong> sposa andare con numero di persone a<br />

levar lo sposo di casa per condurlo a casa di essa sposa, ma basti solo fargli<br />

sapere l’hora per un partico<strong>la</strong>re, et altri parenti fuori del secondo grado quel<strong>la</strong><br />

sera non debiano andarci, né meno compagni, etiam sotto pretesto di veder<br />

bal<strong>la</strong>re o sotto altra scusa, etiam che non portino presenti, essendo esclusi li<br />

parenti come di sopra.<br />

Et in ogni modo, in tutto et per tutto, se intenda anco prohibito, <strong>la</strong> sera<br />

che serrà andata a marito <strong>la</strong> mattina <strong>la</strong> sposa, etiam al padre, fratelli, madre,<br />

sorelle et altri attinenti andare a casa dello sposo sotto pretesto di visita o di<br />

altro, sotto pena di scudi dieci per ciascheduno et in ciascuno di detti casi.


Norcia<br />

625<br />

Nè meno possano lo sposo, parenti et altre persone, il giorno che serrà<br />

menata a marito <strong>la</strong> sposa, doppo a magnare, andare a casa del<strong>la</strong> sposa sotto<br />

qualsivoglia pretesto, eccetto al marito, volendoci andare con un parente o dui<br />

et non più, senza altra adunanza di gente, sotto pena di scudi dieci per ciascuna<br />

persona et ciascuna volta.<br />

7. Delle co<strong>la</strong>tioni.<br />

Non si possa, <strong>la</strong> sera che si cigne <strong>la</strong> sposa, né in altri tempi, dare co<strong>la</strong>tione<br />

più di una volta et so<strong>la</strong>mente doi sorte di confetti, senza però confectione di<br />

mele, di zuccaro et di pinnocchiate, che si prohibiscono in ogni modo, et non se<br />

diano dal<strong>la</strong> sposa o da altri in fazzoletti o altro gluppo di dette co<strong>la</strong>tioni, bastando<br />

solo quello che si pigliano da loro.<br />

Et il medesimo si osservi in casa delli signori consoli novelli, nel<strong>la</strong> prima<br />

volta che seranno estratti del magistrato, sotto pena di cinque scudi per ciascuna<br />

persona et ciescuna volta.<br />

8. Del presentare lo sposo.<br />

Non si possa dare allo sposo fazzoletti, tovaglioli o altre cose da alcuno o<br />

alcuna da canto del<strong>la</strong> sposa in quel<strong>la</strong> sera che si cinge, né in altro tempo prima<br />

né doppo, eccetto dal<strong>la</strong> sposa et suoi parenti sino in secondo grado, né esso<br />

sposo possa donare alli parenti del<strong>la</strong> sposa in detta sera, né in altro tempo<br />

prima o doppo, eccetto da essa sposa o suoi parenti sino in detto grado, da<br />

computarsi come di sopra, se non un paro di pianelli o pedali.<br />

Né meno <strong>la</strong> sposa overo altri di casa sua, in qualsivoglia tempo o modo,<br />

possa representare né in grossa né in picco<strong>la</strong> cosa le donne parenti et attinenti<br />

allo sposo in qualsivoglia grado, etiam che sia socera, cognata et etiam minori di<br />

sei anni, né portarlo o darlo doppo che serrà andata a marito, come da molti<br />

anni in qua si è ma<strong>la</strong>mente costumato, nel che si usi ogni estremo rigore sotto<br />

pena di scudi 25 per ciascuna persona et ciascuna volta.<br />

9. Del convito dello sposo.<br />

Al convito che farrà il padre o altri attinenti del<strong>la</strong> sposa, doppo che serrà<br />

andata a marito, non li possa menare lo sposo, eccetto li suoi parenti et affini<br />

sino in secondo grado come di sopra, et quello che farrà il convito possa menarci<br />

dal canto suo similmente li cognonti in detto grado, et volendo ci possa anco<br />

menare compari et forastieri, se così ad esso convitante parerà.<br />

Et sia espressamente prohibito l’abuso sino qui molte volte fatto che li<br />

parenti del convitante vadano a pigliare in piazza o altrove li convitati, né tam<br />

puoco possano ricondurli in piazza con comitiva doppo il convito o festa, sotto<br />

pena in ciaschedun caso, per ciascuna persona et ciascuna volta di scudi<br />

dieci.<br />

10. Delle donne che accompagnano <strong>la</strong> sposa a messa o <strong>la</strong> menano a marito.<br />

Alle donne che andaranno ad accompagnare al<strong>la</strong> messa <strong>la</strong> prima volta che<br />

uscirà fuori, ovvero andata a marito, <strong>la</strong> sposa, sia non solo prohibito espressamente<br />

il ritenerle in casa a magnare in modo alcuno ma né manco se gli dia et<br />

offerisca co<strong>la</strong>tione di sorte alcuna, anzi, quando seranno arrivate a casa, siano


626 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

licentiate dal<strong>la</strong> sposa et non debiano entrare in casa sua sotto qualsivoglia quesito<br />

colore, tanto quelle da canto del sposo come quelle da canto del<strong>la</strong> sposa,<br />

et a quelle da canto del marito gli sia lecito entrare in casa il dì che <strong>la</strong> menano<br />

a marito, senza farci co<strong>la</strong>tione sotto pena di dieci scudi per ciascuno et<br />

ciascuna volta.<br />

11. Del<strong>la</strong> co<strong>la</strong>tione che si può dare nel tempo che publica <strong>la</strong> sposa et alle<br />

figliate.<br />

Si ordina che, quando si publica di novo alcuna sposa, overo figliata qualche<br />

donna, a quelle che andranno a visitar <strong>la</strong> sposa o figliata si possa dare per<br />

co<strong>la</strong>tione solo una sorte di confetti anasi o minuti, senza altre confectioni dove<br />

entri zuccaro o mele, quali siano in tutto prohibite, né si possa dare in fazzoletti<br />

o carte pugni et gluppi di confetti o altro.<br />

Et alle figliate non possano portare polli, ove et simili cose, eccetto li attenenti<br />

di detta figliata sino in secondo grado da computarsi come di sopra.<br />

Et che li compari che vorranno presentare <strong>la</strong> comare nel far del battesimo, o<br />

in altro tempo, non possa presentar cosa che passi uno scudo et questo una so<strong>la</strong><br />

volta al battesimo o a casa, et non lo possa fare se non una volta so<strong>la</strong>, sotto<br />

pena di scudi dieci per ciascuno et ciascuna volta.<br />

12. De’ conviti mentre <strong>la</strong> sposa sta iurata.<br />

Mentre <strong>la</strong> sposa sta giurata et marrata in casa et prima che vada a marito,<br />

non si possa far pasti né conviti né dall’uno né dall’altro canto, eccetto alli<br />

habitanti con esso ad un medesimo fuoco et famiglia, et alli fratelli, zii et nepoti<br />

carnali etiam che fossero divisi dallo sposo et alli affini in primo grado sotto<br />

pena tanto alli invitanti come all’invitati che contrafaranno de dieci scudi per<br />

ciascuno et ciascuna volta.<br />

Et nel<strong>la</strong> medesima pena di più caschino presentando come di sopra nel capitolo.<br />

Et sotto le medesime pene incorrano quelli che il giorno o altro dopoi<br />

che serrà andata a marito andaranno sotto pretesto di quello se diceva il cuoio,<br />

ovvero sotto qualsivoglia, con finta causa et occasione.<br />

13. Delle gioie da non mostrarsi.<br />

Li ornamenti et giocali seu gioie che <strong>la</strong> sposa porta per suo uso et ornamento<br />

a casa del marito non si debbiano come è stato solito mostrare, né il dì<br />

seguente né dopoi, né convocare per questo o sotto altro pretesto parenti o<br />

vicine, né ricevere mancie in danari, né in altre cose in modo alcuno in casa del<br />

marito, del padre, né altrove.<br />

14. Dell’infantazzone.<br />

Si prohibiscono raccami d’ogni sorte et sopra qualsivoglia sorte di te<strong>la</strong> o<br />

drappo o panno et che non si possano portare se non <strong>la</strong> sera dopoi il sono<br />

dell’Avemaria, prohibendo espressamente che li polli a coppia non si portino,<br />

se non dal<strong>la</strong> madre, sorelle, matregne, zie carnali sino in secondo grado come<br />

di sopra, sotto pena de dieci scudi per ciascuno et ciascuna persona che controfarrà.


Norcia<br />

627<br />

15. Delle mance et presenti del<strong>la</strong> Natale.<br />

Non sia lecito portare o mandare presenti ad alcuna persona di qualsivoglia<br />

sorte, eccetto alli illustri signori superiori prefetto, capitano et altri forastieri sa<strong>la</strong>riati,<br />

persone religiose et luoghi pii; possa bene lo sposo portare al<strong>la</strong> sposa una<br />

scatto<strong>la</strong> di confetti, overo una cartata di libbre quattro, assieme con <strong>la</strong> mancia,<br />

et alli figlioli o figliole che stessero in una casa gli sia lecido darli per mancia un<br />

paolo o doi et non più.<br />

Et se alcuna donna si figliarà, non si possa dare al<strong>la</strong> creatura nata <strong>la</strong> mancia<br />

se non dal padre, madre, fratelli, zii carnali, cognati carnali, religiosi et compari,<br />

purché sia di cosa onesta et ragionevole, sotto pena di dieci scudi per ciascuno<br />

et ciascuna volta che si contrafarrà.<br />

16. Di quelli che sonno assenti et corrano a casa et altre rechieste.<br />

Non sia lecito in modo alcuno andare a visitare con pretesto di sorte alcuna<br />

quelli che tornano di fuori, etiam che fossero convalescenti, né che se gli fosse<br />

morto qualche parente, né per altre simili occasioni, eccetto all’infermi durante<br />

l’infermità, sotto pena di scudi dieci per ciascuna persona et ciascuna volta.<br />

17. Delle doti.<br />

Vedendosi che da molti anni in qua <strong>la</strong> terra di Norcia è mancata di molte<br />

nobili et ricche famiglie et che hoggi si ha duro passare nel vivere per carestia<br />

delle cose ogni persona etiam comoda, che giornalmente le doti che si danno<br />

alle figliole, sorelle et nepoti crescano de numero molto grandemente, et che<br />

questo però ha bisogno di gran riforma, tanto più che il plebeo alle volte supera<br />

il nobile et così cagionano <strong>la</strong> ruvina delle case et non si odano se non lite,<br />

questioni et differenze per tal conto, però è parso molto utile et a proposito<br />

statuire et ordinare che, dal dì del<strong>la</strong> publicazione delli presenti capitoli, le doti<br />

che si daranno, etiam a dottori et a qualsivoglia altra persona privilegiata, non<br />

passi il numero di mille fiorini di moneta norcina, distribuendo li pagamenti<br />

come meglio le parte seranno d’accordo, et sopra ciò bisognando, se debbia<br />

spedire ogni conformità necessaria dall’illustrissimi signori superiori, sotto pena a<br />

chi contrafarrà di scudi cinquecento, et del<strong>la</strong> perdita di quel sopra più che si<br />

desse o pigliasse de mille fiorini. Ma in questo non se intenda compresa una<br />

donna che serrà unica figlio<strong>la</strong> al padre, overo haverà patrimonio in qualsivoglia<br />

modo, in qual caso possa dotarsi come si vole.<br />

Nel<strong>la</strong> qual pena di scudi cinquecento incorrano tanto quelli che daranno <strong>la</strong><br />

dote, quanto quelli che <strong>la</strong> riceveranno più di mille fiorini come di sopra, quanto<br />

anco tutti quelli che accedessero, promettessero, overo usassero contro <strong>la</strong> forza<br />

delli detti ordini, et tanto mezzani quanto anco altra persona che trattasse, consigliasse<br />

et consentisse, et anco li notari che se ne rogassero, et li testimonii che<br />

ci fossero presenti di qualsivoglia auctorità, dignità et preminenza incorrano nel<strong>la</strong><br />

detta pena, del<strong>la</strong> quale non se gli possa far grazia alcuna, ma in ciò si debbia<br />

procedere con ogni rigore.<br />

18. Delle vesti che lo sposo dà al<strong>la</strong> sposa.<br />

Che per l’avvenire lo sposo non debia dare o portare al<strong>la</strong> sposa che per


628 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

l’avvenire doverà farsi fondi d’oro o di argento nè raccami sopra drappo di sorte<br />

alcuna et quelli che lo hanno non le possano rivendere in Norcia ma consumarle<br />

loro o mandarle fuori del territorio sotto pena di scudi cinquanta per ciascuna<br />

volta et ciascuna persona. Et, acciò li homini si habbiano da astenere et non<br />

contravenire alli presenti capitoli, si ordina che se il padre, fratelli o altri dessero<br />

alle figliole, sorelle et nepoti o a qualsivoglia altra persona maggior numero di<br />

doti, vesti, giogie et infantazzoni di quello si contiene nelli presenti capitoli e se<br />

dopoi verrà il caso che le doti, vesti et altre cose debiano restituirsi per <strong>la</strong><br />

separazione del matrimonio o altro caso, all’hora dette doti, vesti, giogie et infantazzoni<br />

quali fossero dati oltre al numero che si contiene nelli presenti capitoli,<br />

etiam sotto pretesto di donatione fatta da qualsivoglia persona, per qualsivoglia<br />

causa et qualsivoglia modo, etiam da persona privilegiata, non si possano<br />

repetere, ma siano et essere debiano in tutto et per tutto del marito et suoi<br />

heredi et successori senza alcuna eccettione et replica.<br />

19. Item che in tutti casi che occoreranno per conservatione delli presenti<br />

capitoli si possa procedere in caso di contraventione per via d’inquisitione, quere<strong>la</strong>,<br />

denuncia o accusa et credasi in ogni caso all’accusatore con un testimonio<br />

degno di fede quale si debia tenere segreto, et per detti casi et capitoli et ciascheduno<br />

d’essi vi possa provvedere ogni ufficiale et partico<strong>la</strong>rmente li officiali<br />

del danno dato et extraordinario li quali guadagnino <strong>la</strong> quarta parte del<strong>la</strong> pena<br />

che pagaranno quelli contro li quali faranno l’inventioni. Et acciò questi santi<br />

ordini et leggi si habbiano da osservare invio<strong>la</strong>bilmente, da hora si prohibisce a<br />

tutti et singoli dottori, procuratori, notarii, et altre persone del<strong>la</strong> terra di Norcia<br />

et suo contado che non possano in modo alcuno et sotto qualsivoglia quesito<br />

colore intervenire al<strong>la</strong> difesa di alcuno contrafaciente sotto pena di scudi cento<br />

per ciascheduna persona et ciascheduna volta.<br />

Et in tutti li casi sopradetti, il padre sia tenuto per li figlioli et il marito per<br />

<strong>la</strong> moglie. Dechiarando che in tutti li casi si debbia procedere con ogni rigore et<br />

senza riservo di persona alcuna et che in ogni caso tutte le pene sopradette<br />

siano et se intendano, in caso di contraventione, esser applicate siccome ex nunc<br />

si applicano per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> camera del<strong>la</strong> magnifica comunità di Norcia, per un<br />

quarto all’accusatore et l’altro quarto [...]. Il tutto sia et se intenda esser fatto<br />

principalmente a <strong>la</strong>ude et gloria di sua divina Maestà, honore et augumento<br />

del<strong>la</strong> magnifica comunità di Norcia et anco utile, commodo, quiete et pace di<br />

tutto il populo di essa Terra.


SPOLETO<br />

a cura di Luigi Rambotti


INTRODUZIONE<br />

La nascita del comune di Spoleto, al pari di quanto avviene per molte<br />

città dell’Italia centro-settentrionale, costituisce ancora oggi un interessante<br />

oggetto di ricerca. Nonostante infatti <strong>la</strong> città vanti una tradizione storiografica<br />

di grande rilievo 1 , non sono state ancora definitivamente chiarite<br />

le modalità e i tempi che condussero all’autonomia comunale. In<br />

verità tutti gli autori, indistintamente, evitano di addentrarsi negli aspetti<br />

giuridico-istituzionali più risalenti del<strong>la</strong> storia cittadina, anche perché scoraggiati<br />

dal<strong>la</strong> assenza o quanto meno dal<strong>la</strong> scarsità di fonti documentarie<br />

coeve. Il Sansi azzarda l’ipotesi che già agli albori del secolo XI Spoleto<br />

si fosse già eretta a comune e cita a suffragio non meglio identificate<br />

cronache cittadine, che riferivano, a suo dire, come nel 1077 i guelfi<br />

spoletini già si contrapponessero alle città ghibelline di Todi, Amelia e<br />

Foligno 2 . Più verosimilmente lo stesso autore attribuisce al<strong>la</strong> prima metà<br />

1 A parte le opere manoscritte risalenti ai <strong>secoli</strong> XV e XVI come i Frammenti degli<br />

annali di Spoleto di P. ZAMPOLINI o il Commentarium quattrocentesco di T. MARTANI, o <strong>la</strong><br />

più famosa opera di S. MINERVIO, De rebus gestis atque antiquis monumentis Spoleti libri<br />

duo, si può dire che tutta <strong>la</strong> storiografia spoletina poggi sul<strong>la</strong> davvero notevole produzione<br />

del suo più importante storico ovvero Achille Sansi cui si devono: Saggio di documenti<br />

storici tratti dall’Archivio del Comune di Spoleto, Foligno 1869; Degli edifici e dei frammenti<br />

storici delle antiche età di Spoleto, Foligno 1869; I Duchi di Spoleto, Foligno 1870; Documenti<br />

storici inediti in sussidio allo studio delle memorie umbre, Foligno 1879; Storia del Comune<br />

di Spoleto dal sec. XII al XVII seguita da alcune memorie dei tempi posteriori, voll. 2,<br />

Foligno 1879 e 1884; Documenti storici inediti, Foligno 1879; Memorie aggiunte al<strong>la</strong> storia<br />

del Comune di Spoleto, Foligno 1886. Non vanno dimenticati però storiografi un po’ compi<strong>la</strong>tivi<br />

ma importanti come G. F. LEONCILLI, Historia spoletina per episcoporum seriem digesta,<br />

in pluribus correcta et locupletata a Seraphino de Seraphinis, 1656, ms. 149 presso <strong>la</strong> Biblioteca<br />

Comunale di Spoleto; e B. CAMPELLO, Delle historie di Spoleti, 1672, ms. conservato<br />

nell’Archivio Campello depositato presso <strong>la</strong> Sezione di Archivio di Stato di Spoleto.<br />

2 A. SANSI, Storia del comune di Spoleto ... cit., p. 9.


632 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del secolo XII l’esistenza certa del comune ed è sicuramente nell’agosto<br />

del 1155 che proprio il comune spoletino quale ente pubblico territoriale<br />

fronteggia le truppe imperiali di Federico Barbarossa, con disastrose conseguenze<br />

ovvero <strong>la</strong> tremenda devastazione del<strong>la</strong> città ricordata come excidium<br />

Spoleti: viene distrutta <strong>la</strong> città dalle cento torri come l’aveva descritta<br />

lo stesso imperatore, ricca e popolosa, come ricorda una epigrafe<br />

coeva rinvenuta dal Minervio nei pressi di Ponte Bari.<br />

Nonostante questa battuta d’arresto, al<strong>la</strong> fine del Duecento il controllo<br />

politico del comune si estende ormai su tutta <strong>la</strong> media Valnerina<br />

e valli attigue, sul<strong>la</strong> porzione sud del<strong>la</strong> valle Umbra e su parte delle<br />

Terre Arnolfe. A compimento del<strong>la</strong> ricostituita autorità, nel 1296 viene<br />

varato un nuovo statuto che accentua il carattere popo<strong>la</strong>re del regimen<br />

comunale con l’introduzione di significative disposizioni antimagnatizie,<br />

forse non completamente estranee neppure al<strong>la</strong> redazione precedente<br />

non conservata 3 .<br />

Ancora a quell’altezza cronologica Spoleto è compresa all’interno dell’omonimo<br />

ducato di origine longobarda che ben poco conservava del<br />

prestigio e dell’importanza dei <strong>secoli</strong> precedenti, ma che tuttavia era ancora<br />

identificabile con un vasto territorio comprendente l’attuale Umbria<br />

e parte delle Marche 4 , era ancora governato da un rettore di nomina<br />

pontificia, in genere un cardinale, il quale raramente risiedeva a Spoleto<br />

o nelle altre città ducali, demandando quasi sempre ad un vicario <strong>la</strong><br />

gestione degli affari correnti. Durante il periodo avignonese del<strong>la</strong> residenza<br />

papale, Perugia approfittando del<strong>la</strong> comprensibile debolezza del governo<br />

rettorale nel ducato, giunge a sottomettere <strong>la</strong> città di Spoleto che di<br />

fatto controllerà fino al<strong>la</strong> fine del XIV secolo.<br />

Nel 1347 si procede ad una revisione dello statuto che però l’anno<br />

successivo deve essere immediatamente aggiornato a seguito delle profonde<br />

modificazioni verificatesi soprattutto a livello demografico a causa del<strong>la</strong><br />

peste del 1348 che dimezzò letteralmente <strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione.<br />

Con <strong>la</strong> elezione di Bonifacio IX Tomacelli e negli anni del suo pontificato<br />

(1389-1404), <strong>la</strong> città vive un periodo partico<strong>la</strong>rmente travagliato,<br />

caratterizzato dal dominio dei parenti del papa che determinerà lotte intestine,<br />

episodi di distruzione e perfino un certo ribellismo nei confronti<br />

del<strong>la</strong> città da parte di alcuni castelli fino ad allora soggetti.<br />

3 Cfr. SASS, ASCS, Statuti 1.<br />

4 Sul<strong>la</strong> storia del Ducato di Spoleto si veda: Il Ducato di Spoleto. Atti del 9° congresso<br />

internazionale di studi sull’alto medioevo (Spoleto 27 settembre – 2 ottobre 1982),<br />

Spoleto 1983.


Spoleto<br />

633<br />

Da Eugenio IV in poi, dunque dal<strong>la</strong> metà del Quattrocento, si realizza<br />

una sorta di alleanza tra il rappresentante papale, che ora è il governatore,<br />

e <strong>la</strong> città con le sue istituzioni; cessa tra l’altro <strong>la</strong> carica di rettore<br />

del ducato e questo, da un punto di vista territoriale, finisce oramai<br />

per identificarsi totalmente con il districtus del comune.<br />

Il resto del secolo, pur conoscendo le abituali controversie con le<br />

città limitrofe, rappresenta per Spoleto un periodo di grandi trasformazioni.<br />

Sull’esempio di quanto era avvenuto per <strong>la</strong> rocca costruita dall’Albornoz<br />

negli anni del<strong>la</strong> sua legazione (1356-57), vengono realizzate importanti<br />

opere pubbliche cui si affianca un’intensa attività edilizia delle<br />

grandi famiglie cittadine e dei numerosissimi ordini religiosi. La presenza<br />

di eminenti personaggi favorisce <strong>la</strong> committenza per <strong>la</strong> realizzazione di<br />

importanti opere d’arte, mentre molti intellettuali spoletini animano corti<br />

signorili in città umbre e italiane.<br />

Il XVI secolo vede accentuarsi il ruolo esercitato dal governatore e<br />

dal legato o da un suo luogotenente, a scapito delle magistrature cittadine<br />

che perdono via via competenze e funzioni. Già agli inizi del Cinquecento<br />

il podestà, per eccellenza giudice del comune, aveva ceduto al<strong>la</strong><br />

curia del governatore l’esercizio del<strong>la</strong> giurisdizione criminale mentre in<br />

quel<strong>la</strong> civile il vicario vescovile si imponeva come magistrato di maggior<br />

prestigio nel<strong>la</strong> cognizione delle cause. Contestualmente anche <strong>la</strong> composizione<br />

sociale e l’assetto politico del comune si avviano verso una profonda<br />

trasformazione che culminerà nei primi anni del Seicento con l’esclusione<br />

dagli organismi di governo del ceto popo<strong>la</strong>re sostituito, quasi completamente,<br />

dal<strong>la</strong> nobiltà.<br />

L’indagine <strong>suntuaria</strong> si è basata prima di tutto sullo spoglio delle<br />

fonti statutarie partendo dallo statuto in <strong>la</strong>tino del 1296 edito nel 1962 5 ,<br />

continuando con lo statuto in volgare del 1347, anch’esso pubblicato 6 ,<br />

riprodotto parzialmente in una copia cinquecentesca e più tardi dato alle<br />

stampe dal Bini 7 . Come per altre realtà umbre è stato fatto lo spoglio<br />

del<strong>la</strong> serie Consigli e Riformanze che copre per Spoleto un arco cronologico<br />

dal 1352 al 1799 per un totale di 344 registri. La serie degli Editti<br />

e bandi (dal 1507 al 1832) ha dato numerosi e interessanti riscontri per<br />

tutto il XVI secolo. Oltre ai brevi pontifici ricavati dal Diplomatico comunale,<br />

partico<strong>la</strong>rmente interessante si è rive<strong>la</strong>ta <strong>la</strong> serie Miscel<strong>la</strong>nea. La<br />

5 Statuti di Spoleto del 1296 a cura di G. ANTONELLI, Firenze 1962.<br />

6 Statuto di Spoleto del 1347 a cura di M. MORIANI ANTONELLI, Spoleto 1996.<br />

7 Iura municipalia, statuta et decreta generalis consilii civitatis Spoleti, 1542, Spoleti<br />

per Lucam Bini Mantuanum in aedibus Heredum Zucharelli Marcelli Spoletini, 1543.


634 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

busta numero 2, contiene numerosi provvedimenti suntuari ed è stata<br />

per l’occasione interamente spogliata e “ricondizionata”.<br />

La più antica attestazione dell’esistenza di una normativa <strong>suntuaria</strong> è<br />

contenuta nel già ricordato statuto del 1296 che, pervenuto in forma<br />

frammentaria, non conserva altro che il titolo del<strong>la</strong> rubrica XLIIII del IV<br />

quaternum. La stessa norma, contenuta per esteso nel successivo statuto<br />

del 1347, anche se con lievi modifiche nel titolo è qui accompagnata da<br />

altre disposizioni, comprese tra le rubriche 77 e 82 del II Libro dei<br />

Malefici. Si può notare come <strong>la</strong> stessa rubrica che nello statuto del 1296<br />

è contenuta nel libro degli extraordinaria, in quello trecentesco è collocata<br />

all’interno del criminale. La mancanza o meglio <strong>la</strong> scarsità di documentazione<br />

coeva non ci consente di spiegare questa diversa collocazione<br />

né perché il comune proceda al<strong>la</strong> estensione ad altre fattispecie delle<br />

disposizioni suntuarie. L’attuale stato delle conoscenze re<strong>la</strong>tive al<strong>la</strong> storia<br />

cittadina non permette di collegare queste riforme a partico<strong>la</strong>ri eventi o<br />

modificazioni di tipo politico-sociale, ma di sicuro c’è da sottolineare <strong>la</strong><br />

necessità da parte del comune di intervenire sul<strong>la</strong> materia.<br />

In seguito, una data e una coincidenza importante in proposito sembrano<br />

essere <strong>la</strong> presenza e <strong>la</strong> predicazione nel<strong>la</strong> Quaresima del 1451 tenuta<br />

in cattedrale da Cherubino da Spoleto, del quale i coevi ammiravano<br />

sia l’oratoria che <strong>la</strong> grande dottrina teologica, tanto che il Minervio<br />

così ne par<strong>la</strong>: Cherubinus Capiferrus Spolitinus, divi Francisci religionis secutus<br />

est et sacri interpres summus fuit nullusque erat tam ferus populus<br />

qui eius concione ad religionem non molliretur. Extant huius opera et sermones<br />

theologales perplures 8 . Nel consiglio <strong>generale</strong> del 28 marzo viene<br />

posto all’ordine del giorno <strong>la</strong> discussione sull’intenzione di fra’ Cherubino<br />

di proporre alcune riforme ad <strong>la</strong>udem onnipotentis Dei et honorem rei<br />

publice Spoletane; quelle riforme saranno approvate e rese pubbliche il<br />

successivo 13 aprile 9 . Non si tratta per <strong>la</strong> verità di sole disposizioni suntuarie,<br />

ma dei 19 articoli di cui si compone il documento, e che si occupano<br />

dei più svariati argomenti, quattro rego<strong>la</strong>no esplicitamente il vestire<br />

delle donne e i funerali mentre non si fa menzione delle doti, delle<br />

co<strong>la</strong>zioni e dei doni in occasione di feste nuziali.<br />

8 A. SANSI, Documenti storici inediti, cit. p. 89. Le fonti ci dicono che nello stesso<br />

periodo si sarebbe dovuto tenere a Spoleto il capitolo <strong>generale</strong> dei frati dell’Osservanza,<br />

per garantire <strong>la</strong> buona riuscita del quale il comune designa quattro cittadini che si occupino<br />

del<strong>la</strong> cosa e stabilisce un contributo straordinario di 25 fiorini (SASS, ASCS, Consigli<br />

e riformanze 39, c. 200v).<br />

9 Ibid., c. 202r.


Spoleto<br />

635<br />

Non si può affermare con certezza se esista o no un collegamento tra<br />

queste riforme suntuarie e <strong>la</strong> presenza nel<strong>la</strong> rocca spoletina di personaggi<br />

in verità poco inclini al<strong>la</strong> moderazione nel<strong>la</strong> pompa. Si pensi a papa<br />

Nicolò V, che per sfuggire al<strong>la</strong> peste che imperversava a Roma dimorò<br />

per qualche tempo a Spoleto portando con sé <strong>la</strong> curia, luogo certamente<br />

di lussi, e <strong>la</strong> madre, donna Andreo<strong>la</strong>, che morirà proprio a Spoleto. Ma<br />

non è senza significato che qualche anno dopo, nel 1459, in occasione<br />

del<strong>la</strong> visita di un altro papa, Pio II, il governatore autorizzerà una deroga<br />

concedendo alle donne spoletine <strong>la</strong> facoltà di portare dicto tempore<br />

omnia hornamenta que voluerint 10 . Ciò rientra, come noto, in una pratica<br />

generalizzata di eccezioni in corrispondenza di occasioni di una certa importanza<br />

in cui le città, e Spoleto tra esse, dovevano apparire al meglio<br />

agli eventuali illustri visitatori. Ma <strong>la</strong> deroga ci fa capire che tutto sommato<br />

le riforme cherubiniane venivano abbastanza rispettate.<br />

C’è però un’altra fonte che fornisce un indizio indiretto ma significativo<br />

di una esigenza, che il comune sentiva sempre più pressante, quel<strong>la</strong><br />

cioè di porre freni nel dotare le figlie sia per il matrimonio che per <strong>la</strong><br />

monacazione; l’indizio viene dal<strong>la</strong> definizione del<strong>la</strong> percentuale di imposta<br />

che competeva al<strong>la</strong> gabel<strong>la</strong> per <strong>la</strong> stipu<strong>la</strong> dei contratti di dote 11 . Tra l’altro<br />

un’indagine condotta sui contratti dotali nei protocolli dell’archivio notarile<br />

dei primi anni del Quattrocento ha evidenziato come non compaiano, in<br />

epoca precedente i provvedimenti sull’argomento, né vi si notano differenze<br />

circa l’importo tra le doti costituite in città e quelle nel contado; anzi<br />

in qualche caso addirittura si fa esplicito riferimento al<strong>la</strong> consuetudine seguita<br />

nel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> dove viene rogato l’atto.<br />

Com’era già avvenuto, nel 1467 un altro predicatore quaresimale,<br />

Domenico Travisini agostiniano, suggerisce altre leggi per rego<strong>la</strong>mentare<br />

soprattutto il vestire delle donne 12 , che diventa adesso, diversamente da<br />

quanto era avvenuto al tempo di fra Cherubino, il tema principale rispetto<br />

al quale gli altri, come il gioco d’azzardo, perdono di presa.<br />

Fino al 1530 il comune interviene a più riprese ancora sull’argomento<br />

ma sembrano essere provvedimenti occasionali privi di una autentica programmazione<br />

e che proprio per questo denotano una frequente scarsa<br />

applicazione delle disposizioni suntuarie e delle varie riforme adottate. Il<br />

6 febbraio di quell’anno viene appositamente convocata l’arenga <strong>generale</strong><br />

10 SASS, ASCS, Giudiziario, Malefici 58, c. 282r.<br />

11 SASS, ASCS, Statuto delle gabelle, cc. 27v-28r.<br />

12 SASS, ASCS, Giudiziario, Malefici 73, cc. 633v-635v.


636 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del<strong>la</strong> città per deliberare intorno ai vestiti delle donne e circa le doti, in<br />

considerazione del fatto che nel<strong>la</strong> città di Spoleto due sono le cose dannosissime<br />

e cioè l’eccesso effrenati luxus muliebrium vestimentorum, qui<br />

reginis prope modum imputaretur, atque inordinate dotium quantitatis quae<br />

magnatibus potius congruant quam privatis 13 . La presentazione delle nuove<br />

disposizioni viene preceduta da un solenne discorso, tutto farcito di riferimenti<br />

c<strong>la</strong>ssici, tenuto dall’allora cancelliere Valerio Vigili il quale nel<br />

1540 diventerà vescovo del<strong>la</strong> città dopo esserlo stato per un anno a Foligno<br />

14 . Il 16 febbraio Valerio viene inviato al papa, che si trova a Bologna<br />

per l’incoronazione di Carlo V, per sottoporre il testo delle nuove<br />

leggi e ottenerne <strong>la</strong> necessaria approvazione. Il 10 marzo il papa emana<br />

il breve di conferma che con molta probabilità il cancelliere stesso riporta<br />

a Spoleto il 19 marzo.<br />

Nei decenni successivi si susseguono una serie di interventi normativi<br />

da parte del comune con l’intento di mettere un freno a quel<strong>la</strong> che<br />

sembrava una sistematica elusione delle disposizioni in vigore; anche se<br />

in qualche caso si deve prendere atto che l’inf<strong>la</strong>zione costrinse ad aggiornare<br />

le somme per le doti e quindi se ne suggerì l’aumento. Tuttavia <strong>la</strong><br />

scarsa osservanza delle leggi doveva essere una costante se nel 1570 il<br />

comune, dopo mesi di ampie discussioni, riuscì a compi<strong>la</strong>re un artico<strong>la</strong>to<br />

di disposizioni al quale verrà dato, forse un po’ pomposamente il nome<br />

di Prammatica. Dapprima si procedette al<strong>la</strong> elezione di un Numero o<br />

consiglio speciale per compi<strong>la</strong>re le nuove leggi, quindi queste vennero<br />

portate in discussione nell’arenga <strong>generale</strong>. Così nel novembre furono trasmesse<br />

al papa per l’approvazione e nel dicembre successivo bandite per<br />

tutto il territorio del comune e del distretto. Le nuove disposizioni risultano<br />

molto più partico<strong>la</strong>reggiate delle precedenti, tanto nello stabilire le<br />

fogge degli abiti come nel rego<strong>la</strong>re i vari tipi di tessuto consentiti. La<br />

stessa cosa accade per le doti oppure per le co<strong>la</strong>zioni in occasione delle<br />

cerimonie nuziali. Il varo di questo corpo di disposizioni fu talmente<br />

importante che qualche anno dopo, nel 1583, furono date alle stampe 15 ,<br />

anche se con scarsi risultati pratici, come per altro avveniva nel passato,<br />

e nonostante che si dichiarasse « contra li trasgressori e contravventori si<br />

13 SASS, ASCS, Consiglie e riformanze, 104, cc. 64r-68v, 70v, 73r.<br />

14 Cfr. C. EUBEL, Hierarchia Cattolica medii et recentiori Aevi, III, Monasterii 1960,<br />

pp. 199 e 303.<br />

15 Consitutiones Civitatis Spoletanae super dotibus et nuptiarum luxu coercendis a Pio<br />

V et Gregorio XIII summis pontificibus comprobatae, Perusiae apud Petrum Iacobum Petrutium,<br />

1583.


Spoleto<br />

637<br />

procederà con ogni rigore», fino a prevedere <strong>la</strong> scomunica 16 . Per questo<br />

corpo di leggi si chiese nel 1576, <strong>la</strong> conferma da parte del successore di<br />

Pio V, cioè Gregorio XIII 17 . E dopo una serie di bandi che richiamavano<br />

al rispetto di questa legge, al<strong>la</strong> fine del secolo si avvertì <strong>la</strong> necessità<br />

di apportare alcune lievi modifiche. Queste vennero presentate al<strong>la</strong> speciale<br />

commissione del Numero delle doti dal noto giurista Solone Campello<br />

per poter essere poi presentate al pontefice per <strong>la</strong> necessaria approvazione<br />

18 . Alcune riguardavano le pene per i contravventori, altre <strong>la</strong> quantità<br />

massima di denaro per le doti, altre infine suggerivano l’eliminazione<br />

di alcune “superfluità”. Le modifiche vennero raccolte in un decreto recepito<br />

dal consiglio <strong>generale</strong> del 19 novembre, il quale si preoccupò di<br />

far redigere un testo da considerarsi definitivo e da presentare al papa.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: SASS, ASCS, Statuti, nn. 1-4, Statuto delle gabelle;<br />

∗ Riformanze: SASS, ASCS, Consigli e riformanze, nn. 32-227;<br />

∗ Bandi: SASS, ASCS, Editti e bandi, nn. 1-6;<br />

∗ Altre serie: SASS, ASCS, Giudiziario, Malefici, nn. 58, 73; Diplomatico, nn.<br />

604-726; Miscel<strong>la</strong>nea B, b. 2.<br />

Statuti del territorio: Acera, CAMPELLO SUL CLITUNNO, ARCHIVIO STORICO CO-<br />

MUNALE, Statuta sive leges municipales comunitatis civitatis et hominum castri<br />

Acere (<strong>la</strong>cunoso); Agliano, SASS, ASCS, Statuti, Magnificae universitatis castri<br />

Alliani statutorum volumen 1529-98, n. 13; Castagno<strong>la</strong>, SASS, ASCS, Statuti, n.<br />

8; Castel Ritaldi, Tre comuni rurali e i loro statuti: Colle del Marchese, Castel San<br />

Giovanni, Castel Ritaldi, a cura di G. GUERRINI, Perugia 1985 (Archivi dell’Umbria.<br />

Inventari e ricerche 8); Cerreto di Spoleto, CERRETO, ARCHIVIO STORICO<br />

COMUNALE, Statuto e capitoli, nn. 30, 35; Colle del Marchese, Tre comuni rurali<br />

...; Castel San Giovanni, Tre comuni rurali ...; Morcicchia e Moriano, SASS,<br />

ASCS, Statuti, Statuta, ordinamenta, provisiones et [leges] municipales communis<br />

et hominum castrorum Murcicule et Muriani, sec. XVI, n. 14; Sel<strong>la</strong>no, SASS,<br />

Archivio storico del comune di Sel<strong>la</strong>no, Statutum seu Breve comunis et populi<br />

castri Sel<strong>la</strong>ni, 1374 con riforme fino al 1555; Spina, SASS, ASCS, Statuti, Statutum<br />

comunis et hominum castri Spine, 1462 con riforme fino al 1507, n. 9; Terzo<br />

San Severo, SASS, ASCS, Statuti, Statutum comunis universitatis Terzerii Sancti<br />

Severi, 1444-45 con riforme fino al 1590, n. 7.<br />

16 SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B, b. 2.<br />

17 SASS, ASCS, Diplomatico, perg. 726.<br />

18 SASS, ASCS, Consigli e riformanze, 227, cc. 201v-202v.


638 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Paolo Bianchi (SASS,<br />

ASCS, Statuti 2 (parziale)-4; SASS, ASCS, Consigli e riformanze, nn. 56, 205;<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi, nn. 3, 6 (doc. n. 35); SASS, ASCS, Giudiziario,<br />

Malefici, n. 58; SASS, ASCS, Diplomatico, n. 706; SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B, b.<br />

2, (docc. nn. 21, 28), Biblioteca comunale di Spoleto, S.L. XVI C3, Maria Rosaria<br />

Benvenuti (SASS, ASCS, Statuti 2 (parziale) 3, 4; SASS, ASCS, Diplomatico,<br />

n. 712; SASS, ASCS, Consigli e riformanze, nn. 84, 85 (doc. 13), 164; SASS,<br />

ASCS, Editti e bandi, nn. 4, 6 (doc. n. 37), Maria Pao<strong>la</strong> Bianchi (SASS, ASCS,<br />

Statuti, n. 8 (statuto di Castagno<strong>la</strong>); SASS, ASCS, Consigli e riformanze, nn. 39,<br />

83, 104, 176; SASS, ASCS, Editti e bandi, nn. 1, 5 (doc. 33); SASS, ASCS,<br />

Diplomatico, nn. 604, 632; SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B, b. 2 fasc. 12 su Cerreto);<br />

Luana Gubbiotti (CERRETO, ARCHIVIO STORICO COMUNALE, Statuti e capitoli, nn.<br />

30, 35); Luigi Rambotti (SASS, ASCS, Statuti, 1 (repertorio) e Statuto delle gabelle;<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze, nn. 4, 32, 85 (doc. 12), 153, 227;<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi, nn. 5 (doc. n. 31), 6 (doc. n. 34); SASS, ASCS,<br />

Giudiziario, Malefici, n. 73; n. 726; SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B, b. 2 (docc. 20,<br />

26, 39-40).


Spoleto<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

639<br />

1. 1296<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuti, 1.<br />

Ed.: Statuti di Spoleto del 1296, a cura di G. ANTONELLI, Studi dell’Accademia<br />

Spoletina, Firenze 1962, p. 125.<br />

De pena mulierum portantium coronas et quedam alia (c. 35v)<br />

2. 1347<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuti, 2.<br />

Ed.: Statuto di Spoleto del 1347, a cura di M. MORIANI ANTONELLI, Spoleto 1996,<br />

pp. 136-139.<br />

De pena mulieris portantis coronam vel alias res prohibitas (Lib. II, Rub.<br />

77), cc. 74v-75r.<br />

De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis defunctorum. (Lib. II, Rub.<br />

78), cc. 75r-75v.<br />

De pena facientis addunantiam pro aliquo sacerdote debente dicere missam<br />

et pro muliere volente ingredi monasterium (Lib. II, Rub. 79),<br />

cc. 75v-76r.<br />

De pena euntis ad nuptias et facientis aliquam manciam alicui mulieri<br />

nupte vel disponsate (Lib. II, Rub. 80), c. 76r.<br />

De cereis et banderiis deferendis circa funus defuncti (Lib. II, Rub. 81),<br />

cc. 76r-76v.<br />

De pena facientis aliquod vestimentum alicui puero (Lib. II, Rub. 82),<br />

c. 76v.


640 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

3. [1347] (copia cinquecentesca parziale dei primi due libri)<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuti, n. 3.<br />

❑ De pena mulieris portantis coronam et alias res prohibitas (c. 49v).<br />

Vedi n. 2, 1347. Statuti, Rub. 77.<br />

4. 1442, febbraio 9<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1441-1442), n. 32.<br />

Bandimentum quod nullus debeat excedere statutum in funeribus mortuorum<br />

(c. 36v)<br />

5. 1451, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1449-1455), n. 39.<br />

Reformationes facte noviter ad instantiam et requisitionem venerabilis fratris<br />

Cherubini ordinis Predicatorum Minorum (cc. 205r-206v)<br />

6. 1459, gennaio 24<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Giudiziario, Malefici (1459), n. 58.<br />

Bando sul vestire delle donne in occasione del<strong>la</strong> visita del papa (c. 282r)<br />

7. 1461<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuto delle gabelle.<br />

Disposizioni sulle doti (cc. 27v-28r)<br />

8. 1467, marzo 24<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Giudiziario, Malefici (1466-1467), n. 73.<br />

Riforme re<strong>la</strong>tive al vestire delle donne (cc. 633v-635r)<br />

9. 1479, ottobre 16<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1477-1480), n. 56.<br />

Decretum contra mulieres Spoletanas deferentes pallia plicata (c. 241v)


Spoleto<br />

10. 1508, marzo 21<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1508), n. 83.<br />

Disposizioni contro il lusso e l’abbigliamento delle donne (cc. 87r, 88r)<br />

11. 1510, novembre 8<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1508-1510), n. 84.<br />

Elezione del Numero sui funerali e le vesti delle donne (c. 763rv)<br />

12. 1513, febbraio 11<br />

Supplica<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1511-1513), n. 85.<br />

Regu<strong>la</strong>tio facta de funeralibus (cc. 758r-759r)<br />

13. 1513, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1511-1513), n 85.<br />

Mulierum dotes et vestimenta regulentur (cc. 766r, 770v)<br />

641<br />

14. 1530, febbraio 6<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1529-1530), n. 104.<br />

Proposita de excessu muliebrium vestimentorum (cc. 64r-68v, 70v, 73r)<br />

15. 1530, marzo 10<br />

Breve<br />

SASS, ASCS, Diplomatico, n. 604.<br />

Breve di conferma delle disposizioni emanate dal comune di Spoleto sul<br />

vestire delle donne<br />

16. 1530, marzo 23<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1507-1530), b. 1.<br />

Per <strong>la</strong> moderazione delli vestimenti delle donne de dicta città e delle<br />

doti (n. 154)


642 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

17. 1542<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuti, 4.<br />

Ed.: Iura municipalia, statuta et decreta generalis consilii civitatis Spoleti, 1542,<br />

Spoleti per Lucam Bini Mantuanum in aedibus Heredum Zucharelli Marcelli<br />

Spoletini, 1543<br />

❑ De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis defunctorum (Lib. II,<br />

Cap. LXXVI, c. 37v). Vedi n. 2, 1347. Statuti, Rub. 78<br />

❑ De poena facientis adunantiam pro aliquo novo sacertode debente<br />

dicere missam et pro muliere volente ingredi monasterium (Lib. II,<br />

Cap. LXXVII, c. 37v). Vedi n. 2, 1347. Statuti, Rub. 79<br />

❑ De poena facientis manciam seu munus nuptae vel novae sponsae<br />

(Lib. II, Cap. LXXVIII, c. 37v). Vedi n. 2, 1347. Statuti, Rub. 80<br />

18. 1542, giugno 11<br />

Breve<br />

SASS, ASCS, Diplomatico, n. 632.<br />

Conferma pontificia di disposizioni sulle doti<br />

19. 1542, settembre 3<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1541-1550), b. 3.<br />

Banno sopra l’osservazione del<strong>la</strong> legge sopra le dote et elemosine, portamenti<br />

de donne et che non si possino mascarare (n. 30)<br />

20. 1550, ottobre 12 e 28<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Capitoli e ordini sul<strong>la</strong> tassa delle doti (fasc. 2)<br />

21. Metà Sec. XVI<br />

Minuta<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B, b. 2<br />

Minuta di capitoli re<strong>la</strong>tiva alle disposizioni sulle doti e sugli arredi (fasc. 2)


Spoleto<br />

643<br />

22. 1552, maggio 15<br />

Breve<br />

Biblioteca comunale G. Carducci di Spoleto, S.L. XVI C 3. (allegato allo statuto<br />

a stampa del 1542)<br />

Breve di conferma delle disposizioni sulle doti et arredi (pp. 152-153)<br />

23. 1553, aprile 8<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1551-1560), b. 4.<br />

Chiarimenti sull’osservanza dei nuovi capitoli sulle doti e sul vestire<br />

(n. 4)<br />

24. 1561, maggio 28<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1560-1561), n. 153.<br />

Capitoli sul lusso e le doti delle donne (cc. 408r-415v)<br />

25. 1566, ottobre 13<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1566), n 164.<br />

Procedura per <strong>la</strong> composizione del Numero sul<strong>la</strong> riforma delle doti (cc.<br />

66v-67r)<br />

26. 1567, giugno 20<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Sull’abuso degli eccessi (fasc. 1)<br />

27. 1570, novembre 9<br />

Breve<br />

SASS, ASCS, Diplomatico, n. 706; copia a stampa in SASS, ASCS, Archivio Sansi,<br />

b. 2, (fasc. 34), Constitutiones civitatis Spoletanae super dotibus et nuptiarum<br />

luxu coercendis a Pio V et Gregorio XIII summis pontificibus comprobatae,<br />

Perusiae apud Petrum Iacobum Petrutium, MDLXXXIII, cc. 2r-8r.<br />

Ordinamenti sul vestire e sugli ornamenti femminili


644 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

28. 1570, dicembre 9<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Sopra <strong>la</strong> reforma e moderazione delle doti e vestir delle donne et altre<br />

superfluità (fasc. 4)<br />

29. 1573, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1572-1573), n. 176.<br />

Rego<strong>la</strong>mentazione del<strong>la</strong> dote ed elemosine alle monache (cc. 94v-95v)<br />

30. 1573, maggio 26<br />

Breve<br />

SASS, ASCS, Diplomatico, n. 712; copia a stampa in SASS, ASCS, Archivio<br />

Sansi, b. 2, (fasc. 34). Constitutiones civitatis Spoletanae super dotibus et<br />

nuptiarum luxu coercendis a Pio V et Gregorio XIII summis pontificibus<br />

comprobatae, Perusiae apud Petrum Iacobum Petrutium, MDLXXXIII, cc.<br />

9r-11v.<br />

Conferma delle disposizioni suntuarie emanate il 9 dicembre 1570<br />

31. 1576, gennaio 20<br />

Bando<br />

Obblighi per i sarti sul rispetto delle norme suntuarie previste nello statuto<br />

(n. 216)<br />

32. 1576, giugno 25<br />

Breve<br />

SASS, ASCS, Diplomatico, n. 726; Copia a stampa in SASS, ASCS, Archivio<br />

Sansi, b. 2, (fasc. 34). Constitutiones civitatis Spoletanae super dotibus et nuptiarum<br />

luxu coercendis a Pio V et Gregorio XIII summis pontificibus comprobatae,<br />

Perusiae apud Petrum Iacobum Petrutium, MDLXXXIII, cc. 12r-13v.<br />

Conferma delle disposizioni suntuarie emanate il 9 dicembre 1570


Spoleto<br />

33. 1576, luglio 21<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1561-1580), b. 5.<br />

Notifica del<strong>la</strong> conferma delle disposizioni suntuarie (n. 227)<br />

645<br />

34. 1582, novembre 26<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1581-1600), b. 6.<br />

Bando del governatore di Spoleto e dei priori sul rispetto delle disposizioni<br />

emanate (n. 28)<br />

35. 1584, luglio 7<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1581-1600), b. 6.<br />

Bando del governatore di Spoleto sul rispetto delle disposizioni emanate<br />

(n. 47)<br />

36. 1587<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1587-1588), n. 205.<br />

Decreti dell’arenga riguardanti <strong>la</strong> moderazione delle doti delle donne del contado<br />

di Spoleto e dei banchetti (inserto di cc. 4 senza data tra c. 183 e c. 184)<br />

37. 1589, luglio 1<br />

Bando<br />

SASS, ASCS, Editti e bandi (1581-1600), b. 6.<br />

Bando del governatore di Spoleto sul rispetto delle disposizioni di cui sopra<br />

(113 bis)<br />

38. 1598, novembre 17<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Consigli e riformanze (1598), n. 227.<br />

Capitoli sull’osservanza del<strong>la</strong> prammatica delle doti e dei corredi (c. 201v-<br />

202v)


646 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

39. 1598, dicembre 6<br />

Capitoli<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Capitoli sopra le doti inviati al papa per l’approvazione (fasc. 5)<br />

40. 1599, luglio 3<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Proposta di riforma delle disposizioni suntuarie (fasc. 6)


Spoleto<br />

FONTI<br />

1. 1296<br />

Statuti 1<br />

“ ... XLIII De pena mulierum portantium coronas et quedam alia”<br />

2. 1347<br />

Statuti<br />

De pena mulieris portantis coronam vel alias res prohibitas 2<br />

647<br />

Mulier aliqua innupta vel nupta non portet seu deferat supra se coronam vel<br />

aliquod frisium, morvedantias seu frenectum seu aliud ornamentum pannis seu<br />

vestimentis insertum vel non insertum, exceptis cinturis, bursiis et anulis a predictis,<br />

in qua, quo vel quibus sit aurum vel argentum alve seu perne, <strong>la</strong>pides<br />

pretiosi, nec boctones argenteos, nisi ad manichas tantum. Qui boctones duarum<br />

unciarum pondus non excedant, nec etiam manicas alicuius guarnaccie que pendeant<br />

a bracchio ultra 3 comunem pedem hominis. Contra faciens in aliquo predictorum<br />

in XXV libris denariorum vice qualibet condampnetur et maritus teneatur<br />

ad solutionem condempnationis predicte et uxor eidem quietet de suis dotibus.<br />

Et si mulier non haberet maritum, compel<strong>la</strong>tur pater vel frater carnalis<br />

cum quibus erit tunc in familia solvere pro eadem. Et dominus potestas et eius<br />

milites sive sotii teneantur vinculo iuramenti et pena XXV librarum denariorum<br />

1 Dello Statutum non è rimasto il quarto libro all’interno del quale erano contenute le<br />

disposizioni suntuarie; il titolo riportato compare nel<strong>la</strong> tabu<strong>la</strong> rubricarum.<br />

2 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 3, 1347. Statuti, De pena mulieris portantis coronam vel alias<br />

res prohibitas.<br />

3 ultra unum n. 3, 1347. Statuti.


648 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pro quolibet festivo mictere unum ex notariis cum familia ad rimandum pro<br />

dominabus que contra facerent in predictis. Et si aliqua domina vel mulier, ad<br />

mandatum dicti notari non permicteret ut videri si defert ornamenta prohibita,<br />

in XXV libris denariorum condapnetur, et habeatur pro confexa quod tulerit<br />

aliquod ex dictis ornamentis prohibitis. Et de inventione ipsorum ornamentorum<br />

et rerum prohibitarum et quod non permiserit se videri si deferebat ornamenta,<br />

stetur et credatur re<strong>la</strong>tioni dicti notarii, quam domino potestati faciet<br />

de predictis cum iuramento de novo prestando in ipsa re<strong>la</strong>tione per eundem.<br />

Et de omnibus quantitatibus quas dominus potestas fecerit solvi in communi<br />

ex condempnationibus faciendis de dictis mulieribus vel aliqua ipsarum, habeat<br />

tertiam partem.<br />

De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis defunctorum 4<br />

Tempore corrupti vel <strong>la</strong>mentitii qui fierent de aliquo defuncto vel defuncta<br />

vel postea quandocunque nullus masculus sive femina audeat vel presummat ante<br />

domum dicti defunti dec<strong>la</strong>mare faciem sive vestes vel se decapil<strong>la</strong>re vel capite<br />

non coperto sive ve<strong>la</strong>to stare sive vociferare et c<strong>la</strong>mare ad penam X librarum<br />

denariorum pro quolibet et qualibet vice. Et mulier aliqua non audeat vel presummat,<br />

tam in domo dicti defunti vel defunte quam extra, reputare vel facere<br />

reputari, nec ultra sex mulieres vadant ad aliquod monasterium ad faciendum<br />

dolentitiam de defunto; et ibi non faciat aliquem c<strong>la</strong>morem, reputivium vel decapil<strong>la</strong>tionem,<br />

ad penam XXV librarum denariorum pro ipsarum qualibet et quotiens<br />

contra fecerit. Et si in dicto reputivio diceret vel exprimeret aliquas iniurias vel<br />

offensas factas et commixas inter cives quoscunque vel comitatenses civitatis Spoleti,<br />

puniatur secundum formam statutorum civitatis Spoleti sub rubrica “de pena<br />

reimproperantis”. Et quilibet possit accusare et denumptiare quoscumque et quascumque<br />

contrafacientes in predictis vel aliquo predictorum, et medietatem habeat<br />

dicti bampni. Et credatur accusatori vel denunptiatori cum dicto unius testis et<br />

nomen denumptiantis vel accusantis teneatur, si voluerit, in secreto; et ad solutionem<br />

bampnorum contra ipsas mulieribus contrafacientibus sic in predictis, maritus,<br />

pater vel frater, prout supra in proximo precedenti capitulo est expressum,<br />

teneatur ille vel il<strong>la</strong>, in cuius domo fuerit defunctus vel defuncta, ad penam XXV<br />

librarum denariorum, notificare domino potestati, vel uni ex suis sotiis, horam<br />

qua et ecclesiam et apud quam dictus defunctus vel defuncta debeat seppelliri, et<br />

nomen defuncti vel defuncte predictorum et domum ubi iacet. Et facta dicta<br />

notificatione 5 , teneatur dictus dominus potestas, vinculo iuramenti et pena XXV<br />

librarum denariorum, mictere ad dictam domum vel prope ipsam unum ex nota-<br />

4 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 17, 1542. Statuti, De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis<br />

defunctorum.<br />

5 n. 17, 1542. Statuti omette Solutionem bamnorum... dicta notificatione.


Spoleto<br />

649<br />

riis suis ad inquirendum, investigandum et videndum si aliquis contrafecerit in<br />

hoc statuto contentis, et re<strong>la</strong>tioni dicti notarii stetur et credatur cum iuramento<br />

de novo prestando quando re<strong>la</strong>tionem faciet domino potestati. Et quos per re<strong>la</strong>tionem<br />

notarii predicti vel aliter invenerit culpabiles de predictis cogat ad solvendum<br />

dictam penam de facto et sine aliquo processu et condempnatione fienda.<br />

Et de omnino eo quod hac de causa perveniri fecerit in communi, recipiat tertiam<br />

partem. Et si in predictis potestas fuerit negligens vel remissus procedatur contra<br />

ipsum tempore scindicatus.<br />

De pena facientis addunantiam pro aliquo sacerdote debente dicere<br />

missam et pro muliere volente ingredi monasterium 6<br />

Pro sacerdote aliquo vel clerico qui vellet vel deberet missam vel evangelium<br />

cantare vel per aliqua que deberet monasterium vel carcerem intrare, nullus faciat<br />

aliquam adunantiam hominum vel mulierum, nec mictat vel portet vel deferat<br />

aliquam facu<strong>la</strong>m de cera vel offerat aliquam aliam rem ad penam X librarum<br />

denariorum pro quolibet et qualibet vice, exceptis convicinis et consanguineis<br />

ipsius debentis intrare monasterium vel missam canere usque in tertium gradum<br />

inclusive, qui tantum possent ipsam mulierem intrantem monasterium vel carcerem<br />

sotiare.<br />

De pena euntis ad nuptias et facientis aliquam manciam alicui<br />

mulieri nupte vel disponsate 7<br />

Nuptiarum tempore aliquis non presumat ad convivium accedere, nec aliquam<br />

manciam vel ensenium facere sive ad domum mulieris nupte vel mariti, vel<br />

ipsi nupte vel marito vel alteri pro eis preter actinentes ipsorum usque in tertium<br />

gradum. Et qui contrafecerit, in X libris denariorum vice qualibe (sic) condampnetur,<br />

et quilibet possit accusare, et dimidiam partem bampni habeat accusator,<br />

et sibi cum dicto unius testis fidedigni credatur. Et si contra dilinquentes<br />

predictos vel aliquo predictorum et alios in proximo precedenti capitulo et sequenti<br />

contentos, potestas per inquisitionem processerit et aliquos vel aliquem<br />

culpabiles vel culpabilem invenerit, medietatem pene eius quod devenire fecerit<br />

in communi habeat et percipiat dominus potestas predictus.<br />

6 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 17, 1542. Statuti, De pena facientis addunantiam pro aliquo<br />

sacerdote debente dicere missam et pro muliere volente ingredi monasterium, dove missam<br />

canere viene sostitutito, per evidente errore, da carcerem.<br />

7 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 17, 1542. Statuti, De poena facientis manciam seu munus nuptae<br />

vel novae sponsae.


650 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De cereis et banderiis deferendis circa funus defuncti<br />

Ultra sex cereos circa funus alicuius nobilis vel magnatis, iudicis vel medici<br />

et ultra quatuor circa funus alicuius popu<strong>la</strong>ris, ponderis pro quolibet trium librarum<br />

cere ad plus, et cande<strong>la</strong>rum viginti pro libra, non possint portari vel haberi,<br />

nec circa funus alicuius nobilis vel magnatis possit equus coperiri vel banderia<br />

deferri, in qua intrent ultra sex bracchia sindonis. Et si aliquo predictorum contrafieret<br />

heredes talis defuncti, circa cuius funus fuerit contrafactum, in XXV libris<br />

denariorum. Vice qualibet condampnetur.<br />

De pena facientis aliquod vestimentum alicui puero<br />

Vestimentum aliquod vel manciam per se vel alium, excepta facu<strong>la</strong> de cera,<br />

alicui puero vel puelle vel alicui pro eis, quando baptizatur vel crismatum, nullus<br />

faciat quoquo modo. Et qui contrafecerit, in X libris denariorum vice qualibet<br />

condampnetur, et contrafacientem possit quilibet accusare.<br />

3. [1347]<br />

Statuti<br />

De pena mulieris portantis coronam et alias res prohibitas 8<br />

4. 1442, febbraio 9<br />

Riformanze<br />

Bandimentum quod nullus debeat excedere statutum in funeribus<br />

mortuorum<br />

Spettabilis legum doctor dominus Iohannes de Zuccantibus de Amelia, locumtenens<br />

e vice potestas civitatis Spoleti et magnifici domini priores populi et<br />

comunis civitatis predicte, commiserunt, imposuerunt et mandaverunt Sensio Ciccoli<br />

publico preconi et banditori dicti comunis, presenti, intelligenti et audiendi<br />

quatinus, ipsorum commissione parte et mandato, vadat et se personaliter conferat<br />

ad loca publica et consueta dicte civitatis, ubi similia bandimenta fieri solent et<br />

ibi vel ibidem, publice pa<strong>la</strong>m et alta voce, sono tube premisso, bandiat et preconizet<br />

quod nullus civis, comitativus aut habitator Spoletum, cuiuscumque status,<br />

gradus et conditionis existat, audeat vel presumat, in funeribus vel vigiis aut<br />

corructibus mortuorum, excedere formam et ordinem statuti civitatis predicte,<br />

pena in dicto statuto contenta, dec<strong>la</strong>rata et expecificata.<br />

8 Vedi n. 2, 1347. Statuti, De pena mulieris portantis coronam et alias res prohibitas.


Spoleto<br />

5. 1451, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Reformationes facte noviter ad instantiam et requisitionem venerabilis<br />

fratris Cherubini ordinis Predicatorum Minorum<br />

651<br />

In Dei nomine amen. Anno Domini millesimo CCCCLI, indictione XIV, tempore<br />

sanctissimi in Cristo patris et domini, domini Nico<strong>la</strong>i divina providentia<br />

pape quinti et die XIII mensis aprilis. Existentes collegialiter congregati magnificus<br />

et potens dominus dominus Cesar Lucensis Spoleti et cetera gubernator<br />

nec non magnifici domini priores populi civitatis Spoleti videlicet: Cicchus Luce<br />

France prior bullecte offitii prioratus, ser Iohannes ser Cidonii, Pier Andreas<br />

Carianni, Batista Tome Bartoli et Angelus Antoni, absente Todisco Bartolomei<br />

propter eius infirmitate sexto priore, et venerabilis frater Cherubinus ordinis<br />

Predicatorum Minorum de Observantia et infrascripti spectabiles cives Spoletani<br />

videlicet: magister Gregorius Martanus, dominus Berardus de Bancaronibus,<br />

Nico<strong>la</strong>us de Pianciano, Iohannectus Mariani, quatuor ex sex civibus de Numero<br />

electis super reformationibus facendis, auctoritatem habentem a consilio generali<br />

comunis et populi civitatis Spoleti ut supra patet manu mei cancel<strong>la</strong>ri<br />

infrascripti, cum presentia et voluntate prefati magnifici domini Cesaris gubernatoris<br />

Spoleti absentibus domino Iohanne Donato et Pieronofrio Iohannis Scelli<br />

tamen requisitis, cohadunati arce Spoletana (sic) omnes in ecclesia dicte arcis<br />

que dicitur et numinatur ecclesia Sancte Marie, volentes et cupientes civitatem<br />

Spoletanam aliquibus bonis reformationibus et statutis reformare ad <strong>la</strong>udem<br />

onnipotentis Dei et gloriose Virginis Marie ad utilitatemque et comodum rei<br />

publice Spoletane unanimiter et concorditer, nemine discrepante ordinaverunt,<br />

deliberaverunt et reformaverunt infrascripta capitu<strong>la</strong>.<br />

(...) Item circa ornamenta mulierum statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong><br />

mulier possit habere pro ornamento et vestibus sue persone inter vestes et alia<br />

iocalia et ornamenta quod excedat valorem tertie partis dotis ipsius mulieris et<br />

quod non possit portare in capite macagnanum seu aliud ornamentum maioris<br />

altitudinis quinque digitorum ad penam XXV librarum applicandarum ut supra et<br />

quilibet possit accusare et denuntiare et eius nomen teneatur secretum et habeat<br />

quartam partem banni.<br />

Item cum honestas vite vestimentorum portantur et morum plurimum in<br />

mulieribus splendere et relucere debeat ut mulieres honeste et honestis indumentis<br />

incedant, statuerunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status<br />

conditionisque existat extra domum incedat vel stet cum pectore aperto sed cum<br />

pectore c<strong>la</strong>uso saltim cum maspillis usque ad summitatem vestimenti videlicet<br />

usque ad guctur ita quod ubera et pectus sint per bene coperta et c<strong>la</strong>usa excepto<br />

quando mulieres <strong>la</strong>ctarent et tenerent ubera in ore infantis ita quod facta<br />

<strong>la</strong>ctatione mulier rec<strong>la</strong>udat sibi pectus cum maspillis aut panno vel alio modo<br />

pectus coperiat ad penam viginti quinque solidorum pro qualibet et qualibet vice<br />

applicandorum ut supra.


652 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod nullus sutor vel alia persona possit facere suere vel incidere aliquod<br />

vestimentum pro muliere civis, comitativi vel districtualis Spoletani quod<br />

habeant aliquam frappam de panno, nec possit facere incidere vel suere aliquod<br />

vestimentum scol<strong>la</strong>tum infra guctur nec aliqua mulier ferre possit aliquod de<br />

predictis nisi haberet factum de preterito ante diem presentis condite constitutionis<br />

et reformationis quo casu liceat portare dum modo pectus sit copertus ut<br />

supra sub pena XXV librarum denariorum applicandorum ut supra.<br />

Item cum circa funeralia et p<strong>la</strong>nctus defunctorum multa inhonesta propter<br />

ma<strong>la</strong>m consuetudinem et corrupte<strong>la</strong>m hactenus observatam committuntur et fiunt,<br />

statuerunt et ordinaverunt quod non liceat alicui mulieri exire domum defuncti<br />

tempore corrupti et tempore funeralium dum corpus defertur ad ecclesiam nec<br />

liceat eis aliquo modo vel tempore vociferare et p<strong>la</strong>ngere alta voce defunctos<br />

extra domum nec in domo vel extra reputare et qui contrafecerit incurrat pro<br />

qualibet muliere et vice penam decem librarum et hoc habeat etiam locum in<br />

associantibus et quod priores vel potestas vel alii officiales Spoleti non possint<br />

dare nec concedere licentiam alicui contra presentem reformationem tacite vel<br />

expresse sub pena quinquaginta librarum pro quolibet potestate vel priore in<br />

qua tempore sindicatus condemnentur et si tempore sindicatus non condemnarentur<br />

quod possint cogi ad solvendum dictam penam usque ad decem annos ex<br />

tunc proximos secuturos et si casus eveniret quod fieret contra hanc reformationem<br />

per aliquam mulierem quod potestas qui fuerit negligens de inquirendo et<br />

puniendo pro predictis condemnetur tempore sui sindicatus ad dictam penam si<br />

condempnationes dicte pene non faceret et executionem contra mulieres delinquentes<br />

in predictis et predictarum penarum medietas sit gubernatoris et reliqua<br />

Camere Spoletane.<br />

Item quod non liceat alicui se <strong>la</strong>rvando seu mascarando induere aliquod genus<br />

indumenti quod pertineat ad religiosos, nec viri quod pertineat ad mulieres<br />

nec mulier quod pertineat ad viros sub pena decem ducatorum applicandorum<br />

pro medietate gubernatori seu rectori provincie et pro reliqua Camere comunis<br />

Spoleti quod capitulum non vendicet sibi loco in minores XIIII annorum.<br />

(...) Item quod unicuique liceat accusare facentes contra suprascriptas reformationes<br />

et denuntiare et habeat quartam partem dictarum penarum.<br />

6. 1459, gennaio 24<br />

Bando<br />

Bando sul vestire delle donne in occasione del<strong>la</strong> visita del papa<br />

Iacopus preco et banditor predictus retulit supradito domino potestati, de<br />

mandato magniffici domini Bartholomei Pierii de Massa, presentis gubernatoris<br />

civitatis predicte se publice et alta voce, sono tube premisso, preconizasse et<br />

bandivisse per loca publica et consueta dite civitatis quod omnes mulieres civita-


Spoleto<br />

653<br />

tis predicte preparent se adornandum in aventu santitatis domini nostri pape et<br />

cuilibet earum liceat portare, dicto tempore, omnia hornamenta que voluerit videlicet:<br />

pernas, coronas, corigias et de similia et cetera (...)<br />

7. 1461<br />

Statuto delle gabelle<br />

Disposizioni sulle doti<br />

(...) Item quod, si quis civis et comitativus civitatis et comitatus Spoleti, vel<br />

habitator in eis, duceret uxorem in civitate, comitatu et districtu Spoleti, seu<br />

ubicumque, solvere teneatur et debeat dicto emptori denarios duos pro qualibet<br />

libra pretii valoris et extimationis dicte dotis non obstantibus quibuscumque.<br />

Item quod, si quis comitativus vel forensis habitans in comitatu civitatis<br />

Spoleti duceret uxorem aliunde extra civitatem, comitatum et districtum Spoleti<br />

in dicto comitatu, solvere debeat pro arredo sue uxoris soldos quinque denariorum.<br />

Item quod, quando non fieret instrumentum de dote mulieris quod omnia<br />

bona tam mobilia quam stabilia illius mulieris habeantur pro dote et extiment et<br />

secundum extimationem solvatur gabel<strong>la</strong> consueta. (...)<br />

8. 1467, marzo 24<br />

Bando<br />

Riforme re<strong>la</strong>tive al vestire delle donne<br />

In Dey nomine amen. Infrascripta sunt ordinamenta, statuta et reformationes<br />

facte per magnificum comunem Spoleti propter divinum cultum, beneficium<br />

et honorem civitatis prefate. Ut unusquisque honeste vivat iussu ortatione<br />

et prece reverendi patris domini Dominici Travisini, regu<strong>la</strong>ris canonici Lateranensis,<br />

ordinis Sancti Augustini et, ad presens, predicatoris in ecclesia catedralis<br />

Sancte Marie dicte civitatis Spoleti qui dictum comune observari mandat<br />

sub infrascriptis penis.<br />

Et primo: quod nul<strong>la</strong> mulier cuiusqunque status, gradus, conditionis existat,<br />

ab isto in posterrum, audeat nec presummat, aliquo quesito colore et causa<br />

ferre aliquam vestem cum cauda extensa ultra unum sommissum manus, mensurando<br />

dictam caudam si qua fieret aut facta fuisset ad p<strong>la</strong>nellos, sub pena trium<br />

florenorum aplicandorum pro tertia offitiali extraordinariorum domini podestatis<br />

dicte civitatis; cui pene subiaceat ipse offitialis si negligens fuerit in faciendo<br />

executionem contra mulieres deferentes vestes cum caudis ultra dictam mensu-


654 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ram et reliqua pars pene exigende a mulieribus contrafacentibus; ac etiam il<strong>la</strong><br />

pena exigenda ab offitiale executionem non faciente sit comunis Spoleti pro mattonato.<br />

Et quod mulieres sotiantes dictas mulieres caudas vetitas in eorum vestimento<br />

deferentes, incurrant in penam unius floreni pro qualibet ipsarum et qualibet<br />

vice aplicanda ut supra pro dicto mattonatu. Item quod nullus sutor audeat<br />

nec presumat facere dicta indumenta cum caudis vetatis sub dicta pena unius<br />

floreni dicto matonato aplicanda.<br />

Secundo: quod mulieres habentes vestes videlicet sottanas scol<strong>la</strong>tas super dictis<br />

sottanis debeant portare panniculum qui coperiat collum, pettus; collum vero<br />

usque ad primum nodum spine per unum digitum grossum manus intelligatur de<br />

<strong>la</strong>titudine; et quod panniculus ita conextus sit quod ne videatur caro colli et<br />

pettus sub pena unius ducati pro qualibet muliere contrafaciente et qualibet vice,<br />

excettis mulieribus minoribus duodecim annorum et mulieribus deferentibus mantellos<br />

et supergettos. Ad quam penam et regu<strong>la</strong>m in deferendo panniculum,<br />

mulieres permanentes in eorum contrata et convicenio minime teneantur et supradicta<br />

pena sit comunis Spoleti pro mattonatu pro tribus partibus et quartam<br />

partem dicti offitialis.<br />

Tertio: quod vestes mulierum videlicet sottane que fierent ab isto in posterum,<br />

sit et esse debeant ita ordinate quod coperiant collum et pettus (sic) mulierum<br />

usque ad primum nodum spine per unum digitum grossum intelligatur per<br />

<strong>la</strong>titudinem; et quod mulieres deferentes scol<strong>la</strong>tas vestes aliter fattas quasi per<br />

formam predictam incidant in penam pro qualibet ipsarum et qualibet vice unius<br />

ducati aplicandi pro tertia parte offitiali executionem facienti et reliqua parte<br />

comuni Spoleti pro matonatu. Cui pene subiaceant sutores et sutrices dictas inonestas<br />

et decol<strong>la</strong>tas vestes facientes ultra formam predictam.<br />

Quarto: quod nul<strong>la</strong> mulier cuiusqumque status, gradus aut conditionis existat,<br />

audeat neque presummat portare coronas neque gri<strong>la</strong>ndas sub pena duorum<br />

florenorum aplicandorum pro tertia parte offitiali excutionem (sic) facientem et<br />

reliqua parte comuni Spoleti pro matonato. Que lex locum non habeat in mulieribus<br />

iunioribus ut ita dicam zitellis non viro traditis et postquam fuerit data<br />

viro per totum illum diem quo santum videlicet ad ecclesiam iverit, ab illo in<br />

posterum incidant in eandem penam si contrafecerint.<br />

Quinto: quod nul<strong>la</strong> mulier cuiusqumque status, gradus et conditionis existat<br />

audeat neque presumat portare aurum, argentum, auri frigia, racamos, neque<br />

per<strong>la</strong>s exceptis anulis, zonis sive corrigiis, bottonis et maghettis sub pena duorum<br />

florenorum ut supra aplicandorum pro qualibet muliere et qualibet vice ad<br />

quam penam teneantur aurifices et alie persone qui facerent col<strong>la</strong>ria, racamos et<br />

alia similia in futurum pro aliquibus mulieribus.<br />

Sexto: quod nul<strong>la</strong> persona tam masculina quam feminina, ab isto in posterum,<br />

non possit per civitatem et comitatum Spoleti nec debeat portare aliquod<br />

velum ante faciem ullo unquam tempore et quesito colore, neque ferre indumenta<br />

et vestimenta religiosorum et religiosarum sub pena unius floreni aplicandi ut<br />

supra et locum non habeat in minoribus duodecim annorum. (...)


Spoleto<br />

9. 1479, ottobre 16<br />

Riformanze<br />

Decretum contra mulieres Spoletanas deferentes pallia plicata<br />

655<br />

Magnifici domini priores populi civitatis Spoleti, collegialiter in unum congregati<br />

omnes una cum septem civibus de Numero duodecim, Iacobo Francisci habente<br />

palluctam Ioacchini unius de Numero duodecim absentis in audientia pa<strong>la</strong>tii<br />

populi Spoletani pro opportunitate comunis utilitatis expediendis et vacantes circa<br />

ea que ad decus et ornamentum civitatis tendunt considerantesque quod turpe est<br />

et indecens ac civitatis dedecus quod mulieres Spoletane pallia sive mantel<strong>la</strong> deferant<br />

duplicata sive plicata et quod peius est et magis detestandum partem interiorem<br />

ipsorum mantellorum exterius deferunt, foderam et turpiorem partem [...]<br />

melioremque et pulcriorem detegentes. Volentes itaque prefati magnifici domini<br />

priores et cives pro honore civitatis Spoletane cuius dedecori cedit et propterea,<br />

vigore eorum auctoritatis que eis per <strong>generale</strong>m consilium attributa supra pro ut<br />

constat manu mei cancel<strong>la</strong>rii, unanimiter et concorditer nemini ipsorum discrepante,<br />

obtempto prius solemniter partito inter eos misso ad busso<strong>la</strong>m et palluctas,<br />

more solito, per omnes tresdecim palluctas missas et repertas in busso<strong>la</strong> alba del<br />

sic, nul<strong>la</strong> in contrarium reperta, ordinaverunt, statuerunt ac deliberaverunt quod in<br />

futurum nul<strong>la</strong> mulier Spoletana possit neque debeat per civitatem Spoletanam ferre<br />

vel portare pallium sive mantellum plicatum, neque revolutum in capite sive in<br />

spatulis, sed illud deferat et deferre debeat splicatum in spatulis prout decet et<br />

ipsarum mulierum ac civitatis honor postu<strong>la</strong>t [...] pulcriorem et exteriorem partem<br />

et non interiorem sive foderam, que turpior est, sub pena et ad penam viginti<br />

boloneorum de Marchia currentium pro qualibet muliere contrafacente et pro qualibet<br />

vice applicandorum ipso fatto, comunitati Spoleti pro ornamento pa<strong>la</strong>tii populi<br />

Spoletani et quilibet ufficiali liceat ac debeat exequitionem facere contra contravenientes<br />

uius decreti et reformationis et ita ordinaverunt quibuscumque in contrarium<br />

facenti non obstantibus. Rogantes me cancel<strong>la</strong>rium et cetera.<br />

Dicto die et cetera.<br />

Magnificus dominus Dominicus Gentilis Ritius Spoleti gubernator et castel<strong>la</strong>nus,<br />

supra dictam reformationem et decretum tamquam iustum et condecens in<br />

omnibus suis partibus confirmavit et validavit et cetera.<br />

10. 1508, marzo 21<br />

Riformanze<br />

Disposizioni contro il lusso e l’abbigliamento delle donne<br />

(...) Secundo; quod cum his <strong>la</strong>bentibus temporibus populus Spoletanus adeo<br />

lusuriet in ornatu vel vestitu mulierum quod gravis ex inde iactura universaleque


656 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

detrimentum et damnum subsequi noscatur hinc enim dotium inerentium tante<br />

quoque paupertas evenit ea propter quid de super agendum sit presenti consilio<br />

preponitur.<br />

(...) Eximius legum doctor dominus Marcus de Grassis, unus ex consiliariis<br />

civibusque de Numero, surgens ac ad solitum consulendum locum accedens, divini<br />

Numinis invocato presidio, super secunda proposita sic dixit et consuluit<br />

videlicet: quod auctoritate presentis generalis consilii et Numeri, prefati magnifici<br />

domini priores eligant duodecim cives super reformationem ac reductionem et<br />

regu<strong>la</strong>tionem ornatus vestitusque mulierum quibus quam presens consilium et<br />

numerus habere noscitur omnis facultas atque potestas demandetur quod que ad<br />

penam que per dictum Numerum de super imponi contigerit, teneatur maritus<br />

pro uxore et socer pro nuru. (...)<br />

11. 1510, novembre 8<br />

Riformanze<br />

Elezione del Numero sui funerali e le vesti delle donne<br />

(...) Spectabilis vir ser Ioannes Bancaronus, alius consiliarius, existens in dicto<br />

consilio, accessit ad solitum pulpitum arengandi, in quo stans, facta divini Numinis<br />

invocatione, consulendo dixit super dicta prima proposita in hanc sententiam<br />

videlicet sibi videri nul<strong>la</strong>m in civitate Spoleti utiliorem abundantiam posse fieri,<br />

quam ab expensis superfluis abstineri et propterea ex auctoritate presentis consilii,<br />

prefati magnifici domini priores eligant XII cives, unum de singu<strong>la</strong> vaita, cum<br />

potestate providendi, ordinandi et reformandi, ut in funeralibus, exsequiis et in<br />

vestitu mulierum aliquis honestus modus imponatur, ne tam luxuriose fiant prout<br />

presens <strong>generale</strong> consilium potest. (...)<br />

12. 1513, febbraio 11<br />

Supplica<br />

Regu<strong>la</strong>tio facta de funeralibus<br />

[Poco prima il comune aveva preso dei provvedimenti circa le esequie. Interviene<br />

nel<strong>la</strong> discussione sul<strong>la</strong> supplica dei sacerdoti il consigliere ser Giovanni Bancaroni<br />

il quale propone che venga concessa <strong>la</strong> metà del<strong>la</strong> cera fino ad allora usata nei<br />

funerali. Successivamente il comune propone una riforma sul<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione<br />

degli stessi.]<br />

(...) Et quia in civitate Spoleti nullus ordo neque modus in sumptibus funeralium<br />

servatur ymo absque ul<strong>la</strong> personarum dignitatis consideratione, cives certant<br />

alios cives in eiusmodi sumptibus et cereorum numero superare. Que res


Spoleto<br />

657<br />

cum ad inutilem pompam potius quantum ad animarum utilitatem et salutem<br />

tendat et alioquin pauperes cives ad inopiam reducuntur tanto universali damno<br />

prospicendum fore, supradictus consultor ser Ioannes Bancaronus duxit se circo<br />

consulendo dixit: quod auctoritate presentis consilii perpetua lege cautum sit nulli<br />

civi Spoletano liceat in funeralibus officiis que fieri contingunt propter mortem<br />

civium constituere neque facere vel deputare ultra duodecim 9 cereos non excedentes<br />

ultra duas libras in quolibet cereo hoc modo: quod solum capiti illius<br />

familie mortuo deputari liceat et possit et non aliis exceptis militibus et doctoribus<br />

quibus, pro eorum dignitate, dictum Numerum augere possint mulieribus et<br />

omnibus aliis filiis familias ultra octo cereos eiusdem ponderis vel minoris deputari.<br />

Neque effici possint neque liceat sub poena ducatorum vigintiquinque applicandorum<br />

Camere apostolice, comuni Spoleti, opere ecclesie et exequtori qui<br />

integre exactionem fecerit et pro parte quarta predicta comuni Spoleti applicata.<br />

Describatur contrafaciens pro debitore in libro speculi et si magnifici domini<br />

priores qui pro tempore erunt fuerint negligentes in faciendo scrivere dictos contrafacentes<br />

in dicto speculo, puniantur poena unius ducati pro quolibet comuni<br />

Spoleti applicanda et de eorum sa<strong>la</strong>rio retinenda. Cui pene etiam cancel<strong>la</strong>rius comunis<br />

subiaceat si non scripserit, mandato prefatorum dominorum priorum. (...)<br />

13. 1513, febbraio 20<br />

Riformanze<br />

Mulierum dotes et vestimenta regulentur<br />

Die XX februarii<br />

Publico et generali consilio prefatorum dominorum priorum, officialium de<br />

prepositis, officialium de bullectis, capitaneorum artium et consiliariorum populi<br />

et hominum civitatis eiusdem ad sonum campane in sa<strong>la</strong> magna pa<strong>la</strong>tii populi<br />

congregato in sufficienti et valido numero, prius de commissione prefatorum<br />

dominorum et presentis domini potestatis bannito et preconizato in locis publicis<br />

et consuetis dicte civitatis secundum formam statutorum eiusdem. In quo consilio<br />

ego cancel<strong>la</strong>rius feci infrascriptas prepositas et supplicationes optentas heri<br />

sero inter prefatos dominos priores et capitanos artium hodie quarum tenor est<br />

videlicet: cum in vestimentis dotibusque mulierum tanta luxuria creverit, ut pauperes<br />

ditiores equare desiderent divitesque superari egre ferant et sic in maximam<br />

ca<strong>la</strong>mitatem tota civitas trahitur, preponitur ergo duobus istis instantibus<br />

malis, ut dotibus dandis modus imponatur et vestitibus honestior habitus constituatur,<br />

presertim accedente suasione presentis reverendi patris predicatoris.<br />

(...) Spectabilis ser Iamnes Bancharonus vir consiliarius, existens in dicto<br />

consilio, ultro accessit ad solitum arengandi pulpitum in quo stans dixit et con-<br />

9 Sul margine sinistro: Ultra XII cereos non liceat deputari in funeralibus.


658 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

suluit super prima preposita de dotibus et vestibus mulierum regu<strong>la</strong>ndis hoc<br />

modo. Cum res sit maxime importantie et maturo indigeat consilio, magnifici<br />

domini priores una cum sex civibus per eos eligendis et cum paternitate reverenda<br />

predicatoris ordinent, regulent et reforment ut eis visum fuerit utile et honestum<br />

et pro ut ipsi ordinabunt omnia ad consilium referant, in quo, si ita videbitur,<br />

aprobentur.<br />

In cuius dicti et consultationis reformatione, facto et misso more solito partito<br />

ad busso<strong>la</strong>m et palluctas, victum, optentum et reformatum fuit per palluctas<br />

quinquaginta otto repertas in busso<strong>la</strong> alba del sic, una in contrarium reperta non<br />

obstante. (...)<br />

14. 1530 febbraio 6<br />

Riformanze<br />

Proposita de excessu muliebrium vestimentorum<br />

(...) Quod magnifici domini priores qui nunc in magistratu praesunt, videntes<br />

abusum gravissimum atque excessum in hac magnifica civitate Spoleti duarum<br />

rerum maxime perniciosarum videlicet effrenati luxus muliebrium vestimentorum<br />

qui reginis propemodum imputaretur atque inordinatae dotium quantitatis quae<br />

magnatibus potius congruant quam privatis quibus nisi opportune provideatur<br />

maximum rei publicae excidium ex his immineat nec minor iactura et noxa privatorum<br />

rebus volentesque, ut par est, iis obviam ire cum ex officio suo curare<br />

eos conveniat ne in propria quoque re quispiam male versetur neu acquisitae<br />

substantiae detrimentum faciat aut bona in rem stultissimam absurde consumat<br />

ut in prodigis rei utriusque apparet impendiis. Quae nullum nisi vanitatis et<br />

stultitiae studium habent expedit nempe rei publicae ad inopiam non redigi cives;<br />

ac etiam, accedente decreto et ordine generalis concilii, concionem seu arengham<br />

ipsam congregari iusserunt; atque hoc in ea primum poni ut cui vis consulere<br />

fas sit quicquid aptius opportuniusve ei videatur pro lege hac huiusmodi<br />

costituenda qua licentiae huic muliebri modus statuatur et vestium ac dotis excessui<br />

terminus detur.<br />

Tenor autem orationis per me habitae talis est videlicet.<br />

Prestantissimi honestissimi atque optimi cives quocunque nomine quocunque<br />

gradu eminetis qui in hanc concionem publicam convenistis magnifici hi domini<br />

qui nunc in magistratu praesunt de lege nova ad populum sunt re<strong>la</strong>turi qua<br />

utilior ne aut magis necessaria huc venerit privatim unicuique suum iudicium erit<br />

ego nul<strong>la</strong>m venisse talem affirmare audebo. Ideoque (quod cum bona vestra venia<br />

et patentia fiat) ex permissu dominorum ipsorum pauca edisseram. Non uti<br />

officii mei limite egrediar aut aliquid consulere videar minister publicus sed ut<br />

propositae rei utilitas eluceat magis et vobis ad deliberandum consulendumque<br />

cum promulgandi ratio sese ostenderit uberior dicendi series constituatur. Qui de


Spoleto<br />

659<br />

re publica scripsere maiores nostri duo maxima et adversantia inter se vitia caveri<br />

opportere dixerunt luxuriae scilicet <strong>la</strong>bem atque avaritiam quae pestes omnia<br />

magna imperia everterunt. Harum altera necessaria alteram gignit nam cum per<br />

luxum cuncta profuderimus bona in avariatiam invadamus necesse erit ut quod<br />

perperam amisimus perperam recuperemus; et Neroni fiamus persimiles, pessimo<br />

principi qui cum avitam et imperii substantiam luxu effudisset mox ad caedes,<br />

rapinas, sacrilegia et inauditam denique tirannidem conversus est. Nimirum cum<br />

reliqui nihil dissipando feceris reparanda pecunia est per omnifarium scelus. Si<br />

excutiamus cives vetera et antiquos status plures urbes Sybaritarum ritu interisse<br />

luxuria quantum ferro terraemotu aut peste reperiemus. Haec vero vitia nuspiam<br />

quod in memoria sit nisi florente re publica exoriuntur nihil quippe luxui est<br />

cum miseris et deso<strong>la</strong>tis; quae cum ita sint videte cives ne quae ex alienis malis<br />

comparatur sapientia nobis per fortunam prosperam non multum prosit quae<br />

proximis uti hisce annis nobis valde arrisit ut inconstans et perversa est. Verendum<br />

videtur ne mutata veste et vultu nos propediem deserat propediem inque<br />

nisi quid providetis nisi aperto imminenti exitio obviam itis; execessit in tantum,<br />

cives, nostra animositas ut contra patrum nostrorum consuetudinem regio propemodum<br />

cultu.<br />

Nos ipsi induti reginarum vestibus feminas nostras ornemus, monilibus, auro,<br />

purpura, amiciamus, dotes quae summos deceant adiciamus quae quorsum evasura<br />

sint cives non satis videtis cum excidium ex his nobis manifeste impendeat.<br />

Nam si cursus hic tantus et vestimentorum et dotium non mature constiterit, aut<br />

etiam quod abominans vereor in maius excreverit b<strong>la</strong>ndiente nobis perniciosa<br />

pompa et stulto fulgore oculos obnubi<strong>la</strong>nte sponte substantiis omnibus spoliati et<br />

proprias et avitas opes frustra quaeremus meritas audaciae et errori poenas pendemus.<br />

Cum pestis huiusce pars Romam invasisset sapientissimi viri Marcus Oppius<br />

et Terentius Romulius, tribuni plebis, Quinto Fabio, Tito Sempronio consulibus<br />

Oppiam legem tulerunt ne qua mulier plus semuncia auri haberet neu vestimento<br />

versicolori uteretur neu iuncto vehiculo in urbe oppidoque aut propius inde<br />

mille passus nisi sacrorum publicorum causa veheretur. Hanc legem cum duo<br />

tribuni plebis muliebribus delinimentis pellecti, vicesimo post anno, ad populum<br />

abrogandam tulissent collegaeque intercederent ac tutarentur legem, vir gravissimus<br />

et nunquam satis pro moribus et severitate <strong>la</strong>udatus, Marcus Cato censorius,<br />

luculentissima oratione eam defendit. Nimirum legis<strong>la</strong>toribus universis perpetuum<br />

institutum fuit superflua amputandi quae et publice <strong>la</strong>edunt et privatim nullum<br />

nisi vanitatis et stultitiae studium habent in omnibus siquidem ad vitae munia<br />

utendis quicquid aptam moderationem supergreditur oneri potius quam usui exuberat<br />

ut eleganter ait philosophus ille p<strong>la</strong>tonicus; et inter opulentiores ii maxime<br />

<strong>la</strong>udantur qui nullo strepitu modico cultu sine superbia specie mediocritatis pauperum<br />

similes sine ostentatione dissimu<strong>la</strong>tis facultatibus divitias magnas administrant.<br />

Vos illis quaeso aurem adhibebitis quarum venenis ut Constantinus ait<br />

princeps interficiuntur animi perditorum quarum p<strong>la</strong>erunque in vitium etiam<br />

adversus propria commoda <strong>la</strong>borare consilium invenitur ut Honorius item ac


660 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Theodosius quae nihil pensi habent nisi ut ornentur nisi ut comantur quibus<br />

nihil cordi est nisi mundiciae cultus elegantiae et quem muliebrem mundum<br />

maiores vocarunt. Atqui iis neque innumerabilibus Democriteis mundis satisfactum<br />

iri existimo equidem ut ingenue, cives optimi, fatear plearisque quarum insatiabile<br />

studium vidi. Aureliani olim principis pal<strong>la</strong>m optavi nanque iis cum<br />

Zenobiam Odenathi Palmyreni uxorem quae orientis regina a multis dicitur in<br />

triumphum duceret vestem tot gemmis contextam ei circumduxit ut sub earum<br />

pondere prope expirarit. Ne sinite vos cives b<strong>la</strong>ndiciis earum pellici ut in rem<br />

vanissimam vestra prodigatis bona ac substantiae multis sudoribus diu quaesitae<br />

iacturam brevissimo spacio faciatis. Verba ex oratione Marci Porcii sunt: date<br />

fraenos impotenti naturae et indomito animali desperate ipsas modum licentiae<br />

facturas nisi vos faciatis minimum hoc eorum est. Quae iniquo animo feminae<br />

sibi aut moribus aut legibus iniunctum patiuntur omnium rerum libertatem immo<br />

licentiam, si vera dicere volumus desiderant, facite ut modus tandem sumptibus<br />

et luxsuriae sit.<br />

Lacones omnium fortissimi fuere Grecorum, Lacenae a viris paululum degenerabant<br />

uti earum dicteria et a Plutarcho philosopho et ab aliis plurimis enumerata<br />

dec<strong>la</strong>rant quibus animi et magnitudo et constantia deprehenditur. Scitis<br />

unde sit cives Lycurgi leges puel<strong>la</strong>s sine dote nuptum dari iubebant ornandi<br />

studium ex urbe eiiciebant omnibusque cultus ornatusque artificibus Spartam<br />

inaccessibilem reddebant. Ac mulier quaedam Ionica cum veste preciosa gloriaretur,<br />

<strong>la</strong>caena monstratis quatuor filiis speciosissimis talia inquit esse opportet honestae<br />

probaeque mulieris ornamenta et hisce iactari potissimum ac superextolli.<br />

Dixit et Cornelia eadem Aphricani filia cui cum peregrina mulier monilia et<br />

gemmas et aurum ostentaret, mane inquit quaeso paulisper : ego tibi mea ostendam<br />

preciosiora, expectatisque e ludo redeuntibus pueris, Tiberio et Caio Gracchis,<br />

en inquit, mei smaragdi et nobilia mea ornamenta. Enimvero ut apposite<br />

definiit Ulpianus; maximum spectatissimumque munus feminarum est concipere<br />

et tueri conceptum; caetera ad <strong>la</strong>sciviam pertinent et corrumpendos mores nam<br />

cum comptae ornataeque fuerint spectari volunt cum spectatae sunt formae suae<br />

fructum capere ut cupiant propinquum est nascenti corrupte<strong>la</strong>e obviam eundum<br />

est cives quae cum adoleverit frustra tete oppones. Circa opera, circa domum,<br />

circa liberos, sese occupent facite et ut nobilis inquit satyrus potanda ferant<br />

infantibus ubera magnis qua in re pro culdubio seminarium rei publicae est.<br />

Novi haec ego certe feminis non p<strong>la</strong>citura. Aut si qui sunt viri feminis addictiores<br />

sed nul<strong>la</strong> lex satis commoda omnibus est id modo queritur si maiori parti et<br />

in summam prodest. Nam ut in iure ipso expressum est, quae communi utilitati<br />

atque honestati conducunt non debent proprii cuiusque commodi habere respectum.<br />

Expedit autem rei publicae et divites esse homines et ne sua re quis civium<br />

male utatur, ut recte a Iustiniano principe definitum est, in incunabulis iuris.<br />

Costituite ergo legem quae praeterquam quod necessaria est atque honestissima.<br />

Nihil est quod quisquam hominum aegre eam ferat nam si exaequatus fuerit<br />

omnium cultus, non uti eo quod lex vetet, neminem pudebit, cum si lex nul<strong>la</strong><br />

sit, aemu<strong>la</strong>tio subnascatur, necesse erit et non habere illud quo forte alia exorne-


Spoleto<br />

661<br />

tur vel parsimoniae, vel paupertatis sit pudor futurus hanc ipsam notam feminis<br />

lex delebit cum quod habere non liceat, non habebunt et vos quotidianam molestiam,<br />

cum earum pervicacia et luxum, substantiae noxium averuncabitis, in quo<br />

eliminando veteres ita <strong>la</strong>borarunt, ut nemini re sua pro arbitrio uti, liberum facerent.<br />

Hinc sumptuariae leges, variis temporibus editae, Fannia, Licinia, Cornelia,<br />

Emilia, Antia, Iulia, ne in patrimoniis amplis helluarentur et familiam pecuniamque<br />

sua lurcando prodigerent sed certis potius ac determinatis finibus luxuriae<br />

effervescentis aestus coerceretur, quod in iurisconsulti quoque Atteii Capitonis<br />

commentariis, ordine conscriptum fuit.<br />

Pars alia quae ad dotes pertinet in manu vestra est cives neque enim aut<br />

filia aut soror vobis molesta est. Nec quantum praestari cupiat dotis praescribit<br />

in hoc malum vos ipsi sponte coniicitis.<br />

Modicas primum dotes fuisse apud veteres patet quod teste Caio Plinio p<strong>la</strong>ntaria<br />

vulgo appel<strong>la</strong>bant cum arbusti alicuius reditu circumscriberentur et decisis<br />

cupresorum ramis dissoluerentur parvas quoque apud nos olim fuisse quis nescit<br />

cum nostra memoria, in quadruplum et ultra excreverint et eo ventum sit, ut in<br />

ea (quae Graeci parapherna, Galli peculium teste Ulpiano appel<strong>la</strong>nt, Marcus Cato<br />

de lege Voconia, recepticia bona nos eredium quasi privatam mulieris substantiam)<br />

plus certe impendamus quam dos fuit primariae feminae nobis nascentibus.<br />

Si a iuris magistris quaeras quantas esse deceat, Celsus interrogatus quantae<br />

pecuniae dotem promittenti adultae mulieri curator consensum accommodare<br />

deberet modum ex facultatibus et dignitate mulieris maritique statuendum esse<br />

respondit quousque honestas et ratio pateretur et Papinianus dotis quantitatem<br />

pro modo facultatum et dignitate natalium viri costituendam sed nos in hoc ipso<br />

egregie cives seducimus cum neque vires nostras neque genus metimur et quisque<br />

pro arbitrio inique et superbe se effert quod gravis iacturae causa et in<br />

presentia est et nisi providetis gravior erit in dies eo siquidem procul dubio<br />

deduci rem video ut cui plurimas simul filias, sors attribuerit, unam tantum nuptui<br />

det, reliquae innuptae maneant, quod quantum mali, quantum in iniustitiae,<br />

quantum de decoris afferre valeat, extimare vos volo. At non licebit inquies mihi<br />

in re mea, quod statuo non licere in hoc est peroptimum et peraequissimum,<br />

nam et Modestinus de ritu nuptiarum scribit, semper in coniunctionibus, non<br />

solum quid liceat considerandum est, sed et quid honestum sit; quod quoniam<br />

p<strong>la</strong>erique quantum videmus non estimant, lex statuenda est, quae vel invitos cogat,<br />

profecticiae saltem doti modum decernere nam de adventicia et iis quae<br />

nuncupant antipherna cum rariora sint, sorti relinqui potest.<br />

Dixi de utilitate legis ac necessitate vestrum erit de utraque eius capite deliberare<br />

et ubi mature pro re consulueritis (quod fausto fiat omine) vestris suffragiis<br />

et vestium et dotis excessui, terminum dare.<br />

(...) Excellentissimus itaque iuris utriusque doctor dominus Iohannes Antonius<br />

Arronius unus ex praefatis astantibus, solitum consulendo pulpitum conscendens,<br />

invocato prius divini Numinis et curiae celestis auxilio, super praefata<br />

proposita de luxu et exuberantia muliebrium vestimentorum dotiumque ita consulendo<br />

disseruit.


662 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Ne quis civium Spoletinorum cuiusvis generis et condicionis sit ab hoc die<br />

in posterum, perpetuis futuris temporibus, possit sub quovis quaesito colore dare<br />

aut promittere pro dote seu dotis nomine cuiusvis mulieris, plus quadringentis<br />

florenis monetae Marchiae Anconitanae. Neu pro heredio dictarum mulierum quis<br />

civium praedictorum possit dare vel promittere plus quinquaginta florenis dictae<br />

monetae. Quod si quis contra ordinem dictae legis fraudolenter sub donationis<br />

nomine vel mutui aut quovis alio exquisito commento astutiave plus dederit vel<br />

promiserit, illud plus quod datum vel promissum fuerit supra dictos quadringentos<br />

florenos pro dote vel supra dictos quinquaginta florenos pro heredio constitutos,<br />

ab huiusmodi dante vel promittente aut etiam a muliere ipsa nullo modo<br />

possit repeti aut recuperari sed intelligatur et sit proprium mariti et eius heredum<br />

tanquam iure donationis inter vivos sit praebitum et hoc auctoritate presentis<br />

legis et decreti. Insuper, ad evitandum omne fraudis genus quam super lege<br />

huiusmodi machinari possent, dixit quod omnes alii contractus seu instrumenta<br />

cuiuscunque generis et ex quacunque causa etiam per viam scripturae privatae<br />

facta et celebrata inter virum et uxorem preterquam de dote et heredio suprascriptae<br />

summae, intelligantur et sint fraudolenter facta et nullius sint roboris vel<br />

momenti eiusdem legis auctoritate. Quodque notarii omnes qui in his de aliquo<br />

alio instrumentum facerent quam de eo quod lex supradicta continet, non solum<br />

incidant poenas infrascriptas tam pecuniarias quam excomunicationis sed etiam<br />

privati sint, ipso facto per decem annos, officio notariatus; et similiter eandem<br />

poenam incidant ii qui matrimonia tractarent cum aliis pactis aut condicionibus<br />

quam quae dictae legi inseruntur. Atque ut facilius huiusmodi fraudes inveniri<br />

valeant si quae exorbitantibus in mentem venerint dixit quod adhibeatur fides<br />

super his de<strong>la</strong>tori cum uno teste fidedigno coram quocunque iudicio ecclesiastico<br />

vel secu<strong>la</strong>ri in dicta civitate.<br />

Si quis autem ausu temerario supradictam et dotis et heredii summam quoquo<br />

modo excesserit aut si quis notarius de iis instrumentum fecerit vel si qui<br />

matrimonia huiusmodi tractaverint, incidant poenam ducentorum ducatorum auri<br />

Camerae apostolicae pro quarta parte applicandorum et pro alia quarta parte<br />

accusatori qui etiam secretus habeatur. Pro residuo vero quod erit poenae dimidium<br />

illustrissimo domino gubernatori civitatis Spoleti qui pro tempore erit qui<br />

teneatur statim executionem facere contra eos qui dictae legi contravenerint si<br />

mulctae portionem consequi volet et hoc quantum ad dotis exuberantiam.<br />

Circa vero luxum muliebrium vestimentorum dixit: ne qua mulier dictae civitatis<br />

cuiusvis generis et condicionis 10 sit, a die banni facendi de dicta lege et<br />

decreto, possit ac valeat aliquo genere vestimentorum aut hibernicae, quam sberniam<br />

vulgo vocant uti de brocchato vel serico videlicet de velluto, raso, damasco,<br />

vel taffettà, sed tantummodo vestem unam de ciambellotto portare valeat.<br />

Ac etiam pro manicis dictarum vestium uti possit quolibet generi serici excepto<br />

10 Sul margine sinistro: Consultatio super luxu muliebrium vestimentorum moderando.


Spoleto<br />

663<br />

broccato quibus manicis non possit inserere plus tribus bracchiis dicti serici neu<br />

cathenas aureas, argenteasque, cuiusvis generis portare valeat, neu margaritis ornari,<br />

neu argenteis cingulis uti, sed zonam sive cingulum tantummodo de taffettà<br />

portare possit, neu plus tribus anulis aureis ornari valeat, neu reticulis seu scuffiis<br />

aureis redimiri sed sericeis tantum, neu soleis sive p<strong>la</strong>nellis de velluto, vel<br />

brocchato sive de alio genere serici calceari. Quod si quae mulieres contra legem<br />

et ordinem supradictum, aliquo vestimentorum vel aliarum rerum vetitarum genere<br />

uti ausae fuerint, illud totum quod supra et contra ordinem dictae legis<br />

portaverint, perdant et eis auferatur atque ut supra applicetur. Et nihilominus<br />

viri il<strong>la</strong>rum quae sic contra legem dictam facerent, incidant poenam quinquaginta<br />

ducatorum auri pro quolibet et qualibet vice ut supra applicandorum.<br />

Insuper consulendo dixit ne quis civium praedictorum 11 ab hoc die in posterum<br />

ut supra possit quovis modo vel via dare aut promettere, pro dote seu<br />

elemosyna cuiusvis monialis, in quovis monasterio dictae civitatis sacrandae, plus<br />

centum florenis dictae monetae; quibus centum florenis contineantur, comprehendantur<br />

et connumerentur vestes et heredium, quod solitum est dari dictis monialibus<br />

videlicet earum rerum precium atque aestimatio; qui ordo et lex intimetur<br />

omnibus monasteriis dictae civitatis cuius quidem tenorem si renuerint observare,<br />

praefati magnifici domini priores, teneantur et debeant denuo congregare dictam<br />

concionem seu arengham ut eorum contumaciae merito remedium detur.<br />

Idem similiter consulendo dixit ne qua mulier dictae 12 civitatis cuiusvis generis<br />

et condicionis sit ab hoc die in posterum, perpetuis futuris temporibus, possit<br />

amplius personari seu mascharari quovis modo vel via nec interdiu noctuve neque<br />

in areis aut p<strong>la</strong>teis publicis neque in privatis civium ipsorum domibus, quodque<br />

si qua dictarum mulierum tam impudens fuerit quod contra legem praedictam<br />

se personaverit, incurrat poenam centum ducatorum auri pro qualibet<br />

vice applicandorum ut supra; et ad dictam poenam teneatur vir pro uxore quodque<br />

si vir fuerit filius familias pater teneatur pro filio.<br />

Et ad hoc ut lex super praedictis omnibus constituta firmior 13 ac validior in<br />

futurum permaneat, praefati magnifici domini priores curent et teneantur destinare<br />

oratorem Bononiam una cum dicta lege scripta et publicata manu mei cancel<strong>la</strong>rii<br />

ad pedes sanctissimi domini nostri qui suppliciter petat a Sua Sanctitate<br />

quod dignetur dictam legem et omnia contenta in ea confirmare, corroborare et<br />

apostolica auctoritate stabilire. Addendo quod omnes utriusque sexus dictae civitatis,<br />

qui contra dictam legem seu contenta in ea fecerint, vel auso temerario<br />

tollere eam tentaverint, ultra supradictas pecuniarias poenas, ipso facto et absque<br />

11 Sul margine sinistro: Quod non possint dari plus centum florenorum pro dote<br />

monialium.<br />

12 Sul margine sinistro: Quod mulieres non possint amplius personari.<br />

13 Sul margine sinistro: Quod mittatur oratorem ad summum dominum nostrum pro<br />

confirmatione dicatae legis.


664 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

aliqua alia pronunciatione sive sententia, incidant poenam excomunicationis <strong>la</strong>tae<br />

sententiae atque in ecclesia cathedrali dictae civitatis nominatim pro excomunicatis<br />

publicentur a quo quidem vinculo excomunicationis aut interdicti ii qui poenam<br />

dictae excomunicationis incurrerint minime absolvi possint a quavis persona<br />

vel pre<strong>la</strong>to in quavis dignitate vel auctoritate constituto nisi a summo pontifice<br />

excepto articulo mortis.<br />

Et ad maiorem atque stabiliorem observantiam supradictae 14 legis et decreti,<br />

quod praefati magnifici domini priores eligant ac constituant sex cives qui summa<br />

cum diligentia et studio curent omnes quos contra dictam legem fecisse invenerint<br />

poenis in dicta lege contentis puniri facere, nullo iuris aut facti praetermisso<br />

remedio.<br />

Quod dictum misso solito partito in dicta concione seu 15 arengha decretum<br />

est per palluctas quadrigentas et decem restitutas in bussu<strong>la</strong> alba sententiam consulentis<br />

aprobante triginta in contrarium non obstantibus.<br />

15. 1530, marzo 10<br />

Breve<br />

Breve di conferma delle disposizioni emanate dal comune di Spoleto sul<br />

vestire delle donne<br />

Clemens papa VII. Dilectis filiis prioribus et communitati civitatis nostrae<br />

Spoletanae.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Vestrae devotionis integritas<br />

et inconcussa fidelitas promeretur, ut petitionibus vestris quantum honeste<br />

possumus, favorabiliter annuamus. Cum itaque (sicut per dilectos filios Pompeium<br />

de Spiritibus et Valerium Vigilem oratores pro parte vestra ad nos destinatos<br />

nobis nuper exponi fecistis) his diebus proxime e<strong>la</strong>psis vos filii priores,<br />

considerantes abusum gravissimum et excessum in civitate nostra Spoletana duarum<br />

rerum maxime perniciosarum videlicet effrenati luxus muliebrium vestimentorum<br />

qui reginis prope modum imputaretur, nec non inordinatae dotium quantitatis<br />

quae magnatibus potius congruebant quam privatis quibus nisi opportune<br />

providebatur maximum rei publicae excidium ex iis iminebat nec minor iactura<br />

et noxa privatorum rebus. Ac volentes iis obviam ire publicam et <strong>generale</strong>m<br />

concionem eiusdem civitatis arengam istic nuncupatam ad desuper opportune<br />

providendum, statuendum et ordinandum in loco solito et consueto congregari<br />

curaveritis. Cumque inter alia in dicta concione seu arenga statutum et ordinatum<br />

fuerit.<br />

14 Sul margine sinistro: Quod eligantur sex cives pro conservatione legis.<br />

15 Sul margine sinistro: Reformatio.


Spoleto<br />

665<br />

Ne quis civium Spoletinorum cuiusvis generis et conditionis esset ex tunc de<br />

cetero perpetuis futuris temporibus posset sub quovis quaesito colore dare aut<br />

promittere pro dote seu nomine dotis cuiusvis mulieris plus quadringentis florenis<br />

monetae Marchiae Anconitane nec pro heredio dictarum mulierum plus quinquaginta<br />

florenis dictae monetae. Et siquis contra statutum et ordinationem huiusmodi<br />

fraudolenter sub donationis nomine, vel mutui aut quovis alio exquisito<br />

commento, vel astutia plus daret vel promitteret, illud plus quod datum vel promissum<br />

foret supradictos quadrigentos florenos pro dote, vel supradictos quinquaginta<br />

florenos pro heredio constitutos ab huiusmodi dante vel promittente,<br />

aut etiam a muliere ipsa nullo modo repeti aut recuperari posset sed censeretur<br />

et esset proprium mariti et eius haeredum tanque iure donationis inter vivos<br />

esset prestitum. Et ad evitandum omne genus fraudis, que de super machinari<br />

posset quod omnes alii contractus, seu instrumenta cuiuscunque generis et ex<br />

quacunque causa etiam per viam scripturae private facta et celebrata inter virum<br />

et uxorem preterquam de dote et heredio supradictarum summarum censerentur<br />

et essent fraudulenter facta et nullius essent roboris vel momenti. Ac quod omnes<br />

notarii qui in his de aliquo alio instrumentum facerent quam de eo quod<br />

statutum huiusmodi continebat non solum inciderent poenas infrascriptas sed<br />

etiam privati essent, ipso facto, per decem annos officio notariatus. Et similiter<br />

eandem poenam inciderent ii, qui matrimonia tractarent cum aliis pactis aut conditionibus<br />

quam quae dicto statuto inserebantur; et ut frauder huiusmodi facilius<br />

inveniri valerent quod adhiberetur fides super his de<strong>la</strong>tori cum uno teste fidedigno<br />

coram quocumque iudice ecclesiastico vel secu<strong>la</strong>ri in dicta civitate. Si quis<br />

autem ausu temerario supradictas et dotis et heredii summas quoquomodo excederet<br />

aut si quis notarius de eis instrumenctum faceret, vel si qui matrimonia<br />

huiusmodi tractarent, inciderent poenam ducentorum ducatorum auri Camerae<br />

apostolicae pro quarta parte applicandorum et pro alia quarta parte accusatori,<br />

qui etiam secretus haberetur, pro residuo vero quod esset poenae dimidium gubernatori<br />

ipsius civitatis pro tempore existenti, qui teneretur statim executionem<br />

facere contra eos, qui dicto statuto contravenirent, si mulctae portionem consequi<br />

vellet.<br />

Et insuper quod nul<strong>la</strong> mulier dictae civitatis cuiusvis generis vel conditionis<br />

esset a die banni faciendi de statuto et ordinatione huiusmodi posset aliquo genere<br />

vestimentorum, aut ibernicae, sberniae nuncupatae uti de broccato vel serico videlicet<br />

de velluto, raso, damasco vel taffetà, sed tantummodo vestem unam de ciambellotto<br />

portare valeret. Ac etiam pro manicis dictarum vestium uti posset quolibet<br />

genere serici, excepto broccato, quibus manicis non posset inserere plus tribus<br />

brachiis dicti serici. Nec chatenas aureas seu argenteas cuiusvis generis portare<br />

valeret. Nec margaritis ornari, neque argenteis cingulis uti, sed zonam, sive cingulum<br />

tantummodo de taffeta portare posset. Nec plus tribus annulis aureis ornari<br />

valeret. Nec reticulis, seu scufiis aureis redimiri, sed sericeis tantum. Nec soleis<br />

sive p<strong>la</strong>nellis de velluto, vel broccato seu alio genere serici calceari.<br />

Quod si quae mulieres contra statutum et ordinationem huiusmodi aliquo<br />

vestimentorum vel aliarum rerum vetitarum generi uti auderent, illud totum quod


666 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

supra et contra ordinationem praedictam portarent, perderent, et eis auferretur,<br />

atque ut prefertur, applicaretur, et nihilominus viri il<strong>la</strong>rum, quae sic contra dictum<br />

statutum facerent inciderent penam quinquaginta ducatorum pro quolibet et<br />

qualibet vice, ut prefertur applicandorum. Quodque nullus civium praedictorum<br />

ex tunc de cetero posset quovis modo vel via dare aut promittere pro dote, seu<br />

elemosina cuiusvis monialis in quovis monasterio dictae civitatis sacrandae plus<br />

centum florenis dictae monetae. Quibus centum florenis continerentur comprehenderentur<br />

et connumerarentur vestes et heredium dictis monialibus dari solitum<br />

videlicet earum rerum pretium atque estimatio. Et insuper quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

dictae civitatis cuiusvis generis et conditionis esset de caetero perpetuis futuris<br />

temporibus posset amplius personari, seu mascarari quovis modo nec interdui,<br />

vel noctu neque in areis aut p<strong>la</strong>teis publicis, neque in privatis civium ipsorum<br />

domibus. Et siqua dictarum mulierum tam impudens fuerit, quod contra statutum<br />

praedictum se personaverit, incurreret penam centum ducatorum auri pro<br />

qualibet vice (ut prefertur) applicandorum, et ad dictam poenam teneretur vir<br />

pro uxore. Et si vir foret filius familias, pater teneretur pro filio et nonnul<strong>la</strong> alia<br />

desuper statuta et ordinata fuerint prout in documentis publicis plenius dicitur<br />

contineri. Nobis humiliter supplicari fecistis ut statuto et ordinationi huiusmodi<br />

pro illorum subsistentia firmiori robur apostolicae confirmationis adiicere, ac alias<br />

in premissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur<br />

ipsius civitatis prosperum statum paterno ze<strong>la</strong>ntes affectu statuti et ordinationis<br />

huiusmodi veriorem tenorem pro expresso habentes huiusmodi supplicationibus<br />

inclinati statutum et ordinationem praedicta ac prout il<strong>la</strong> concernunt omniaque<br />

et singu<strong>la</strong> in documentis desuper confectis contenta sub modificatione<br />

quod mulieres ipsae ultra tria brachia serici eis concessa pro manicis per statuta<br />

huiusmodi duobus aliis brachiis pro ornamento vestium videlicet illius partis, quae<br />

est circa pectus et spatu<strong>la</strong>s ex quolibet genere serici, excepto broccato, libere et<br />

absque alicuius poenae incursu uti possint, auctoritate apostolica tenore presentium,<br />

approbamus et confirmamus ac illis perpetuae firmitatis robur adiicimus et<br />

il<strong>la</strong>, sub poenis in eis contentis firmiter observari debere decernimus, supplentes<br />

omnes et singulos iuris et facti defectus siqui forsan intervenerint in eisdem. Et<br />

nihilominus pro potiori caute<strong>la</strong> premissa omnia et singu<strong>la</strong> sub modificatione supradicta<br />

de novo hac quod omnes et singuli utriusqe sexus dictae civitatis qui<br />

contra statutum et ordinationem huiusmodi fecerint vel il<strong>la</strong> ausu temerario tollere<br />

tentaverint ultra supradictas pecuniarias poenas excomunicationis <strong>la</strong>tae sententiae<br />

poenam, a qua ab alio, quam a nobis et successoribus nostris Romanis pontificibus<br />

preterquam in mortis particulo absolvi non possint, eo ipso absque alia<br />

dec<strong>la</strong>ratione incurrant et pro excomunicatis in maiori ecclesia ipsius civitatis publicari<br />

debeant perpetuo statuimus et ordinamus mandamus venerabili fratri<br />

episcopo Spoletano et dilectis filiis maioris et secu<strong>la</strong>ris ac collegiatae Sancti Gregorii<br />

Spoletanae ecclesiarum prioribus quatenus ipsi vel duo aut unus eorum per<br />

se vel alium seu alios presentes litteras et in eis contenta quecumque ubi et<br />

quando opus fuerit ac quotiens pro parte vestra desuper fuerint requisiti solemniter<br />

publicantes ac in premissis efficacis defensionis presidio assistentes faciant


Spoleto<br />

667<br />

auctoritate nostra statutum et ordinationem huiusmodi firmiter observari. Ac illos<br />

quos eisdem statuto et ordinationi contravenisse constiterit pecuniarias et excomunicationis<br />

poenas praedictas incurrisse dec<strong>la</strong>rent, necnon penas ipsas iteratis<br />

vicibus aggravent. Invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris<br />

non obstante premissis et aliis dictae civitatis iuramento vel confirmatione apostolica<br />

roboratis statutis et consuetudinibus contrariis quibusqumque. Aut si aliquibus<br />

communiter vel divisim ab apostolica sit sede indultum quod interdici<br />

suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas non facientes<br />

plenam et espressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem.<br />

Datum Bononiae sub annulo piscatoris die X martii MDXXX pontificatus nostri<br />

anno septimo.<br />

Evangelista<br />

16. 1530, marzo 23<br />

Bando<br />

Per <strong>la</strong> moderazione delli vestimenti delle donne de dicta città e delle doti<br />

Franciscus Erulus, episcopus Spoletanus,<br />

Fabius Vigilius, prior maioris ecclesiae Spoletanae,<br />

Elyseus Pellulus, prior ecclesiae Sancti Gregorii,<br />

sanctissimi domini nostri commissarii; priores populi civitatis Spoleti.<br />

Al nome sia dello omnipotente Dio del<strong>la</strong> gloriosa vergine Maria et de tutta<br />

<strong>la</strong> corte celestiale et cetera. Per parte, commissione et mandato del reverendissimo<br />

monsignor el vescovo et delli reverendi priori de Sancta Maria et de Sancto<br />

Gregorio del<strong>la</strong> magnifica città de Spoleti commissarii electi et deputati per <strong>la</strong><br />

santità de nostro Signore sopra <strong>la</strong> observantia et manutentione del<strong>la</strong> nova legge e<br />

statuto, facto et constituto per <strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga de dicta magnifica città, per <strong>la</strong><br />

moderatione delli vestimenti delle donne de dicta città et delle doti, confirmato<br />

e stabilito per Sua Santità come più amp<strong>la</strong>mente nel breve de dicta confirmatione<br />

se contiene et anche per parte et commissione delli magnifici signori priori<br />

del populo del<strong>la</strong> magnifica città de Spoleti et per ordine e decreto del<strong>la</strong> general<br />

arengha de dicta città, se fà publico bando et general proc<strong>la</strong>ma. Che nisciuno<br />

cittadino del<strong>la</strong> ditta magnifica città de Spoleti, de qual se voglia grado o conditione,<br />

dal dì del decreto facto in dicta arengha, per li perpetui tempi da venire,<br />

possa sotto qual se voglia quesito colore, dare o promettere per dote o vero in<br />

nome de dote de qual se voglia donna, più de quattrocento fiorini de moneta de<br />

Marcha, né manco per lo arriedo de dicte donne, possa dar più de cinquanta<br />

fiorini de dicta moneta. Et se alcuno cittadino contra el tenore del presente<br />

banno, statuto et ordinatione sopra dicta, fraudolentemente sotto nome de donatione<br />

o vero de prestito o anche per qual se voglia altra exquisita astutia, desse<br />

più o promettesse, quello più che averà dato o promesso sopra li dicti quat-


668 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

trocento fiorini per <strong>la</strong> dote o vero sopra li dicti cinquanta fiorini per lo arriedo<br />

costituti da quel tale che lo avesse così dato o promesso o vero da essa medesma<br />

donna, in nisciun modo se possa mai per alcun tempo, redomandare o vero<br />

recuperare ma se intenda et sia proprio del marito et delli soi heredi come se<br />

per via de donatione tra li vivi fosse dato. Et per levar via tutte generazioni de<br />

fraudi quali sopra tal ordine e statuto se potessero machinare, se notifica che<br />

tutti altri contracti o vero instrumenti de qualunque generatione et per qual se<br />

voglia causa, ancora che fossero per via de scriptura privata facti e celebrati tra<br />

el marito e <strong>la</strong> moglie, excepto che del<strong>la</strong> dote et arriedo delle sopradicte summe<br />

se intendano e siano fraudolentemente facti et siano de nisciuna forza o vero<br />

momento. Et ancora se notifica che tutti notarii quali nelle sopradicte cose, facessero<br />

instrumento de alcuna altra cosa che de quel che se contiene nel<strong>la</strong> sopradicta<br />

legge e statuto o vero nel presente banno, non solo cadano nelle pene<br />

infrascripte ma ancora se intendano et siano privati ipso facto per diece anni<br />

dello officio del notariato. Et similmente cadano nelle infrascripte pene tutti quelli<br />

che tractaranno parentezze o vero matrimonii con altri pacti et conditioni che<br />

quelli sonno inserti nel<strong>la</strong> dicta legge e statuto o vero nel presente banno. Et<br />

accioché le fraudi quali se facessero sopra dicti ordini, più facilmente se possano<br />

retrovare, se notifica che sopra le dicte cose se prestarà fede ad uno accusatore<br />

con uno testimonio digno de fede, denanti a qualunque iudice ecclesiastico o<br />

vero secu<strong>la</strong>re nel<strong>la</strong> dicta città de Spoleti. Et se alcuno cittadino como de sopra<br />

haverà ardire de excedere e passare in qual se voglia modo le sopradicte summe<br />

et del<strong>la</strong> dote et dello arriedo, o vero se alcuno notario delle dicte cose instrumento<br />

alcuno facesse o vero se alcuni tali matrimonii contra dicti ordini tractassero,<br />

se notifica che caderanno nel<strong>la</strong> pena de doicento ducati de oro da applicarse,<br />

ipso facto, per <strong>la</strong> quarta parte al<strong>la</strong> Camera apostolica et per l’altra quarta<br />

parte allo accusatore qual se tenerà secreto: et per il resto che è il mezo del<strong>la</strong><br />

pena, allo illustrissimo signor governatore del<strong>la</strong> dicta magnifica città de Spoleti<br />

qual serrà per li tempi. El quale sia tenuto de far subito exequtione contra<br />

quelli tali che contravenessero alli sopra dicti ordini de dicta legge e statuto<br />

volendo conseguire <strong>la</strong> sua portione del<strong>la</strong> dicta pena.<br />

Ancora se notifica e commanda per parte e commissione delli sopra nominati<br />

che non sia alcuna donna del<strong>la</strong> dicta città, de qual se voglia grado o conditione<br />

che ardisca né presuma, dal dì del presente banno in poi, usare né portare<br />

alcuna generatione de vestimenti o vero de sbernia, de brocchato o vero de altra<br />

sorte de drappi cioè de velluto, raso, damascho e taffettà; ma ben li sia licito de<br />

portare una veste de ciambellotto et ancora li sia licito e possano usare per le<br />

maniche de dicte vesti, de qual se voglia generation de drappi, excepto el broccato<br />

nelle quali maniche non possano metter più de tre braccia de dicti drappi.<br />

Ancora se notifica e commanda che nisciuna donna como de sopra possa portar<br />

alcuna generatione de cathene de oro o vero de argento né meno ornarse<br />

de alcuna generatione o quantità de perle: né manco possa usare alcuna sorte<br />

de centure de argento per qual se voglia modo <strong>la</strong>vorate ma ben li sia licito<br />

portar una centa de taffettà o vero de altra sorte de seta <strong>la</strong>vorata. Né possa


Spoleto<br />

669<br />

ornarse de più de tre anelli de oro né manco possa portare alcuna generatione<br />

de reticelli o vero scuffie de oro per qual se voglia modo <strong>la</strong>vorate, ma solo li sia<br />

licito portar scuffie de seta con quel <strong>la</strong>voro et ornato che più li piacerà, excepto<br />

de oro. Né possa portar pianelle de velluto o brocchato o vero de altra generatione<br />

de seta.<br />

Et se alcuna donna de qual se voglia grado o conditione como de sopra<br />

ardisse contra <strong>la</strong> legge, statuto et ordination sopra dicta usare o portare alcuna<br />

generation de vestimenti o vero de altre cose de sopra vetate, tutto quello<br />

che sopra e contra <strong>la</strong> ordinatione e legge predicta portarà, perda e li sia<br />

levato et come de sopra sia applicata. Et niente di meno li mariti de quelle<br />

che così contra <strong>la</strong> legge e statuto supradicta facessero, cadano in <strong>la</strong> pena de<br />

cinquanta ducati de oro per ciascheduno et ciascheduna volta, da applicarse<br />

como de sopra.<br />

Appresso se notifica e commanda per parte e commissione delli sopra nominati,<br />

che nisciuno cittadino de qual se voglia conditione e grado como de sopra,<br />

dal dí del presente banno in poi, per li perpetui tempi da venir, possa per qual<br />

se voglia modo o via dare o promettere per dote o vero per elemosina de qual<br />

se voglia monacha, in qual se voglia monasterio de dicta città da locarse, più de<br />

cento fiorini de dicta moneta; nelli quali cento fiorini se comprehendano et connumerino<br />

li vestimenti e lo arriedo che è solito de darse ad dicte monache<br />

cioè el prezzo e <strong>la</strong> estimation de essi.<br />

Ancora se notifica e comanda, per parte e commission delli sopra nominati,<br />

che nisciuna donna del<strong>la</strong> dicta città de qual se voglia grado o conditione como<br />

de sopra, dal dí del presente banno in poi per li perpetui tempi da venire, possa<br />

più mascararse per qual se voglia modo, nè de di né de nocte, né in strade o<br />

vero piazze pubblice; né in case private de cittadini. Et se alcuna de dicte donne<br />

havesse ardire contra <strong>la</strong> legge et statuto supradicto de mascararse, cada in <strong>la</strong><br />

pena de cento ducati de oro per ciascheduna volta da applicarse como de sopra;<br />

notificando che al<strong>la</strong> dicta pena sia tenuto el marito per <strong>la</strong> moglie et se el marito<br />

fosse figliol de famiglia el patre sia tenuto per il figliolo.<br />

Ancora se notifica lo statuto e legge sopradicta costituta sopra li vestimenti<br />

delle donne esser stata modificata per Sua Santità in questo modo cioè: che<br />

oltra le tre braccia de drappi concesse alle dicte donne per le maniche delle<br />

vesti possano ancora usare doi altre braccia de ogni sorte de drappi excepto el<br />

broccato per ornamento delli busti, cioè de quel<strong>la</strong> parte che è circa el pecto et<br />

le spalle, liberamente senza incursione de alcuna pena.<br />

Ancora se notifica per parte delli sopra nominati commissarii del<strong>la</strong> santità de<br />

nostro Signore, in nome de sua beatitudine, ad tutte e singule persone dell’uno<br />

e l’altro sexso del<strong>la</strong> dicta magnifica città de Spoleti quali contra <strong>la</strong> legge statuto<br />

et ordination sopradicta o vero parte de esse facessero o vero, con ardire temerario<br />

tali ordini o parte de essi togliere o annul<strong>la</strong>re tentassero, oltra le sopradicte<br />

pene pecuniarie incurrano in <strong>la</strong> pena de excomunicatione de <strong>la</strong>ta sententia dal<strong>la</strong><br />

quale non se possano mai absolvere da altra persona, in qual se voglia dignità<br />

costituta, excepto da Sua Santità et soi successori, excepto in lo articolo del<strong>la</strong>


670 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

morte. Nel<strong>la</strong> quale excomunicatione se intendano essere incorsi tutti quelli che<br />

contrafarranno al<strong>la</strong> sopra dicta legge e statuto, ipso facto senza altra dechiaratione<br />

o pronuncia.<br />

Notificando ancora che serranno dechiarati e pubblicati excomunicati nel<strong>la</strong><br />

chiesia cathredale de dicta magnifica città come più amp<strong>la</strong> et più diffusamente<br />

nel breve del<strong>la</strong> confirmatione de dicta legge e statuto concesso per Sua Santità<br />

se comprehende e contiene al tenore et continentia del quale in tutto e per tutto<br />

se habbia re<strong>la</strong>tione. In quorum fidem et cetera. Datum Spoleti, ex nostro popu<strong>la</strong>ri<br />

pa<strong>la</strong>tio, die XXIII martii MDXXX.<br />

Franciscus episcopus Spoletanus manu propria,<br />

Fabius Vigilius prior ecclesiae Spoletanae, manu propria,<br />

Elyseus Pellulus prior ecclesiae Sancti Gregorii Maioris, manu propria,<br />

Valerius Vigilius cancel<strong>la</strong>rius.<br />

17. 1542<br />

Statuti<br />

De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis defunctorum 16<br />

De poena facientis adunantiam pro aliquo novo sacertode debente<br />

dicere missam et pro muliere volente ingredi monasterium 17<br />

De poena facientis manciam seu munus nuptae vel novae sponsae 18<br />

18. 1542, giugno 11<br />

Breve<br />

Conferma pontificia di disposizioni sulle doti<br />

Paulus papa tertius<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam beneditionem. Exponi nobis nuper fecistis<br />

quod alias felici recordationi Clementi papa VII predecessori nostro pro parte<br />

vestra exposito quod vos pro bono publico quaedam statuta feceratis per quae<br />

16 Vedi n. 2, 1347. Statuti, De modo tenendo in corruptis et <strong>la</strong>mentitiis defunctorum.<br />

17 Vedi n. 2, 1347. Statuti, De pena facientis addunantiam pro aliquo sacerdote debente<br />

dicere missam et pro muliebre volente ingredi monasterium.<br />

18 Vedi n. 2, 1347. Statuti, De pena euntis ad nuptias et facientis aliquam manciam<br />

alicui mulieri nupte vel disponsate.


Spoleto<br />

671<br />

inter caetera cavebatur quod mulieribus nubendis pro dote non nisi quadrigenti<br />

et pro heredio quinquaginta illis vero quae in aliquo monasterio sacrandae essent<br />

non nisi centum floreni monetae istarum partium computato in ipsis heredio pro<br />

dote seu elemosina promitti aut dari possent. Idem Clemens praedecessor dicta<br />

statuta apostolica auctoritate confirmavit illorumque trasgressores poenas in dictis<br />

statutis contentas et insuper excomunicationis <strong>la</strong>tae sententiae a qua non nisi a<br />

Romano pontifice pro tempore existente preterquam in mortis articulo absolvi<br />

possent, incurrere voluit et decrevit prout in eius in forma brevis litteris de<br />

super confectis plenius continetur.<br />

Cum autem sicut eadem expositio subiungebat, nonnul<strong>la</strong>e muniales istius civitatis<br />

plus avidae quam earum professionem deceat, quasdam a Sede apostolica<br />

litteras impetrarint seu potius exstorserint per quas eis quod dictis statutis ac<br />

litteris Clementis praedecessoris non obstantibus, dotem seu elemosinam pro puellis<br />

quas in suis monasteriis reciperent quam vellent petere posse concessum extitit<br />

et forsan alii dicta statuta quottidie trasgrediantur, nobis humiliter supplicari<br />

fecistis ut pro bono pubblico istius civitatis statuta ac litteras Clementis praedecessoris<br />

praedicta nos etiam confirmare aliusque desuper opportune providere de<br />

benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur huiusmodi vestris precibus inclinati,<br />

statuta ac litteras Clementis praedecessoris praedicta illorum omnium tenores presentibus<br />

pro plene et sufficienter expressis et insertis habentes, tam quo ad dotes<br />

secu<strong>la</strong>rium et elemosinas sine dotes monasteriorum praedictas quam etiam<br />

quo ad vestimenta et ornamenta mulierum de quibus in statutis et litteris praedictis<br />

mentio fit, auctoritate apostolica tenore praesentium confirmamus eaque<br />

sub poenis et censuris praedictis ab omnibus et dictis monialibus invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari debere decernimus non obstante constitutionibus et ordinationibus ac<br />

quibusvis litteris apostolicis eisdem monialibus quibusvis aliis contra statuta ac<br />

litteras Clementis praedecessoris praedicta etiam per nos quomodolibet hactenus<br />

concessis quibus il<strong>la</strong>rum tenores praesentibus pro expressis habentes <strong>la</strong>tissime<br />

derogamus et derogatum esse volumus caeterisque contrariis quibuscunque. Datum<br />

Romae apud Sanctum Marcum sub annulo piscatoris die XI iunii MDXXXXII<br />

Pontificatus nostri anno octavo.<br />

Franciscus episcopus Spoletanus<br />

19. 1542 settembre 3<br />

Bando<br />

Banno sopra l’osservazione del<strong>la</strong> legge sopra le dote et elemosine,<br />

portamenti de donne et che non si possino mascarare<br />

Al nome de Iddio amen.<br />

Havendo <strong>la</strong> magnifica città di Spoleto, per ordine e decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong><br />

arengha stabilite e reformate alcune leggi da osservarse perpetuamente quale sono<br />

l’infrascritte.


672 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

In prima che nesciono de cittadini di Spoleto di qual si voglia generatione et<br />

conditione mai, per niscion tempo per l’advenire possi, sotto qualsivoglia quesito<br />

colore, dare over promettere per dote, o in nome di dote di qualsivoglia donna<br />

pió de quattrocento fiorini di moneta di Marcha Anchonitana né per harredo de<br />

essa piò de cinquanta fiorini de detta moneta; et se alcuno contra dicto statuto<br />

et ordinatione fraudulentemente, sotto nome di donatione overo di prestito o<br />

sotto qualsivoglia quesito colore o astutia, daesse più o promettesse, quello più<br />

che dato o promisso li fusse sopra ditti quattrocento fiorini per dote, o sopra li<br />

detti cinquanta fiorini per l’harredo constituiti, da quello che li daesse o promettesse<br />

o da essa medesma donna per alcun modo se possano repetere, raddomandare<br />

o recuperare ma se intenda essere et sia proprio del marito et suoi heredi<br />

per ragione di donatione tra li vivi.<br />

Et, per evitare ogni generatione di fraude che sopra di ciò si potesse macchinare,<br />

che tutti altri contratti o instrumenti etiam per via de scrittura privata di<br />

qualsivoglia sorte et per qualsivoglia causa facti et celebrati fra il marito et <strong>la</strong><br />

moglie, excetto di dote et harredo delle sopraditte summe, se intendano et sciano<br />

fraudolentemente facti, se intendano nulli et de nisciona fermeza et efficacia; et<br />

che tutti notarii quali in le preditte cose di altro facessero instrumento, che di<br />

quello che si contiene in lo presente statuto, non solo caschino in l’infrascritte<br />

pene, ma siano private ipso fatto per dece anni del officio del notariato. Et similmente<br />

in <strong>la</strong> medesma pena caschino quilli che trattassiro matrimonii con altri pacti<br />

o conditioni, che con quilli qual si fa mensione in lo presente statuto. Et acciò<br />

ché le dicte fraude piò facilmente si possino trovare, che se debbia dar fede sopra<br />

le ditte cose al de<strong>la</strong>tore o accusatore con uno testimonio digno di fide innanti a<br />

qual si sia iodece ecclesiastico o secu<strong>la</strong>re in <strong>la</strong> città di Spoleto. Et se alcuno fosse<br />

di tanto ardire che le sopradette summe di dote et arredo in qualsivoglia modo<br />

excedesse, o se alcuno notario de esse facesse in strumento o quilli che simili<br />

matrimonii trattassiro, incorrano <strong>la</strong> pena de ducento ducati d’oro al<strong>la</strong> Camera apostolica<br />

per <strong>la</strong> quarta parte d’applicarse et per l’altra quarta parte al accusatore qual<br />

serrà tenoto secreto, per l’altra mità al governatore de detta città che sarrà per li<br />

tempi qual sia tenoto contra tal trasgressori subbito farne executione, volendone<br />

consequire <strong>la</strong> detta pena et parte.<br />

Anchora che nisciona donna del<strong>la</strong> detta città, di qualsivoglia generatione o<br />

conditione, dal dì del banno in poi di questo statuto et ordinatione, possi alcuna<br />

sorte de vestiminti o sbernie usare de broccato o di seta cioè de villuto raso,<br />

damascho, taffettà ma so<strong>la</strong>mente possi portare una veste de ciambellotto et che<br />

per le maneche de dicte veste possi usare ogni generatione di seta excepto broccato<br />

in le quali maneche non vi se possi mettere piò che tre braccia di seta.<br />

Anchora non possino portare cathene d’oro o d’argento di qualsivoglia sorte<br />

né mino adornarle de prete preziose et che non possino portare cinture<br />

d’argento ma so<strong>la</strong>mente una cintura di taffettà. Similmente non possino portare<br />

piò che tre anel<strong>la</strong> d’oro né retecilli o scuffie d’oro, ma so<strong>la</strong>mente di seta; né<br />

mino pianelle de villoto o d’imbroccato né di altra sorte di seta. Et se alcuna<br />

donna contra el presente statuto et ordinatione, alcuna sorte de vestiminti o di


Spoleto<br />

673<br />

altre sopraditte cose vetate usasse, quel che portassiro sopra <strong>la</strong> ditta ordinatione,<br />

debbia perdire et se li levi d’applicarse como di sopra et nientedimino li mariti<br />

d’esse le quale contra il presente statuto facissiro, caschino in <strong>la</strong> pena di cinquanta<br />

ducati per ciascheduno et ciascheduna volta d’applicarse como di sopra.<br />

Anchora, che nisciono cittadino per l’advenire possi per qualsivoglia modo o<br />

via, dare o promettere per dote o elemosina di qualsivoglia monacha in qualsivoglia<br />

monasterio d’essa città da farsi monacha piò di cento fiorini de ditta moneta.<br />

In li quali cento fiorini si contenghino, comprendino et annumerino le vesti<br />

et arredo a ditte monache solito darsi cioè il prezo et estimatione d’esse.<br />

Anchora che nisciona donna de essa città di qualsivoglia generatione et conditione<br />

si sia mai per niscion tempo d’avenire possi mascharassi o transformarsi<br />

in qualsivoglia modo, né de dì né di notte, né in strate, in piaze publice, né<br />

mino per le case di partico<strong>la</strong>r cittadini. Et se alcuna de ditte donne fosse tanto<br />

impudica che contra <strong>la</strong> presente ordinatione et statuto si mascarasse, incora <strong>la</strong><br />

pena di cento ducati d’oro per ciascheduna volta d’applicarse como di sopra et<br />

al<strong>la</strong> ditta pena sia tenoto il marito per <strong>la</strong> moglie et se ’l marito fosse figliol di<br />

famiglia el patre sia tenoto per il figliolo secondo de ditti statuti et decreti piò<br />

<strong>la</strong>rgamente si fa mensione in l’istrumento publico.<br />

Quali ordini et statuti forno per <strong>la</strong> santità di nostro signore felice recordatione<br />

Clemente VII, per breve confermati et approbati, commandando che s’habbino<br />

invio<strong>la</strong>bilmente da osservarsi sotto le ditte pene pecuniarie et chi contra farrà<br />

non solo incorra le ditte pene ma etiam sia excommonicato ipso facto; dal<strong>la</strong><br />

quale excommonicatione da alcuno altro che da Sua Santità o suoi successori<br />

Romani pontifici, excetto non fusse in articolo di morte, non possi essere absoluto.<br />

Et in dicta excommunicatione incorra senza altra dechiaratione et per<br />

excommonicato in <strong>la</strong> chiesa maggiore de essa città se debbia pubblicare, commettendo<br />

l’executione contra li trasgressori et l’osservanza de detti statuti e leggi<br />

al reverendissimo vescovo de Spoleto et reverendi priori del<strong>la</strong> cattedrale et di<br />

San Gregorio d’essa città et ciascheduno d’essi in solido, secundo <strong>la</strong>rgamente si<br />

contiene nel dicto breve existente et registrato in l’archivio et libri de reformanze<br />

del<strong>la</strong> subdetta città, sotto il di X de marzo MDXXX si come le preditte cose<br />

sonno ad ognuno notorie et palese.<br />

Inde considerando, il general consiglio tal legge e statuti per qualche falsa<br />

interpretatione di qualchuno et per extorsione tacendo <strong>la</strong> substantia di esso breve<br />

o per via del summo penetentiero di Sua Santità o per breve di sua beatitudine<br />

essersi in parte muti<strong>la</strong>te et messe in abosione, stimando pocho <strong>la</strong> pena che<br />

vi è, non solo in preiudicio di lor facoltà, ma etiam de l’anima perché tal absolutioni<br />

forsi non sonno del<strong>la</strong> efficacia che doveriano essere. A causa di dicte<br />

leggi per essere necessarie et salutifere al<strong>la</strong> detta città, si è procurato di ottenere<br />

da nostro signore Paulo per divina providentia papa tertio <strong>la</strong> confirmatione di<br />

esse leggi et statuti.<br />

Pertanto a causa <strong>la</strong> detta legge se habbi invio<strong>la</strong>bilmente da osservare il reverendissimo<br />

monsignore messer Fabio Vigile da Spoleto vescovo de detta città<br />

meritissimo, il magnifico signore messer Bernardino Ruffo di essa città luogote-


674 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nente <strong>generale</strong>, et anchora il reverendo vicario di sua reverendissima signoria et<br />

priore del<strong>la</strong> cathedrale et il reverendo priore di San Gregorio commissarii di Sua<br />

Santità deputati in dicto breve per l’osservantia de detta legge, il general consiglio<br />

et magnifici signori priori del popolo de detta città, per il presente intimano<br />

ad ogni et qualuncha cittadino et cittadina et relligiose et relligiosi de ditta città,<br />

qualmente si è obtenuto da suo beatitudine il breve del<strong>la</strong> confirmatione de esse<br />

leggi, del tenore como di sotto si contiene. A tergo alli dilecti figlioli priori et<br />

commonità del<strong>la</strong> città nostra di Spoleto; intus vero <strong>la</strong>ssato il sigillo del piscatore<br />

Paulo papa III. Dilecti figlioli salutem et apostolicam benedictionem. Modernamente<br />

ci havete fatto esponere che alli tempi passati al<strong>la</strong> felice recordatione di<br />

Clemente papa VII nostro praedecessore per parte vostra esposto, che voi per<br />

ben publico certi statuti faceste per li quali fra le altre cose se prohibiva che alle<br />

donne da maritarse non piò de quattrocento et per arredo cinquanta, a quelle<br />

che in qualche monasterio si facissiro monache non piò di cento fiorini di moneta<br />

di quelle parti, computati in essi fiorini cento l’harredo. Per dota o helemosina<br />

promettere o dare possano.<br />

Esso Clemente predecessor nostro dicti statuti con apostolica auctorità confirmò<br />

li trasgressori de essi le pene si contengono in dicti statuti, et inoltra di<br />

excommonicatione <strong>la</strong>tae sententiae dal<strong>la</strong> quale non da altri che dal pontifice Romano<br />

che serrà per li tempi, eccepto in articulo di morte si possino absolvere,<br />

ordinò et dichiarò incorrerse secondo in le sue in forma di breve lettere già<br />

facte piò amp<strong>la</strong>mente se contiene. Anchora secondo in <strong>la</strong> medesima expositione<br />

subgiongeva molte monache di testa città piò avide che quel che si convenghi<br />

al<strong>la</strong> lor professione, certe lettere dal<strong>la</strong> sede apostolica habbino impetrate, ma<br />

quelle impetrate piò presto per via de extorsione, per le quale a loro, che statuti<br />

et lettere di Clemente predecessor nostro non obsanti, <strong>la</strong> dote o helimosina per<br />

le mammole che in li lor monasterii recevessiro quel<strong>la</strong> summa che volessiro domandare<br />

o pigliare esserli stato concesso. Et forsi alcuni altri dicti statuti transgredino,<br />

a noi umilmente havere fatto supplicare, che per ben publico di testa<br />

città, li statuti et lettere di Clemente predecessore predicti, noi anchora confirmare<br />

etiam che oportunamente provedere de benignità apostolica ce dignamo.<br />

Noi addunche inclinati alle vostre simili domande et preci, statuti et legge di<br />

Clemente predecessore preditti, il tenore tutti de essi in le presenti pienamente<br />

et sufficientemente per espresse et inserli havendo, tanto quanto alle dote di<br />

secu<strong>la</strong>ri et helemosine over dote predicte de monasterii, quanto anchora circa li<br />

vestimenti et ornaminti delle donne, de quali in li statuti et lettere praedicti si fa<br />

mentione, per auctorità apostolica per tenor delle presenti confirmamo et essi<br />

statuti, sotto pene et censure predicte da tutti et dicte monache invio<strong>la</strong>bilmente<br />

doverse observare decernemo et ordinamo non obstanti constitutioni et ordinationi<br />

o qualsivoglia lettera apostolica a ditte monache et a qualuncha altra persona,<br />

contra statuti et lettere di Clemente praedecessor nostro preditte etiam che<br />

per noi in qualsivoglia modo concesse per il passato. Il tenore delle quale volemo<br />

aversi per expresse in queste, <strong>la</strong>rgamente derogamo et volemo sia derogato<br />

et altre cose che in contrario facessero in qualsivoglia modo.


Spoleto<br />

675<br />

Dato a Roma appresso San Marco sotto lo anello del piscatore adì XI de<br />

giogno MDXXXXII, del pontificato nostro l’anno octavo.<br />

Fabius episcopus Spoletanus.<br />

Quali statuti et leggi per l’auctorità a lor signorie concessa, commandano ad<br />

ogni cittadino et cittadina et religiose et monache sotto qualsivoglia conditione<br />

et dignità, li debbiano in tutto et per tutto per l’advenire observare et contra<br />

essi non venire in qualsivoglia modo, sotto le pene che in essi si fa mentione,<br />

alle quale si procederà senza alcuno respetto; exortando et pregando ciascheduno<br />

si per beneficio universale, si anche per salute del anime loro vogliano observarle<br />

et mantenerle per esser tale ordine di Sua Santità et del<strong>la</strong> detta magnifica<br />

città.<br />

In quorum fidem et cetera. Datum Spoleti die III septembris MDXLII.<br />

Bernardinus Ruffus locumtenens.<br />

Aurelius cancel<strong>la</strong>rius.<br />

20. 1550 ottobre 12 e 28<br />

Riformanze<br />

Capitoli e ordini sul<strong>la</strong> tassa delle doti<br />

In Dei nomine amen. Infrascripta sunt quaedam capitu<strong>la</strong> et ordinamenta<br />

edita, facta et ordinata ex decreto et deliberatione generalis arenghe et magnifici<br />

consilii magnificae civitatis Spoleti super dotium exuberantia, luxu muliebrum<br />

vestimentorum moderando et helemosinarum monialium limitatione,<br />

sub anno domini nostri Iesu Cristi ab eiusdem salutifera nativitate milleximo<br />

quingenteximo quinquaginta, indictione [...], tempore pontificatus santissimi in<br />

Cristo patris et domini nostri domini Iulii divina providentia pape tertii, diebus<br />

vero XII et XXVIII mensis octobris dicti anni; tenoris et continentiae videlicet.<br />

In primis ne quis civium Spoletinorum et civitatem habitantium cuiusvis generis<br />

et conditionis sit, nullo umquam in tempore futuro, pecuniam doti[s] pro<br />

quavis muliere dicere possit ad summam quingentos florenos Marchiae et heredium<br />

19 non pluris quinquaginta florenis extimetur. Et maritus, seu alius nomine<br />

mariti, plus quingentis florenis pro dotis sponsione et pro heredio plus florenis<br />

quinquaginta, nec debeat nec possit accipere nec dono vel mutuo, seu sub quovis<br />

alio nomine a patre, matre, fratribus, sororibus, avo, avia, affine consanguineo<br />

seu quovis alio gradu congiuntis seu etiam amicis, plus dictis quingentis<br />

florenis pro dote et quinquaginta florenis pro heredio, ut superius dictum accipere<br />

possit.<br />

19 Per haredium o più frequentemente aredium, così come di seguito.


676 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Et si quis contra statutum et ordinationem huiusmodi plus daret seu quomodolibet<br />

promicteret, illud plus quod datum vel promissum foret supra dictos<br />

quingentos florenos pro dote et supradictos quinquaginta florenos pro heredio<br />

constitutos, applicetur ipso facto, pro medietate Camerae apostolicae et pro duabus<br />

partibus alterius medietatis domino gubernatori seu eius locumtenenti pro<br />

tempore in gubernio et arce Spoleti existenti et effectualem executionem fieri<br />

facenti et pro alia tertia parte baroncello seu officiali in praemissis integram de<br />

tota summa executionem facienti.<br />

Et maritus seu quisvis alius qui praedicto statuto et ordinationi ut praemictitur<br />

contravenerit, incidat illico in poenam ducentorum scutorum auri in auro a<br />

quolibet contraveniente statim auferendorum et ut supra applicandorum. Et insuper<br />

praeter superiorem amissionem, praefati contravenientes et statuta praemissa<br />

observare negligentes, incidant sine aliqua dec<strong>la</strong>ratione in poenam excommunicationis<br />

et ab Ecclesia sint penitus exclusi et a nullo cardinale legato nec<br />

ab aliquo alio quacumque auctoritate et dignitate prefulgente preterquam a summo<br />

pontifice ore proprio absolvi possint. Et similiter tam qui darent seu promicterent<br />

quam qui reciperent aliquid supra dotem et heredium ut supra constitutum<br />

et ordinatum ab ipsa civitate et civium Spoletinorum numero sint poenitus<br />

segregati et privati et nunquam civitati ascribantur nisi ex decem generalibus<br />

concionibus nuncupatis arenghis nulloque civitatis officio et magistratu fungi<br />

possint, quinimmo ipsorum bona in villicorum catastis describantur et pro<br />

villicis habeantur.<br />

Item si quis ausu temerario supradictas et dotis et heredii summas quoquomodo<br />

excederet aut si quis notarius contra ordinem constitutum de eis instrumentum<br />

aut aliquis alias scripturas facerent et testes qui in huiusmodi instrumentis<br />

et scripturis denominati reperirentur seu alias illis interessent, quolibet civitatis<br />

munere honore, officio et magistratu illico privati sint et a numero civium semoti<br />

et in ducentorum scutorum auri applicandorum ut supra, poenam incidant. Et<br />

easdem supradictas poenas omnes contrahant qui auctores essent, et quovis modo<br />

intercederent, et matrimonia tractarent cum aliis pactis et conditionibus quam ut<br />

superius praemissum est. Et hiisdem poenis statim puniantur qui diplomata, licteras<br />

in forma brevis, privilegia seu quecumque alia quomodolibet constitutum ordinem<br />

derogantia impetrarent, il<strong>la</strong> tamen nihil proficiant impetrantibus immo huiusmodi<br />

homines ut praemictitur puniantur et nemini sit parcendum.<br />

Et domini priores et cives de numero ad praemissa electi, qui erunt pro<br />

tempore, sub pena centum scutorum a quolibet, statim auferendorum et ut superius<br />

applicandorum, oratorem mictere debeant, nomine communitatis ad summum<br />

pontificem ad huiusmodi privilegia, brevia, diplomata et quecumque alia<br />

revocanda et pecunias undecumque ad hoc negotium perficiendum accipere valeant<br />

et modo bullecta pro pecuniis habendis decreta intelligantur et sit.<br />

Et eisdem poenis omnibus praenarratis multentur qui mulieres in uxores tradiderint<br />

et qui il<strong>la</strong>s acceperint nisi coram magnifico tunc Spoleti praetore seu<br />

vicepraetore et matrimonii et dotis ac heredii, rogato notario, et adhibitis testibus<br />

instrumentum celebrari fecerint.


Spoleto<br />

677<br />

Et si sacerdos aliquis matrimonia tractaret et superiorem quantitatem heredii<br />

et dotis excederet non tantum suprascriptas poenas omnes incurrat, verum etiam<br />

ex nunc per decennium missam celebrare non possit et per supradictum tempus<br />

quotidianas distributiones habere nequeat et beneficiorum suorum introitibus privetur<br />

et huiusmodi fructus et proventus applicentur et applicati intelligantur et<br />

sint ut superius de aliis poenis dictum est.<br />

Et insuper nullus maritus seu quevis alia persona de domo mariti cuiusvis<br />

generis, gradus et conditionis possit nec debeat sub quocumque quesito colore,<br />

mulieres ornare nisi unica tantum veste et unica ibernia de velluto seu seta dummodo<br />

non sit de velluto et raso chermusino quae decorari non possint te<strong>la</strong> aurea<br />

aut brocchato seu argenteo nec aliquo rachami genere sed ad dictam vestem et<br />

iberniam faciendam mulierum parentes seu alii ipsarum attinentes nul<strong>la</strong>tenus cogi<br />

possint sed aliis vestibus et iberniis de panno et sagia mulieres ad maritorum<br />

libitum uti non prohibetur pro quarum ornamento et pro manicis bracchia quinque<br />

setae, damaschi, rasi, hermosini, velluti seu cuiusvis alterius serici excepto broccato<br />

et te<strong>la</strong> aureis et argenteis conceduntur sed vestes et hibernias de brocchato et<br />

te<strong>la</strong> aurea et argentea deferre expresse prohibentur. Et praemissa non observantes<br />

in easdem suprascriptas poenas omnes et ut supra applicatas illico incidant et, sine<br />

aliqua dec<strong>la</strong>ratione, ad executiones omni meliori modo deveniatur.<br />

Insuper liceat cuilibet mulieri uno reticulo aureo ut magis niteant sine gemmis<br />

valoris trium scutorum auri uti et tribus tantum annulis queant digitos ornare.<br />

Et zonas seu cingulos de auro aut argento et quas vocant rizo<strong>la</strong>s deferre non<br />

possint et soleis sive p<strong>la</strong>nellis de velluto sive auro et argento calceari.<br />

Et si quae mulieres contra statuta et ordinationes huiusmodi aliquo vestimentorum<br />

vel aliarum rerum vetitarum genere uti auderent, excommunicationis et<br />

ducentorum scutorum auri pro qualibet applicandorum ut supra sine alia dec<strong>la</strong>ratione<br />

poenam incidant. Et contra maritos et ipsorum bona et mulierum dotes<br />

fiat illico executio et sub hiisdem poenis mulieres ipse perlis et cathenis auris uti<br />

nequeant.<br />

Praeterea, sub iam dictis poenis de dotibus mulierum, nullus civium Spoletinorum<br />

possit sub quovis quaesito colore, causa vel ingenio dare aut promictere<br />

pro helemosina cuiusvis monialis in quocumque intus et extra civitatem Spoleti<br />

monasterio sacrandae, dare plus centum viginti florenis de Marchia et pro vestibus,<br />

linteolis, tobalis et aliis rebus omnibus dari solet plus sexaginta florenis<br />

similibus.<br />

Et abbatissae et moniales praedictorum monasteriorum ea facere et recipere<br />

denegantes et contradicentes et acceptare recusantes in excommunicationis <strong>la</strong>te<br />

sententiae poenas illico, sine alia dec<strong>la</strong>ratione incurrant et quam primum contra<br />

monasteriorum bona fiat omni meliori modo executio pro quinquaginta scutis<br />

auris et ut superius applicandis et dominus gubernator Spoleti seu eius locumtenens<br />

possit tamquam in predictis iudex competens ad praedicta procedere et<br />

procedi mandare.<br />

Et praemissa statuta et ordinationes huiusmodi ad summum pontificem per<br />

aliquem civem a magnificis dominis prioribus et Numero iam ad praeditta electo


678 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

deputandum mictantur approbande et possint domini priores et cives de Numero<br />

praedicto ex omni loco pecunias in praemissorum omnium executione exponendas<br />

accipere. Et ex nunc pro toto negotio complendo et ad finem perducendo,<br />

de omnibus pecunis expendendis decreta sit bullecta.<br />

Et habita confirmatione, magnifici domini priores teneantur statim congregare<br />

cives de dicto Numero et coram eis legantur omnia et, successive die sequenti,<br />

congregabunt consilium et in eo legantur et eodem vel sequenti die sonisque<br />

tubarum et tubicinum praemissis in signum letitiae pro publica utilitate, per civitatis<br />

loca solita ad Dei et gloriose Virginis et beati Pontiani <strong>la</strong>udem pubblicentur.<br />

Et insuper magnifici domini priores pro tempore in quolibet magistratu existentes,<br />

sub poenis amissionis bullectae ipsorum, teneantur et debeant, primo die<br />

quo ad mignificum dominum gubernatorem seu eius locumtenentem in arcem<br />

Spoleti se conferant supradictaque statuta et ordinamenta pro illis observandis ad<br />

ipsorum notitiam deducere et dominis prioribus subcessoribus de eis chyrografum<br />

dimittere.<br />

Item sub eadem poena magnifici domini priores et cives de Numero pro<br />

tempore existentes quam primum ad ipsorum et cuiusque ipsorum notitiam aliquem<br />

statuta et ordinamenta praedicta non observasse et illis contravenisse devenerit,<br />

debeant statim apud superiores tam in civitate Spoleti quam in Urbe, maxima<br />

cum instantia quottidie, sollicitare et procurare quod contra tales digressores<br />

procedatur ad exactionem omnium suprascriptarum poenarum. Et etiam a<br />

quolibet summo pontifice pro futuris temporibus sub eadem poena confirmationem<br />

obtinere omni meliori modo.<br />

Et ego Aurelius Rodulphus de Spoleto, pubblicus apostolica et imperiali<br />

auctoritatibus [notarius] et iudex ordinarius et ad presens cancel<strong>la</strong>rius, scriba et<br />

notarius reformationum magnifici comunis Spoleti, praedictis statutis, capitulis,<br />

ordinibus et reformationibus in generali arengha et consilio factis et approbatis<br />

ut praemissum est, interfui et presens fui; eaque rogatus scribere scripsi et in<br />

hanc pubblicam notam redegi et in fidem ac testimonium omnium et singulorum<br />

praemissorum et pro veritate, signum cum nomine meis apposui consuetum.<br />

(St) Signum mei Aurelii notari et cancel<strong>la</strong>ri antedicti.<br />

Die III decembris 1550.<br />

21. Metà Sec. XVI<br />

Minuta<br />

Minuta di capitoli re<strong>la</strong>tiva alle disposizioni sulle doti e sugli arredi<br />

Iulius papa tertius<br />

Dilectis filiis prioribus et comunitati civitatis nostrae Spoleti.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Vestrae devotionis integritas<br />

et inconcussa fidelitas promeretur ut petitionibus vestris quantum honeste<br />

possumus favorabiliter annuamus. Cum itaque sicut per dilectum filium [...]


Spoleto<br />

679<br />

oratorem pro parte vestra ad nos destinatum, nobis nuper exponi fecistis, his<br />

diebus proxime e<strong>la</strong>psis, vos filii priores et caeteri cives, considerantes abusum<br />

gravissimum et excessum in civitate nostra Spoletana plurimarum rerum maxime<br />

pernitiosarum videlicet effrenati mulierum luxus vestimentorum qui reginis<br />

prope modum imputaretur nec non inordinatae dotium quantitatis quae magnatibus<br />

potius congruebant quam privatis rerumque aliarum quibus nisi opportune<br />

providebatur maximum reipublicae exscidium ex hiis imminebat nec<br />

minor iactura et noxia privatorum rebus. Ac volentes hiis obviam ire publicam<br />

et <strong>generale</strong>m concionem eiusdem civitatis isthic, arengham nuncupatam, ad desuper<br />

oportune providendum, statuendum et ordinandum in loco solito congregari<br />

curaveritis. Cumque inter alia in dicta concione seu arengha statutum et<br />

ordinatum fuerit.<br />

In primis ne quis civium Spoletinorum et civitatem habitantium cuiusvis<br />

generis et conditionis sit, ullo unquam in tempore futuro pecuniam doti[s] pro<br />

quavis muliere dicere possit ad sumum quingentos florenos Marchiae et heredium<br />

non plus quinquaginta florenis extimetur. Et maritus seu alius nomine<br />

mariti plus quingentis florenis pro dotis sponxione et pro heredio plus florenis<br />

quinquaginta nec debeat nec possit accipere nec dono vel mutuo seu sub quovis<br />

alio nomine, a patre, matre, fratribus, sororibus, avo, avia, affine, consanguineo<br />

seu quovis alio grado coniunctis seu etiam amicis plus dictis quingentis<br />

florenis pro dote et quinquaginta florenis pro heredio ut superius dictum accipere<br />

possit.<br />

Et si quis contra statutum et ordinationem huiusmodi plus daret seu quomodollibet<br />

promitteret, illud plus quod datum vel promissum foret supradictos quingentos<br />

florenos pro dote et supradictos quinquaginta florenos pro heredio constitutos,<br />

applicetur, ipso facto, pro medietate Camerae apostolicae et pro duabus<br />

partibus alterius medietatis domino gubernatori seu eius locumtenenti pro tempore<br />

in gubernio et arce Spoleti existenti et effectualem exequutionem fieri facenti<br />

et pro alia tertia parte baroncello seu officiali in praemissis integram de<br />

tota summa exequutionem facenti.<br />

Et maritus seu quisvis alius qui predicto statuto et ordinationem ut praemittitur<br />

contravenerit, incidat illico in penam ducentorum scutorum auri in auro a<br />

quollibet contravveniente statim auferendorum et, ut supra, applicandorum. Et<br />

insuper praeter superiorem amissionem prefati contravenientes et statuta praemissa<br />

observare negligentes incidant, sine aliqua dec<strong>la</strong>ratione, in penam excomunicationis<br />

et ab Ecclesia sint penitus exclusi et a nullo cardinale legato nec ab aliquo<br />

alio quaquumque auctoritate et dignitate prefulgente praeterquam a summo pontifice<br />

ore proprio absolvi possint. Et similiter tam qui darent seu promitterent<br />

quam qui reciperent aliquid supra dotem et heredium ut supra constitutum et<br />

ordinatum ab ipsa civitate et civium Spoletinorum numero sint penitus segregati<br />

et privati et nunquam civitati ascribantur nisi a decem generalibus concionibus<br />

nuncupatis arenghis ad pristinum statum restituerentur nulloque civitatis officio<br />

et magistratu fungi possint quinimmo ipsorum bona in villicorum catastis describantur<br />

et pro villicis habeantur.


680 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item si quis ausu temerario supradictas et dotis et heredii summas quoquomodo<br />

excederet aut si quis notarius contra ordinem constitutum de eis instrumentum<br />

aut aliquis alius scripturas facerent et testes qui in huiusmodi instrumentis<br />

et scripturis denominati reperirentur seu alias illis interessent quollibet<br />

civitatis munere honore officio et magistratu illico privati sint et a numero civium<br />

semoti et in ducentorum scutorum auri applicandorum ut supra penam<br />

incidant. Et easdem supradictas penas omnes incurrant qui auctores essent et<br />

quovis modo intercederent et matrimonia tractarent cum aliis pactis et conditionibus<br />

quam ut superius permissum est. Et iisdem penis statim puniantur qui<br />

diplomata, litteras in forma brevis, privilegia seu quaecumnque alia quomodollibet<br />

constitutum ordinem derogantia impetrarent il<strong>la</strong> tamen nihil proficiant impetrantibus<br />

immo huiusmodi homines ut praemittitur puniantur et nemini sit parcendum.<br />

Et domini priores et cives de Numero ad premissa electi qui erunt pro<br />

tempore, sub pena centum scutorum a quollibet, statim auferendorum et ut<br />

superius applicandorum, oratorem mittere debeant nomine comunitatis ad summum<br />

pontificem quecumque privilegia, brevia, diplomata et quaecumque alia<br />

forsan per cives et alios impetrata contra predicta capitu<strong>la</strong> revocanda et pecunias<br />

undequumque ad hoc negotium perficiendum accipere valeant et modo<br />

bullecta pro pecuniis habendis decreta intelligatur et sit. Et eisdem penis omnibus<br />

praenarratis mulctentur qui mulieres in uxores tradiderint et qui il<strong>la</strong>s<br />

acceperint nisi coram magnifico tunc Spoleti pretore seu vicepretore et matrimonii<br />

et dotis ac heredii, rogato notario et adhibitis testibus instrumentum<br />

celebrari fecerint.<br />

Et si sacerdos aliquis matrimonia trattaret et superiorem quantitatem heredii<br />

et dotis excederet non tantum suprascriptas penas omnes incurrat verum etiam<br />

ex nunc per decennium missam celebrare non possit et per supradictum tempus<br />

quotidianas distributiones habere nequeat et beneficiorum suorum introytibus<br />

privetur et huiusmodi fructus et proventus applicentur et applicati intelligantur<br />

et sint ut superius de aliis penis dictum est.<br />

Et insuper nullus maritus seu quaevis alia persona de domo mariti cuiusvis<br />

generis, gradus et conditionis possit nec debeat sub quocumque quaesito colore<br />

mulieres ornare nisi unica tantum veste et unica hibernia de velluto seu seta<br />

dummodo non sint de velluto et raso chermusino quae decorari non possint<br />

te<strong>la</strong> aurea aut brocchato seu argento nec aliquo rachami genere sed ad dictam<br />

vestem et hibernia mulierum parentes seu alii ipsarum attinentes nul<strong>la</strong>tenus<br />

cogi possint sed aliis vestibus et hibernia de panno et sagia mulieres ad maritorum<br />

libitum uti non prohibentur pro quarum ornamento et pro manicis bracchia<br />

quinque setae damaschi, rasi, hermosini, velluti seu cuiusvis alterius serici<br />

escepto broccato et te<strong>la</strong> aureis et argenteis conceduntur sed vestes et hibernias<br />

de broccato et te<strong>la</strong> aurea et argentea deferre expresse prohibentur et praemissa<br />

non observantes in easdem suprascriptas penas omnes et ut supra applicatas<br />

illico incidant et sine alia dec<strong>la</strong>ratione ad exequutiones omni meliori modo<br />

deveniantur.


Spoleto<br />

681<br />

Insuper liceat cuillibet mulieri uno reticulo aureo ut magis niteant sine gemmis<br />

valoris trium scutorum auri uti et tribus tantum annulis queant digitos ornare<br />

et zonas seu cingulos de auro aut argento et quas vocant rizo<strong>la</strong>s deferre non<br />

possint et soleis sive p<strong>la</strong>nellis de velluto sine auro et argento calceari.<br />

Et si quae mulieres contra statuta et ordinationes huiusmodi aliquo vestimentorum<br />

vel aliarum rerum vetitarum genere uti auderent, ducentorum scutorum<br />

auri et aliis penis per sanctissimum dominum nostrum statuendis pro quallibet<br />

applicandorum supra sine alia dec<strong>la</strong>ratione penam incidant et contra maritos et<br />

ipsorum bona et mulierum dotes fiat illico executio et supra eisdem penis mulieres<br />

ipsae perlis et cathenis aureis nequeant sub iam dictis penis de dotibus mulierum<br />

et ulterius quod supplicetur sanctissimo domino nostro ut pro bono et quiete<br />

civium statuere ac determinare dignetur quod nullus civium Spoletinorum possit<br />

sub quovis quesito colore, causa vel ingenio, dare aut promittere, pro helemosina<br />

cuiusvis monialis in quoqumque intus et extra civitatem Spoleti monasterio<br />

sacranda, dare plus centum viginti florenis de Marchia et pro vestibus, linteolis,<br />

tobaliis et aliis rebus omnibus dari solitis, plus septuaginta 20 florenis similibus.<br />

Et abbatissae et moniales predictorum monasteriorum ea facere et recipere<br />

denegantes et contradicentes et acceptare recusantes in excommunicationis <strong>la</strong>tae<br />

sententiae, penas illico sine alia dec<strong>la</strong>ratione incurrant et quam primum contra<br />

monasteriorum bona fiat omni meliori modo exequutio pro quinquaginta scutis<br />

aureis ut superius applicandis et dominus gubernator Spoleti seu eius locumtenens<br />

possit tamquam in predictis iudex competens ad predicta procedere et procedi<br />

mandare.<br />

Et praemissa statuta et ordinationes huiusmodi, ad summum pontificem per<br />

aliquem civem unum vel plures magnificis dominis prioribus et Numero iam ad<br />

praedicta electo deputari deputandum mittantur, approbanda et possint domini<br />

priores et cives de Numero praedicto ex omni loco pecunias in praemissorum<br />

ommium exequutione exponendas accipere et ex nunc pro toto negotio complendo<br />

et ad finem perducendo de omnibus pecuniis expendendis decreta sit<br />

bullecta.<br />

Et habita confirmatione magnifici domini priores teneantur statim congregare<br />

cives de dicto Numero et coram eis legantur omnia et, successive die sequenti,<br />

congregabunt consilium in eo etiam legantur et, eodem vel sequenti die, sonis<br />

tubarum et tibicinum (sic) praemissis, in signum <strong>la</strong>etitiae pro publica utilitate per<br />

civitatis loca solita ad Dei et gloriosae Virginis et beati Pontiani ac sanctissimi<br />

domini nostri <strong>la</strong>udem publicentur.<br />

Et insuper magnifici domini priores pro tempore in quollibet magistrato existentes,<br />

sub penis amissionis bullecte ipsorum, teneantur et debeant primo die<br />

quo, ad magificum dominum gubernatorem seu eius locumtenetem in arcem Spoleti<br />

seconferant supradictaque statuta et ordinamenta pro illis observandis ad<br />

20 Corretto su saxaginta depennato.


682 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ipsorum notitiam deducere et prioribus successoribus de eis chyrografum dimittere.<br />

Item sub eadem pena magnifici domini priores et cives de Numero pro tempore<br />

existentes quam primum, ad ipsorum et cuiusque ipsorum notitiam aliquem<br />

statuta et ordinamenta praedicta non observasse et illis contravvenisse devenerit<br />

debeant statim apud superiores tam in civitate Spoleti quam in Urbe maxima<br />

cum instantia quottidie sollicitare et procurare quod contra tales digressores procedatur<br />

ad exactionem omnium suprascriptarum penarum et etiam a quollibet<br />

summo pontifice pro futuris temporibus sub eadem pena confirmationem obtinere<br />

omni meliori modo.<br />

22. 1552, maggio 15<br />

Breve<br />

Breve di conferma delle disposizioni sulle doti et arredi<br />

Dilectis filiis prioribus et communitati civitatis nostre Spoletane.<br />

Iulius papa III<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Cum sicut per dilectos<br />

filios Eusebium Maurum et Bernardum Parentium concives et oratores vestros<br />

ad nos specialiter destinatos nobis exponi fecistis alia vestra nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong><br />

super constituendis dotibus mulieribus istius civitatis que pro tempore nuptui<br />

tradentur et pro danda elemosina monasteriis pro qualibet moniali illud ingrediente<br />

et aliis rebus illi assignandis edita et bonum publicum ac commune ipsius<br />

civitatis civium et inco<strong>la</strong>rum commodum concernentia, per dilectum filium nobilem<br />

virum Balduvinum de Monte gubernatorem vestrum, nostrum secundum carnem<br />

fratrem germanum, revideri ac approbari ac eius manus subscriptione roborari<br />

obtinueritis, nobis humiliter supplicari fecistis ut eisdem capitulis, quorum<br />

tenor sequitur et est talis videlicet:<br />

In primis quod nullus civis aut habitator civitatis Spoleti possit aut debeat,<br />

perpetuis futuris temporibus, pro quavis muliere dotem aliquam que summam<br />

quingentorum florenorum et aredium quod extimationem et valorem quinquaginta<br />

aliorum florenorum excedat costituere et maritus seu alius cuius nomine vel<br />

etiam ipsa mulier non possit neque debeat plusquam prenarratas summas, pro<br />

dote et arredio, dono, mutuo aut sub quocumque alio colore recipere.<br />

Item quod pro arredio cunae possit dari summa seu valor viginti florenorum<br />

et non ultra et si quis contra statutum et ordinationem huiusmodi plus daret seu<br />

quomodolibet promicteret, illud plus quod datum vel promissum fuerit supra<br />

dictas summas quingentorum florenorum pro dote et quinquaginta florenorum<br />

pro arredio constitutorum applicetur, ipso facto, pro meditate Camere apostolice<br />

et pro alia medietate domino gubernatori seu eius locumtenenti in arce Spoleti<br />

pro tempore esistenti et effectualem executionem fieri facienti ac baroncello seu


Spoleto<br />

683<br />

executoris in premissis integram penam de tota summa executionem facient; et<br />

maritus seu quivis alius qui, premissis statutis et ordinationibus contravenerit,<br />

illico incidat in penam ducentorum scutorum auri in auro a quolibet contrafaciente<br />

statim auferendorum e ut supra applicandorum.<br />

Item si sacerdos aliquis matrimonia tractaret non possit nec debeat ullo modo,<br />

maiorem quantitatem dotis et arredii pro quibus intervenerit promictere, nec il<strong>la</strong>m<br />

excedi facere; et similiter tam qui darent et promicterent quam qui reciperent<br />

aliquid supra dotem et arredium ut supra constituta et ordinatum, ab ipsa civitate<br />

et civium Spoletinorum numero sint penitus segregati et privati et numquam civitati<br />

ascribantur nisi ex decem generalibus concionibus, nuncupatis arenghis, aliter<br />

fuerit decretum nulloque civitatis officio et magistratu fungi possint quin immo<br />

ipsorum bona in villicorum catastis describantur et pro villicis habeantur.<br />

Item si quis ausu temerario supradictas dotis et arredii summas quomodolibet<br />

excederet aut si quis notarius contra ordinem constitutum de his instrumentum<br />

aut aliquas alias scripturas faceret et testes qui in huiusmodi scripturis et<br />

instrumentis denominati reperirentur seu alias illis interessent quolibet civitatis<br />

munere, onore, officio et magistratu, illico privati sint et a numero civium semoti<br />

et in pena ducentorum scutorum auri ut supra applicandorum incidant et easdemet<br />

penas omnes incurrant qui auctores essent et quovis modo intercederent et<br />

matrimonia tractarent cum aliis pactis et capitulis seu conditionibus quam ut<br />

superius premissum est; et domini priores vel cives de Numero ad premissa<br />

electi pro tempore, sub pena centum scutorum auri statim a quolibet auferendorum<br />

et ut supra applicandorum, mictere oratorem debeant ad Urbem, nomine<br />

comunitatis, ad summum pontificem ad revocandum quecunque privilegia quomodolibet<br />

in contrarium impetrata aut impetranda pecuniasque undecunque ad<br />

oc negocium perficendum accipere valeant ac ex nunc pro ut ex tunc bullecta<br />

pro pecuniis habendis decreta intelligatur et sit.<br />

Et insuper quod proximiores et attinentes mulieris seu alii etiam extranei<br />

pro ipsa muliere intervenientes non possint neque valeant dare aut promictere<br />

pro muliere plusquam unicam vestem et unicam hiberniam de velluto seu serico<br />

dummodo non sint de velluto aut raso chermisinis et huiusmodi vestis et hibernia<br />

ornari non possint te<strong>la</strong> aurea, broccato seu argento nec aliquo racami genere<br />

; possint tamen aut et valeant attinentes mulieris vel etiam extranei ut prefertur<br />

dare et promittere viro vel etiam alteri eius nomine intervenienti vel ipsi<br />

mulieri duas alias vestes de panno dummodo non sint de rosato aut paonatio et<br />

pro dictarum vestium ornamentis non possint imponi plusquam quinque brachia<br />

serici aut velluti cuiuscumque coloris et qualitatis sub prenarratis penis ut supra<br />

incurrendis et applicandis.<br />

Item quod ipsa mulier non possit seu valeat uti aliis vestibus quam prenarratis,<br />

ex parte tamen ipsius mulieris datis, possit tamen et valeat uti vestibus tam<br />

sericis quam de velluto nec non de panno paonatio vel etiam rosato aliisque<br />

coloribus dummodo non sint de raso aut velluto chermisino si ei per ipsius<br />

virum fierent aut darentur. Insuper liceat cuiuslibet mulieri uti uno reticulo aureo,<br />

sine tamen gemmis, valoris trium scutorum et non ultra et tribus tantum


684 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

annulis digitos ornare possint. Zonas vero ac cingulos de aureo et argento et<br />

quas vocant rizo<strong>la</strong>s deferre et soleis seu p<strong>la</strong>nellis de velluto vel aureo aut argento<br />

contestis calceari non possint; si que autem mulieres contra statuta et ordinationes<br />

huiusmodi aliquo vestimentorum vel aliarum rerum ut supra vetitarum gerere<br />

uti auderent in penam ducentorum scutorum auri pro qualibet ut supra applicandam<br />

statim incidant.<br />

Item quod nullus civium Spoletinorum aut habitator dicte civitatis audeat sub<br />

quovis quesito colore dare aut promittere pro elimosina cuiusvis monialis in quocumque<br />

monasterio tam intus quam extra civitatem Spoleti, in territorio tamen<br />

Spoletano existenti dare plus centum viginti florenos de Marchia et pro vestibus,<br />

linteolis et aliis rebus dari solitis plus sexaginta florenis similibus seu valorem dictorum<br />

sexaginta florenorum sub premissis penis ut premittitur applicandis. Et insuper<br />

domini priores civitatis predicte pro tempore existentes sub pena amissionis<br />

eorum bullecte teneantur, primo die quo ad magnificum dominum locumtenentem<br />

seu dominum gubernatorem in arce Spoleti se conferent supradicta statuta et ordinationes<br />

pro illorum observatione ad ipsorum notitiam deducere et dominis prioribus<br />

successoribus, chirographum de proemissis dimittere.<br />

Item sub eadem pena domini priores et cives de Numero pro tempore existentes<br />

quam primum, ad ipsorum et cuiuslibet ipsorum notitiam devenerit aliquem<br />

statuta et ordinationes huiusmodi contravenisse, statim debeant apud superiores<br />

tam in civitate Spoleti quam in Urbe commorantes maxima cum instantia<br />

quottidie sollicitare et procurare contra huiusmodi transgressores procedi ad exactionem<br />

omnium penarum supradictarum. Baldovinus de Monte pro illorum substantia<br />

firmiori robur apostolice confirmationis adiicere aliasque vobis in premissis<br />

oportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui ea<br />

que ad omnium Christi fidelium et presertim subditorum nostrorum utilitatem<br />

tendunt libenter apostolico munimine roboramus huiusmodi supplicatione inclinati,<br />

omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> superius expressa, auctoritate apostolica, tenore<br />

presentium confirmamus et approbamus illisque perpetue firmitatis robur adiicimus<br />

et a quocumque quovis quesito colore vel pretextu infringi non posse neque<br />

debere decernimus; mandantes quibuscunque personis quas il<strong>la</strong> quomodolibet<br />

concernunt, in virtute sancte obedientie et sub penis in eis expressis nec non<br />

excommunicationis <strong>la</strong>te sententie pena, a qua per alium quam per nos vel successorem<br />

nostrum preterquam in mortis articulo absolvi non possint ut capitu<strong>la</strong><br />

huiusmodi firmiter et invio<strong>la</strong>biliter observent et ab aliis quantum in ipsis fuerit<br />

cum effectu observari faciant non obstantibus constitutionibus et ordinationibus<br />

apostolicis ac eiusdem civitatis etiam iuramento confirmatione apostolica vel quavis<br />

firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus contrariis quibuscumque.<br />

Aut si aliquibus communiter vel divisim ab apostolica sit sede indultum quod<br />

interdici suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas, non<br />

facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi<br />

mentionem. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die XV<br />

maii MDLII, pontificatus nostri anno tertio.<br />

Romolus Amaseus subscriptor segretarie apostolice.


Spoleto<br />

23. 1553, aprile 8<br />

Bando<br />

Chiarimenti sull’osservanza dei nuovi capitoli sulle doti e sul vestire<br />

685<br />

In nome di Dio amen.<br />

Volendo il magnifico signor messer Triultio Gualtieri d’Orvieto dell’una e<br />

l’altra legge dottore di questa magnifica città suo contado e distretto meritissimo<br />

luogotenente <strong>generale</strong> e li magnifici signori priori del popolo d’essa città levar<br />

via tutte difficultà e dubi potessero nascere sopra <strong>la</strong> legge e capitoli novamente<br />

ottenuti dell’osservanza delle doti, vestire et ornamenti delle donne, hauta prima<br />

matura deliberatione e conseglio da molti periti per decreto anchora del general<br />

conseglio per tenor del presente publico banno si reducono a memoria d’ogni<br />

persona.<br />

In prima che nessuno cittadino o habitante del<strong>la</strong> città de Spoleti possi o<br />

debbia, per li tempi da venire, constituire per qual si voglia donna in dote più<br />

de fiorini cinquecento et per l’arredo più de cinquanta fiorini, e il marito, overo<br />

altri in suo nome, et anchora essa donna non possa né debba recevere per dote<br />

et arredo, in dono, prestito ovvero sotto qualunch’ altro colore più delle suddette<br />

summe.<br />

Ancora che per l’arredo del<strong>la</strong> cuna non si possi dare e recevere più del<br />

valore di fiorini venti e se alcuno contra quest’ordine e statuto desse o promettesse<br />

in qual si voglia modo quel più che sarà dato over promesso sopra le dette<br />

summe di 500 fiorini per <strong>la</strong> dote e cinquanta per l’arredo sia applicato subito<br />

per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> Camera apostolica e per l’altra metà al signor governator over al<br />

suo signor luogotenente che per li tempi sarà nel<strong>la</strong> rocca de Spoleti e che effettualmente<br />

ne farà fare esecutione, e il marito o qual si voglia altro il quale<br />

contravenesse alli suddetti ordini e statuti subito cada in pena de ducento scudi<br />

d’oro per ciascuno che contravverrà d’applicarse come de sopra.<br />

Anchora se alcuno sacerdote trattasse matrimoni non possa né debba in nessun<br />

modo maggior quantità di dote overo arredo per quelli che intraverrà promettere<br />

né quelle fare escedere e similmente tanto quelli che daranno e prometteranno<br />

quanto quelli che receveranno alcuna cosa sopra <strong>la</strong> dote et arredo come<br />

di sopra ordinato e costituito da essa città e dal numero delli cittadini Spoletini<br />

in tutto siene privati e seggregati e mai s’ascrivano al<strong>la</strong> città se per decreto di<br />

diece arenghe generali altramento non sarà ordinato né possi havere nessuno<br />

officio o magistrato ma più presto li lor bieni nelli catasti de contadini si descrivano<br />

e per contadini habbino.<br />

Anchora se alcuno temerariamente escedesse le suddette dote e summe d’arredi<br />

in qual si voglia modo overo se alcun notario contra l’ordine costituito facesse<br />

instrumento de quelli o altra scrittura e li testimoni che in simile scritture et istrumenti<br />

nominati si trovaranno overo in quelli altramente intravenessero, di qualunche<br />

dono, honore, magistrato et officio del<strong>la</strong> città subito sieno privati e dal numero<br />

delli cittadini remossi e cadano in pena de 200 scudi d’oro d’applicarse come


686 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de sopra e nelle medesme pene cadano tutti quelli che fussero autori et in<br />

qualunche modo intercedessero e tractassero li matrimoni con altri patti, capitoli<br />

e conditioni che come de sopra è narrato. E li signori priori overo li<br />

cittadini del Numero per li tempi alle suddette cose eletti, sotto pena di 100<br />

scudi d’oro per ciascuno e d’applicarse come di sopra, debbano mandare a<br />

Roma uno ambassatore al summo pontefice per revocare qualunche privilegii<br />

in qualunche modo in contrario impetrati o da impetrarse e possino pigliare<br />

di qualunche loco li denari a questo negotio necessari. E modo per all’hora,<br />

<strong>la</strong> bolletta si intenda deliberata per li denari che se haveranno. E de più che<br />

li più prossimi e attinenti del<strong>la</strong> donna overo altri extranei che per essa donna<br />

intervenissero, non possino né debbano dare over promettere per <strong>la</strong> donna<br />

più di una so<strong>la</strong> vesta et una bernia di velluto, raso, damasco, ermesino o di<br />

qualsivoglia altra sorte di drappo di seta dumodo non sieno rossi in cremesino.<br />

E le suddette veste e bernie non si possino ornare di te<strong>la</strong> d’oro, broccato<br />

et argento né di qual si voglia sorte di recamo. Nondimeno li attinenti del<strong>la</strong><br />

donna o altri estranei possino e vagliano dare e promettere al marito overo<br />

ad altri in nome suo ci intraverrà overo ad essa donna due altre veste di<br />

panno purché non sieno de rosato o pavonazzo e per ornamento di dette<br />

veste non si possan mettere più de braccia cinque di velluto raso o qual si<br />

voglia altra sorte di drappo e di qualunche sorte e qualità e colore. Tra le<br />

quali cinque braccia si computi quello si mettesse nelle maniche sotto le sudette<br />

pene da incorrerse et applicarse. Anchora che essa donna non possi né<br />

vaglia usare altre veste che le suddette dategli dal<strong>la</strong> banda d’essa donna. Possi<br />

nondimeno et vaglia usare veste tanto di seta, velluto e di qual si voglia altra<br />

sorte di drappo e anchora di panno rosato e paonazzo et altri colori dummodo<br />

che non sieno di velluto, raso, damasco, ermesino o altra sorte di drappo<br />

di seta rossi in cremesino se ad essa donna pel suo marito se li faranno over<br />

daranno. Anchora sia licito a qual si voglia donna usare uno o più reticelli<br />

d’oro dummodo che fra tutti non passino <strong>la</strong> summa e valore di tre scudi e<br />

che non sieno ornati d’alcuna sorte di gemme e sopra questo non possino<br />

usare e portare altra sorte d’oro overo argento e che nullo possi portare più<br />

de tre anelli d’oro con qual si voglia gemma; ancora che oltra li tre anelli<br />

non possino portare altra sorte di gemme, gioie e perle sotto le dette pene<br />

d’applicarse come di sopra. Possino nondimeno usare vetri dorati cioè moriche<br />

et simili.<br />

Anchora che nessuna donna possi portare centure d’oro overo argento né<br />

rizzole con oro o argento. Possino nondimeno usar pianelle di velluto o altra<br />

sorte di drappo di seta purché non sieno ornati d’oro o argento o altra sorte di<br />

recamo. Et anchora se qual si voglia donna contra li suddetti ordini e statuti,<br />

alcuna sorte di vestimenti o altra sorte di ornamenti come di sopra prohibiti<br />

harà ardire d’usare, subito caderanno in pena de scudi 200 d’oro per ciascuna<br />

d’applicarse come di sopra.<br />

Anchora che nessuno cittadino de Spoleti o habitatore d’essa città habbia ardire,<br />

sotto qual si voglia quesito colore dare o promettere per elimosina di qual si


Spoleto<br />

687<br />

voglia donna da monacarse in qualunche monasterio, tanto dentro quanto di<br />

fuora di detta città purché sia nel territorio d’essa, più di centoventi fiorini de<br />

Marcha e per veste, lenzuoli o altre cose solite a darsi, più de sessanta fiorini<br />

simili overo il valore de detti 60 fiorini sotto le dette pene et d’applicarse<br />

come di sopra. E de più che li signori priori di detta città che saranno per li<br />

tempi, al<strong>la</strong> pena di perdere <strong>la</strong> lor bolletta sien tenuti, il primo giorno che<br />

andranno al magnifico signor luogotenente o al signor governatore nel<strong>la</strong> rocca<br />

di Spoleti, li suddetti statuti et ordini palesarli e far instanza per l’osservatione<br />

di essi e alli signori priori lor successori <strong>la</strong>ssargline il memoriale. Anchora che<br />

li signori priori e li homini del Numero che saranno per li tempi, sotto <strong>la</strong><br />

medesma pena subito che a loro o a qualsivoglia di loro verrà a notitia che<br />

alcuno habbi contravenuto alli suddetti ordini e statuti, subito debbano fare<br />

instantia appresso li superiori tanto nel<strong>la</strong> detta città quanto in Roma existenti<br />

et ogni giorno sollecitare e procurare che contra li medesmi transgressori si<br />

proceda all’esecutione de tutte le suddette pene. Anchora Sua Santità vuole<br />

che li transgressori delli suddetti ordini e statuti, oltra alle suddette pene, cadano<br />

in pena d’escommunicatione <strong>la</strong>te sententie dal<strong>la</strong> quale non possano essere<br />

assoluti per altri che per Sua Santità o suoi successori eccetto che in articulo<br />

de morte.<br />

In quorum fidem et cetera. Datum Spoleti ex popu<strong>la</strong>ri pa<strong>la</strong>tio, die VIII aprilis<br />

MDLIII.<br />

Trivultius locumtenens<br />

Bernardinus Leoncillus cancel<strong>la</strong>rius<br />

24. 1561, maggio 28<br />

Riformanze<br />

Capitoli sul lusso e le doti delle donne<br />

Die XXVIII dicti mensis maii.<br />

Existentibus in unum prefatis magnificis dominis prioribus, in salecta audientie<br />

eorum popu<strong>la</strong>ris pa<strong>la</strong>tii una cum civibus de Numero pro reformandis legibus<br />

super luxu e dotibus mulierum alias conditis ex deliberatione generalis arenghe<br />

deputato, in valido et sufficienti numero congregato, vacantibusque rebus sibi de<br />

super creditis et presertim expeditioni capitulorum de super initorum in dicto<br />

Numero lecte tenoris et continentie infrascripte videlicet.<br />

Ad obviandum superfluis dotibus que per cives et habitatores civitatis Spoleti<br />

constitueruntur et reciperentur ac immoderatis impensis que in arrediis et ornamentis<br />

muliebribus fierent alias municipali lege satis congrua et salubri provisum<br />

extitit sub certis capitulis quorum tenor sequitur videlicet.<br />

In primis quod nullus civis aut habitator civitatis Spoleti possit aut debeat,<br />

perpetuis futuris temporibus, pro quavis muliere dotem aliquam seu summam


688 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

quingentorum florenorum et aredium quod extimationem et valorem quinquaginta<br />

aliorum florenorum excedat costituere et maritus seu alius cuiusvis nomine vel<br />

etiam ipsa mulier non possit neque debeat plusquam prenarratas summas, pro<br />

dote et arredio, dono, mutuo aut sub quocumque alio colore recipere.<br />

Item quod pro arredio cune possit dari summa seu valor viginti florenorum<br />

et non ultra et si quis contra statutum et ordinationem huiusmodi plus daret seu<br />

quomodolibet promicteret, illud plus quod datum vel promissum fuerit supra<br />

dictas summas quingentorum florenorum pro dote et quinquaginta pro arredio<br />

constitutorum applicetur, ipso facto, pro medietate Camere apostolice et pro alia<br />

medietate domino gubernatori seu eius locumtenenti in arce Spoleti pro tempore<br />

existenti effectualem executionem fieri facienti et baroncello seu executoribus in<br />

premissis integram penam de tota summa executionem facienti. Et maritus seu<br />

quivis alius qui premissis statutis et ordinationibus contravenerit, illico incidat in<br />

pena ducentorum ducatorum auri in auro a quolibet contrafaciente statim auferendorum<br />

et ut supra applicandorum.<br />

Item si sacerdos aliquis matrimonia tractaret, non possit nec debeat ullo modo<br />

maiorem quantitatem dotis et arredii pro quibus intervenerit promictere nec il<strong>la</strong>m<br />

excedi facere et similiter tam qui darent et promicterent quam qui reciperent<br />

aliquid supra dotem et arredium ut supra constitutum et ordinatum ab ipsa<br />

civitate et civium Spoletinorum numero, sint penitus segregati et privati et numquam<br />

civitati ascribantur nisi ex decem generalibus concionibus nuncupatis<br />

arenghis aliter fuerit decretum nulloque civitatis officio et magistratu fungi possint<br />

quin immo ipsorum bona in villicorum catastis describantur et pro villicis<br />

habeantur.<br />

Item si quis ausu temerario supradictas dotis et arredii summas quomodolibet<br />

excederet aut si quis notarius contra ordinem constitutum de his instrumentum<br />

aut aliquas alias scripturas facerit et testes qui in huiusmodi scripturis et<br />

instrumentis denominati reperirentur seu alias illis interessent quolibet civitatis<br />

munere, onore, officio et magistratu illico privati sint et a numero civium semoti<br />

et in pena ducentorum scutorum auri ut supra applicandorum incidant et easdemet<br />

penas omnes incurrant qui auctores essent et quovis modo intercederent et<br />

matrimonia tractarent cum aliis pactis et capitulis seu conditionibus quam ut<br />

superius premissum est. Et domini priores vel cives de Numero ad premissa<br />

electi pro tempore, sub pena centum scutorum auri ut supra applicandorum,<br />

mictere oratorem debeant ad Urbem, nomine comunitatis, ad summum pontificem<br />

ad revocandum quecunque privilegia quomodolibet in contrarium impetrata<br />

aut impetranda pecuniasque undecunque ad hoc negotium perficendum accipere<br />

valeant ac ex nunc prout ex tunc bullecta pro pecuniis habendis decreta intelligatur<br />

et sit. Et insuper quod proximiores et attinentes mulierum seu alii etiam<br />

extranei pro ipsa muliere intervenientes, non possint neque valeant dare aut promictere<br />

pro muliere plusquam unicam vestem et unicam hiberniam de velluto<br />

seu serico, dummodo non sint de velluto aut raso chermisinis et huiusmodi vestis<br />

et hibernia ornari non possint te<strong>la</strong> aurea, broccato seu argento seu aliquo<br />

racami genere possint tantum aut valeant attinentes mulieris vel etiam extranei ut


Spoleto<br />

689<br />

prefertur dare et promictere viro vel etiam alteri eius nomine intervenienti vel<br />

ipsi mulieri duas alias vestes de panno dummodo non sint de rosato aut paonatio;<br />

et pro dictarum vestium ornamentis non possint imponi plusquam quinque<br />

brachia serici aut velluti cuiusque coloris et qualitatis sub prenarratis penis ut<br />

supra incurrendis et applicandis.<br />

Item quod ipsa mulier non possit seu valeat uti aliis vestibus quam prenarratis<br />

ex parte tamen ipsius mulieris datis possit tamen et valeat uti vestibus tam sericis<br />

quam de velluto nec non de panno paonatio vel etiam rosato aliisque coloribus<br />

dummodo non sint de raso aut velluto chermisinis si ei per ipsius virum fierent<br />

aut darentur. Insuper liceat cuilibet mulieri uti uno reticulo aureo sine tamen gemmis<br />

valoris trium scutorum et non ultra et tribus tamen anulis digitos ornare possint.<br />

Zonas vero ac cingulos de auro et argento quas vocant rizo<strong>la</strong>s deferre et<br />

soleis seu p<strong>la</strong>nellis de velluto vel auro aut argento contestis calceari non possint. Si<br />

que autem mulieres contra statuta et ordinationes huiusmodi aliquo vestimentorum<br />

vel aliorum rerum ut supra vetitarum genere uti auderent, in penam ducentorum<br />

scutorum auri pro quolibet ut supra applicandorum statim incidant.<br />

Item quod nullus civis spoletanus aut habitator dicte civitatis audeat sub<br />

quovis quesito colore, dare aut promictere pro elemosina cuiusvis monialis<br />

in quocumque monasterio tam intus quam extra civitatem Spoleti, in territorio<br />

tamen Spoletano existenti, dare plus centum viginti florenos de marchia<br />

et pro vestibus, linteolis et aliis rebus dari solitis plus sexaginta florenos similes<br />

seu valorem dictorum sexaginta florenorum sub premissis penis ut premictitur<br />

applicandis. Et insuper domini priores civitatis predicte pro tempore<br />

existentes, sub pena amissionis eorum bullecte teneantur, primo die quo ad<br />

magnificum dominum locumtenentem seu dominum gubernatorem in arce<br />

Spoleti se conferent supradicta statuta et ordinationes pro illorum observatione<br />

ad ipsorum notitia deducere et dominis prioribus successoribus chirographum<br />

de premissis dimictere. Item sub eadem pena domini priores et cives<br />

de Numero pro tempore existentes quam primum, ad ipsorum et cuiuslibet<br />

ipsorum notitia devenerit aliquem statutum et ordinationem huiusmodi<br />

contravenisse, statim debeant apud superiores, tam in civitate Spoleti quam<br />

in Urbe commorantes, maxima cum instantia quottidie sollicitare et procurare<br />

contra huiusmodi trasgressores procedi ad exationem omnium penarum supradictarum.<br />

Baldovinus de Monte pro illorum substantia firmiori robur apostolice<br />

confirmationis adiicere aliasque vobis in premissis opportune providere<br />

de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui eaque ad omnium<br />

Cristi fidelium et presertim subditorum nostrorum utilitatem tendunt libenter,<br />

apostolico munimine, roboramus huiusmodi supplicatione inclinati, omnia et<br />

singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> superius expressa, auctoritate apostolica tenore presentium<br />

confirmamus et approbamus illisque perpetue firmitatis robur adiicimus et a<br />

quocumque quovis quesito, colore vel pretextu infringi non posse neque debere<br />

decernimus. Mandantes quibuscumque personis quas il<strong>la</strong> quomodolibet<br />

concernunt in virtute sancte obedientie et sub penis in eis expressis nec non<br />

excomunicationis, <strong>la</strong>te sententie, pena a qua per alium quam per nos vel


690 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

successorem nostrum preterquam in mortis articulo absolvi non possint ut<br />

capitu<strong>la</strong> huiusmodi firmiter et invio<strong>la</strong>biliter observent et ab aliis quantum in<br />

ipsis fuerit cum effectu observari faciant non obstante constitutionibus et ordinationibus<br />

apostolicis ac eiusdem civitatis etiam iuramento confirmatione<br />

apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus contrariis<br />

quibuscumque. Aut si aliquibus communiter vel divisim ab apostolica<br />

sit sede indultum quod interdici suspendi vel excomunicari non possint per<br />

litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum<br />

de indultu huiusmodi mentionem. Datum apud Sanctum Petrum sub<br />

anulo Piscatoris die XV maii MDLII pontificatus nostri anno tertio.<br />

Nunc autem nonnul<strong>la</strong> additiones bonum publicum eiusdem civitatis concernentes<br />

circa suprascripta capitu<strong>la</strong> legis veteris accesserunt.<br />

In primis addendo ad primum capitulum in ordine suprascripte legis veteris<br />

sancitum est quod villici et comitativi intelligantur et sint comprhensi sub lege et<br />

penis accensuris supra et infrascriptis eo casu quo, in costituendo et recipiendo<br />

dotes excederent summam florenorum centum viginti quinque et arredium florenorum<br />

similium videlicet monete Marchie viginti quinque quas etiam incurrant<br />

quomodocumque aliter contravenientes legi huiusmodi veteri et nove.<br />

Item addiderunt statuentes quod arredium inter civis et habitatores prefati<br />

possit augeri et excedi usque ad summam centum florenorum impune, suprascripta<br />

lege non obstante.<br />

Item addendo statuentes prohiberunt fieri excessum dotis et arredii sic taxati<br />

sub quocumque quesito colore, donatione cuiuscumque legati vel alterius relicti<br />

sub quovis titulo per testamentum vel codicillos seu quamlibet ultimam voluntatem<br />

mutui pacti seu alterius promissionis de moriendo ab intestato, trafichi mercantie,<br />

mercimonii, artificii et cuiusvis alterius negociationis in aliquo banco, officio<br />

seu monte vel sub quocumque alio pretextu qui in tali excessu aliquo modo<br />

tacite vel espresse, tam per se quam per alium, fieri considerari excogitari posset.<br />

Et quod nihilum donatio, legatum et reliqua ut supra sint penitus irrita,<br />

invalida et nullius roboris et momenti; et similis nullitatis et invalidatis vitio subiaceat<br />

instrumentum desuper conficiendum vel rogitus seu quevis alia scriptura<br />

publica vel privata.<br />

Item similiter omnis conventio hactenus facta et que in posterum fieret de<br />

dando maiorem summam pro dote et arredio in eventum quod lex huiusmodi<br />

tolleretur non valeat.<br />

Item maritus quoque cum transgressus fuerit summam pretaxatam amictat<br />

omino in casu restituende dotis omnem quartum lucrum vel commodum quandocumque<br />

quod ex forma statuti sibi competeret super ea.<br />

Item ut omnes mulieres nubiles et que monasterium ingressure sint tamque<br />

parentibus orbate sint quam que parentes habeant equalis conditionis existant in<br />

nubendo et in ingrediendo monasteria, voluerunt statuentes quod debeant carere<br />

omni comodo successionis ab intestato stantibus fratribus eodem modo coniuntis,<br />

adeo quod in omnem eventum non debeant habere aliquo modo pro dote et<br />

arredio et aliis ultra taxatas in presenti constitutione summas et res.


Spoleto<br />

691<br />

Item voluerunt quod marito vel sponso et eius attinentibus de cetero non<br />

liceat pro tempore quo uxor vel sponsa incopu<strong>la</strong>ta permanserit dare, facere vel<br />

mictere dicte uxori vel sponse aliqua munera que vulgo mancie nuncupantur et<br />

econverso non liceat uxori vel sponse dare, facere vel mictere aliqua munera<br />

marito vel sponso aut eius attinentibus vel alicui ipsorum nisi de rebus commestibilibus<br />

non excedentibus valorem unius floreni.<br />

Item quantum ad impensas extraordinarias [...] statutum et ordinatum est<br />

quod in prima tamen visitatione facienda per maritum de nova sponsa, sit licitum<br />

dari et recipi sudario<strong>la</strong> et non nisi unum pro qualibet persona ibi presente<br />

nec debeant esse auro vel argento vel serico concessa vel consuta seu alias ornata.<br />

Et ulterius aliquo modo dari et recipi non possint co<strong>la</strong>tionesque solite in<br />

dicti visitationibus non possint in posterum ulterius fieri cum rebus de zuccaro<br />

vel cum zuccaro nisi cum ciambellis et quatuor speciebus confectionis videlicet<br />

de coriandris anisis semine comuni et trasea sint cetera in arbitrio.<br />

Item voluerunt quod convivium quod vulgo dicitur le nozze, solitum fieri in<br />

sponsalibus aut in ductione sponse at domum viri, sit penitus prohibitum marito<br />

et sponse seu uxori et ex parte utriusque et alterius fieri non debeat.<br />

Item addente ad capitulum quintum suprascripte legis veteris, voluerunt statuentes<br />

quod nullus qui non sit descriptus in matricu<strong>la</strong> notariorum civitatis Spoleti<br />

tam intus dictam civitatem quam extra et ubique possit aut debeat se rogare<br />

de huiusmodi conventionibus, obligationibus seu sponsalibus aut matrimoniis<br />

quomodolibet faciendis tam in observatione legis quam contra ipsam; et si secus<br />

fieri contingat instrumentum quodlibet intelligatur et sit, ipso iure, nullum nulliusque<br />

roboris et momenti; et nichilominus matricu<strong>la</strong>ti notarii de dictis instrumentis<br />

rogati teneantur debeant infra quindecim dies a die rogitus notificare<br />

cancel<strong>la</strong>rio comunis Spoleti dictum instrumentum et rogitum et penes ipsum schedam<br />

dimictere diem et annum personas et nomina contrahentium et summam<br />

premissam continentem. Qui cancel<strong>la</strong>rius, infra alios quindecim dies, teneatur<br />

omnia et singo<strong>la</strong> in publico concilio seu numero civium ad id specialiter deputado<br />

vel deputando propa<strong>la</strong>re.<br />

Item quod obbligationes huismodi pacta et conventiones quecumque tam<br />

excessus dotis quam arredii sub quocumque colore vel pretextu predictis, non<br />

intelligatur probari posse ad favorem contrahentium aliquo modo per apocas et<br />

chirografa quecumque eaque non teneant neque subsistant quantumcumque sacre<br />

constitutiones et statuta solemnitatibus fulcita essent.<br />

Item dec<strong>la</strong>rantes et aliquid addentes ad capitulum sextum suprascripte legis<br />

veteris, voluerunt statuentes predicti quod attinentes ipsius mulieris maritantis<br />

eam possint facere vel promictere ipsi mulieri duas vestes de drappis videlicet<br />

unam camorram et unam hiberniam vel ciamarram loco hibernie dummodo non<br />

sint de broccato vel broccatello seu de velluto chermisino aut in chermisinis et<br />

ultras duas vestes novas de panno cuiusque qualitatis et coloris excepto paonatio<br />

et rosato ac etiam dare omnes alias vestes quas ipsa mulier habebat vel haberet<br />

ante inita sponsalitia et quod plures vestes per ipsam mulierem et ipsius attinentes<br />

dari aut promicti nullo modo possint. Dicte quoque vestes omnes et singule


692 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

non possint racamari aut ornari et figurari auro vel argento aut trinis vel rebus<br />

aureis vel argenteis. Possit tamen pro ornamento cuiuscumque dictarum vestium<br />

addi et dari plus usque in quinque brachia sereci vel velluti cuiuscumque coloris<br />

computatis manicis et non ultra. Ipse quoque maritus et eius attinentes vel aliquis<br />

eorum non possint neque debeant dare vel facere ipsi mulieri aliquam vestem<br />

de aliqua specie drappi ullo umquam tempore.<br />

Item dec<strong>la</strong>rantes et addentes ad septimum capitulum predicte legis veteris,<br />

voluerunt quod ipse quoque mulieres que nuptui tradentur non possint neque<br />

debeant habere et uti plus uno vel duobus reticulis aureis sine gemmis et quod,<br />

inter et ambo reticu<strong>la</strong> non excedant valor trium scutorum. Possit tamen portare<br />

tres anulos et non ultra et zonam seu cingulum cuiuscumque speciei non excedens<br />

valorem unius scuti ac etiam soleas vulgo pianelli nuncupatas de serico vel<br />

velluto dummodo non sint auro vel argento ornate vel contexte ac etiam pro<br />

ornamento colli torquem unam auri non excedentem valorem decem scutorum<br />

aurei vel de alia materia non excedentem valorem trium scutorum et aliud in<br />

collo vel auribus ferre non possint pro ornamento etiam seu alias indumento<br />

pectoris et spatu<strong>la</strong>rum mulieribus prohibite sint deferre ea indumenta que busta<br />

appel<strong>la</strong>ntur excedentia valorem duorum scutorum, nec coronas ultra valorem<br />

unius scuti, nec maniglias sic vel aliter nuncupatas cuiuscumque valoris. Liceat<br />

tamen eisdem impuni deferre pileum etiam de serico seu velluto non tamen auro<br />

argentone contextu consutum seu aliter ornatum.<br />

Item ad octavum capitulum eiusdem legis, addentes voluerunt quod nullus<br />

ex actinentibus mulieris nec ipsam mulier que in aliquo monasterio acceptata<br />

esset seu acceptaretur possit dare aut donare seu facere aliquod munus per se<br />

vel per alium, abbatisse monialibus sive alicui ipsarum vel ipsi monasterio pro<br />

elemosina ultra centum viginti florenos supradictos pro vestibus et aliis necessariis<br />

ultra sexaginta florenos et pro munere ultra decem carolenos. Et abbatissa seu<br />

moniales recipientes per se vel per alium etiam nomine ipsius monasterii et quicumque<br />

recipientes occasionibus premissis et aliis quibuscumque ultra prenarratas<br />

summas seu alias quomodocumque contravenientes intelligantur subiacere legi<br />

et penis et censuris in ea appositis quibuscumque.<br />

Item ad quintum nonum et decimum capitulum eisdem suprascripte legis<br />

veteris addentes voluerunt quod magnifici domini priores et cives de consilio et<br />

Numero predicto qui pro tempore fuerint cum primum ad eorum notitiam devenerit<br />

predicte legis veteris et nove capitulis per aliquem fuisse contraventum in<br />

aliquo, requirere debeant superiores et instanter procurare et petere ut contra<br />

huiusmodi trasgressores ad executionem penarum quarumcumque procedant et<br />

taliter circa huiusmodi negocium se gerere debeant ut capitu<strong>la</strong> legis predicte in<br />

omnibus et per omnia firma semper et illesa permaneant in robore suo possintque<br />

pecunias pro eius legis conservatione quovis modo impendendis undecumque<br />

accipere et ex nunc prout ex tunc pro eis bullecta decreta intelligatur sit<br />

in forma.<br />

Item ad decimum capitulum similiter addentes, voluerunt quod in omnibus<br />

et singulis casibus contraventionum quarumcumque tam legis veteris quam no-


Spoleto<br />

693<br />

varum additionum in quibus non fuerit aliqua certa pena apposita ea in singulis<br />

apposita et repetita semper censeatur que habetur in quinto capitulo legis<br />

veteris eo modo incurrenda et applicanda prout ibi continetur. Et ultra quod<br />

cives quoquomodo contravenientes sint ab ipsa civitate et civium numero penitus<br />

privati et segregati et numquam civitati ascribi et restitui possint nisi ex<br />

decem generalibus dicte civitatis concionibus, arenghis nuncupatis, aliter fuerit<br />

decretum nulloque civitatis officio umquam prefungi possint quinimmo; ipsorum<br />

bona in villicorum et comitativorum catastis describantur et pro villicis et<br />

comitativis in omnibus et per omnia habeantur. P<strong>la</strong>ceat etiam santissimo domino<br />

nostro ipso iure et facto et absque alia dec<strong>la</strong>ratione ne dum cives sed<br />

quascumque personas et quovis modo contravenientes ut supra etiam abbatissas<br />

et moniales quascumque ultra predictas penas facere incurrere penam <strong>la</strong>te<br />

sententie excomunicationis a qua absolvi non possint nisi per summos pontifices<br />

preterquam in mortis articulo et idquid non nisi facta restitutione seu habita<br />

satisfactione cuiuscumque excessus super qualitercumque consideratione, denegando<br />

omnibus et singulis fratribus, presbiteris, religiosis personis et sacerdotibus<br />

quacumque auctoritate vel dignitate fulgentibus aliter absolvendi facultatem.<br />

Et ultra quod in casu excessus dotis set arredii quomodocumque superius<br />

considerati, ultra omnes alias supradictas penas, non intelligantur esse sponsalia<br />

neque matrimonium inter huiusmodi excedentes; et proles ex ea coniunctione<br />

habenda intelligatur et sit penitus insuccessibilis et adulterina in omnibus<br />

et per omnia etiam circa omnes effectus et in legitimabilis.<br />

Item quod lex vetus preterquam in paucis mutatis ut supra intelligatur circa<br />

non mutata, firma et illesa permanere in omnibus et per omnia nec per has<br />

novas addiziones aliquid preiudicium factum sit quinimmo magis magisque et<br />

roborata censeatur.<br />

Item quod penis predictis et censuris non intelligatur neque sit quovis modo<br />

derogatum per indulgentias, confessionalia, iubileos sive alias plenarias remissiones<br />

sub quovis nomine comprehensas et ex quacumque et ex quacumque<br />

causa hactenus concessas vel concedendas nisi espressa et specialis mentio de<br />

premissis omnibus et singulis etiam de verbo ad verbum facta fuerit nec in<br />

derogatione sufficiant <strong>generale</strong>s c<strong>la</strong>usoles videlicet habentes pro sufficienter expressis<br />

ex certa scientia et de plenitudine potestatis et alie similes etiam pregnantissime<br />

etiam derogatariam derogatorie et non obstante. Quidquam omnis<br />

in posterum derogatio que presentibus omnibus et singulis capitulis et legi fieri<br />

contingeret per santissimum dominum nostrum seu apostolice Sedis legatus et<br />

alios ordinariam seu delegatam iurisdictionem et facultatem habentes; ex quavis<br />

causa etiam motu proprio seu ad cuius ius quantumcunque qualificate persone<br />

favorem et instantiam non valeat nec valere intelligatur nisi prius citatis tunc<br />

existentibus eiusdem civitatis prioribus et comunitate prefata in generali consilio<br />

et aliter facta minime suffragari possit sex nunc prout ex tunc eo ipso nul<strong>la</strong><br />

et revocata esse censeatur.<br />

Item, ad finem dicte legis veteris addentes voluerunt quod in brevi obtinendo<br />

et litteris apostolicis super confirmatione presentium additionum, circa penas


694 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

et censuras inseri debeant c<strong>la</strong>usole plenissime in similibus apponi solita et consueta<br />

ad consilium sapientis et pratici in Romana Curia. Super quibus quidam<br />

capitulis et additionibus ut preferetur lectis, habito inter eos colloquio et consultatione<br />

ac misso solemni partito eoque obtento per palluctas viginti in bussu<strong>la</strong><br />

affirmativa redditas, duabus in negativa restitutis non obstantibus decretum, ordinatum<br />

et deliberatum fuit, consulente eximio legum doctore domino Iohanne<br />

Antonio Conca uno ex civibus dicti Numeri quod, ex nunc omnia preinserta<br />

capitu<strong>la</strong> et additiones seu reformationes legis veteris super luxu et dotibus mulierum<br />

approbentur et confirmentur prout ex nunc ex decreto et auctoritate huius<br />

numeri approbatas et confirmatas censeantur et sint et quod ex nunc consignentur<br />

oratoribus ad Urbem nuper destinatis qui procurare teneantur et debeant<br />

confirmationem a summo Pontifice egregiis viris Vincentio Garoforo et Iohanne<br />

Hieronimo Martano idem confirmantibus.<br />

25. 1566, ottobre 13<br />

Riformanze<br />

Procedura per <strong>la</strong> composizione del Numero<br />

sul<strong>la</strong> riforma delle doti<br />

(...) Magnificus dominus Eusebius Maurus super eadem dixit: che per decreto<br />

del<strong>la</strong> presente arengha se proveda omninamente al<strong>la</strong> reforma delle doti et<br />

delle vesti et altri ornamenti delle donne dell’uno et l’altro matrimonio et anche<br />

del altre spese nuntiali et il tutto se spedisca et eseguisca overo per il<br />

conseglio <strong>generale</strong> overo per un Numero speciale da eleggersi per li magnifici<br />

signori priori li quali faccino questa elettione equalmente de tutte le vaite et<br />

che s’impetri <strong>la</strong> confirmatione apostolica in bona forma et se parerà al prefato<br />

conseglio overo Numero, per maggior stabilimento che ciò si faccia per viam<br />

pacti iurati inter omnes cives, che se debbano congregar le vaite appartatamente<br />

in lochi soliti dove intervengano almeno tutti i capi di famiglia et accettino<br />

questa riforma col giuramento et se ne facci pubblico intrumento con tutte<br />

debite sollennità.<br />

Super eadem confirmando consultum domini Fedri circa statutum fiendum<br />

ad escludendum dotes dixit: che per decreto del<strong>la</strong> medesma presente arengha li<br />

magnifici signori priori chiamino tutti quelli dottori del<strong>la</strong> città che li parerà, li<br />

quali formino questo novo statuto talmente che sia perpetuamente esclusivo de<br />

tutte le donne dotate overo da dotarse da qualunche successione omnium consanguineorum<br />

durante masculinitate et massime ab intestato et quod unica dos<br />

sufficiat quo ad omnem successionem. Et tutto quel che sarà riformato et statuito<br />

a prefatis dominis iurisperitis habeat vim perpetue legis municipalis, proinde<br />

acti da tutta <strong>la</strong> presente arengha et ab universo populo Spoletano indum foret<br />

etiam quocunque contrario non obstante.


Spoleto<br />

26. 1567 giugno 20<br />

Bando<br />

Sull’abuso degli eccessi<br />

695<br />

Li priori del popolo de <strong>la</strong> città di Spoleti.<br />

Al nome de Dio amen. Si vede per esperienza che ne <strong>la</strong> città di Spoleti<br />

l’abuso e corrutte<strong>la</strong> del <strong>la</strong>scivo, disordinato et eccessivo vestire et ornamenti de<br />

le donne e le eccessive et intolerabil doti et arredii e bieni mobili e giocali che<br />

si danno et altre spese gravissime e soperchie che si fanno, tanto per causa de<br />

matrimonii secu<strong>la</strong>ri quanto spirituali, sono cagione de le ruine de molte fameglie<br />

e casate mentre che li ricchi voglion far quello che non posson far gli altri e li<br />

poveri per non esser per questo avviliti e disprezzati e non gli restino le figliole<br />

senza marito et acciò vadino come le altre ornate, si sforzano sopra le lor forze<br />

di far quello che non possono. E si vede che per questo molte donne restan<br />

senza marito e che li matrimonii non si frequentano e che si bene alcuno di<br />

buona conditione volesse dare al genero et a <strong>la</strong> figlio<strong>la</strong> tutta <strong>la</strong> sua robba et<br />

andar lui con <strong>la</strong> sua consorte e cogli altri figli mendicando non può arrivare<br />

all’eccessivo e disordenato modo del dotare e vestire et ornar le donne donde<br />

nascono molti inconvenienti et perdite di patrimonii e deso<strong>la</strong>tioni di casate, dissipationi<br />

de bieni, peccati di pompe, de superbie, de vanità e <strong>la</strong>scivie et altri<br />

mali. Et perché conviene alle communità bene ordinate proveder che alcuno non<br />

usi ma<strong>la</strong>mente li suoi bieni donde, per dar conveniente rimedio e per reprimere<br />

e dar fine ai detti abusi e disordini, per decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga de <strong>la</strong> città<br />

si fanno l’infrascritti ordini, capitoli, statuti e reformanze perpetuamente et invio<strong>la</strong>bilmente<br />

da durare e da osservarse precisamente et ad literam come dimostrano<br />

le parole di essi ordini di modo che sia e s’intenda levata ogni auctorità e<br />

facultà ad ogni e qualunche persona, tanto ecclesiastica quanto secu<strong>la</strong>re, di qual<br />

si voglia potestà, dignità, facultà et preminenza, di dechiarare, interpretare, intendere<br />

e restrengere le parole o <strong>la</strong> mente de li infrascritti ordini, reservando so<strong>la</strong>mente<br />

a <strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga ogni dechiaratione, interpretatione et intelligenza di<br />

tutto quello sopra di che potesse nascere o nascesse alcun dubbio etiam sopra le<br />

parole che si potessero tirare dechiarare o intendere in più sensi.<br />

Che per l’avvenire per qual si voglia donna de <strong>la</strong> città di Spoleti overo<br />

habitante di qualunche conditione, dignità, grado, età et preminenza si sia che si<br />

maritasse o dovesse maritare nel secolo, non si possa dare, promettere o convenire,<br />

né pigliar né ricevere per dote più di mille fiorini currenti. E per le donne<br />

del contado, distretto e dominio di Spoleti più di fiorini ducento e per qual si<br />

voglia donna che si facesse o dovesse o volesse far monica tanto dentro quanto<br />

fuora de <strong>la</strong> città di Spoleti, più di fiorini ducento simile per elimosina. Dechiarando<br />

che se alcuno volesse pigliar moglie senza havere alcuno arredio o veste<br />

festiva né altra cosa per esso arredio o veste festiva ma volesse <strong>la</strong> so<strong>la</strong> moglie<br />

con le sole vesti quotidiane senz’altra cosa per arredio o vesti festive, in questo<br />

caso possano darsi, promettersi e riceversi sino al<strong>la</strong> summa de mille fiorini simili


696 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

e non più. Dechiarando ancora che quando il marito eleggesse di haver <strong>la</strong> summa<br />

de mille fiorini, possa il padre del<strong>la</strong> donna o chi marita, pigliar de <strong>la</strong> detta<br />

summa de mille fiorini sino al<strong>la</strong> summa de trenta fiorini et per vestir <strong>la</strong> donna<br />

quando il marito non volesse vestir<strong>la</strong> lui e pigliarne assunto.<br />

Item che similmente non si possa dare, promettere o convenire né pigliare<br />

né ricevere per qual si voglia donna de <strong>la</strong> città da maritarse al secolo arredio o<br />

veste over danari o altra cosa per arredio overo bieni mobili o giocali et per<br />

vesti che passino il valore e <strong>la</strong> summa di fiorini duicento, omnibus computatis e<br />

per qual si voglia donna del contado distretto e dominio, l’arredio che passi il<br />

valor de vinti fiorini senza le veste e per l’arredio, veste o bieni mobili di qual si<br />

voglia donna monaca più de <strong>la</strong> summa de fiorini cento. Quali bieni et arredio<br />

habbino da servire per uso de<strong>la</strong> monica so<strong>la</strong>mente et il monasterio non debbia<br />

participar niente e si debbiano estimar per dui huomini.<br />

Et che contra le presenti ordinationi e decreti non si possino fare o escogitare<br />

machinationi, cautele o fraudi per le quali tacita o espressamente diretta vel<br />

indirettamente pubblica vel occultamente si contravenisse alle dette ordinationi o<br />

al<strong>la</strong> mente e parole loro. E tutto quello che si pensasse, facesse o machinasse<br />

contra le sopra dette cose e per il che si venesse ad eccedere dette summe,<br />

s’intendano e siano tutte nulle et invalide e per non fatte né scritte, ipso iure,<br />

senz’alcuna dechiaratione et per presumptione iuris et de iure dummodo che<br />

non s’admetta pruova in contrario s’intenda e sia il tutto etiam il giuramento,<br />

ancora simu<strong>la</strong>to, doloso et fraudulento et fatto et machinato per fraude e per<br />

fraudare <strong>la</strong> forma, <strong>la</strong> summa, le parole et mente de li presenti ordini e decreti.<br />

Dechiarando che alcuno ancorché fusse padre, avo o bisavo, madre, ava o<br />

bisava o più su, figlioli, fratelli, sorelle, nepoti o qual si voglia attinente di consanguinità<br />

o affinità né da qual si voglia altra persona, amico o non attinente,<br />

non possa dare, promettere o convenire in qual si voglia modo né inanti al<br />

matrimonio né dopo nel matrimonio, sponsale, fede o trattato di esso, né per<br />

dote o per elemosina o per duplication di dote o per dotar<strong>la</strong> un’altra volta o<br />

augumento di dote né per darli due o tre o più doti overo elemosine, per dono,<br />

prestito, pegno, cesione, liberatione o per qual si voglia altro modo, causa, titulo,<br />

via, <strong>la</strong>rghissimo sumpto vocabolo, né danari né bieni di qual si voglia sorte che<br />

ecceda le dette summe né meno ricevere o pigliar come di sopra. E se alcuna<br />

cosa più de <strong>la</strong> detta summa o che ecceda il valor delle dette summe da qual si<br />

voglia persona sarrà promessa, data o convenuta o ricevuta <strong>la</strong> cosa o <strong>la</strong> promission<br />

di essa, non vaglia né tenga in alcun modo e si presumino insieme col<br />

giuramento dolose fitte et simu<strong>la</strong>te e fatte in fraude come di sopra. Et nondimeno<br />

chi lo havesse promesso non sia obligato ad osservarlo e chi lo dimandasse<br />

in tutto le sia denegata l’audienza e di quanto fusse eccesso non se gli possa<br />

administrar giustitia ne siano intesi; e quel più che sarrà dato o promesso sia e<br />

s’intenda applicato al fisco apostolico et al governator pro tempore per egual<br />

parte e quanto sia in favor loro vaglia. Dechiarando che non si possa né debbia<br />

fare fraude né machinatione contra il detto ordine dando o promettendo le cose<br />

di maggior prezzo per minor prezzo di quello vagliono.


Spoleto<br />

697<br />

Dechiarando ancora che non si possano né debbiano fraudare né machinare<br />

contra detto ordine con promettere in detti matrimonii overo inanti o dopo over<br />

ne li trattati o conclusioni di essi oltre le summe tassate de <strong>la</strong>ssar <strong>la</strong> donna o<br />

suoi figlioli o il marito, parente del marito overo alcuno altro herede o farli<br />

substitutioni, <strong>la</strong>ssiti o legati de alcuna sorte over di non far testamento o di<br />

morire ab intestato over che debbia haver parte o tutto dopo <strong>la</strong> morte ab intestato<br />

o per testamento, codicilli, donatione causa mortis vel inter vivos o per<br />

qual si voglia ultima voluntà o altra dispositione altrimenti s’intenda contravenuto<br />

come di sopra.<br />

Dechiarando ancora che il padre overo altra persona che avesse l’usofrutto<br />

overo altre ragioni conditionali in alcuni bieni, non possa promettere né dare<br />

alcuna cosa oltra <strong>la</strong> detta summa ad alcuna figlia, nepote o altra donna che<br />

havesse <strong>la</strong> nuda proprietà over per fideicommisso overo altre ragioni conditionali<br />

non purificate in alcuni bieni ancorché li desse o promettesse sotto pretesto<br />

d’accordo, transattione o che per tal summa eccedente <strong>la</strong> donna cedesse o renuntiasse<br />

alle sue ragioni o per qualsi voglia altro modo, via, titulo o caute<strong>la</strong>.<br />

Dechiarando ancora che il padre, avo, bisavo, madre, ava o bisava o fratello<br />

o sorel<strong>la</strong> o zio o zia carnale non possa in testamento <strong>la</strong>ssare al<strong>la</strong> donna da<br />

maritarse o da farsi monaca per dote o per altro legato o titulo over altra<br />

causa come di sopra etiam sotto pretesto de pia causa amore Dei più de <strong>la</strong><br />

detta summa havendo maschi in pari grado col<strong>la</strong> donna over che parimenti<br />

succedesse col<strong>la</strong> donna. E quando havesse <strong>la</strong> detta dote altronde non se li<br />

possa né <strong>la</strong>ssare né dare né promettere come di sopra se non sino a <strong>la</strong> concurrente<br />

quantità del<strong>la</strong> detta summa. Et non possa né debbia voler morire ab<br />

intestato acciò che <strong>la</strong> donna succeda ma in quel caso il maschio in parigrado<br />

escluda <strong>la</strong> donna da maritarse o da farsi monaca e <strong>la</strong> donna non possa havere<br />

se non <strong>la</strong> detta dote quando non l’havesse havuta da altri tanto ex testamento<br />

quanto ad intestato.<br />

Dechiarando ancora che se <strong>la</strong> donna da maritarse havesse altri bieni donati,<br />

<strong>la</strong>ssiti, crediti o ragioni o eredità, non di meno non se li possa dare ne promettere<br />

più come di sopra né a lei né a suo marito overo ad altri per loro, se non<br />

quel tanto che mancasse sino al<strong>la</strong> summa sopradetta; ma li detti bieni s’intendano<br />

pro rata essere in nome di dote o d’elimosina. E se detti bieni eccedessero <strong>la</strong><br />

detta summa sopra tassata s’intendano esser bieni sopra dotali di essa donna<br />

maritata al seculo. E <strong>la</strong> donna da maritarsi o da farsi monaca debbia star contenta<br />

al<strong>la</strong> detta dote o elemosina e che non possa dimandare né haver parte né<br />

per dote overo elemosina né per supplemento di dote o elemosina, né per legitima<br />

o supplemento di legitima o di congrua dote o suo supplemento e basti<br />

che <strong>la</strong> detta dote o elemosina l’habbi o da un solo o per altra via acciò che sia<br />

esclusa e non possa havere più né per testamento o ad intestato o per <strong>la</strong>ssiti o<br />

per fideicommisso o per promissione o datione di dote stando il maschio in pari<br />

grado over tal maschio che parimenti succedesse con detta donna legittimo e<br />

naturale etiam da altri o de le heredità d’altri che di colui che <strong>la</strong> dota e gli dà<br />

l’elemosina.


698 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dechiarando ancora che non si possa far fraude né machinatione contra il<br />

detto ordine né alterar detta summa sotto pretesto d’alcun trafico, mercantia,<br />

arte, esercitio, compagnia, monte, censo, banco, officio o altro pretesto e de<br />

frutti di essi né si possa promettere o dare o recevere dote o elemosina con<br />

frutti suoi o che sia alterata o cresciuta per via de frutti per dette cause o per<br />

altre vie o cagioni con dire che sia stata constituita <strong>la</strong> dote secondo li ordini e<br />

poi posta in censi, monti, officii, esercitii, arti, compagnie, trafichi overo altri<br />

guadagni e poi cresciuta. Ma se <strong>la</strong> dote fusse constituita secondo il detto ordine<br />

e poi per frutti accresciuta inanti <strong>la</strong> consumation del matrimonio overo ingresso<br />

del monastero, li frutti siano e pertengano a chi l’haverà posta e <strong>la</strong> donna et il<br />

marito overo il monasterio non ne possa haver né perdita né guadagno.<br />

Item che ogni promessa, conventione, datione per qual si voglia modo come<br />

di sopra etiam col giuramento de più che quanto è detto di sopra fatta e da<br />

farsi con conditione et in evento che detto ordine si levasse, revocasse, abrogasse<br />

o se gli derogasse o si potesse ottenere derogatione per li superiori o non s’osservasse,<br />

sia e s’intenda nul<strong>la</strong> e fatta in fraude de le presenti ordinationi.<br />

Item acciò che tutte le donne da marito e quelle che vorranno entrare nel<br />

monasterio e tanto quelle che hanno padre o avo, madre overo ava o più su<br />

siano de equale conditione in maritarsi e nel entrar del monasterio quanto a<br />

questo ordinorono che dette donne non debbiano succedere ab intestato essendoci<br />

li fratelli o figlioli dei fratelli o descendenti maschi legitimi e naturali d’essi,<br />

ancorché fussero coniunti da <strong>la</strong>to del padre solo legittimi e naturali, ma debbiano<br />

esser private de ogni commodo del succedere ab intestato talmente che non<br />

debbiano havere in alcun modo per dote, elemosina, arredio e veste più de le<br />

summe sopratassate né per legitima o supplemento né per dote o elemosina o<br />

de supplemento o de congrua dote o per supplemento di essa.<br />

Item che il marito eccedendo o contravenendo <strong>la</strong> summa sopra tassata perda<br />

omninamente nel caso del restituirsi <strong>la</strong> dote ogni quarta parte, guadagno e comodità<br />

de li statuti et ordini di Spoleti oltre le pene infrascritte.<br />

Item per evitar le fraude che si potrian fare se ordina e statuisce che alcun<br />

matrimonio, sponsali e patti, conventioni e promissioni, pegni, arre, sponsalitii,<br />

dationi de bieni dar di fede o che sian fatti secondo gli ordini over contra gli<br />

ordini, non si possan rogare né si possan provare se non per instrumenti publici<br />

rogati per notario matricu<strong>la</strong>to nel collegio e matricu<strong>la</strong> di Spoleti et assignati<br />

al cancel<strong>la</strong>rio de <strong>la</strong> comunità. Quali detti notari sotto le pene infrascritte<br />

siano tenuti assignare e dare in nota al detto cancel<strong>la</strong>rio tra XV dì dopo che<br />

serrà rogato cioè il dì, l’anno, le persone e nomi de contrahenti <strong>la</strong> summa e li<br />

patti; et il detto cancel<strong>la</strong>rio tra XV dì sia obligato notificare il tutto nel conseglio<br />

publico overo Numero sopra ciò deputato. Et in tal caso non si dia fede<br />

alcuna né in giudicio né fuori ad instrumenti di notari non matricu<strong>la</strong>ti né<br />

confessione de le parti etiam giurate né ai testimonii ancorché fussero in grandissimo<br />

numero né ai mezzani né ai preti né ai frati né ai religiosi né alle<br />

polize né alle memorie né ai libri ancorché fussero fatti secondo <strong>la</strong> forma de<br />

le constitutioni o de li statuti o de <strong>la</strong> ragione comune e con tutte forme et


Spoleto<br />

699<br />

cautele né ad instrumenti de notari forastieri e fatti fuor del territorio di Spoleti<br />

quando havessero havuto commodità di far l’instrumento over venire a<br />

farlo o renovarlo in Spoleti ma siano nulli di nesun valore o fede. E questo<br />

capitolo non s’intenda né proceda quanto alli matrimonii, doti e sponsali del<br />

contado, dominio e distretto di Spoleti.<br />

Item che l’arredio non si possa né debbia mostrare né spiegare dinanti a<br />

parenti e vicini né vi si possa congregare o chiamare alcuna persona se non essa<br />

donna al<strong>la</strong> qual si da et il suo marito nemmeno li parenti et vicini et non<br />

chiamati ci possino esser presenti. Possa non di meno chiamarsi un notaro e dui<br />

testimonii per pruova et anco per farsi far <strong>la</strong> quietanza.<br />

Item alle abbadesse, monache et monasterii non si possin far doni et presenti<br />

o per elemosina che passino <strong>la</strong> summa de carlini X oltre li detti 200 fiorini<br />

per <strong>la</strong> elemosina e fiorini 120 per l’arredio né da essa donna accettata o da<br />

accettarsi né dal padre, madre, fratelli overo altri attinenti né da altra persona in<br />

suo nome né per se né per altri. E l’abbadessa e le monache o qual si voglia<br />

persona che lo ricevessero etiam nomine monasterii per se o per altri oltra le<br />

dette summe overo altramente contravvenendo, s’intendano subiacere alle censure<br />

e pene de li presenti ordini e questo habbi loco inanti che entri nel monasterio<br />

e per l’entrare istesso ma dopo che serrà monaca se gli possi dar quello gli<br />

piace purché non ne sia stato fatto patto prima che entrasse di dargli.<br />

Item che non sia lecito per l’avvenire al marito over sposo né ai suoi attinenti<br />

né quando si va a veder <strong>la</strong> sposa né per il tempo che sta <strong>la</strong> sposa in casa<br />

del padre o del fratello o d’altri inanti <strong>la</strong> consumation del matrimonio né in essa<br />

consumatione o nozze dare, fare o mandare o far dare o mandare al<strong>la</strong> sposa o<br />

moglie over padre, fratelli o parenti suoi alcuni presenti o mancie o donationi.<br />

Et e converso non sia anco lecito al<strong>la</strong> sposa over suo padre, fratelli, madre o<br />

attinente dare, fare o mandare alcuni presenti o mancie al sposo o marito o suoi<br />

attinenti overo alcun di essi se non di cose da magnare che non passino il valor<br />

di [...] fiorini. Et anco se prohibisce non si debbino né possino far le mancie e<br />

presenti soliti a farsi l’Ognisanti, <strong>la</strong> Natale overo anno nuovo overo carnevale o<br />

altri tempi e che tal mancie e presenti non si possino più usare.<br />

Item che nel<strong>la</strong> prima et altre visitationi che fa il marito o sposo a casa de <strong>la</strong><br />

sposa e quando anco con seco mena li parenti et amici a visitare <strong>la</strong> sposa, sia<br />

lecito so<strong>la</strong>mente dare e ricevere un fazzoletto di cortina so<strong>la</strong>mente per qual si<br />

voglia persona ancorché graduata e di qual si voglia conditione o preeminenza o<br />

qualità purché non sia tal fazzoletto <strong>la</strong>vorato overo ornato d’oro, d’argento o di<br />

seta di qual si voglia sorte o con <strong>la</strong>voro di sfi<strong>la</strong>to. Et più oltre alcuna cosa non<br />

si possi dare o ricevere da alcuna banda et oltre di ciò non si possin far dare o<br />

ricevere co<strong>la</strong>tioni solite in dette visitationi de marzepani, pinocchiati o di torte o<br />

d’altre sorti de zucchero ma solo si possin far dare o ricevere dette co<strong>la</strong>tioni<br />

so<strong>la</strong>mente con ciambelle, tortorelli, biscotti e quattro sorte de confetti cioè: anisi,<br />

coriandi, trasea, seme comune e frutti che portano i tempi ad arbitrio.<br />

Item il convito, pasto, banchetto over nozze solito da farsi ne li sponsalitii et<br />

matrimonii over nel menar <strong>la</strong> sposa a casa del marito over nel cavar <strong>la</strong> sposa


700 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

overo uscir di casa de <strong>la</strong> sposa over di casa del marito dopo consumato il<br />

matrimonio quando torna al<strong>la</strong> chiesa, non sia lecito a farli da alcuna banda ne<br />

meno alli loro parenti da alcuna banda.<br />

Item, circa il modo del vestire: che non sia lecito ad alcuna donna del<strong>la</strong><br />

città di Spoleti overo abitante, ancorché fusse minor de 12 anni e di qual si<br />

voglia stato, qualità, dignità e preeminenza se sia d’usare o portare alcuna veste,<br />

bernia over sottane o camorre di drappo di qual si voglia sorte o d’oro, né di<br />

te<strong>la</strong> d’oro o d’argento né di mezzo oro e mezzo argento né mezzo drappo né di<br />

broccato o broccatello.<br />

Item che le sia lecito usare, havere e portar tutt’altre vesti di panno, rascia,<br />

buratto, ciambellotto, moccagiali di qual si voglia colore e qual si voglia sorte,<br />

purché non sian di seta, ma non sia lecito detti vesti o maniche ornarle o racamarle<br />

né d’oro né d’argento fi<strong>la</strong>to o no né di te<strong>la</strong> d’oro né d’argento né de<br />

recami né di perle, né di gemme o <strong>la</strong>pilli ancorché fitti e non veri. Ma che<br />

possa so<strong>la</strong>mente usar cinque braccia di qual si voglia drappo per maniche e per<br />

ornamento di una sottana o camorra e che non possa portare o usare se non<br />

due sottane così di drappo ornate e più de due para di maniche di drappo e si<br />

possa ancora listare et ornare le bernie di drappo purché non passi due braccia<br />

per bernia et usare anco cappelli di drappo simplici.<br />

Item che non si possino portare né usar zimarre d’alcuna sorte per uscir<br />

fuor di casa, ma solo per casa e nel vicinato per difesa de l’altre vesti e siano di<br />

panno con poco ornamento.<br />

Item che le putte minori di 12, 10 et 6 anni non possino usar drappi se non<br />

per listare e per maniche.<br />

Item che non sia lecito ad alcuna donna come di sopra usare o portare, oro<br />

o argento fi<strong>la</strong>to o non fi<strong>la</strong>to per ornare il capo, il petto overo altra parte de <strong>la</strong><br />

persona né in cappelli né cuffie né busti né pennenti ma solo possino usare per<br />

ornamento del collo un’oncia e mezza d’oro con <strong>la</strong> saldatura in una o più col<strong>la</strong>ne<br />

o bottoni ad arbitrio loro.<br />

Item che non possa usare o portar più di tre anelli d’oro e che non possa<br />

usare o portare maniglie né pendenti a l’orecchie d’oro, argento, seta né d’altra<br />

sorte o materia.<br />

Item per cegnere non possa usare chiavacori né cosa d’oro, d’argento, di<br />

smalto, di vetro, d’a<strong>la</strong>bastro né d’altro metallo né coralli né retecelli di seta,<br />

ma solo cente napolitane o di tafettà, ermesino o d’altro drappo, purché non<br />

siano ornate d’oro o d’argento; ne meno corone de paternostri et ave marie<br />

d’oro o argento, perle, gemme o altra sorte de <strong>la</strong>pilli etiam fitti, ma possino<br />

portare corone de coralli et ambre purché non passino il valor di quattro<br />

scudi.<br />

Item che le sia lecito de usar pianelli di qual si voglia drappo purché non<br />

siano ornati d’oro o d’argento o di gemme o di perle o di te<strong>la</strong> d’oro o d’argento.<br />

Et che il marito, socero, prosocero, socera, prosocera, padre et avo, madre<br />

et ava, mentre le donne starranno in le case loro, siano tenuti alle pene e


Spoleto<br />

701<br />

censure infrascritte se le donne che con loro habitano contraverranno ai detti<br />

ordini.<br />

Item che qualunche persona contraverrà in qual si voglia modo, età, qual si<br />

voglia capitolo o parte delli presenti ordini e tanto le parti che eccedessero,<br />

dessero, promettessero, pigliassero overo usassero contro <strong>la</strong> forma loro e tanto<br />

mezzani quanto qualunche altra persona che lo trattasse, consigliasse o ci consentisse<br />

e li notari che se ne rogassero e li testimonii che ci fussero presenti ancorché<br />

fusser preti, frati, abbadesse, monache et altre persone religiose e di qual si<br />

voglia auctorità, dignità o preminenza, incorrano ipso iure et ipso facto, senza<br />

alcuna dechiaratione, <strong>la</strong> pena de <strong>la</strong> excommunicatione maggiore <strong>la</strong>tae sententiae<br />

da <strong>la</strong> quale non possano essere assoluti se non dal sommo pontefece e so<strong>la</strong>mente<br />

ne l’articolo del<strong>la</strong> morte et fatta prima <strong>la</strong> debita satisfattione et restitutione d’ogni<br />

e qualunque eccesso con espressa prohibitione a tutti frati, preti, sacerdoti e<br />

persone religiose di qualunque qualità, auctorità, dignità et preeminenza d’assolverli<br />

altrimenti levandoli ogni auctorità di fare et assolverli altrimenti.<br />

Item che a le dette pene excommuniche e censure non s’intenda né sia in<br />

qual si voglia modo derogato per l’indulgentie etiam plenarie, giubilei, confessionali<br />

et plenarie remissioni sotto qual si voglia nome e per qual si voglia causa<br />

concesse e da concedersi se non serrà fatta espressa e special mentione de tutte<br />

e singole cose predette di paro<strong>la</strong> in paro<strong>la</strong> e nelle derogationi non bastino le<br />

c<strong>la</strong>usule generali videlicet habentes pro sufficienter expressis ex certa scientia et<br />

cetera motu proprio et cetera ac de plenitudine potestatis et cetera et altre simili<br />

pregnantissime et efficacissime c<strong>la</strong>usule derogatorie e derogatorie de le derogatorie<br />

non obstante et cetera.<br />

Item che quelli contraverranno incorrano <strong>la</strong> pena de scudi trecento d’oro<br />

per ciaschuno e ciascheduna volta e che non se ne possi far gratia da applicarsi<br />

per un quarto a <strong>la</strong> reverenda Camera apostolica per un quarto al signor governatore<br />

o luogotenente pro tempore residenti, per un quarto a l’accusatore o<br />

inventore o de<strong>la</strong>tore e per l’altro al barigello e priori che ne farranno o farran<br />

fare effettuale esecuzione e se alcun priore non facesse il suo debito accresca<br />

agli altri. Et inoltre li cittadini che in qual si voglia modo contravenessero siano,<br />

ipso iure et facto et incontinente senz’altra dechiaratione, privati de civilità dal<strong>la</strong><br />

città di Spoleti e da suoi cittadini al tutto segregati e privati e li loro catasti e<br />

bieni si debbiano ponere e descrivere nelli catasti delli contadini e per contadini<br />

in tutto e per tutto si debbiano havere, tenere e reputare e mai possino havere<br />

alcuno honore overo officio nel<strong>la</strong> città di Spoleti e che mai per nesun tempo si<br />

possano restituire al<strong>la</strong> civilità et all’esser cittadini se non serrà ottenuto e vento<br />

in diece arenghe generali de <strong>la</strong> detta città e che li notari perdano l’officio del<br />

notariato e non possino più esercitarlo et siano anco privati del collegio e cassati<br />

de <strong>la</strong> matricu<strong>la</strong> delli notari.<br />

Item che le donne che ne l’uso et portar delle vesti et altre cose sopra<br />

prohibite contravenessero oltra le dette pene si debbiano subito da tutte esser<br />

fuggite et evitate e come excommunicate publice debbiano esser cacciate dalle<br />

chiese incontinente come non degne star fra l’altre.


702 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che tutti testimonii, notari o mezzani trattanti, consulenti e consentienti,<br />

che reve<strong>la</strong>ssero tra termine di un mese li contravenienti siano assoluti e liberati<br />

da ogni pena et excommunica.<br />

Item che li magnifici signori priori pro tempore siano obligati, sotto pena di<br />

perder <strong>la</strong> bolletta il primo giorno che vanno a visitare il signor luogotenente,<br />

intimarli e recercar sua signoria magnifica che si degni fare osservare li presenti<br />

ordini e punir li trasgressori e li magnifici signori priori siano tenuti <strong>la</strong>ssarne il<br />

memoriale alli successori per <strong>la</strong> loro osservanza.<br />

Item che li magnifici signori priori e gli huomini del Numero sopra ciò<br />

deputato subito che intenneranno che alcuno in qual si voglia modo haverà contravenuto<br />

debbiano sotto pena de <strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> bolletta andare al signor governatore<br />

over luogotenente pro tempore e mandare alli superiori di Roma et<br />

instare et sollecitare continuamente che si debbia procedere al<strong>la</strong> esecutione delle<br />

pene predette contra gli trasgressori e talmente portasse e procedere circa questo<br />

che li presenti ordini e capitoli si habbino da osservare invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

Item che tutti li presenti ordini siano e s’intendano fatti et initi et stipu<strong>la</strong>ti<br />

per patti, conventioni e stipu<strong>la</strong>tioni intervenienti e iurati tra tutti li cittadini et<br />

habitanti del teritorio di Spoleti et habbino forza e valor de patti e conventioni<br />

giurate veramente fatti e non per fittione o presuntione.<br />

Item che ogni derogatione <strong>la</strong> qual forse per l’avvenir si facesse alle predette<br />

ordinationi, patti, conventioni, capitoli per il santissimo signore nostro sommo<br />

pontefece pro tempore vel per <strong>la</strong> sede apostolica over suoi legati overo altre<br />

persone che havessero da loro overo altronde ordinaria o delegata facultà o iurisditione<br />

per qual si voglia causa etiam urgentissima et efficacissima etiam per<br />

motu proprio overo a favore et instanza di qual si voglia persona in qual si<br />

voglia modo qualificata non vaglia ne s’intenda valere se non sarranno prima<br />

citati nel<strong>la</strong> città di Spoleti li signori priori che sarranno per li tempi; e <strong>la</strong> communità<br />

di Spoleti nel general conseglio congregata et intese le ragioni di essa comunità<br />

overo in sua legitima contumacia e se altramente sarrà fatta tal derogatione<br />

sia nul<strong>la</strong> e non giovi alcuna cosa et ipso iure s’intenda e sia annul<strong>la</strong>ta e revocata.<br />

E che li signori priori e cittadini del Numero sopra ciò eletti e da elegersi<br />

per li tempi sotto pena di cento scudi d’oro per ciaschuno come di sopra da<br />

applicarse siano obligati mandare uno o più ambasciatori a Roma in nome del<strong>la</strong><br />

detta comunità a nostro Signore a revocar tutti i privilegii, derogationi et altre<br />

cose in contrario impetrate o da impetrarse e possano pigliar danari d’ogni luogo<br />

e persone in qual si voglia modo reservate e prohibite per questo negotio e<br />

quelli spendere et ex nunc prout ex tunc et e contra sia deliberata <strong>la</strong> bulletta e<br />

decretata per havere e spendere li detti danari.<br />

Item per osservation di quanto di sopra è scritto si debbia il tutto confirmare<br />

et ottenere da nostro Signore in forma e possansi aggiongere tutte c<strong>la</strong>usole<br />

massime circa le pene e censure plenissime solite in simil cose et a conseglio di<br />

qual si voglia savio e sapiente del<strong>la</strong> corte di Roma. In fede di che et cetera.<br />

Dato in Spoleti nel nostro popu<strong>la</strong>r pa<strong>la</strong>zzo il dì 20 di giugno 1567.<br />

Nico<strong>la</strong>us Letus notarius vice cancel<strong>la</strong>rius.


Spoleto<br />

27. 1570, novembre 9<br />

Breve<br />

Ordinamenti sul vestire e sugli ornamenti femminili<br />

703<br />

Pius papa V.<br />

Ad perpetuam rei memoriam. Exposcit debitum pastoralis officii cui disponente<br />

domino praesidemus, ut ad ea per quae alicuius popoli nostrae praesertim<br />

et apostolicae sedis ditioni subiecti salubri directioni et reformationi valeat salubriter<br />

provideri sollicite intendamus et his quae propterea processisse dicuntur ut<br />

illibata persistant cum a nobis petitur apostolici muniminis praesidium propensius<br />

impartiamur. Exponi siquidem nobis nuper fecerunt dilecti filii priores populi<br />

civitatis nostrae Spoletanae qualiter pridem ipsi diversis abusibus providere<br />

volentes ex ordine et decreto generalis arenghae ac generalis consilii dictae civitatis,<br />

matura deliberatione procedente infrascipta capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta et<br />

reformationes condiderunt tenoris subsequentis videlicet.<br />

Li priori del populo del<strong>la</strong> città di Spoleti volendo provedere all’abuso et<br />

corrutte<strong>la</strong> del <strong>la</strong>scivo desordinato et eccissivo vestire et ornamenti delle donne<br />

et excessive et intolerabili doti et arredii et bieni mobili et giocali che si danno<br />

et altre spese gravissime et soperchie che si fanno per causa di matrimonii<br />

secu<strong>la</strong>ri, le quali sonno cagioni delle ruine di molte famiglie et casate, per<br />

ordine et decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arengha et del <strong>generale</strong> conseglio fanno l’infrascritti<br />

ordini, capituli, statuti et reformanze perpetuamente et invio<strong>la</strong>bilmente<br />

da durare et da osservarse precisamente et ad literam, come dimostrano le<br />

parole di essi ordini, di modo che sia et s’intenda levata ogni autorità et facultà<br />

a ogni et qualunche persona di qual si voglia potestà, dignità, facultà et<br />

preeminenza de dechiarare, interpretare, intendere et restringere le parole o <strong>la</strong><br />

mente dell’infrascritti ordini, reservando so<strong>la</strong>mente al<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arengha ogni<br />

dechiaratione, interpretatione et intelligentia di tutto quello sopra di che potesse<br />

nascere o nascesse alcun dubio etiam sopra le parole che se potessero tirare,<br />

dechiarare o intendere in più sensi.<br />

Che per l’advenire per qual si voglia donna del<strong>la</strong> città di Spoleti overo habitante<br />

di qualunche conditione, dignità, grado, età et preeminenza se sia che si<br />

maritasse o dovesse maritare nel secolo, non si possa dare, promettere o convenire,<br />

né pigliare, né recevere per dote più de milli fiorini currenti et per le<br />

donne del contado de Spoleto più di fiorini ducento.<br />

Item che per l’arredio per le donne che se maritaranno dentro <strong>la</strong> città dopo<br />

<strong>la</strong> publicatione delli presenti ordini et capituli, non si possa dare più di dodici<br />

camiscie zitaresche da cassa, busti sei de cortina senza oro over argento, zinali<br />

dodici delle quali dua se ne possano fare de cortina et dua de sensina senza oro<br />

et argento, cuffie dodeci delle quale nessuna se ne possa fare con oro o argento,<br />

una pezza de sciuccatori, una pezza de fazzoletti, una pezza de veletti de spalle,<br />

una tovaglia de renze con dodeci pezzette simili, panno overo cortina per un<br />

padiglione qual si faccia doppo che sarà andata a marito, uno scopeto et uno


704 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

spechio, uno paro de forzieri con il forzerino che non passi il valore de otto<br />

scudi.<br />

Item per l’arredio del<strong>la</strong> cuna, fasce otto, fasciatori quindeci, doi copertori de<br />

panno Ugubino, doi coltruccie, una di te<strong>la</strong> et l’altra di taffettano senza oro,<br />

diece braccia de te<strong>la</strong> per li incappatori, diece bracia de sciuccatori, doi guanciali<br />

senza oro o argento, dua cune, una grande et una picco<strong>la</strong>, che non passino ambi<br />

due il valore di tre scudi.<br />

Item che portandosi li figliuoli a battizzare non possino portare coltruccie di<br />

setta, né incappatori, né sciuccatori, dove sia oro overo argento.<br />

Item che per l’arredio delle donne che se maritaranno in contado, non passi<br />

il valore di fiorini trenta senza <strong>la</strong> veste.<br />

Item che le donne per l’advenire non possino portare più di una veste et<br />

una zimarra de drappo di quale si voglia sorte, eccetto di velluto rosso o pavonazzo,<br />

cremesino, né de te<strong>la</strong> d’oro o di argento, a quali veste non si possano<br />

fare finimenti alcuni salvo una pistangia simplice del medemo drappo; quale veste<br />

o zimarra facendole il padre o altri che dotarà <strong>la</strong> donna non possa farle più<br />

de una veste de panno, purché non sia de rosato o pavonazzo, oltre l’altre vesti<br />

quotidiane. Dechiarando che <strong>la</strong> zimarra se possa ornare de un passamano con<br />

l’albottunatura de seta oltre al<strong>la</strong> pistangia detta di sopra et le veste che portaranno<br />

dette donne tanto vedove quanto maritate o da maritarse, se faciano et portino<br />

senza trascino o coda et il vestire sia honesto.<br />

Item che le veste de panno, rascia, buratto, ciambelloto et moncaiale, purché<br />

non siano con onde, non si possano ornare o racamare etiam nelle maniche, né<br />

d’oro né d’argento, né de racami né de perle, né di gieme o <strong>la</strong>pilli ancorché<br />

finte et non vere, ma si possano finire di drappo so<strong>la</strong>mente da piede et nelli<br />

busti et nelle maniche et sopra il detto drappo non si possano mettere cordelline,<br />

passamani, francette o vero altre cose simili et similmente non possano portare<br />

zimarre de panno che siano ornate come di sopra eccetto dinanzi et da<br />

piede et possano havere so<strong>la</strong>mente dua para de maniche de drappo come di<br />

sopra; et si possano anche listare et ornare le bernie de drapo purché non passi<br />

dua braccia per bernia et possano anche usar cappelli de drappo simplice. Et<br />

per più chiarezza del sopradetto capitulo se dechiara che non si possa mettere<br />

drappo sopra drappo nelle veste, ziamarre et maniche sopradette. Et che contra<br />

li presenti ordinazioni e decreti non si possano fare o excogitare machinationi<br />

cautele o fraude, per li quali tacita o expressamente diretta vel indirettamente,<br />

publica vel occultamente se contravenesse alle dette ordinationi o al<strong>la</strong> mente et<br />

parrolle loro. Et tutto quello che si pensasse, facesse o machinasse contra le<br />

sopradette cose et per il che se venesse ad eccedere dette somme, se intendano<br />

et siano tutte nulle et invalide et per non fatte, né scritte ipso iure, senza alcuna<br />

dechiaratione et per presumptionem iuris et de iure, di modo che non se admetta<br />

prova in contrario, se intenda et sia il tutto etiam il giuramento ancora simu<strong>la</strong>to<br />

et fraudolente et fatto et machinato per fraude et per fraudare <strong>la</strong> forma, <strong>la</strong><br />

somma, le parole et mente delli presenti ordini et decreti. Dechiarando che alcuno<br />

ancor che fusse padre, avo o bisavo, madre, ava o bisava o più su, figliuoli,


Spoleto<br />

705<br />

fratelli, sorelle, nepoti o qual si voglia attinente de consanguinità o affinità né da<br />

qual si voglia altra persona, amico o non attinente, non possa dare, promettere o<br />

convenire in qual si voglia modo, né inanzi al matrimonio, né dopo nel matrimonio,<br />

sponsali, fede o trattato di esso, né per dote o per elemosina o per<br />

dupplicatione de dote o per dotar<strong>la</strong> un’altra volta o augmento de dote, né per<br />

darli dua o tre o più dote o vero elemosina, per dono, prestito, pegno, cessione,<br />

liberatione o per qual si voglia altro modo, causa, titolo, via <strong>la</strong>rghissimo sumpto<br />

vocabulo, né denari, né bieni di qual si voglia sorte, che ecceda le dette somme,<br />

ne meno ricevere o pigliare come di sopra. Et se alcuna cosa più del<strong>la</strong> detta<br />

somma o che ecceda il valore delle dette somme da qual si voglia persona sarà<br />

promessa, data o convenuta o riceputa <strong>la</strong> cosa o <strong>la</strong> promissione di essa non<br />

vaglia né tenga in alcun modo; et se presumeno insieme con il giuramento dolose,<br />

ficte et simu<strong>la</strong>te et fatte in fraude come di sopra. Et nondimeno chi l’havesse<br />

promesso non sia obligato ad osservarlo et chi lo domandasse li sia in tutto<br />

denegata l’audienza. Et di quanto fosse eccesso non se li possa administrare<br />

giustitia, né siano intesi; et quel più che sarà datto o promesso sia et s’intenda<br />

applicato al fisco apostolico et al governatore pro tempore per eguale parte et<br />

quanto sia in favore loro vaglia. Dechiarando che non si possa né debbia fare<br />

fraude né machinatione contra il detto ordine, dando et prometendo le cose de<br />

maggiore prezzo per minore prezzo di quello vagliano. Dechiarando ancora che<br />

non si possano né debiano fraudare né machinare contra detto ordine, con promettere<br />

in detti matrimonii, o vero inanti o dopo, o vero nelli trattati o conclusioni<br />

di essi, oltre le summe tassate, de <strong>la</strong>ssare <strong>la</strong> donna o suoi figliuoli o il<br />

marito, parente del marito o vero alcuno altro herede o farli substitutioni, <strong>la</strong>ssiti<br />

o legati d’alcuna sorte o vero di non fare testamento o de morire ab intestato, o<br />

vero che debbia haver parte o tutto dopo <strong>la</strong> morte ab intestato o per testamento,<br />

codicilli, donatione, causa mortis vel intervivos o per qual si voglia ultima<br />

voluntà o altra dispositione, altramente s’intenda contravenuto come di sopra.<br />

Dechiarando ancora che il padre o vero altra persona, che havesse lo usufrutto<br />

o vero altre ragioni conditionali in alcuni bieni, non possa promettere, né dare<br />

alcuna cosa oltra <strong>la</strong> detta somma ad alcuna figlio<strong>la</strong>, nepote o altra donna che<br />

havesse <strong>la</strong> nuda proprietà o vero per fideicommisso overo altre ragioni conditionali<br />

non purificate in alcuni bieni; ancora che lo desse o promettesse sotto pretexto<br />

de accordo, transactione o che per tal somma eccedente, <strong>la</strong> donna cedesse<br />

o renunciasse alle sue ragioni o per qual si voglia altro modo, via, titolo o<br />

caute<strong>la</strong>. Dechiarando ancora che il padre, avo, bisavo, madre, ava, bisava o fratello<br />

o sorel<strong>la</strong> o zio o zia carnale, non possa in testamento <strong>la</strong>ssare al<strong>la</strong> donna da<br />

maritarse per dote o per altro legato o titolo overo altra causa, come di sopra,<br />

più del<strong>la</strong> detta somma havendo maschi in paro grado con <strong>la</strong> donna, overo che<br />

parimente succedesse col<strong>la</strong> donna. Et quando havesse <strong>la</strong> detta dote altronde non<br />

se li possa né <strong>la</strong>ssare, né dare, né promettere come di sopra, se non sino a <strong>la</strong><br />

concurrente quantità del<strong>la</strong> detta somma. Et non possa né debbia volere morire<br />

ab intestato acciochè <strong>la</strong> donna succeda, ma in quel caso il maschio in pari grado<br />

excluda <strong>la</strong> donna da maritarse; et <strong>la</strong> donna non possa havere se non <strong>la</strong> detta


706 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dote, quando non <strong>la</strong> havesse hauta da altri, tanto ex testamento, quanto ab<br />

intestato.<br />

Dechiarando ancora che se <strong>la</strong> donna da maritarse havesse altri bieni donati,<br />

<strong>la</strong>ssiti, crediti o ragioni, o haeredità, nondimeno non se li possa dare né<br />

promettere più come di sopra, né a lei, né al suo marito o vero ad altri per<br />

loro, se non quel tanto che mancasse sino a <strong>la</strong> somma sopradetta, ma li detti<br />

bieni se intendano pro rata essere in nome di dote. Et se detti bieni excedessero<br />

<strong>la</strong> detta somma sopra taxata, se intendano esser bieni sopradotali di essa<br />

donna maritata al secolo. Et che <strong>la</strong> donna da maritarse debbia stare contenta<br />

al<strong>la</strong> detta dote et che non possa dimandare, né havere parte, né per dote né<br />

per supplimento de dote, né per legitima o di congrua dote o sui supplimenti<br />

et basti che <strong>la</strong> detta dote l’habbi da un solo o per altra via, acciò che sia<br />

exclusa, non possa havere più, né per testamento o ab intestato o per <strong>la</strong>sciti o<br />

per fideicommisso o per promissione o donatione de dote, stando il maschio<br />

in pari grado overo tal maschio, che parimente succedesse con detta donna,<br />

legitimo et naturale et d’altri o de <strong>la</strong> haeredità de altri che de colui che <strong>la</strong><br />

dota. Dechiarando ancora che non si possa fare fraude né machinatione contra<br />

il detto ordine né alterare detta somma, sotto pretexto de alcun traficho, mercantia,<br />

arte, exercitio, compagnia, monte, censo, bancho, officio et altro pretexto<br />

et de frutti di esse, né si possa promettere o dare, ricevere dote con frutti<br />

suoi o che sia alterata o cresciuta per via de frutti per dette cause o per altre<br />

vie o cagioni, con dire che sia stata constituita <strong>la</strong> dota secundo l’ordini et poi<br />

posta in censi, monti, officii, exercitii, arte, compagnia, trafighi o vero altri<br />

guadagni et poi cresciuta. Ma si <strong>la</strong> dote fusse constituita secundo il detto ordine<br />

et poi per frutti accresciuta nanti <strong>la</strong> consummatione del matrimonio, li frutti<br />

sianno et pertengano a chi l’haverà posta; et <strong>la</strong> donna et il marito non possa<br />

haverne perdita né guadagno.<br />

Item che ogni promessa, conventione, dotatione per qual si voglia modo<br />

come di sopra et con il giuramento de più che quanto è detto de sopra, fatta e<br />

da farse con conditione et in evento che detto ordine si levasse, revocasse, abrogasse<br />

et se li derogasse o se potesse ottenere derogatione per li superiori o non<br />

se osservasse, sia et s’intenda nul<strong>la</strong> et fatta in fraude delle presenti ordinationi.<br />

Item acciò che tutte le donne da marito tanto quelle che hanno padre, avo,<br />

madre, ava o più su, siano de uguale conditione in maritarse; quanto a questo<br />

ordinorno che dette donne non debiano succedere ab intestato essendoce li fratelli<br />

o figliuoli di fratelli o dessendenti maschi legitimi et naturali di essi, ancora<br />

che fussero congiunti del <strong>la</strong>to delle padre solo, legitimi et naturali, ma debbiano<br />

essere private da ogni commodo del succedere ab intestato, talmente che non<br />

debbiano havere in alcun modo per dote, arredio o veste più delle somme sopra<br />

tassate, né per legitima o sopplimento né per dote o de supplimento o de congrua<br />

dote o per supplimento di essa.<br />

Item che il marito eccedendo o contravenendo <strong>la</strong> somma sopra tassata perda<br />

omninamente nel caso de restituirse <strong>la</strong> dote, ogni quarta parte, guadagno et commodità<br />

delli statuti et ordini di Spoleti, oltra le pene infrascritte. Item per evita-


Spoleto<br />

707<br />

re le fraude che se potriano fare, se ordina statuisse che alcuno matrimonio,<br />

sponsali et patti, conditioni et promissioni, pegni, arre, sponsalitii, dationi di<br />

bieni, dare de fede o che sian fatte secundo l’ordini o contra l’ordini, non si<br />

possa rogare né si possa provare se non per instrumenti publici, rogati per notario<br />

matricu<strong>la</strong>to nel collegio et matricu<strong>la</strong> di Spoleti et assignati al cancilliero del<strong>la</strong><br />

communità, quali detti notari sotto le pene infrascritte siano tenuti assignare et<br />

dare in nota al detto cancilliero fra quindici dì dopo sarà rogato, cioè il dì<br />

l’anno le persone et nomi di contrahenti, <strong>la</strong> somma et li patti; et il detto cancilliero<br />

tra quindici dì sia obligato notificare il tutto nel consiglio publico o vero<br />

Numero sopra deputato. Et in tal caso non si dia fede alcuna, né in iudicio né<br />

fora ad instrumenti de notari non matricu<strong>la</strong>ti, né confessioni delle parte etiam<br />

giurate, né testimonii ancorché fossero in grandissimo numero, né a mezzani, né<br />

a preti, né a frati, né a religiosi, né a polize, né a memorie, né a libri ancora<br />

che fussero fatti secundo <strong>la</strong> forma delle constitutioni o deli statuti o de <strong>la</strong> ragione<br />

commune et con tutte forme et cautele, né ad instrumenti de notari forastieri<br />

et fatti fora del territorio de Spoleti, quando havessero hauta commodità fare<br />

l’instrumento o vero venire a farlo o rinovarlo in Spoleti, ma siano nulle et de<br />

nessun valore et fede et questo capitulo non s’intenda quanto alli matrimonii,<br />

doti et sponsalitii de contado, dominio et distretto di Spoleti.<br />

Item che l’arredio non si possa né debbia monstrare né spiegare dinanti a<br />

parenti o vicini né vi si possa congregare o chiamare alcuna persona se non essa<br />

donna, al<strong>la</strong> quale se dia et il suo marito, ne meno parenti et vicini etiam non<br />

chiamati, ce possano esser presenti, possa non dimeno chiamarsi un notario et<br />

doi testimonii per prova et anche per farse fare <strong>la</strong> quitanza.<br />

Item che non sia lecito per l’advenire al marito o vero sposo né suoi attinenti,<br />

né quando se va a vedere <strong>la</strong> sposa né per il tempo che sta <strong>la</strong> sposa in casa<br />

del padre o del fratello o d’altri nanti <strong>la</strong> consumatione del matrimonio et in essa<br />

consumatione o nozze, dare o fare o mandare o fare dare o mandare al<strong>la</strong> sposa<br />

o moglie o vero padre, fratelli o parenti suoi, alcuni presenti o mancie o donationi<br />

et e converso non sia anche lecito al<strong>la</strong> sposa o vero suo padre, fratelli,<br />

madre o attinente, dare fare o mandare alcuni presenti o mancie o donationi<br />

allo sposo o marito o suoi attinenti o vero alcuno di essi. Et anche se prohibisse<br />

non si debbiano né possino fare le mancie et presenti soliti a farsi l’Ognisanti, lo<br />

Natale o vero anno nuovo o vero carnevale o altri tempi et che tal mancie et<br />

presenti non si possino più usare.<br />

Item che nel<strong>la</strong> prima et altre visitationi che fa il marito o sposo a casa del<strong>la</strong><br />

sposa et quando ancho mena con seco li parenti et amici a visitare <strong>la</strong> sposa, sia<br />

licito so<strong>la</strong>mente dare et ricevere uno fazoleto di cortina so<strong>la</strong>mente per qual si<br />

voglia persona, ancora che graduata et di qual si voglia conditione o preeminenza<br />

o qualità, purché non sia tal fazoletto <strong>la</strong>vorato o vero ornato d’oro, de argento<br />

et de seta di qual si voglia sorte o con <strong>la</strong>voro di sfi<strong>la</strong>to et più oltre alcuna cosa<br />

non si possa dare o recevere d’alcuna banda. Oltra di ciò non si possin fare,<br />

dare o ricevere co<strong>la</strong>tioni solite in dette visitationi de marzapane, pennochiati o di<br />

torte o di altre sorte di zuccaro, ma solo si possino fare, dare o ricevere dette


708 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

co<strong>la</strong>tioni so<strong>la</strong>mente con ciambelli, biscotti et quatro sorte di confetti cioè anisi,<br />

coriandoli, trasea et seme commune et frutti che portaranno i tempi ad arbitrio.<br />

Item il convicto, pasto o banchetto o vero nozze solite da farse nelli sposalitii<br />

et matrimonii o vero nel menare <strong>la</strong> sposa a casa del marito o vero nel<br />

cavare <strong>la</strong> sposa o vero nel uscire de casa del<strong>la</strong> sposa, o vero di casa del marito<br />

dopo consumato il matrimonio, quando torna al<strong>la</strong> chiesa non sia licito a farli da<br />

alcuna banda, ne meno alli loro parenti da alcuna banda.<br />

Item che le putte minori de dodici anni non possano usare drappi se non<br />

per listare et per maniche.<br />

Item che sia licito alle spose usare per ornamento del<strong>la</strong> testa una uncia et<br />

mezza de oro o argento fi<strong>la</strong>to in una o doi cuffie et che sia licito alle dette<br />

spose usare dua oncie d’oro per ornamento del collo da ridurse in col<strong>la</strong>ne o<br />

altri ornamenti per portare al collo.<br />

Item che non si possa usare, né portare più di tre anelli de oro et che non<br />

possa usare né portare maniglie né pendenti alle orecchie de oro, argento, seta<br />

né d’altra sorte o materie.<br />

Item per cengere non possa usare chiavacore né cosa d’oro, d’argento, de<br />

smalto, de vetro, de <strong>la</strong>bastro né d’altro metallo né corali né reticelli di seta, ma<br />

solo cente napolitane o de taffetano cremesino o d’altro drappo, purché non<br />

siano ornate d’oro o d’ argento, nemeno corone de paternostri et avemaria d’oro,<br />

d’argento, perle o altra sorte de <strong>la</strong>pili etiam finti, ma possano portare corone di<br />

coralli et ambre, purché non passino il valore di quatro scudi.<br />

Item che sia licito usare pianelle di qual si voglia drappo purché non siano<br />

ornate d’oro o d’argento o di gemme o de perle o de te<strong>la</strong> d’oro o d’argento. Et<br />

che il marito, socero, prosocero, socera, prosocera, padre et avo, madre et ava,<br />

mentre le donne staranno nelle case loro, siano tenuti alle pene et censure infrascritte,<br />

se le donne che con loro habitano contraveranno alli detti ordini.<br />

Item che qualunche persona contraverà in qual si voglia modo et a qual si<br />

voglia capitolo o parte delli praesenti ordini, tanto le parte che ce accedessero,<br />

dessero, prometessero, pigliassero o vero usassero contra <strong>la</strong> forma loro et tanto<br />

mezzani quanto alcuna altra persona che lo trattasse, consigiasse o che consentisse<br />

et li notari che se ne rogassero et li testimonii che fussero praesenti di qual si<br />

voglia autorità, dignità, preeminenza incorrano nel<strong>la</strong> pena di scudi cinquecento<br />

d’oro per ciascuna et ciascuna volta, et che non se né possa fare gratia de<br />

applicarse per uno quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica, per un quarto al<br />

signor gubernatore o locotenente pro tempore residente, per uno quarto all’accusatore<br />

o inventore o de<strong>la</strong>tore et per l’altro al barigello et priori, che ne faranno<br />

o faranno fare effetuale executione et se alcuno priore non facesse il suo debito<br />

accresca all’altri. Et in oltre li citadini che in qual si voglia modo contravenissero<br />

sianno, ipso iure et facto et incontinenti senza altra dechiaratione, privati di<br />

civilità del<strong>la</strong> città de Spoleti et da suoi citadini al tutto segregati et privati et li<br />

loro catasti et bieni se debbiano ponere et descrivere nelli catasti delli contadini<br />

et per contadini in tutto et per tutto se debbano havere, tenere et reputare et<br />

mai possano havere alcuno honore o vero officio nel<strong>la</strong> cità de Spoleti; et che mai


Spoleto<br />

709<br />

per nessun tempo si possano restituire al<strong>la</strong> civilità et all’ esser cittadino, se non<br />

sarà ottenuto et vinto in diece arenghe <strong>generale</strong> di detta città et che li notari<br />

perdano l’officio del notariato et non possano più exercitarlo et siano anche<br />

privati del collegio et cassati dal<strong>la</strong> matrico<strong>la</strong> delli notari.<br />

Item che le donne che nel uso et portare delle veste et altre cose sopra<br />

prohibite contravenissero, oltra le dette pene se debiano subito da tutte esser<br />

fugite et evitate et come excommunicate publice, debiano essere caciate delle<br />

chiese incontinente, come non degne stare fra le altre donne.<br />

Item che tutti testimonii, notarii et mezzani tractanti o consulenti et consentienti<br />

che reve<strong>la</strong>sero fra termine d’uno mese li contravenienti, siano assoluti et<br />

liberati d’ogni et qualunque pena.<br />

Item che li magnifici signori pro tempore siano obligati, sotto pena di perdere<br />

<strong>la</strong> bolleta, il primo giorno che vanno a visitare il signor locotenente, intimarli<br />

et ricercare sua signoria magnifica che se degni fare osservare et mantenere li<br />

presenti ordini et punire li transgressori et li magnifici signori priori siano tenuti<br />

<strong>la</strong>ssarne il memoriale alli successori per <strong>la</strong> loro osservanza.<br />

Item che li magnifici signori priori et li huomini de Numero sopra di ciò<br />

deputato subito che intenderanno che alcuno in qual si voglia modo haverà contravenuto,<br />

debbiano sotto pena del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> boletta andar al signor governatore<br />

o vero locotenente pro tempore et mandare alli superiori di Roma et<br />

instare et solicitare continuamente che se debbia procedere al<strong>la</strong> executione delle<br />

pene praedette contra li transgressori et talmente portarsi et procedere circa a<br />

questo che li presenti ordini et capitoli se habbiano da osservare invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

Item che tutti li presenti ordini siano et si intendano fatti et initi et stipu<strong>la</strong>ti<br />

per patti, conventioni et stipu<strong>la</strong>tioni intervenienti et giurati tra tutti li citadini et<br />

habitanti del territorio di Spoleti et habbiano forza et valore de patti et conventioni<br />

giurati veramente fatti et non per fittione o presuntione.<br />

Item che ogni derogatione <strong>la</strong> qual forsi per l’advenire se facesse alle predette<br />

ordinationi, patti, conventioni, capituli per il santissimo domino nostro sommo<br />

pontifice pro tempore, vel per <strong>la</strong> sede apostolica, o vero suoi legati o vero altre<br />

persone che havessero da loro o vero altronde ordinaria o delegata facultà o<br />

iurisditione per qual si voglia causa etiam urgentissima et efficacissima etiam per<br />

moto proprio a favore et instantia di qual si voglia persona in qual si voglia<br />

modo qualificata, non vaglia né se intenda valere se non saranno prima citati<br />

nel<strong>la</strong> città di Spoleti li signori priori che saranno pro tempore et <strong>la</strong> communità<br />

di Spoleti nel general conseglio congregata et intese le ragioni di essa communità<br />

o vero in sua legitima contumatia et se altramente sarà fatta tal derogatione, sia<br />

nul<strong>la</strong> et non giovi alcuna cosa et ipso iure se intenda et sia annul<strong>la</strong>ta et revocata.<br />

Et che li signori priori et citadini de Numero sopra ciò eletti et da elegersi<br />

per li tempi sotto pena di cento scudi d’oro per ciascheduno come di sopra da<br />

applicarsi, siano obligati mandare uno o più ambasciatori a Roma in nome del<strong>la</strong><br />

ditta communità a nostro Signore a revocare tutti privilegii, derogationi et altre<br />

cose in contrario impetrate o da impetrarsi et possino pigliar danari da ogni<br />

loco et da persone in qual si voglia modo reservate et prohibite per questo nego-


710 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cio et quelli spendere ex nunc prout extunc et e contra sia deliberata <strong>la</strong> bolleta<br />

et decretata per havere a spendere li detti denari.<br />

Item per osservatione de quanto di sopra è scritto se debbia il tutto confermare<br />

et ottenere da nostro Signore in forma et possansi aggiongere tutte le<br />

c<strong>la</strong>usule maxime circa alle pene et censure plenissime, solite in simil cose et al<br />

consiglio di qual si voglia savio et sapiente del<strong>la</strong> corte di Roma.<br />

Quare pro parte dictorum priorum nobis fuit humiliter supplicatum ut capitulis<br />

ordinationibus, statutis et reformationibus praedictis pro earum subsistentia<br />

firmiori robur apostolicae confirmationis adiicere, ac alias in praemissis opportune<br />

providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur eosdem priores a<br />

quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque ecclesiasticis sententiis,<br />

censuris et poenis, a iure vel ab homine quavis occasione vel causa <strong>la</strong>tis,<br />

si quibus quomodolibet innodati existunt, ad effectum presentium duntaxat consequendum,<br />

harum serie absolventes et absolutos fore censentes huiusmodi supplicationibus<br />

inclinati omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta et reformationes<br />

praedicta ac in eis contenta quaecunque apostolica auctoritate approbamus<br />

et confirmamus ac illis plenarie et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis apostolica robur perpetuo<br />

adiicimus omnesque et singulos tam iuris quam facti, defectus si qui forsan intervenerint<br />

quomodolibet in eisdem supplemus. Il<strong>la</strong>que omnia et singu<strong>la</strong> valida et<br />

efficacia fuis esse et perpetuo fore, ac suos plenarios et integros effectus sortiri<br />

et obtinere nec non ab omnibus et singulis supradictis utriusque sexus personis,<br />

ac quos praemissa quomodolibet concernunt et pro tempore concernent invio<strong>la</strong>biliter<br />

et ad unguem etiam sub poenis in capitulis, ordinationibus, statutis et<br />

reformationibus praedictis appositis ac etiam aliis arbitrio nostro imponendis. Perpetuo<br />

observari debere ac personas huiusmodi ad observationem praedictam<br />

omnino teneri et ad id etiam invictas cogi et compelli posse, sicque in praemissis<br />

ab omnibus censeri ac ita per quoscunque iudices et commissarios quavis auctoritate<br />

fungentes sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi<br />

facultate et auctoritate iudicari et diffiniri debere; et si secus super his a<br />

quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari irritum et<br />

inane decernimus. Quo circa dilecto filio moderno et pro tempore existenti dictae<br />

civitatis nostrae Spoleti gubernatori, seu eius locumtenenti per apostolica scripta<br />

mandamus quatenus ipse si et postquam dictae literae sibi praesentate fuerint<br />

per se vel alium seu alios faciat auctoritate nostra capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta<br />

et reformationes huiusmodi iuxta illorum tenorem et continentiam ab omnibus,<br />

quos il<strong>la</strong> quomodolibet concernunt et concernent in futurum, perpetuo et firmiter<br />

observari. Non permittens eos seu eorum quemlibet a quoquam quomodolibet<br />

indebite molestari, perturbari et inquietari, contradictores quoslibet et rebelles<br />

ac praemissis non parentes per censuras et poenas ecclesiasticas, aliaque opportuna<br />

iuris et facti remedia appel<strong>la</strong>tione postposita compescendo, nec non legitimis<br />

super his habendis servatis processibus illos censuras et poenas ipsas incurrisse<br />

servata forma concilii Tridentini dec<strong>la</strong>rando, nec non eas etiam iteratis, vicibus<br />

aggravando, invocato etiam ad hoc si opus fuerit, auxilio brachii saecu<strong>la</strong>ris.<br />

Non obstantibus praemissis ac felicis recordationis Bonifatii papae VIII praede-


Spoleto<br />

711<br />

cessoris nostri de una et concilii generalis de duabus dietis dummodo quis vigore<br />

praesentium ultra tres dietas ad iudicium non trahatur ac dictae civitatis Spoletanae<br />

iuramento confirmatione apostolica vel quavis firmitate alia roboratis, statutis<br />

et consuetudinibus, privilegiis quoque indultis et literis apostolicis etiam<br />

eidem civitati illiusque civibus et incolis ac quibusvis aliis personis sub quibuscunque<br />

tenoribus et formis ac cum quibusvis c<strong>la</strong>usulis et decretis in genere vel<br />

in specie etiam motu proprio et consistorialiter ac alias in contrarium quomodolibet<br />

concessis confirmatis et innovatis. Quibus omnibus etiam si pro illorum<br />

sufficienti derogatione de illis eorunque totis tenoribus specialis specifica expressa<br />

et individua non autem per c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s <strong>generale</strong>s idem importantes mentio, seu<br />

quaevis alia expressio habenda aut quaevis alia exquisita forma ad hoc servanda<br />

foret illorum tenores ac si de verbo ad verbum insererentur praesentibus pro<br />

sufficienter expressis habentes, illis alias in suo robore permansuris hac vice duntaxat<br />

specialiter et expresse derogamus, contrariis quibusqunque. Aut si aliquibus<br />

communiter vel divisim a dicta sic sede indultum quod interdici suspendi vel<br />

excommunicari non possint per literas apostolicas non facientes plenam et expressam<br />

ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem. Datum Romae<br />

apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris die VIIII novembris MDLXX pontificatus<br />

nostri anno quinto.<br />

Caesar Glorierius subscriptor.<br />

28. 1570, dicembre 9<br />

Bando<br />

Sopra <strong>la</strong> reforma e moderazione delle doti e vestir delle donne<br />

et altre superfluità 21<br />

Al nome d’Iddio amen.<br />

Per ordine e commissione del molto magnifico et illustre signore il signore<br />

Giovanni Battista Baiardi, nobile parmigiano dottore di legge del<strong>la</strong> città di Spoleti,<br />

nostro meritissimo governatore et in questa parte commissario apostolico,<br />

per il presente publico banno si deducono a notitia di ognuno i capituli et<br />

ordini novamente fatti per ordine et decreto del<strong>la</strong> general arengha e conseglio<br />

publico del<strong>la</strong> suddetta città sopra <strong>la</strong> reforma e moderatione delle doti e vestir<br />

delle donne et altre superfluità et cetera, confirmati poi da nostro signor Pio V<br />

per suo breve sopra ciò spedito, sotto <strong>la</strong> data delli 9 di novembre prossimo<br />

passato. Acciò nesuna persona per l’avvenire ne possa pretendere ignoranza ma<br />

21 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

[1570] Cerreto di Spoleto, Archivio storico comunale, Statuto e capitoli, n. 35, Capitoli<br />

delle doti che assegna <strong>la</strong> città di Spoleto alle donne.


712 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

invio<strong>la</strong>bilmente s’habbino ad osservare in perpetuo si come in esso breve e capitoli<br />

si contiene del tenor infrascritto, cioè 22 :<br />

Li priori del popolo del<strong>la</strong> città di Spoleti volendo provedere al abuso e corrutte<strong>la</strong><br />

del <strong>la</strong>scivo, disordinato et eccessivo vestire et ornamenti delle donne et eccessive<br />

et intolerabili doti et arredi e beni mobili e giocali che si danno et altre spese<br />

gravissime et soperchie che si fanno per causa de matrimonii seco<strong>la</strong>ri, le quali<br />

sonno cagione delle roine di molte fameglie et casate, per ordine e decreto del<strong>la</strong><br />

<strong>generale</strong> arengha e del general conseglio fanno l’infrascritti ordini, capitoli, statuti<br />

et reformanze perpetuamente et invio<strong>la</strong>bilmente da durare et da osservarsi precisamente<br />

et ad litteram, come dimostrano le parole di essi ordini, di modo che sia e<br />

s’intenda levata ogni autorità e facultà ad ogni e qualunche persona di qualsivoglia<br />

potestà, dignità, facultà e preeminenza di dichiarare, interpretare, intendere e restringere<br />

le parole o <strong>la</strong> mente dell’infrascritti ordini, reservando so<strong>la</strong>mente al<strong>la</strong> general<br />

arengha ogni dechiaratione, interpretatione et intelligenza di tutto quello, sopra<br />

di che potesse nascere o nascesse alcun dubio etiam sopra le parole che si<br />

potessero tirare, dechiarare o intendere in più sensi.<br />

Tassa de’ doti: che per l’avvenire per qualsivoglia donna del<strong>la</strong> città di Spoleti<br />

overo habitante di qualunche conditione, dignità, grado, età et preeminenza si sia<br />

che si maritasse o dovesse maritare nel secolo, non si possa dare, promettere o<br />

convenire, né pigliare né ricevere per dote più di mille fiorini correnti e per le<br />

donne del contado di Spoleto più di fiorini ducento.<br />

Tassa del arredo: item che per l’arredio delle donne che si maritaranno dentro<br />

<strong>la</strong> città dopo <strong>la</strong> publication delli presenti ordini e capituli, non si possa dare più di<br />

dodici camiscie zitaresche da cassa, busti sei di cortina sens’oro overo argento, zinali<br />

dodici delli quali dua senne possino far di cortina e dua di sensina senz’oro e<br />

argento, cuffie dodici, delle quali nesuna senne possa far con oro o argento, una<br />

pezza di sciugatori, una pezza di fazzoletti, una pezza de veletti de spalle, una<br />

tovaglia di renze con dodici pezzette simili, panno over cortina per un padiglione<br />

qual si faccia dopo che sarrà andata a marito, uno scopetto et uno specchio, un par<br />

de forzieri con il forzerino che non passi il valore di otto scudi.<br />

Arredio del<strong>la</strong> cuna: item per l’arredio del<strong>la</strong> cuna, fasce otto, fasciatori quindeci,<br />

doi copertori di panno Ugobino, doi coltrucce, una di te<strong>la</strong> e l’altra di taffettano<br />

sens’oro, diece braccia di te<strong>la</strong> per l’incappatori, diece braccia di sciugatori, doi guanciali<br />

sens’oro o argento, doi cune, una grande et una picco<strong>la</strong> che non passino<br />

ambedoe il valor di tre scudi.<br />

Modo nel mandar al battesimo: item che portandosi li figliuoli a battezzare<br />

non possino portare coltrucce di seta, né incappatori, né sciugatori, dove sia oro<br />

overo argento.<br />

Arredio de contadine: item che per l’arredio delle donne che si maritaranno in<br />

contado, non passi il valore di fiorini trenta senza <strong>la</strong> veste.<br />

22 Si riporta in corsivo il testo del<strong>la</strong> “Prammatica” in comune con n. 27, 1570, novembre<br />

9. Breve, Ordinamenti sul vestire e sugli ornamenti femminili.


Spoleto<br />

713<br />

Vestir de donne: item che le donne per l’avvenire non possino portare più di<br />

una veste et una zimarra di drappo di qualsivoglia sorte, escetto di velluto rosso o<br />

pavonazzo, cremesino, né di te<strong>la</strong> d’oro o d’argento; a quali veste non si possano<br />

fare finimenti alcuni salvo una pistagna simplice del medesimo drappo, qual veste<br />

o zimarra facendole il padre o altri che dotarà <strong>la</strong> donna non possa farle più di una<br />

veste di panno, purché non sia di rosato o pavonazzo, oltre l’altre vesti quotidiane.<br />

Dechiarando che <strong>la</strong> zimarra si possa ornare di un passamano con l’abbottonatura di<br />

seta oltre al<strong>la</strong> pistagna detta di sopra et le vesti che portaranno dette donne, tanto<br />

vedove quanto maritate o da maritarsi, si faccino et portino sensa trascino o coda<br />

et il vestire sia honesto.<br />

Ornar de vesti: item che le vesti di panno, rascia, buratto, ciambellotto et<br />

monchaiale, purché non siano con onde, non si possano ornare o racamare, etiam<br />

nelle maniche, né d’oro né d’argento, né di racami né di perle, né di gemme o<br />

<strong>la</strong>pilli ancorché finti e non vere, ma si possino finire di drappo so<strong>la</strong>mente da piede<br />

et nelli busti et nelle maniche et sopra il detto drappo non si possano mettere<br />

cordelline, passamani, francette overo altre cose simili. Et similmente non possano<br />

portare zimarre di panno che siano ornate come di sopra, escetto dinanzi e da<br />

piede e possano haver so<strong>la</strong>mente doi para di maniche di drappo come di sopra et si<br />

possano anche listare et ornare le bernie di drappo purché non passi doa braccia<br />

per bernia et possano anche usar cappelli di drappo semplici. Et per più chiarezza<br />

del sopradetto capitulo si dechiara che non si possa mettere drappo sopra drappo<br />

nelle vesti, zimarre et maniche sopradette.<br />

Provisioni acciò non si facci fraudi: et che contra le presenti ordinationi e<br />

decreti non si possano fare o escogitare machinationi, cautele o fraude, per le quali<br />

tacita o espressamente diretta vel indirettamente, publica vel occultamente si contravenesse<br />

alle dette ordinationi o al<strong>la</strong> mente et parole loro.<br />

C<strong>la</strong>uso<strong>la</strong> adnul<strong>la</strong>tiva: Et tutto quello che si pensasse, facesse o machinasse contra<br />

le sopradette cose et per il che si venesse ad eccedere dette somme, s’intendano<br />

et siano tutte nulle et invalide et per non fatte né scritte ipso iure, sensa alcuna<br />

dechiaratione et per presumptionem, iuris et de iure, di modo che non si admetta<br />

prova in contrario, s’intenda et sia il tutto etiam il giuramento anchora simu<strong>la</strong>to et<br />

fraudolento e fatto e macchinato per fraude et per fraudare <strong>la</strong> forma, <strong>la</strong> somma, le<br />

parole e mente delli presenti ordini e decreti. Dechiarando che alcuno anchorché<br />

fusse padre, avo o bisavo, madre, ava o bisava o più su, figliuoli, fratelli, sorelle,<br />

nepoti o qualsivoglia attinente di consanguinità o affinità né da qualsivoglia altra<br />

persona, amico o non attinente, non possa dare, promettere o convenire in qualsivoglia<br />

modo, né inanzi al matrimonio né dopo nel matrimonio, sponsali, fede o<br />

trattato di esso, né per dote o per elemosina o per duplicatione di dote o per<br />

dotar<strong>la</strong> un’altra volta o augumento di dote, né per darli doi o tre o più doti overo<br />

elemosina, né per dono, prestito, pegno, cessione, liberatione o per qualsivoglia<br />

altro modo, causa, titolo, via <strong>la</strong>rgissimo sumpto vocabulo, né denari né beni di<br />

qualsivoglia sorte che esceda le dette somme, ne meno ricevere o pigliare come di<br />

sopra. Et se alcuna cosa più del<strong>la</strong> detta somma o che esceda il valore delle dette<br />

somme da qualsivoglia persona sarrà promessa, data o convenuta o receputa, <strong>la</strong>


714 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cosa o <strong>la</strong> promessione di essa non vaglia, né tenga in alcun modo et si presumino<br />

insieme col giuramento dolose, fitte et simu<strong>la</strong>te et fatte in fraude come di sopra.<br />

Et nondimeno chi l’havesse promesso non sia obligato ad osservarlo e chi lo dimandasse<br />

li sia in tutto denegata l’audienza. Et di quanto fusse escesso non selli<br />

possa ministrare giustitia, ne sieno intesi; et quel più che sarrà dato o promesso sia<br />

et s’intenda applicato al fisco apostolico et al governatore pro tempore per egual<br />

parte et quanto sia in favor loro vaglia. Dechiarando che non si possa né debbia<br />

far fraude né macchinatione contra il detto ordine, dando e promettendo le cose di<br />

maggior prezzo per minor prezzo di quello vagliano. Dechiarando anchora che non<br />

si possino né debbiano fraudare né macchinare contra detto ordine, con promettere<br />

in detti matrimonii overo inanti o dopo overo nelli trattati o conclusioni di essi,<br />

oltra le summe tassate, di <strong>la</strong>ssare <strong>la</strong> donna o suoi figliuoli o il marito, parente del<br />

marito overo alcuno altro herede o farli sustitutioni, <strong>la</strong>ssiti o legati d’alcuna sorte,<br />

overo di non far testamento o di morire ab intestato overo che debbia haver parte<br />

o tutto dopo <strong>la</strong> morte ab intestato o per testamento, codicilli, donatione causa<br />

mortis vel intervivos o per qualsivoglia ultima voluntà o altra dispositione, altramente<br />

s’intenda contravenuto come di sopra.<br />

Dechiarando anchora che il padre overo altra persona che havesse l’usufrutto<br />

overo altre ragioni conditionali in alcuni beni, non possa promettere né dare alcuna<br />

cosa oltra <strong>la</strong> detta somma ad alcuna figliuo<strong>la</strong>, nepote o altra donna che havesse<br />

<strong>la</strong> nuda proprietà overo per fideicommesso overo altre ragioni conditionali non purificate<br />

in alcuni beni; anchora che le desse o promettesse sotto pretesto di accordo,<br />

transattione o che per tal somma escedente, <strong>la</strong> donna cedesse o renunciasse alle<br />

suoe ragioni o per qualsivoglia altro modo, via, titolo o caute<strong>la</strong>. Dechiarando anchora<br />

che il padre, avo, bisavo, madre, ava, bisava o fratello o sorel<strong>la</strong> o zio o zia<br />

carnale, non possa in testamento <strong>la</strong>ssare al<strong>la</strong> donna da maritarsi per dote, o per<br />

altro legato o titulo overo altra causa, come di sopra, più del<strong>la</strong> detta somma havendo<br />

maschi in pari grado col<strong>la</strong> donna, overo che parimente succedesse col<strong>la</strong> donna.<br />

Et quando havesse <strong>la</strong> detta dote altronde non selli possa né <strong>la</strong>ssare, né dare, né<br />

promettere come di sopra se non sino al<strong>la</strong> concurrente quantità del<strong>la</strong> detta somma.<br />

Et non possa né debbia volere morire ab intestato acciò che <strong>la</strong> donna succeda, ma<br />

in quel caso il maschio in pari grado escluda <strong>la</strong> donna da maritarsi e <strong>la</strong> donna non<br />

possa haver se non <strong>la</strong> detta dote, quando non l’havesse havuta da altri, tanto ex<br />

testamento, quanto ab intestato. Dechiarando anchora che se <strong>la</strong> donna da maritarsi<br />

havesse altri beni donati, <strong>la</strong>ssiti, crediti o ragioni o heredità, nondimeno non selli<br />

possi dare né promettere più come di sopra, né a lei, né al suo marito overo ad<br />

altri per loro, se non quel tanto che mancasse sino al<strong>la</strong> somma sopradetta, ma li<br />

detti beni s’intendano pro rata essere in nome di dote.<br />

Et se detti beni escedessero <strong>la</strong> detta summa sopra tassata, s’intendano esser<br />

beni sopra dotali di essa donna maritata al secolo. Et che <strong>la</strong> donna da maritarsi<br />

debbia stare contenta al<strong>la</strong> detta dote et che non possa dimandare né haver parte,<br />

né per dote né per supplemento di dote, né per legitima o di congrua dote o suoi<br />

supplementi e basti che <strong>la</strong> detta dote l’habbi da un solo o per altra via, acciò che<br />

sia esclusa, non possa haver più, né per testamento o ab intestato o per <strong>la</strong>ssiti o


Spoleto<br />

715<br />

per fideicommesso o per promessione o donatione di dote, stando il maschio in<br />

pari grado overo tal maschio che parimente succedesse con detta donna, legitimo et<br />

naturale, et d’altri o del<strong>la</strong> heredità d’altri che di colui che <strong>la</strong> dota. Dechiarando<br />

anchora che non si possa far fraude né macchinatione contra il detto ordine né<br />

alterare detta summa, sotto pretesto d’alcun traficho, mercantia, arte, esercitio, compagnia,<br />

monte, censo, bancho, ufficio et altro pretesto e di frutti di esse, né si<br />

possa promettere o dare, ricevere doti con frutti suoi o che sia alterata o cresciuta<br />

per via de frutti per dette cause o per altre vie o cagioni, con dire che sia stata<br />

costituita <strong>la</strong> dote secondo l’ordini e poi posta in censi, monti, ufficii, essercitii, arte,<br />

compagnia, trafichi overo altri guadagni e poi cresciuta. Ma se <strong>la</strong> dote fusse costituita<br />

secondo il detto ordine e poi per frutti accresciuta nanti <strong>la</strong> consumatione del<br />

matrimonio, li frutti siano e pertengano a chi l’harrà posta; et <strong>la</strong> donna et il<br />

marito non possa haverne né perdita né guadagno.<br />

Annul<strong>la</strong>tione dei contratti: item che ogni promessa, conventione, dotatione per<br />

qualsivoglia modo come di sopra etiam col giuramento di più de quanto è detto di<br />

sopra, fatta e da farsi con conditione et in evento che detto ordine si levasse,<br />

revocasse, abrogasse e selli derogasse o si potesse ottenere derogatione per li superiori<br />

o non si osservasse, sia et s’intenda nul<strong>la</strong>, e fatta in fraude delle presenti<br />

ordinationi.<br />

Che le donne non succedano ab intestato: item acciò che tutte le donne da<br />

marito tanto quelle che hanno padre avo, madre, ava o più su, siano d’ugual<br />

conditione in maritarsi; quanto a questo ordinorno che dette donne non debbiano<br />

succedere ab intestato essendoci li fratelli o figliuoli di fratelli o descendenti maschi<br />

legitimi e naturali di essi, anchorchè fossero congiunti dal <strong>la</strong>to del padre solo,<br />

legitimi e naturali, ma debbiano essere private da ogni commodo del succedere ab<br />

intestato, talmente che non debbiano haver in alcun modo per dote, arredio o vesti<br />

più delle somme sopra tassate, né per legitima o sopplemento, né per dote o di<br />

sopplemento o di congrua dote o per sopplemento di essa.<br />

Perdita del quarto: item che il marito eccedendo o contravenendo <strong>la</strong> somma<br />

sopra tassata perda omninamente nel caso de restituirsi <strong>la</strong> dote, ogni quarta parte,<br />

guadagno e commodità delli statuti et ordini di Spoleti, oltra le pene infrascritte.<br />

Come s’habbino a fare scritture delle doti: item per evitare le fraudi che si<br />

potriano fare si ordina e statuisce che alcuno matrimonio, sponsali, patti, conditioni<br />

et promissioni, pegni, arre, sponsalitii, dationi di beni, dar di fede o che sian fatte<br />

secondo l’ordini o contro gl’ordini, non si possa rogare né si possa provare se non<br />

per instrumenti publici, rogati per notario matricu<strong>la</strong>to nel collegio e matricu<strong>la</strong> di<br />

Spoleti et assignati al cancelliero del<strong>la</strong> communità, quali detti notari sotto le pene<br />

infrascritte siano tenuti assignare et dare in nota al detto cancelliero fra quindeci<br />

dì dopo sarrà rogato, cioè il dì, l’anno, le persone et nomi di contrahenti, <strong>la</strong><br />

somma et li patti; et il detto cancelliero tra quindeci dì, sia obligato notificare il<br />

tutto nel conseglio publico overo Numero sopra deputato. Et in tal caso non si dia<br />

fede alcuna, né in giudicio né fuora ad instrumenti de notari non matricu<strong>la</strong>ti, né<br />

confessioni delle parti etiam giurate, né testimonii anchorchè fossero in grandissimo<br />

numero, né a mezzani, né a preti, né a frati, né a relligiosi, né a polize, né a


716 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

memorie, né a libri, anchora che fossero fatti secondo <strong>la</strong> forma delle constitutioni o<br />

delli statuti o del<strong>la</strong> ragione commune e con tutte forme e cautele, né ad instrumenti<br />

di notari forestieri e fatti fuora del territorio di Spoleti, quando havessero<br />

havuta commodità far l’instrumento overo venir a farlo o rinovarlo in Spoleti ma<br />

siano nulle et di nesun valore e fede. E questo capitolo non s’intenda quanto alli<br />

matrimonii, doti e sponsalitii del contado, dominio e distretto di Spoleti.<br />

Che non si possa spiegar l’arredio: item che l’arredio non si possa né debbia<br />

mostrare né spiegare dinanti a parenti o vicini né vi si possa congregare o chiamare<br />

alcuna persona se non essa donna al<strong>la</strong> quale si dia et il suo marito, né meno parenti<br />

e vicini etiam non chiamati, ci possano esser presenti, possa nondimeno chiamarsi un<br />

notario et doi testimonii per prova et anche per farsi fare <strong>la</strong> quetanza.<br />

Prohibitione di mancie: item che non sia lecito per l’avvenire al marito overo<br />

sposo né suoi attinenti, né quando si va a veder <strong>la</strong> sposa né per il tempo che sta<br />

<strong>la</strong> sposa in casa del padre o del fratello o d’altri, inanti <strong>la</strong> consumatione del matrimonio<br />

et in essa consumatione o nozze, dare o fare o mandare o far dare o mandare<br />

al<strong>la</strong> sposa o moglie over padre o fratelli o parenti suoi, alcuni presenti o<br />

mancie o donationi et econverso non sia anche lecito al<strong>la</strong> sposa overo suo padre,<br />

fratelli, madre o attinente, dare fare o mandare alcuni presenti o mancie o donationi<br />

allo sposo o marito o suoi attinenti overo alcuno di essi. Et anche si prohibisce<br />

non si debbiano né possino fare le mancie e presenti soliti a farsi l’Ognisanti, lo<br />

Natale overo annonuovo overo carnevale o altri tempi et che tal mancie e presenti<br />

non si possino più usare.<br />

Fazzoletti e co<strong>la</strong>tioni: item che nel<strong>la</strong> prima et altre visitationi che fa il marito<br />

o sposo a casa del<strong>la</strong> sposa e quando anche mena con seco li parenti et amici a<br />

visitar <strong>la</strong> sposa, sia lecito so<strong>la</strong>mente dare e ricevere un fazzoletto di cortina, so<strong>la</strong>mente<br />

per qualsivoglia persona anchorché graduata et di qualsivoglia conditione o<br />

preheminenza o qualità, purché non sia tal fazzoletto <strong>la</strong>vorato over ornato d’oro,<br />

d’argento e di seta di qualsivoglia sorte o con <strong>la</strong>voro di sfi<strong>la</strong>to e più oltre alcuna<br />

cosa non si possa dare o ricevere da alcuna banda. Oltre di ciò non si possano<br />

fare, dare o ricevere co<strong>la</strong>tioni solite in dette visitationi di marzapane, pennocchiati<br />

o di torte o di altra sorte di zuccharo ma solo si possan fare, dare o ricevere dette<br />

co<strong>la</strong>tioni so<strong>la</strong>mente con ciambelle, biscotti e quattro sorte di confetti cioè anisi,<br />

coriandoli, trasea et seme commune et frutti che portaranno i tempi ad arbitrio.<br />

Prohibitione de pasti: item il convito, pasto o banchetto overo nozze solite da<br />

farsi nelli sponsalitii e matrimonii overo nel menar <strong>la</strong> sposa a casa del marito<br />

overo nel cavar <strong>la</strong> sposa overo nel uscir di casa del<strong>la</strong> sposa over di casa del marito<br />

dopo consumato il matrimonio, quando torna al<strong>la</strong> chiesa non sia lecito a farli<br />

d’alcuna banda né meno alli loro parenti da alcuna banda.<br />

Prohibitioni de drappi a fanciulle: item che le putte minori di dodici anni non<br />

possino usare drappi se non per listare e per maniche.<br />

Ornamenti per <strong>la</strong> testa e per il collo: item che sia lecito alle spose usare per<br />

ornamento del<strong>la</strong> testa una oncia e meza d’oro o argento fi<strong>la</strong>to in una o doi cuffie<br />

e che sia lecito alle dette spose usare doi oncie d’oro per ornamento del collo da<br />

redursi in col<strong>la</strong>ne o altri ornamenti per portare al collo.


Spoleto<br />

717<br />

Anelli e pendenti e maniglie: item che non si possa usare, né portar più di tre<br />

anelli d’oro e che non possa usare né portar maniglie né pendenti alle orecchie<br />

d’oro, argento, seta né d’altra sorte o materie.<br />

Centure e corone: item per cengere non possa usare chiavacore né cosa d’oro,<br />

d’argento, di smalto, di vetro, d’a<strong>la</strong>bastro né d’altro metallo né coralli né reticelli<br />

di seta ma solo cente napolitane o di taffettano cremesino o d’altro drappo, purché<br />

non siano ornate d’oro o d’argento né meno corone di paternostri et avemarie<br />

d’oro, d’argento, perle o altra sorte di <strong>la</strong>pilli etiam finti ma possano portare corone<br />

di coralli et ambre, purché non passino il valor di quattro scudi.<br />

Pianelli: item che sia lecito usar pianelle di qualsivoglia drappo purché non<br />

siano ornati d’oro o d’argento o di gemme o di perle o di te<strong>la</strong> d’oro o d’argento.<br />

Et che il marito, socero, prosocero, socera, prosocera, padre et avo, madre et ava<br />

mentre le donne starranno nelle case loro, siano tenuti alle pene e censure infrascritte,<br />

se le donne che con loro habitano contraverranno alli detti ordini.<br />

Pena dei contraventori: item che qualunche persona contraverrà in qualsivoglia<br />

modo et a qualsivoglia capitolo o parte delli presenti ordini, tanto le parti che accedessero,<br />

dessero, promettessero, pigliassero overo usassero contra <strong>la</strong> forma loro e tanto<br />

mezani, quanto alcuna altra persona che le trattasse, consegliasse o che consentisse e<br />

li notari che senne rogassero e li testimoni che fossero presenti di qualsivoglia autorità,<br />

dignità, preheminenza incorrano nel<strong>la</strong> pena di scudi cinquecento d’oro per ciaschuno<br />

e ciaschuna volta e che non senne possa far gratia d’applicarsi per un quarto<br />

al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica, per un quarto al signor governatore o luogotenente<br />

pro tempore residente, per un quarto all’accusatore o inventore o de<strong>la</strong>tore et per<br />

l’altro al barigello et priori, che ne farranno o farranno fare effettuale essegutione. E<br />

se alcun priore non facesse il suo debito accresca a gl’altri. Et in oltre li cettadini che<br />

in qualsivoglia modo contravenessero siano ipso iure et facto et incontinenti, sens’altra<br />

dechiaratione, privati di civilità del<strong>la</strong> città di Spoleti et da suoi cettadini al tutto<br />

segregati e privati e li loro catasti et bieni si debbiano ponere et descrivere nelli<br />

catasti delli contadini et per contadini in tutto e per tutto si debbano havere, tenere<br />

e reputare et mai possano haver alcuno honore overo ufficio nel<strong>la</strong> città di Spoleti. E<br />

che mai, per nesun tempo, si possano restituire al<strong>la</strong> civilità et al esser cittadino, se<br />

non sarrà ottenuto e vinto in diece arenghe generali di detta città e che li notari<br />

perdano l’ufficio del notariato e non possano più essercitarlo e siano anche privati del<br />

collegio e cassati dal<strong>la</strong> matricu<strong>la</strong> delli notari.<br />

Augmento di pena a donne contraventrici: item che le donne che nel uso e<br />

portar delle vesti et altre cose sopra prohibite contravenessero, oltra le dette pene si<br />

debbiano subito da tutte esser fuggite et evitate et come scommunicate publice,<br />

debbiano esser cavate delle chiese incontinente, come non degne stare fra le altre<br />

donne.<br />

Impunità et esentione a chi reve<strong>la</strong>sse: item che tutti testimonii, notari et mezani<br />

trattanti o consulenti et consentienti che reve<strong>la</strong>ssero fra termine di un mese li<br />

contravenienti, siano assoluti e liberati d’ogni e qualunche pena.<br />

Obligo delli signori priori: item che li magnifici signori pro tempore siano<br />

obligati, sotto pena di perdere <strong>la</strong> bolletta, il primo giorno che vanno a visitare il


718 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

signor luogotenente, intimarli e recercare sua signoria magnifica che si degni fare<br />

osservare e mantenere li presenti ordini e punire li trasgressori e li magnifici signori<br />

priori siano tenuti <strong>la</strong>ssarne il memoriale alli successori per <strong>la</strong> loro osservanza.<br />

Obligo delli signori priori e cettadini del Numero: item che li magnifici signori<br />

priori et gl’huomini del Numero sopra ciò deputato subito che intenderanno che<br />

alcuno, in qual si voglia modo haverà contravenuto, debbiano sotto pena del<strong>la</strong><br />

perdita del<strong>la</strong> bolletta, andare al signor governatore overo luogotenente pro tempore<br />

e mandare alli superiori di Roma et instare e sollicitare continuamente che si debbia<br />

procedere all’esegutione delle pene predette contra li transgressori e talmente<br />

portarsi e procedere circa a questo che li presenti ordini e capituli si habbino da<br />

osservare invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

Per fermezza di capitoli: item che tutti li presenti ordini siano et s’intendano<br />

fatti et inhiti et stipu<strong>la</strong>ti per patti, conventioni et stipu<strong>la</strong>tioni intervenienti et<br />

giurati tra tutti li cettadini et habitanti del territorio di Spoleti et habbiano forza<br />

et valore di patti e conventioni iurati veramente fatti et non per fittione o presuntione.<br />

Nullità de derogazioni: item che ogni derogatione <strong>la</strong> qual farsi per l’avvenire si<br />

facesse alle predette ordinationi, patti, conventioni, capituli per il santissimo domino<br />

nostro summo pontifice pro tempore vel per <strong>la</strong> sede apostolica overo suoi legati<br />

overo altre persone che havessero da loro overo altronde ordinaria o delegata facultà<br />

o giurisditione per qualsivoglia causa etiam urgentissima et efficacissima etiam<br />

per motuproprio a favore et instantia di qualsivoglia persona in qualsivoglia modo<br />

qualificata, non vaglia né s’intenda valere se non sarranno prima citati nel<strong>la</strong> città<br />

di Spoleti li signori priori che saranno pro tempore et <strong>la</strong> communità di Spoleti, nel<br />

general conseglio congregata et intese le ragioni di essa communità overo in sua<br />

legitima contumacia et se altramente sarrà fatta tal derogatione, sia nul<strong>la</strong> e non<br />

giovi alcuna cosa et ipso iure, s’intenda et sia annul<strong>la</strong>ta et revocata. Et che li<br />

signori priori et cettadini del Numero sopra ciò eletti e da eleggersi per li tempi,<br />

sotto pena di cento scudi d’oro per ciascheduno come di sopra da applicarsi, siano<br />

obligati mandare uno o più ambassadori a Roma, in nome del<strong>la</strong> detta comunità, a<br />

nostro signore a revocare tutti privilegii, derogationi et altre cose in contrario impetrate<br />

o da impetrarsi et possino pigliar denari da ogni luogo et da persone in<br />

qualsivoglia modo reservato e prohibito per questo negotio e quelli spendere ex<br />

nunc prout ex tunc et e contra sia deliberata <strong>la</strong> bolletta et decretata per havere a<br />

spendere li detti denari.<br />

Item, per osservatione di quanto di sopra è scritto, si debbia il tutto confirmare<br />

et ottenere da nostro signore in forma et possansi aggiungere tutte le c<strong>la</strong>usule<br />

massime circa alle pene e censure plenissime solite in simil cose et a conseglio di<br />

qualsivoglia savio e sapiente del<strong>la</strong> corte di Roma.<br />

Onde il suddetto molto magnifico et illustre signor governatore volendo<br />

sicome se li conviene esseguir con ogni diligenza quando li viene ordinato da<br />

sua beatitudine, per il presente pubblico banno ordina, prohibisce et espressamente<br />

commanda che non sia alcuna persona di qualsivoglia stato, grado o<br />

conditione, ardisca né in alcun modo presuma contravenire alli detti ordini,


Spoleto<br />

719<br />

statuti e capituli ma si debbiano invio<strong>la</strong>bilmente osservare ad litteram nel modo<br />

che stanno sotto le pene in essi contenute et delle censure ecclesiastice et altre<br />

ad arbitrio di sua signoria illustrissima. Notificando che contra li trasgressori e<br />

contraventori si procederà con ogni rigore all’essegutione et si dechiararanno<br />

scommunicati secondo l’autorità e facultà concessali da nostro Signore nel sudetto<br />

breve. In fede di che et cetera. Del<strong>la</strong> rocca di Spoleto il dì VIIII di<br />

dicembre 1570.<br />

Iohannes Baptista Baiardus gubernator<br />

Thomas Sinibaldus arcis cancel<strong>la</strong>rius.<br />

29. 1573, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

Rego<strong>la</strong>mentazione del<strong>la</strong> dote ed elemosine alle monache<br />

In unum congregati magnifici domini priores populi in auditorio novo eorum<br />

popu<strong>la</strong>ris pa<strong>la</strong>tii una cum civibus de Numero 24 in valido et sufficienti<br />

numero congregato et vacantes super negotiis eis commissis et praesertim super<br />

moderationem dotium et arredium monialium, habito inter eos maturo colloquio<br />

ac misso solemni partito, eoque obtempto per palluctas quindecim repertas in<br />

bussu<strong>la</strong> affermativa, nul<strong>la</strong> in negativa restituta decreverunt, consulente eximio<br />

utriusque iuris doctore domino Laureto P<strong>la</strong>nciano uno ex dictis civibus, quod<br />

scribatur oratoribus che vedano ottenere che <strong>la</strong> dote overo elemosina da darsi<br />

alle monache di qualsivogli grado, conditione, o preminenza tanto di quelle si<br />

farranno nel<strong>la</strong> città, quanto quelle di fuora, sotto qualsivoglia colore o pretesto,<br />

non passi <strong>la</strong> somma di cento scudi di moneta per ciascuna et che l’arredio<br />

vestimoniali et qualsi voglia altri bieni mobili da darsi alle sudette monache parimenti<br />

non passi <strong>la</strong> somma di scudi 50 simili. Dechiarando che detti 50 scudi<br />

se debbano spendere in utilità commodo et benefitio di essa monecha et non<br />

del monasterio, da estimarsi per dua homini da eleggersi et deputarsi ogn’anno<br />

dal magnifico conseglio et dal fattore del monasterio.<br />

Item che le mancie non se debbano fare altrimenti eccetto quelle se farranno<br />

a essa monacha mentre se veste, et che tutti altri presenti et mancie che sin qui<br />

son state date dalle giovane accettate, padre, madre, fratelli, sorelle et altri parenti<br />

di detta accettata alle monache fatturi, servitori o qual si voglia altri ministri et<br />

sacerdoti del monasterio, s’intendano et siano prohibiti di qualsivogli sorte, valore<br />

et importanza sotto pena di cento scudi da incorrersi da esso monasterio, et<br />

anche da qualsi vogli persona partico<strong>la</strong>re che controvenesse, et trattasse in qualsi<br />

vogli modo di contravenire. Nel<strong>la</strong> qual pena incorrano etiam li sudetti dua huomini<br />

da eleggersi assieme col fattore ad estimare il sudetto arredio, vesti monacali<br />

et bieni mobili di qualsi voglia donna monacha da applicarse secondo l’ordine<br />

delli capitoli delle doti delle donne maritate al secolo spediti a tempo del<strong>la</strong> felice


720 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

memoria de Pio quinto et tanto quelli che contraverranno come anche esse monache<br />

et menzani incorrano, ipso iure, nel<strong>la</strong> scommunica del<strong>la</strong> quale non possano<br />

in qual si voglia modo essere assoluti se non dal Papa et in articulo mortis,<br />

constrengere questi capitoli con tutte quelle c<strong>la</strong>usule e con quel<strong>la</strong> strettezza che<br />

et furno ottenuti gl’altri capitoli delle donne maritate al tempo del sudetto pontificato<br />

con cercare anche di privare le sudette monache da qualsi voglia successione<br />

come le maritate.<br />

Item quod sit decreta bullecta pro tribus iuliis dandis ser Iosepho Sil<strong>la</strong>no<br />

pro eius mercede copiarum bannimentorum.<br />

30. 1573, maggio 26<br />

Breve<br />

Conferma delle disposizioni suntuarie emanate il 9 dicembre 1570<br />

Gregorius papa XIII<br />

Ad perpetuam rei memoriam. Cum ea sit praesentis saeculi malitia, ut nullo<br />

unquam tempore abusus aliquis una tantum possit tolli constitutione, a Romani<br />

pontificis benignitate, non est absurdum eas sic multoties editas constitutiones<br />

etiam multiplicatis vicibus confirmare. Sane alias cum dilecti filii priores populi<br />

civitatis nostrae Spoletanae, cupientes diversis abusibus dictae civitatis providere,<br />

nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>, ordinationes et statuta ad excessivas dotium summas et inordinatos<br />

vestium ac ornamentorum sumptus moderandos edidissent, felicis recordationis<br />

Pius papa quintus praedecessor noster omnia il<strong>la</strong> ut firma perpetuo et<br />

illibata persisterent apostolica auctoritate approbavit et confirmavit, prout in dicti<br />

praedecessoris et nostris il<strong>la</strong>rum confirmatoriis de super confectis literis plenius<br />

continetur. Cum autem sicut iidem priores exponi nobis nuper fecerunt, ipsi<br />

experientia rerum magistra docente agnoverint, ipsa capitu<strong>la</strong> publicae intentioni<br />

ob eorum defectum in multis non satisfacere, illis addendo, eaque dec<strong>la</strong>rando ad<br />

alia de novo facienda impulsi sunt sub infrascripto tenore videlicet. Quod omnes<br />

et singu<strong>la</strong>e inventiones, machinationes et caute<strong>la</strong>e hactenus excogitatae et quae in<br />

futurum quomodolibet excogitari poterunt contra et adversus capitu<strong>la</strong> et ordinationes<br />

huiusque quomodolibet emanatas, omni prorsus effectu careant et nullius<br />

sint roboris, vel momenti, nec eisdem ordinationibus sive capitulis, aut eorum<br />

aliquo possit quovis quesito colore vel ingenio etiam poenis, vel uno aut pluribus<br />

iuramentis intervenientibus ac aliis quibuscunque modis renuntiari, sed omnis<br />

renunciatio quibusvis iuramentis et poenis, nec non amplioris formae Camerae<br />

subsidio ac munimine roborata, praesumatur dolosa, simu<strong>la</strong>ta et in fraudem facta<br />

ex praesumptione iuris et de iure. Item quod praedictae ordinationes et capitu<strong>la</strong><br />

ita et taliter intelligantur concepta et promulgata ut personae subiectae etiam si<br />

extra territorium civitatis Spoleti contraxerint, in illis intelligantur comprehensae<br />

et si ea quomodolibet vio<strong>la</strong>verint, poenas omnes in eisdem capitulis et ordinationibus<br />

contentas, ipso facto incurrant, sicut caeteri, qui in ipsa civitate Spoleti


Spoleto<br />

721<br />

contraxerint vel contrafecerint. Item quod is, qui ultra summam taxatam aliquid<br />

dederit, promiserit, cesserit vel concesserit omne id ac totam possit repetere in<br />

iudicio quacunque obligatione etiam duplici iuramento val<strong>la</strong>ta non obstante. Et<br />

nihilominus ad abundantiorem caute<strong>la</strong>m etiam postquam sub spe dicti excessus<br />

consumasset matrimonium, possit se ab omnibus obligationibus et iuramentis liberari<br />

facere et absolvere sive absolutum et liberatum fore et esse dec<strong>la</strong>rare. Ac<br />

insuper ab omni poena intelligatur liberatus, dummodo tamen porrexerit petitionem<br />

antequam fiscus caeperit experiri; quod si postquam fiscus caepisset agere,<br />

eidemque fisco vellet adherere, ante tamen quam fiscus intentionem suam probaverit,<br />

non solum hoc ei sit permissum, verum etiam ab omni poena ipso iure<br />

censeatur immunis; et praeterea concurrat in lucro poenae ab altera parte exigendo<br />

pro medietate cum fisco. Item quod contra imputatos, sive diffamatos de<br />

praemissis possit procedi per viam accusationis, denunciationis et inquisitionis ac<br />

alias omni meliori modo et prout procedisset in maleficiis iuxta constitutiones,<br />

statuta et consuetudines civitatis Spoleti. Ita ut in contumaciam banniti et condemnati<br />

habeantur pro confessis, iuxta formam eorundem statutorum et contra<br />

ipsos ita ut praemittitur condemnatos, in contumaciam incontinenti possit fieri<br />

executio, quae non obstante quavis appel<strong>la</strong>tione interposita retardari non debeat,<br />

nec ad executionem revocandam admittetur, nisi ipso bannito in carceribus constituto<br />

et praestita idonea fideiussione in forma depositi de solvendo condemnationem.<br />

Item quod occasione praemissorum accusati, de<strong>la</strong>ti sive inquisiti non<br />

audiantur extra carceres per procuratorem, sive quemvis excusatorem, sed teneantur<br />

omnino personaliter comparere et se in carceribus constituere. Item quod<br />

ad detegendas fraudes et contraventiones quascunque possint examinari omnes et<br />

singuli de familia ipsorum contrahentium ac etiam domestici, coloni, mediatores<br />

et omnes alii quicunque sint tam mares quam feminae qui de praemissis notitiam<br />

quomodolibet abere possent et examinati plenam fide faciant idem quod, ad<br />

eruendam veritatem et detegendas fraudes et contraventiones praedictas possit<br />

deveniri ad torturam legitimis praecedentibus inditiis ac atiam de contraventione<br />

suspectis iuramentum veritatis de ferre. Etiam quod in eventum in quem unus<br />

ex principalibus recusaret suscipere vel referre iuramentum praedictum coram<br />

iudice sive magistratu aut praedictis ac deputantis super eo quod non intervenerit<br />

aliqua fraus et contraventio nihilque datum, promissum sive receptum fuerit<br />

ultra summam taxatam eo ipso abeatur pro confesso et convicto de contraventione<br />

et fraude et possit contra ipsum ad omnes et singu<strong>la</strong>s poenas in ipsis ordinationibus<br />

et capitulis contentas. Et sicut eadem petitio subiungebat ipsi priores,<br />

qui praemissa omnia matura deliberatione et consilio adhibito etiam ad hoc dilectorum<br />

filiorum communitatis dictae civitatis et hominum ad id deputatorum<br />

assensu decreverunt cupiant praemissa omnia et singo<strong>la</strong> nostra et apostolica sedis<br />

monimine roborari iidem priores, communitas et homines nobis humiliter supplicari<br />

fecerunt ut in praemissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur.<br />

Nos qui onestis fidelium votis libenter annuimus eaque favoribus prosequimur<br />

opportunis, eosdem priores, communitates et homines et eorum singulos<br />

a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque ecclesiasticis


722 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sententiis, censuris et poenis a iure vel ab homine quavis occasione vel causa<br />

<strong>la</strong>tis. Si quibus quomodolibet innodati existunt ad effectum praesentium duntaxat<br />

consequendum harum serie absolventes et absolutes fore censentes huiudmodi<br />

supplicationibus inclinati, nec non dilecti filii Guidonis Tituli sanctorum Viti<br />

et Modesti praesbiteri cardinalis Vercellensis numcupati, dictaeque civitatis gubernatoris<br />

id enixe desiderantis votis satisfacere volentes omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>,<br />

ordinationes, statuta et reformationes omnes tam quae in praesentibus quam etiam<br />

quae in Pii praedecessori huiusmodi et nostris il<strong>la</strong>rum confirmatoriis literis de<br />

super alias confectis inseruntur et in eis contenta quaecumque apostolica auctoritate<br />

tenore praesentium approbamus et confirmamus ac illis perpetuae, plenariae<br />

et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis robur adiicimus omnesque et singulos tam iuris quam<br />

facti defectus si qui forsan intervenerint quomodolibet in eisdem supplemus il<strong>la</strong>que<br />

omnia et singu<strong>la</strong> valida et efficacia fuisse esse et perpetuo fore ac suos<br />

plenarios et integros effectus sortiri et obtinere nec non ab omnibus et singulis<br />

supradictis utriusque sexus personis ac quos praemissa quomodolibet concernunt<br />

et pro tempore concernerent invio<strong>la</strong>biliter ad unguem etiam sub poenis in capitulis,<br />

ordinationibus, statutis et reformationibus praedictis appositis nec non<br />

excommunicationis exceptis tamen iis qui capitulis de vestium ornamentis loquentibus<br />

transgressi fuerint, <strong>la</strong>tae sententiae poena, ac etiam aliis arbitrio nostro<br />

imponendis, perpetuo servari debere ac personas huiusmodi ad observationem<br />

predictam omnino teneri et ad id etiam invitas cogi et compelli posse sicque in<br />

praemissis ab omnibus censeri ac ita per quoscumque iudices et commissarios<br />

quavis auctoritate fungentes sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi<br />

et interpretandi facultate et auctoritate iudicari et diffiniri debere ; et si secus<br />

super his a quoquam quavis auctoritate, scienter vel ignoranter attentari contigerit,<br />

irritum et inane decernimus. Quo circa eidem Guidoni cardinali moderno et<br />

pro tempore existente dictae civitatis nostrae Spoleti gubernatore seu eius locumtenenti,<br />

per apostolica scripta mandamus, quatenus ipse, si et postquam dictae<br />

literae sibi presentatae fuerint per se vel alium seu alios faciat, auctoritate nostra,<br />

capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta, reformationes et additiones huiusmodi iuxta illorum<br />

tenorem et continentiam ab omnibus quos il<strong>la</strong> quomodolibet concernunt et<br />

concernent in futurum perpetuo et firmiter observari contradictores quoslibet et<br />

rebelles ac praemissis non parentes per censuras et poenas ecclesiasticas aliaque<br />

opportuna iuris et factis remedia appel<strong>la</strong>tione posposita compesciendo, invocato<br />

etiam ad hoc si opus fuerit auxisilio brachii secu<strong>la</strong>ris. Non obstantibus praemissis<br />

ac felicis recordationis Bonifacii papae octavi praedecessoris nostri de una et<br />

concilii generalis de duabus dictis dummodo quis, vigore praesentium ultra tres<br />

dietas ad iudicium non trahatur ac dictae civitatis Spoletanae iurimanto confirmatione<br />

apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis et consuetudinibus, privilegiis<br />

quoque indultis et literis apostolicis etiam eidem civitati illiusque civibus<br />

et incolis ac quibusvis aliis personis sub quibuscunque tenoris et formis ac cum<br />

quibuscumque c<strong>la</strong>usulis et decretis in genere vel in specie etiam motu proprio,<br />

et consistorialiter ac alias in contrarium quomodolibet concessis confirmatis et innovatis.<br />

Quibus omnibus etiam si pro illorum sufficienti derogatione de illis eoru-


Spoleto<br />

723<br />

mque totis tenoris specialis, specifica, expressa et individua non autem per c<strong>la</strong>usu<strong>la</strong>s<br />

<strong>generale</strong>s idem importantes mentio seu quaevis alia expressio habenda aut<br />

quaevis alia exquisita forma ad hoc servanda foret illorum tenores. Ac, si de<br />

verbo ad verbum insererentur praesentibus pro sufficienter expressis habentes<br />

illis alias in suo robore permansuris ac vice dumtaxat specialiter et expresse<br />

derogamus contrariis quibuscunque. Aut si aliquibus communiter vel divisim a<br />

dicta sit sede indultum quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint<br />

per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum<br />

de indulto huiusmodi mentionem.<br />

Datum Romae apud Sanctum Peterum, sub anulo piscatoris, die XXVI maii<br />

MDLXXIII, pontificatus nostri anno secundo.<br />

Caesar Glorierius subscriptor.<br />

31. 1576 gennaio 20<br />

Bando<br />

Obblighi per i sarti sul rispetto delle norme suntuarie<br />

previste nello statuto<br />

Al nome di Iddio Amen<br />

Il molto magnifico et eccellente signore, dell’una e l’altra legge dottore, il<br />

signor Alcherigio Alcherigi dal<strong>la</strong> Città di Castello, nell’honorato governo del<strong>la</strong><br />

magnifica città de Spoleti luogotenente <strong>generale</strong>, volendo con ogni oportuno remedio<br />

provedere all’osservanza dei capitoli et ordini già fatti per ordine et decreto<br />

del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga et consiglio publico del<strong>la</strong> sudeta città, sopra <strong>la</strong> riforma<br />

et moderatione delle doti et vestir delle donne et altre superfluità et cetera,<br />

confirmati primamente dal<strong>la</strong> felice memoria di Pio quinto et successivamente dal<br />

santissimo signor nostro signor Gregorio papa XIII, si come si può vedere per li<br />

brevi apostolici sopra ciò espediti et altre volte pubblicati in essa città, per il<br />

presente pubblico banno ordina, proibisce et expressamente commanda che non<br />

sia alcuna persona, di qualsivogli stato, grado, conditione o sexo, ardisca, né in<br />

modo alcuno presuma da qui inanti contravenire alli detti ordini, statuti et capitoli,<br />

ma si debbano invio<strong>la</strong>bilmente osservare ad litteram nel modo che stanno<br />

sotto le pene in essi contenute et altre ad arbitrio di sua signoria magnifica. Et<br />

de più vieta et prohibisce a tutti et singuli sarti, capimaestri, <strong>la</strong>voranti et coscitori<br />

et altre simile persone di qualunche conditione del<strong>la</strong> città sudetta o habitanti<br />

in essa che non ardischino in alcun modo fare alcuno <strong>la</strong>voro o vestimento contro<br />

le forme di detti ordini sotto pena et al<strong>la</strong> pena de venticinque scudi d’oro<br />

d’applicarse al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica et executore per ugual parte et di<br />

tre tratti di corda da darseli publicamente nel giorno del mercato. Notificando<br />

che, contro li trasgressori et contraventori si procederà con ogni rigore all’executione<br />

et per ovviare alle fraude che fanno i detti sarti si manderanno, dopo <strong>la</strong>


724 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

publicatione del presente banno, li executori per le botteghe et case de sarti<br />

acciò faccino diligenza di trovar le contraventioni che saranno nelle vesti le quali<br />

trovate s’haveranno per convinti senza altra dechiaratione et si procederà all’executione<br />

irremissibilmente. In fede di che etcetera. Dato nel<strong>la</strong> rocca de Spoleti ai<br />

XX di gennaro 1576.<br />

Algherigius locumtenens<br />

Ioannes Corona cancel<strong>la</strong>rius<br />

32. 1576, giugno 25<br />

Breve<br />

Conferma delle disposizioni suntuarie emanate il 9 dicembre 1570<br />

Gregorius papa XIII<br />

Ad perpetuam rei memoriam. Cum alias dilecti fili priores populi civitatis<br />

nostrae Spoletanae, cupientes diversis abusibus dictae civitatis providere, ex decreto<br />

generalis arenghae et generalis consilii dictae civitatis, matura delibratione<br />

praecedente nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>, ordinationes et statuta, ad excessivas dotium et<br />

arrediorum summas et inordinatos vestium et ornamentorum sumptus moderandos<br />

edidissent ac nonnul<strong>la</strong>s poenas contra transgressores et contravenientes in<br />

eisdem capitulis, ordinationibus et statutis constituissent. Felicis recordationis Pius<br />

papa V, praedecessor noster, eorundem priorum supplicationibus inclinatus, ea<br />

omnia ut perpetuo firma et illibata persisterent, apostolica auctoritate appobabit<br />

et confirmavit pro ut in dicti praedecessoris, sub data Romae apud Sanctum<br />

Petrum sub annulo piscatoris, die VIIII novembris MDLXX et nostris il<strong>la</strong>rum confirmatoriis<br />

literis plenius continetur. Cum vero postea iidem priores, experientia<br />

docti, agnovissent ipsa capitu<strong>la</strong>, ordinationes et statuta publicae intentioni ob<br />

eorum defectum in multis non satisfacere ac propterea illis addendo eaque dec<strong>la</strong>rando<br />

ad alia de novo facienda impulsi fuissent. Nos itidem, eorundem priorum<br />

supplicationibus iclinati, omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta et reformationes,<br />

tam quae prius edita et stabilita et in praedicti praedecessoris literis<br />

inserta fuerant quam quae posterius addida, dec<strong>la</strong>rata et de novo edita et facta<br />

et in aliis nostris posterioribus literis expressa et inserta fuerunt, apostolica auctoritate<br />

per literas ipsas approbavimus et confirmavimus ac illis perpetuae plenariae<br />

et invio<strong>la</strong>bilis firmitatis robur adiecimus omnesque et singulos tam iuris quam<br />

facti defectus si qui forsan intervenissent quomodolibet in eisdem supplevimus<br />

il<strong>la</strong>que omnia et singu<strong>la</strong> valida et efficacia fuisse, esse et perpetuo fore ac suos<br />

plenarios et integros effectus sortiri et obtinere nec non ab omnibus et singulis<br />

utriusque sexus personis quas praemissa quomodolibet concernerent invio<strong>la</strong>biliter<br />

ad unguem etiam sub poenis in capitulis, ordinationibus, statutis et reformationibus<br />

ipsis appositis nec non excommunicationis <strong>la</strong>tae sententiae, exceptis tamen<br />

iis qui in capitulis de vestium ornamentis loquentibus trangressi fuissent ac etiam<br />

aliis arbitrio nostro imponendis, perpetuo servari debere decrevimus pro ut in


Spoleto<br />

725<br />

praedictis nostris posterioribus literis sub data Romae apud Sanctum Petrum sub<br />

annulo piscatoris, die XXVI maii MDLXXIII plenius continetur. Licet autem nemo<br />

tam ex legis atque effraenati animi esse deberet qui praedictis tam salubribus<br />

capitulis, ordinationibus, statutis et reformationibus metu saltim poenarum in ipsis<br />

ac in praedicti praedecessoris et nostris praesertim vero excommunicationis<br />

<strong>la</strong>tae sententie in posterioribus nostris literis praedictis constitutarum contravenire<br />

auderet. Tamen, cum sicut iidem priores proxime nobis exponi curaverunt<br />

valde ipsi timeant aliquos reperiri posse qui spe veniae et gratiae de poenis ipsis<br />

atque absolutionis a censuris praefatis a superiore aliquo seu quavis alia persona<br />

ad id potestatem habente faciliter impetrandae capitulis, ordinationibus, statutis<br />

et reformationibus praedictis contravenire et contrafacere non formidaturi sint<br />

atque ideo nobis humiliter supplicari fecerint ut in eo de aliquo opportuno remedio<br />

providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos qui salubri civitatum<br />

nostrarum regimini in resecandis praesertim pernetiosis abusibus libenter intendimus,<br />

eorundem priorum supplicationibus inclinati, ipsosque priores a quibusvis<br />

excommunicationis, suspensionis et interdicti aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris<br />

et poenis a iure vel ab homine quavis occasione vel causa <strong>la</strong>tis si quibus<br />

quomodolibet innodati existunt ad effectum praesentium duntaxat consequentum<br />

harum serie absolventes et absolutos fore censentes de caetero quod nul<strong>la</strong>e cuiusvis<br />

sexus, gradus et conditionis personae quae capitulis, ordinationibus, statutis<br />

et reformationibus praedictis iis tantum quae de dotium atque arrediorum summis<br />

loquuntur, quoquomodo contrafecerint ipsaque capitu<strong>la</strong>, ordinationes, statuta<br />

et reformationes in hac parte plene atque ad unguem non observaverint, caeterarum<br />

poenarum incursarum veniam et gratiam ullo unquam tempore aut modo<br />

excommunicationis vero <strong>la</strong>tae sententiae absolutionem praeterquam in mortis articulo<br />

a quoquam alio quavis auctoritate etiam a sede apostolica quovismodo<br />

delegata et attributa fungente praeterquam a nobis et successoribus nostris romanis<br />

pontificibus pro tempore existentibus duntaxat consequi omnino valeant. Per<br />

praesentes apostolica auctoritate statuimus et ordinamus veniasque gratias et absolutiones<br />

aliter quam sic ut praemictitur obtentas nul<strong>la</strong>s et invalidas ac nullius<br />

prorsus roburis et momenti fore et nemeni omnino suffragari debere sic que per<br />

quoscunque iudices et commissarios quavis auctoritate fungentes etiam sacri pa<strong>la</strong>tii<br />

auditores et Sanctae Romanae Ecclesiae cardinales, sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet<br />

quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate et auctoritate iudicari et<br />

diffiniri debere; et si secus super his a quoquamquavis auctoritate scienter vel<br />

ignoranter attentari contigerit irritum et inane decernimus. Quocirca dilecto filio<br />

moderno et pro tempore existenti dictae civitatis gubernatori sive eius locuntenenti,<br />

per apostolica scripta mandamus, quatenus ipse si et postquam hae nostrae<br />

literae sibi praesentatae fuerint per se vel alium seu alios faciat auctoritate<br />

nostra literas ipsas et in eis contenta quaecumque iuxta il<strong>la</strong>rum tenorem et continentiam<br />

ab omnibus quos il<strong>la</strong> quomodolibet concernunt et concernent in futurum<br />

perpetuo et firmiter observari contradictores quoslibet et rebelles ac praemissis<br />

non parentes per censuras et penas ecclesiasticas aliaque opportuna iuris<br />

et facti remedia appel<strong>la</strong>tione posposita compescendo, invocato etiam ad hoc si


726 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

opus fuerit auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris. Non obstantibus praemissis ac dictae civitatis<br />

iuramento confirmatione apostolica vel quavis firmitate alia roboratis statutis<br />

et consuetudinibus, privilegis quoque indultis et literis apostolicis etiam eidem<br />

civitati illiusque civibus et incolis ac quibusvis aliis personis sub quibuscunque<br />

tenoribus et formis ac cum quibusvis c<strong>la</strong>usulis et decretis in genere vel in specie<br />

etiam motu proprio et consistorialiter ac alias in contrarium quomodolibet concessis,<br />

confirmatis et innovatis quibus omnibus etiam si pro illorum sufficienti<br />

derogatione de illis eorumque totis tenoribus specialis, specifica, expressa et individua,<br />

non autem per c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>s <strong>generale</strong>s idem importantes mentio seu quaevis<br />

alia expressio habenda aut quaevis alia exquisita forma ad hoc servanda foret<br />

illorum tenores ac si de verbo ad verbum insererentur praesentibus pro sufficienter<br />

expressis habentes illis alias in suo robore permansuris hac vice duntaxat<br />

specialiter et expresse derogamus contrariis quibuscunque. Aut si aliquibus communiter<br />

vel divisim a dicta sit sede indultum quod interdici suspendi vel excommunicari<br />

non possint, per literas apostolicas non faciente plenam et expressam<br />

ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem.<br />

Datum Romae apud Sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die XXV iunii<br />

MDLXXVI, pontificatus nostri anno quinto.<br />

Caesar Glorierius subscriptor.<br />

33. 1576, luglio 21<br />

Bando<br />

Notifica del<strong>la</strong> conferma delle disposizioni suntuarie<br />

Al nome di Iddio et cetera.<br />

Il molto magnifico et eccellente signore del’una et l’altra legge dottore messer<br />

Sertorio Petrucci da Amelia, nel’honorato governo del<strong>la</strong> città de Spoleti luogotenente<br />

<strong>generale</strong> et li molto magnifici signori priori del popolo del<strong>la</strong> suddetta<br />

città, per il presente pubblico banno, fanno intendere a ogni persona come <strong>la</strong><br />

santità di nostro signore Gregorio papa tertio decimo, per un suo breve sotto <strong>la</strong><br />

data in Roma, a dì 25 de giungio 1576, ha di nuovo confirmato <strong>la</strong> legge, ordini<br />

et capitoli fatti dal<strong>la</strong> città sopra le doti, arredi et vestir delle donne, et aggiunto<br />

de più che, quelle persone che contravverranno alli capitoli delle doti et arredi<br />

et che non l’haranno osservati ad unguem delle pene et censure incorse dell’excommunicatione,<br />

<strong>la</strong>tae sententiae, non posseno mai per alcun tempo haver<br />

perdono, assolutione et gratia salvo in articolo de morte da qualsi voglia persona<br />

etiam delegata dal<strong>la</strong> sede apostolica in qualsi vogli modo. Il qual perdono, assolutione<br />

et gratia, Sua Santità riserva a se et suoi successori romani pontifici per li<br />

tempi, dechiarando che tutte assolutioni, perdoni et gratie che altrimente si otterranno<br />

da qualsi voglia giudice commissario che habbi auctorità etiam da auditori<br />

del sacro pa<strong>la</strong>zzo et cardinale del<strong>la</strong> Santa Romana Chiesa, nulle, invalide et<br />

di nessun momento si come più ampiamente in esso breve si contiene al quale


Spoleto<br />

727<br />

vogliono s’ habbi re<strong>la</strong>tione et se deduce a notitia acciò nessuno ne possa pretendere<br />

ingioranza. In fede di che et cetera. Data in Spoleti ai XXI de luglio 1576.<br />

Sertorius Petruccius locumtenens.<br />

Bernardino Leoncilli cancelliere<br />

34. 1582 novembre 26<br />

Bando<br />

Bando del governatore di Spoleto e dei priori sul rispetto<br />

delle disposizioni emanate<br />

Al nome d’Iddio amen.<br />

L’illustrissimo et reverendissimo monsignore il signor Horatio Martiario, dell’una<br />

et l’altra legge dottore, prothonotario apostolico di quest’ illustrissima città<br />

meritissimo governatore, volendo con ogni opportuno rimedio provedere all’osservanza<br />

dei capitoli et ordini già fatti per ordine et decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga<br />

et conseglio pubblico del<strong>la</strong> sudetta città, sopra <strong>la</strong> reformanza et moderatione<br />

delle doti et vestire delle donne et altre superfluità, confirmate primamente dal<strong>la</strong><br />

felice memoria di Pio V et successivamente dal santissimo signor nostro Gregorio<br />

papa XIII, si come si può vedere per li brevi apostolici sopra ciò espediti et altre<br />

volte publicati in essa città, per il presente publico bando non recedendo perhò<br />

dagli altri bandi publicati per il passato, anzi quelli in tutto e per tutto confirmando,<br />

prohibisce, ordina et espressamente comanda, etiam ad instanza del<strong>la</strong><br />

<strong>generale</strong> arenga ultimamente celebrata 23 et dal Numero deputato sopra le doti et<br />

capitoli predetti che non sia alcuna persona di qualsivoglia stato, grado, conditione<br />

o sesso che ardisca né in modo alcuno presuma contravenire alli detti ordini,<br />

statuti et capitoli ma si debbano invio<strong>la</strong>bilmente osservare ad litteram nel<br />

modo che stanno, sotto le pene in essi contenute et altre ad arbitrio di sua<br />

signoria illustrissima et reverendissima. Et de più vieta et prohibisce a tutti singoli<br />

sarti, capi maestri, <strong>la</strong>voranti et coscetori et altre simili persone de qualunche<br />

conditione del<strong>la</strong> città sudetta o habitanti in essa che non ardischino in nesuno<br />

modo fare alcuno <strong>la</strong>voro o vestimento contro <strong>la</strong> forma di detti ordini sotto pena<br />

et al<strong>la</strong> pena di 25 scudi d’oro da applicarsi al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica et<br />

esecutore per ugual parte et de tre tratti de corda da darseli publecamente nel<br />

giorno del mercato. Notificando che contro li trasgressori tanto huomini quanto<br />

donne si procederà con ogni rigore all’esecutione et per obviare alle fraudi che<br />

fanno detti sarti si manderanno dopo <strong>la</strong> pubblicatione del presente bando li<br />

esecutori per le botteghe et case de sarti acciò faccino deligenza de trovare le<br />

23 L’arenga si era tenuta il 18 ottobre ed aveva incaricato i componenti del Numero<br />

delle Doti a recarsi dal governatore perché emanasse un bando sul rispetto dei capitoli<br />

fissati dal<strong>la</strong> città a seguito dei brevi pontifici.


728 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

contraventioni che seranno nelle veste, le quale trovatesi haveranno per convenuti<br />

senz’altra dec<strong>la</strong>ratione et si procederà all’esecutione irremissibilmente. Et il medesimo<br />

si farà contro quelle donne che si vedranno portare vesti et altri abegliamenti<br />

contro li sopradetti ordini et capitoli. In fede. Dato nel<strong>la</strong> rocca de Spoleti<br />

li 26 di novembre 1582.<br />

Horatius Martiarius gubernator<br />

F<strong>la</strong>vio Gelosio cancel<strong>la</strong>rio<br />

35. 1584 luglio 7<br />

Bando<br />

Bando del governatore di Spoleto sul rispetto delle disposizioni emanate<br />

Al nome di Dio Amen<br />

L’illustre et reverendissimo monsignore il signor Costantino Arigone dell’una<br />

et l’altra legge doctore prothonotario apostolico di questa illustre città meritissimo<br />

governatore, volendo con ogni opportuno rimedio provedere all’osservanza<br />

di capitoli et ordini già fatti per ordine et decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga et consiglio<br />

publico del<strong>la</strong> soddetta città sopra <strong>la</strong> reformanza et moderationi delle doti<br />

et vestire delle donne et altre superfluità confirmate primamente dal<strong>la</strong> felice<br />

memoria di Pio quinto et successivamente dal santissimo signor nostro Gregorio<br />

decimo tertio si come si può vedere per li brevi apostolici sopra ciò espediti et<br />

altre volte publicati in essa città, per il presente publico bando, non ricedendo<br />

però da li altri bandi publicati per il passato, anzi quelli in tutto e per tutto<br />

confirmando, prohibisce, ordina et expressamente comanda etiam ad instanza del<br />

Numero deputato sopra le doti et capitoli predetti, che non sia qual si voglia<br />

persona di qual si voglia stato, grado, conditione o sesso, tanto cittadini quanto<br />

contadini, tanto maschi quanto femine che ardiscano né in modo alcuno presumano<br />

contravenire alli detti ordini, statuti et capitoli, ma li debbiano invio<strong>la</strong>bilmente<br />

osservare ad litteram, nel modo che stanno sotto le pene in essi contenute<br />

et altre ad arbitrio di sua signoria illustre et reverendissima. Et perchè si è<br />

inteso che molte donne ardiscono portare vesti de color cremesino o di paonazzo<br />

cremesino tanto de drappo come de panno il che viene de dietro contra gli<br />

ordini sopradetti. Però sua signoria reverendissima volendo anche a questo provedere<br />

avertisce chi haverà dette veste che non l’usi in modo alcuno perché se<br />

procederà con ogni rigore alle pene contenute in detti capitoli et ordini et de<br />

più ad altre pene pecuniare ad arbitrio de sua signoria reverendissima d’applicarse,<br />

<strong>la</strong> metà all’accusatore qual serà tenuto segreto. Et per levare l’occasioni di simili<br />

trasgressioni ordina, vieta et proibisce a tutti et singoli sarti, capi mastri, <strong>la</strong>voranti<br />

et coscetori et altre simile persone di qualunche conditione del<strong>la</strong> città sudetta<br />

et habitanti in essa et alle donne o altre che racamassero o coscissero che non<br />

ardischino in nessun modo fare alcuno <strong>la</strong>voro o vestimento contro <strong>la</strong> forma di<br />

detti ordini sotto pena et al<strong>la</strong> pena di 25 scudi d’oro d’applicarsi al<strong>la</strong> reverenda


Spoleto<br />

729<br />

Camera apostolica per un terzo, per l’altro terzo all’accusatore qual serà tenuto<br />

segreto et per l’altro terzo all’executore et de tre tratti de corda da darseli publicamente<br />

nel giorno del mercato et de esser cacciati dal<strong>la</strong> città senza che mai vi<br />

possino tornare sotto pena del<strong>la</strong> frusta. Notificando che contro li trasgressori si<br />

procederà tanto contro gli homini quanto donne con ogni rigore. Et per obviare<br />

alle fraudi che fanno detti sarti si manderanno dopo <strong>la</strong> publicatione del presente<br />

bando l’esecutori per le botteghe et case de sarti acciò faccino deligenza de trovare<br />

le contravventioni che seranno nelle vesti; le quale trovate se haveranno per convenuti<br />

senza altra dechiaratione et se procederà all’esecutione irremisibilmente et il<br />

medesimo se farà contro quelle donne che si vedranno portare veste et altri abegliamenti<br />

contro li sopradetti ordini et capitoli. Et perchè se intende che li contadini<br />

ancor essi vanno trasgredendo detti ordini sotto pretesto di poter fare et dire<br />

per esser cittadini de privilegio. Però sua signoria reverendissima avertisce detti<br />

contadini et anco contadini fatti cittadini che debbano ad unguem osservare detta<br />

legge tanto nelle doti come anche nell’aredi, vesti, mancie, pasti etiam altre cose<br />

che par<strong>la</strong>no detti capitoli sotto le pene in essi contenute et altre da imporsi a suo<br />

arbitrio. Certificando ogniuno che contro li inobedienti si procederà con ogni rigore<br />

per denunzia, accusa, inquisitione, quere<strong>la</strong> et ogni altro meglior modo. In fidem.<br />

Dato in Spoleti nel<strong>la</strong> Rocca li 7 di luglio ’84<br />

Constantinus Arrigonius gubernator<br />

F<strong>la</strong>vio Gelosi cancel<strong>la</strong>rio<br />

Se fa fede per me Andrea Conversino trombetta del<strong>la</strong> illustre città di Spoleto<br />

d’aver bandito il soprascritto bando secondo il solito per <strong>la</strong> detta città questo<br />

dì 7 de luglio 1584. Io Andrea Conversino de mano propria.<br />

36. 1587<br />

Riformanze<br />

Decreti dell’arenga riguardanti <strong>la</strong> moderazione delle doti delle donne<br />

del contado di Spoleto e dei banchetti<br />

(...)<br />

Dominus P<strong>la</strong>cidus Lilius.<br />

Che per autorità del<strong>la</strong> presente arenga se dichiara et dechiarato se intenda<br />

intorno al<strong>la</strong> tassa et ordine fatto circa le doti per le donne del contado di Spoleti<br />

di fiorini duicento, essere sottoposto al<strong>la</strong> detta legge ognuno che sia originario<br />

di qual si voglia luogo del contado del<strong>la</strong> città di Spoleti, habitante familiarmente<br />

in qual si voglia luogo di esso contado etiam che fusse cittadino per<br />

privilegio overo descritto tra cittadini, di modo che quelli che stanno nel contado<br />

familiarmente et non godono tutti officii del<strong>la</strong> città secondo li cittadini habitanti,<br />

se intendano essere stati et essere sottoposti, tanto chi dà quanto chi piglia<br />

al<strong>la</strong> detta tassa et ordine delli detti duicento fiorini per dote cioè in non potere<br />

eccedere detta somma sotto le pene, conditioni et ordini sì come nel<strong>la</strong> pragmati-


730 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ca, capitoli, constitutioni et legge sopra ciò fatte et confirmate se contiene. Dechiarando<br />

che tutto questo se intenda detto in confirmatione et dechiaratione<br />

semplice et non per additione et solo per levare il pensiero ad ognuno di transgredere<br />

detta legge et ordini già fatti talmente che, qualunque li havesse transgrediti<br />

se intenda incorso per quel<strong>la</strong> autorità che ha <strong>la</strong> presente arenga in tutte<br />

le pene statuite contra transgressori quali si debbano punire secondo che in essi<br />

capitoli et ordini si contiene.<br />

Item che intorno alle col<strong>la</strong>tioni che si fanno, nelle quali si doveriano servare<br />

li ordini chiari sopra ciò fatti, per li quali si vede non essere licito dare mostaccioli,<br />

strufoli e più di quattro sorti di confetti per evitare le superflue spese che<br />

sopra ciò si faceano, se ricordi a tutti per <strong>la</strong> presente consulta ,che ognuno si<br />

guardi et guardare si debba da simili transgressioni et servino quanto nelli ordini<br />

sopra ciò fatti si contiene et anche intorno alli pasti, conviti, banchetti overo<br />

nozze, esortando chi ha da dare di sopravanzo lo debba dare ai poveri et non<br />

spenderlo vanamente con scandalo et mal’esempio, monstrando di non stimare<br />

patrie leggi et quel che più importa censure ecclesiastice.<br />

Item che l’illustri signori che saranno per li tempi debbano osservare li ordini<br />

dati intorno all’osservanza di dette leggi et che si debba congregare il Numero<br />

sopra ciò eletto almeno quattro volte per magistrato cioè dui volte il mese et<br />

basti un terzo per trattare <strong>la</strong> manutentione et osservanza predetta et per tenere a<br />

freno chi volesse transgredere et li transgressori siano puniti poiché altrimente <strong>la</strong><br />

legge andaria in oblivione. Ricordando ai signori cittadini che <strong>la</strong> città è molto<br />

lodata da convicini che habbi fatte queste leggi, le quali non si servando sarria<br />

poco honore al<strong>la</strong> città oltre il danno et che nell’intrata di ogni magistrato li<br />

priori novelli debbano semplicemente giurare di fare detta congregatione etiam<br />

che non bisognasse. Et che quelli del Numero che non saranno legitimamente<br />

impediti, rechiesti <strong>la</strong> sera inanti, non comparendo al suono del<strong>la</strong> campana, caschi<br />

ognuno in pena di un fiorino, se specchi et scriva al libro di specchio et sia<br />

applicato al Monte del<strong>la</strong> Pietà et non se li possi fare gratia se non dall’arenga; et<br />

non se specchiando subito, li contumaci debbano pagare detta pena. Ognuno de<br />

signori priori et il cancelliero, subito et incontinenti et se intendano essere debitori<br />

di questo al Monte del<strong>la</strong> Pietà et li montisti in fine di ogni magistrato se ne<br />

informino et faccino sequestrare <strong>la</strong> bolletta delli transgressori (...).<br />

37. 1589, luglio 1<br />

Bando<br />

Bando del governatore di Spoleto sul rispetto delle disposizioni<br />

di cui sopra<br />

Al nome di Dio amen.<br />

Il molto illustre et reverendissimo monsignor Francesco Liparolo vescovo de<br />

Capri, di questa illustre città et meretissimo governatore, volendo con ogni op-


Spoleto<br />

731<br />

portuno remedio provedere all’osservanza de capitoli et ordini già fatti per ordine<br />

et decreto del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga et consiglio pubblico del<strong>la</strong> subdetta città, sopra <strong>la</strong><br />

riformanza et moderatione delle doti et vestire delle donne et altre superfluità,<br />

confirmate da Pio Quinto et successivamente da Gregorio XIII de felice memoria<br />

si come si può vedere per li brevi apostolici sopra ciò espediti et altre volte<br />

publicati in essa città, per il presente pubblico banno non ricedendo perhò dall’altri<br />

banni publicati per il passato anzi quelli in tutto et per tutto confirmando,<br />

prohibisce, ordina et espressamente comanda, etiam ad istanza del Numero deputato<br />

sopra le doti et capitoli predetti, che per l’advenire non sia qual si voglia<br />

persona di qual si voglia stato, grado, conditione o sesso, tanto cittadini quanto<br />

contadini, tanto maschi quanto femine, che ardischino ne in modo alcuno presumino<br />

contravvenire alli detti ordini, statuti et capitoli ma li debbiano invio<strong>la</strong>bilmente<br />

osservare ad litteram nel modo che stanno sotto le pene in esse contenute<br />

et altre ad arbitrio di sua signoria illustre et reverendissima. Et perché si è inteso<br />

che molte donne ardiscono portare veste di colore cremisino o di paonazzo cremisino<br />

tanto di drappo come di panno, veste di drappo foderate di drappo, bosti<br />

giopponi di broccati de oro, di te<strong>la</strong> de oro o di argento et maniche di detti<br />

broccati et tele, pendenti all’orecchie et maniglie et perle, catene de oro fuor<br />

dell’ordine, cappelli ornati contra l’ordine del<strong>la</strong> legge et altri ornamenti prohibiti,<br />

il che viene di diretto contro l’ordini sopradetti. Però sua signoria illustre et reverendissima<br />

volendo anche a questo provvedere, advertisce chi haverà dette veste<br />

bosti, maniche, giopponi, pendenti, maniglie, perle, catene fuor dell’ordine, cappelli<br />

ornati contra l’ordine et altri ornamenti contro l’ordini de dette leggi non le<br />

usi in modo alcuno perché si procederà con ogni rigore alle pene contenute in<br />

detti capitoli et ordini. Et de più ad altre pene pecuniarie ad arbitrio di sua<br />

signoria reverendissima d’aplicarsi <strong>la</strong> metà all’accusatore quale sarrà tenuto segreto.<br />

Et per levare l’occasioni de simili trasgressioni, ordina vieta et prohibisce a<br />

tutti et singuli sarti, capi mastri, <strong>la</strong>voranti et coscitori et altre simile persone di<br />

qualunche conditione del<strong>la</strong> città subdetta et habitanti et a donne o altri che racamassero<br />

o, cuscissero che non ardischino in nisun modo fare alcun <strong>la</strong>voro o vestimento<br />

contra <strong>la</strong> forma di detti ordini sotto pena et al<strong>la</strong> pena de venticinque scudi<br />

de oro, d’applicarsi al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica per un terzo et per l’altro<br />

terzo all’accusatore, quale sarrà tenuto segreto et per l’altro terzo all’esecutore et<br />

li tre tratti de corda da darselli irremissibilmente et publicamente nel giorno del<br />

mercato et di essere cacciati del<strong>la</strong> città senza che mai vi possino tornare sotto<br />

pena del<strong>la</strong> frusta. Notificando che contro li transgressori si procederà tanto contro<br />

li huomini quanto donne con ogni rigore et per obviare alle fraude che fanno<br />

detti sarti si manderanno, dopo <strong>la</strong> publicatione del presente banno, l’esicutori per<br />

le botteghe et case de sarti acciò faccino diligenza di trovare le contravenzioni che<br />

sarranno nelle vesti, lequali si haveranno per conventi senza altra dechiaratione et<br />

si procederà all’esecutione irremississibilmente et il medemo si farrà contro queste<br />

donne et si vedranno portare vesti et altri abigliamenti contro li sopradetti ordini<br />

et capitoli. Et perché si intende che li contadini ancor essi vanno trasgredendo<br />

detti ordini sotto pretesto di poter fare et dire per essere cittadini exprivilegio.


732 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Però sua signoria reverendissima avertisce detti contadini et anco contadini<br />

fatti cittadini, che debbano ad unguem observare detta legge tanto nelle dote<br />

come anche nelli arredii, veste, mance, pasti et altre cose che parlino detti capitoli<br />

sotto pene in essi contenute et altre da imporsi a suo arbitrio. Certificando<br />

ogniuno che contro li inobedienti se procederà con ogni rigore per denuntia,<br />

accusa, inquisitione, quere<strong>la</strong> et in ogni altro meglior modo. In fede et cetera.<br />

Datum ex arce Spoleti die septima iulii 1589.<br />

Franciscus episcopus et gubernator.<br />

Nicolò Benedetti cancelliere<br />

38. 1598, novembre 17<br />

Riformanze<br />

Capitoli sull’osservanza del<strong>la</strong> prammatica delle doti e dei corredi<br />

Congregato Numero dotium coram prefatis illustrissimis dominis prioribus,<br />

in valida quantitate, in quo ego cancel<strong>la</strong>rius legi decretum generalis arenghe 24 .<br />

Magnificus et excellens dominus Solon Campellus iuris utriusque doctor<br />

dixit: che l’illustrissimi signori chiamino tre o 4 del presente Numero a formare<br />

un capitolo per esporlo a nostro signore sopra l’osservanza del<strong>la</strong> parmatica<br />

delle dote et arredii nel quale si metta in consideratione a Sua Santità l’inosservanza<br />

di detta parmatica dopo che a sua beatitudine è piaciuto levar via <strong>la</strong><br />

scomunica et che, considerando questa città lo stato suo et quanto torni inutile<br />

pubblico et universale di tutti <strong>la</strong> osservatione di questa legge desidera, da Sua<br />

Santità modo con il quale si habbia da osservare et, giudicando <strong>la</strong> Santità sua<br />

che questa somma sia poco rispetto alli tempi che corrono, ne i quali il valor<br />

delle cose generalmente è cresciuto, proporre a tassare <strong>la</strong> dote fino al<strong>la</strong> somma<br />

di mille et cinque cento fiorini di moneta di Marcha con una veste o più di<br />

drappo che non passino il valore di cento fiorini de moneta simile da darseli<br />

dal padre o da altri dotanti. Con questo che si havessero a tor via tutte le<br />

co<strong>la</strong>tioni et fazzoletti che si sogliono dare escetto per lo sposo et per li suoi<br />

familiari di casa che habitano con esso et tor via anche tutte altre veste festive<br />

et ornamenti soliti a darsi da padri, fratelli et altri che dotano <strong>la</strong> donna. Et<br />

giudicando <strong>la</strong> Santità sua che questa provisione sia bona, si degni darce<strong>la</strong> per<br />

legge con quelle pene contro li trasgressori et altri ordini che piacerà al<strong>la</strong> Santità<br />

sua. Et formato che sia questo capitolo si debbia leggere nel presente<br />

Numero acciò che ogniuno ve possa aggiungere et minuire et dirci il suo parere<br />

ma prima il presente decreto si debbia riportar nell’illustrissimo conseglio al<br />

cui più sano parere il presente Numero se ne porta.<br />

24 Si tratta dell’arenga del 2 ottobre del 1598.


Spoleto<br />

39. 1598, dicembre 6<br />

Capitoli<br />

Capitoli sopra le doti inviati al papa per l’approvazione<br />

733<br />

Alli signori ambasciatori.<br />

Expurre a nostro signore <strong>la</strong> necessità che questa città ha havuta in ogni<br />

tempo porre una rego<strong>la</strong> per le dote et arredii delle donne da non potersi trasgredere<br />

da qualunque si sia et che, dopo che al<strong>la</strong> Santità sua piacque, con<br />

molta prudenza levar via <strong>la</strong> scomunica dal<strong>la</strong> nuova parmatica contra li trasgressori<br />

senza alcuno timore de altre pene contenute in quel<strong>la</strong> pubblicamente essersi<br />

da molti et molti venuto al<strong>la</strong> trasgressione non pare del<strong>la</strong> quantità delle doti ma<br />

anche di quel che apparisce intorno al vestire et co<strong>la</strong>zioni. Però desiderarsi dal<strong>la</strong><br />

Santità sua modo con il quale si habbi invio<strong>la</strong>bilmente a servare una tal riforma<br />

et perché l’attioni humane sonno tutte variabili et, quel che in un tempo si è<br />

giudicato convenienti, in un altro tempo è molto disconveniente et per vedersi<br />

generalmente accresciuto il valore di tutte le cose, essersi pensato che <strong>la</strong> detta<br />

dote che secondo <strong>la</strong> detta riforma era mille fiorini di Marca, si accresca che il<br />

tutto arrivi al<strong>la</strong> somma di mille et cinquecento fiorini simili. Et che il padre,<br />

fratelli o altri dotanti non possano spendere per vestire <strong>la</strong> donna da marito, per<br />

vesta di drappo, se non <strong>la</strong> somma di cento altri fiorini simili si ché in tutto, tra<br />

<strong>la</strong> dote et il vestire, non passi mille et seicento fiorini. Con questo che si levin<br />

via tutte co<strong>la</strong>zioni tanto per li homini come per le donne et fazoletti salvo che<br />

lo sposo una sol volta che andarà a vedere <strong>la</strong> sua sposa possa condur seco<br />

padre, fratelli, nepoti et altri che cohabitanno seco sotto un istesso foco et non<br />

altra persona for di casa ancorché fussero fratelli carnali. Et il simile se intenda<br />

delle donne et ove anco vi sia l’abuso introdotto dalle donne di dare oltre all’arredio<br />

tassato canestri piene di panno di lino et di <strong>la</strong>na et altri mobili.<br />

Et così accrescere <strong>la</strong> dote per le donne del contado, che ove era tassata di<br />

duicento fiorini di Marca, sia di fiorini trecento. Et piacendo al<strong>la</strong> Santità sua<br />

questa riforma se degni, per conservazione di questa città, da darci per legge<br />

con quelle pene contra li trasgressori che parerà al<strong>la</strong> prudenza sua per stabilimento<br />

et manutenzione di esso. Et nel rimanente insino al vestire et ornamenti,<br />

confirmare <strong>la</strong> detta riforma di prima.<br />

40. 1599, luglio 3<br />

Riformanze<br />

Proposta di riforma delle disposizioni suntuarie<br />

Primo capitulo: sopra le tasse delle doti. Che per l’avvenire per qualsivoglia<br />

donna del<strong>la</strong> città di Spoleto ovvero habitante, di qualunque conditione, dignità,


734 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

grado, età et preminenza si sia che si maritasse o dovesse maritarsi nel secolo,<br />

non si possa dare, promettere o convenire ne pigliare ne ricevere per dote altro<br />

che <strong>la</strong> somma di mille et cinquecento fiorini correnti di Marca. Et per le donne<br />

del contado di Spoleto fiorini trecento simili intendendo le donne del contado<br />

esser quelle che continuamente habitano nel contado et li loro padri et fratelli<br />

habitano in contado esercitando li mistieri rusticali ancorché ex privilegio fussero<br />

cettadini.<br />

Secundo capitolo: sopra il vestire delle donne. Item che il padre, madre, avi,<br />

avia, fratello, zii o altre persone attinenti al<strong>la</strong> donna da maritarsi, al<strong>la</strong> detta somma<br />

non possano fare se non una veste et una zimarra di drappo le quali arrivino<br />

al<strong>la</strong> somma di cento altri fiorini simili et che le dette donne non possino<br />

portare più di una veste et una zimarra di drappo di qualsi voglia sorte ma che<br />

non sia di velluto rosso o pavonazzo cremesino ne di te<strong>la</strong> d’oro o d’argento; a<br />

qual veste non si possino fare finimenti alcuni salvo una pistagna simplice del<br />

medesmo drappo ovvero trina di seta.<br />

Et il padre o altri che dotarà <strong>la</strong> donna oltre alle dette veste de drappi non<br />

possa farli più di una veste di panno purchè non sia di rosato o pavonazzo oltre<br />

alle veste cotidiane.<br />

Et che <strong>la</strong> zimarra si possa ornare anco con un passamano oltre al<strong>la</strong> pistagna<br />

predetta, con l’abbottonatura di seta.<br />

Al capitolo di ovviare che non si possano far fraude che ogni donatione<br />

propter nuptias o in altra maniera che si facesse, tanto avanti al matrimonio, nel<br />

trattato quanto nel contratto di esso, dal marito o sposo, padre, fratelli ovvero<br />

altri parenti dello sposo o marito al<strong>la</strong> sposa o moglie, se intenda nullo e di<br />

veruno valore; et il notaro che se ne rogasse et li contrahenti caschino nelle<br />

pene contenute nel<strong>la</strong> presente constitutione come tal donatione fatta in fraude<br />

del<strong>la</strong> legge et per conoscere <strong>la</strong> bona fede del padre, fratelli o altri che costituiscono<br />

<strong>la</strong> dote, oltre al<strong>la</strong> somma tassata.<br />

Al capitolo del<strong>la</strong> tassa dell’arredio. Che le madri, ave et altri parenti così<br />

maschi come femine dotanti <strong>la</strong> donna da maritarsi oltre all’arredo tassato nelli<br />

capitoli, non possano in modo alcuno, sotto le pene contenute in essi, dare al<strong>la</strong><br />

donna che si maritarà mobili d’alcuna sorte né biancherie che si portano nel<br />

canestro et che onninamente si intenda levato l’abuso del detto canestro introdotto<br />

con <strong>la</strong> forma delli presenti capitoli.<br />

Al capitolo delli fazzoletti et co<strong>la</strong>zioni. Che lo sposo o marito <strong>la</strong> prima volta<br />

che andarà a visitare <strong>la</strong> sposa, non vi possa manare altri se non li familiari di<br />

casa che con lui habitano et vivono in communione ad un pane et un vino<br />

ancorchè fussero padri et fratelli dello sposo et non se li possa dare se non un<br />

fazzoletto et <strong>la</strong> co<strong>la</strong>tione contenuta nelli capitoli et non se vi possano menar più<br />

<strong>la</strong> prima volta.


Spoleto<br />

APPENDICE<br />

CASTAGNOLA<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

735<br />

Sec. XVI<br />

Statuti<br />

SASS, ASCS, Statuti, n. 8.<br />

Del<strong>la</strong> pena di quelli che piangeranno drieto al morto per <strong>la</strong> strada ad<br />

alta voce (c. 73v)<br />

FONTI<br />

Sec. XVI<br />

Statuti<br />

Del<strong>la</strong> pena di quelli che piangeranno drieto al morto<br />

per <strong>la</strong> strada ad alta voce<br />

Item stabilimo et ordinamo che quando accascasse che alcuna persona del<br />

detto castello o destretto moresse nessuna persona ardisca o presuma andare né<br />

stare fuor di casa del morto senza cappello né cavarse capelli dal capo né batter-


736 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

se con le mani, eccetto il padre per il figlio et il figlio per il padre et il fratello<br />

per il fratello et altri morti sino in terzo grado. Né nessuna donna ardisca ne<br />

presuma andare drieto al morto se non quanto dura lo spatio di detta casa e di<br />

due altre case a quel<strong>la</strong> contigue et contrafaciendo paghi in nome di pena vinti<br />

soldi et nessuno che andarà doppo il morto per <strong>la</strong> strada al<strong>la</strong> chiesa o nel<strong>la</strong><br />

chiesa possa né deva piangere ad alta voce in modo che sia sentito, sotto pena<br />

di vinti soldi. Et il podestà sia tenuto ricercare delle cose predette et punire li<br />

colpevoli et contrafacienti.


Spoleto<br />

CERRETO DI SPOLETO<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

737<br />

1. 1380 (in copia riformata del 1509)<br />

Statuti<br />

Cerreto di Spoleto, Archivio storico comunale, Statuto e capitoli, n. 30.<br />

De modo et ordine tenendo in exequiis mortuorum. Lib. 4, Rub. 47 (cc.<br />

155v-156r)<br />

De ordine servando in nuptis. Lib. 4, Rub. 56 (c. 159rv)<br />

2. 1539, luglio 22<br />

Riformanze<br />

SASS, ASCS, Miscel<strong>la</strong>nea B (1539-1599), b. 2.<br />

Decreti del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga di terra di Cerreto sui funerali, sulle doti e<br />

sui banchetti nuziali (fasc. 12)<br />

3. [1570]<br />

Capitoli<br />

Cerreto di Spoleto, Archivio storico comunale, Statuto e capitoli, n. 35.<br />

❑ Capitoli delle doti che assegna <strong>la</strong> città di Spoleto alle donne. Vedi<br />

Spoleto n. 28, 1570, dicembre 9. Bandi, Sopra <strong>la</strong> reforma e moderazione<br />

delle doti e vestir delle donne et altre superfluità


738 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

FONTI<br />

1. 1509<br />

Statuti<br />

De modo et ordine tenendo in exequiis mortuorum<br />

Item statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> persona tempore luctus alicuius defuncti<br />

vel defunctorum, audeat, vel presumat scapigliare, raschare, vel graffire ita<br />

quod sanguis de facie, vel pectore exeat vel emanet exceptis consanguineis et<br />

affinibus usque in tertium gradum secundum ius canonicum pena XX solidorum<br />

pro quolibet et vice qualibet. Item quod aliquis pro aliquo mortuo vel mortua<br />

non possit, vel valeat se induere de aliquo panno lugubri nigro, visidi vel bruno<br />

nisi uxor pro viro, filii pro patribus, fratres carnales, nepotes pro avis patruis vel<br />

aunculis, filie sorores et nepotes et uxores predictorum pena centum solidorum<br />

pro quolibet et vicequalibet, nec aliquis ire debeat ad comedendum ad domum<br />

defunti dumtaxat hiis exceptis pena XX solidorum a quolibet contrafaciente et<br />

vice qualibet. Item quod nul<strong>la</strong> mulier tempore luctus debeat ire post portum ad<br />

eccelesiam plorando vel aliter pena XX solidorum pro qualibet nisi quatuor vel<br />

sex mulieres defuncto tantum attinentes que ire valeant non tamen plorando sed<br />

pro sepeliendo corpus defuncti. Item quod nullus extra domum nisi prima die<br />

luctus valeat, vel debeat plorare, vel luctum facere pena XX solidorum pro quolibet<br />

et vice qualibet et quod quomodocumque fieret luctus in terra Cerreti, vel<br />

burgo unus ex officialibus capitanei predicti accedere debeat cum famiglia et bayulo<br />

ad videndum perquirendum et intimandum de predictis pena centum solidorum<br />

et predicta vendicent sibi locum in quolibet castrorum et vil<strong>la</strong>rum dicte terre<br />

et quilibet sit legitimus accusator et teneatur secretus. Item addicimus quod quotiens<br />

contigerit aliquem mori extra terram Cerreti ipsius corpus non possit introduci<br />

intus terram pena XXV librarum heredibus ipsius defunti et in hoc capitaneus<br />

et alii officiales taliter se opponant ne intus introducatur pena XXV librarum.<br />

De ordine servando in nuptis<br />

Item statuimus et ordinamus quod nullus de terra Cerreti vel eius destrictus<br />

audeat vel presumat in aliquibus nuptiis fiendis fieri, seu fieri facere aliquas<br />

expensas pro carnibus recensibus, vel sa<strong>la</strong>tis vel aliquo, sub certa pena centum


Spoleto<br />

739<br />

solidorum. Volumus tamen quod liceat unicuique nuptias facienti die nuptiarum,<br />

vinum tantum dare ad bibendum venientibus ad nuptias pro ut de sui processerit<br />

voluntate. Item quod nullus masculus vel femina possit mictere, vel passare,<br />

seu micti, vel portari facere aliquod canestrum, vel ensenium, neque pizzam farinei<br />

sponsalibus seu sponsatis sub dicta pena. Item quod nullus possit, vel debeat<br />

nec ad donum sponsi, vel sponse ad comedendum infra octo dies tempore nuptiarum<br />

per modum convivii sub dicta pena. Item quod nullus debeat facere aliquam<br />

strennam, vel manciam dictis sponsalibus, vel alicui ipsorum in aliquo loco,<br />

sub dicta pena et de predictis quilibet sit legitimus accusator et habeat quartam<br />

partem banni et teneatur secretus et si acciderit aliquam nuptui se tradere que<br />

habuerit alium virum teneatur ire ad virum honesto modo post nuptias ad hoc<br />

ut differentia sit inter puel<strong>la</strong>m virginem et viduam.<br />

2. 1539 luglio 22<br />

Riformanze<br />

Decreti del<strong>la</strong> <strong>generale</strong> arenga del<strong>la</strong> terra di Cerreto sui funerali, sulle<br />

doti e sui banchetti nuziali<br />

Jehsus<br />

In Dei nomine amen. Infrascripta sunt quedam reformationes, sanciones et<br />

decreta ordinata inita et obtenta per arengum <strong>generale</strong> comunis et hominum<br />

terrae Cerreti celebrato in presenti anno 1539, indictione duodecima, sedente<br />

Paulo tertio pontifice maximo, die vero XXII mensis iulii dicti anni, super evidenti<br />

publica utilitate eiusdem generalis arengi prima proposita more solito et servatis<br />

servandis consulentibus nonnullis probis viris, per me Antonium notarium et<br />

cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum scripta quarum tenor talis est videlicet.<br />

(...) Item ad tollendum abusiones in funeralibus, legem in futurum perpetuam<br />

ac perpetuo duraturam sanciri, visum fuit et reformatum extitit quod mulieribus<br />

quibuscumque cuiuscunque gradus et conditionis existant vetitum ac<br />

prohibitum sit associare defuntum ad ecclesiam cuius sepolturae traditur et ad<br />

seppelliendum portatur. Item quod redeuntes ad terram Cerreti minime queant<br />

adire aliam domum preter propriam causa renovandi luctum defunti etiam sibi<br />

attinentis in quovis gradu sed tamen prefatis redentibus liceat et licitum sit reiterare<br />

luctum ob mortem defunti qui una cum ipso permanebat in eadem domo<br />

ad unum panem et ad unum vinum et non aliter neque alio modo.<br />

Item quod mulieres cuiusvis conditionis non valeant nec possint ferre seu<br />

eorum caput ornare seu onerare, facendo viduanzam nisi dumtaxat pannis bommacinis<br />

nec eisdem mulieribus liceat vestire se vestibus vidualibus. Nisi dumtaxat<br />

ob mortem eorum mariti per annum e non ultra, sub pena et ad penam in<br />

quolibet dictorum casuum et pro qualibet et vice qualibet unius scuti auri applicandi<br />

comuni Cerreti et pro quarta executori de ea actualem facienti executio-


740 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nem et ad manum camerarii pervenire facienti.<br />

(...) Item bonum esse censuerunt in dotibus mulierum modum dari ac legem<br />

fieri in futurum perpetuo observaturam quod in dotem et pro dote cuiusvis mulieris<br />

nemini liceat dare ultra centum sexdecim ducatos dotales computato fulcimento<br />

et ex nunc ducatus dotalis valere inteligatur in bolonenis octuaginta duobus cum<br />

dimidio sub pena et ad penam centum florenorum Marchiae solvendorum de facto<br />

et incurrendorum tam per promictentes ultra dictam dotem quam per capientem<br />

et applicandorum pro dimidia Camerae magnificae civitatis Spoleti, pro altera Camerae<br />

comunis Cerreti et pro quarta executori de ea facienti inventionem et (exequetionem)<br />

cum ad hoc ut presens reformatio omni prorsus fraude invio<strong>la</strong>biliter<br />

observetur quod servatur et servari debeat ordo quem in huiusmodi dotibus promictenti<br />

observanti cives dictae magnificae civitatis Spoleti, sed quod non habeat<br />

locum in dotibus mulierum quae nuptui traduntur alicui doctori tam legis, quam<br />

medicinae.<br />

Item quod non liceat alicui tam mari quam feminae asportare ad domum<br />

alicuius defunti eo die quo defuntus traditur sepolturae alias res nisi panem et<br />

vinum, carnem decoctam et his similes quae possint illico commedi sub pena<br />

unius scuti ut supra applicandi camerae comunis Cerreti et pro quarta executori.<br />

Item reformaverunt et legem perpetuo duraturam sancierunt et abusiones in<br />

moderatasque impensas quae quottidie fiunt in conviviis nuptiarum tollendas esse<br />

censuerunt et propterea quod nemini cuiscunque gradus et conditiones existat<br />

liceat in futurum convitare filiam, sororem et aliam suam attinentem traductam<br />

ad domum mariti cum aliis personis nisi dumtaxat cum illis qui permanent in<br />

domo sui mariti ad unum panem et ad unum vinum et si dicta nupta non<br />

haberet in domo mariti aliquas feminas quod in isto casu tamen liceat ad convivium<br />

sui patris, fratris et adire cum quatuor mulieribus per eam convocandis in<br />

suam societatem et non ultra. Contrafacientes vero incidant in penam decem<br />

scutorum applicandorum pro ut supra videlicet: Camerae magnificae civitatis Spoleti<br />

et Camerae comunis Cerreti equis portionibus detracta quarta pro officiali<br />

facenti inventionem et exequtionem actualiter.<br />

3. [1570]<br />

Capitoli<br />

Capitoli delle doti che assegna <strong>la</strong> città di Spoleto alle donne 1<br />

1 Vedi Spoleto n. 28, 1570, dicembre 9. Bandi, Sopra <strong>la</strong> reforma e moderazione delle<br />

doti e vestir delle donne et altre superfluità.


TODI<br />

a cura di Nicoletta Paolucci


INTRODUZIONE<br />

Le serie che compongono l’archivio storico del comune, che è il fondo<br />

più importante per antichità e consistenza, permettono di ricostruire<br />

le vicende del<strong>la</strong> città 1 a partire dal 1208, epoca a cui risale <strong>la</strong> più antica<br />

pergamena del Diplomatico contenente l’atto di sottomissione del comune<br />

di Amelia 2 : a tale data l’istituzione comunale tuderte, già avviata dal<strong>la</strong><br />

seconda metà del XII secolo con un regime di tipo conso<strong>la</strong>re 3 , appare<br />

ormai consolidata per <strong>la</strong> presenza del podestà e del<strong>la</strong> sua curia 4 .<br />

L’anno 1208 segna dunque per Todi un capitolo fondamentale con<br />

l’affermarsi del<strong>la</strong> sua supremazia su Amelia cui seguiranno in rapida<br />

successione l’alleanza con Perugia nel medesimo anno 5 , <strong>la</strong> sottomissione<br />

di Terni nel 1217 6 , il riconoscimento da parte del<strong>la</strong> vicina Orvieto<br />

1 Per <strong>la</strong> storia politica ed istituzionale del<strong>la</strong> città di Todi nei <strong>secoli</strong> XIII e XIV resta<br />

fondamentale l’opera di G. CECI, Todi nel Medioevo, Todi 1897, cui si aggiungono G. CECI -<br />

U. BARTOLINI, Piazze e pa<strong>la</strong>zzi comunali di Todi, a cura di M. PERICOLI, Todi 1979; Le cronache<br />

di Todi (<strong>secoli</strong> XIII-XVI), a cura di G. ITALIANI, C. LEONARDI, F. MANCINI, E. MENESTÒ,<br />

C. SANTINI, G. SCENTONI, Firenze 1979; il testo di F. MANCINI, Todi e i suoi castelli, Perugia<br />

1986, ed il più recente contributo di L. ANDREANI, Todi al tempo di Iacopone, in Iacopone da<br />

Todi. Atti del XXXVII Convegno storico internazionale (Todi, 8-11 ottobre 2000), Spoleto<br />

2001, pp. 21-45. La ricerca condotta presso il locale Archivio Storico Comunale ha avuto<br />

come principale riferimento l’inventario compi<strong>la</strong>to nel 1860 da Lorenzo Leoni, poi ripreso ed<br />

ampliato da Giulio Peusi nel 1934 ed ancora oggi essenziale strumento di consultazione.<br />

2 ASCT, Diplomatico, Arm. I, Cas. I, n. 1.<br />

3 Cfr. E. MENESTÒ, Omaggio a Todi: <strong>la</strong> città tra alto e basso medioevo, in Spazi, tempi,<br />

misure e percorsi nell’Europa del bassomedioevo. Atti del XXXII Convegno storico internazionale<br />

(Todi, 8-11 ottobre 1995), Spoleto 1996, p. 37.<br />

4 Cfr. J. C. MAIRE VIGUEUR, Comuni e Signorie in Umbria, Marche e Lazio, Torino<br />

1987, p. 132.<br />

5 Sul patto più volte rinnovato tra le due città cfr. A. BARTOLI LANGELI, Codice Diplomatico<br />

del Comune di Perugia. Periodo conso<strong>la</strong>re e podestarile (1139-1254), I (1139-1237),<br />

Perugia 1983, pp. 94-95, doc. 43 e p. 193, doc. 75.<br />

6 ASCT, Diplomatico, Arm. I, Cas. I, n. 2.


744 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del dominio sopra il castello di Montemarte, a lungo conteso dai due<br />

comuni in strenue lotte belliche e giudiziarie dalle sorti alterne 7 , infine<br />

<strong>la</strong> spontanea sottomissione dei nobili signori di Alviano nel 1232 8 .<br />

Tali avvenimenti costituiscono le tappe principali del<strong>la</strong> formazione di<br />

un comitatus ampio al punto da rendere <strong>la</strong> città dominante nel centro-sud<br />

del<strong>la</strong> Valle del Tevere: del<strong>la</strong> sua vastità e dell’impianto del<strong>la</strong><br />

sua struttura amministrativa interna ed esterna narrano i dati contenuti<br />

nei Catasti, nei Confini Diversi ed in partico<strong>la</strong>r modo nel Liber<br />

Foco<strong>la</strong>rium compi<strong>la</strong>to nel 1292, che forniscono l’immagine di un contado,<br />

originariamente suddiviso in senate, plebati, ville e castelli, rimasto<br />

sostanzialmente immutato, nonostante perdite e acquisizioni, fino<br />

in età moderna.<br />

La ricca documentazione offerta dalle oltre 790 pergamene del Diplomatico,<br />

in cui è inserito tra l’altro il Registrum Vetus Instrumentorum,<br />

fornisce utilissime informazioni anche in merito alle vicende di<br />

politica interna ed estera dei <strong>secoli</strong> XIII e XIV che videro <strong>la</strong> città<br />

coinvolta nel conflitto tra le contrapposte fazioni guelfa e ghibellina e<br />

nel loro alternarsi al potere 9 , che videro l’avvento di vari governi popo<strong>la</strong>ri<br />

segnati dal<strong>la</strong> presenza, a partire dal 1255 pur se ad intermittenza,<br />

di una magistratura di vertice come il capitano del popolo, dei consilia<br />

populi e dei consoli delle arti 10 , come pure videro i delicati equilibri<br />

nel rapporto con lo Stato del<strong>la</strong> Chiesa 11 . La serie, che si conclude nel<br />

1620, è una fonte imprescindibile per un lungo arco cronologico punteggiato<br />

di eventi importanti, come l’insediamento di un governatore<br />

pontificio nel 1368 a segnare il dominium del<strong>la</strong> Sede romana, e l’alternarsi<br />

di signori e regimi signorili che, in contrasto o in accordo<br />

7 Per <strong>la</strong> questione con i Montemarte, re<strong>la</strong>tiva agli anni 1229-1257, si veda ASCT,<br />

Diplomatico, Registrum Vetus Instrumentorum, cc. 145r-152v.<br />

8 Ibid. c. 39r e c. 51r.<br />

9 G. CECI, Todi nel Medioevo ... cit., p. 152 e ss.; J. C. MAIRE VIGUEUR, Comuni e<br />

Signorie in Umbria ... cit., p. 170.<br />

10 G. CECI, Potestà, capitani e giudici di Todi nel secolo XIII, in BDSPU, III (1897);<br />

E. PAOLI, Il purgatorio degli artigiani. Le corporazioni medievali di Todi tra economia, politica,<br />

religiosità e devozione, in “Itinerarium” Università, corporazioni e mutualismo ottocentesco:<br />

fonti e percorsi storici. Atti del Convegno di studi (Gubbio, 12-14 gennaio 1990), a<br />

cura di E. MENESTÒ e G. PELLEGRINI, Spoleto 1994 (Quaderni del « Centro per il collegamento<br />

degli studi medievali e umanistici nell’Umbria», 35), pp. 159-202.<br />

11 E. PAOLI, I Comuni umbri e il nascente Stato del<strong>la</strong> Chiesa: una difficile coesistenza,<br />

in Dal Patrimonio di San Pietro allo Stato Pontificio. La Marca nel contesto del potere<br />

temporale. Atti del Convegno di studio (Ascoli Piceno, 14-16 settembre 1990), a cura di<br />

E. MENESTÒ, Ascoli Piceno 1991, pp. 67-89.


Todi<br />

745<br />

con <strong>la</strong> Chiesa, <strong>la</strong>sciarono comunque tracce sensibili sull’apparato istituzionale<br />

del comune 12 .<br />

Fondamentali per <strong>la</strong> comprensione dell’assetto istituzionale sono le<br />

serie delle Riformanze e Decretali, i Memoriali dei Priori e l’Archivio<br />

Priorale, da cui si deduce il funzionamento delle varie magistrature che<br />

si sono succedute nel governo del<strong>la</strong> città dal periodo aureo dell’autonomia<br />

comunale, in cui le figure del podestà, del capitano del popolo e<br />

del consiglio <strong>generale</strong> godevano del<strong>la</strong> massima autorità politica ed amministrativa,<br />

per giungere al secolo XVI quando, malgrado <strong>la</strong> grande varietà<br />

di uffici e cariche istituzionali, esse finirono per perdere il loro peso<br />

politico soprattutto difronte ad una sempre più invadente ingerenza del<strong>la</strong><br />

Chiesa e in presenza di una “signoria di fatto” come quel<strong>la</strong> venutasi a<br />

creare quando Angelo degli Atti, sbaragliati dopo una lunga faida familiare<br />

i propri parenti-rivali, all’inizio del 1533 prese in mano, senza più<br />

alcuna opposizione, l’effettivo governo del<strong>la</strong> città 13 . La serie delle Riformanze<br />

copre più o meno continuativamente gli anni 1278-1809, con un<br />

vuoto di soli venti anni, dal 1370 al 1388, corrispondenti all’avvio del<strong>la</strong><br />

soggezione allo Stato del<strong>la</strong> Chiesa 14 . Altrettanto significativi sono infine<br />

gli statuti, l’insieme delle disposizioni prodotte dal comune a partire dal<br />

1275, dal constitutum che riunisce per <strong>la</strong> prima volta in un unico corpus<br />

vecchie consuetudines frammentarie e disposizioni preesistenti, per arrivare<br />

a raccolte sempre più artico<strong>la</strong>te, organiche e complete.<br />

Dunque, ai fini del<strong>la</strong> presente ricerca sono state prese in considerazione<br />

quelle serie che, sia cronologicamente che per contenuti, potevano<br />

condurre a risultati utili, cioè 776 pergamene sciolte, 9 registri di statuti,<br />

186 registri di riformanze e 13 buste di editti, precetti e bandi. Lo spoglio<br />

ha fornito 25 informazioni, di cui una soltanto proviene dal Diplomatico,<br />

ovvero un breve di Gregorio XIII emanato nel 1575 nel quale si<br />

conferma una riforma « del vestire et ornare le donne et moderare le<br />

tante spese superflue se fanno in far pasti » redatta da tre uomini appositamente<br />

scelti dal consiglio segreto e dai caporioni del<strong>la</strong> città su ordine<br />

del consiglio <strong>generale</strong> per « evitare et fugire il gran disordine che evidentemente<br />

si vede che sequitando tale superfluità per alcun tempo <strong>la</strong> città<br />

12 Sull’argomento si veda La cronaca todina di Ioan Fabrizio degli Atti, a cura di F.<br />

MANCINI, in Le cronache di Todi, cit., pp. 132-214. Cfr. anche J. C. MAIRE VIGUEUR, Comuni<br />

e Signorie in Umbria ... cit., pp. 192-195.<br />

13 Per un inquadramento <strong>generale</strong> delle vicende storiche tuderti nel Cinquecento si<br />

veda, oltre a La cronaca todina di Ioan Fabrizio degli Atti ... cit., anche A. BIAGETTI, La<br />

comunità di Todi ai tempi di Paolo III, a cura di R. ROSSELLI, Spoleto 1980.<br />

14 Il registro n. 49 è datato 1369 mentre il successivo, n. 50, reca <strong>la</strong> data 1389.


746 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

va con effetto in ruina; <strong>la</strong> decisione « di elegere tre huomini che essi tre<br />

da deputarsi siano quelli da far <strong>la</strong> riforma» e di mandar<strong>la</strong> a Roma « accompagnata<br />

da ambasciatori ... et se ce impetri sopra un breve con quelle<br />

pene che faceranno espedienti pecuniarie a detti reformatori ... Et se ce<br />

facci poner pene de scommuniche e censure » trova riscontro in una<br />

deliberazione consiliare registrata nel medesimo anno, in data 20 marzo,<br />

ed ancora è ripetuto in vulgari sermone italico in un bando datato 25<br />

marzo 1581 con il quale il governatore del<strong>la</strong> città dà esecuzione a quanto<br />

stabilito dal pontefice qualche anno prima con <strong>la</strong> dichiarata intenzione di<br />

morigerare « le pompe e le spese superflue che tuttavia si fanno negli<br />

ornamenti delle donne, nelle nozze, nei conviti, ne’ funerali et altre occasioni<br />

simili », evidenziando quanto ciò sia « utile e necessario all’honesto<br />

e quieto vivere » dell’intera comunità.<br />

All’esiguità del<strong>la</strong> documentazione pergamenacea supplisce quel<strong>la</strong> tratta<br />

dagli statuti cittadini, che costituiscono il corpus più rilevante del<strong>la</strong> raccolta,<br />

con 14 testi individuati: a proposito del<strong>la</strong> suddetta serie 15 occorre<br />

fare alcune precisazioni, dal momento che quanto emerso nel corso dell’indagine<br />

non coincide pienamente con quanto indicato nell’inventario<br />

Leoni-Pensi. Entrambi i redattori infatti, in tempi diversi, sembrano aver<br />

interpretato correttamente gli estremi cronologici dei pezzi solo per il<br />

volume n. 1, datato 1275 e contenente il Constitutum communis Tuderti,<br />

ed i volumi n. 5 e n. 6, due copie identiche dello statuto datato 1337<br />

con tutta probabilità destinate rispettivamente al podestà e ai magistrati.<br />

Il volume n. 2, che riporta il titolo Compi<strong>la</strong>tio omnium et singulorum<br />

decretorum statutorum et ordinamentorum factorum et editorum per officia<br />

dominorum Duodecim ... et per officia dominorum Octo conservatorum et<br />

defensorum status pacifici dicte civitatis, datato dai due studiosi tuderti al<br />

1335, contiene in realtà disposizioni statutarie aggiunte tra gli anni 1325<br />

e 1335; lo Statuto n. 4 del<strong>la</strong> serie, che nel suddetto inventario è datato<br />

al 1337 con <strong>la</strong> dicitura « con aggiunte fino al 1447 », risale, come giustamente<br />

segna<strong>la</strong>to nel Repertorio degli statuti comunali umbri 16 , al 1346 con<br />

15 Essa risulta composta da 9 volumi di statuti cittadini propriamente detti, numerati<br />

da 1 a 7b ai quali si aggiungono alcuni statuti di corporazioni, due statuti di confraternite,<br />

uno statuto re<strong>la</strong>tivo al vicino castello di Canale, un volume di Ordinamenti e Statuti<br />

sui danni dati, più altri registri fra cui il Libro dell’Accaval<strong>la</strong>ta e due copie del Liber<br />

Foco<strong>la</strong>rium Communis Tuderti.<br />

16 Repertorio degli statuti comunali umbri, a cura di P. BIANCIARDI e M. G. NICO<br />

OTTAVIANI, Spoleto 1992 (Quaderni del « Centro per il collegamento degli Studi medievali<br />

e umanistici nell’Umbria », 28), pp. 274-275.


Todi<br />

747<br />

aggiunte e riforme dal 1347 al 1520. Al 1337 risalgono come si è detto,<br />

gli Statuti nn. 5 e 6 del<strong>la</strong> serie, il cui contenuto normativo, seppur consistente,<br />

appare limitato rispetto allo Statuto n. 3 del<strong>la</strong> serie, genericamente<br />

attribuito ad un periodo posteriore al 1335 e anteriore al 1346, in cui<br />

<strong>la</strong> numerazione discontinua dei capitoli e <strong>la</strong> presenza di frequenti cancel<strong>la</strong>ture<br />

e annotazioni permette di confermare l’ipotesi, già avanzata da Leoni-Pensi<br />

e ribadita nel Repertorio 17 , che si tratti di una minuta dello<br />

Statuto n. 4 del<strong>la</strong> serie. È per questo motivo che, pur essendo cronologicamente<br />

posteriore, si è scelto di editare per intero proprio quest’ultimo<br />

che tra l’altro conserva ancora gli originali battici in legno collegati ad<br />

una pesante catena in ferro tramite <strong>la</strong> quale il volume, probabile copia<br />

ufficiale a disposizione pubblica, veniva fissato ad un supporto onde evitarne<br />

l’asportazione. Un’altra partico<strong>la</strong>rità da segna<strong>la</strong>re è inoltre il fatto<br />

che le due copie a stampa dello statuto datate da Leoni-Pensi al 1549, <strong>la</strong><br />

7a (su carta) e 7b (su pergamena), oltre ad essere state in realtà stampate<br />

nel 1551, come si legge nel<strong>la</strong> premessa sul verso del frontespizio, non<br />

sono altro che <strong>la</strong> riproduzione fedele in caratteri mobili di una parte<br />

delle rubriche e delle reformationes contenute nello statuto del 1347. Lo<br />

Statuto n. 7 del<strong>la</strong> serie archivistica, infine, è una copia del XV secolo<br />

acefa<strong>la</strong>, muti<strong>la</strong> e <strong>la</strong>cunosa, ancora dello Statuto n. 4, del quale a volte<br />

vengono riportati i titoli delle rubriche senza <strong>la</strong> trascrizione del testo<br />

re<strong>la</strong>tivo: in essa sono comunque contenute riforme e aggunte dal 1358 al<br />

1426 insieme ad altre non datate, tutte di una certa importanza perché<br />

uniche testimoni per quegli anni, alcuni dei quali, privi di Riformanze.<br />

L’unica fonte edita tra tutte quelle esaminate è lo statuto comunale<br />

del 1275, pubblicato da Getulio Ceci e Giulio Pensi nel 1897 18 ; allo<br />

stesso statuto e nello stesso anno Oscar Scalvanti 19 dedicò uno studio<br />

privilegiandone gli aspetti istituzionali e giuridici con partico<strong>la</strong>re riferimento<br />

al<strong>la</strong> presenza di elementi di diritto romano 20 .<br />

17 Ivi, p. 273, nota 1.<br />

18 G. CECI - G. PENSI, Lo statuto di Todi del 1275, Todi 1897.<br />

19 O. SCALVANTI, Lo statuto di Todi del 1275, in BDSPU, III (1897), pp. 325-372.<br />

20 Il più antico degli statuti tuderti è stato inoltre studiato dal punto di vista morfologico<br />

da Laura Andreani in occasione del recente convegno organizzato per il centenario del<strong>la</strong><br />

promulgazione dello Statuto comunale di Spoleto: L. ANDREANI, Per una morfologia del<strong>la</strong><br />

statutaria medievale umbra: lo statuto di Todi del 1275, in Gli statuti comunali umbri. Atti del<br />

Convegno di Studi (Spoleto, 8-9 novembre 1996), a cura di E. MENESTÒ, Spoleto 1997,<br />

pp. 43-66. Ulteriori studi esaurientemente segna<strong>la</strong>ti nel già citato Repertorio degli statuti comunali<br />

umbri, hanno preso in considerazione lo statuto non come documento in se stesso<br />

ma come fonte per <strong>la</strong> storia socio-politica ed economica del<strong>la</strong> città fra XIII e XIV secolo.


748 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Fra le altre fonti consultate, tutte inedite, le Riformanze hanno restituito<br />

un interessante numero di informazioni, sebbene ad iniziare solo<br />

dal 1398, ma con <strong>la</strong> possibilità di confronto con le additiones statutarie<br />

dell’anno corrispondente: è questo il caso del decretum prohibitionis ornamentorum<br />

del 1398, dell’additio capitulorum factorum pro ornamentis mulierum<br />

del 1401 e del decretum super signo Ebreorum del 1436 21 .<br />

Alcune disposizioni sono state infine tratte dal<strong>la</strong> serie Editti, Precetti<br />

e Bandi che ha inizio nel 1487: <strong>la</strong> ricerca è stata nello specifico resa più<br />

difficoltosa a causa dell’eterogeneità e mole del materiale, una raccolta di<br />

fogli sciolti contenenti «bandi, precetti, suppliche e carte diverse amministrative<br />

», secondo <strong>la</strong> definizione che ne dà lo stesso Inventario, firmate<br />

dal governatore, delegati del<strong>la</strong> provincia e priori, raccolte in 13 fascicoli<br />

purtroppo mancanti di indice ed ordine cronologico. Purtuttavia è stato<br />

possibile rintracciare tre testi che si riferiscono all’argomento del<strong>la</strong> ricerca,<br />

ascrivibili al<strong>la</strong> seconda metà del Cinquecento: un bando del giugno<br />

1558 emesso dal magnifico magistrato per volontà del consiglio <strong>generale</strong><br />

il cui contenuto, pur con altra forma, corrisponde al testo di una riformanza<br />

del medesimo anno, un editto emanato il 14 marzo del 1564 in<br />

cui i permessi e le « prohibitioni per obviare a i lussi, correggere, affrenare,<br />

modificare e reformare tutte le superfluità, eccessi et abusi» sono<br />

aval<strong>la</strong>te dal<strong>la</strong> « voluntà e assenso del<strong>la</strong> santità di nostro signore Pio papa<br />

quarto », infine il già citato bando del 1581.<br />

La testimonianza documentaria più antica contenente norme di carattere<br />

suntuario è appunto lo statuto del 1275 che presenta poche e semplici<br />

disposizioni re<strong>la</strong>tive ai banchetti, ai doni nuziali, al comportamento<br />

del<strong>la</strong> sposa ed una più artico<strong>la</strong>ta rego<strong>la</strong>mentazione in merito ai funerali,<br />

nel<strong>la</strong> quale si prescrive quali e quante persone possano essere presenti e<br />

ciò che debbono fare, mentre nelle compi<strong>la</strong>zioni statutarie trecentesche<br />

subentrano prescrizioni re<strong>la</strong>tive all’abbigliamento da osservarsi sia dalle<br />

donne del<strong>la</strong> città che da quelle del contado: si tratta di limitazioni e<br />

proibizioni in occasione delle nozze re<strong>la</strong>tive al comportamento del<strong>la</strong> sposa<br />

e dello sposo, al numero degli invitati, ai banchetti, ai doni, con una<br />

iniziale distinzione tra le cittadine e le comitatenses, le quali de predictis<br />

possint facere pro eorum velle sine pena, distinzione che si perde nei<br />

provvedimenti successivi che si arricchiscono nel tempo di ulteriori specificazioni<br />

riguardo <strong>la</strong> lunghezza delle vesti e dei mantelli, <strong>la</strong> foggia e<br />

21 Il decreto del 1436 è frutto di una compiuta e<strong>la</strong>borazione legis<strong>la</strong>tiva che raccoglie<br />

interventi sporadici ma noti per i quali cfr. A. TOAFF, Gli ebrei a Città di Castello dal<br />

XIV al XVI secolo, in BDSPU, LXXII (1975), p. 34, nota 60.


Todi<br />

749<br />

l’ampiezza delle scol<strong>la</strong>ture, i tipi di tessuti da utilizzare, <strong>la</strong> tipologia, <strong>la</strong><br />

quantità e il valore dei gioielli da indossare. Le disposizioni riguardano<br />

anche il modo di vestire degli uomini, sia cittadini che abitanti del contado,<br />

fatta eccezione per i milites, cui è consentito portare impune qualsiasi<br />

ornamento sui copricapi, indossare mantelli foderati di qualsiasi tessuto<br />

o pelliccia e portare altri capi di abbigliamento senza alcuna limitazione<br />

nelle misure e nel<strong>la</strong> foggia, possibilità quest’ultima riconosciuta anche<br />

a tutti coloro che superano i sessanta anni di età oltre che a iudices,<br />

iurisperiti et medici, i quali ad predictorum observantiam nolumus obligari.<br />

Molto dettagliata continua ad essere <strong>la</strong> normativa circa i funerali in<br />

cui, accanto alle preoccupazioni re<strong>la</strong>tive al<strong>la</strong> dignità del comportamento<br />

esteriore ed interiore da osservarsi tempore mortis alicuius sia dagli uomini<br />

che dalle donne, si accompagna l’interesse al contenimento delle spese<br />

pro funere alicuius persone civis vel comitatensis. Le eccezioni riguardano<br />

anche in questo caso milites, iudices, iurisperiti e le rispettive mogli oltre<br />

che presbiteri sive clerici in sacris ordinis constituti, ai quali è consentito<br />

essere portati in chiesa e sepolti in una cassa, mentre nobiles, magnates,<br />

iudices, iurisperiti, le loro mogli ed i loro figli hanno il diritto di avere al<br />

proprio funerale ultra duos torticcios qui esse possint quanticumque ponderis<br />

(...) p<strong>la</strong>cuerit, a differenza dei popu<strong>la</strong>res, cui non liceat tenere vel portari<br />

facere ultra duos torticcios cere (...) ponderis triginta librarum ad plus,<br />

e dei milites, che possint portari et haberi quotcumque torticci et quanticumque<br />

ponderis prout voluerint.<br />

Un elemento interessante emerge dai documenti nn. 7 e 8 (si tratta<br />

del testo di una riformanza poi confluito in un’addizione statutaria del<br />

1398) in cui, al momento di ribadire e specificare divieti e permessi a<br />

proposito degli ornamenti muliebri, viene effettuata una distinzione tra le<br />

mogli dei nobili, dei militi e dei giudici civitatis et comitatus Tuderti e le<br />

mogli dei novi homines popu<strong>la</strong>res civitatis et comitatus predicti, così come<br />

nel<strong>la</strong> stessa fonte vengono introdotti divieti partico<strong>la</strong>ri per le famu<strong>la</strong>e seu<br />

concupine alicuius civis Tudertini et comitatensis ac habitatoris continue in<br />

civitate Tuderti. In ogni caso le regole tendono a coinvolgere e colpevolizzare<br />

anche gli artefici (sartores seu sutores) degli abiti e degli ornamenti<br />

illegali (artifices seu aurifices), come pure coloro che vorranno acquistare<br />

aliquod genus dictorum ornamentorum prohibitorum extra civitatem et comitatum<br />

Tuderti. Da sottolineare <strong>la</strong> costante e quasi ossessiva attenzione<br />

all’attività del podestà, del capitano e degli ufficiali preposti che sono<br />

tenuti ad indagare d’ufficio, a perseguire i contrafacientes e il cui corretto<br />

assolvimento dei compiti sarà verificato all’epoca del proprio sindacato.<br />

Nel<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> quattrocentesca gli argomenti continuano<br />

ad essere i medesimi degli anni precedenti: vi si aggiungono soprattutto


750 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sempre maggiori partico<strong>la</strong>ri sui comportamenti permessi e non permessi<br />

ai diversi ceti sociali, sulle spese da farsi e da non farsi nei conviti, nei<br />

matrimoni e nei funerali, sulle misure, sulle quantità, sul<strong>la</strong> tipologia dell’abbigliamento.<br />

A questo fenomeno non sembra essere estraneo il passaggio<br />

a Todi di Bernardino da Siena attestato nel 1426 22 , le cui prediche<br />

veementi ed il cui impegno moralizzatore dovettero avere qui come<br />

altrove una parte non secondaria nel programma comunale di limitazione<br />

degli sprechi e delle ostentazioni confluendo in un’addizione statutaria<br />

circa il lusso eccessivo nelle vesti e negli ornamenti emanata proprio nel<br />

medesimo anno. L’unico tema del tutto nuovo è costituito da un decretum<br />

super signum Ebreorum nel quale si sottolinea <strong>la</strong> necessità di distinguere<br />

con un marchio rotondo e di colore giallo, del quale si forniscono<br />

anche le misure ed il disegno, da portare in pectore destro, tutti gli Ebrei<br />

maschi aventi più di dieci anni abitanti nel<strong>la</strong> città e nel suo comitato,<br />

obbligando contemporaneamente tutte le donne Ebree aventi più di dieci<br />

anni ed abitanti nel<strong>la</strong> città e nel contado ad indossare ad entrambe le<br />

orecchie un anulum seu circulum vel circiglium.<br />

Nel passaggio al secolo successivo <strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> si accresce<br />

di nuovi provvedimenti, documentati non tanto dallo statuto pubblicato<br />

al<strong>la</strong> metà del secolo, che è in realtà una copia parziale di un testo ormai<br />

vecchio di più di due <strong>secoli</strong>, come si è precedentemente sottolineato,<br />

quanto da riformanze e bandi, dai quali si possono ricavare alcuni fattori<br />

di novità rispetto alle epoche precedenti: le proibizioni e le concessioni,<br />

soprattutto in merito ad abbigliamento e ornamento, vengono diversificate<br />

non tanto per ceto sociale quanto per circoscrizione urbana: quelli<br />

« de <strong>la</strong> città sopra », da intendersi gli abitanti <strong>la</strong> zona circostante <strong>la</strong> piazza<br />

racchiusa entro <strong>la</strong> prima cerchia di mura, « di qualsivoglia grado, conditione,<br />

dignità e preminenza », vengono distinti dai borghigiani cioè dagli abitanti<br />

delle zone sviluppatesi dall’età medioevale tra <strong>la</strong> seconda e <strong>la</strong> terza<br />

cerchia muraria, « di qualsivoglia grado, preminenza e facultà », ed infine<br />

dai contadini, con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> esclusione delle « creature che andassero a battesimo<br />

e finchè saranno d’età d’anni cinque ». L’obbligo dell’osservanza delle<br />

regole suntuarie rivolto a « ciaschun homo et donna del<strong>la</strong> città e del contado<br />

di qualsivoglia stato, grado e conditione » è ribadito nel bando del<br />

1581 che a sua volta conferma il contenuto del breve pontificio emanato<br />

nel 1575: in tali documenti si esprime anche l’intenzione di distinguere le<br />

donne di ma<strong>la</strong>ffare, « cortigiane e pubbliche meretrici », da quelle bone<br />

22 M. BIGARONI, San Bernardino a Todi, in “Studi Francescani”, 73 (1978), pp. 109-125.


Todi<br />

751<br />

fame mediante il divieto di indossare determinate vesti o gioielli oltre che<br />

tramite rigide disposizioni di comportamento. Nelle medesime fonti si<br />

evidenziano inoltre dettami re<strong>la</strong>tivi al<strong>la</strong> cerimonia del battesimo, con <strong>la</strong><br />

raccomandazione al<strong>la</strong> massima semplicità ad removendam pompam et superfluitatem<br />

que fieri consuevit quando infantes tam masculi quam femine<br />

ad baptismum deferuntur.<br />

Ancora re<strong>la</strong>tivamente al materiale cinquecentesco si può mettere in<br />

rilievo un altro fattore di novità <strong>la</strong>ddove il denaro ricavato dalle multe<br />

viene in parte destinato al Monte di Pietà, sottolineando <strong>la</strong> volontà dei<br />

legis<strong>la</strong>tori di indirizzare una porzione delle risorse dei ceti privilegiati<br />

verso i meno abbienti « per soventione de le povere persone» 23 .<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: ASCT, nn. 1-7b (1275-1551).<br />

∗ Riformanze: ASCT, nn. 1-186 (1278-1599).<br />

∗ Bandi: ASCT, Editti, Precetti e Bandi, bb. nn. 1-13 (1487-1599).<br />

∗ Altre serie: ASCT, Diplomatico, pergamene e carte diverse dal 1208 al 1599.<br />

∗ Statuti del territorio: Canale: Statuto di Canale confrontato con i testi di Porchiano<br />

e Giove, a cura di G. SCENTONI, Perugia 1984 (Quaderni del « Centro<br />

per il Collegamento degli Studi medievali e umanistici nell’Università di Perugia<br />

», 10); Marsciano: Lo statuto di Marsciano del 1531, a cura di G. SCEN-<br />

TONI, Spoleto 1992 (Quaderni del « Centro per il Collegamento degli Studi<br />

medievali e umanistici in Umbria », 26); Poggio Aquilone: Statuto del castello<br />

di Poggio Aquilone, a cura di G. SCENTONI, Perugia 1985 (Archivi dell’Umbria.<br />

Inventari e ricerche, 6).<br />

23 Cfr. Per soventione de le povere persone. Aspetti del credito a Perugia da Monte di<br />

Pietà al<strong>la</strong> cassa di Risparmio, a cura di C. CUTINI con saggio introduttivo di A. GROH-<br />

MANN, Perugia 2000.


1. 1275<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 1.<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

Ed.: G. CECI - G. PENSI, Lo Statuto di Todi del 1275, Todi 1897.<br />

Quod nullus promittat nisi unum lectum (P. I, Rub. 71, c. 6v)<br />

De conviviis sive de numptis (P. I, Rub. 97, c. 8v)<br />

De consuetudine mortuorum (P. II, Rub. 69, cc. 11v-12r)<br />

2. 1325-1335<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 2.<br />

De pena mulierum aurum vel argentum vel <strong>la</strong>pides pretiosas portantium<br />

(cc. 40v-41r)<br />

3. 1337<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 5.<br />

De modo servando tempore mortis alicuius (Dist. IV, Rub. 146, cc. 150v-<br />

152r)<br />

De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum portantium ornamenta<br />

prohibita (Dist. IV, Rub. 175, cc. 162r-163v)<br />

4. 1337<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 6.


754 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

❑ De modo servando tempore mortis alicuius (Dist. IV, Rub. 146, cc.<br />

152v-153v). Vedi n. 3, 1337. Statuti, Rub. 146.<br />

❑ De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum portantium ornamenta<br />

prohibita. (Dist. IV, Rub. 175, cc. 164r-165v). Vedi n. 3, 1337. Statuti,<br />

Rub. 175.<br />

5. post 1335-ante 1346<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 3.<br />

❑ De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii et<br />

nuptiarum (Dist. III, Rub. 225, cc. 68v-69v). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 231.<br />

❑ De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam<br />

(Dist. III, Rub. 226, cc. 69v-70r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub.<br />

232.<br />

❑ De certis vestibus et ornamentis non deferendis per masculos (Dist. III,<br />

Rub. 227, c. 70rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 233.<br />

❑ De pena portantis mantellum contra formam infrascriptam vel aliud<br />

vestimentum (Dist. III, Rub. 228, cc. 70v-71r). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 234.<br />

❑ De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium contra<br />

capitu<strong>la</strong> suprascripta (Dist. III, Rub. 229, c. 71rv). Vedi n. 6, 1346.<br />

Statuti, Rub. 235.<br />

❑ De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis (Dist. III, Rub. 230, cc. 71v-72r).<br />

Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 236.<br />

❑ De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius, et de<br />

pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus<br />

(Dist. III, Rub. 231, cc. 72r-74r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub.<br />

237.<br />

6. 1346<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 4.<br />

De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii et nuptiarum<br />

(Dist. III, Rub. 231, cc. 156v-157r)<br />

De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam<br />

(Dist. III, Rub. 232, c. 157rv)


Todi<br />

755<br />

De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos (Dist. III,<br />

Rub. 233, c. 157v)<br />

De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam vel aliud vestimentum<br />

(Dist. III, Rub. 234, cc. 157v-158r)<br />

De pena sartorum et eorum discipulorum et artificum facentium contra<br />

capitu<strong>la</strong> infrascripta (Dist. III, Rub. 235, c. 158rv)<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis officialibus<br />

ad praedicta deputandis (Dist. III, Rub. 236, cc. 158v-159r)<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius, et de<br />

pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus<br />

(Dist. III, Rub. 237, cc. 159r-160v)<br />

7. 1398, dicembre 12<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e Decretali, n. 52 (1398-1404).<br />

Decretum prohibitionis ornamentorum (cc. 25r-26r)<br />

8. 1398<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 4.<br />

De ornamentis mulierum (Addictiones 1398, cc. 59r-60r). Vedi n. 7. Riformanze,<br />

1398, dicembre 12<br />

9. 1400, aprile 28<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e Decretali, n. 52 (1398-1404).<br />

Decretum ne quis induat vestimenta lugubria contra formam stabilitam<br />

(cc. 57v-58r)<br />

10. 1401, agosto 31<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e Decretali, n. 52 (1398-1404).<br />

Additio capitulorum factorum pro ornamentis mulierum (cc. 79v-80r)


756 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

11. 1401, agosto 31<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 4.<br />

Contra aurifices facientes ornamenta prohibita et cetera (Addictiones 1401,<br />

c. 60rv). Vedi n. 10. Riformanze, 1401, agosto 31<br />

12. sec. XV<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 7.<br />

❑ De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii et<br />

nuptiarum (Dist. III, Rub. 231, c. 100v). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 231.<br />

❑ De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam<br />

(Dist. III, Rub. 232, c. 100v). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 232.<br />

❑ De certis vestibus non portandis per masculos (Dist. III, Rub. 233,<br />

c. 100v). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 233.<br />

❑ De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis (Dist. III, Rub. 236, cc. 100v-<br />

101r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 236.<br />

❑ De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius, et<br />

de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus<br />

(Dist. III, Rub. 237, c. 101rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 237.<br />

❑ Ordinamenta super ornamentis mulierum. Reformatio facta per dominos<br />

priores Tuderti sub anno Domini MCCCLXXXXVIII manu ser Laurentii<br />

de Reate. (Addictio statutorum, cc. 133r-134r). Vedi n. 8, 1398.<br />

Statuti, Addictiones.<br />

❑ Addictio facta dictis reformationibus per dominos priores sub anno<br />

Domini MCCCCI tempore domini Bonifatii pape noni, manu dicti ser<br />

Laurentii (Addictio statutorum, cc. 134r-135r). Vedi n. 11, 1401. Statuti,<br />

Addictiones.<br />

13. 1426<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 7.<br />

Alia reformatio facta in anno Domini MCCCCXVI manu ser Luce de Urbevetere<br />

(Addictio statuti, c. 135rv)


Todi<br />

757<br />

Additio et correptio statuti de pena vaghigiantum positi in quarta disctintione<br />

(Addictio statuti, Rub. 33, c. 148v)<br />

De pena facentium convivia in nuptis contra formam infrascriptam (Addictio<br />

statuti, Rub. 34, c. 148v)<br />

14. 1429<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 4.<br />

Ordinamenta circa funera mortuorum et de pena contrafacentium (Addictiones<br />

1429, c. 6 bisrv)<br />

15. 1436, giugno 19<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e Decretali, n. 62 (1435-1439).<br />

Decretum super signo Ebreorum (cc. 134v-135v)<br />

16. 1436<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 4.<br />

Contra Iudeos signum in pectore non portantes et Iudeas anulos ad<br />

aures (Addictiones 1436, c. 110rv). Vedi n. 15. Riformanze, 1436, giugno<br />

19.<br />

17. 1509, aprile 1<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e Decretali, n. 113 (1509).<br />

Provvedimenti sul comportamento delle donne (c. 22r)<br />

18. 1551<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 7a.<br />

❑ De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii et<br />

nuptiarum (Dist. III, Rub. 231, c. 99rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 231.


758 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

❑ De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam<br />

(Dist. III, Rub. 232, cc. 99v-100r). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 232.<br />

❑ De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos (Dist. III,<br />

Rub. 233, c. 100r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 233.<br />

❑ De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam vel aliud<br />

vestimentum (Dist. III, Rub. 234, c. 100rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 234.<br />

❑ De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium contra<br />

capitu<strong>la</strong> infrascripta (Dist. III, Rub. 235, c. 100v). Vedi n. 6, 1346.<br />

Statuti, Rub. 235.<br />

❑ De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis (Dist. III, Rub. 236, cc. 100v-<br />

101r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 236.<br />

❑ De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius, et<br />

de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus<br />

(Dist. III, Rub. 237, cc. 101r-102r). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 237.<br />

19. 1551<br />

Statuti<br />

ASCT, Statuti, n. 7b.<br />

❑ De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii et<br />

nuptiarum (Dist. III, Rub. 231, c. 99rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub.<br />

231.<br />

❑ De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam<br />

(Dist. III, Rub. 232, cc. 99v-100r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub.<br />

232.<br />

❑ De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos (Dist. III,<br />

Rub. 233, c. 100r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 233.<br />

❑ De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam vel aliud<br />

vestimentum (Dist. III, Rub. 234, c. 100rv). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 234.<br />

❑ De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium contra<br />

capitu<strong>la</strong> infrascripta (Dist. III, Rub. 235, c. 100v). Vedi n. 6, 1346.<br />

Statuti, Rub. 235.<br />

❑ De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis (Dist. III, Rub. 236, cc. 100v-<br />

101r). Vedi n. 6, 1346. Statuti, Rub. 236.


Todi<br />

759<br />

❑ De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius, et<br />

de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus<br />

(Dist. III, Rub. 237, cc. 101r-102r). Vedi n. 6, 1346. Statuti,<br />

Rub. 237.<br />

20. 1558, giugno 12<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e decretali, n. 147 (1558).<br />

Decretum quod pro funeralibus non possint ferri palia longa (cc. 81v-<br />

84v)<br />

21. 1558, giugno<br />

Bando<br />

ASCT, Editti, Precetti e Bandi, b. 2 (1557-1558).<br />

Provvedimenti suntuari (c. 265r)<br />

22. 1564, marzo 14<br />

Bando<br />

ASCT, Editti, Precetti e Bandi, b. 4 (1561-1566).<br />

Provvedimenti suntuari (cc. 9r-12r)<br />

23. 1575 marzo 20<br />

Riformanze<br />

ASCT, Riformanze e decretali, n. 164 (1575).<br />

Facultas eligendi homines super reforma facenda nuptiis et ornamentis<br />

(cc. 28v-29v)<br />

24. 1575, settembre 1<br />

Breve<br />

ASCT, Diplomatico, I, XIV, 732.<br />

Breve Gregorii pape XIII in quo confirmat pragmaticam civitatis Tuderti<br />

super ornamentis mulierum, convivis et pompis baptismorum


760 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

25. 1581, marzo 25<br />

Bando<br />

ASCT, Scritture diverse di più anni, n. 1.<br />

Provvedimenti suntuari (cc. 27r-40r)


Todi<br />

FONTI<br />

1. 1275<br />

Statuti<br />

Quod nullus promittat nisi unum lectum<br />

761<br />

Item nullus de civitate Tuderti det vel dari promittat marito, filio vel nepoti<br />

vel alteri persone pro ea recipienti, nisi unum lectum et unam mutaturam pannorum<br />

lini, et qui contrafecerit et quotiens in X libris puniatur, de quibus medietatem<br />

habeat accusator, et dicta promissio non valeat et hoc vindicet sibi locum in<br />

preterito et in futuro; et vadat sponsa pedes tantum, ad quam sponsam possint ire<br />

IIII domine et non plures ex parte viri, et quicumque contrafecerit solvat nomine<br />

pene X librarum, de quibus medietatem habeat accusator, et hoc locum habeat in<br />

civitate deducendo sponsa, nisi iret sponsa in comitatu vel veniret de comitatu.<br />

Et hoc potestas faciat banniri per civitatem infra unum mensem post initium<br />

sui regiminis.<br />

De conviviis sive de numptis<br />

Item statuimus quod nullus cives Tuderti facere debeat aliqua convivia sive<br />

numptias et quod nullus sponsus commedere debeat cum socero vel socera vel<br />

suo consanguineo nec solus tantum et quod nul<strong>la</strong> persona que mittit sponsam<br />

aliquam ad suum virum nec altera aliqua persona mittere debeat canistrum, cassetum<br />

vel scrineum cum aliquibus rebus intus, et qui contrafecerit in predictis<br />

vel aliquod predictorum et infrascriptorum in X libris puniatur, et quod nullus<br />

facere debeat aliquod insennium et quod potestas teneatur banniri facere quolibet<br />

mense et inquisitionem facere.<br />

Et hoc capitulum sit precisum et quilibet possit accusare et habeat medietatem<br />

banni accusator.<br />

De consuetudine mortuorum<br />

Teneatur potestas facere conservari omnes consuetudines infrascriptas, videlicet<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier amantaturam specialem habeat propter funus, nisi fuerit


762 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

vel esset uxor pro marito, et omnes homines teneant, posito mortuo ecclesiam,<br />

reverti ab ecclesia, excemptis illis qui portaverint funus ad ecclesiam, qui possint<br />

remanere ad corpus sepelliendum et postquam revertuntur ad domum defuncti<br />

nullus ibi remaneat, nisi esset predicatio et postea nullus vadat ad luctum faciendum<br />

nisi venerit extra civitate.<br />

Et nul<strong>la</strong> mulier vadat ad ecclesiam, nisi ipsa mulier esset viçaca et que<br />

contrafecerit in XL solidis puniatur, et quando homines revertuntur ab ecclesia ad<br />

domum defuncti, nul<strong>la</strong> mulier exeat domum ad p<strong>la</strong>ntum vel luctum faciendum<br />

cum eis, set in domo possint p<strong>la</strong>ngere, set non conputare et ab il<strong>la</strong> die in antea,<br />

qua erit mortuus et sepultus, nul<strong>la</strong> vadat ad domum ipsius ad p<strong>la</strong>ngendum, nisi<br />

veniret de comitatu; contrafaciens et quotiens in XX solidis puniatur in omnibus<br />

et singulis supradictis.<br />

Et si moriretur aliquis parvus qui non esset portandus in lecto, possit<br />

illum vel il<strong>la</strong>m portare una mulier ad ecclesiam et potestas teneatur mittere baiulos<br />

ad hoc discutiendum, ut dicant quod non cadant in banno, et hoc locum<br />

habeat in civitate tantum et bandiatur per civitatem quolibet mense sui regiminis,<br />

et nul<strong>la</strong> persona faciat septimam inter convicinos et non debeat aliquis ad<br />

funus aregnare nisi esset clericus, contrafaciens in XX puniatur.<br />

Et teneatur potestas mittere de sua familia ad funus, qui denuntiet contrafacientes<br />

et nullet ecclesiam, nisi funus portantes, et nullus audeat di<strong>la</strong>niare sibi<br />

faciem et pannos neque depi<strong>la</strong>re sibi capillos nec percutere se cum palmis vel<br />

pugillis nec percutere sibi faciem, caput vel pectus, et qui contrafecerit et quotiens<br />

in XL solidis puniatur et locum habeat inter cives.<br />

Et postqaum homines reversi fuerint ab ecclesia ad domum defuncti, unde<br />

cadaver exivit, nul<strong>la</strong> persona debeat remanere et mulieres non debeant ad aliquem<br />

mortuum computare post primum diem, et nul<strong>la</strong> mulier ad domum defuncti<br />

ad p<strong>la</strong>ntum faciendum nul<strong>la</strong>tenus revertatur postquam mortuus sepultus fuerit<br />

et domum exiverit sub dicta pena, de quibus bannis medietatem habeat accusator<br />

et teneatur in credentia, et supra predictis et quolibet predictorum possit<br />

potestas procedere cum accusa et sine accusa et quilibet possit accusare et teneatur<br />

in credentia, et predicta bandiantur singulis mensibus.<br />

Et nul<strong>la</strong> persona faciat aliquod exennium ad domum defuncti, nec ibi illo<br />

die, quo mortuus fuerit, comedet sub dicta pena, nisi esset pater in domo et<br />

econverso, et frater vel soror in domo fratris vel sororis carnalis et econverso, et<br />

congnata carnalis, et potestas teneatur illo die mictere baiulos ut sciant si aliquis<br />

contrafecerit in predictis.<br />

Et in supra in predictis accusationibus et denuntiationibus ponantur<br />

duo homines per quamlibet regionem, qui teneantur dictum officium exercere,<br />

et si fuerint negligentes in dicto officio exercendo, potesats auferat eis et<br />

cuilibet eorum nomine pene C soldorum, qui custodes habeant medietatem<br />

banni, et heredes defuncti vel eius consanguinei teneantur denuntiare et denuntiari<br />

facere potestati, quando alicui morirentur, quod idem potestas mittat<br />

nuntios ad videndum si contrafactum fuerit in predictis vel aliquod predictorum.


Todi<br />

2. 1325-1335<br />

Statuti<br />

De pena mulierum aurum vel argentum<br />

vel <strong>la</strong>pides pretiosas portantium<br />

763<br />

Parsimonia est ars vitandi cultus supervacuos et rebus familiaribus cum moderamine<br />

uti quod respicientes sapientes viri domini octo conservatores status pacifici<br />

communis Tuderti in anno Domini millesimo trecentesimo trigesimo secundo providerunt<br />

quod nos cum dec<strong>la</strong>rationibus et correctionibus infrascriptis confirmando<br />

sanamus, et pro utilitate communi statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis vel comitatus<br />

Tuderti audeat vel presumat portare in capite vel dorso aurum vel argentum,<br />

pernas, gemmas vel <strong>la</strong>pides pretiosas sub pena decem librarum denariorum vice<br />

qualibet qua contrafecerit, quam penam maritus solvere teneatur de dotibus ipsius<br />

mulieris. Possint autem anulos, scagialia et alias centuras fornitas auro vel argento<br />

et buctones aureos vel argenteos solum causa aboctonandi et etiam frenectos valoris<br />

ad plus XL solidorum pro quolibet frenecto sine aliqua pena deferre.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> mulier deferat in dorso aliquos pannos quorum <strong>la</strong>borerium<br />

faciat quod <strong>la</strong>borerium et sutura constiterit seu constet ultra decem libras denariorum<br />

ad dictam penam.<br />

Et nullus sartor seu sutor aliquem pannum sarceat seu suat seu aliquod <strong>la</strong>borerium<br />

faciat quod <strong>la</strong>borerium et sutura constare possit ultra decem libras, ad<br />

penam pro quolibet sartore seu sutore contrafaciente et pro qualibet vice vigintiquinque<br />

librarum.<br />

Et quod potestas et capitaneus semel in mense ad minus inquirant sollepniter<br />

de contentis in dicto capitulo et rimari faciant per eorum familias et repertos<br />

culpabiles punire teneantur secundum formam predictam, ad penam vigintiquinque<br />

librarum de eorum sa<strong>la</strong>rio et vinculo iuramenti et teneantur singulis kalendis<br />

dictum ordinem banniri facere publice per civitatem Tuderti.<br />

3. 1337<br />

Statuti<br />

De modo servando tempore mortis alicuius 1<br />

Item teneatur potestas et capitaneus facere servari infrascriptas consuetudines<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier induat se de nigro propter funus, nisi esset uxor mortui et<br />

homines vero teneantur, posito morto in ecclesia, reverti et ipsum statim dimicte-<br />

1 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 4, 1337. Statuti, De modo servando tempore mortis alicuius.


764 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

re exceptis portantibus ipsum corpus mortui qui possint remanere ad seppelliendum<br />

ipsum corpus et postea nullus revertatur ad ipsum funus, nisi qui venerint<br />

de comitatu vel qui esset absens quando ipsum fuerit portatum ad ecclesiam.<br />

Item quod nullum cadaver vel corpus mortui hominis qui fuerit etatis supra<br />

sex annos possit vel debeat ad ecclesiam sive seppultura portari, nisi prius notificatum<br />

fuerit pro parte coniunctorum defuncti sive defuncte curia domini potestatis<br />

seu capitanei civitatis Tuderti et nisi familiares et officiales alterius ipsorum<br />

rectorum astiterint et statim, facta notificatione, potestas et capitaneus vel alter<br />

eorum cuius curia fuerit requisita teneatur sine mora temporis unum de notarius<br />

malleficiorum cum berovariis ad locum predictum trasmittere cum effectu et talis<br />

officialis et familiares a domo unde defunti corpus extrahitur usque ad ecclesiam<br />

corpus assotient et cum gentibus funeris redeant usque ad domum predictum, et<br />

quando corpus mortum extrahitur de domo, ante vel post, nul<strong>la</strong> mulier debeat<br />

domum exire vel extra domum aliquos stridores vel funere quomodolibet celebrare.<br />

Et nullus civis vel comitatensis Tuderti vel forensis in aliquo loco, in domo<br />

vel extra, quando corpus mortuum portatur ad ecclesiam, ante vel post, debeat<br />

se decapil<strong>la</strong>re, stridere vel c<strong>la</strong>mare vel sibi <strong>la</strong>cerare carnes vel pannos aut manus<br />

invicem vel pectus concutere aut capputeum extrahere de capite vel barrectam.<br />

Item ea occasione non fiant nec recipiant aliqua ensenia nec convivia ultra quattuor<br />

homines et sex mulieres, nisi venerint de extra civitatem Tuderti vel nisi<br />

inter coniunctos usque in secundum gradum tali defuncti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier in aliquo funere debeat cantare vel repotare nec ante<br />

quam portetur mortus ad ecclesiam fiat aliqua predicatio <strong>la</strong>icorum, et notarius et<br />

officialis qui fuerit ad predicta scribat contrafacientes sint propendere poterit. Si<br />

non corpus mortuum preterquam corpora minora etatis prescripte portatum fuerit<br />

ad ecclesiam sine presentia talis officialis curie Tudertine, puniatur heres seu<br />

heredes universales defunti in soldis centum cortonensium et pro quolibet et<br />

qualibet qui vel que contrafecerit in predicta vel aliquo predictorum.<br />

Item nul<strong>la</strong> mulier postquam corpus mortuum portatum fuerit ad ecclesiam et<br />

homines rediverunt ad ecclesia et facta predicatione, ipsis mulieribus non debeant<br />

stare scapig<strong>la</strong>te set facta predicatione debeant eorum capita ve<strong>la</strong>re et vultus<br />

seu facies eorum non <strong>la</strong>cerare et manus ad invicem concutere, pectus non <strong>la</strong>cerare<br />

et non gridare, stridere nec aliquod funus facere et pannos de capite non<br />

elevare, pena et banno centum soldorum pro qualibet contrafaciente et qualibet<br />

vice, quam pena dominus potestas vel capitaneus communis Tuderti et eorum<br />

officiales contrafacientibus confecere teneantur, et teneantur et debeant dicti officiales<br />

vel alter eorum procedere contrafacientes et ipsas repertas culpabiles vel<br />

aliquam earum punire et condempnare secundum formam dictorum ordinamentorum<br />

et quod de hiis, ipsi vel alter eorum qui requisitus fuerit ad ipsum funus<br />

modo supradicto teneantur facere inquisitionem et veritatem exquirere a quatuor<br />

proximioribus convicinis, et repertas vel repertam culpabiles condempnare et<br />

punire ut dictum est, et ad dictam penam solvendum teneatur maritus pro uxore,<br />

pater pro filia et frater pro sorore, aliquo statuto, iure vel ordinamento non


Todi<br />

765<br />

obstante. Item nullus consanguineus ipsius mortui predicto tempore possit se<br />

induere de nigro sub pena decem librarum cortonensium.<br />

Item nullum corpus alicuius mortui possit vel debeat portari in cassa ad<br />

ecclesiam, nisi esset milex vel iudex, sub pena vigintiquinque librarum.<br />

Item quod illi qui sunt extra portas civitatis veteris, si non possent intrare<br />

civitatem ad notificandum curie communis Tuderti quod talis est mortuus ante<br />

quam portetur ad ecclesiam, ad dictam penam minime teneantur dummodo dicant<br />

custodibus portarum seu porte illius burgi in quo habitaret vel esset mortuus,<br />

qui custodes talem denumptiationem facere teneantur ad dictam penam.<br />

Item quod infra tertia diem post humationem defuncti dominus potestas<br />

vel dominus capitaneus Tuderti cuius fuerit notarius qui interfuerit funeri, debeat<br />

et teneatur sollepnem inquisitionem facere et super ea examinare saltim<br />

quatuor homines proximiores vicinos ipsius defunti si in predictis vel aliquo<br />

predictorum fuerit contrafactum et, repertos culpabiles, punire et condempnare<br />

ut prefatur, et sic in omnibus et per omnia potestas et capitaneus teneatur<br />

servari facere et hoc capitulum potestas et capitaneus totum legi faciant alta<br />

voce in consilio generali ubi esse debeant ad minus duecentum consiliarii et<br />

ipsi domini potestas et capitaneus predicta banniri faciant quolibet die calendarum<br />

per civitatem Tuderti in locis consuetis ad duas tubas et voce precona<br />

divulgari, et si potestas vel capitaneus in hiis vel aliquo predictorum fuerit<br />

negligens, perdat de suo sa<strong>la</strong>rio ducentas libras cortonensium et de hiis debeant<br />

sollempniter scindicari et stetur re<strong>la</strong>tioni notarii curie de predictis contrafacientibus<br />

et habeatur pro plena probatione, cuius pene medietas sit communis<br />

Tuderti et alia medietas sit domini potestatis vel domini capitanei vel alterius<br />

eorum qui de predictis cognosceret. Si vero aliquis requiri fecerit per aliquem<br />

suum numptium aliquem officialem potestatis vel capitanei seu familiarem ut<br />

iret ad aliquod funus vel mictaretur secundum formam dicti capituli et aliquis<br />

officialis non iret ad penam aliquam non teneatur et de requisitione stetur<br />

iuramento numptii.<br />

De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum<br />

portantium ornamenta prohibita 2<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> sponsa de civitate Tuderti vadat eques sed pedes<br />

ad maritum, cum qua possint ire quatuor vel quinque domine ad plus ex parte<br />

mariti, et qui contrafecerit in viginti soldis puniatur pro qualibet vice, de quibus<br />

medietatem habeat accusator, nisi iret de civitate in comitatum et de comitatu ad<br />

civitatem, et potestas predicta faciat bandiri primo mense sui regiminis.<br />

2 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 4, 1337. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum<br />

portantium ornamenta prohibita.


766 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item nullus recipiat aliquam sponsam ab ecclesia nisi illi de domo sui viri.<br />

Item panni sponsarum non portentur ad domum viri pa<strong>la</strong>m, set private, et qui<br />

contrafecerit in viginti soldis puniatur et requisitio dominarum non fiat, exceptis<br />

dominabus de domo sponse, et nul<strong>la</strong> det vel dari faciat aliquem denarium alicui<br />

sponse vel alteri pro ea, et qui contrafecerit in decem libris cortonensium<br />

puniatur.<br />

Item quando narratur aliqua mulier cum iudice et çito, non intrent domum<br />

ultra sex homines et nullus tunc extrahat capputeum vel aliquod de capite alicuius<br />

nec percutiat, et qui contrafecerit in decem libris puniatur.<br />

Item nul<strong>la</strong> persona civitatis Tuderti possit commedere in domo illius qui<br />

maritaret aliquam feminam tempore quo ipsam maritaret, nisi tantum maritus<br />

cum duabus personis que non sint de ipsa domo. Item nullus consanguineus<br />

ipsius mulieris maritate possit facere aliquod convivium ipsa de causa, nisi tantum<br />

maritus ipsius cum duobus sociis et non pluribus.<br />

Item nul<strong>la</strong> persona possit ad domum mulieris eo tempore aliquod insenium<br />

facere, nec illi de domo mulieris possint recipere. Item maritus ipsius,<br />

tempore quo ducit eam, nec aliquis consanguineus possint facere aliquod convivium<br />

nec invitare ad comedendum, nisi quatuor personas ad plus, silicet<br />

duos ex parte mulieris et duos ex parte sua. Item nul<strong>la</strong> persona debeat facere<br />

aliquod ensenium ad domum mariti nec illi de domo eius possint recipere,<br />

ad dictam penam decem librarum; et pena predicta decem librarum intelligatur<br />

in quolibet dictorum casuum ubi non est determinata, et predicta locum<br />

habeant inter cives tantum; comitatenses de predictis possint facere pro eorum<br />

velle sine pena. Item nul<strong>la</strong> persona possit eo tempore aliquid de rebus<br />

consuetis donare nec aliqua persona donum aliquod recipere ad dictam penam<br />

nec recipi facere, et potestas teneatur observari facere predicta ad penam<br />

quinquaginta librarum. Item non possit fieri convivium aliquod octo diebus<br />

ante nec octo post narrationem alicuius mulieris et qui contrafecerit pena<br />

decem librarum puniatur, in quo convivio sint persone ad comedendum ultra<br />

numerum supradictum.<br />

Item nul<strong>la</strong> mulier possit in capite portare vel in dorso aurum vel argentum,<br />

pernas, gemmas vel <strong>la</strong>pides pretiosos sub pena decem librarum vice qualibet qua<br />

contrafecerit, quam penam maritus de dotibus ipsius mulieris solvere teneatur.<br />

Possit tamen quelibet mulier anulos, scagialia et alias centuras fornitas auro vel<br />

argento et buctones aureos vel argenteos causa aboctonandi et etiam frenectos<br />

valoris ad plus quadraginta soldorum pro quolibet frenecto sine pena deferre. Et<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier deferat in dorso aliquos pannos quorum <strong>la</strong>borerium et sutura<br />

constiterit seu constet ultra decem libras ad eandem penam decem librarum,<br />

quam penam maritus de dotibus uxoris solvere teneatur.<br />

Et nullus sartor seu sutor aliquem pannum sarteat seu suat vel aliquod <strong>la</strong>borerium<br />

faciat quod <strong>la</strong>borerium et sutura constare possit ultra decem libras, ad penam<br />

pro quolibet sartore seu sutore contrafaciente et pro qualibet vice vigintiquinque<br />

librarum cortonensium. Item non possint aurifices civitatis Tuderti aliquod ex<br />

predictis ornamentis prohybitis veteribus <strong>la</strong>borare ad penam predictam.


Todi<br />

767<br />

Et potestas et capitaneus omnia in hoc statuto contenta singulis kalendis per<br />

civitatem Tuderti in locis solitis bandiri facere teneatur et ea omnia integraliter<br />

faciat observari, et si fuerit negligens perdat de suo sa<strong>la</strong>rio quinquaginta libras<br />

denariorum.<br />

Et quilibet possit de predictis omnibus et quolibet predictorum accusare, et<br />

habeat medietatem banni et teneatur in credentia nomen eius et stetur de predictis<br />

iuramento accusatoris cum unico teste de fama.<br />

Item teneantur potestas et capitaneus quolibet die dominico et festivo mictere<br />

suam familiam et unum ex notariis per civitatem ad ecclesias principales ad<br />

inquirendum de mulieribus facientibus contra pedicta vel aliquod predictorum.<br />

Item teneantur domini priores populi eligere duos bonos homines pro qualibet<br />

parrochia quos faciant iurare et denumptiare facientes contra predicta.<br />

4. 1337<br />

Statuti<br />

De modo servando tempore mortis alicuius 3<br />

De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum portantium ornamenta<br />

prohibita 4<br />

5. post 1335-ante 1346<br />

Statuti 5<br />

De prohibitis viris et sponsis<br />

et aliis personis tempore matrimonii et nuptiarum 6<br />

De pena mulierum portantium indumenta<br />

contra formam infrascriptam 7<br />

3 Vedi n. 3, 1337. Statuti, De modo servando tempore mortis alicuius.<br />

4 Vedi n. 3, 1337. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et pena mulierum portantium<br />

ornamenta prohibita.<br />

5 Come si è specificato nell’Introduzione il presente documento è <strong>la</strong> minuta dello statuto<br />

pubblicato nel 1346: si è preferito editare quindi <strong>la</strong> versione ufficiale piuttosto che il suo<br />

testo preparatorio.<br />

6 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum.<br />

7 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.


768 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De certis vestibus et ornamentis non deferendis per masculos 8<br />

De pena portantis mantellum contra formam infrascriptam<br />

vel aliud vestimentum 9<br />

De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium<br />

contra capitu<strong>la</strong> suprascripta 10<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis 11<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius,<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam<br />

materiam pertinentibus 12<br />

6. 1346<br />

Statuti<br />

De prohibitis viris et sponsis<br />

et aliis personis tempore matrimonii et nuptiarum 13<br />

Pro evidenti comodo hominum civitatis Tuderti et ut sumptus superflui,<br />

onerosi et indecentes evitentur et cessent, statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier civis Tu-<br />

8 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non deferendis per masculos.<br />

9 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena portantis mantellum contra formam infrascriptam<br />

vel aliud vestimentum.<br />

10 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum<br />

facentium contra capitu<strong>la</strong> suprascripta.<br />

11 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et<br />

de certis officialibus ad praedicta deputandis.<br />

12 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis<br />

alicuius, et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.<br />

13 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii<br />

et nuptiarum.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii<br />

et nuptiarum.


Todi<br />

769<br />

dertina que nuberet alicui civi Tudertino vadat eques tempore nuptiarum ad<br />

virum suum movendo se de una domo dicte civitatis sive ipsius burgorum vel<br />

suburgorum et eundo ad aliam domum existente in eisdem civitate, burgis sive<br />

subburgis, et quod in eius comitiva ultra quam quattuor seu quinque domine<br />

que sint ex parte ipsius viri non vadant, et si plures accederent puniatur vir qui<br />

eas dicta de causa in comitiva talis sue uxoris ire fecerit seu permiserit in viginti<br />

soldis cortonensium pro qualibet domina que iverit ultra numerum supraddictum.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> persona recipiat aliquam mulierem que de proximo ad<br />

virum suum ivisset de aliqua ecclesia civitatis, burgorum vel suburgorum Tuderti,<br />

exceptis illis personis que simul cum eius viro in eadem domo morarentur,<br />

et quod nul<strong>la</strong> domina invitetur vel requiratur causa vel occasione alicuius<br />

mulieris que tunc de proximo nupta fuerit, exceptis dominabus que<br />

sint de domo vel consanguinitate ipsius mulieris, et quod quando tradendus<br />

est anulus alicui mulieri per eius virum seu quando aliqua mulier subbarranda<br />

est, non intrent cum ipso viro seu tunc de proximo ante vel post ipsum<br />

virum in domum vel locum ubi talis mulier esset ultra quam octo homines,<br />

et quod tunc nullos extrahat alicui capputeum vel aliquid aliud de capite seu<br />

percutiat ibi quemquam, et panni alicuius mulieris nupte antequam ad suum<br />

viruum vadat non deferrantur ad eam ex parte ipsius viri publice et pa<strong>la</strong>m,<br />

sed c<strong>la</strong>m ac secrete.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> persona de civitate Tuderti commedat in domo habitationis<br />

illius qui maritaret aliquam mulierem tempore ipsius matrimoni contracti, exceptis<br />

viro et duabus aliis personis ad plus non computatis in dicto numero aliquibus<br />

in ipsa domo habitantibus, et quod nullus consanguineus talis mulieris possit<br />

dicto tempore facere dicta de causa seu occasione aliquod convivium alicui persone<br />

preterquam viro talis mulieris cum duabus aliis personiis ad plus, et quod<br />

ad domum talis mulieris eo tempore nullum ensenium mictatur, et si micteretur<br />

nullus de domo talis mulieris ipsum recipiat.<br />

Et quod vir tempore nuptiarum et ad ipsas nuptias invitare seu habere non<br />

possit cum eius uxore ultra quam quatuor dominas ad plus, duas videlicet ex<br />

parte sua et duas ex parte ipsius uxoris, et quod ad domum talis viri tempore<br />

ipsarum nuptiarum seu earum occasione nullum ensenium mictatur, et si micteretur<br />

nullus ipsum recipiat. Et quod nul<strong>la</strong> persona tali mulieri nupte vel alteri<br />

pro ea recipienti tempore matrimoni contracti et ea occasione donec seu donari<br />

faciat pecuniam vel rem aliam, et quod occasione alicuius matrimoni contracti<br />

vel contrahendi non possit in dictis civitate, burgis vel suburgis infra octo dies<br />

ante vel post ipsum matrimonium contractum seu infra octo dies ante vel post<br />

ipsas nuptias aliquod convivium fieri aliquibus personis ultra numerum supradictum,<br />

et quod in quolibet predictorum casuum in quo pena supra in presenti<br />

capitulo expressim determinata non est quelibet persona, contrafaciens pena librarum<br />

decem cortonensium ipso facto incurrat. Ad quorum observationem solum<br />

cives Tuderti ac etiam comitatenses Tuderti continue cum suis familiis in<br />

dicta civitate habitantes volumus obligari.


770 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De pena mulierum portantium indumenta<br />

contra formam infrascriptam 14<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier possit deferre in aliqua vel super aliqua<br />

parte suae personae aliquod ornamentum de auro, argento, pernis, gemmis vel<br />

<strong>la</strong>pidibus pretiosis, exceptis anulis, scaialibus et aliis cinturis fulcitis sive fornitis<br />

auro vel argento et maspillis sive boctonibus quos deferre possint causa aboctonandi<br />

de auro vel argento prout eis p<strong>la</strong>cuerit et exceptis frenectis quorum quilibet<br />

non excederet valorem et estimationem librarum 15 quadraginta corthonensium,<br />

nec etiam aliquam vestem cuius <strong>la</strong>borerium et cuscitura constet ultra decem<br />

libras corthonensium nec etiam aliquam vestem excepto mantello cuius longitudo<br />

protendatur sive protendi possit ultra quam usque ad pedes ipsius mulieris<br />

inclusive, neque aliquod rempiectum in aliqua sua veste cuius altitudo excedat<br />

mensuram sexte partis unius passetti, et quod nul<strong>la</strong> mulier aetatis duodecim<br />

annorum vel ab inde supra deferat in dorso aliquam vestem scol<strong>la</strong>tam et contra<br />

infrascriptam formam et mensuram, videlicet quod quelibet scol<strong>la</strong>tura talis mulieris<br />

sit et esse debeat rotunda, ita quod ipsa rotunditas conrespondeat et conformetur<br />

busto persone ipsius mulieris et quod taliter fiat dicta scol<strong>la</strong>tura quod<br />

utraque parte tam dextra quam sinistra sit et remaneat ipsa vestis mensurando<br />

ipsam a puncta orchae sive a custura quae sit super ipsa orcha versus collum<br />

ipsius mulieris amplitudinis ad minus sexdecim partis unius brachii ad mensuram<br />

brachii cum quo panni <strong>la</strong>nei venduntur et mensurantur in civitate Tuderti. Contrafaciens<br />

vero in quolibet casuum praedictorum penis librarum decem cortonensium<br />

incurrat vice qualibet ipso facto.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> talis mulier deferre possit aliquam vestem habentem boccalia<br />

manicarum maioris longitudinis quam usque ad puntas digitorum manus ipsius<br />

mulieris inclusive, sub pena soldorum centum cortonensium pro qualibet contrafaciente<br />

et qualibet vice. Et quod in quolibet casuum praedictorum ad dictas<br />

penas solvendas cogatur et cogi possit vir talis mulieris si virum habet, ita tamen<br />

quod quicquid ipse vir dicta de causa solverit detrahatur et detrahi possit de<br />

dote talis mulieris, et si virum non haberet ad dictarum penarum solutionem<br />

cogatur et cogi possit pater eius, sive avus paternus si eos vel alterum eorum<br />

haberet et cum eis vel altero eorum moretur et habitaret. Ac etiam cogi possit et<br />

debeat ad dictas penas solvendas quaelibet alia persona in cuius vel sub cuius<br />

14 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra<br />

formam infrascriptam.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.<br />

15 librarum] soldorum n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.


Todi<br />

familia esset talis mulier delinquens et quae una secum in eadem domo tunc<br />

temporis habitaret.<br />

De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos 16<br />

771<br />

Item statuimus quod nullus masculus civis vel comitatensis Tuderti deferat<br />

capucium longum ultra mensuram unius brachii ad mensuram brachii communis<br />

Tuderti cum quo panni <strong>la</strong>nei venduntur et mensurantur, nec amplum ultra mensuram<br />

unius brachii et quarti ad dictam mensuram, mensurando in dicta amplitudine<br />

buchum 17 ipsius capucii. Neque aliquod aurum vel argentum massiccium<br />

seu <strong>la</strong>boratum sive aliquod frescium auratum vel argentatum vel pernas in aliquo<br />

vel super aliquo capucio quod deferret in capite. Contrafaciens vero in quolibet<br />

dictorum casuum in soldis centum cortonensium vice qualibet puniatur, exceptis<br />

militibus quibus liceat omne ornamentum in capuciis et super capuciis suis impune<br />

deferre.<br />

De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum 18<br />

Item statuimus quod nullus civis seu comitatensis Tuderti deferat aliquem<br />

mantellum logniorem guarnachia quam in dorso portaret, neque aliquem mantellum<br />

cuius capucium computato eius bucho 19 sit longius uno brachio et quarto<br />

ad mensuram brachii communis Tuderti cum quo panni <strong>la</strong>nei venduntur et mensurantur;<br />

neque aliquem mantellum frateschum apertum et fessum ex parte anteriori,<br />

neque aliquem mantellum foderatum fodera panni <strong>la</strong>nei vel linei seu pellis<br />

vel guarnelli, exceptis militibus, iudicibus, iurisperitiis, medicis et omnibus aliis<br />

16 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non deferendis<br />

per masculos.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non deferendis per masculos;<br />

nn. 18 e 19, 1551. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non deferendis per masculos.<br />

17 buchum] biccum n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.<br />

18 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De pena portantis mantellum contra infrascriptam<br />

formam vel aliud vestimentum.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam vel<br />

aliud vestimentum.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum.<br />

19 bucho] bicco n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.


772 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

etatis sexaginta annorum vel ab inde supra, quibus deferre liceat mantellum qualibet<br />

fodera foderatum. Contrafaciens in aliquo dictorum casuum pena centum<br />

soldorum cortonensium ipso facto vice qualibet incurrat.<br />

Nec etiam deferat aliquam guarnachiam seu coctarditam qua distet seu altiata<br />

sit a terra ultra medium brachium ad dictam mensuram, neque aliquam tunicam<br />

distantem seu altiatam a terra ultra duos tertios bracchii ad dictam mensuram,<br />

nec boccalia seu buchos 20 guarnachie que seu qui protendantur ultra longitudinem<br />

suorum brachiorum et manuum. Ita tamen quod praedicta locum non<br />

habeant in guarnachiis, coctarditis et tunicis iam factis sed solum in fiendis, nec<br />

etiam locum habeant in tunicis de <strong>la</strong>çço colorato vel non colorato. Nec etiam<br />

deferat aliquis de predictis manicas alicuius tunice vel coctardite longas ultra<br />

longitudinem sui brachii, videlicet usque ad eius manum exclusive 21 ita quod<br />

ipsa manus in longitudine dicti sui brachii nul<strong>la</strong>tenus comprehendatur. Contrafaciens<br />

vero in aliquo dictorum casuum vice qualibet in soldis centum cortonensium<br />

puniatur.<br />

Nec etiam deferat aliquod aurum vel argentum sive pernas vel frescios <strong>la</strong>boratos<br />

seu compositos cum auro vel argento in aliquo vel super aliquo suo vestimento,<br />

sub pena librarum decem cortonensium pro quolibet contrafaciente et<br />

qualibet vice. Liceat tamen cuilibet deferre pro abboctonatura cuiuslibet sue vestis<br />

usque ad quinquaginta maspillos ad plus argenteos etiam deauratos si sibi<br />

p<strong>la</strong>cuerit, exceptis militibus, iudicibus, iurisperitiis, et mediciis quos ad praedictorum<br />

observantiam nolumus obligari.<br />

De pena sartorum et eorum discipulorum et artificum 22 facentium<br />

contra capitu<strong>la</strong> infrascripta 23<br />

Item statuimus quod nullus sartor incidat seu tagliet aut suat sive sui faciat<br />

aliquem pannum pro aliqua veste sive aliquam vestem contra formam suprascriptorum<br />

capitulorum de dicta materia loquentium sive alicuius eorum, sub pena<br />

decem librarum cortonensium pro quolibet contrafaciente et qualibet vice, nec<br />

20 buchos] biccos n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.<br />

21 manum exclusive] manus inclusive nn. 18-19, 1551. Statuti.<br />

22 artificum] aurificum n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti; n. 12, sec. XV. Statuti;<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti.<br />

23 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et artificum<br />

facentium contra capitu<strong>la</strong> infrascripta.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et artificum facentium<br />

contra capitu<strong>la</strong> infrascripta.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et artificum facentium<br />

contra capitu<strong>la</strong> infrascripta.


Todi<br />

773<br />

etiam aliquam vestem cuius <strong>la</strong>borerium et sutura constet seu constare possit ultra<br />

decem libras cortonensium, sub pena vigintiquinque librarum cortonensium pro<br />

quolibet contrafaciente et qualibet vice, ad quorum observationem etiam ipsorum<br />

discipulos volumus obligari.<br />

Addicientes quod ipsi sartores teneantur et cogi possint et debeant cum effectu<br />

ad solvendum dictas penas pro eorum discipulis facientibus contra praedicta<br />

vel aliquod praedictorum, cum mandato vel sine mandato 24 seu ipsis scientibus<br />

et non contradicentibus.<br />

Et quod quilibet sartor habeat apud se dictam mensuram sextedecimae partis<br />

brachii cum quo panni <strong>la</strong>nei venduntur et mensurantur in civitate Tuderti ad<br />

hoc ut non erret, circa scol<strong>la</strong>turas vestium mulierum.<br />

Et quod consules 25 ipsorum sartorum teneantur vinculo iuramenti et ad penam<br />

viginti solidorum cortonensium saltem semel tempore cuiuslibet prioratus 26<br />

iurare facere omnes sartores sue artis et eorum discipulos consuetos de observando<br />

omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> de hac materia loquentia quatenus ad eos pertinent.<br />

Et quod nullus artifex 27 faciat vel fieri faciat aliquod de predictis ornamentis<br />

prohibitis sub pena vigintiquinque librarum cortonensium pro quolibet contrafaciente<br />

et qualibet vice.<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis 28<br />

Item statuimus quod potestas et capitaneus civitatis Tuderti teneantur ed<br />

debeant sub vinculo iuramenti et ad penam vigintiquinque librarum cortonensium<br />

pro quolibet eorum contrafaciente, quibuslibet diebus dominicis et festivis<br />

mittere aliquem ex suis notariis cum aliquibus de sua familia ad ecclesias civitatis<br />

Tuderti et eius burgorum et suburgorum et ad alia loca ad que ipsis videbitur<br />

24 cum mandato vel sine mandato] de ipsorum mandato n. 5, post 1335-ante 1346.<br />

Statuti.<br />

25 consules] consules artis n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.<br />

26 prioratus] consu<strong>la</strong>tus n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.<br />

27 artifex] aurifex n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti; n. 12, Sec. XV. Statuti; nn. 18 e<br />

19, 1551. Statuti.<br />

28 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo<br />

et de certis officialibus ad praedicta deputandis, che aggiunge et de processibus et<br />

sententiis predictis fiendis et promulgandis et aliis ad dictam materiam pertinentibus, depennato.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de<br />

certis officialibus ad praedicta deputandis.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de<br />

certis officialibus ad praedicta deputandis.


774 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

expedire ad perquirendum et perscrutandum de facientibus contra predicta vel<br />

aliquod predictorum, et quod cum ipsis notario et familia qualibet vice vadat<br />

unus sartor vel alia persona provida et honesta qui vel qua per dominos priores<br />

populi Tuderti, qui pro tempore fuerint ad hoc specialiter deputati, que sive<br />

quam idem domini priores possint et debeant deputare cum eo sa<strong>la</strong>rio et pro eo<br />

tempore 29 de quo et pro ut ipsis dominis prioribus videbitur convenire, per<br />

quem quidem sartorem seu aliam praedictam personam mensurentur indumenta<br />

et scol<strong>la</strong>tura mulierum.<br />

Et quod in predictis casibus et quolibet predictorum stetur et credatur re<strong>la</strong>tioni<br />

dictorum notarii et sartoris seu alterius persone ad predictum officium per<br />

dictos dominos priores ut predicitur deputate et ipsorum re<strong>la</strong>tio pro legitima et<br />

sufficienti probatione habeatur. Et quod ipse dominus potestas seu capitaneus<br />

habeat quartam partem totius eius quod ipse dictis de causis vel aliqua earum in<br />

camera dicti comunis cum effectu fecerit devenire ex inventione et re<strong>la</strong>tione predicta,<br />

quam quartam partem camerarius dicte camere sine aliqua appodissa propterea<br />

facienda eidem ad eius requisitionem solvere teneatur. Et quod quilibet<br />

possit contrafacientes quemlibet in dictis casibus vel aliquo eorum denunciare et<br />

accusare et habere debeat medietatem banni quod dicta de causa ex eius denumptiatione<br />

vel accusatione devenerit in camera communis predicti, et eius nomen<br />

in credentia teneatur, cuius iuramento in quolibet dictorum casuum cum<br />

uno teste de visu credatur et stetur.<br />

Et quod ipsi potestas et capitaneus et quilibet eorum de et super omnibus<br />

et singulis suprascriptis contra quemlibet in aliquo de dictis casibus delinquentem<br />

procedere et cognoscere possint et debeant breviter, summarie et de p<strong>la</strong>no<br />

ac sine strepitu et figura iudicii diebus quibuslibet etiamsi in honorem Dei fuerint<br />

feriati per formam iuris seu statuti dicti communis, et quod ab eorum processibus<br />

et sententiis dicta de causa fiendis et promulgandis appel<strong>la</strong>ri seu recurri<br />

non possit nec etiam de nullitate opponi statuto seu ordinamento aliquo dicti<br />

communis seu etiam iure communi in contrarium loquentibus non obstantibus,<br />

teneantur etiam dicti potestas et capitaneus suprascripta omnia et singu<strong>la</strong> contenta<br />

in capitulis suprascriptis de hac materia loquentibus quolibet mense banniri<br />

facere per civitatem Tuderti in locis consuetis ac etiam de ipsis inquirere, et si in<br />

predictis vel aliquo predictorum aliquis eorum fuerit negligens, penam quingentarum<br />

30 librarum corthonensium ipso facto incurrat; teneantur quoque dicti domini<br />

priores qui pro tempore fuerint singulis annis de mense ianuarii et februarii<br />

eligere duos bonos viros in qualibet parrochia civitatis Tuderti qui denuncient 31<br />

ipsis dominis potestati vel capitaneo omnes et singulos quos noverint aliquid<br />

facere contra predicta vel aliquod predictorum.<br />

29 tempore] sa<strong>la</strong>rio n. 12, Sec. XV. Statuti.<br />

30 quingentarum] quinquaginta n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.<br />

31 n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti e n. 12, Sec. XV. Statuti aggiungono et denunciare<br />

iurent.


Todi<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius et de pena<br />

contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus 32<br />

775<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> persona induat se de aliquo panno coloris nigri<br />

propter mortem alicuius persone, excepta uxore talis defuncti, et quod homines<br />

euntes ad ecclesiam ad quam aliquod corpus mortuum deferretur, teneantur deposito<br />

ipso corpore mortuo in ecclesia statim inde discedere, exceptis illis tantum<br />

qui ipsum corpus ad ipsam ecclesiam detulissent, et quod postquam predicatum<br />

fuerit apud domum de qua extractum fuerit ipsum corpus, nullus revertatur<br />

ad ipsam domum, nisi illi qui venerint de comitatu Tuderti vel qui fuissent<br />

absentes quando ipsum corpus portatum fuerit ad ecclesiam.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad ecclesiam quando ad eam defertur aliquod<br />

corpus mortuum nisi esset bizzocha; possint tamen alique mulieres interesse ad<br />

seppelliendum quodlibet corpus cuiuslibet femine mortue quae in dicta prohibitione<br />

minime includantur; contrafaciens vero in aliquo dictorum casuum in quadraginta<br />

soldis cortonensium puniatur.<br />

Item nullum cadaver vel corpus mortuum alicuius persone que fuisset aetatis<br />

maioris sex 33 annorum possit vel debeat seppelliri, nisi prius notificetur pro parte<br />

heredis vel patris talis defuncte persone curie domini potestatis vel capitanei<br />

civitatis Tuderti, quod mittat unum de notariis maleficiorum sue curie vel saltem<br />

duos de suis berrovariis ad domum in qua esset tale corpus mortuum, et nisi<br />

prius talis notarius et berrovarii venerint ad domum predictam, quos quidem<br />

notarium et berruarios ipse potestas sive capitaneus cuius curie talis notificatio<br />

fuerit facta statim ad dictam domum mictere teneatur. Qui notarius et berrovarii<br />

ire debeant statim ad domum predictam et ab ipsa domo usque ad ecclesiam ad<br />

quam portaretur, et de inde cum gente quae tale cadaver assotiaverit redeant<br />

usque ad ipsam domum et ibi tunc temporis respiciant et investigent diligenter<br />

si aliquid fieret vel factum esset contra formam presentis capituli. Et si tale<br />

corpus mortuum de<strong>la</strong>tum fuerit ad ecclesiam antequam talis notificatio facta fuerit,<br />

puniatur heres talis defunctae personae, si quem habet, in soldis centum<br />

corthonensium, alias puniatur pater eius, si superest, in pena predicta.<br />

Ad hanc autem notificationem teneri nolumus 34 illos qui habitant extra portas<br />

civitatis veteris, si ipsam notificationem commode facere non potuerint dicte<br />

32 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore<br />

mortis alicuius et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.<br />

n. 12, Sec. XV. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.<br />

nn. 18-19, 1551. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.<br />

33 sex] sexdecim nn. 18-19, 1551. Statuti.<br />

34 nolumus] volumus nn. 18-19, 1551. Statuti.


776 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

curie antequam corpus ipsum mortuum ad ecclesiam deferatur, dummodo ipsam<br />

notificationem faciant alicui de custodibus porte illius burghi in quo esset tale<br />

corpus defunctum, quo casu talis custos dictam notificationem dicte curie statim<br />

facere teneatur sub pena predicta.<br />

Verum si aliquis per suum nuntium fecerit talem notificationem fieri dicto<br />

potestati vel capitaneo sive curie alicuius ipsorum et deinde dicti officiales et<br />

beruarii congruo tempore non venerint ad domum predictam, eo casu tale corpus<br />

postquam dicti officiales et berrovarii fuerint tempore debito expectati, licite<br />

et impune valeat sepelliri, et si de dicta requisitione fuerit dubium, stetur et<br />

credatur iuramento talis nuntii.<br />

Et quod tempore alicuius funeris seu eius occasione nul<strong>la</strong> persona extra domum<br />

in qua esset seu in qua tunc de proximo extractum esset aliquod corpus<br />

mortuum possit vel debeat aliquos c<strong>la</strong>mores, stridores vel ulu<strong>la</strong>tus facere vel<br />

emictere alta voce aut se decapil<strong>la</strong>re vel carnem <strong>la</strong>cerare vel manus invicem concutere<br />

sive faciem vel aliam partem sui corporis percutere seu pannos sibi di<strong>la</strong>niare<br />

aut capputeum vel birretum sibi de capite extrahere, ita 35 quod occasione<br />

alicuius funeris non recipiantur aliqua ensenia, nec fiant aliqua convivia in quibus<br />

intersint ultra quatuor homines et sex mulieres, nisi venerint de extra civitatem<br />

Tuderti vel nisi fierent inter coniunctos talis defuncte persone usque in secundum<br />

gradum inclusive.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier propter aliquod funus debeat cantare sive repotare.<br />

Item quod tempore alicuius funeris vel eius occasione non fiat aliqua predicatio<br />

alicuius <strong>la</strong>icalis et secu<strong>la</strong>ris persone.<br />

Item postquam corpus mortuum portatum fuerit ad ecclesiam et homines<br />

rediverint ab ecclesia et facta predicatione ipsis mulieribus, nul<strong>la</strong> mulier debeat<br />

stare scapig<strong>la</strong>ta, sed suum caput debeat coperire et ve<strong>la</strong>re ac ve<strong>la</strong>tum tenere, nec<br />

faciem suam <strong>la</strong>ceret nec manus ad invicem percutiat nec alta voce stridores,<br />

c<strong>la</strong>mores vel ulu<strong>la</strong>tus aliquos faciat vel emictat, nec sibi pannos di<strong>la</strong>niet sub pena<br />

centum soldorum corthonensium pro quolibet contrafaciente et ad dictam penam<br />

solvendam teneatur maritus pro uxore, pater pro filia et fratre pro sorore.<br />

Item quod nullum corpus mortuum possit vel debeat portari in cassa ad<br />

ecclesiam vel sepulturam, nisi esset miles vel iudex iurisperitus vel uxor alicuius<br />

eorum vel presbiter sive alius clericus in sacris ordinibus constitutus ad penam<br />

quinquaginta librarum Corthonensium.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona de civitate vel comitatu Tuderti audeat vel presumat<br />

pro funere alicuius persone civis vel comitatensis Tuderti tenere vel portari<br />

facere cereos vel torticcios de cera ultra infrascriptum numerum atque pondus,<br />

sub pena decem librarum cortonensium, videlicet pro funere alicuius nobilis et<br />

magnatis sive alicuius iudicis iurisperiti vel alicuius eorum uxoris sive filii ultra<br />

duos torticcios qui esse possint quanticumque ponderis heredi sive coniuncto<br />

35 ita] item n. 5, post 1335-ante 1346. Statuti.


Todi<br />

777<br />

talis defuncte persone p<strong>la</strong>cuerit; pro funere vero alicuius popu<strong>la</strong>ris civitatis vel<br />

comitatus Tuderti tenere vel portari facere non liceat ultra duos torticcios cere<br />

quae cera esse possit ponderis triginta librarum ad plus; pro funere autem alicuius<br />

militis portari et haberi possint quotcumque torticci et quanticumque ponderis<br />

prout voluerint heredes sive coniuncti ipsius militis defuncti; liceat quoque<br />

cuilibet heredi sive coniuncto cuiuscumque persone defuncte impune tenere et<br />

portari facere ad eius funus unum torticcium eius ponderis cuius voluerit pro<br />

domino episcopo Tudertino.<br />

Item quod infra tertiam diem postquam corpus aliquod traditum fuerit sepulture,<br />

dictus potestas sive capitaneus cuius notarius et berrovarii tali funeri<br />

interfuerint, teneantur sollempnem inquisitionem facere et super ea examinare<br />

saltem quatuor homines proximiores vicinos ipsius defuncte persone, et ab eis<br />

querere et investigare an in predictis vel aliquo predictorum fuerit contrafactum<br />

et repertos culpabiles in dictis penis debeat condempnare. Quodque in dictis<br />

casibus et quolibet eorum re<strong>la</strong>tio dicti notarii maleficiorum et dictorum duorum<br />

berrovarorium pro plena et legitima probatione habeatur.<br />

Et quod dictus potestas sive capitaneus habere debeat medietatem totius eius<br />

quod ex inventione et re<strong>la</strong>tione dictorum suorum notarii et berrovariorum in<br />

aliquo dictorum casuum in cameram dicti communis pervenerit, postquam de<br />

pena que soluta fuerit ratione de<strong>la</strong>tionis facte de aliqua defuncta persona in<br />

aliqua cassa, quo casu solum decimam partem dicte pene habeat ipse potestas<br />

sive capitaneus ex inventione et re<strong>la</strong>tione predicta. Ac etiam exceptis penis solutis<br />

sive solvendis occasione cereorum sive torticciorum qui de<strong>la</strong>ti fuissent ultra<br />

numerum et pondus predictum, de quibus penis idem potestas et capitaneus in<br />

nullo casu aliquam partem debeat percipere vel habere et quod dictus potestas<br />

sive capitaneus cui predicta incumberent ut predicitur, super predictis investigandis,<br />

discutiendis, terminandis et exequendis breviter, summarie et de p<strong>la</strong>no ac<br />

sine strepitu et figura iudicii et absque aliqua iuris solempnitate procedere teneatur,<br />

et hoc capitulum dicti potestas et capitaneus totaliter de verbo ad verbum<br />

vulgari sermone saltem semel tempore sui regiminis legi faciant alta voce in consilio<br />

generali dicti communis, in quo intersint ad minus ducenti consiliarii ipsius<br />

consilii, ac etiam omnia in presenti capitulo contenta banniri faciant quolibet die<br />

kalendarum per civitatem Tuderti in locis consuetis ad duas tubas, et si dictus<br />

potestas vel capitaneus in predictis vel aliquo predictorum negligens fuerit, puniatur<br />

in ducentis libris corthonensium, et de hiis omnibus debeant sindicari.<br />

7. 1398 dicembre 12<br />

Riformanze<br />

Decretum prohibitionis ornamentorum<br />

Magnifici et potentes domini domini priores populi et communis Tuderti<br />

invicem et in unum congregati et cohadunati in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite


778 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

residentie pro eorum officio <strong>la</strong>udabile exercendo, animadvertentes quod cives<br />

Tudertini et eius comitatenses defectu et pretestu ornamentorum qui per eorum<br />

uxores portantur ultra eorum possibilitates adgravantur et ob id eorum propriis<br />

bonis et rebus ut plurimum depauperantur, volentes ad hec salubriter oviare ut<br />

mulierum protervia obprimatur, habitis super hiis pluribus et pluribus colloquiis<br />

in cernis et aliis contionibus ad id congregatis, missoque et facto sollempni et<br />

diligenti partito ad bussu<strong>la</strong>s et palluctas more solito, et obtento per omnes decem<br />

dantes et redentes eorum palluctas in bussu<strong>la</strong> alba del sic, decreverunt,<br />

ordinaverunt et reformaverunt super ipsis ornamentis portandis in hunc modum<br />

videlicet.<br />

In primis decreverunt, ordinaverunt et statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier seu<br />

femina civitatis et comitatus Tuderti qui uxor sit vel erit hominum nobilium<br />

militum et iudicum civitatis et comitatus Tuderti possit nec debeat de cetero<br />

portare in se et super se per civitatem et comitatum predictum aliquod ornamentum<br />

auri, argenti et per<strong>la</strong>rum, nisi solummodo octo uncias argenti in centura<br />

sua tantum et non alibi. Uxor novorum hominum popu<strong>la</strong>rium civitatis et<br />

comitatus predicti non possit nec sibi liceat portare aliquod predictorum ornamentorum,<br />

nisi in sua centura et non alibi sex uncias argenti tantum et non<br />

ultra, sub pena et ad penam perditionis ornamenti cuiuslibet mulieris predictarum<br />

inventi ultra ordinem predictum et decem librarum denariorum perusinorum<br />

pro qualibet ipsarum mulierum. Quod ornamentum sic inventum perveniat<br />

in communi Tuderti et pena pecuniaria predicta sit et esse debeat officialis<br />

invenientis et exequentis.<br />

Voluerunt tunc quod predicte mulieres possint et eis liceat portare anulos in<br />

manibus eorum tam auri et argenti quoscumque voluerint sine pena aliqua.<br />

Item ordinaverunt, decreverunt et statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et<br />

comitatus Tuderti cuiuscumque conditionis existat, possit nec debeat portare vel<br />

se induere aliquod vestimentum velluti, drappi auri vel argenti seu purpure, ad<br />

penam perditionis vestimenti et decem librarum denariorum pro qualibet contrafaciente<br />

quod vestimentum ut supra veniat in communi Tuderti et pena pecunie<br />

sit et esse debeat officialis invenientis et exequentis.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis<br />

et comitatus Tuderti possit nec debeat portare in eorum vestimentis aliquod genus<br />

varorum, nisi ille mulieres qui uxores sunt et erunt militum et iudicum dicte<br />

civitatis et comitatus eiusdem. Mulieres autem uxores nobilium et popu<strong>la</strong>rium<br />

hominum dicte civitatis et comitatus possint portare in eorum vestimentis solummodo<br />

pro ornatura varium <strong>la</strong>rgitudinis duorum digitorum et ultra non, sub pena<br />

et ad penam perditionis vestimenti aliter inventi et decem librarum denariorum.<br />

Quod vestimentum veniat in communi Tuderti et pena pecunie sit officialis invenientis<br />

et exequentis.<br />

Item decreverunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et comitatus<br />

Tuderti possit nec debeat portare in eorum vestimentis aliquod genus grisciorum,<br />

nisi solummodo in foderatura pellium eorum quas portare possit secundum modum<br />

et ordinem consuetum. Et in eorum mantellinis, coctis, sacchis et c<strong>la</strong>miti-


Todi<br />

779<br />

bus possint portare solummodo armellinaturam et non ultra, ad penam perditionis<br />

vestimenti aliter inventi et decem librarum denariorum, quod vestimentum et<br />

qua pena ut supra applicentur. Et quod in dictis vestimentis non possit fieri de<br />

cetero aliqua racamatura auri vel argenti, ad penam predictam applicandam ut<br />

supra dictum est.<br />

Item decreverunt et reformaverunt quod mulieres nupte et in posterum nubende<br />

qui accedent ad domum eorum mariti non possint nec debeant portare<br />

vel portari facere, pa<strong>la</strong>m vel occulte, ad domum dicti eorum mariti aliquod genus<br />

panni lini, cannape vel cuiuscumque alterius donamenti nec aliquod donare<br />

vel donari facere, secrete vel pa<strong>la</strong>m, alicui consanguineo vel consanguinee dicti<br />

eorum mariti. Nec etiam dicte mulieres sic accedende et nupte ac nubende possint<br />

nec debeant recipere vel recipi facere aliquod donum cuiuscumque conditionis<br />

existat ab aliquo consanguineo vel consanguinea aud actinente dicti eorum<br />

mariti. Nec aliquis vel aliqua persona predictis mulieribus possit nec debeat aliquid<br />

donare vel donari facere quoquo modo sub pena et ad penam illius quod<br />

donabit et decem librarum denariorum, que pene debeant ut supra applicari.<br />

Nec etiam possint nec debeant portare vel portari facere dum ad domum eorum<br />

mariti accedent aliquid ante se vel post ad penam predictam.<br />

Voluerunt tunc quod dicte mulieres ut supra accedende possint et eis liceat<br />

portare vel portari facere in eorum cofanis sive cassis unam tubaleam et unam<br />

guardatubaleam, quatuor tubaglectos, quatuor sciucchatorios, unum par linteaminum<br />

et camisias quascumque voluerint pro eis tam et aliter non.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> famu<strong>la</strong> seu concupina<br />

alicuius civis Tudertini et comitatensis ac habitatoris continue in civitate<br />

et comitatu Tuderti possit nec debeat portare super se nec induere se aliquem<br />

mantellum nec aliquod vestimentum panni <strong>la</strong>ne cuiuscumque coloris existat ultra<br />

extimationem trium ducatorum auri pro quolibet vestimento predictorum sub<br />

pena et ad penam centum librarum denariorum, cuius pena medietas sit communis<br />

et alia medietas sit officialis invenientis et exequentis.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod quilibet officialis civitatis<br />

Tuderti presens et futurus possit et sibi liceat ac teneatur et debeat inquirere<br />

super predictis et quolibet predictorum et intrare ad perquirendum in qualibet<br />

domo civitatis et comitatus Tuderti in qua fieret aliquod cortigium vel alique<br />

nuptie et per civitatem et comitatum rimare et, repertos culpabiles, punire sine<br />

processu et sine strepitu et figura iudicii in penis predictis solummodo veritate<br />

inspecta.<br />

Quequidem omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> supradicta, specificata et narrata magnificus<br />

et potens dominus dominus Iohannes Tomacellus miles, dux et rector ac<br />

dominus Tudertinus videns ea ad utilitatem civium Tudertinorum et eius comitatensium<br />

redundare supplicationibus predicti communis inclinatus et omni modo<br />

et cura confirmavit, roboravit et ea valere voluit et mandavit ac invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari prout iacent, mandans messer Laurentio cancel<strong>la</strong>rio infrascripto ut ipsa<br />

capitu<strong>la</strong> scriberet et publicaret et in volumibus statutorum communis Tuderti<br />

apponeret ut omnibus sit eorum amp<strong>la</strong> notitia.


780 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

8. 1398<br />

Statuti<br />

De ornamentis mulierum 36<br />

In nomine Domini, amen. Anno Domini millesimo trecentesimo nonagesimo<br />

octavo, indictione sexta tempore sanctissimi in Christo patris et domini nostri<br />

domini Bonifatii pape noni, mense decembris, die duodecimo dictis mensis.<br />

Magnifici et potentes domini domini priores populi et communis Tuderti<br />

invicem et in unum congregati et cohadunati in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite<br />

residentie pro eorum officio <strong>la</strong>udabile exercendo, animadvertentes quod cives<br />

Tudertini et eius comitatenses defectu et pretestu ornamentorum qui per eorum<br />

uxores portantur ultra eorum possibilitates adgravantur et ob id eorum propriis<br />

bonis et rebus ut plurimum depauperantur, volentes ad hec salubriter oviare ut<br />

mulierum protervia obprimatur, habitis super hiis pluribus et pluribus colloquiis<br />

in cernis et aliis contionibus ad id congregatis, missoque et facto sollempni et<br />

diligenti partito ad bussu<strong>la</strong>s et palluctas more solito et obtento per omnes decem<br />

dantes et redentes eorum palluctas in bussu<strong>la</strong> alba del sic, decreverunt, ordinaverunt<br />

et reformaverunt super ipsis ornamentis portandis in hunc modum videlicet.<br />

In primis decreverunt, ordinaverunt et statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier seu femina<br />

civitatis et comitatus Tuderti qui uxor sit vel erit hominum nobilium militum<br />

et iudicum civitatis et comitatus Tuderti possit nec debeat de cetero portare<br />

in se et super se per civitatem et comitatum predictum aliquod ornamentum 37<br />

auri, argenti et per<strong>la</strong>rum nisi solummodo octo uncias argenti in centura sua tantum<br />

et non alibi. Uxor novorum hominum popu<strong>la</strong>rium civitatis et comitatus predicti<br />

non possit nec sibi liceat portare aliquod predictorum ornamentorum nisi<br />

in sua centura et non alibi sex uncias argenti tantum et non ultra, sub pena et<br />

ad penam perditionis ornamenti cuiuslibet mulieris predictarum inventi ultra ordinem<br />

predictum et decem librarum denariorum perusinorum pro qualibet ipsarum<br />

mulierum. Quod ornamentum sic inventum perveniat in communi Tuderti<br />

et pena pecuniaria predicta sit et esse debeat officialis invenientis et exequentis.<br />

Voluerunt tunc quod predicte mulieres possint et eis liceat portare anulos in<br />

manibus eorum tam auri et argenti quoscumque voluerint sine pena aliqua.<br />

Item ordinaverunt, decreverunt et statuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et<br />

comitatus Tuderti cuiuscumque conditionis existat, possit nec debeat portare vel<br />

se induere aliquod vestimentum velluti, drappi auri vel argenti seu purpure ad<br />

penam perditionis vestimenti et decem librarum denariorum pro qualibet contra-<br />

36 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 12, sec. XV. Statuti, Addictio statutorum, Ordinamenta super<br />

ornamentis mulierum. Reformatio facta per dominos priores Tuderti sub anno Domini<br />

MCCCLXXXXVIII manu ser Laurentii de Reate.<br />

37 ornamentum] ordinamentum n. 12, sec. XV. Statuti.


Todi<br />

781<br />

faciente quod vestimentum ut supra veniat in communi Tuderti et pena pecunie<br />

sit et esse debeat officialis invenientis et exequentis.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis<br />

et comitatus Tuderti possit nec debeat portare in eorum vestimentis aliquod genus<br />

varorum nisi ille mulieres qui uxores sunt et erunt militum et iudicum dicte<br />

civitatis et comitatus eiusdem. Mulieres autem uxores nobilium et popu<strong>la</strong>rium<br />

hominum dicte civitatis et comitatus possint portare in eorum vestimentis solummodo<br />

pro ornatura varium <strong>la</strong>rgitudinis duorum digitorum et ultra non, sub pena<br />

et ad penam 38 perditionis vestimenti aliter inventi et decem librarum denariorum.<br />

Quod vestimentum veniat in communi Tuderti et pena pecunie sit officialis<br />

invenientis et exequentis.<br />

Item decreverunt et ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et comitatus<br />

Tuderti possit nec debeat portare in eorum vestimentis aliquod genus grisciorum<br />

nisi solummodo in foderatura pellium eorum quas portare possit secundum modum<br />

et ordinem consuetum. Et in eorum mantellinis, coctis, sacchis et c<strong>la</strong>mitibus<br />

possint portare solummodo armellinaturam et non ultra ad penam perditionis<br />

vestimenti aliter inventi et decem librarum denariorum, quod vestimentum et<br />

qua pena ut supra applicentur. Et quod in dictis vestimentis non possit fieri de<br />

cetero aliqua racamatura auri vel argenti ad penam predictam applicandam ut<br />

supra dictum est.<br />

Item decreverunt et reformaverunt quod mulieres nupte et in posterum nubende<br />

qui accedent ad domum eorum mariti non possint nec debeant portare<br />

vel portari facere pa<strong>la</strong>m vel occulte ad domum dicti eorum mariti aliquod genus<br />

panni lini, cannape vel cuiuscumque alterius donamenti nec aliquod donare vel<br />

donari facere secrete vel pa<strong>la</strong>m alicui consanguineo vel consanguinee dicti eorum<br />

mariti. Nec etiam dicte mulieres sic accedende et nupte ac nubende possint nec<br />

debeant recipere vel recipi facere aliquod donum cuiuscumque conditionis existat<br />

ab aliquo consanguineo vel consanguinea aud actinente dicti eorum mariti.<br />

Nec aliquis vel aliqua persona predictis mulieribus possit nec debeat aliquid donare<br />

vel donari facere quoquo modo sub pena et ad penam illius quod donabit<br />

et decem librarum denariorum que pene debeant ut supra applicari. Nec etiam<br />

possint nec debeant portare vel portari facere dum ad domum eorum mariti<br />

accedent aliquid ante se vel post ad penam predictam. Voluerunt tunc quod<br />

dicte mulieres ut supra accedende possint et eis liceat portare vel portari facere<br />

in eorum cofanis sive cassis unam tubaleam et unam guardatubaleam, quatuor<br />

tubaglectos, quatuor sciucchatorios, unum par linteaminum et camisias quascumque<br />

voluerint pro eis tam et aliter non.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> famu<strong>la</strong> seu concupina<br />

alicuius civis Tudertini et comitatensis ac habitatoris continue in civitatis<br />

et comitatus Tuderti possit nec debeat portare super se nec induere se 39 aliquem<br />

38 n. 12, sec. XV. Statuti aggiunge in utroque casuum predictorum.<br />

39 n. 12, sec. XV. Statuti elimina nec induere se.


782 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

mantellum nec aliquod vestimentum panni <strong>la</strong>ne cuiuscumque coloris existat ultra<br />

extimationem trium ducatorum auri pro quolibet vestimento predictorum sub<br />

pena et ad penam centum librarum denariorum, cuius pena medietas sit communis<br />

et alia medietas sit officialis invenientis et exequentis.<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod quilibet officialis civitatis<br />

Tuderti presens et futurus possit et sibi liceat ac teneatur et debeat inquirere<br />

super predictis et quolibet predictorum et intrare ad perquirendum in qualibet<br />

domo civitatis et comitatus Tuderti in qua fieret aliquod cortigium vel alique nuptie<br />

et per civitatem et comitatum rimare et repertos culpabiles punire sine processu<br />

et sine strepitu et figura iudicii in penis predictis solummodo veritate inspecta.<br />

Quequidem omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> supradicta, specificata et narrata magnificus<br />

et potens dominus dominus Iohannes Tomacellus miles, dux et rector ac<br />

dominus Tudertinus videns ea ad utilitatem civium Tudertinorum et eius comitatensium<br />

redundare supplicationibus predicti communis inclinatus et omni modo<br />

et cura confirmavit, roboravit et ea valere voluit et mandavit ac invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari prout iacent, mandans messer Laurentio cancel<strong>la</strong>rio infrascripto ut ipsa<br />

capitu<strong>la</strong> scriberet et publicaret et in volumibus statutorum communis Tuderti<br />

apponeret ut omnibus sit eorum amp<strong>la</strong> notitia.<br />

9. 1400, aprile 28<br />

Riformanze<br />

Decretum ne quis induat vestimenta lugubria<br />

contra formam stabilitam<br />

Magnifici et potentes domini domini priores communis et populi Tuderti<br />

invicem et in unum congregati in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie pro<br />

rebus communis utilitate peragendis habentes ad infrascripta omnia specialem<br />

consensum et auctoritatem a magnifico et potenti milite domino Herico Tomacello<br />

locumtenente et circa mandato mei cancel<strong>la</strong>rii infrascripti, animadvertentes<br />

quod cives Tudertini imminente peste occasione pannorum lugubrium qui induuntur<br />

tempore funeris defuntorum ut plurimum terrore quassantur, salubre nimium<br />

forma in huiusmodi indumentis et circa talia funera honestam ponere<br />

metam ne ipsi cives ex eis totaliter expavescant, atque ideo matura deliberatione<br />

perhabita in predictis, facto et misso inter eos solempni et diligenti partito ad<br />

bussu<strong>la</strong>s et palluctas more solito et obtento per omnes decem dantes et reddentes<br />

eorum palluctas in bussu<strong>la</strong> alba del sic, nul<strong>la</strong> pallucta reperta in contrarium<br />

in bussu<strong>la</strong> rubea del non, ex omni auctoritate arbitrio et baylia eis concessis,<br />

tam per formam statuti Tuderti quod etiam a dicto domino locumtenente, et<br />

omni modo via, iure et forma quibus melius fieri potuit.<br />

Ad refrenandam audaciam aliquorum qui ultra honestum modum et contra<br />

formam statuti et ordinis civitatis Tuderti audent in predictis extendere formam,<br />

decreverunt, ordinaverunt, statuerunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> persona civitatis


Todi<br />

783<br />

et comitatus Tuderti et quivis alius habitans in eisdem, cuiuscumque conditionis et<br />

status existat, audeat vel presumat se induere vel indui facere aliquam personam<br />

aliquo panno lugubri et nigri colori vel alicuis alterius panni ex quo possit aliqua<br />

lugubritas apparire tempore funeris alicuius defunti in posterum presentem modum<br />

et ordinem infrascriptum videlicet comes, barones, milites, doctores legum et<br />

medici doctorati de civitate et comitatu Tuderti seu illi de domo eorundem tempore<br />

funeris adveniendi quod deus aboleat, possint et eisdem liceat indui facere pannis<br />

lugubribus quatuor personas de domo eorum vel alias quascumque voluerint<br />

dum tamen non excedant dictum numerum quatuor personarum.<br />

Et nobiles de dicta civitate et comitatus dicto tempore possint et eis liceat<br />

indui facere dictis pannis lugubribus tres personas modo preditco, et popu<strong>la</strong>res<br />

dicte civitatis et comitatus duas personas indui facere possint et non ultra, sub<br />

pena et ad penam cuiuslibet predictorum contrafacienti perditionis indumenti<br />

presentem dictum ordinem facti et vigintiquinque librarum denariorum, cuius<br />

pene quarta pars sit officialis exequentis et residuum perveniat in communi et<br />

quod nullus predictorum audeat vel presumat petere vel peti facere licentia ultra<br />

dictum ordinem faciendum ab aliquo officiale civitatis Tuderti ad penam superius<br />

adnotatam. Et si aliquis officialis dicte civitatis alicui predictorum super nominatorum<br />

ipsam licentiam concesserit, incidat in penam centum librarum denariorum<br />

pro quolibet et qualibet vice quam penam solvere teneatur et debeat ipso<br />

facto camerario Tuderti omni condictione remota.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> mulier ad dictum funus concurrens audeat vel presumat stare<br />

extra domum huiusmodi defunti ad plorandum, ad penam XXV librarum denariorum<br />

solvendam ut supra.<br />

Tollentes ex nunc et cassantes dicti domini priores omne statutum, ordinamenta<br />

sive reformationes in consilium loquentia in omnibus casibus supradictis.<br />

Decernentes etiam quod quilibet officialis Tuderti teneatur et possit pro predictis<br />

et impredictis inquirere, procedere et receptos culpabiles punire summarie et de<br />

p<strong>la</strong>no sine stripitu et figura iudicii. Et quod quilibet possit contrafacientes denunptiare<br />

et accusare et nomen eius teneatur secretum.<br />

10. 1401, agosto 31<br />

Riformanze<br />

Additio capitulorum factorum pro ornamentis mulierum<br />

Magnifici et potentes domini domini priores communis et populi civitatis<br />

Tuderti in unum congregati in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie pro eorum<br />

officio <strong>la</strong>udabile esercendo, animadvertentes quod effrenata licentia mulierum<br />

Tudertinarum quarum circa ornamenta vestium earum gerunt de facili posset<br />

cives et comitatum civitatis Tuderti ad immensam penuriam cohibere, nisi ea<br />

modo refrenatio compel<strong>la</strong>tur, atque ideo matura deliberatione previdentes habitis<br />

super hiis pluribus et pluribus colloquiis intra cives habentes etiam ad hec om-


784 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nia commissionem et plenariam auctoritatem statuendo, decernendo et ordinando<br />

omne id quod oportunum est ad dictam licentiam refrenandum a magnifico milite<br />

domino Herico Tomacello locumtenente Tudertino, qui infrascripta omnia et<br />

singu<strong>la</strong> ratificavit, omologavit et confirmavit ex omni auctoritate, arbitrio et baylia<br />

eis concessis et omni modo via, iure et forma quibus melius fieri potest, facto<br />

primo inter eos ac misso sollempni et diligenti partito ad bussu<strong>la</strong>s et palluctas<br />

more solito et obtento communiter per omnes decem dantes et reddentes eorum<br />

palluctas in bussu<strong>la</strong> alba del sic, nul<strong>la</strong> pallucta in contrarium reperta in bussu<strong>la</strong><br />

rubea del non, decreverunt, ordinaverunt et statuerunt additiones et ordinamenta<br />

infrascripta videlicet.<br />

I. In primis addiderunt et additum esse decreverunt primo ordinamento super<br />

posito quod incipit: in primis decreverunt quod nullus aurifex vel aliqua alia<br />

persona in dictis civitate et comitatu existens possit vel audeat <strong>la</strong>borare seu <strong>la</strong>borari<br />

facere aliquod genus ornamentorum in dicto primo capitulo comprehensorum<br />

de quibus est facta prohibitio in ordinamento predicto alicui civi vel comitatensi<br />

dicte civitatis seu habitantibus in eisdem, ad penam quinquaginta librarum denariorum<br />

pro qualibet vice et quolibet ipsorum contrafacentium in predictis, cuius<br />

pene medietatem officialis invenientis et exequentis et aliam medietatem cammere<br />

Tudertine esse penitus statuerunt, et quilibet possit et sibi liceat contrafacientes in<br />

predictis vel aliquo predictorum denumptiare et accusare et stetur et credatur iuramento<br />

denumptiantis et accusantis cum uno teste de visu, et iste talis denumptians<br />

et accusans modo predicto habeat et habere debeat medietatem pene applicate<br />

officiali predicto invenienti et exequenti ut supra, et aliam medietatem ipsius pene<br />

habeat et habere debeat officialis cui dicta talis denumptiatio et accusatio facta<br />

foret, ita quod medietas totius dicte pene quinquaginta librarum perveniat et venire<br />

debeat in cammera communis Tuderti ut decretum esse.<br />

Et quod nullus de dictis civitate et comitatu Tuderti seu alia persona habitans<br />

in eisdem possit de cetero emere vel alio modo acquirere extra civitatem et<br />

comitatum Tuderti aliquod genus dictorum ornamentorum prohibitorum et in<br />

dicto primo capitulo contentorum, nec ipsum taliter emptum vel aliter acquisitum<br />

penes se tenere ad penam vigintiquinque librarum denariorum et perditionis<br />

ornamentorum predictorum, cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis<br />

et alia medietas sit communis Tuderti, et quilibet possit denumptiare et<br />

accusare contrafacientes in predictis et habeat quartam partem dicte pene pecuniarie<br />

et eius nomen teneatur secretum.<br />

Decernentes et dec<strong>la</strong>rantes ex nunc dicti domini priores quod quilibet civis<br />

et comitatensis Tudertinus, cuiuscumque conditionis existat, teneatur et debeat<br />

vendere et a se ac eius domo removere omnia et singu<strong>la</strong> predicta et in dicto<br />

capitulo primo specificata videlicet ea qua sunt contra formam descriptam in<br />

dicto et in presenti capitulo, hinc ad terminum decemotto mensium proximum<br />

vencturorum, sub pena et ad penam predictam et perditionis ornamentorum<br />

inventorum post terminum supradictum contra formam et ordinem supradictum,<br />

cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis et alia medietas sit<br />

communis Tuderti ut superius est expressum.


Todi<br />

785<br />

II. Item addiderunt, decreverunt et ordinaverunt dictis capitulis et ordinamentis<br />

esse additum quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et comitatus Tuderti, cuiuscumque<br />

conditionis et status existat, possit nec debeat portare vel induere super se<br />

aliquod vestimentum cuius maniche sint in aliqua parte ipsarum manicharum<br />

<strong>la</strong>rgitudinis ultra unum bracchium panni <strong>la</strong>ne ad mensuram communis Tuderti,<br />

et quod non possit portare in aliquo dictorum vestimentorum et indumentorum<br />

intaglia in quibus intaglis sit ultra unum bracchium panni <strong>la</strong>ne ad mensuram<br />

communis Tuderti, ad penam decem librarum denariorum et perditionis dicti<br />

vestimenti et indumenti, cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis<br />

et alia medietas sit communis Tuderti.<br />

Et si quo tempore aliquod dubium oriretur in predictis voluerunt et statuerunt<br />

quod stetur dec<strong>la</strong>rationi consulum sutorum civitatis Tuderti cum iuramento<br />

de dictis intaglis et quantitatibus panni dictorum intaglorum, et quod nullus sutor<br />

possit suere aliquid ex dictis vestimentis contra formam dictorum ordinamentorum,<br />

ad penam decem librarum pro quolibet contrafaciente et qualibet vice<br />

applicandam ut supra et quilibet possit denumptiare et accusare ut supra.<br />

III. Item addiderunt, decreverunt et ordinaverunt quod dominus capitaneus<br />

civitatis Tuderti in principio sui offici et quolibet mense sui officii teneatur et<br />

debeat publice bandiri facere dicta ordinamenta superius enarrata, ad penam<br />

quinquaginta librarum denariorum de suo sa<strong>la</strong>rio retinendam tempore sui sindicatus,<br />

et quod dictus dominus capitaneus teneatur et debeat per se et suos officiales<br />

observare et observari facere predicta omnia et singu<strong>la</strong> ordinamenta et<br />

contenta in eis et repertos culpabiles punire penis predictis absque processu fiendo.<br />

Et si negligens fuerit vel sui officiales remissi forent in puniendo inventos<br />

seu denumptiatos vel accusatos coram eis, contrafacientes in predictis vel aliquo<br />

predictorum secundum formam et modum in dictis ordinamentis contentum incidant<br />

in penam quinquaginta florenorum auri qualibet vice de eorum sa<strong>la</strong>rio retinendam<br />

tempore sindacatus per camerarium Tudertinum.<br />

11. 1401<br />

Statuti<br />

Contra aurifices facientes ornamenta prohibita et cetera 40<br />

In nomine Domini amen. Anno Domini millesimo quatricentesimo primo,<br />

indictione nona tempore santissimi in Cristo patris e domini nostri domini Bonifatii<br />

divina providentia pape noni, mense augusti, die ultimo.<br />

40 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 12, sec. XV. Statuti, Addictio statutorum, Addictio facta in<br />

dictis reformationibus per dominos priores sub anno Domini MCCCCI, tempore domini<br />

Bonifatii pape noni, manu dicti ser Laurentii.


786 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Magnifici et potentes domini ser Ciccholus B<strong>la</strong>xii, Gaycarius domini Machtei,<br />

Mannes Cole Cupi, ser Bartholomeus Menotutii, Carolus Angelerii, ser Corradinus<br />

ser Petri et ser Iohannes Ciccholi Paraventi, domini priores communis et<br />

populi civitatis Tuderti in unum congregati in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie<br />

pro eorum officio <strong>la</strong>udabile esercendo, animadvertentes quod effrenata licentia<br />

mulierum Tudertinarum quarum circa ornamenta vestium earum gerunt de<br />

facili posset cives et comitatum civitatis Tuderti ad immensam penuriam cohibere,<br />

nisi ea modo refrenatio compel<strong>la</strong>tur, atque ideo matura deliberatione previdentes<br />

habitis super hiis pluribus et pluribus colloquiis intra cives habentes etiam<br />

ad hec omnia commissionem et plenariam auctoritatem statuendo, decernendo et<br />

ordinando omne id quod oportunum est ad dictam licentiam refrenandum a<br />

magnifico milite domino Herico Tomacello locumtenente Tudertino, qui infrascripta<br />

omnia et singu<strong>la</strong> ratificavit, omologavit et confirmavit ex omni auctoritate<br />

arbitrio et baylia eis concessis et omni modo via, iure et forma quibus melius<br />

fieri potest facto primo inter eos ac misso sollempni et diligenti partito ad bussu<strong>la</strong>s<br />

et palluctas more solito et obtento communiter per omnes decem dantes et<br />

reddentes eorum palluctas in bussu<strong>la</strong> alba del sic, nul<strong>la</strong> pallucta in contrarium<br />

reperta in bussu<strong>la</strong> rubea del non, decreverunt, ordinaverunt et statuerunt additiones<br />

et ordinamenta infrascripta videlicet.<br />

I. In primis addiderunt et additum esse decreverunt primo 41 ordinamento<br />

super posito quod incipit: in primis decreverunt quod nullus aurifex vel aliqua<br />

alia persona in dictis civitate et comitatu existens possit vel audeat <strong>la</strong>borare seu<br />

<strong>la</strong>borari facere aliquod genus ornamentorum in dicto primo capitulo comprehensorum<br />

de quibus est facta prohibitio in ordinamento predicto alicui civi vel comitatensi<br />

dicte civitatis seu habitantibus in eisdem, ad penam quinquaginta librarum<br />

denariorum pro qualibet vice et quolibet ipsorum contrafacentium in predictis,<br />

cuius pene medietatem officialis invenientis et exequentis et aliam medietatem<br />

cammere Tudertine esse penitus statuerunt, et quilibet possit et sibi liceat<br />

contrafacientes in predictis vel aliquo predictorum denumptiare et accusare et<br />

stetur et credatur iuramento denumptiantis et accusantis cum uno teste de visu,<br />

et iste talis denumptians et accusans modo predicto habeat et habere debeat<br />

medietatem pene applicate officiali predicto invenienti et exequenti ut supra et<br />

aliam medietatem ipsius pene habeat et habere debeat 42 officialis cui dicta talis<br />

denumptiatio et accusatio facta foret, ita quod medietas totius dicte pene quinquaginta<br />

librarum perveniat et venire debeat in cammera communis Tuderti ut<br />

decretum esse.<br />

Et quod nullus de dictis civitate et comitatu Tuderti seu alia persona habitans<br />

in eisdem possit de cetero emere vel alio modo acquirere extra civitatem et<br />

comitatum Tuderti aliquod genus dictorum ornamentorum prohibitorum et in<br />

41 n. 12, sec. XV. Statuti aggiunge capitulo et.<br />

42 n. 12, sec. XV. Statuti omette habere debeat.


Todi<br />

787<br />

dicto primo capitulo contentorum, nec ipsum taliter emptum vel aliter acquisitum<br />

penes se tenere ad penam vigintiquinque librarum denariorum et perditionis<br />

ornamentorum predictorum 43 , cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis<br />

et alia medietas sit communis Tuderti, et quilibet possit denumptiare et<br />

accusare contrafacientes in predictis et habeat quartam partem dicte pene pecuniarie<br />

et eius nomen teneatur secretum 44 .<br />

Decernentes et dec<strong>la</strong>rantes ex nunc dicti domini priores quod quilibet civis<br />

et comitatensis Tudertinus, cuiuscumque conditionis existat, teneatur et debeat<br />

vendere et a se ac eius domo removere omnia et singu<strong>la</strong> predicta 45 et in dicto<br />

capitulo primo specificata videlicet ea qua sunt contra formam descriptam in<br />

dicto et in presenti capitulo 46 , hinc ad terminum decemotto mensium proximum<br />

vencturorum, sub pena et ad penam predictam et perditionis ornamentorum inventorum<br />

post terminum supradictum contra formam et ordinem supradictum 47 ,<br />

cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis et alia medietas sit<br />

communis Tuderti ut superius est expressum.<br />

II. Item addiderunt, decreverunt et ordinaverunt dictis capitulis et ordinamentis<br />

esse additum 48 quod nul<strong>la</strong> mulier civitatis et comitatus Tuderti, cuiuscumque<br />

conditionis et status existat, possit nec debeat portare vel induere super se<br />

aliquod vestimentum cuius maniche sint in aliqua parte ipsarum manicharum<br />

<strong>la</strong>rgitudinis ultra unum bracchium panni <strong>la</strong>ne ad mensuram communis Tuderti,<br />

et quod non possit portare in aliquo dictorum vestimentorum et indumentorum<br />

intaglia in quibus intaglis sit ultra unum bracchium panni <strong>la</strong>ne ad mensuram<br />

communis Tuderti, ad penam decem librarum denariorum et perditionis dicti<br />

vestimenti et indumenti, cuius pene medietas sit officialis invenientis et exequentis<br />

et alia medietas sit communis Tuderti.<br />

Et si quo tempore aliquod dubium oriretur in predictis voluerunt et statuerunt<br />

quod stetur 49 dec<strong>la</strong>rationi consulum sutorum civitatis Tuderti cum iuramento<br />

de dictis intaglis et quantitatibus panni dictorum intaglorum et quod nullus<br />

sutor possit suere aliquid ex dictis vestimentis contra formam dictorum ordinamentorum,<br />

ad penam decem librarum 50 pro quolibet contrafaciente et qualibet<br />

vice applicandam ut supra et quilibet possit denumptiare et accusare ut supra.<br />

III. Item addiderunt, decreverunt et ordinaverunt quod dominus capitaneus<br />

civitatis Tuderti in principio sui offici et quolibet mense sui officii teneatur et<br />

43 predictorum] sic emptorum et acquisitorum n. 12, sec. XV. Statuti.<br />

44 secretum] in credentia n. 12, sec. XV. Statuti.<br />

45 predicta] ornamenta proibita n. 12, sec. XV. Statuti.<br />

46 et in presenti capitulo] ex forma statuti predicti et presentium capitulorum n. 12,<br />

sec. XV. Statuti.<br />

47 n. 12, sec. XV. Statuti omette da contra a supradictum.<br />

48 n. 12, sec. XV. Statuti omette da dictis a additum.<br />

49 n. 12, sec. XV. Statuti aggiunge et credatur.<br />

50 n. 12, sec. XV. Statuti aggiunge denariorum.


788 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

debeat publice bandiri facere dicta ordinamenta superius enarrata, ad penam<br />

quinquaginta librarum denariorum de suo sa<strong>la</strong>rio retinendam tempore sui sindicatus<br />

et quod dictus dominus capitaneus teneatur et debeat per se et suos officiales<br />

observare et observari facere predicta omnia et singu<strong>la</strong> ordinamenta et<br />

contenta in eis, et repertos culpabiles punire penis predictis absque processu<br />

fiendo. Et si negligens fuerit vel sui officiales remissi forent in puniendo inventos<br />

seu denumptiatos vel accusatos coram eis, contrafacientes in predictis vel aliquo<br />

predictorum secundum formam et modum in dictis ordinamentis contentum incidant<br />

in penam quinquaginta florenorum auri qualibet vice de eorum sa<strong>la</strong>rio retinendam<br />

tempore sindacatus per camerarium Tudertinum.<br />

Et ego Laurentius Iannis Laurentii de Pilliccionibus de Reate, publica et<br />

imperiali auctoritate notarius et nunc cancel<strong>la</strong>rius Tudertinus dum predicta omnia<br />

sic acta fuerit presens sive ideo ea scripsi et publicavi et meo solito signavi.<br />

12. sec. XV<br />

Statuti<br />

De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum 51<br />

De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam 52<br />

De certis vestibus non portandis per masculos 53<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis 54<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius,<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis<br />

ad ipsam materiam pertinentibus 55<br />

51 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum. Di questa, come delle due seguenti rubriche, manca il testo.<br />

52 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.<br />

53 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis vestibus non portandis per masculos.<br />

54 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et<br />

de certis officialibus ad praedicta deputandis.<br />

55 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis<br />

alicuius, et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.


Todi<br />

Ordinamenta super ornamentis mulierum. Reformatio facta<br />

per dominos priores Tuderti sub anno Domini MCCCLXXXXVIII<br />

manu ser Laurentii de Reate 56<br />

Addictio facta dictis reformationibus per dominos priores sub anno<br />

Domini MCCCCI tempore domini Bonifatii pape noni,<br />

manu dicti ser Laurentii 57<br />

13. 1426<br />

Statuti<br />

Alia reformatio facta in anno Domini MCCCCXXVI manu<br />

ser Luce de Urbevetere<br />

789<br />

Est alia reformatio facta in anno Domini MCCCCXVI manu ser Luce de Urbevetere<br />

cuiusquidem reformationis tenor talis est videlicet.<br />

Item confirmaverunt et adprobaverunt et invio<strong>la</strong>biliter observari voluerunt<br />

certas reformationes positas in volumine statuti civitatis Tuderti editas in anno<br />

Domini MCCCLXXXXVIII, indictione sexta et de mense decembris et in MCCCC, primo<br />

de mensis augusti et in MCCCCII, de mensis Iunii, pro ut de dictis reformationibus<br />

appositis manu ser Laurentii Iannis de Pilliccionibus de Reate, tunc camerario<br />

communis Tuderti, tractantibus de ornamentis mulierum et de penis contrafacientibus<br />

cum infrascriptis additionibus et conrectionibus et quod in dictis reformationibus<br />

cavebatur.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier de civitate vel comitatu Tuderti, cuiuscumque conditionis<br />

et status existat, possit nec debeat portare vel supra induere aliquod vestimentum<br />

cuius manice sint in aliqua parte ipsarum manicarum <strong>la</strong>rgitudinis unius brachii<br />

panni <strong>la</strong>ne ad mensuram comunis Tuderti, et in dicta parte dictas reformationes<br />

correxerunt: decernentes quod cuilibet mulieri liceat portare et se induere<br />

vestimenta simplicis panni <strong>la</strong>ne in quo non sint ultra XII bracchia panni ad bracchium<br />

comunis tuderti et de dicto panno manicas et intaglos facere pro ut supra<br />

videbitur.<br />

Item addiderunt dictis reformationibus quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare<br />

aliquam iorneriam alicuius panni vel guarnelli, et quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare<br />

vel se induere aliquod vestimentum sirici, et quod nul<strong>la</strong> mulier possit trasinare<br />

per terram de pannis alicuius vestimenti ultra unum semmissum, et quod<br />

56 Vedi n. 8, 1398. Statuti, Addictiones. De ornamentis mulierum.<br />

57 Vedi n. 11, 1401. Statuti, Addictiones. Contra aurifices facientes ornamenta prohibita<br />

et cetera.


790 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nul<strong>la</strong> mulier possit portare in capite vel in alia parte sue persone aliquod genus<br />

sirici seu sete, sub pena X librarum denariorum et perditionis vestimenti<br />

seu alterius ornamenti ubi dicte res adfixe essent pro qualibet vice, que pena X<br />

librarum sit offitialis invenientis et exequentis pro ut in dictis reformationibus<br />

continetur.<br />

Liceat tunc dictis mulieribus portare quatuor uncias sirici seu sete in capite<br />

sine aliqua mistura auri, argenti, per<strong>la</strong>rum vel aliorum <strong>la</strong>pidum pretiosorum et<br />

aliorum ornamentorum, et etiam eis liceat habere frectas sirici sine aliqua mistura<br />

auri vel argenti, et similiter possint portare in col<strong>la</strong>ribus et manichectis<br />

francias de sirico et etiam cum mistura fili auri vel argenti, dummodo dictum<br />

filum auri vel argenti non transcendat decimam partem dicti sirici et dummodo<br />

francie predicte que ponitur ad col<strong>la</strong>re non sint maioris ponderis media uncia.<br />

Et liceat habere occhiectos et maspillos in eorum vestimentis et manichettis<br />

de sirico sutos et compositos et hoc intelligatur tam de vestimentis factis quam<br />

fiendis, et pro predictis teneatur maritus pro uxore et pater pro filia que maritus<br />

non habet, si cum dictis filiabus et uxore et viro eius patre in eadem<br />

domo habitaret. Si autem pater vel maritus cum filiabus vel uxore non habitaverit,<br />

teneantur ad dictam penam fratres dicte uxoris et omnes cum quibus<br />

dicte mulieres familiariter habitarent. Liceat tunc marito qui predicta sua uxore<br />

penam solverit et eius heredibus excomputare et retinere de dote ipsius sue<br />

uxoris in causa dotis restituende quarintitia, non obstante illud quod dicta de<br />

causa solverit.<br />

Et teneatur dictus capitaneus unum ex offitialibus suis, maxime in diebus<br />

festivis et quando nuptie alique in civitate Tuderti celebrarentur vel fierent, ad<br />

rimandum et perquirendum pro facentibus contra predicta, sub pena quinquaginta<br />

librarum tam domino capitaneo quam offitialibus qui negligentes fuerint in<br />

predictis vel aliquo predictorum. Teneatur etiam dictus capitaneus sub dicta pena<br />

infra tres dies postquam aliqua inventa fuerint contra predicta commictere scribi<br />

facere nomen et prenomen illius seu il<strong>la</strong>rum que invente fuerint contra predicta<br />

facere, diem et locum et vestimentum seu ornamentum quod inventum fuerit<br />

contra formam predictam in libris notarii extraordinarii comunis Tuderti et etiam<br />

in camera comunis Tuderti in quodam libris cartarum pecudarum qui ad hoc in<br />

dicta camera debeat esse deputatus. Et persona inventa facere contra predicta et<br />

ille qui pro ea secundum formam superius notatam penam solvere teneretur et<br />

teneatur solvere dictam penam in X dies postquam [...] actum est scripta fuerit,<br />

sub pena XXV librarum ultra dictas penas et nichillominus talis non solvens in<br />

dictos X dies non audiatur in civilibus et criminalibus causis nec possit habere<br />

aliquod benefitium vel offitium in civitate vel comitatu Tuderti donec dictam<br />

penam solverit cum effectu.<br />

Teneatur etiam predictus capitaneus et quicumque alius offitialis contra<br />

predictos et predictas delinquentes facere et fieri facere executionem realem<br />

et personalem, sub dicta pena quinquaginta librarum, et re<strong>la</strong>tio offitialis ad<br />

hoc deputati pro plena et legitima probatione habeatur cum iuramento dicti<br />

offitialis.


Todi<br />

Additio et correptio statuti de pena vaghigiantium positi<br />

in quarta distinctione<br />

791<br />

(...) Et simili pena 58 puniantur omnes et singule mulieres que in dictis ecclesiis<br />

dum divinum ufficium celebratur vel predicatur staret seu starent cum capite<br />

discoperto, non habentes in capite sciucchatorium, c<strong>la</strong>midem vel velum aut alium<br />

pannum.<br />

Et teneatur maritus pro uxore et pater pro filia que maritum non haberet, si<br />

pater in eadem domo cum filia habitaret, et illud quod maritus solveret pro<br />

dicta sua uxore retinere possit de dotibus dicte sue uxoris, aliquo in contrarium<br />

non obstante.<br />

Et teneatur capitaneus civitatis Tuderti mittere unum ex officialibus suis ad<br />

rimandum de predictis, et credatur re<strong>la</strong>tioni dicti officialis cum iuramento, et<br />

possit et debeat penas exigere contra delinquentes in predictis de facto, sub<br />

pena XXV librarum denariorum dictis officialibus negligentis in predictis.<br />

De pena facientis convivia in nuptiis contra formam infrascriptam<br />

Item decreverunt, ordinaverunt et reformaverunt quod nullus in aliquo convivio<br />

vel cortigio quod fieret ratione alicuius matrimonii vel nuptiarum possit<br />

dare carnes, nisi unius modi videlicet assatas tantum lissas tantum prout sibi<br />

videbitur, et qui in eodem convivio daret carnes lissas et assatas pena XXV librarum<br />

denariorum cortonensium pro quolibet contrafaciente et qualibet vice puniatur.<br />

Et teneatur capitaneus sub pena XXV librarum denariorum mittere unum ex<br />

offitialibus suis ad rimandum pro predictis, et credatur re<strong>la</strong>tioni dicti offitialis<br />

cum iuramento, et possit de facto contra dictos delinquentes penas exigere.<br />

Capitaneus, vero, et quilibet alius offitialis qui in predictis negligens fuerit,<br />

pena XXV librarum vice qualibet puniatur.<br />

14. 1429<br />

Statuti<br />

Ordinamenta circa funera mortuorum et de pena contrafacentium<br />

Quamvis et per statuta communis Tuderti super modis tenendis et observandis<br />

in funere cuiuslibet sit bene provisum et ordinatum, tamen propter quorun-<br />

58 Ovvero: quinque libre denariorum.


792 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dam trasgressorum impunitate dictorum statutorum vilescit auctoritas et illud quod<br />

salubriter pro communi utilitate ordinatus est dum interrupitur tendit in omnium<br />

detrimentum et quod penis est unus exemplo cetera ordinamenta vilescunt, quo<br />

nichil in civitate post deterius evenire cum ex impunitate improbi facile ad peiora<br />

profileant, qua re ne de cetero hec eveniant, supradicti magnifici domini domini<br />

priores populi et communis civitatis Tuderti ad consilium residentes in secretario<br />

pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie in numero sufficienti colligialiter adunati, una cum<br />

eorum consilio opportuno pro negotiis rei publice Tudertine utiliter peragendis ut<br />

moris est, volentes circa huiusmodi providere habentes ad infrascripta potestatem,<br />

arbitrium et bailiam a consilio generali populi et communi civitatis Tuderti die et<br />

mense predictis, vigore prefate auctoritatis et de consensu auctoritate et voluntate<br />

reverendissimi in Christo patris et domini domini Antonini episcopi Montisf<strong>la</strong>sconis<br />

pro Sancta Romana Ecclesia et sanctissimo in Christo patre et domino domino<br />

Martino divina providentia pape quinto locumtenentis civitatis et comitatus Tuderti,<br />

dato primo misso et celebrato partito in secreto scrutinio inter eos ad bussu<strong>la</strong>s<br />

et palluttas et demum obtento per palluctas vigintiunam datas et immissas et repertas<br />

in bussu<strong>la</strong> alba pro sic, duabus aliis in bussu<strong>la</strong> rubea del non repertis in<br />

contrarium premissorum, deliberaverunt, statuerunt, ordinaverunt et decreverunt<br />

quod statuta et reformationes communi edite super modis tenendis in funere alicuius<br />

defunti pro ut loquitur et iacet, invio<strong>la</strong>biliter observetur.<br />

Addicientes quod domini priores populi et communis civitatis Tuderti nec<br />

aliquis offitialis civis, cuiuscumque auctoritate existat, possit dare aliquam licentiam<br />

nec statuere, decretare vel ordinare quod aliqua licentia detur alicui persone<br />

propter quam aliquo modo, dirette vel indirette, contra predicta statuta fiat,<br />

sub pena vigintiquinque librarum denariorum pro qualibet vice camere Tudertine<br />

applicanda absque aliquo processu exinde fiendo.<br />

Capitaneus vero aut alius offitialis forensis non possit dare licentima alicui<br />

persone per quam directe vel indirecte contra predicta quomodolibet fiat, sub<br />

pena librarum centum pro quolibet contrafaciente et nichilominus dicta licentia<br />

sit ipso iure nul<strong>la</strong> et nullius roboris vel momenti.<br />

Et teneatur dominus capitaneus mictere unum ex suis offitialibus ad funus<br />

cuiuslibet civis dum funeralia fiunt ad prescruptandum et videndum an per aliquem<br />

contra predicta ordinamenta fiat, et etiam teneatur dominus capitaneus et<br />

quilibet alius officialis forensis [...] exigere pena a facientibus contra predicta vel<br />

aliquo predictorum, sub pena librarum vigintiquinque pro quolibet et qualibet<br />

vice quo in predictis vel predictorum aliquo fuerunt negligentes quam ipso facto<br />

incurrant et dictus capitaneus et quilibet alius offitialis forensis [...] omnium qui<br />

contra predicta quomodolibet fecerint. Ita quod tempore sindicatus ipsorum non<br />

possint nec valeant aliquam ingnorantiam ad ipsorum seu alicuius ipsorum excusationem<br />

allegare et nullus civis civitatis Tuderti vel comitativus vel habitator in<br />

civitate vel comitatus Tuderti, cuiuscumque condictionis existat, possit petere seu<br />

peti facere ab aliquo domino vel ab aliquo officiali aliquam licentiam per quam<br />

contra predicta ordinamenta vel aliquo predictorum, dirette vel indirette, quomodolibet<br />

fiat, sub pena quinquaginta librarum denariorum pro quolibet contra-


Todi<br />

793<br />

faciente et qualibet vice, et in dictam penam incidat propter so<strong>la</strong>m petitionem<br />

licentie esto quod dictam licentiam non habuerit vel habuerint et ea usus fuerit.<br />

Mulier vero que contra predicta ordinamenta quomodolibet fecerit, in penis<br />

in dictis ordinamentis appositis ipso facto incurrat et si talis mulier maritum<br />

habet, maritus ad dictam penam pro muliere solvendam cogatur quam si solverit<br />

ipso iure de dote talis mulieris soluta dicatur et de dicta dote in casu restitutionis<br />

dotis dicta pena per maritum vel eius heredes vel aliam quamcumque personam<br />

dotem restituere deberet retineatur non ostante aliqua giuramenta quam<br />

mulier talis vel eius heredes pro dotibus repetendis haberet. Si vero talis mulier<br />

maritum non haberet, ad dictam penam solvendam teneatur eius pater, si vero<br />

patrem non haberet, ad dictam penam teneatur fratres carnales talis mulieris una<br />

cum dicta mulier habitantes.<br />

Addicientes quod nullus comitativus vel habitans in comitatu Tuderti tempore<br />

quo alicuius civis funeralia fiunt, possit venire ad civitate Tuderti ad talia<br />

funeralia nec in dicti funeribus c<strong>la</strong>mare vel plorare vel alias <strong>la</strong>mentationes facere,<br />

sub pena librarum quinquaginta pro qualibet vice si contra predicta quomodolibet<br />

fecerit, et predicta non vendicent locum in comitativis qui congiunti essent<br />

tali defunte persone usque in tertium gradum congnationis vel agnationis et usque<br />

in secundum gradum affinitatis, nec etiam locum habeant in famulis qui familiariter<br />

habitassent cum tali defunta persona tempore mortis ipsius. Si vero contingeret<br />

quod aliquis civis extra civitatem obiret et corpus talis defunte persone<br />

sepelliretur in aliqua ecclesia prope civitatem Tuderti vel quod uxor vel alii consanguineis<br />

talis defunte persone que extra civitate obiisset ad civitatem reverterentur,<br />

liceat cuilibet muliebri ire ad sotiandum consanguineas talis defunte persone,<br />

dummodo per civitatem Tuderti nulli liceat exc<strong>la</strong>mare vel fortiter plorare<br />

vel genas <strong>la</strong>cerare aut se decapil<strong>la</strong>re vel manus ad invicem percuotere, sub pena<br />

librarum decem denariorum pro qualibet contrafaciente. Extra civitate vero <strong>la</strong>menta<br />

faciant pro ut de ipsarum processent voluntate, dummodo ad dictum funus<br />

comitativi venire non possint, nisi pro ut supra dictum est, sub dicta pena<br />

librarum quinquaginta et contrafacientes contra predicta ordinamenta et etiam<br />

supradicta quomodolibet possit inquiri, procedi et conosci absque aliqua iura vel<br />

statutorum solempnitate per quamlibet offitialem communis Tuderti, omni tempore<br />

nul<strong>la</strong> prescriptione ostante et non ostante quod predicta commissa essent<br />

pro duos menses ante principium offitii talis offitialis congnoscentis.<br />

15. 1436, giugno 19<br />

Riformanze<br />

Decretum super signo Ebreorum<br />

In Dei nomine amen. Anno Domini millesimo quatrocentesimo trigesimo sexto,<br />

XIIII indictione, tempore sanctissimi in Cristo patris et domini domini Eugenii<br />

divina providentia pape quarti, die XVIIII iunii.


794 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Magnifici domini priores populi et communis civitatis Tuderti videlicet Bartholomeus<br />

Iutii, Polellus ser Francisci, ser Iohannes Ysac, Leorsus Peri, ser<br />

Nallutius Bartholomei, Battista Alberti, Galeoctus Ufredutii, Franciscus Anthonii<br />

Iohannis, Antonius Mactutii et Arcangelus Iohannis Cantutii collegialiter<br />

stantes in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie una cum conscilio opportuno<br />

sive secreto et dictum conscilium una cum dicti dominis prioribus eodem<br />

in secretario adgregatum ad sonum campane ut moris, volentes exequtioni tradere<br />

remissionem in eos domini priores et dictum eorum conscilium super ordinatione<br />

et modo signi portandi per Ebreos in dicta civitate habitantes, factam<br />

per conscilium <strong>generale</strong> ut plene patet libro reformationum manu mey cancel<strong>la</strong>rii<br />

infrascripti sub die decima octava iunii dicti anni, suadente eius canone<br />

diferentem variamque esse turmam ebraicam rebellem, adversam et omni esperte<br />

pernitiosam a sanctissima nostra christiana religione quam in Christo fideles<br />

procul dubio indiferenter inmitantur in quantum possunt et christiane religionis<br />

fideles iussu ecclesiastico et secu<strong>la</strong>ri debeant actendere ac diligenter ystituere<br />

ut Ebrey sua in lege, moribus, vita, apparatibus, signis et distintionibus<br />

omnino indubieque cognoscantur ne cognita pro incognitis habeamus quod<br />

eorum vitium ymmo et discrimen non permissum summo studio divinitus et<br />

humanitus fugere scriptum est id certe et omnino fugere omnes debemus, igitur<br />

omni modo, via, iure, causa et forma quibus melius fieri potest et vigore<br />

dicte remissionis consilii generalis, ut supra die XVIII mensis iunii plene patet<br />

libro reformationum manu mey cancel<strong>la</strong>rii infrascripti, constituerunt, sanciverunt<br />

et decreverunt ut magister Emanuel, magister Angelus et Solomon Ebrey<br />

habitantes in civitate Tuderti et quilibet alter Ebreus habitans ea in civitate vel<br />

suo comitatu ab etate decenni supra incepta teneantur et debeant omnino ferre,<br />

hinc in posterum, per civitatem et comitatum Tuderti, unum signum rotundum<br />

infrascripte magnitudinis et forme coloris ialdi in pectore destro, sed ita<br />

ut bene ac pa<strong>la</strong>m sit omnibus et ab omnibus c<strong>la</strong>re videatur quod eis signum<br />

inteligatur in masculis Ebreis, sub pena quinquaginta librarum denariorum de<br />

facto exigenda per officiales dicti communis contra quemlibet dictorum Ebreorum<br />

et qualibet vice repertorum sine dicto signo et sine modis et formis predictis,<br />

que pena applicata sit camere dicti communis ea consuetudine et disctintione<br />

quibus pene malleficorum distribuntur.<br />

Et ut maius robur predictum decretum teneat, liceat cuyque officialium<br />

dicti communis et civibus et comitativis dictos Ebreos sine dicto signo repertos<br />

conducere eos ad capitaneum, pro qua conductione aut captione qui ceperint et<br />

conduxerint lucrentur medietatem dicte pene.<br />

Teneatur esse et debeat sub dicta pena quicumque Ebreus forensis qui<br />

venerit ad dictam civitatem et suum comitatum ultra duos dies quibus steterit<br />

in dicta civitate aut comitatu ferre dictum signum modis predictis et condicionibus.<br />

Femine autem Ebree a decennibus supra inceptis teneantur et debeant in<br />

posterum ferre ad utramque aurem unum anulum vel circulum sive circiglium<br />

immissum more aliarum Ebrearum simile ferentium, sub dicta pena pro qualibet,


Todi<br />

795<br />

et qualibet vice reperta sine dicto anulo aut circulo vel circilglio senper tamen<br />

expresso ut repertor aut investigator modis predictis tam contra Ebreos habitantes<br />

quam forenses et feminas, secundum predictorum tenorem lucretur medietatem<br />

dicte pene et alia medietas applicata sit ut supra.<br />

Decreventes et ut urbanius, quietius et moralius cum dictis Ebreis vivatur,<br />

ut nullus audeat cuiuscumque status aut vice quovismodo vel colore<br />

molestare dictos Ebreos vel aliquem ipsorum in rebus et personis, sub pena<br />

statutorum dicti communis teneatur tamen per inde pater pro filio et frater<br />

pro fratre ad dictam penam, nec non vigore dicte remissionis in dicti communis<br />

domini priores et supradictum conscilium opportunum concesse per<br />

conscilium <strong>generale</strong> dicti communis ut supra, approbaverunt et omnino reconfirmaverunt<br />

dictis Ebreis omnia capitu<strong>la</strong> qua manu ser Iacobi de Camerino<br />

tunc cancel<strong>la</strong>rio plene constant pro tempore et spatio in dictis capitulis<br />

contentis incipiendo a die finis temporis dictorum capitulorum et ut sequitur<br />

finiendo cum c<strong>la</strong>usulis, conditionibus et formis quas dicta continent capitu<strong>la</strong>.<br />

Mandantes eximitur[!] omnibus officis dicti communis presentibus et futuris<br />

et eis quorum interest et interesse poterit ut dictam confirmationem et<br />

alia predictam indeminute[!] observent et observari faciant absque aliqua contradictione<br />

aut exceptione de iure vel de facto, tamen scripta c<strong>la</strong>re ut in<br />

dicta confirmatione non inteligatur particu<strong>la</strong> posita in dictis capitulis manu<br />

dicti ser Iacobi patentibus que tractat ut dicti Ebrey non debeant cogi ad<br />

portandum signum cuy particule dicti Ebrey sponte et specialiter renumptiaverunt<br />

et cetera.<br />

Misso sollepniter partito de predittis fuit victum per decem et novem, nullo<br />

contra.<br />

Die XX Iunii<br />

Bandimentum de signo Ebreorum.<br />

Supradicti magnifici domini priores ad notitiam dicti decreti imposuerunt et<br />

mandaverunt Mactiutio publico preconi dicti communis et Trombectino Sotio<br />

tubicini presentibus et inteligentibus coram dictis magnificis dominis prioribus in<br />

secretario pa<strong>la</strong>tii eorum residentie simul stantibus quatenus vadant personaliter<br />

ad loca publica et consueta dicte civitatis et ibidem alta voce banniant et preconizent<br />

omnia et singu<strong>la</strong> in dicto decreto contenta et asserta et alia dicant et<br />

faciant qui tenetur et debent.<br />

Qui publici precones immediate post factam dictam commissionem yverunt<br />

ad dicta loca et ibidem retulerunt mihi notario infrascripto dixisse et fecisse ut<br />

habuerunt in mandatis et secundum dictam eorum commissionem 59 .<br />

59 Segue il disegno di un cerchio di 9 centimentri di diametro con <strong>la</strong> didascalia: Quantitas<br />

signi Ebreorum portanda ut supra.


796 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

16. 1436<br />

Statuti<br />

Contra Iudeos signum in pectore non portantes<br />

et Iudeas anulos ad aures<br />

In Dei nomine amen. Anno Domini millesimo quatrocentesimo trigesimo sexto,<br />

XIIII indictione tempore sanctissimi in Cristo patris et domini domini Eugenii<br />

divina providentia pape quarti, die XVIIII iunii.<br />

Magnifici domini priores populi et communis civitatis Tuderti videlicet Bartholomeus<br />

Iutii, Polellus ser Francisci, ser Iohannes Ysac, Leorsus Peri, ser Nallutius<br />

Bartholomei, Battista Alberti, Galeoctus Ufredutii, Franciscus Anthonii<br />

Iohannis, Antonius Mactutii et Arcangelus Iohannis Cantutii collegialiter stantes<br />

in secretario pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie una cum conscilio opportuno sive<br />

secreto et dictum conscilium una cum dicti dominis prioribus eodem in secretario<br />

adgregatum ad sonum campane ut moris, volentes exequtioni tradere remissionem<br />

in eos domini priores et dictum eorum conscilium super ordinatione et<br />

modo signi portandi per Ebreos in dicta civitate habitantes, factam per conscilium<br />

<strong>generale</strong> ut plene patet libro reformationum manu mey cancel<strong>la</strong>rii infrascripti<br />

sub die decima octava iunii dicti anni, suadente eius canone diferentem<br />

variamque esse turmam ebraicam rebellem, adversam et omni parte pernitiosam<br />

a sanctissima nostra christiana religione quam in Christo fideles procul dubio<br />

indiferenter inmitantur in quantum possunt et christiane religionis fidelis iussu<br />

ecclesiastico et secu<strong>la</strong>ri debeant actendere ac diligenter ystituere ut Ebrey sua in<br />

lege, moribus, vita, apparatibus, signis et distintionibus omnino indubieque cognoscantur<br />

ne cognita pro incognitis habentur quod eorum vitium ymmo et discrimen<br />

non permissum summo studio divinitus et humanitus fugere scriptum<br />

est id certe et omnino fugere omnes debent, igitur omni modo, via, iure, causa<br />

et forma quibus melius fieri potest et vigore dicte remissionis consilii generalis ut<br />

supra die XVIII mensis iunii plene patet libro reformationum manu mey cancel<strong>la</strong>rii<br />

infrascripti constituerunt, sanciverunt et decreverunt ut magister Emanuel,<br />

magister Angelus et Solomon Ebrey habitantes in civitate Tuderti et quilibet alter<br />

Ebreus habitans ea in civitate vel suo comitatu aut in futurum habitaturus ab<br />

etate decenni supra incepta teneantur et debeant omnino ferre hinc in posterum<br />

per civitatem et comitatum Tuderti, unum signum rotundum infrascripte magnitudinis<br />

et forme coloris ialdi in pectore destro, sed ita ut pene ac pa<strong>la</strong>m sit<br />

omnibus et ab omnibus c<strong>la</strong>re videatur quod eis signum inteligatur in masculis<br />

Ebreis, sub pena quinquaginta librarum denariorum de facto exigenda per officiales<br />

dicti communis contra quemlibet dictorum Ebreorum et qualibet vice repertorum<br />

sine dicto signo et sine modis et formis predictis, que pena applicata<br />

sit camere dicti communis ea consuetudine et disctintione quibus pene malleficorum<br />

distribuntur.<br />

Et ut maius robur predictum decretum teneat, liceat cuyque officialium dicti<br />

communis et civibus et comitativis dictos Ebreos sine dicto signo repertos con-


Todi<br />

797<br />

ducere eos ad capitaneum, pro qua conductione aut captione qui ceperint et<br />

conduxerint lucrentur medietatem dicte pene.<br />

Teneatur esse et debeat sub dicta pena quicumque Ebreus forensis qui venerit<br />

ad dictam civitatem et suum comitatum ultra duos dies quibus steterit in<br />

dicta civitate aut comitatu ferre dictum signum modis predictis et condicionibus.<br />

Femine autem Ebree a decennibus supra inceptis teneantur et debeant in<br />

posterum ferre ad utramque aurem unum anulum vel circulum sive circiglium<br />

immissum more aliarum Ebrearum simile ferentium sub dicta pena pro qualibet,<br />

et qualibet vice reperta sine dicto anulo aut circulo vel circilglio senper tamen<br />

expresso ut repertor aut investigator modis predictis tam contra Ebreos habitantes<br />

quam forenses et feminas, secundum predictorum tenorem lucretur medietatem<br />

dicte pene et alia medietas applicata sit ut supra.<br />

Decreventes et ut urbanius, quietius et moralius cum dictis Ebreis vivatur, ut<br />

nullus audeat cuiuscumque status aut condictionis quovismodo vel colore molestare<br />

dictos Ebreos vel aliquem ipsorum in rebus et personis sub pena statutorum<br />

dicti communis teneatur tamen per inde pater pro filio et frater pro fratre<br />

ad dictam penam.<br />

Misso autem sollempni et diligenti partito per me cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum<br />

super predicitis ad lupinos albos et nigros ut moris est inter dictos magistratos<br />

dominos priores et eorum conscilium secretum fuit dictum, partitum, victum et<br />

obtentum per decem et novem lupinos albos de sic, nullo nigro reperto de non.<br />

Et sic fuit reformatum et deliberatum.<br />

17. 1509 aprile 1<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti sul comportamento delle donne<br />

(...) bannum quod nul<strong>la</strong> mulier a XII annis supra ferat aliquod genus vezzi<br />

nec detecto capite procedat ad Beatam Virginem sub pena unius ducati; tertia<br />

pro Beata Maria Conso<strong>la</strong>tioni, terzia comunitati, tertia officiali.<br />

18. 1551<br />

Statuti<br />

De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii<br />

et nuptiarum 60<br />

60 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum.


798 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam 61<br />

De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos 62<br />

De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum 63<br />

De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium<br />

contra capitu<strong>la</strong> infrascripta 64<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis 65<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius,<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis<br />

ad ipsam materiam pertinentibus 66<br />

19. 1551<br />

Statuti<br />

De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore matrimonii<br />

et nuptiarum 67<br />

De pena mulierum portantium indumenta contra formam infrascriptam 68<br />

61 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.<br />

62 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos.<br />

63 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum.<br />

64 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum<br />

facentium contra capitu<strong>la</strong> infrascripta.<br />

65 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et<br />

de certis officialibus ad praedicta deputandis.<br />

66 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis<br />

alicuius, et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.<br />

67 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De prohibitis viris et sponsis et aliis personis tempore<br />

matrimonii et nuptiarum.<br />

68 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena mulierum portantium indumenta contra formam<br />

infrascriptam.


Todi<br />

De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos 69<br />

De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum 70<br />

De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum facentium contra<br />

capitu<strong>la</strong> infrascripta 71<br />

De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et de certis<br />

officialibus ad praedicta deputandis 72<br />

De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis alicuius,<br />

et de pena contrafacentium et de multis aliis<br />

ad ipsam materiam pertinentibus 73<br />

20. 1558, giugno 12<br />

Riformanze<br />

Decretum quod pro funeralibus non possint ferri palia longa<br />

799<br />

Publico ac generali consilio convocato, congregato et cohadunato ad sonum<br />

campane vocemque tubarum et preconum in sufficienti numero in secretario<br />

magnificorum dominorum priorum pa<strong>la</strong>tii et in quo similia fieri solet, habita<br />

oratione cum invocatione per me Melchiorem de Trigintaquatuor de Tuderto,<br />

vicegerentem nomine Scipionis Stephanucii vicecancel<strong>la</strong>rii communis Tuderti. (...)<br />

Specatabilis vir ser Crisogonus Roberti alter consultor, more solito ex commissione<br />

(...) secundum proseguendo et ulterius super bono publico similiter dixit:<br />

perché li buoni ordini son quelli che mantengono le città e le casate in esser et<br />

in abundantia et vedendo le spese grande quali fanno li poveri eredi quando si<br />

69 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis vestibus et ornamentis non ferendis per masculos.<br />

70 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena portantis mantellum contra infrascriptam formam<br />

vel aliud vestimentum.<br />

71 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De pena sartorum et eorum discipulorum et aurificum<br />

facentium contra capitu<strong>la</strong> infrascripta.<br />

72 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De hiis que incumbunt dominis potestati et capitaneo et<br />

de certis officialibus ad praedicta deputandis.<br />

73 Vedi n. 6, 1346. Statuti, De certis moribus et actibus prohibitis tempore mortis<br />

alicuius, et de pena contrafacentium et de multis aliis ad ipsam materiam pertinentibus.


800 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

muore alcuno in far mantelli longhi et altre pompe funerali, al che volendo per<br />

util pubblico e partico<strong>la</strong>re dar rimedio, per tanto dico che per autorità del presente<br />

consiglio s’intenda ordinato, stabilito e decretato che per l’avvenire sia levata<br />

via a fatto tale consuetudine et non si possino né debbiano far simili mantelli<br />

et quelli che l’han fatti al presente non li possin portare più che il presente<br />

mese, sotto <strong>la</strong> pena de L scudi d’oro da pagarsi subito, et super quibus decretis<br />

seu consultis omnibus tam in secretariolo per magnificos dominos priores et eorum<br />

conciliarios secretos quam in generali fuerunt victa, ostenta et reformata per<br />

sufficientia suffragia.<br />

21. 1558, giugno<br />

Bandi<br />

Provvedimenti suntuari<br />

Il magnifico magistrato del<strong>la</strong> magnifica città di Todi volendo esequire l’ordine<br />

del consiglio <strong>generale</strong> fatto alli dodici dell’istante mese per il presente pubblico<br />

bando, ordina decreta et comanda a tutti i singoli e persone di qualsivoglia<br />

stato et conditione che dopo il presente pubblico bando ardischa né presumi<br />

nel<strong>la</strong> morte di alcuno, o padre o madre o moglie e fratelli o altra persona, nelli<br />

fonerali fare né portare mantelli longhi et che quelli che l’anno fatti al presente<br />

non lo possano né debbiano portare più che il presente mese di giugno, sotto<br />

pena et al<strong>la</strong> pena di cinquanta scudi d’oro da pagare subito.<br />

22. 1564, marzo 14<br />

Bandi<br />

Provvedimenti suntuari<br />

Desiderosi i deputati dalli magnifici signori priori del<strong>la</strong> città di Todi videlicet<br />

li magnifici messere Aurelio Petrucci, messere Emilio Bonalingua, gli spettabili<br />

homini ser Rosato Leonio, Giovansimone Compagni, Giovambattista Sardole et<br />

ser Pietro Pentio per ordine e pubblico decreto del consiglio <strong>generale</strong> di essa<br />

città celebrato sotto il XIIII marzo 1564 per pubblica utilità in esecutione delle<br />

facultà sopra di ciò date loro da esso <strong>generale</strong> consiglio, obviare a i lussi, correggere,<br />

affrenare, modificare e reformare tutte le superfluità, eccessi et abusi,<br />

che si sono introdotti nel<strong>la</strong> città e contado di essa et ogni di più dishonestamente<br />

con maggior disordine, danno e quasi diso<strong>la</strong>mento di essa città e suo contado<br />

e si augmentano tanto sopra gli ornamenti pomposi, vestimenti sfrenati, banchetti<br />

e pasti quanto anco altri comuni abusi, ordinano, statuiscono, decretano e,<br />

respettivamente procedendo, permettono e prohibiscono nell’infrascritto modo e


Todi<br />

801<br />

forma accendendovi però <strong>la</strong> voluntà ed assenso del<strong>la</strong> santità di nostro signore<br />

Pio papa quarto.<br />

Reforma per <strong>la</strong> città sopra.<br />

In primis dechiarano, prohibiscono e respettivamente permettono e concedono<br />

che le donne di essa città di qualsivoglia grado, o conditione, dignità o<br />

preminenza se sia, non sia licito, né permesso portare in testa et havere per<br />

uso suo si non un cappello di drappo non prohibito, senza piume, medaglie,<br />

puntali, cordoni d’oro o d’argento o altri ornamenti ma solo con un cordone<br />

di seta conveniente a esso cappello ad arbitrio di essa donna. Item che non<br />

sia licito a qualsivoglia donna come di sopra per l’avvenire potere havere et<br />

usare per cuffia et ornamento del<strong>la</strong> testa se non una cuffia d’oro o te<strong>la</strong> d’oro<br />

o de argento di valore di scudi due d’oro permettendo però possino havere et<br />

usare a loro benep<strong>la</strong>cito per uso dil<strong>la</strong> testa altre cuffie di seta, curtine e tele,<br />

purché in tutto non eccedano il valore di scudi tre d’oro e non vi possino<br />

usare altro ornamento né in fronte né in testa n’allorecchie che passi <strong>la</strong> somma<br />

predetta.<br />

Item che a dette donne non sia licito haver, usare né tenere si non una<br />

col<strong>la</strong>na o vezzo a loro benep<strong>la</strong>cito per ornamento del collo che non ecceda il<br />

valore di scudi sei non essendo loro però licito in detto vezzo intromettervi<br />

perle né altre gioie pure o finte.<br />

Item che per ornamento delle mani e dita ditte donne non possino usare se<br />

non anelli tre di valore di scudi quattro in tutto et una gorgiera rembustatoia,<br />

vellicel<strong>la</strong> over colletto di valore di scudi dui. Item che non sia licito a dette<br />

donne havere, tenere et usare per cingersi si non una so<strong>la</strong> cintura senza oro o<br />

argento puro o finto purché non trascenda il prezzo di scudo uno d’oro.<br />

Item che non sia licito né permesso a dette donne havere, tenere et usare<br />

per loro uso si non una veste di drappo non prohibito, et una di paonazzo<br />

di grana senza però alcuna guarnigione, listamento, racamo o frappamento<br />

permettendosi però possino havere altre veste di panno di qualesivoglia colore<br />

ad arbitrio d’esse donne et un cimisino, saie et buratti per ornamento<br />

delle quali non se intenda essere permesso posservisi mettere per fasciare,<br />

assistare o altro ornamento di esse più di due braccia e mezzo di drappo<br />

non prohibito purché non sia intagliato, scaccato, sfi<strong>la</strong>to o in qualsevoglia<br />

modo levato del suo naturale, senza racammenti, trine passamani, fittuccia,<br />

sagane o altri ornamenti.<br />

Item che sia lecito e intendasi esser permesso a dette donne havere, tenere<br />

et usare una zimaria di panno et una sbernia simile per ornamento delle quale<br />

per ciascheduna non vi si possa usare mettare né porre più di braccia due et<br />

mezzo di drappo non prohibito senza altra guarnigione di recami, passamani,<br />

cordoni o altre superfluità con le bottonature honeste.<br />

Item che non sia lecito a dette donne per uso loro havere, tenere et usare<br />

un par di pianelle di drappo non prohibito, senza passamano d’oro o d’argento<br />

concedendoglisi però haverne et usarne di ogni altra sorte di panno o corame<br />

purché non vi sia oro né argento, né altro superfluo ornamento.


802 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Per li homini di <strong>la</strong> città<br />

Item ordinano, similmente decretano, statuiscono et prohibitive commandano<br />

che nessuna persona di detta città o suo contado o in essi abitante, anchorché<br />

facultosissima fosse, possi in qualsivoglia modo fare né farsi fare né usare calze<br />

gonfie al<strong>la</strong> napolitana o vero al<strong>la</strong> guascona ma modeste et retirate con una fodera<br />

et sopra detta fodera non vi si possa per ornamento et gonfiamento mettervi<br />

né usarvi più de dui bracce et mezzo de taffettà, et di fuori per li cosciali sia<br />

licito usare per dette calze drappo non prohibito et panno d’ogni sorte a benep<strong>la</strong>cito<br />

d’ogniun che non li fosse per altri capitoli espressamente prohibito, purchè<br />

per ornamento e guarnigione de dette calze non vi si possi usare racami,<br />

passamani, fittuccie, sagane né altri ornamenti superflui.<br />

Item che non sia licito ad alcuno portare, havere, tenere berrette, cappelli di<br />

drappi prohibiti, et che nessun nelle berrette et cappelli di drappo non prohibito,<br />

panno, rascie, et d’altre sorte permesse, per ornamento di esse vi possa porre<br />

né usare puntali d’oro o d’argento, medaglie, gioie, col<strong>la</strong>ne, fibbie e altri ornamenti<br />

d’oro o d’argento tanto puro quanto finto ma solo con buratti e cordoni<br />

convenienti.<br />

Item che sia licito e permesso a ciascheduno havere, tenere et usare saii,<br />

colletti et giopponi di drappo non proibito, panni, saie, rascie senza listamento,<br />

frappamento, squarciamento, sfi<strong>la</strong>mento o altre superfluità, eccetto che a saii di<br />

panno, rascie o saie per loro ornamento si possa mettervi et usare passamani,<br />

fittuccie, sagane, francie di seta et altri ornamenti honesti.<br />

Item si permette che sia licito havere, tenere, et usare cappe, tabarri, ferragiuoli<br />

et cappe d’acqua, purché per ornamento di ciascuna d’esse non vi si possa<br />

porre più di braccia due e menzo di drappo non prohibito semplicimente<br />

senza trine, squarci, tagli, racami et altre superfluità.<br />

Item che sia licito a ciascheduno come di sopra portare scarpe, pianelle et<br />

pianelloni di drappo non prohibito senza però trine, passamani o altri ornamenti.<br />

Per li borghisciani<br />

Item dechiarano, decretano, prohibiscono, et comandano che nessuna persona<br />

di qualsivoglia grado, preminenza et facultà essere se sia di qualsivoglia borgo<br />

di essa città ardisca ne presuma per qualsivoglia donna fra di loro per l’avvenire<br />

da maritarsi dare, promettere et consegnare né respettivamente ricevere né accettare<br />

maggior somma et quantità di dote di scudi centocinquanta di moneta a<br />

ragione di diece giulii per scudo e per arriedo et altre cose solite darse et donarse<br />

a modo loro omnibus computatis di scudi quindici.<br />

Item che sia licito a donne di essi borghi et in essi maritate per ornamento dil<strong>la</strong><br />

testa usare si non una cuffia di valore e prezzo d’uno scudo purché non sia d’oro o<br />

d’argento vero o finto et al collo un vezzo di bottoni o altro ornamento al modo<br />

loro di prezzo di dua scudi purché similmente non vi sia oro o argento vero o finto.<br />

Item una centura di prezzo di carlini diece et un colletto o gorgiera medesmamente<br />

di prezzo di carlini diece.<br />

Item che sia licito a dette donne havere, tenere, et usare per ornamento delli<br />

dita anel<strong>la</strong> dua d’oro di prezzo di un scudo per ciascheduno.


Todi<br />

803<br />

Item che sia licitio a dette donne havere, tenere et usare una veste di panno<br />

di grana senza ornamento alcuno et una o due di panno di colore et saia a loro<br />

benep<strong>la</strong>cito per ornamento delle quali non vi si possa mettere più di un braccio<br />

et mezzo di drappo non prohibito et una sbernia di panno di colore a loro<br />

benep<strong>la</strong>cito senza però alcuno ornamento et pianelle di corame et panno a loro<br />

benep<strong>la</strong>cito.<br />

Per li homini dei borghi<br />

Item che nesun homo dei borghi et in essi habitanti possi usare alcuna sorte<br />

di drappo per qualsivoglia vestimento né scarpe né pianelle de essi drappi et che<br />

a loro non sia licito fare calze al<strong>la</strong> napolitana gonfie ma honeste et retirate per<br />

ornamento delle quali non vi possino usare né mettere più de dua braccia di<br />

taffeta.<br />

Per li contadini<br />

Item vietano, ordinano, decretano, prohibiscono et respettivamente permettono<br />

che nessun contadino habitante in detta città o suo contado possi né<br />

voglia dare, permettere, consegnare, obligarsi né respettivamente ricevere, accettare<br />

per qualsivoglia donna da maritarsi per l’avvinire tra loro per dote et<br />

in nome di dote magior somma et quantità di scudi trentacinque et per l’amido<br />

et altre cose solite et consuete fra essi a modo loro darsi computatoci ogni<br />

cosa scudi dieci.<br />

Item che dette donne non possino usare né havere si non una camecia di<br />

panno di qualsivoglia colore purché non passi il valore et prezzo di scudi sei et<br />

un guarnello di qualsivoglia colore a loro elettione et altre veste di te<strong>la</strong> solite a<br />

loro modo usarsi senza però alcuno ornamento.<br />

Item che sia licito a dette donne havere per loro uso un par di maneche di<br />

drappo non prohibito, et altre maneche di panno di colore a loro arbitrio purché<br />

similmente non vi sia si non una banda di drappo non prohibito di quattro<br />

dita al più.<br />

Item che non sia licito a dette donne havere, tenere, né usare più di due<br />

anel<strong>la</strong> d’argento di prezzo al più di giulii sei et una benna da cingere di prezzo<br />

e valor di mezzo scudo et per ornamento dil collo bottoni o moriche o altri<br />

ornamenti non prohibiti che non eccedano al valore di carlini dieci.<br />

Item vogliono, dechiarano, et decretano che li drappi prohibiti si intendano<br />

gli infrascritti videlicet broccati, tocca d’oro, tocca d’argento, broccatelli,<br />

al<strong>la</strong>cel<strong>la</strong>ti, velluti in cremisino, fioriti, scaccati, rigati, ricci alti et bassi, drappi<br />

spanciati, damaschi et trippe di qualsivoglia sorte, rasi et damaschi tinti in<br />

cremisino.<br />

Item dichiarano et vogliono che nelle sopradette prohibitioni et vieti non se<br />

intendano essere compresi creature che andassero al battesemo et finché seranno<br />

d’età d’anni cinque.<br />

Item vogliono, dechiarano et decretano che ciascheduna persona che per l’avvenire<br />

contraverrà alle sopradette prohibitioni, ordini et moderationi di qualsivoglia<br />

grado, stato, conditione, dignità, preminenza esser si voglia se intenda ipso<br />

iure cascare nel<strong>la</strong> pena dil<strong>la</strong> perdita dille veste, ornamenti, somma et quantità


804 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

oltre sopradette et permesse di scudi cinquanta d’oro d’applicarse per <strong>la</strong> metà<br />

al<strong>la</strong> Reverenda Camera apostolica, per un quarto al venerando Monte del<strong>la</strong><br />

Pietà di detta città et l’altro equalmente a l’esecutore et accusatore, notificandosi<br />

che si darà fede e per qualsivoglia corte di detta città a l’accusatore con<br />

un testimonio degno di fede et che delle sopradette non si possin fare grazia a<br />

qualsivoglia persona che contravenisse senza uno espresso decreto ottenuto nel<br />

consiglio generalissimo di essa città da congregarsi, ragunarsi et stabilirsi secondo<br />

il solito.<br />

Item dechiarano, prohibiscono, vietano et dechiaranno comandano a tutti et<br />

singuli sarti, orafi, calsettari, calzo<strong>la</strong>ri et altre arte finché sotto le sopradette pene<br />

ipso fatto da ciascheduno di loro che contravenisse da esseguirsi et applicarsi<br />

come di sopra che ad instantia di qualsivoglia persona di città e suo contado o<br />

in essi habitante non possino né vogliano secondo <strong>la</strong> loro professione tagliare,<br />

cugire, fabricare in qualsivoglia modo cosa come di sopra prohibita spettante a<br />

detta loro professione et non permessa da usarsi o portarsi per l’avvenire, notificandosi<br />

in oltre che ogni persona pubblica et notaro o altre persone particu<strong>la</strong>re<br />

che diretto o indiretto facessi instrumenti pubblici, scritture private o intervenissi<br />

per testimonio ad alcune scritture o promissione, anchorché fusse per via di<br />

donatione delle cose come di sopra prhoibite, vietate et non permesse incorrano<br />

nelle sopradette pene da esigiarsi et applicarsi nel modo et forma sopra detta.<br />

Prohibitioni di pasti o banchetti<br />

Item prohibiscono, decretano, ordinano et comandano che sia licito per l’avvenire<br />

a qualsivoglia persona di essa città et contado di qualsivoglia grado, preminenza,<br />

dignità o conditione nel<strong>la</strong> città, suo distretto e contado spendere per<br />

fare conviti, ritolte, pasti, banchetti o altrimenti per qualsivoglia recreatione più<br />

di scudi otto per qualsivoglia pasto, cavatone però le cose ordinarie quali ciaschedun<br />

havesse in casa che non vi havesse apporre né spendere danari idest<br />

pane et vino.<br />

Item dichiarano, vogliono, decretano et statuiscono che per osservantia delle<br />

sopradette prohibitioni et pene sopradette da incorrersi et essigersi modo et forma<br />

sopradette s’intendono esserne esecutori l’illustrissimo reverendissimo legato e<br />

suo vicelegato che pro tempore seranno nel<strong>la</strong> provincia monsignor reverendissimo<br />

governatore il signore governatore, il reverendo signore vicario di monsignor<br />

vescovo di questa città et il capitano che saranno pro tempore in detta città et<br />

altri nostri superiori ad arbitrio dilli accusatori quale serà tenuto secreto.<br />

Item che se intenda essere dichiarato, statuito et ordinato che ogni e qualunche<br />

persona di essa città et suo contado o in esso et suo distretto habitante di<br />

qualsivoglia grado, preminenza, dignità o conditione esser si sia, tanto maschio<br />

quanto femina, che fra spatio e termine di dui anni prossimi a venire da cominciarsi<br />

dal dì dil<strong>la</strong> publicatione delle presenti moderationi debba tutte veste, gioie,<br />

col<strong>la</strong>ne et altri ornamenti come di sopra prohibiti et non permessi alienare, distrahere<br />

et levarsili di casa et convertirli in altro uso secondo li serrà suo espediente<br />

per utilità di essi sotto le predette pene d’applicarse come di sopra, senza<br />

però haverli in modo alcuno ad usare per l’avvenire.


Todi<br />

23. 1575 marzo 20<br />

Riformanze<br />

Facultas eligendi homines super reforma facienda super nuptiis<br />

et ornamentis<br />

805<br />

Generoso consilio, per haver sentite le spaventevoli minacce fatteci dal predicatore<br />

in nome del Signore Iddio intorno alle tante superfluità nel vestire et<br />

nel far nozze et ancorchè non se c’offendesse esso signore Iddio quanto se ce<br />

offende, per evitare et fugire il gran disordine che evidentemente si vede che<br />

sequitando tal superfluità per alcun tempo <strong>la</strong> città nostra va con effetto in ruina<br />

et quando non se vedesse <strong>la</strong> ruina che se ci vede, considerato il dispiacere che<br />

esso signor Iddio ne riceve, deve questo magnifico consiglio, in quanto può,<br />

remediare et per questo dico che per anco del presente general conseglio s’intende<br />

decretato che i magnifici signori priori li consiglieri del consiglio secreto et<br />

li caporioni debbino elegere tre huomini che essi tre da deputarsi siano quelli da<br />

far <strong>la</strong> riforma del vestire et ornare le donne et moderare le tante superflue spese<br />

se fanno in far pasti et fatta detta reforma se mandi a Roma accompagnata o da<br />

ambasciatori o da lettera diretta all’illustrissimo canceliere Cesis et se ce impetri<br />

sopra un breve con quelle pene che faceranno espedienti pecuniarie a detti reformatori<br />

o a esso cancelliere et che se ce facci poner pene de scommuniche e<br />

censure a ciò che se non se temono le pene del<strong>la</strong> robba, s’habino da temere le<br />

pene dell’anima et quando nascesse <strong>la</strong> difficultà in tal’eletione di vincere detti tre<br />

huomini se facerà una scelta di 20 o 21 huomini et quelli scutrinarli et quei che<br />

hanno più lupini s’intendino venti et deputati.<br />

24. 1575, settembre 1<br />

Breve<br />

Breve Gregorii pape XIII in quo confirmat pragmaticam civitatis<br />

Tuderti super ornamentis mulierum, convivis et pompis baptismorum<br />

Gregorius papa tredicesimus. Ad futuram rei memoriam. Exposuit pastoralis<br />

officii debitum ut circa civitatum et locorum quorumlibet presertim nobis et sedi<br />

apostolicae immediate subiectorum illorumque civium et inco<strong>la</strong>rum statum salubriter<br />

et prospere dirigendum paternis studiis intendentes ea que propterea processisse<br />

dicuntur, ut firma et illibata persistant libenter cum a nobis petitur apostolico<br />

numine roboremus sane pro parte dilectorum filiorum communitatis et hominum<br />

civitatis nostrae Tudertinae. Nobis exhibita petitio continebat quod nuper<br />

ipsi superfluis et excessivis sumptibus et impensis ac abusibus in dicta civitate et<br />

illius comitatu tam circa modum vestimentorum et ornatu mulierum quam celebrationem<br />

nuptiarum et conviviorum catenus fieri solitis ex quibus tum offensa


806 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Altissimi tum etiam ipsius civitatis paupertas et ruina resultare cernebatur salubriter<br />

obviare et opportunum remedium atque moderamen et reformationem adhibere<br />

cupientes, congregato sub die vigesima mensis martii, anni Domini millesimi<br />

quingentesimi septuagesimi quinti generali et generoso eiusdem civitatis consilio,<br />

auctoritate eiusdem consilio decreverunt a prioribus et dominis consilii secreti ac<br />

capitibus regionum dicta civitatis tre homines eligendos et deputandos fore, qui<br />

tre homines sic electi et deputati modum vestiendi et ornandi mulieres reformare<br />

et super tot ac tantas superfluas expensas que in conviviis fiebant moderari deberent,<br />

factaque huiusmodi reformatione il<strong>la</strong> ad hanc almama Urbem nostram<br />

transmitteretur pro eius confirmationis a nobis obtinenda in qua etiam pena excomunicationis<br />

et aliae censurae infliggi in contravenientes seu non observantes infligerentur<br />

ad hoc ut si homines ipsi penas temporales non curarent, penam<br />

animae timerent et deinde prefati priores nec non domini consilii secreti ac capita<br />

regionum sub die vigesimaquinta dicti mensis martis devotos vestros Ioannempaulum<br />

Bentivengha et Ioannembaptistam Sardolum ac Grisogonum Valentini,<br />

omnes Tudertini, ad effectum premissum elegerunt et deputarunt ac successive<br />

dicti tres deputati, considerata diligeneter qualitate ipsius civitatis et illius comitatus<br />

ac abito desuper colloquio et informatione cum et a variis personis sapientibus<br />

et discretis, cum omni maturitate et diligentia infrascripta statuta seu ordinationes<br />

pro reformatione condiderunt tenoris iuxta traditionem et vulgari sermone<br />

italico in <strong>la</strong>tinum subsequentis videlicet.<br />

In primis in universalis ordinatur, prohibetur et espresse mandatur ne aliqua<br />

mulier civitatis Tudertine vel forensis seu estranea in ipsa civitate coniugata vel<br />

domiciliata seu habitans cum firmo domicilio, cuiuscumque gradus, qualitatis,<br />

dignitatis et preminentiae, possit uti nec deferire in civitate Tudertina nec eius<br />

comitatu et districtu, domi neque foris, bireta, pilea, vestes interiores et exteriores,<br />

togas, zimarras vulgo nuncupata, thoraces seu gipponos aut cuiusvis alterius<br />

generis habitum, tam longum quam breve, ex auro, argento sodo, tracto, fi<strong>la</strong>to<br />

vel texto, bono aut falso in toto vel in parte, puro aut mixto, per<strong>la</strong>s, gemmas et<br />

<strong>la</strong>pillos pretiosos, veros nec fictos, neque pastas profumorum, te<strong>la</strong>s ex auro vel<br />

argento neque contextum ex ipsis nec broccatum, proibendo penitus quodlibet<br />

genus racamorum magnorum et parvorum, non solum per viam designationis et<br />

trapunti in te<strong>la</strong>rio sed nec etiam cum acu factorum.<br />

Sit autem licitum mulieribus civitatis Tudertine deferire unam col<strong>la</strong>nam puram<br />

seu simplicem absque gemmis, smaltis et aliis ornamentis que simul cum<br />

manifattura ascendat solum ad valorem viginti scutorum in totum cum dec<strong>la</strong>ratione<br />

espressa quod aurum debeat esse purum et non fictum vel falsum. Ultra<br />

hoc remittitur arbitrio et voluntati earundem mulierum ponere vel non ponere<br />

smaltum vel gemmas pretiosas, veras aut fictas, in anulis, dummodo uno et<br />

eodem tempore non deferant plusque tres anulos quorum valor computatis <strong>la</strong>pillo,<br />

auro et factura, ad quindecim scuta in totum ascendere non possit, permettendo<br />

etiam quod pro ornatu colli possint uti uno vezzetto per<strong>la</strong>rum cum<br />

pendentibus et tubercolis, vulgo buttonis, dummodo non excedat in totum valorem<br />

quindecim scutorum et si qua non velit aut non possit uti perlis prout


Todi<br />

807<br />

supra, ei licitum sit deferire unum vezzum alterius mixturae, dummodo non<br />

excedat dictum pretium.<br />

Non possint habere nisi unum ornamentum solum pro collo ultra dictam<br />

col<strong>la</strong>nam auri, pro ut supra permissum, dec<strong>la</strong>mando quod uno et eodem tempore<br />

non possint deferire ad collum aliud quam unum ornamentum solum, videlicet<br />

aut col<strong>la</strong>nam aut vezzum pro ut supra, et pro cingulo seu zona possint<br />

deferire dictam col<strong>la</strong>nam vel unam cinturam alterius generis, videlicet ex taffeta<br />

vel serico absque ornamento auri nec argenti neque per<strong>la</strong>rum et talis cintura non<br />

excedat valorem duorum scutorum, item quod corone non possint fulciri seu<br />

muniri auro nec argento sed sint simplices vel ex ambra aut corallo, dummodo<br />

pretium non excedat quatuor scuta pro qualibet corona.<br />

Item quod non liceat cuique persone pro ut supra deferire crepidas, pianelle<br />

vulgariter nuncupatas, nec calceos aut chirotecas cum ornamentis ex auro vel<br />

argento, sed sint simplices sive ex panno alias drappo nuncupato, sive ex quacumque<br />

alia materia existant, il<strong>la</strong>s sive illos ornando passamanis ex serico, si ornari<br />

voluerint; item quod mulieres antequam nubant non possint uti nec deferire vestes<br />

ex drappo cuiuscumque generis nec thoraces seu gippones sed solummodo<br />

possint apponere in earum vestibus listas ex drappo, dummodo non ultra duo<br />

brachia ex drappo pro qualibet veste et si voluerint possint uti uno par manicarum<br />

ex drappo; item non possit aliqua mulier, tam coniugata quam non coniugata,<br />

deferire in capellis medaglia, puntalia nec ex auro nec ex argento vel cuiusvis<br />

alterius generis gemmas nec plumas sed solummodo unum cordonem ex serico<br />

aut unum velum simplex.<br />

Item quod mulieres in futurum non possint deferire nec uti plusque una<br />

veste so<strong>la</strong> ex veluto cuiuscumque coloris semplici absque ornamento ex auro vel<br />

argento, sed si velint possint huiusmodi vestis fulciri seu munire passamanis vel<br />

trinis et serico solum cum tribus lineis circum et in ornamentis bustorum et<br />

tempore estatis possint uti arminsino seu burattis loco vestium seu togarum vel<br />

zimarrarum cum fulcimento seu munimento pro ut supra, et tempore hiemis<br />

possint uti et deferire vestes ex panno vel rascia dummodo non sint ex drappo<br />

ac etiam zimarras absque ornamento ex auro vel argento sed eis liceat il<strong>la</strong>s fulciri<br />

cum trinis et passamanis ut supra et etiam ex drappo dummodo non excedant<br />

quatuor brachia drappi pro qualibet veste, dec<strong>la</strong>mando espresse et vetando quod<br />

dicte vestes, tam ex drappo quam ex panno vel alterius generis, non possint<br />

habere vezziculum, trascino vulgariter nuncupatum, seu caudam, sed honeste conficiantur.<br />

Item quod mulieres comitatus ipsius civitatis Tudertine non possint uti nec<br />

deferire aliquam rem ex drappo preterquam unum par manicarum et quod possint<br />

vestes quas conficient fulcire ex razo cum duabus listis circum <strong>la</strong>titudinis<br />

quorum digitorum, et similiter pro ornata bustorum possint uti dicto razo nec<br />

possint uti plusque uno anulo aureo pretii unius scuti et non ultra et duobus<br />

annulis argenteis, ac ad collum possint deferire unam filzam corallorum cum<br />

tuberculis seu bottonis argenteis desuper deauratis, dummodo valorem unius scuti<br />

non excedat et circa vestes non possint uti pannis gravatis cuiuslibet generis et


808 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

minus drappis et circa ornamentum capitis non possint excedere unum scutum<br />

cum dimidio.<br />

Item quod mulieres curiales et publicae meretrices non possint deferre pannum<br />

ex auro nec argento neque ex serico cuiuscumque generis nec scar<strong>la</strong>ttum<br />

vel aliud drappum cremesinum, subtus nec supra, neque gemmas nec per<strong>la</strong>s cuiuscumque<br />

generis neque cingulum seu cintam aut col<strong>la</strong>nas ex auro nec aliquam<br />

aliam rem prohibitam mulieribus dicte civitatis pro ut supra dictum est, proibendo<br />

etiam illis ne domum exeant absque birreto in capite, quod birretum continuo<br />

gestare teneantur etiam interim dum stant in ecclesia ubi non audeant se<br />

immiscere inter alias mulieres sub pena, in casu contraventionis cuiuslibet premissorum,<br />

pro prima vice scutorum decem pro qualibet, applicandorum Montis<br />

Pietatis dicte civitatis et permanendi in carceribus per unum mensem, et pro<br />

secunda vice scutorum viginti et fustigationis vel bannimenti a civitate et territorio<br />

Tudertino, dec<strong>la</strong>rando quod contra inobedientes procedetur ad exequtionem<br />

dicte pene realiter e personaliter.<br />

Item, considerato danno quod afferunt familiis graves et immoderate expense<br />

que fieri ceperunt ab aliquo seu aliquot annis citra in ea civitate in commensationibus<br />

et conviviis tam nuptiarum quam etiam aliis temporibus ac aliis occasionibus<br />

fieri solitis, ordinatur et prohibetur principaliter quod in quolibet pastu seu convivio<br />

pro ut supra non possint apponi ultra duo genera tostorum inter vo<strong>la</strong>tilia et<br />

quadrupedia ac duo genera elixorum et unum genus orthocrearum, vulgo pasticiorum,<br />

ac duo genera confectarum ac duo genera p<strong>la</strong>centarum, vulgo tortarum, prohibendo<br />

expresse ne in dictis conviviis, nuptiis et banchettis possint apponi pavones,<br />

fasiani, pulli indiarum, apri seu porci salvatici, capri seu caprioli, pernices seu<br />

starne et tempore carnium non possit apponi aliquod genus piscium sub pena<br />

contrafacientibus scutorum viginti; coquis vero et scalchis ac aliis provisionatis seu<br />

sa<strong>la</strong>riatis decem scutorum pro quolibet et qualibet vice, applicandorum pro una<br />

camere apostolice et pro alia eidem Montis Pietatis et pro alia exequutori et pro<br />

reliqua quartis partibus accusatori qui secretus tenebitur.<br />

Item in immissione annuli et in visitationibus fieri solitis tam ante quam post<br />

subarrationem, non possit fieri aliquod munus valoris plusque unius scuti, tam a<br />

muliere quam a viro, et a parte sponse non possit donari plusque unum par<br />

sudariolorum, fazzolettorum vulgariter nuncupatorum, pro qualibet persona etiam<br />

quantumvis graduata, que etiam sint simplicia et absque auro, argento et serico<br />

<strong>la</strong>borata seu confecta quodque in dictis casibus non possint apponi pro ientaculo<br />

seu merenda, col<strong>la</strong>tione vulgariter nuncupata, aliud quam biscottini, ciambelle,<br />

uvapasse, amigdo<strong>la</strong>, et duo genera confectarum ac fructus iuxta tempora sub<br />

dicta pena ut prefertur applicanda.<br />

Item ordinatur et stabilitur ad tollendam omnem superfluitatem in dandis<br />

arrediis fieri solitam quod in dictis arrediis non fiat nec detur aliquid fulcitum<br />

vel <strong>la</strong>boratum cum auro vel argento et quod arredium inter cives in totum non<br />

possit excedere valorem quadraginta scutorum computatis in eo capsis seu scrineis,<br />

vulgariter forseriis, et inter comitativos non possit excedere summam quindecim<br />

scutorum.


Todi<br />

809<br />

Insuper etiam, considerando dannum et desturbationem quod et que causantur<br />

in funeralibus in dandis birretis quodque boni ordines civitatem et familias<br />

conservant, idcirco ordinatur et expresse prohibetur quod in futuro nemo cuiuscumque<br />

gradus vel conditionis exsistat in dandis birretis primum et secundum<br />

gradum et servitores et <strong>la</strong>boratores sub eadem pena supradicta ut prefertur applicanda<br />

excedat et ut presentes ordinationes invio<strong>la</strong>biliter observentur et pena<br />

il<strong>la</strong> astringat; qui contravenire ausi fuerint statuitur pena contrafacientibus amittendi<br />

totum id quod reperti fuerint gestare contra formam istarum ordinationum<br />

et ulterius solvendi scuta viginti quinque pro prima vice, et pro secunda duplicabitur<br />

pena applicanda, ut supra, et pro maiori reformationum huiusmodi observatione<br />

precipitur et ordinatur aurificibus, sartoribus, racamatoribus ac quibusvis<br />

aliis magistris et artificibus, tam viris quam mulieribus, ne possint modo aliquo<br />

publice vel secrete incidere, fabricare, <strong>la</strong>borare, suere vel designare aliquam rem<br />

contra supradictas prohibitiones et presentes ordinationes sub pena viginti quinque<br />

scutorum pro qualibet re quam fecerint et si non habeant modum sint privati<br />

tali exercitio et pro secunda vice pena sit duplicata, sintque banniti a civitate<br />

e territorio tudertino dec<strong>la</strong>rando quod dicta <strong>la</strong>boritia non possint fieri pro uso<br />

dicte civitatis Tudertine et illius comitatus.<br />

Item ad removendam omnem pompam et superfluitatem que fieri consuevit<br />

quando infantes tam masculi quam femine ad baptismum deferuntur, ordinatur<br />

quod in huiusmodi actu non liceat uti nec deferre coopertinas vel mantinel<strong>la</strong>s<br />

neque succatoria fulcita vel <strong>la</strong>borata auro nec argento, sed pure et sempliciter.<br />

Utque supradicte ordinationes invio<strong>la</strong>biliter observentur et manuteneantur ad<br />

<strong>la</strong>udem Dei omnipotentis et gloriose semper virginis Marie ac omnium sanctorum<br />

curie celestis, ordinatur quod priores dicti civitates Tudertine qui nunc sunt<br />

et erunt pro tempore, quando in principio eorum officii iurabunt iuxta solitum,<br />

debeant etiam iurare et cum iuramento promittere in visitatione quam faciunt ad<br />

gubernatorem ipsius civitatis deducere ad eius gubernatoris notitiam et ei intimare<br />

dictas ordinationes et constitutiones illum deprecando ut eas, cum sue auctoritatis<br />

et potestatis brachio, observari facere ac trasgressores in penis in ibi contentis<br />

punire et castigare, illum certificando quod si cum veritate data ei fuerit<br />

aliqua informatio alicuius trasgressoris, et ipse gubernator illum non puniverit, de<br />

hoc eidem gubernatori in eius sindicatu dabitur petitio et is solvet de suo il<strong>la</strong>m<br />

penam ad quam incidet transgressor pro ut in dictis statutis, ordinationibus et<br />

reformationibus continetur, qua re pro parte earundem communitatis et hominum<br />

nobis fuit humiliter supplicatum statutis et ordinationibus ac aliis premissis<br />

pro illorum subsistentia firmiori robur apostolice confirmationis adiicere aliasque<br />

in premissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur.<br />

Nos igitur, qui civium nostrorum illorumque civitatum et locorum felicem<br />

statum salubremque directionem sinceris desideramus affectibus, prefate comunitatis<br />

singu<strong>la</strong>res personas a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti<br />

aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et penis a iure vel ab homine quavis<br />

occasione vel causa il<strong>la</strong>tis si quibus quomodolibet innodati exsistunt ad effectum<br />

presentium dumtaxtat consequentia harum series absolventes et absoluta fore cen-


810 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sentes huiusmodi supplicationibus inclinati, omnia et singu<strong>la</strong> statuta, ordinationes<br />

et reformationes huiusmodi apostolica auctoritate tenore presentium confirmamus<br />

et approbamus omnesque et singulis tam iuris quam facti defectus si qui intervenerint<br />

quomodolibet in eisdem supplemus il<strong>la</strong>sque et il<strong>la</strong> suos plenarios et integros<br />

effectus sortiri et obtinere nec non ab omnibus et singulis supradictis ac<br />

quibusvis aliis quos ea quomodolibet concernunt et pro tempore concernent invio<strong>la</strong>biliter,<br />

non solum sub penis supradictis aliisque gravioribus temporalibus ac<br />

etiam corporalibus eo ipso si et quoties contrafactum fuerit et per quemlibet<br />

contravenientem incurrentis perpetuo observari debere eosque ad oservationem<br />

huiusmodi etiam invitos etiam per huismodi penas etiam iteratis vicibus aggravandas<br />

aliaque opportuna iuris et facti remedia appe<strong>la</strong>tione postposita invocato<br />

etiam ad hoc auxilio brachii secu<strong>la</strong>ris omni et quacumque appe<strong>la</strong>tione, recursu et<br />

rec<strong>la</strong>matione postpositi penitus et semotis cogi et compelli neque a premissis<br />

resilire aut contra ea se tueri vel excipere aut opponere seu excusare sicque in<br />

premissis ab omnibus censeri et ita per quoscumque iudices et commissarios<br />

sub<strong>la</strong>ta eis et eorum cuilibet quavis aliter iudicandi et interpretandi facultate,<br />

iudicari et diffiniri debere ac quicquid secus super his a quoque quavis auctoritate<br />

scienter vel ignoranter contigerit attentari irritum et inane decernimus.<br />

Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis nec non civitatis<br />

Tudertine et illius comitatus huiusmodi iuramento, confirmatione apostolica<br />

vel quavis firmitate alia roboratis statutis legibus etiam municipalibus, privilegis<br />

quoque indultis et litteris apostolicis sub quibuscumque tenoribus et formis etiam<br />

motu proprio ac ex certa scientia et consistorialiter ac alias in contrarium quomodolibet<br />

concessis, approbatis et confirmatis quibus omnibus etiam si de illis<br />

eorumque totis tenoribus specialis specifica individua et expressa ac de verbo ad<br />

verbum non autem per c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>s <strong>generale</strong>s idem importantes mentio et quevis<br />

alia expressio abenda aut aliqua alia exquisita forma ad hoc servanda feret tenores<br />

huiusmodi pro sufficenter expressis habentes illis alias in suo robore permansuris<br />

hac vice dumtaxat specialiter et expresse erogamus ceterisque contrariis<br />

quibuscumque.<br />

Datum Rome apud Santum Petrum, sub annulo piscatoris, die prima septembris<br />

MDLXXV, pontificatus nostri anno quarto.<br />

25. 1581, marzo 25<br />

Bandi<br />

Provvedimenti suntuari<br />

Conoscendo l’illustrissimo signore Andrea Longo da Parma governatore del<strong>la</strong><br />

magnifica città di Todi quanto sia utile e necessario all’honesto e quieto vivere<br />

di detta città <strong>la</strong> riforma delle pompe e delle spese superflue che tuttavia si fanno<br />

negli ornamenti delle donne nelle nozze, ne’ conviti, ne’ funerali et in altre occasioni<br />

simili et volendo exeguire quanto se contiene negli infrascritti capitoli già


Todi<br />

811<br />

fatti e stabiliti da questa magnifica comunità e confermati da papa Gregorio<br />

decimoterzo per un suo breve partico<strong>la</strong>re dato in Roma sotto il dì primo di<br />

settembre 1573 74 conforme al decreto di nuovo fatto dal consiglio <strong>generale</strong> di<br />

Todi et per ordine espresso sopra ciò datoli dall’illustrissimo e reverendissimo<br />

cardinale Sforza legato <strong>generale</strong> di Santa Chiesa come ne appaiono lettere di sua<br />

Eminenza illustrissima.<br />

Per il presente bando ordina, prohibisce et espressamente comanda a ciaschun<br />

homo et donna del<strong>la</strong> città e contado di Todi di qualsivoglia stato, grado e<br />

condizione che da quì innanzi et dopo <strong>la</strong> pubblicazione del presente banno debbiano<br />

osservare totalmente quanto se contiene negli infrascritti capitoli et minima<br />

persona ardisca sotto qualunque pretesto per qualsivoglia quesito contravvenire<br />

in alcuna parte a detti capitoli sotto le pene che in essi se ne contengono et<br />

altre pene comminate in detto breve ed altre riservate ad arbitrio di esso signore<br />

governatore, notificando che all’esecutione di dette pene si procederà con ogni<br />

rigore.<br />

Et prima che niuna donna del<strong>la</strong> città di Todi o forestiera maritata o per<br />

altra occasione habitante in detta città o suo contado, di qualsivoglia grado,<br />

dignità o preminenza, possa usare né portare in detta città e distretto, in<br />

casa né fuori di casa, berette, cappelli, vesti, sottane, zimarre, gipponi o altra<br />

sorte di vestimento et abito, tanto corto quanto longo, che sia fatto d’oro o<br />

d’argento solo tirato, fi<strong>la</strong>to, tessuto buono o fatto in tutto o in parte o misto,<br />

né con perle, gioie e pietre preziose vere o finte né con paste di profumi<br />

né con tele d’oro, d’argento né con broccato, prohibendo in tutto ogni<br />

sorte di ricami grandi e piccoli o fatti per modo di disegno e di trapunto<br />

inte<strong>la</strong>to o con aco.<br />

Item che niuna donna come di sopra possa portare al collo più di una so<strong>la</strong><br />

col<strong>la</strong>na d’oro e che però sia schietto ovvero non finto o falzo e non altrimente<br />

et semplice senza gioie et senza smalti et altri ornamenti, <strong>la</strong> qual col<strong>la</strong>na fra<br />

l’oro e <strong>la</strong> manifattura non vaglia più de vinti scudi, ma se alcuno non volesse o<br />

non potesse portare le perle possa portare un vezzo o filo di graniti o bottoni o<br />

coralli o d’altra mistura purché non vaglia più di quindici scudi. E chi non<br />

volesse o non potesse portare le perle possa portare un vezzo o filo di granati o<br />

bottoni o coralli o d’altra mistura purché non vaglia più di quindici scudi, ma in<br />

tal modo in un medesimo tempo non si possa portare al collo più di un solo<br />

ornamento cioè o <strong>la</strong> col<strong>la</strong>na so<strong>la</strong> o il vezzo delle perle solo o altro vezzo solo<br />

come di sopra et non più insieme. Possa bene in un medesimo tempo portare al<br />

collo il vezzo delle perle o d’altro et per centura <strong>la</strong> detta col<strong>la</strong>na del<strong>la</strong> sopradetta<br />

qualità et valuta et de più sia lecito per centura usare una benda di taffetà o<br />

altro drappo di seta ma senza alcun ornamento d’oro o d’argento o di perle et il<br />

cui valore non passi due scudi.<br />

74 La data è errata. Da correggere in 1575. Vedi n. 24, 1575, settembre 1. Breve.


812 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item negli anelli sia lecito di poner ornamenti di smalto et pietre preziose<br />

vere o finte ad arbitrio di esse donne ma non possino in un medesimo tempo<br />

portare più di tre anelli i quali fra le pietre e l’oro et <strong>la</strong> fattura in tutto non<br />

passino il valore di quindici scudi.<br />

Item non si possa portare alcuna corona fatta né ornata d’oro o d’argento<br />

ma sia semplice o d’ambra o di coralli, purché il suo prezzo non passi scudi<br />

quattro.<br />

Item non si possano portare pianelle né scarpe o scarpini né guanti con<br />

ornamenti d’oro o d’argento ma semplici di panno o di drappo o d’altra materia<br />

fornita so<strong>la</strong>mente di passamaneria.<br />

Item che le donne inanzi che siano maritate non possino usare né portare<br />

veste di drappo di alcuna sorte né anco gipponi ma so<strong>la</strong>mente possino poner<br />

nelle lor vesti alcune liste di drappo, purché non ve ne entri tanto che passi due<br />

braccia di drappo per ciascuna veste e volendo possino usare un paro di maniche<br />

di drappo.<br />

Item che niuna donna, tanto maritata quanto non maritata, possa portare<br />

nelli cappelli medaglie né puntali d’oro o d’argento o d’altra sorte né gioie né<br />

piume ma so<strong>la</strong>mente un cordone di seta o un velo semplice.<br />

Item che niuna donna come di sopra, possa portare né usare più che una<br />

so<strong>la</strong> veste di velluto di qualche valore ma semplice senza ornamento d’oro o<br />

d’argento, ma volendo si possa ben fornire di passamanerie di seta so<strong>la</strong>mente<br />

con tre liste d’intorno et per li busti et nel tempo d’estate possino usare zimarre<br />

fornite di seta et non altro come di sopra et l’inverno possino portare vesti de<br />

panno, purché non siano di drappo et ancho le zimarre senza ornamento d’oro<br />

o d’argento ma so<strong>la</strong>mente di trine o passamaneria di seta ovver con liste di<br />

qualche drappo che non passin quattro braccia di panno per veste.<br />

Dichiarando e vietando espressamente che le dette vesti o zimarre di qualunque<br />

sorte non possino avere trascino, o come altri dicono coda, ma sieno fatte<br />

honestamente, sicché facendosi più lunga <strong>la</strong> parte dietro che quel<strong>la</strong> dinanzi un<br />

palmo comune non habbia veste a trascinare <strong>la</strong> terra.<br />

Item che le donne del contado di Todi non possino usare né portare alcuna<br />

cosa di drappo eccetto che un paro di maniche, ma ben possino le vesti che<br />

faranno fornire di raso con due liste <strong>la</strong>rghe due dita e così anche per ornamento<br />

dei busti. Non possino usare più di un anello d’oro al prezzo di uno scudo,<br />

d’argento due anelli et al collo possino portare una filza di coralli con bottoni<br />

d’argento sopra indorati purché tal filza non valga in tutto più di uno scudo et<br />

circa le vesti non possino usare panni di grana d’alcuna sorte né drappi.<br />

Item che circa gli ornamenti del capo non possino essere tali che passino il<br />

valore di uno scudo e mezzo.<br />

Item che le cortigiane e pubbliche meretrici non possino portare panni d’oro<br />

o d’argento né di seta di alcuna sorte ma scar<strong>la</strong>tto né altro panno cremisino<br />

sotto né sopra né gioie né perle di qualunque sorte né centure o col<strong>la</strong>ne d’oro<br />

né altra cosa simile che como di sopra è vetata alle donne di detta città et<br />

ancioché tali femmine meretrici siano ricognosciute dall’altre qualunque volta esca-


Todi<br />

813<br />

no di casa, debbano portare in testa una berretta continuamente anche mentre<br />

esse stanno in chiesa et non possino uscir di casa senza detta berretta. Et stando<br />

in chiesa non ordiscano mesco<strong>la</strong>rsi con le altre donne sotto pena, in caso che<br />

contravvenghino nelle predette cose, per una volta di scudi dieci da applicarsi al<br />

Monte di Pietà di Todi e di star in prigione un mese et per <strong>la</strong> seconda volta de<br />

scudi vinti et del<strong>la</strong> frusta o pur del bando dal<strong>la</strong> città et territorio di Todi alle<br />

quali fine si procederà realmente et personalmente.<br />

Item per provvedere all’abuso delle disordinate spese che tal’ora si fanno ne’<br />

conviti e banchetti, tanto per le nozze quanto per altra occasione, si ordina et si<br />

prohibisce che in un pasto o conviti non si possa ponere più di due torte d’arrosti<br />

fra pe<strong>la</strong>ti ed altre carni d’animali et una sorta de pasticcio et due sorti de<br />

torte et due sorti de confetti. Prohibendo expressamente che in detti pasti conviti<br />

e banchetti non si possino mettere né usare pavoni, fagiani, polli d’India,<br />

cingnali, cervi, capri o caprioli, pernici o starne et facendosi in tempo in tempo<br />

che si mangi carne non ve si possa porne alcuna sorte de pesce, sotto pena a<br />

che contraffarrà in alcun di detti casi de scudi 20 per ciaschuno et ciaschuna<br />

volta d’applicarsi per un quarto al<strong>la</strong> Camera apostolica, per un quarto al detto<br />

Monte di Pietà, per un quarto all’esecutore et l’altro quarto all’accusatore che si<br />

terrà segreto.<br />

Item per provvedere alle eccessive spese che sogliono farsi ne’ doni sponsaliti<br />

si ordina et prohibisce che nel metter dell’anello et nelle visite solite a farsi<br />

tanto inanzi quanto dopo che <strong>la</strong> sposa sia narrata, né homo né donna possa fare<br />

né dare alcun presente che vaglia più di uno scudo et per <strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> sposa<br />

non si possa donare o dare più che un paro di fazzoletti per ciaschuna persona<br />

quantunque graduata, i quali però siano semplici e fatti e <strong>la</strong>vorati senza oro o<br />

argento e seta, et che in detti casi, facendosi col<strong>la</strong>zione o altro simile invito, non<br />

vi si possa apponere né usare altro che biscottini, ciambelle, uva passa, amandole<br />

et due sorti de confetti et frutti, secondo i tempi, sotto <strong>la</strong> pena sopradetta ne’<br />

conviti d’applicarsi come sopra.<br />

Item circa gli arredi, ovvero mobili che si danno alle spose, si ordina et<br />

prohibisce che in tali arredi non si faccia né dia alcuna cosa fornita o <strong>la</strong>vorata<br />

con oro o con argento e che fra cittadini il valore di detto arriedo non passi in<br />

tutto scudi 40 computate le casse ovvero forzieri et tra contadini non passi scudi<br />

quindici.<br />

Item che quando venivano maschi o femmine si portano al battesimo, in tal<br />

atto non si possano usare né portare copertina o mantel<strong>la</strong> né sciugatori forniti o<br />

<strong>la</strong>vorati con oro o con argento ma semplici.<br />

Item per moderare le superflue spese che alcuni fanno nelle pompe funerali<br />

si ordina et prohibisce che le berrette di scorruccio si possino dare so<strong>la</strong>mente ai<br />

parenti stretti cioè nel primo et secondo grado et non più altri et ancho a<br />

servitori di casa et al cadavere del morto et non ad altri sotto <strong>la</strong> pena detta di<br />

sopra da applicarsi come ne’ sopradetti capitoli.<br />

Et qualunque persona ordirà de contrariare a quanto di sopra è stato ordinato<br />

debba perdere tutto quello che sarà provato portare contra dette riforme et


814 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de più cada in pena de venticinque scudi per <strong>la</strong> prima volta et per <strong>la</strong> seconda<br />

del doppio d’applicarsi come di sopra.<br />

Et nessun orefice, sarto, ricamatore, cappel<strong>la</strong>ro o qualsivoglia altro maestro<br />

et artigiano di qualunque sesso in alcun modo pubblico o secreto possa tagliare,<br />

fabbricare, <strong>la</strong>vorare, cucire o disegnare alcuna cosa contra <strong>la</strong> forma di sopradetti<br />

capitoli, sotto <strong>la</strong> pena di venticinque scudi per ciascuna cosa nel<strong>la</strong> quale contravvenissero,<br />

et non havendo modo de pagare per una volta siano privati dell’arte<br />

et <strong>la</strong> seconda siano banditi dal<strong>la</strong> città et territorio de Todi et de più <strong>la</strong> parte<br />

pecuniaria sia duplicata dichiarando però che tali non possino farsi in Todi o nel<br />

contado.<br />

In fede dal pa<strong>la</strong>zzo 25 marzo 1581.


TERNI<br />

a cura di Elisabetta David


INTRODUZIONE<br />

La storiografia moderna ha prestato limitata attenzione al periodo<br />

medievale e comunale di Terni, privilegiando <strong>la</strong> storia contemporanea,<br />

legata all’industrializzazione che ha determinato i caratteri propri e l’originalità<br />

del<strong>la</strong> città rispetto ad altri centri umbri. Nonostante ciò, il panorama<br />

degli studi sull’epoca medievale e moderna si è andato ampliando<br />

in questo ultimo decennio con una rinnovata attenzione alle fonti documentarie<br />

1 .<br />

L’Archivio del comune è depositato presso l’Archivio di Stato, ad<br />

eccezione dello statuto e del fondo diplomatico custoditi presso <strong>la</strong> biblioteca<br />

comunale 2 . Tra le serie più importanti e complete si evidenzia quel<strong>la</strong><br />

1 Per <strong>la</strong> storia di Terni in tale periodo si rimanda a: Il regesto di Farfa di Gregorio di<br />

Catino, a cura di I. GIORGI e U. BALZANI, Roma 1879-1914; F. ANGELONI, Historia di Terni,<br />

Roma 1946; L. SILVESTRI, Le antiche riformanze del<strong>la</strong> città di Terni, Rieti 1856; E. ROSSI<br />

PASSAVANTI, Interamna Nahars, Roma 1932; ID., Interamna dei Naarti, Orvieto 1933; ID.,<br />

Terni nell’età moderna, Roma 1939; L’Umbria. Manuali per il territorio. Terni, Roma 1980;<br />

La storia illustrata delle città dell’Umbria. Terni, a cura di M. GIORGINI, Mi<strong>la</strong>no 1993;<br />

C. PERISSINOTTO, Contributo al<strong>la</strong> definizione del sistema di difesa del corridoio bizantino nel<br />

territorio dell’Umbria meridionale, in Il Corridoio bizantino e <strong>la</strong> via amerina in Umbria nell’Alto<br />

medioevo, a cura di E. MENESTÒ, Spoleto 1999, pp. 219-158; V. CORONELLI, Terni dal<br />

grande scisma a Martino V. La città, le istituzioni e i cittadini dal<strong>la</strong> libertà comunale al<strong>la</strong><br />

piena soggezione allo Stato Pontificio, tesi di <strong>la</strong>urea, a.a. 1998-1999, Università degli Studi<br />

del<strong>la</strong> Tuscia, re<strong>la</strong>tore prof. Anna Esposito; M. SENSI, Il secondo ordine francescano nell’Umbria<br />

Meridionale: l’esempio di Terni, in Il Beato Antonio da Stroncone. Atti delle giornate di<br />

studio (Stroncone, 27 marzo 1999 e 25 novembre 2000), Perugia 2002, pp. 227-261; Braccio<br />

da Montone e il Comune di Terni, a cura di V. CORONELLI, Terni 2002; Andrea Castelli<br />

magnificus miles de Interamna, a cura di V. CORONELLI, Terni 2003.<br />

2 Il fondo Diplomatico comprende ca. 1000 pergamene (secc. XIII-XVIII) tra cui si<br />

annoverano documenti pubblici provenienti dal<strong>la</strong> cancelleria pontificia, convenzioni, trattati,<br />

alleanze con le comunità limitrofe e atti privati di natura diversa. Il fondo è stato<br />

poco studiato e l’unico strumento di consultazione è l’indice delle pergamene fino al


818 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

delle Riformanze, composta da 119 volumi dal 1387 al 1816. La serie<br />

presenta alcune <strong>la</strong>cune nelle registrazioni, <strong>la</strong> prima delle quali riguarda il<br />

periodo che va dal 28 marzo 1393 al 1 novembre 1399, una seconda dal<br />

7 marzo 1399 al 1 giugno 1402, una terza, partico<strong>la</strong>rmente consistente,<br />

dal 2 settembre 1408 al 1 dicembre del 1413 e infine una quarta dal 1<br />

gennaio 1420 al 18 febbraio 1421. I volumi cartacei che raccolgono i<br />

quaderni dei notai-cancellieri, furono rilegati, talora in modo disordinato<br />

e scomposto, presumibilmente al<strong>la</strong> fine del Cinquecento, poiché si trovano<br />

descritti nell’attuale confezione già in un indice manoscritto databile<br />

al<strong>la</strong> prima metà del Seicento 3 . La documentazione giudiziaria dei Processi<br />

coram potestate (1405-1560) 4 è molto <strong>la</strong>cunosa e saltuaria: i fascicoli, legati<br />

in volumi, non sono stati ordinati cronologicamente e consentono<br />

raramente di ricostruire l’iter processuale completo.<br />

Lo Statuto del comune è pervenuto in un’unica redazione databile al<br />

1524, tramandata in copia in un codice membranaceo del 1546, esemp<strong>la</strong>to<br />

poi più volte nei <strong>secoli</strong> successivi. È costituito di cinque libri dei<br />

quali i primi due sono scritti in <strong>la</strong>tino, mentre gli altri tre in volgare.<br />

Descritto nel Repertorio degli statuti comunali umbri, è stato pubblicato<br />

nel 1999 a cura di Lido Pirro e Paolo Rossi 5 . L’unica rubrica che disciplina<br />

doti, vesti e corredi, contenuta nel Liber secundus super causis civilibus,<br />

riporta le disposizioni stabilite nel<strong>la</strong> riformanza approvata nel 1507,<br />

mentre quel<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva ai funerali, contenuta nel Liber quartus straordinariorum,<br />

non trova precedenti riscontri negli atti consiliari.<br />

Quanto al<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>, il censimento sistematico delle fonti<br />

ternane è stato avviato già nel 1994 e si è avvalso dell’opera di regestazione<br />

delle riformanze di Ludovico Silvestri che, a proposito del<strong>la</strong> Prammatica<br />

delle doti e vesti muliebri, segna<strong>la</strong> le leggi del 1444, con <strong>la</strong> revisione del<br />

1446, e le successive riforme del 1507, del 1531 e del 1554, mentre le<br />

disposizioni del 1549 sono indicate nell’indice tra le Leggi penali.<br />

1500 (pz. 523), compi<strong>la</strong>to da Elia Rossi Passavanti e pubblicato in appendice al volume<br />

sul<strong>la</strong> storia di Terni nel Medioevo. Attualmente è stata avviata <strong>la</strong> schedatura informatizzata<br />

e <strong>la</strong> digitalizzazione del materiale, ancora coservato nelle cassette metalliche in cui lo<br />

descrive il Passavanti.<br />

3 Archivio di Stato di Roma, Biblioteca, Ms. n. 354.<br />

4 C. CARMI, Criminalità e giustizia a Terni nel<strong>la</strong> prima metà del XV secolo, tesi di<br />

<strong>la</strong>urea, a.a. 1998-1999, Università degli Studi del<strong>la</strong> Tuscia, re<strong>la</strong>tore prof. Anna Esposito.<br />

5 P. BIANCIARDI e M. G. NICO OTTAVIANI, Repertorio degli statuti comunali umbri, Spoleto<br />

1992, pp. 267-269; L. PIRRO e P. ROSSI, Statutum Interamnae divo Valentino Urbis<br />

patrono dicatum, Terni 1999.


Terni<br />

819<br />

I risultati di quel primo <strong>la</strong>voro di ricerca furono pubblicati in un<br />

saggio breve 6 che teneva conto anche dell’unica fonte edita, lo statuto<br />

suntuario di frate Giacomo del<strong>la</strong> Marca, pubblicato nel 1959 da padre<br />

Alberto Ghinato in appendice al saggio sull’attività del santo francescano<br />

7 . La trascrizione di Ghinato contestualizza <strong>la</strong> normativa non trascurando<br />

le fasi del dibattito e le procedure consiliari, ma risulta talvolta<br />

incerta e <strong>la</strong>cunosa; in partico<strong>la</strong>re tra<strong>la</strong>scia <strong>la</strong> norma re<strong>la</strong>tiva ai funerali,<br />

deliberata separatamente, e l’emendamento al<strong>la</strong> nona rubrica a proposito<br />

dei gioielli e delle cinture preziose, approvato insieme ad altri nel gennaio<br />

del 1446.<br />

Lo spoglio del<strong>la</strong> documentazione dell’Archivio storico del comune ha<br />

riguardato in partico<strong>la</strong>re lo Statuto e <strong>la</strong> serie delle Riformanze, di cui<br />

sono stati esaminati 59 volumi dal 1387 al 1602. Sondaggi sono stati<br />

effettuati anche nel<strong>la</strong> serie dei Processi coram potestate dove sono registrati<br />

in modo saltuario e disordinato i Bandi del podestà, ma non vi<br />

risultano processi o sentenze in materia <strong>suntuaria</strong>.<br />

In questa sede sono stati ripercorsi e trascritti tutti i documenti censiti,<br />

selezionando le disposizioni re<strong>la</strong>tive a doti, matrimoni, abbigliamento<br />

femminile, banchetti e funerali, tra<strong>la</strong>sciando le rubriche che vietavano il<br />

gioco, <strong>la</strong> bestemmia, i contratti usurari, i rapporti con gli Ebrei, quelle<br />

che obbligavano il rispetto delle festività religiose e rego<strong>la</strong>mentavano le<br />

procedure del<strong>la</strong> giustizia civile e penale.<br />

La legis<strong>la</strong>zione di Giacomo del<strong>la</strong> Marca, promulgata nel novembre<br />

del 1444, è <strong>la</strong> più antica conservata, anche se dai bandi del podestà si<br />

evince che già prima del 1431 erano presenti nello statuto del<strong>la</strong> città<br />

disposizioni riguardanti i matrimoni, i banchetti e i doni offerti al<strong>la</strong> sposa<br />

per le nozze. Delle ventuno rubriche che compongono tale rego<strong>la</strong>mento<br />

e trattano molti aspetti del<strong>la</strong> vita sociale del<strong>la</strong> città (dal commercio delle<br />

olive e dell’uva, ai rapporti con gli Ebrei, al gioco, al<strong>la</strong> bestemmia, al<br />

rispetto delle feste) solo dieci si riferiscono alle doti e al lusso.<br />

Le successive tornate legis<strong>la</strong>tive in materia <strong>suntuaria</strong> faranno riferimento<br />

per tutto il secolo fino al successivo, allo statuto del 1444. Nel<br />

6 E. DAVID, Leggi suntuarie a Terni tra XV e XVI secolo, in “Memoria storica”, 6<br />

(1995), pp. 49-59.<br />

7 A. GHINATO, Aposto<strong>la</strong>to religioso e sociale di s. Giacomo del<strong>la</strong> Marca a Terni, in<br />

“Archivum Franciscanum Historicum”, XLIX (1956), pp. 106-142 e 352-390. A tale documentazione<br />

rimanda anche Ariel Toaff a proposito del<strong>la</strong> limitazione del lusso nel<strong>la</strong> società<br />

cristiana ed ebraica di Terni, anticipando<strong>la</strong> al 1443; cfr. A. TOAFF, La prammatica<br />

degli ebrei e per gli ebrei, in La legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> in Italia e in Europa tra Medioevo<br />

ed Età moderna, a cura di M.G. MUZZARELLI e A. CAMPANINI, Roma 2003 pp. 101-105.


820 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

corso del XV e del XVI secolo si susseguono sei riforme dei costumi,<br />

precisamente nel 1489, nel 1507, nel 1531, nel 1548, nel 1554 e infine<br />

nel 1573, riforme che risultano costantemente influenzate, se non decisamente<br />

dettate, dai predicatori francescani, prima Osservanti e poi Cappuccini,<br />

presenti in città nei tempi forti dell’anno liturgico: Avvento, Quaresima,<br />

Pentecoste, Ognissanti. I frati partecipavano in prima persona al<strong>la</strong><br />

redazione delle disposizioni e al<strong>la</strong> composizione delle commissioni incaricate<br />

di redigerle, in alcuni casi convocate presso i conventi dove erano<br />

ospitati. Non sempre sono esplicitati i loro nomi, ma è stato possibile<br />

identificarli con una certa sicurezza in base a riferimenti contenuti nel<strong>la</strong><br />

documentazione immediatamente precedente o successiva.<br />

Nel 1489 Francesco da Mi<strong>la</strong>no propone una normativa che si occupa<br />

essenzialmente di giustizia civile, ma un capitolo in partico<strong>la</strong>re è riservato<br />

alle scol<strong>la</strong>ture degli abiti femminili, che non potevano essere più profonde<br />

di quelle in uso trent’anni prima, mentre per il resto si rimanda agli<br />

statuti di s. Giacomo del<strong>la</strong> Marca.<br />

A frate Giacomo Ongarelli può essere attribuita <strong>la</strong> riforma del 1507,<br />

poi confluita nello statuto del<strong>la</strong> città, che riguarda esclusivamente il valore<br />

delle doti e <strong>la</strong> foggia e i tessuti degli abiti femminili, descritti con<br />

dovizia di partico<strong>la</strong>ri. In essa per <strong>la</strong> prima volta si introduce <strong>la</strong> distinzione<br />

di ceto tra cives e popu<strong>la</strong>res, consentendo alle donne dei primi il<br />

doppio del<strong>la</strong> dote e qualche lusso in più rispetto alle altre. Inoltre, per i<br />

trasgressori, alle pene pecuniarie si aggiunge <strong>la</strong> scomunica. Nel 1531 si<br />

abolisce <strong>la</strong> distinzione di ceto e si ritorna per il valore delle doti e del<br />

corredo alle disposizioni di fra’ Giacomo del<strong>la</strong> Marca.<br />

Un cappuccino, Francesco da Soriano, propone nel 1548 una riforma<br />

del costume di ampio respiro che promuove il culto del S.S. Sacramento<br />

e l’adesione al<strong>la</strong> confraternita sotto questo titolo; affronta il problema<br />

dell’usura e del<strong>la</strong> riorganizzazione del Monte di Pietà; richiama le prescrizioni<br />

contro il gioco d’azzardo e <strong>la</strong> bestemmia; ribadisce il rispetto<br />

delle feste, esentando le macellerie, le panetterie, le pizzicherie, le spezierie<br />

e le osterie; si occupa di gratuito patrocinio; innalza il valore delle<br />

doti a 300 ducati, <strong>la</strong>sciando immutata <strong>la</strong> percentuale del 15% per il<br />

corredo, rego<strong>la</strong>menta dettagliatamente l’abbigliamento femminile indicando<br />

gioielli, tessuti e fogge, con attenzione partico<strong>la</strong>re a maniche e colli,<br />

per le donne a partire dall’età di dodici anni, ma riservando «alle mogliere<br />

de cavalieri, doctori et capitani» <strong>la</strong> possibilità di usare veli di seta,<br />

una cinta di raso o taffetà e un anello in più delle altre; limita infine <strong>la</strong><br />

spesa e <strong>la</strong> pompa per i funerali. Questi capitoli vengono inoltrati a Roma<br />

per ottenere l’approvazione del papa con l’esplicita richiesta di esigerne il<br />

rigoroso rispetto da parte dei governatori e dei podestà per i quali, in


Terni<br />

821<br />

caso di inadempienza, si sollecitano sanzioni pari al doppio delle pene<br />

non applicate.<br />

A distanza di soli cinque anni, nel 1554, Giovanni da Pontremoli,<br />

predicatore dell’ordine dei Minori, presenta in consiglio di credenza una<br />

memoria scritta in cui sono annotate nuove leggi sulle doti, le vesti delle<br />

donne, i conviti di nozze e i funerali. In esse si introduce un’altra distinzione,<br />

tra città e contado, elevando il valore del<strong>la</strong> dote a quattrocento<br />

ducati per gli abitanti del<strong>la</strong> città, mentre per i « comitatini » o « distrectuali»<br />

si fissa il limite a settanta ducati. Per <strong>la</strong> prima volta si par<strong>la</strong> di<br />

cosmetici vietandone l’uso, si aumenta il numero dei convitati nei banchetti<br />

di nozze fino a venti, mentre per i funerali si stabilisce un tariffario<br />

meticoloso e artico<strong>la</strong>to per le elemosine a preti, frati e confrati, secondo<br />

le funzioni svolte durante il rito funebre. Il testo di questi capitoli<br />

è registrato nel<strong>la</strong> copia del breve di conferma di papa Giulio III, datato<br />

24 settembre 1554, e dopo quindici giorni si legge <strong>la</strong> re<strong>la</strong>zione del bando<br />

proc<strong>la</strong>mato nei luoghi pubblici del<strong>la</strong> città. Copia del medesimo breve<br />

con <strong>la</strong> trascrizione dei capitoli è stata trovata all’interno di un protocollo<br />

notarile appartenente al notaio Iubileus Venturini. Il fascicoletto, costituito<br />

di poche carte di formato più piccolo rispetto al resto del volume,<br />

non datato, ma inserito tra gli atti del 1558 e quelli del 1559, doveva<br />

probabilmente servire come promemoria per l’attività del notaio 8 .<br />

Il 24 agosto 1573 è di nuovo all’ordine del giorno del consiglio comunale<br />

<strong>la</strong> discussione sulle doti e il lusso. La commissione incaricata di<br />

provvedere al<strong>la</strong> revisione del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione in merito riceve il mandato di<br />

informarsi sulle disposizioni vigenti a Spoleto e nel novembre successivo<br />

riferisce in consiglio, al<strong>la</strong> presenza e con l’assistenza del vescovo Bartolomeo<br />

Ferri e del padre guardiano dei Cappuccini. Il dibattito è vivace ed<br />

in partico<strong>la</strong>re alcuni consiglieri, pur accettando le limitazioni per gli ornamenti<br />

femminili ed i banchetti, rec<strong>la</strong>mano <strong>la</strong> libertà di dotare e fare<br />

testamento a favore delle figlie femmine come meglio credono. I capitoli,<br />

approvati non senza difficoltà a stretta maggioranza, non sono stati trascritti<br />

nel registro delle riformanze ma ne è stata trovata copia nel fascicolo<br />

di una miscel<strong>la</strong>nea che contiene anche i capitoli modello di Spoleto,<br />

a loro volta in copia da un testo stampato a Terni nel 1626 da Tommaso<br />

Guerrieri. La legis<strong>la</strong>zione ternana del 1573 si conserva in duplice versione:<br />

una in lingua volgare e una in <strong>la</strong>tino, redatta per l’approvazione con<br />

gli emendamenti e le aggiunte apportate dai Superiori. Si stabilisce che le<br />

doti possano raggiungere i cinquecento ducati per le donne del<strong>la</strong> città e<br />

8 AST, Notarile di Terni, notaio Iubileus Venturini, vol. 248, cc. 300r-303r.


822 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

duecento ducati per quelle del contado e si fissa a sessanta ducati il<br />

valore del corredo delle prime e a venti ducati quello delle seconde,<br />

compreso l’abito di nozze e i doni per il parto o qualsiasi altra occasione<br />

a partire dal fidanzamento. Nell’incontro delle famiglie in tale circostanza<br />

il fidanzato poteva donare al<strong>la</strong> promessa sposa solo un fazzoletto semplice,<br />

senza ricami preziosi, e si poteva consumare una sobria co<strong>la</strong>zione con<br />

biscotti, ciambelle, confetti e frutta di stagione, ma erano vietati marzapane,<br />

pinoccate, torte e altri dolci. Per i trasgressori erano previste multe<br />

fino a cinquecento ducati, l’esclusione dai catasti cittadini e l’interdizione<br />

dai pubblici uffici. Per le donne che osavano indossare vesti e gioielli<br />

proibiti si richiedeva <strong>la</strong> scomunica con tutte le conseguenze del caso, ma<br />

i Superiori annul<strong>la</strong>rono integralmente quest’ultima disposizione.<br />

Nel 1588 il valore delle doti fu innalzato a seicento ducati per consentire<br />

matrimoni più consoni alle famiglie del<strong>la</strong> città, ma il provvedimento non<br />

bastò ad accontentare i notabili che nel 1595 ottennero l’abolizione del<strong>la</strong><br />

pragmatica con l’approvazione del vescovo. Il regime di liberismo provocò<br />

una sfrenata corsa al rialzo delle doti e comportò tali e tanti problemi economici<br />

e sociali che in un verbale del consiglio di credenza del 1602 si legge<br />

« Si vede al<strong>la</strong> giornata andare inanti le dote delle donne a grosso numero di<br />

doi millia, 2500 e 3000 ducati et si è redutto in un termine che ognuno<br />

pretende questa dote non avendo riguardo né a facultà, né a qualità di<br />

persone (...) pertanto non sarebbe, se non bene, de remediare a tale pernicioso<br />

eccesso et ridurre le dote predette a 1500 ducati, essendo numero che<br />

ci può stare quello che marita et chi piglia moglie (...)» 9 . Ma <strong>la</strong> preoccupazione<br />

dei consiglieri non sembra aver avuto seguito, poiché non si trova<br />

traccia di delibere restrittive o determinazioni successive in materia <strong>suntuaria</strong>.<br />

L’ elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: Biblioteca comunale, Ms. 260, Statutum Interamnae Divo<br />

Valentino Urbis Patrono dicatum.<br />

∗ Riformanze: AST, ASC I, Riformanze, voll. 1641-1699 (1444-1596).<br />

∗ Bandi: AST, ASC I, Processi coram potestate, voll. 1881-1885 (1431-1438).<br />

∗ Statuti del territorio: Acquasparta: ACQUASPARTA, ARCHIVIO STORICO COMUNA-<br />

LE, Statuti, 1; Arrone: SASS, ASCS, Statuti, 6; Collescipoli: TERNI, BIBLIOTECA<br />

COMUNALE, Ms. 257; Sangemini: SAN GEMINI, ARCHIVIO STORICO COMUNALE,<br />

Statuti, A1 , del sec. XVI; Stroncone: STRONCONE, ARCHIVIO STORICO COMUNA-<br />

LE, frammenti statutari.<br />

9 AST, Archivio storico comunale, Riformanze, vol. 1699, c. 224v.


Terni<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1431, aprile 29<br />

Bando del podestà<br />

AST, ASC I, Processi coram potestate, vol. 1885 (1431-1438).<br />

Commissio bandimenti quod de observatione nuptiarum (c. 9v)<br />

2. 1434, gennaio 10<br />

Bando del podestà<br />

AST, ASC I, Processi coram potestate, vol. 1885 (1431-1438).<br />

Bannimentum quod nullus det manciam (c. 401v)<br />

823<br />

3. 1444, novembre 11<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Ed.: A. GHINATO, Aposto<strong>la</strong>to religioso e sociale di s. Giacomo del<strong>la</strong> Marca in Terni,<br />

in “Archivum Franciscanum Historicum”, XLIX (1956), pp. 106-142 e 352-390.<br />

Secunda proposita de superfluitatibus expensarum mulierum (cc. 70v-72r)<br />

4. 1444, novembre 16<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Ordinamenta et statuta (cc. 73v-77v)<br />

5. 1444, novembre 19<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

5 a preposita de expensis funeralium (cc. 79r-81v)


824 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

6. 1445, dicembre 20<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Decretum super correctione capitulorum fratris Iacobi (c. 201r)<br />

7. 1445, dicembre 30<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Provvedimenti del consiglio di cerna sulle pene e sui corredi nuziali (cc. 204v-<br />

205v)<br />

8. 1445, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Electio super correctione capitulorum fratris Iacobi (cc. 205v-206r)<br />

9. 1446, gennaio 28<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1649 (1444-1447).<br />

Capitulorum fratris Iacobi correctio (cc. 214r-215r)<br />

10. 1489, aprile 20<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1659 (1486-1490).<br />

Revisione del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> riguardo alle scol<strong>la</strong>ture (cc. 38v-40v)<br />

11. 1507, maggio 30<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1662 (1505-1514).<br />

Prima proposita de capitulis super dotibus et vestibus mulierum (cc. 124v-<br />

126r)


12. [1524]<br />

Statuti<br />

Terni<br />

825<br />

Terni, Biblioteca comunale, Ms. 260<br />

Ed.: Statutum Interamne divo Valentino urbis patrono dicatum, a cura di L. PIRRO<br />

e P. ROSSI, Terni 1999, pp. 194-195, 253-254.<br />

Capitu<strong>la</strong> de dotibus et vestibus et mobilibus mulierum (Lib. II, Rub.<br />

XLVIII, c. 45rv)<br />

Del modo da servare alli morti (Lib. IIII, Rub. XXI, cc. 84v-85r)<br />

13. 1531, marzo 26<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1667 (1530-1534).<br />

Secunda proposita de exsuberantia dotis et vestium mulierum (cc. 127r-<br />

128r)<br />

14. 1531, aprile 2<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1667 (1530-1534).<br />

Consultum super remissione facta per consilium <strong>generale</strong> cerne super<br />

dotibus et vestimentis (cc. 132v-133v)<br />

15. 1548, dicembre 28<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Nuove leggi sui costumi (cc. 212v-215r)<br />

16. 1548, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Proposite plurimarum rerum reformandarum (cc. 215r-216r)


826 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

17. 1548, dicembre 30<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Delibera per l’elezione di una commissione incaricata di redigere, insieme con<br />

il frate predicatore, i capitoli in materia di riforma dei costumi (cc. 216r-<br />

220v)<br />

18. 1548, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Electio deputatorum ad reformandum res supra contentas, iuxta ordinem<br />

supradicti consilii generalis (c. 220v)<br />

19. 1549, gennaio 4<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Remissio facta in credentia per dominos priores et banderarios de deliberando<br />

in reformationibus civitatis (cc. 221v-231v)<br />

20. 1549, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Electio oratorum ad Urbem pro confirmatione rerum reformatarum desuper<br />

ad bonum vivere civitatis (cc. 231v-232r)<br />

21. 1549, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1673 (1548-1550).<br />

Copia del<strong>la</strong> lettera consegnata dai priori agli oratori mandati a Roma per<br />

l’approvazione del<strong>la</strong> nuova legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> (cc. 548r-549r)<br />

22. 1554, marzo 2<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1675 (1553-1556).<br />

Riforma delle doti, dell’abbigliamento femminile e di altre consuetudini in<br />

occasione dei matrimoni (cc. 165v-167v)


Terni<br />

23. 1554, settembre 23<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1675 (1553-1556).<br />

Capitu<strong>la</strong> super dotibus, vestitu mulierum, conviviis, funeralibus a domino<br />

nostro papa confirmata (cc. 413r-417v)<br />

24. 1573, agosto 24<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1685 (1573-1574).<br />

Proposite pacificorum (c. 25rv)<br />

25. 1573, novembre 22<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1685 (1573-1574).<br />

Capitoli sulle doti (cc. 43v-45r)<br />

26. 1573, dicembre 1<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Carteggio, b. 1957 (1573-1869).<br />

Copia dei capitoli sulle doti approvati nel consiglio dei pacifici e nel consiglio<br />

<strong>generale</strong><br />

27. [1573]<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Carteggio, b. 1957 (1573-1869).<br />

Capitoli da confermarsi da nostro signore per <strong>la</strong> città di Terni<br />

28. 1587, giugno 18<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1692 (1587-1589).<br />

Norme sui funerali (cc. 103r-104r)<br />

827


828 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

29. 1588, settembre 5<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1692 (1587-1589).<br />

Proposta di innalzare il valore delle doti (cc. 305v-306r)<br />

30. 1589, febbraio 6<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1692 (1587-1589).<br />

Norme sui funerali (c. 404r)<br />

31. 1595, marzo 4<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1696 (1595-1596).<br />

Lettera dell’illustrissimo signore cardinale Aldobrandino sopra <strong>la</strong> prematica<br />

de doti (c. 37v)<br />

32. 1595, luglio 30<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1696 (1595-1596).<br />

Proposta di abolizione del<strong>la</strong> pragmatica delle doti (cc. 48v-51r)<br />

33. 1595, agosto 10<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1696 (1595-1596).<br />

La plecmatica se lievi (cc. 53r-54r)<br />

34. 1595, agosto 13<br />

Riformanze<br />

AST, ASC I, Riformanze, vol. 1696 (1595-1596).<br />

Approvazione dell’abolizione del<strong>la</strong> pragmatica delle doti (c. 55rv)


Terni<br />

FONTI<br />

1. 1431, aprile 29<br />

Bando del podestà<br />

Commissio bandimenti quod de observatione nuptiarum<br />

829<br />

Supradictus dominus potestas ut supra sedens pro tribunali etcetera, commisit,<br />

imposuit et mandavit dicto Petro Ianni presenti, audienti et intelligenti quod,<br />

ex ipsius domini potestatis parte et mandato, vadat et se personaliter conferat ad<br />

dicta loca ubi fieri solent bandimenta et publice, pa<strong>la</strong>m et alta voce, sono tube<br />

premisso, dicat et bandiat quod omnes qui sunt aliquod matrimonium contracturi<br />

vel facturi nuptias et convivium debeant sequi et observare omnia singu<strong>la</strong> que<br />

sunt in statuto de nuptiis 1 , ad penam in dicto statuto contentam pro quolibet<br />

qui contrafecerit et quotiens contrafecerit. Et omnia alia dicat et faciat secundum<br />

formam sue commissionis etcetera.<br />

2. 1434, gennaio 10<br />

Bando del podestà<br />

Bannimentum quod nullus det manciam<br />

Supradictus dominus potestas, sedens ut supra, commisit, imposuit et mandavit<br />

Petro Ianni, publico bannitori comunis civitatis Interapnis, presenti, audienti<br />

et intelligenti, quod ex ipsius domini potestatis parte et mandato, vadat et se<br />

personaliter conferat ad columpnam p<strong>la</strong>tee columpnarum et per alia loca publica<br />

et consueta ipsius civitatis, ubi similia bannimenta fieri solent et ibidem pa<strong>la</strong>m,<br />

publice et alta voce, sono tube premisso, preconizet et banniat quod nul<strong>la</strong> perso-<br />

1 Segue quod est in libro quarto depennato.


830 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

na, cuiuscumque conditionis vel status existat, audeat vel presumat dare mancias<br />

alicui sponse, ad penam et sub pena in statuto contenta et quilibet possit accusare<br />

et habeat partem pene prout patet in statuto.<br />

3. 1444, novembre 11<br />

Riformanze<br />

Secunda proposita de superfluitatibus expensarum mulierum<br />

Secundo cum in sposalitiis et nuptiis in mulieribus disponsatis et que disponsantur<br />

fiant maxime superfluitates expensarum et sumptuositates ac dispendia in<br />

bonis, iocalibus, parafrenalibus, indumentis, vestibus, conviviis, manciis et aliis multis<br />

irregu<strong>la</strong>ribus et inhonestis expensis, tam per patrem et consanguineos a <strong>la</strong>tere<br />

sponse, quam etiam a <strong>la</strong>tere viri et sponsi mulierum nubentium et que nupte sunt,<br />

propter que plurima damna et paupertates exurgunt et propter dictas multas expensas,<br />

tempora nubendi mulieribus et viris uxorandi differuntur, ob quas di<strong>la</strong>tiones<br />

innumerabilia scelera ac nefaria scanda<strong>la</strong> oriuntur, similiter p<strong>la</strong>ceat providere.<br />

(...) Facundissimus vir Iohannes Martali (...) consuluit quod, super omnibus<br />

prepositis superius scriptis et lectis in presenti consilio et connexis in eis ac<br />

dependentibus et emergentibus ab eisdem, magnifici domini priores eligant quattuor<br />

vel sex homines, qui una cum venerabili fratre Iacobo de Marchia et dictis<br />

magnificis dominis prioribus, habeant plenam auctoritatem, arbitrium et baliam,<br />

prout et sicut habet totum presens et dictum consilium, ordinandi, statuendi,<br />

faciendi, disponendi et reformandi super prefatis prepositis et connexis, dependentibus<br />

et emergentibus ab eisdem. Et quicquid per dictos dominos et homines<br />

una cum prefato fratre Iacobo fuerit deliberatum, ordinatum, statutum, reformatum,<br />

factum et gestum, valeat et plenam roboris obtineat firmitatem ac si per<br />

totum dictum consilium factum, statutum, reformatum fuisset sive gestum, ita et<br />

taliter quod de iure valeat et teneat. Et si dicti domini cum dictis hominibus<br />

eligendis, propter aliquam passionem vel aliquam causam, non essent simul in<br />

reformando super predictis concordes et venirent in aliquam differentiam vel<br />

dissensionem, quod liceat prefato venerabili fratri Iacobo ipsos concordare facere<br />

et ex se addere dicto numero, si voluerit, quattuor vel sex alios homines, prout<br />

sibi videbitur et p<strong>la</strong>cebitur. Et si tandem dicti domini cum dictis hominibus<br />

nequamquam fuerint concordes in predictis ordinamentis fiendis, fiat tandem<br />

quicquid voluerit, consuluerit et deliberaverit dictus frater Iacobus ut consultor;<br />

et quicquid per dictum fratrem Iacobum circa predicta fuerit consultum et ordinatum,<br />

valeat similiter et plenam obtineat roboris firmitatem. Et si etiam fuerit<br />

necesse pro autenticatione dictorum ordinamentorum fiendorum esset necesse<br />

facere aliquas expensas, quod ex nunc, auctoritate presentis consilii, liceat mittere,<br />

ponere et inde extrahere de quocumque introitu dicti communis pro autenticatione<br />

et confirmatione predictorum.


Terni<br />

831<br />

Doctissimus atque eruditissimus vir Galienus Palmerii, alius consiliarius (...)<br />

in omnibus et per omnia confirmavit consilium et sententiam redditam per dominum<br />

Iohannem consiliarium supradictum, cum hac additione quod magnifici<br />

domini eligant super predictis ordinamentis sex cives et sex banderarios, qui una<br />

cum dictis dominis et fratre Iacobo habeant super predictis ordinare et reformare<br />

prout dictum est, et quicquid per ipsos factum fuerit, valeat et teneat. Item<br />

quod etiam fiat aliquod ordinamentum pro mitigatione penarum damnorum datorum.<br />

La proposta è approvata con 108 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

4. 1444, novembre 16<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta et statuta<br />

Infrascripta sunt ordinamenta, capitu<strong>la</strong>, statuta et reformationes communis<br />

et populi civitatis Interamnis facta per dictum commune super omnibus supradictis,<br />

pro bono communis et populi dicte civitatis et totius rei pubblice Interamnensis,<br />

secundum infrascriptum modum et ordinem, videlicet: sub annis Domini<br />

MCCCCXLIIII, indictione VII, tempore domini Eugenii pape quarti, mense<br />

novembris, die XVI.<br />

(...) Item quod nullus vir, maritus sive sponsus dicte civitatis vel eius districtus,<br />

cuiuscumque status, gradus et conditionis existat, audeat vel presumat facere<br />

ex <strong>la</strong>tere suo seu fieri facere sponse seu uxori sue inter vestimenta et iocalia<br />

ultra valorem tertie partis dotis, dummodo non possint excedere dicta vestimenta<br />

et iocalia ultra summam sexaginta sex ducatorum auri; et si dictus sponsus vel<br />

maritus habuerit patrem, pater dicti sponsi seu viri teneatur ad penam quinquaginta<br />

ducatorum auri si contrafecerit, et si non habuerit patrem, teneatur sponsus<br />

ad dictam penam applicandam pro medietate camere, pro quarta parte officiali<br />

facienti executionem et alia quarta parte accusatoribus.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel eius districtus que nuptui tradita<br />

fuerit vel tradenda, ullo modo audeat super se portare vestimenta seu iocalia<br />

valoris ultra sexaginta sex ducatorum auri ratione nuptiarum vel sponsalitiorum;<br />

et predicta intelligantur de qualibet alia muliere cuiuscumque gradus et conditionis<br />

existat, dummodo non excedant tertiam partem dotis ut supra, et quecumque<br />

contrafecerit, teneatur ad penam X ducatorum auri pro qualibet et qualibet<br />

vice ut supra applicandam.<br />

Item quod nullus sponsus sive vir, aliquo modo, per se vel alium, audeat vel<br />

presumat facere seu fieri facere sponse vel uxori sue circa vestimenta vel iocalia,<br />

dare, donare, vel portari facere ultra valorem dicte quantitatis sexaginta sex ducatorum,<br />

omnibus computatis, sub pena quinquaginta ducatorum applicandorum<br />

ut supra pro qualibet vice.


832 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod nullus pater, frater, mater, vel quecumque alia persona que maritaverit<br />

et nuptui tradiderit aliquam mulierem, possit, audeat vel presumat facere seu fieri<br />

facere dicte sponse, inter vestimenta et iocalia, omnibus computatis, ex <strong>la</strong>tere suo,<br />

ultra valorem ad rationem quindecim ducatorum pro centinario dotis quam habuit<br />

dicta sponsa, dummodo dicta vestimenta et iocalia ex <strong>la</strong>tere patris, fratris vel matris<br />

non excedant summam triginta ducatorum auri, ad penam quinquaginta ducatorum<br />

ut supra applicandorum. Excipiantur tamen hi qui ante publicationem dictorum ordinamentorum<br />

aliter promisissent de mobilibus sponsarum ex <strong>la</strong>tere dictarum sponsarum,<br />

dummodo non possit portare nisi secundum ordinamenta supradicta.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel habitatrix eiusdem possit, audeat<br />

vel presumat super se portare aliquod genus velluti, drappi vel sirici, preterquam<br />

manicas vestium foderatas de serico, et manichettos de velluto, dummodo non<br />

excedant supradictum valorem tertie partis dotis, ad penam vigintiquinque ducatorum<br />

auri pro qualibet vice, applicandam ut supra.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiusvis status, gradus et condicionis existat possit<br />

facere et portare in capite supra valorem trium ducatorum auri aut portare çonam<br />

supra pondus octo unciarum argenti, ad penam duorum ducatorum pro<br />

qualibet, et vice qualibet, ut supra applicandam.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel habitatrix eiusdem possit portare<br />

p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s altiores IIII digitis secundum mensuram que sculpetur in ecclesia Sancte<br />

Marie, in capel<strong>la</strong> Sancti Anextasii, ad penam medii ducati auri pro qualibet et<br />

vice qualibet, ut supra applicandam.<br />

Item quod singulis annis magnifici domini priores presentes et qui pro tempore<br />

fuerint, in Nativitate domini nostri Iesu Christi eligant duos cives et homines<br />

pro qualibet regione, quorum officium duret per unum annum, qui cives,<br />

videlicet quilibet duo de sua regione cum officiali extraordinario, sint extimatores<br />

dictarum vestium, indumentorum et iocalium ex <strong>la</strong>tere sponsarum et sponsorum,<br />

et debeant deferre sacramentum patris et matris sponse et sponsi de pretio<br />

et valore dictarum rerum, iocalium et vestimentorum; qui extimatores vinculo<br />

iuramenti teneantur et debeant referre potestati prout invenerint, et conficere<br />

libros de omnibus extimationibus cuiuscumque sponse vel sponsi prout invenerint,<br />

videlicet quilibet duo de regione sua, ad penam vigintiquinque ducatorum<br />

ut supra applicandorum, et similiter teneantur sponsi non mittere ad domum<br />

sponse ante traductionem eius ad virum, vestes et iocalia, nisi fuerint primo visa<br />

per infrascriptos extimatores, et similiter sponse prius quam nuptui eant, teneantur<br />

ostendere res, vestes, et iocalia infrascriptis extimatoribus.<br />

Et ex nunc elegerunt pro presenti anno infrascriptos ad predicta, quorum officium<br />

durare voluerunt pro uno anno, et tanto diutius quantum distat a presenti die<br />

ad festum Nativitatis, quorum civium electorum nomina sunt infrascripta, videlicet:<br />

ser Iohannes ser Luce 2 et Bartholomeus magistri Petri, de regione Adulterinorum,<br />

2 Sul margine sinistro: mutatus ser Iacobus eius filius de voluntate statuentium.


Terni<br />

833<br />

ser Andreas Ci<strong>la</strong>moris et Mattaeus ser Marini, de regione Castelli,<br />

Archangelus ser Francisci et Angelus Stephanelli, de regione Amingonum,<br />

Teseus ser Antonii et Federicus Ioannis Cassantini de regione Fabrorum,<br />

Paulus Macthioli et ser Paulus Sfortie de regione Riconum,<br />

Franciscus Ugolini et Contemessere de regione de Subtus.<br />

Item statuerunt et ordinaverunt quod non possit fieri aliquod encenium vel mancia<br />

dicte sponse tam dum steterit subarrata in domo patris, quam etiam postquam<br />

traducta fuerit nuptui ad domum viri, excepto quod quando dicta sponsa peperit,<br />

ex <strong>la</strong>tere patris possit donari sibi usque in valorem unius ducati. Et qui contrafecerit<br />

teneatur ad penam vigintiquinque ducatorum auri, ut supra applicandam. Et quod<br />

non possit accedi ad visitandum dictam sponsam domum mariti cum pluribus decem<br />

dominabus et totidem hominibus, ad dictam penam semel tantum.<br />

Item statuerunt, ordinaverunt et providerunt supradicti statuentes, quod tempore<br />

traductionis sponse ad domum mariti, tam ex <strong>la</strong>tere sponse, tam ex <strong>la</strong>tere<br />

sponsi, non possint fieri nisi duo convivia tantum, videlicet de mane et de sero<br />

quo sponsa traducitur viro, in quibus conviviis convivans possit recipere otto homines<br />

tantum pro quolibet dictorum conviviorum, cum duobus sive duabus aliis<br />

de domo et familia dictorum convivatorum. Et si in dictis conviviis plures reciperet<br />

et dictum numerum excederet, solvat faciens convivium duos ducatos auri pro<br />

qualibet persona quam reciperet supra numerum prelibatum, et qualibet vice, que<br />

pena applicetur ut supra. Et potestas dicte civitatis non possit aliquo modo dare<br />

licentiam alicui faciendi contra predicta, ad penam XXV ducatorum auri de suo<br />

sa<strong>la</strong>rio auferendorum in ipsius sindacatione, et camere applicandorum. Qui potestas<br />

in introitu sui offici teneatur de predictis solemnem inquisitionem facere, et<br />

tempore dictarum nuptiarum vel post; et repertos culpabiles punire et condemnare<br />

ad dictam penam. Et sindici dicti domini potestatis teneantur de predictis ipsum<br />

dominum potestatem, si negligens fuerit condemnare ad dictam penam ut supra<br />

applicandam, statutis vel reformationibus in contrario facientibus non obstantibus.<br />

Et predicta de convivatis non intelligantur de personis a duodecim annis infra.<br />

(...) Die XVII novembris<br />

Publicata, preconizata et bandita fuerunt omnia supradicta ordinamenta et<br />

statuta de mandato dictorum statuentium per Petrum Iohannem publicum bannitorem<br />

et preconizatorem, notificantem omnibus et singulis quod ab hodie in<br />

posterum unusquisque caveat faciendi contra predicta.<br />

5. 1444 novembre 19<br />

Riformanze<br />

5 a proposita de expensis funeralium<br />

Quinto cum in funeralibus mortuorum potius ad pompas mundi quam animo<br />

dandi elymosinam amore Dei fiant maxime superfluitates expensarum in cera


834 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

et aliis, p<strong>la</strong>ceat igitur his maturo consilio recto, honesto ac moderato modo providere.<br />

(...) Sapientissimus vir Angelus de Iocosis unus ex predictis consiliariis (...)<br />

Super 5 a preposita de funeribus.<br />

Item in eodem loco manens dixit et consuluit super 5 a proposita quod nullus<br />

in funeribus possit facere maiores expensas sive sumptus quam in duobus<br />

cereis tantum de cera, qui duo cerei non possint esse pluris ponderis quinque<br />

librarum et de duobus aliis cereis pro fraternitate. Item quod non possint dari<br />

nisi duo candele pro quolibet religioso, nisi esset prior vel alicuius alterius dignitatis<br />

cui possint dari usque in numerum quatuor cande<strong>la</strong>rum inclusive et non<br />

plus, ad penam XXV ducatorum auri solvendorum per illum ad quem pertinet<br />

dicta funeralia et applicandorum pro quarta parte presenti potestati. Item quod<br />

nul<strong>la</strong> mulier tempore funerum possit accedere ad ecclesiam ad penam XXV ducatorum<br />

auri pro qualibet. Et si potestas fuerit negligens in procedendo teneatur<br />

ad eandem penam. (...)<br />

Brunoctus Giannotti alius consiliarius (...)<br />

Item super proposita mortuorum et causarum confirmavit dictum et consilium<br />

Angeli superioris consultoris, ab eius dicto et sententia nul<strong>la</strong>tenus discrepando<br />

(...)<br />

La proposta è approvata con 97 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

6. 1445, dicembre 20<br />

Riformanze<br />

Decretum super correctione capitulorum fratris Iacobi<br />

Magnificus dominus Dottus de Dottis de Padua, Interamnis et Reatis gubernator<br />

et locumtenens pro Sancta Romana Ecclesia et sanctissimo domino nostro<br />

papa etcetera, asserens oraculo vive vocis sibi a reverendissimo in Christo patre<br />

et domino Ludovico cardinale Aquilegiensi, domini nostri pape camerario, apostolice<br />

Sedis legato de <strong>la</strong>tere commissum ut corrigere posset et faceret corrigere<br />

certa capitu<strong>la</strong> facta in communi civitatis Interamnis, sive statuta condita tempore<br />

quo venerabilis pater frater Iacobus de Massa de Marchia in hac civitate munus<br />

predicationis exhibuit, de anno Domini MCCCCXLIIII sub die XVI mensis novembris,<br />

prout constat manu ser Bartholomei ser Iohannis de Tuscanel<strong>la</strong> tunc notarii<br />

reformationum et cancel<strong>la</strong>rii communis Interamnis, eo quia ipsa capitu<strong>la</strong> sive statuta<br />

videntur habere certas superfluitates huic populo non gratas et potius scandalosas,<br />

iccirco, vigore dicte commissionis et omnibus melioribus via, iure et<br />

forma quibus potuit, commisit et mandavit magnificis dominis prioribus dicte<br />

civitatis tam presentibus quam futuris quatenus eligant et eligere possint et debeant<br />

sex cives, unum scilicet pro regione, et totidem banderarios vel popu<strong>la</strong>res,<br />

unum scilicet pro regione, et quos ipse ex nunc prout ex tunc eligebat, omnes


Terni<br />

835<br />

doctores dicte civitatis, cum quibus ipsi domini priores habeant examinare dicta<br />

capitu<strong>la</strong>, mitigare et corrigere prout eis utilius pro communi videbitur, et quicquid<br />

erit per ipsos factum, habeat plenam firmitatem ac si per suam dominationem,<br />

commune et populum dicte civitatis esset factum.<br />

7. 1445 dicembre 30<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti del consiglio di cerna sulle pene e sui corredi nuziali<br />

Attento quod aliqui cives et popu<strong>la</strong>res dicte civitatis dicuntur detenti a presenti<br />

domino potestate occasione certarum penarum in quas asseruntur incurrisse<br />

vigore capitulorum factorum tempore fratris Iacobi de Marchia, dictique popu<strong>la</strong>res<br />

comparuerunt in presenti cerna petentes et supplicantes ut presens consilium<br />

et commune ipsos dignetur suscipere recommissos, quid videtur presenti consilio<br />

super predictis providere, ordinare et reformare (...).<br />

Prudens vir Iohannes Martali (...) dixit et prudenter consuluit super dicta<br />

proposita quod Matheo Nardoli, uni ex numero banderariorum presenti et intelligenti,<br />

pro subsidio dictorum detentorum dentur pro commune floreni quinque<br />

ad quinquaginta bolonenos pro floreno, quos idem Matheus possit distribuere<br />

prout sibi videbitur pro dicto subsidio et dentur per commune hoc modo videlicet<br />

quod de ipsis quinque florenis fiant sibi bullecte et eos excomputet in datis<br />

suis et omnium eorum qui eidem dictam quietationem vel partem eiusdem mutuarent<br />

pro commune dicte civitatis in futurum, imponendis usque ad integram<br />

dictorum quinque florenorum satisfactionem.<br />

La proposta è approvata con 29 voti favorevoli e 11 contrari.<br />

Dicta die<br />

Cives super extimis iocalium<br />

Supradicti magnifici domini priores omnes et in pleno numero in sa<strong>la</strong> magna<br />

pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie in sufficienti numero congregati et cohadunati,<br />

scientes quod, ex tenore capitulorum factorum tempore religiosi viri fratris Iacobi<br />

de Marchia ordinis Minorum, in eos est remissum eligere dominos duos cives<br />

pro quolibet regione dicte civitatis super extimis iocalium, vestium et aliorum<br />

similium que mulieres secum deferunt cum nuptui traduntur prout continetur in<br />

undecimo capitulo dictorum capitulorum, omnes concordes etcetera, nemine discrepante,<br />

eligerunt cives infrascriptos quorum nomina sunt ista videlicet: Philippus<br />

Petri Luce, Petrus Pauli Crisanti de regione Avulterinorum; Coradus Urigutii,<br />

Campius Pauli Antonii de regione Castello; Antonius Bartolicti, Valens Nerii<br />

de regione Amingonum; Iohannes Angelus Iohannis Admire, Nicho<strong>la</strong>us Luchesini<br />

de regione Fabrorum; Andreas Floris, Nico<strong>la</strong>us Thomassoni de regione Riconum;<br />

ser Marcus de Ceretanis, Antonius Falconis de regione de Subtus.


836 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

8. 1445, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

Electio super correctione capitulorum fratris Iacobi<br />

Supradicti magnifici domini priores videntes quod per commissionem magnifici<br />

domini Docti de Doctis de Padua, Interamnensis etcetera, gubernatoris etcetera, in<br />

eos est remissum eligere unum civem et unum banderarium vel popu<strong>la</strong>rem pro qualibet<br />

regione super correctione capitulorum in communi dicte civitatis conditorum<br />

tempore predicationis religiosi viri fratris Iacobi de Marchia, ordinis Minorum, prout<br />

constat ex decreto ipsius magnifici domini gubernatoris posito supra, manu mei notarii<br />

et cancel<strong>la</strong>rii infrascripti, sub die XX presentis mensis, vigore dicte commissionis<br />

eligerunt cives et popu<strong>la</strong>res infrascriptos quorum nomina sunt: Iohannes Angelus<br />

Nicole magistri Marini, Matheus Poli Ciccori de regione Avulterinorum, Brunoctus<br />

Iannocti, Baptistas Lance de regione Castelli, Archangelus Simonicti, Iohannes Bencivenute<br />

de regione Amingonum, Iohannes Montis, Bartholomeus Azacaroni de regione<br />

Riconum, Iohannes Martali, Baptista Capocii de regione de Suptus.<br />

9. 1446, gennaio 28<br />

Riformanze<br />

Capitulorum fratris Iacobi correctio<br />

In Dei nomine domini amen. Anno a nativitate eiusdem MCCCCXLVI, indictione<br />

VIIII, tempore pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini<br />

Eugenii divina providentia pape quarti, die vero XXVIII ianuari. Magnifici domini<br />

priores populi civitatis Interamnis, una cum pluribus doctoribus legum dicte<br />

civitatis per magnificum dominum gubernatorem dicte civitatis Doctum de Doctis<br />

de Padua etcetera electis, et una cum uno cive et uno banderario pro quolibet<br />

regione 3 dicte civitatis, in sa<strong>la</strong> inferiori pa<strong>la</strong>tii eorum solite residentie super<br />

correctione capitulorum sive statutorum conditorum in communi tempore venerabilis<br />

patris fratris Iacobi de Marchia prout supra constat ex forma decreti dicti<br />

domini gubernatoris per me registrati sub die XX mensis decembris proxime preteriti<br />

in sufficienti numero congregati et cohadunati, volentes in Dei nomine vacare<br />

circa correctionem ipsorum capitulorum vigore commissionis per dictum<br />

decretum in eos facte, visis primo inter eos et discussis dictis capitulis, datoque<br />

inter eos et misso partito ad fabas nigras et albas ut est moris, et victo legitime<br />

et optento per quindecim ex eis restituentes fabas albas del sic, non obstante<br />

quattuor restituentes nigras del non.<br />

3 Ghinato rione.


Terni<br />

837<br />

Super IIII°<br />

Super quarto capitulo dictorum capitulorum incipente: « Item, quod nullus<br />

vir, maritus sive sponsus » providerunt, ordinaverunt, correxerunt et reformaverunt,<br />

quod pena que ponitur ducatorum quinquaginta contrafacientibus in contentis<br />

in eodem mitigetur et reducatur, mitigaverunt et reduxerunt ad decem<br />

ducatos auri.<br />

Super V° et VI°<br />

Simili modo dato et misso partito ut supra, optento per decem et septem ex<br />

eis restituentes eorum fabas albas del sic, non obstantibus duobus restituentibus<br />

nigras del non, quod pena quinquaginta ducatorum que ponitur in duobus capitulis<br />

post dictum quartum capitulum immediate sequentibus reducatur et reduxerunt<br />

ad decem ducatos auri.<br />

Super X°<br />

Item, dato et misso partito ut supra et optento per XVII ex eis restituentes<br />

eorum fabas albas del sic, non obstantibus duobus restituentibus nigras del non,<br />

quod capitulum X, incipiens: « Item quod nul<strong>la</strong> mulier » loquens de p<strong>la</strong>nellis<br />

mulierum que non debent deferri altiores IIII or digitis, provideretur ordinari, reformaretur,<br />

cassetur et annulletur totaliter, cassaverunt et annul<strong>la</strong>verunt.<br />

Super XI°<br />

Item simili modo dato et misso partito ut supra et optento per omnes, numero<br />

XVIIII restituentes eorum fabas albas del sic, non obstante aliqua nigra del non,<br />

providerunt, ordinaverunt et reformaverunt super undecimo capitulo dictorum capitulorum,<br />

incipiente: « Item, quod singulis annis » quod estimationes rerum iocalium<br />

et vestimentorum fiendorum tam ex <strong>la</strong>tere sponsi quam ex <strong>la</strong>tere sponse, in<br />

ipso capitulo contente, indifferenter fiant et fieri possint et debeant ante traductionem<br />

sponse ad sponsum in quocumque loco, dum tamen fiant sine aliqua pena.<br />

Item super X°<br />

Item simili modo stato et misso partito et optento per XV ex eis restituentes<br />

eorum fabas albas del sic non obstante quatuor dantes nigras del non, providerunt,<br />

ordinaverunt et reformaverunt quod capitulum decimum loquens de iocalibus<br />

portandis per mulieres in capite et de zonis earundem, quod zona ponderis<br />

octo unciarum intelligatur sine fiecta vel texuto.<br />

Item simili modo, dato et misso partito, et optento per tresdecim ex eis<br />

restituentes eorum fabas albas del sic, non obstantibus sex restituentibus nigras<br />

del non, in contrarium providerunt, ordinaverunt, et reformaverunt super tertiodecimo<br />

capitulo dictorum capitulorum, incipiente: « Item statuerunt etcetera », videlicet<br />

quia correxerunt et mitigaverunt ubi in ipso capitulo dicitur de conviviis<br />

et numero personarum ad eadem receptandarum quod in ipsis conviviis possint<br />

interesse decem homines cum duabus sive duobus de domo convivatorum, [pro<br />

q] 4 uolibet dictorum conviviorum, cum sex servitoribus ad cultellum [et] 5 sex<br />

4 Così Ghinato, illeggibile sul manoscritto.<br />

5 c. s.


838 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

servitoribus in coquina; quodque nullum 6 ensenium sive donum mitti possit nec<br />

debeat hinc neque ex <strong>la</strong>tere sponsi ad <strong>la</strong>tus sponse, neque a <strong>la</strong>tere sponse ad<br />

<strong>la</strong>tus sponsi, pena decem ducatorum auri, tam mictenti quam recipienti huiusmodi<br />

ensenium sive donum, Camere apostolice applicanda; et officiales teneantur<br />

dare iuramentum super predictis donis omnibus de domo dictarum partium ut<br />

dicant veritatem.<br />

10. 1489, aprile 20<br />

Riformanze<br />

Revisione del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> riguardo alle scol<strong>la</strong>ture<br />

Secundo cum ordinata et facta sunt quedam statuta et reformationes per<br />

cives et banderarios deputatos et reverendam paternitatem fratris Francisci de<br />

Medio<strong>la</strong>no ordinis Observantie sancti Francisci super causis civilibus et super<br />

scol<strong>la</strong>tura vestium mulierum, proponuntur presenti consilio quid sibi videtur an<br />

sint approbanda vel repudianda que de verbo ad verbum lecta et vulgariçata<br />

fuerunt in dicto consilio per me cancel<strong>la</strong>rium.<br />

Eximius illustris doctor dominus Antonius de Rusticis alter consiliarius surgens<br />

(...) dixit, consuluit et arrengavit quod, cum ipse bene intellexerit supradicta<br />

statuta et tenores ipsorum lecta et dec<strong>la</strong>rata per cancel<strong>la</strong>rium quia bona et<br />

<strong>la</strong>udabilia sunt, quod auctoritate presenti concilii generalis, omnia il<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> et<br />

statuta confirmentur (...) et queratur confirmatio illorum a gubernatore et ponantur<br />

in volumine statutorum comunis Interamne (...)<br />

La proposta viene approvata all’unanimità.<br />

Capitu<strong>la</strong> enim que facta fuerunt super causis civilibus et que lecta et confirmata<br />

fuerunt in supradicto consilio sunt ista videlicet<br />

Cives et banderari deputati etcetera (...)<br />

Item statuimus et ordinamus quod quilibet qui vestes novas mulierum noviter<br />

inciserit sive fecerit debeat il<strong>la</strong>s incidere et facere altas in pectore ad<br />

similitudinem vestium quas retroactis temporibus a triginta annis ultra mulieres<br />

Interamnenses solite sunt portare et non cum maiori scol<strong>la</strong>tura, sub pena et ad<br />

penam trium ducatorum ad bolonenos quatraginta octo veteres per ducatum,<br />

pro qualibet contrafaciente et qualibet veste, applicanda pro quarta parte comuni<br />

Interamne, pro alia quarta parte Monti Pietatis, pro alia quarta parte<br />

accusatori cuius nomen teneatur secretum et pro alia quarta parte officiali effectualiter<br />

exequenti dictam penam et in predictis penis incurratur ipso facto<br />

absque alio processu.<br />

6 Ghinato nummum.


Terni<br />

839<br />

Item statuimus et ordinamus quod omnia et singu<strong>la</strong> statuta edita tempore<br />

predicationis fratris Iacobi de Marchia et eius consilio in civitate Interamna invio<strong>la</strong>biliter<br />

observentur per officiales dicte civitatis et faciant per alios observari<br />

sub pena prestiti iuramenti et sub pena in eis contenta.<br />

Et presertim statuta de illis qui vadunt de nocte, de b<strong>la</strong>sfemantibus, et de<br />

ludentibus.<br />

11. 1507 maggio 30<br />

Riformanze<br />

Prima proposita de capitulis super dotibus et vestibus mulierum<br />

Primo, cum ad exhortationem venerabilis fratris de Observantia fratris [...]<br />

predicatoris excellentissimi, qui his diebus predicavit verbum et doctrinam Dei<br />

in hac civitate et inter cetera redarguerit in honorem Dei et utilitatem hominum<br />

istius civitatis sumptus inordinatos, damnosos et inhonestos indumentorum et<br />

vestium mulierum Interamnensium, et numerum inordinatum dotium qui interdum<br />

ultra vires promictitur, videntes domini priores quod ea que predicaverat<br />

erant utilia omnibus Interamnensibus, congregaverunt concilium cerne in quo fuit<br />

super hoc reformatum quod deputarentur cives et banderari ad providendum et<br />

reformandum super predictis, qui deputati una cum prefato predicatore fecerunt<br />

et composuerunt super premissis nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> que in presenti concilio proponuntur,<br />

quid videbitur et p<strong>la</strong>cebit presenti concilio ita exequantur, consulite.<br />

Que capitu<strong>la</strong> in ipso concilio lecta fuerunt et apparebunt et notabuntur infra.<br />

(...) Capitu<strong>la</strong> de quibus fit mentio in prima proposita videlicet de dotibus et<br />

vestibus mulierum.<br />

Laudabile reputandum est quotiens secundum conditiones temporum consilia<br />

et ordines variantur humani si matura et gravi consideratione reformantur in<br />

melius. Cives siquidem Interamnenses gubernari sub civili et modesta regu<strong>la</strong> affectantes,<br />

suasione predicationum venerabilis fratris [...] doctrinam honeste vivendi<br />

in civitate Interamne predicantis commoti, certam emendationem et alicuius<br />

inepti moris et consuetudinis damnose correptionem facere decreverut; ad que<br />

ordinanda et conficienda et corrigenda electi et ordinarie infrascripti cives et<br />

banderari una cum prefato fratre [...] deputati fuerunt videlicet dominus Vincentes<br />

de Paradisis, dominus Alfonsus de Federicis, Ardingherius de Camporeali,<br />

Agabitus de Castello, Franciscus domini Angelini, Loritus de Raneriis, Tascilus<br />

Cole Oddi, Rosatus Angeli Antonii, Stefanus Schifi, Antonius Lancie, Bartomeus<br />

Mariani Vanne et Franciscangelus Lencii, qui congregati cum prefato reverendo<br />

predicatore infrascripta capitu<strong>la</strong> statuta et ordinationes fecerunt et ordinaverunt.<br />

Imprimis statuerunt et ordinaverunt quod dotes, que promictuntur et dantur<br />

mulieribus, cuiuscumque conditionis qualitatis et gradus existat ille qui dat sive<br />

promictit ipsas dotes, non possint excedere summam ducentorum ducatorum ad


840 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

rationem decem carlenorum pro quolibet ducato nec dare vel promictere ipse<br />

dotans pro mobilibus ultra valorem quindecim ducatorum similium pro quolibet<br />

centinario dotis. Et popu<strong>la</strong>res dotantes non possint excedere summam centum<br />

ducatorum ad supradictam rationem pro dote et pro mobilibus quindecim per<br />

centinarium promictere et dare possint.<br />

Item ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel habitans in ea, nec<br />

comitatina ipsius civitatis, possit portare in vestibus, nec in manicis, nec in dorso<br />

aliquod genus imbroccati de auro, nec de argento, nec in capite capel<strong>la</strong>m auri<br />

vel auratam, sed tantum in centuris, possint autem portare per<strong>la</strong>s mulieres predicte.<br />

Item ordinaverunt quod liceat dictis mulieribus portare vestes de setanino<br />

vel damaschino raso et non de alio genere sirici vel velluti vestes, liceat tamen<br />

portare manicas et parapectum de velluto, dum tamen non habeant nisi unam<br />

vestem tantum de dicto setanino vel damaschino; liceatque habere et portare<br />

vestes de terçanello vel ciambellotto.<br />

Item ordinaverunt quod dicte mulieres, cuiuscumque conditionis qualitatis et<br />

gradus sint, non possint ferre sbernias alicuius coloris aliquo modo.<br />

Item ordinaverunt quod vestes mulierum fiant honeste et nimis aperte in<br />

pectore, nec in spatulis scol<strong>la</strong>te adeo quod non videatur pettus nec spatule ex<br />

parte posteriori.<br />

Item quod mulier, que nuberet extra civitatem Interamne, non possit habere<br />

nec extra ipsam civitatem ferre, nisi tantum dotem valoris supradicti, sed residuum<br />

patrimonii remaneat cippo domus, nisi in casu ubi filii masculi non extarent,<br />

quia tunc parentes possint relinquere in testamento totam eorum hereditatem, si<br />

voluerint.<br />

Item quod ille mulieres, que nunc habent vestes a supradictis ordinationibus<br />

et capitulis prohibitas, non possint illis uti ab hinc imposterum, nec il<strong>la</strong>s aliquo<br />

modo portare, sub penis infrascriptis ac censuris.<br />

Item quod si quis recurret pro aliquo istorum casuum ad superiorem pro<br />

dispensatione, sine licentia comunis Interamne, incidat in penas et censuras infrascriptas.<br />

Item quod notarius, qui se rogaverit de dote ascendente dictas summas et de<br />

aliis prohibitis per supradictas ordinationes et statuta, incidat in penam decem<br />

ducatorum, et testes, qui predictis interessent, incidant in penam quinque ducatorum.<br />

Et casu quo aliquis notarius forensis se rogaret de aliqua promissione<br />

prohibita et faciente contra ipsa capitu<strong>la</strong> sive statuta, il<strong>la</strong> promissio non teneat et<br />

scripture illius notarii forensis non adhibeatur aliqua fides, et notarius Interamnensis,<br />

qui de predictis se rogaret, sit privatus omni officio comunis Interamne.<br />

Item quod quicumque contrafecerit vel venerit contra aliquod dictorum capitulorum<br />

sive statutorum incurrat in penam ipso facto vigintiquinque ducatorum<br />

auri et excomunicationis, ubi non esset pena determinata per supradicta capitu<strong>la</strong>,<br />

quarum penarum quarta pars sit officialis facientis executionem, quarta pars sit<br />

accusatoris et due alie parte sint comunis Interamne.<br />

I capitoli sono approvati con 79 voti favorevoli e 31 contrari.


Terni<br />

12. [1524]<br />

Statuti<br />

Capitu<strong>la</strong> de dotibus et vestibus et mobilibus mulierum<br />

841<br />

Item statuimus et ordinamus quod dotes que mittuntur et dantur mulieribus,<br />

cuiuscumque conditionis et qualitatis et gradus existat ille qui dat sive promittit<br />

ipsas dotes, non possint excedere summam ducentorum ducatorum ad rationem<br />

decem carolenorum pro quolibet ducato et non dare nec promittere possit ipse<br />

dotans pro mobilibus ultra valorem quindecim ducatorum similium pro quolibet<br />

centenario dotis, et popu<strong>la</strong>res dotantes non possint excedere summam centum<br />

ducatorum ad dictam rationem pro dote vero et pro mobilibus quindecim ducatos<br />

similes per centonarium promittere et dare possint.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel habitans in ea, nec comitiva ipsius<br />

civitatis possit portare in vestibus, nec in manicis, nec in dorso aliquod genus<br />

imbroccati de auro nec de argento, nec in capite capel<strong>la</strong>m auri vel auratam, sed<br />

tantum in centuris autem portare dicte mulieres per<strong>la</strong>s.<br />

Item quod liceat dictis mulieribus portare vestes de setanino vel damaschino,<br />

raso et non de alio genere sirici vel velluti vestes, liceat tamen portare manicas<br />

et parapectum de velluto, dum tamen non habeant nisi unam vestem tantum de<br />

dicto setanino vel damasco; liceat tantum habere et portare vestes de terzanello<br />

vel ciambellotto.<br />

Item quod dicte mulieres cuiuscumque conditionis, qualitatis et gradus sint,<br />

non possint ferre sbernias alicuius coloris aliquo modo.<br />

Item quod vestes mulierum sint honeste et non nimis aperte in pectore, nec<br />

in spatulis scol<strong>la</strong>te, quod videatur pectus seu spatule ex parte posteriori.<br />

Item quod mulier que nuberet extra civitatem Interamne non possit habere,<br />

nec extra ipsam civitatem ferre, nisi tantum dotis valoris suprascripti, sed residuum<br />

patrimonii remaneat cipo domus, nisi in casu ubi filii masculi non extarent,<br />

quia tunc parentes possint relinquere in testamento totam eorum hereditatem si<br />

voluerint.<br />

Item quod ille mulieres, que nunc habent vestes a supradictis ordinationibus<br />

et capitulis prohibitis, non possint illis uti ab hinc in posterum, nec il<strong>la</strong>s aliquo<br />

modo portare sub penis infrascriptis ac censuris.<br />

Item quod si quis recurreret pro aliquo istorum casuum ad superiorem pro<br />

dispensatione, sine licentia comunis Interamne, incidat in penas et censuras infrascriptas.<br />

Item quod notarius, qui se rogaret de dote excedente dictas summas et de<br />

aliis prohibitis a supradictis ordinationibus et statutis, incidat in penam decem<br />

ducatorum; et testes qui predictis interessent incidant in penam quinque ducatorum,<br />

et casu quo aliquis notarius forensis se rogaret de aliqua promissione prohibita<br />

et faciente contra ista capitu<strong>la</strong> sive statuta, il<strong>la</strong> promissio non teneat et scripturis<br />

illius notarii forensis non adhibeatur aliqua fides, et notarius Interamnensis,<br />

qui de predictis se rogaret, sit privatus omni officio comunis Interamne.


842 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod quicumque contrafecerit vel venerit contra aliquod dictorum capitulorum<br />

sive statutorum, incidat in penam ipso facto viginti quinque ducatorum<br />

auri et excommunicationis, ubi non esset pena determinata per supradicta capitu<strong>la</strong>,<br />

quarum penarum quarta pars sit officialis facientis executionem, quarta pars<br />

sit accusatoris, et due alie sint comunis Interamne.<br />

Del modo da servare alli morti<br />

Statuemo che nul<strong>la</strong> donna per caggione de corrupto debbia exc<strong>la</strong>mare o<br />

vero fare alcuno segno de mestitia percotendose pecto, battendo <strong>la</strong> mano et<br />

tenendo ’l capo discoperto, né uscire fuora de casa, né stare o vero dimorare<br />

appresso de ditta casa nel<strong>la</strong> quale sta ’l corpo morto o vero in qualunque casa<br />

se facesse lutto et pianto; et nul<strong>la</strong> de ditte donne se possa, né debbia vestire<br />

d’alcuno panno vedovile fuora de casa in presentia delle genti al<strong>la</strong> pena di un<br />

fiorino per ciasch’una et ciasch’una volta; et nul<strong>la</strong> donna vada né andar possa de<br />

reto al corpo morto quando se porta a sepellire; et nul<strong>la</strong> donna possa né debbia<br />

ritornare a casa del morto di poi il dì che sarà sepellito, per caggione de piangere<br />

o per mestitia, eccepto le parenti et affine fino in terzo grado et le vicine<br />

et se alcuna contrafarà sia punita in fiorini doi, al<strong>la</strong> qual pena sia costretto il<br />

marito de fatto per <strong>la</strong> moglie. Et gl’homini alli quali è licito l’andare et accompagnare<br />

ditto morto non possano né a ipsi sia licito piangere, né fare alcuno<br />

atto de mestitia; et il podestà sia tenuto mandare a ogni morto et far summarie<br />

et diligente inquisitione de tutte et singule dette cose al<strong>la</strong> pena de fiorini doi da<br />

retenerse del suo sa<strong>la</strong>rio; et l’heredi del defunto o qualunque altro farà portare<br />

alcuno morto al<strong>la</strong> sua sepoltura altramente che al modo predetto sia punito in<br />

fiorini doi; et dal podestà sia ipso fatto punito in detta pena et habbia il quarto<br />

come di sopra.<br />

13. 1531, marzo 26<br />

Riformanze<br />

Secunda proposita de exsuberantia dotis et vestium mulierum<br />

Secundo cum sit quod ob excessiones dotis et vestimentorum mulierum nostre<br />

civitatis, civitas ipsa dipauperetur, non obstante quod sit Deo displicere,<br />

ergo provideatur per presentem consilium quid est utilius etc.<br />

(...) Consultum super bono publico<br />

Excellentissimus illustris doctor dominus Salustius Fadulfus unus ex dictis<br />

consiliariis in dicto consilio existentibus surgens datoque corporali iuramento<br />

(...)<br />

Item suum continuando sermonem super 2 a proposita de correctione et


Terni<br />

843<br />

moderatione dotis dande et vestium mulierum, quod, auctoritate presentis generalis<br />

arrenge, osserventur statuta super his condita per fratrem Iacobum de<br />

Marchia cum aditione vel diminutione, prout visum fuerit consilio cerne, cui<br />

sit data amp<strong>la</strong> facultas, ac si presens consilium faceret et quicquid in dicto<br />

cerne consilio fuerit stabilitum sit in viridi observantia, sub penis prout dicto<br />

consilio videbitur et excomunicationis sancti Eleuterii que debeat a santissimo<br />

domino nostro impetrari.<br />

La proposta è approvata con 147 voti favorevoli e 2 contrari<br />

14. 1531, aprile 2<br />

Riformanze<br />

Consultum super remissione facta<br />

per consilium <strong>generale</strong> cerne super dotibus et vestimentis<br />

Proponitur quod, cum per consilium <strong>generale</strong> magnifici populi civitatis Interamne<br />

sit remissum consilio cerne, non sine confidentia, capitu<strong>la</strong> fratris Iacobi et<br />

Oncaretti augere et diminuere, et predicto consilio videbitur ergo cum sit gloria<br />

Dei et honor et utilitas nostre civitatis quid agendum etcetera et, ut melius possit<br />

consulere, fuerunt lecta supradicta capitu<strong>la</strong> in supradicto consilio cerne, omnibus<br />

astantibus super quo et omnibus connexis etcetera.<br />

Dittum consultoris super zonis mulierum.<br />

Nobilis civis Philyppus ser Cristofari, unus ex dictis consiliariis in dicto consilio<br />

existentibus, acepto corporali iuramento etcetera, solitam arrengeriam ascendens<br />

et facta divina invocatione, dixit et consuluit quod possit per mulieres infrascriptas<br />

portari in zonis seu centuris decem et octo oncie argenti et non plus<br />

et hoc dixit in substantia et in verbis super zonis et centuris.<br />

La proposta è approvata con 41 voti favorevoli e nessuno contrario.<br />

Dittum super dotibus et vestimentis mulierum<br />

Dominus Marcus Antonius de Rusticis, miles auratus, unus extra ordinem<br />

dicti consilii cerne, vocato tamen acceptoque iuramento et solitam arrengeriam<br />

ingrediens ac divino auxilio implorato, dixit et consuluit quod auctoritate presentis<br />

consilii, vigore suprascripti consilii arrenge suprascripte et circha dotes constituendas<br />

et dandas mulieribus Interamne eiusque comitatus etcetera, videlicet quod<br />

ipse dotans seu dotes constituens non possit excedere summam ducentorum ducatorum<br />

de carulenis aliquo modo, non obstante quod sit nobilis seu cuiuscumque<br />

conditionis existat, et pro mobilibus dandis dictis mulieribus non possit<br />

excedere valorem quindecim ducatorum similium per centinarium etcetera; circha<br />

vero vestimenta, quod nul<strong>la</strong> mulier predicta, quavis fulgens preheminentia, possit<br />

et valeat portare in dorso aliquod genus brochati, velluti, sete, rasi, damasci, seu


844 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

drappi, exceptis quinque brachiis velluti seu seta aut damasci vel rasi ad earum<br />

benep<strong>la</strong>citum in vestium ornamentis; et quod omnes perle, iocalia vel ioie auri<br />

vel aurate vel de argento sint prohibite portare exceptis tribus anulis auri ad<br />

plus pro qualibet muliere sub pena excomunicationis sancti Eleuterii a summo<br />

pontifici impetrande et pecuniarie prout videbitur presenti fratri reverendi [...] 7<br />

predicatori nostro ac etiam aplicande ut supradicto predicatori reverendo visum<br />

erit etcetera.<br />

La proposta è approvata all’unanimità.<br />

15. 1548, dicembre 28<br />

Riformanze<br />

Nuove leggi sui costumi<br />

Primo se propone a questo magnifico Numero de credensa, qualmente per<br />

istigatione de più et diverse persone amatrici de li boni, salutiferi et honorevoli<br />

ordini de <strong>la</strong> ciptà de Terani, che per <strong>la</strong>ude et honore de Idio, et anchora per il<br />

iusto et modesto vivere di epsa ciptà, se divenga ad una <strong>la</strong>udevole reformatione<br />

universale de epsa ciptà, tanto in cose spirituali, quanto anchora temporali, al<br />

che anchora concorrere et suadere come in opera santissima et meritevole il<br />

reverendo patre, frate Francisco de Suriano de frati Cappuccini de san Francesco,<br />

al presente predicante in questa ciptà de Terani, per il che se ordinino et<br />

elegano, per epso reverendo patre predicatore, per li magnifici signori priori, et<br />

per li prudenti banderari, tanti deputati quanti a loro pareranno, tanto de li<br />

homini de <strong>la</strong> credensa quanto de li homini fora de credensa, quali deputati<br />

electi habiano arbitrio, auctorità et facultà, tanta quanta ha il presente conseglio,<br />

di possere ordinare, reformare, redurre et capitu<strong>la</strong>re, ogni et qualunche cosa di<br />

epsa ciptà, che le paresse che tendesse al bene universale et modesto vivere de<br />

<strong>la</strong> ciptà prefata, et ciò che per dicti deputati serrà ordinato, reformato, capitu<strong>la</strong>to<br />

sia sempre valido et fermo come se lo facesse il presente consiglio, con auctorità<br />

et facultà che dicti deputati per observatione de le cose premisse, possano in<br />

dicte reformationi, ordini, adiunctioni, reductioni et capitu<strong>la</strong>tioni per ipsi deputati<br />

facte, imponere quelle pene li parrendo expedienti; et per fortificatione et<br />

confirmatione de le cose per loro reformate, ordinate, capitu<strong>la</strong>te, adioncte et<br />

reducte, possano elegere et mandare imbasciadori a Sua Santità, al reverendissimo<br />

legato et a qualunche altro superiore fosse de bisognio, et possano impetrare et<br />

7 Omesso il nome del frate, forse Francesco da Iesi citato nel consiglio del 1548.


Terni<br />

845<br />

fare venire commissarii per tale effecto, con auctorità et potestà de possere spendere<br />

de li denari de <strong>la</strong> communità per dicta causa, et de quello se spendesse, se<br />

ne possa fare bollecta.<br />

(...) Quod eligantur octo deputati ad intelligendum a patre predicatore que<br />

velint reformare et deinde referant in credentia.<br />

Ornatissimus legum doctor dominus Camillus Paradisius unus de consiliariis<br />

in dicto consilio existentibus, stans pro rostris etcetera super prima proposita<br />

dixit et consuluit quod, auctoritate presentis credentie, eligantur more solito octo<br />

deputati videlicet quattuor de civibus et totidem de banderariis, qui deputati<br />

deinde se conferant ad reverendum patrem predicatorem et ab eo intelligant que<br />

velit ordinare et reformare in civitate Interamne, quibus intellectis, per dictos<br />

deputatos deinde referatur in credentia.<br />

La proposta viene approvata con un solo voto contrario.<br />

(...) Electio deputatorum ad intelligendum a patre predicatore ea que vult<br />

reformare in civitate et ea deinde referendum in credentia.<br />

Peractis premissis per dominos priores et banderarios in valido numero congregatos<br />

pro executione reformatorum de supra, super prima proposita electi<br />

fuerunt infrascripti in deputatos ad intelligendum a patre predicatore ea que vult<br />

reformare et ordinare in civitate Interamne et postquam intellexerint referendum<br />

in credentia, quorum deputatorum nomina sunt ista videlicet:<br />

dominus Camillus de Paradisis<br />

magister Sebastianus Valtarinus<br />

magister Rodulphus Riccardus<br />

Bertus Scarmiglie<br />

Robertus Gazole<br />

ser Cesar Busonius<br />

Altinangelus ser Laurenti et<br />

ser Iustinianus Voctus<br />

Accessus dictorum deputatorum ad patrem predicatorem et eorum reditus et<br />

re<strong>la</strong>tio in credentia.<br />

Postquam statim et incontinenti adhuc supradicto consilio cernite in numero<br />

suo existente, nec recedente, supradicti deputati ut supra proxime electi<br />

contulerunt se ad patrem predicatorem, ad intelligendum ab eo ea que vult et<br />

redeuntes retulerunt in dicta credentia qualiter ipse pater predicator non intendit<br />

aliquid de novo reformare de dotibus et vestibus mulierum, sed bene<br />

tamen vellet videre capitu<strong>la</strong> iam edita et condita per fratrem Franciscum de<br />

Esio; quapropter per dominos priores et banderarios et alios in dicta credentia<br />

existentes fuerunt electi et confirmati suprascripti deputati ad ostendendum<br />

dicto patri predicatori dicta capitu<strong>la</strong> fratris Francisci predicti de Esio,<br />

nec non ad estendendum eidem quascumque alias reformationes et capitu<strong>la</strong><br />

existentes et existentia in archivio et cancelleria civitatis Interamne, premissis<br />

de causis ad bonum regimen civitatis Interamne conditas et condita in preteritis<br />

temporibus (...)


846 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

16. 1548, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

Proposite plurimarum rerum reformandarum<br />

Primo, se propone se le dote se hando da reformare sì o no.<br />

Secundo, se se hando da reformare et redurre li vestimenti et portature de<br />

donne tanto sumptuose.<br />

Tertio, actente le extreme usure se fando in <strong>la</strong> ciptà hando da levar via si<br />

o no.<br />

Quarto, actento che in tucti casi de morti ce nascono con li preti e frati<br />

sempre contentioni per le loro propine vogliono et dimandano, che mai perfectamente<br />

se possono contentare, se se hando da reformare si o no.<br />

(...) Quod supradicte quinque proposite super reformationibus ponantur ad<br />

partitum singu<strong>la</strong>riter etc.<br />

Iuris utriusque doctor, eximius dominus Camillus de Paradisis, unus de<br />

consiliariis in dicto consilio existentibus, surgens et ascendens solitum orandi<br />

locum, suscepto prius consueto iuramento et divini Numinis implorato presidio,<br />

super dictis quinque propositis de reformationibus in civitate, dixit et consuluit<br />

quod, auctoritate presentis credentie, dicte quinque proposite ponantur<br />

ad partitum singu<strong>la</strong>riter et quelibet proposita de per se et vincantur per duas<br />

tertias fabarum, et deinde ille proposite que erunt victe, proponantur in consilio<br />

generali.<br />

Le proposte, votate singo<strong>la</strong>rmente, vengono tutte approvate con votazioni diverse.<br />

17. 1548, dicembre 30<br />

Riformanze<br />

Capitoli in materia di riforma dei costumi<br />

Primo quod super bono publico, utilitate et beneficio communis Interamne,<br />

unicuique liceat dicere et consulere.<br />

Secundo, reverendus pater frater Franciscus de Suriano, ordinis fratrum Cappuccinorum<br />

sancti Francisci, ad presens predicans in hac nostra civitate, ut amator<br />

salutis animarum nostrarum ac modesti et <strong>la</strong>udabilis vivere civitatis Interamne,<br />

proposuit communi nostro, quod communitas nostra suscipiat resolutionem<br />

in se, si vult aliquod reformare et ad bonum reducere pro cattholico vivere<br />

predicto, offerendo se ipsum operaturum in premissis verbum Dei et omne suum<br />

opus pro beneficio et ad beneficium generalis et particu<strong>la</strong>ris civitatis prefate,<br />

quibus ob<strong>la</strong>tionibus tam gratis consilium credentie dando et prestando aures,<br />

considerato et bene discusso et ponderato, quod in civitate sunt plurima refor-


Terni<br />

847<br />

manda et ad bonum esse reducenda, que omnia satis lucide fuerunt in dicta<br />

credentia scrutinata, dicta credentia ordinavit et decrevit [quod] infrascripta proponerentur<br />

in presenti generali consilio videlicet.<br />

Proposita de dotibus reformandis et moderandis.<br />

Primo <strong>la</strong> ciptà de Terani et suo contado, secundo li gradi, non ha in sé<br />

facultà tali, che possa resistere più al<strong>la</strong> alteratione de le dote quali, secundo se<br />

vede, ogni dì crescono de male in pegio, di modo è uno exterminio et total<br />

ruina de qualunche facultà et poderi ce siano in <strong>la</strong> ciptà, et tanto più a quelle<br />

persone che sono carche non de una so<strong>la</strong> figlio<strong>la</strong> femina, ma de più summa.<br />

Per il che succede a chi ha carico tale, una disperatione et povertà visibile, et<br />

perchè tal cosa ha necessità vera et aperta de reparatione, reductione et reformatione,<br />

il presente generoso consiglio proveda et remedii, come meglio li parerà<br />

expediente.<br />

Proposita de vestitu mulierum reformando.<br />

Secundo se vede, tanto in <strong>la</strong> ciptà, quanto nel suo contado per grado,<br />

che oltra <strong>la</strong> alteratione de le dote ce è un altro inconveniente non pocho<br />

biasimevole, perché gran parte delle dote se ricevono se ne spende et opera<br />

in lo vestir sumptuoso, pomposo et superbo de le donne, come a tucti è<br />

noto, cioè in imbroccati, velluti, sete, et altri drappi et cuffie d’oro, cathene<br />

d’oro, anel<strong>la</strong> d’oro, perle et altre cose simili, per il che a chi lo fa, li ne<br />

risulta povertà et dannatione de anima, et perché tal cosa enorme et tanta<br />

pompa merita degna reformatione per fugire il vitio de <strong>la</strong> superbia, tanto<br />

dispiacevole et odioso a Dio et per non cascare in lo pricipitio et damnatione<br />

perpetua de le povere anime nostre, et per non venire in mendicità, ca<strong>la</strong>mità<br />

et miseria, voglia il presente generoso conseglio in ciò sanamente remediare<br />

et provedere come li parerà.<br />

(...) Proposita de sumptibus quod fiunt in nuptiis reformandis.<br />

Quarto che se reformino et se dia ordine alle spese et sumpti se fando in le<br />

noze, ad ciò se viva moderatamente et con regu<strong>la</strong> in <strong>la</strong> ciptà.<br />

Proposita de reformando quod mulieres incedant tecto capite cum eorum<br />

velis.<br />

Quinto perché secundo par<strong>la</strong> san Paulo, vaso de electione, che le donne<br />

vadano con lo capo coperto, che se reformi nel presente conseglio che le donne<br />

vadano con li loro veli con li capi coperti.<br />

(...) Proposita de reformatione facienda in funeralibus ad removendum contentiones<br />

presbiterorum et fratrum.<br />

Nono perché in li funerali se fando, come a tucti è notissimo, nascono contentioni<br />

et screzi con li preti et frati per [...] de le loro propine in li funerali se<br />

fando quando se portano li morti, cosa certo de reformatione, piaccia adunque a<br />

questo ornato conseglio imponerce silentio et stabile fine.<br />

(...) Vir magnificus dominus Marchus Antonius de Rusticis, unus de consiliariis<br />

existentibus in dicto generali consilio, surgens et ascendens (...)<br />

Quod eligantur deputati ad suprascriptas causas reformationum in civitate et<br />

ad reducendum eas reformationes in scriptis.


848 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item suum continuando sermonem super aliis novem propositis subsequentibus<br />

seriatim in reformationibus agendis in civitate Interamne prout superius proxime<br />

dixit et consuluit quod, auctoritate presentis consilii generalis, eligantur per<br />

dominos priores et banderarios duodecim homines in deputatos, videlicet unus<br />

de civibus et unus de popu<strong>la</strong>ribus pro et de quolibet regione, qui deputati ex<br />

ordine et auctoritate presentis consilii debeant insimul et semel cum prefato reverendo<br />

patre predicatore ponderare, videre, discutere, limitare et reducere omnes<br />

et singu<strong>la</strong>s novem propositas antescriptas circa reformationes agendas et faciendas<br />

in civitate Interamne et deinde propositis bene limitatis et discussis, prelibatis<br />

debeant dictas propositas dicti deputati reducere in capitu<strong>la</strong> et capitu<strong>la</strong>tiones<br />

in scriptis infra terminum trium dierum proxime futurorum, que capitu<strong>la</strong> et<br />

capitu<strong>la</strong>tiones dicti deputati debeant deinde infra dictum tempus et terminum,<br />

dicto tempore et termino dictorum trium dierum non e<strong>la</strong>pso, reducere ac proponere<br />

in consilio generali seu credentie ad arbitrium dominorum priorum et banderariorum<br />

et dicti deputati pro debito eorum officii et pro onere conscientie<br />

et eorum anime debeant et teneantur bis in die se congregare et cohadunare<br />

coram prefato reverendo patre predicatore pro resolutione rerum ipsis deputatis<br />

commissarum ut supra (...)<br />

Le proposte, votate singo<strong>la</strong>rmente, sono tutte approvate con votazioni diverse.<br />

18. 1548, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

Electio deputatorum ad reformandum res supra contentas,<br />

iuxta ordinem supradicti consilii generalis<br />

Peractis premissis per dominos priores et banderarios in valido et sufficienti<br />

numero congregatos, infrascripti nobiles et spectabiles viri electi fuerunt in deputatos<br />

prout ordinavit consilium desuper proxime celebratum ad reformationem<br />

rerum contentarum in dicto consilio et in dicto consilio propositarum quorum<br />

deputatorum nomina sunt ista videlicet:<br />

dominus Marchus Antonius de Rusticis<br />

magister Sebastianus Valtarinus<br />

Mattheus Franciscus de Manasseis<br />

ser Darius Spata<br />

Bertus Scarmiglie<br />

Perus Mallius Mansueti<br />

Mattheus Taliani<br />

Robertus Gazole<br />

ser Cesar Busonius<br />

Augustinus Lancie<br />

Pucciuccius Finocchii


Terni<br />

19. 1549, gennaio 4<br />

Riformanze<br />

Remissio facta in credentia per dominos priores et banderarios de<br />

deliberando in reformationibus civitatis<br />

849<br />

Viri spectabiles Iulius de Castello, Emilius Galeantis Teste et Rodulphus<br />

Androtii magnifici domini priores nec non providi viri Perus Mallius Mansueti,<br />

Salustius Peculi, Mattheus Taliani, Rubeus ser Iohannis, ser Cesar Busonius,<br />

Robertus Gazole, Iohannes Mazecchie, Cristophorus Pelusi, Iohannes Maria<br />

Campii, Augustinus Lancie, Antonius Gasdie, Bastianus Or<strong>la</strong>ni, ser Iustinianus<br />

Voctus, Eusebius Carosi, Pirramus Tramazoli, Iohannes Latinus Vitelli, Altinangelus<br />

ser Laureti, Samulius Tassini et Antonius Percontrarii de numero banderariorum,<br />

congregati in pa<strong>la</strong>tio solite residentie ipsorum dominorum priorum,<br />

et rebus publicis incumbentes, et visa auctoritate eis concessa a consilio <strong>generale</strong><br />

desuper proxime celebrato de remictendo deliberationem faciendam in et<br />

super reformationibus civitatis aeditis per deputatos ad premissa electos, ad<br />

<strong>la</strong>udem Dei et bonum esse civitatis Interamne per eos deputatos reductis et<br />

confectis, sive ad consilium <strong>generale</strong> sive ad consilium credentie, unanime eorum<br />

consensu, pro celeriori expeditione rerum, dictas reformationes et deliberationes<br />

super eis faciendam remiserunt ad dictum consilium credentie cum<br />

omnimoda auctoritate, arbitrio et potestate, iuxta tenorem dicti consilii generalis<br />

ut supra celebrati.<br />

Dicta die quarta ianuarii 1549<br />

Consilium cerne<br />

(...) Octavo, proponuntur capitu<strong>la</strong> et reformationes editas et in scriptis reductas<br />

per deputatos ad premissa electos, super quibus capitulis et reformationibus<br />

confectis et reductis ad <strong>la</strong>udem summi Dei et ad bonum et morigeratum<br />

vivere civitatis nostre Interamne et eius comitatus, videatur quid sit agendum et<br />

quid sit super eis deliberandum, quorum capitulorum et reformationum tenor est<br />

prout infra sequitur videlicet.<br />

Tenor capitulorum et reformationum editarum ad bonum esse et vivere civitatis<br />

Interamne.<br />

Al nome et <strong>la</strong>ude de lo omnipotente Idio et sua gloriosissima et semper<br />

Virgine Matre et tucti Sancti et Sancte del cielo.<br />

Li providi et circumspecti homini messer Marchantonio de Rustici, magnifico<br />

cavaliero aurato, mastro Bastiano Valtarino, mastro Galeasso Lilio, Mattheo Francesco<br />

Manassei, ser Dario Spata, Berto Scarmiglia, Pierumallo Mansueto, Mattheo<br />

de Taliano, Roberto de Gazo<strong>la</strong>, ser Cesare Busone, Agustino de Lancia et<br />

Picciuccio de Finocchio, incumbendo a l’honore de Idio et bene, commodo et<br />

utilità publica de <strong>la</strong> magnifica communità de Terani et populo de epsa, et a<br />

tollere et delere le inlicite abusioni et inmoderati excessi circa le dote de donne<br />

et indumenti et altri pravi usi circa le cose infrascripte, per lo peso impostoli<br />

sopto il maturo concilio del reverendodo patre Francisco Suriano de l’ordine de


850 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

san Francesco de li Cappuccini, al presente predicatore in dicta ciptà, quale a<br />

così reformare et provedere devotamente ha mossa epsa comunità et animi de<br />

homini de epsa, han facte et ordinate le infrascripte reformationi, legi, et ordinationi<br />

et proposerno doverle reformare per legi publice da observarse in epsa<br />

ciptà invio<strong>la</strong>bilmente per li perpetui tempi da venire. (...)<br />

2. Item che a nisciuno de dicta ciptà, oriundo, adventitio o habitante sia<br />

licito né qual si voglia in epsa uno o più coniunctim o separatim fra tucti possa<br />

per dote di qual si voglia donna promectere o dare o in ultima voluntà <strong>la</strong>ssare<br />

ultra ducati trecento ad bolognini quarantaocto vecchi per ducato, et mobili per<br />

ducati quindici simili per ciasche cento ducati de dote, computati tucti et singoli<br />

mobili se daessero, et computati et per <strong>la</strong> presente lege computato esserse intenda<br />

tucte et singule rascioni, quantità et cose che dimandar potesse o haver dovesse<br />

dicta donna de li bieni paterni, materni o di qual si voglia predefuncto,<br />

delli bieni del quale ab intestato o per testamento alcuna cosa li competesse,<br />

salvo però le rascioni che havesse nanzi questa sanzione de lege per testamento<br />

o successione o permissione o datione avanti questo facta, al che non si possa<br />

altro adiongere per nova promissione o datione che dicte summe de dota et<br />

mobili excedesse et se alcuno contrafacesse o le predicte cose excedesse tacitamente<br />

overo expressamente directamente o indirectamente o sopto qual si voglia<br />

paliamento de donatione o ve<strong>la</strong>mente o quesito colore tanto il donante et dante,<br />

quanto il recipiente et lo notario o privata persona che scrivesse in le cose che<br />

questo excedessero per ciasche uno et ciasche volta caschi in pena de ducati<br />

cento de oro in oro in li excedenti sino in ducati venticinque et da quello in<br />

giù, ma da quello in sù, caschi in <strong>la</strong> pena de ducati doicento de oro, da incurrerse<br />

ipso facto et exigerse sensa altra dec<strong>la</strong>ratione, et applicarsi al<strong>la</strong> cammera de<br />

Terani, al Monte de <strong>la</strong> Pietà de epsa ciptà et allo executore per equal parte et<br />

de excommunicatione papale dalle quali non se possa havere et godere absolutione<br />

o remissione se da epsa communità in concilio publico non haverà impetrata<br />

venia et ad convincere le fraudi che ve se potesseno commictere, che se<br />

alcuna cosa se dagesse per dota o in conto de dota, se debba quello che se<br />

daesse extimare per li extimatori de <strong>la</strong> communità, quali a questo per <strong>la</strong> credensa<br />

se debbano eligere quanto li parerà et imbusso<strong>la</strong>re come li altri officiali et<br />

cavarse de anno in anno; et chi altramente facesse, caschi in pena come se<br />

havesse exceduto et nondimeno tal contracto excessivo in quanto excedesse sia<br />

de epsa rascione nullo, et per quel più fra le parte non dia actione né obligatione,<br />

quanto facto non fosse, et li comitatini et districtuali de dicta città non<br />

possano in li modi predicti excedere per dota, ducati septanta simili, et mobili<br />

secundo <strong>la</strong> consuetudine del loco, sopto le pene et excommunicatione predicte<br />

da applicarse, exigerse et non remecterse come de sopra.<br />

3. Item ad ciò più facilmente se veda <strong>la</strong> observantia de dicte cose et chi<br />

trasgredesse et non observasse, che de tucte et singule scripture de obligatione o<br />

datione de dote se habiano da fare per un solo notario a questo effecto da<br />

elegerse uno o doi per volta per <strong>la</strong> credenza predicta, et dopo come li altri<br />

officiali de epsa communità et per quello parerà ad epsa credensa et quali se


Terni<br />

851<br />

habiano da inbussu<strong>la</strong>re et cavare come li altri officii, et con li soliti pagamenti et<br />

mercede et a nisciuno altro sia licito scriverce sopto pena de ducati vinticinque<br />

de oro per ciascheuno et ciasche volta, da applicarse ut sopra.<br />

4. Item sopra li vestimenti de donne che a nisciuna maritata o non di<br />

qualsivoglia età sia licito, né qualsivoglia donna possa ad suo habito et ornato<br />

portare oro, argento, perle, coralli, broccato, velluto, damasco, raso , tabì, armasin,<br />

taffectà, ciambellocto o qualsivoglia generatione de drappo, né fronzale in<br />

testa, excepto anelli tre, una binna per centura, velo de taffectà al collo et pecto,<br />

coralli sino al<strong>la</strong> età de dece anni finiti, et in tucto al più braccia cinque de<br />

velluto o raso o damasco, ciambellocto o taffectà per maniche o collecto o ornato<br />

de veste fra tucte, quali havesse o altramente come più li piacesse, non però<br />

frappato mancho in pianelli o scarpe. Ciascheduna de età sopra anni dudici<br />

debba andare for de casa, non però intendendo per transito de casa in casa<br />

vicina, col capo coperto de veli, non però de seta, o de sciuccatori o come<br />

altramente più honesto li parerà et piacerà et vestita de vestimenti non aperti o<br />

scol<strong>la</strong>ti, ma accol<strong>la</strong>ti o alti talché le carni de pecto o spalli non appaiano, excepto<br />

le spose novamente maritate quale possano per insino andarando a marito<br />

andare come de sopra, ma con veli o sciuccaturi de seta et tanto possano usare<br />

per sei mesi dopoi che andarando a marito, dopo però dicto tempo habiano da<br />

servare come le altre, sopto <strong>la</strong> pena de ducati cento de oro per ciascheuna et<br />

ciasche volta che contravenesse alli predicti ordini, et de excommunicatione come<br />

de sopra, et de perditione de quel che, oltra quanto de sopra se li concede,<br />

portasse quale a ciascheuno officiale sia licito levarli per executione et observantia<br />

delli ordini predicti, da applicarse dicte pene et cose et da non remecterse ut<br />

supra. Et le mogliere de cavaleri, doctori et capitani possano usare veli de seta<br />

in testa, una binna de raso o taffectà al collo et uno anello più de le altre sensa<br />

pena alcuna, et excedendo incorrano in <strong>la</strong> pena predicta. (...)<br />

8. Item sopra li funerali de li morti, de qua in poi se debbano seppellire il<br />

medesemo dì che morerando, et quanto più presto poterase sensa pompa funerale<br />

se non solo che ve intervengano in accompagnarli se vorrando li heredi del<br />

defunto, al più <strong>la</strong> fraternita de <strong>la</strong> Madonna, quelli de <strong>la</strong> Misericordia et lo rectore<br />

de <strong>la</strong> ecclesia parrocchiale del defunto, et al più quattro del capitulo de <strong>la</strong><br />

ecclesia episcopale, quattro del convento de San Francesco et quattro del convento<br />

de San Pietro; alli quali al più se habia da dare libra una de cera <strong>la</strong>vorata,<br />

al parrocchiale una, una alli [quattro] del capitulo, et una per convento de predicti,<br />

se ce intervenerando come de sopra, et se habiano da ricerchare dicti relligiosi et<br />

lochi se vogliono esser contenti a questo et così intervenire con dicta elemosina et<br />

in evento che non concordasseno in questo come de sopra et sopto che se habia<br />

da recorrere da loro superiori o da nostro Signore et procurare se levino et<br />

motino con altri sacerdoti de simili o altre relligioni come meglio o più piacerà<br />

ad epsa communità; non di meno se observi come de sopra, et che habia da<br />

sonare <strong>la</strong> campana picco<strong>la</strong> o grande come vorrando li heredi del defunto, cioè<br />

del<strong>la</strong> ecclesia parrocchiale del<strong>la</strong> quale serrà il morto et anche de <strong>la</strong> ecclesia dove<br />

se ha da seppellire, et debia incominciare a sonare quando se inviarando da casa


852 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del morto col corpo et sonare sino a tanto il corpo serrà posto in <strong>la</strong> ecclesia de<br />

<strong>la</strong> sepultura, et per elemosina de ciò selli habbi a dare al più carlino uno per <strong>la</strong><br />

campana picco<strong>la</strong> et iulio uno per <strong>la</strong> grande, et in accompagnarlo non vi possano<br />

andare delli coniuncti al morto in primo et secundo grado, de li altri dopoi<br />

dicto grado, quattro homini et quattro donne al più, et de li altri poi a benep<strong>la</strong>cito<br />

di quelli per acto de charità, non ad pompa, vorrando andarce; et che<br />

le donne actinenti al morto in primo, secundo et terzo grado se non quanto de<br />

sopra non vi possano andare, né uscire del limine de casa, né descendere alli<br />

homini che sonno in lucto de tal morto, in lo fare però delle exequie, chi vorrà<br />

farlo, possa servare il rito è solito in dicta città, salvo che donne in modo<br />

alcuno non vi possano andare, et per le messe se dirrando ad dicte exequie per<br />

elemosina se li possa dare baiocchi tre per ciasche sacerdote che ce dirrà messa<br />

et non più, et al<strong>la</strong> fraternita de <strong>la</strong> Madonna et del<strong>la</strong> Misericordia se habia da<br />

dare quel<strong>la</strong> elemosina che li parerà alli heredi del defunto, et al portare del<br />

morto per <strong>la</strong> confessione baiocchi tre, et per <strong>la</strong> fossa baiocchi cinque, per lo<br />

pilo baiocchi tre, et tucti de qual se voglia ordine et qualità possano intrare in<br />

<strong>la</strong> ecclesia de <strong>la</strong> sepultura del defunto volendo, et in lì stare al<strong>la</strong> confessione se<br />

ce <strong>la</strong> vorrando, et in questo acto non se habia da usare prediche, et qualunche<br />

in alcuna de dicte cose contraverrà o farrà per ciasche uno et ciasche volta<br />

caschi in pena de ducati cinquanta de oro da applicarse, et de excomunicatione<br />

come de sopra. (...)<br />

12. Item per observantia et diligente cura de observatione de decte legi et<br />

ordini et executioni de pene se incurressino circa dicte cose o alcuna de quelle,<br />

se habiano da elegere per lo concilio de <strong>la</strong> credensa, mo’ et per li tempi da<br />

venire sì come li altri officiali de epsa communità et imbussu<strong>la</strong>re et cavare per<br />

tempo quanto parerà ad decta credensa, deputati dudici, cioè doi per regione,<br />

uno ciptadino et uno de popu<strong>la</strong>ri quali habbino da haver cura et habbiano auctorità<br />

ad nome de epsa communità de fare observare li ordini facti et da farse per<br />

honore del sanctissimo Corpo de Cristo, dicte legi et cose in epse ordinate, et le<br />

pene se commectesseno secundo li soprascripti ordini farle exequire et exigere et<br />

ancho far agumentare et manutenere dicto Monte et fare observare l’honesto<br />

vivere et levare lo pravo et illicito et ad Dio dispiacevole, et se in ciò commectesseno<br />

fraude alcuna, caschino in pena quelli che <strong>la</strong> commectesseno in lo duppio<br />

di quello fraudasseno et de excommunicatione sopradicta.<br />

13. Item che in tucte et singule cose predicte si possa procedere per inquisitione,<br />

accuse et a ciascheuno sia licito lo accusare et in li casi dove interverrà<br />

lo accusatore quello habia <strong>la</strong> quarta parte delle pene pagarà lo accusato et li<br />

altri tre quarti siano de <strong>la</strong> communità, Monte et executore come de sopra.<br />

14. Item che in tucte et singule cose predicte con ogni et exacta diligentia<br />

se procuri <strong>la</strong> confirmatione et roboratione apostolica, con soppletione de defecto<br />

che vi fusse et <strong>la</strong> excommunica de sua Sanctità, in quelli contravenissero, da non<br />

posserse absolvere se non da sua Sanctità. Et dicte reforme se scrivano in lo<br />

volume de statuti de dicta ciptà, da observarse firmamente per li tempi da venire.<br />

(...)


Terni<br />

853<br />

Sanctionis iustiniane vir peritissimus dominus Camillus Paradisius unus ex<br />

dictis consiliariis (...)<br />

Consulta et reformata de reformationibus superius propositis faciendis in civitate.<br />

Item suum continuando sermonem super octava proposita de reformatione<br />

proposita de reformationibus et capitu<strong>la</strong>tionibus faciendis in civitate in supradicto<br />

consilio propositis, lectis et publicatis, dixit et consuluit quod auctoritate<br />

presentis consilii, approbentur omnia et singu<strong>la</strong> supradicta capitu<strong>la</strong> edita, condita<br />

et facta per soprascriptos providos et circumspectos deputatos ut supra, in omnibus<br />

et singulis partitis ipsorum capitulorum ad bonum vivere et esse civitatis<br />

conditorum, superius in presenti consilio lectorum et publicatorum, et si hoc<br />

dictum et consultum perderetur – quod equidem impium et nephas esset – auctoritate<br />

presentis consilii de supradictis capitulis ut supra propositis et lectis fiat<br />

positio ad partitum et palluctatio de eis, de capitulo in capitulum, videlicet unumquodque<br />

capitulum ponatur ad partitum singu<strong>la</strong>riter et de per se et il<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong><br />

que erunt victa, demandentur observantie et executioni; et ad effectum dicte<br />

observantie et observationis ac executionis premissarum, mictantur oratores Romam<br />

pro confirmatione capitulorum prefatorum sive in toto sive in parte victorum<br />

et obtemptorum, qui oratores eligantur per dominos priores et banderarios<br />

et de omni eo et toto, quod erit expensum premissa de causa, possint fieri<br />

mandata et bullecte in forma solita et consueta, et deinde postquam fuerit habita<br />

de predictis confirmatio et approbatio ab urbe Roma a summo pontifice, de<br />

premissis omnibus et singulis obtemptis, impetratis et confirmatis, fiant bannimenta<br />

et publica proc<strong>la</strong>mata in civitate in cunctis locis solitis et consuetis per<br />

precones et bannitores civitatis Interamnae, ad c<strong>la</strong>ram et notitiam publicam omnium<br />

et singulorum hominum et personarum utriusque sexus, tam de civitate<br />

quam etiam eius comitatu et districtu, et ad notitiam etiam omnium inco<strong>la</strong>rum<br />

in dicta civitate et districtu et comitatu habitantium.<br />

La proposta è approvata con 34 voti favorevoli e 14 contrari.<br />

20. 1549 gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Electio oratorum ad Urbem pro confirmatione rerum reformatarum<br />

desuper ad bonum vivere civitatis<br />

Domini priores et banderari in numero sufficienti congregati in pa<strong>la</strong>tio solite<br />

residentie ipsorum dominorum priorum et vacantes negociis comunis, memorieque<br />

tenentes habere eligere oratores ad Urbem ad summum pontificem pro confirmatione<br />

capitulorum et rerum reformatarum desuper ad bonum esse et vivere<br />

civitatis prout desuper in suprascripto proxime consilio cerne, unanimi eorum<br />

consensu in dictos oratores elegerunt dominum Galeatium de Rusceptis, domi-


854 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

num Charolum de Rhosatis, dominum Angelinum de Lutiis ad presens in Urbe<br />

pro oratoribus comunis morantes et Robertum Gazole in partiarum (!) Interamne<br />

existentem, quibus oratoribus confecta fuerunt per prefatos dominos priores<br />

et banderarios capitu<strong>la</strong> et littere memoriales, quorum et quarum tenor est in<br />

presenti libro ad chartas 516.<br />

Robertus discessit ex Interamna X ianuari 1549, rediit Interamna vero die XX<br />

dicti mensis.<br />

21. 1548, gennaio 9<br />

Riformanze<br />

Copia del<strong>la</strong> lettera consegnata agli oratori mandati a Roma<br />

per l’approvazione del<strong>la</strong> nuova legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Require supra ad cartam 199.<br />

Priores populi civitatis Interamnae.<br />

Ad voi molto reverendo messer Galeasso Roscetti et molto magnifico messer<br />

Charlo Rhosati, messer Angelino Lutii et messer Roberto Gazo<strong>la</strong>, nostri dilecti<br />

concivi et oratori, di quanto harrete da negociare per dicta nostra communità in<br />

Roma, questa notu<strong>la</strong> vi damo.<br />

In primis sianno venuto iqui a richiesta de <strong>la</strong> nostra ciptà, scriptone al reverendissimo<br />

patre <strong>generale</strong> de li frati Cappuccini, il reverendo patre frate Francesco<br />

de decto ordine de <strong>la</strong> terra de Suriano a predicare et ce ha predicato molti<br />

et molti dì, et anchora non è partito da noi et le prediche sue abundantissime<br />

ce hando facto recognoscere Idio et noi medesemi, et reductice a devotione di<br />

reformarce in miglior vita cristiana et però per ordine publico facte reformationi,<br />

sopra <strong>la</strong> honoranza del Corpus Domini; item sopra <strong>la</strong> restauratione del Monte<br />

de <strong>la</strong> Pietà, item sopre <strong>la</strong> reductione de le dote, item sopra <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>tione de li<br />

vestimenti de le donne, item sopra le usure, item sopra li funerali et sopra alcune<br />

altre cose, sì come in li capituli et reformationi prefate vederite, però per<br />

<strong>la</strong>ude de Idio et per utile et bene de <strong>la</strong> ciptà nostra procurarite appresso Sua<br />

Santità il reverendissimo Farnese, et appresso a chi altri bisognarà per <strong>la</strong> confirmatione<br />

de dicti capituli, con <strong>la</strong> suppletione di qualsivoglia defecto che vi fusse,<br />

et de più con commandamento expresso gagliardo alli governatori, potestà et<br />

altri officiali de <strong>la</strong> ciptà per li tempi che serrando ricerchati sopra ciò debiano<br />

assistere et favorire per <strong>la</strong> observantia di quelli et exequire et far pagar le pene<br />

se incurressero secundo <strong>la</strong> continentia delli capituli sopto <strong>la</strong> pena del doppio de<br />

le dicte pene che non facissero exigere, da retenerse del loro sa<strong>la</strong>rio o da farli<br />

pagare nel tempo del loro sindacato.<br />

Item procurarite de havere <strong>la</strong> excommunica papale in li transgressori secundo<br />

<strong>la</strong> forma de epsi capituli et nel modo più gagliardo che si possa.<br />

Item <strong>la</strong> confirmatione et tucto sopra ciò lo farrite o per via di breve o bol<strong>la</strong><br />

o come più efficace et più valido se possesse havere.


Terni<br />

855<br />

Item quanto ve damo in questa nostra istructione et memoriale non mancharite<br />

per quello poterite di expedirlo per quanto desiderate l’honore et <strong>la</strong>ude de<br />

<strong>la</strong> maiestà de Idio et far cosa grata al<strong>la</strong> patria vostra et nostra et questo con più<br />

celerità possibile.<br />

In ceteris supplerite con <strong>la</strong> prudentia et diligentia vostra in <strong>la</strong> quale ultra<br />

modum speramo.<br />

In quorum fidem etcetera. Datum in civitate Interamne in pa<strong>la</strong>tio nostre<br />

solite residentie sub fide nostri consueti sigilli. Die VIIII ianuarii MDXLVIIII.<br />

Locus sigilli<br />

Angelus cancel<strong>la</strong>rius de mandato<br />

22. 1554, marzo 2<br />

Riformanze<br />

Riforma delle doti, dell’abbigliamento femminile<br />

e di altre consuetudini in occasione dei matrimoni<br />

Primo super petitione reverendi magistri fratris Iohannis de Pontremulo predicatoris<br />

tam verbo coram nobis et civibus ac banderariis factis super reformatione<br />

dotium et in ornatu mulierum, vestitu ac aliis expensis in conducendo<br />

uxores ad domum viri et domum paternam reconducendo ad octavam diem et<br />

aliis in eiusdem expositione factis.<br />

(...) C<strong>la</strong>rissimus tum ponctificii tum cesarei iuris doctor facundissimus, servatis<br />

omnibus de more servatis hactenus solitis, super prima consuluit quod auctoritate<br />

presentis credentie fiant deputati ad faciendum capitu<strong>la</strong> et reformationes<br />

super dotibus, vestitu mulierum et aliis in folio reverendi patris predicatoris adnotatis<br />

et eligantur per dominos priores et officium, quibus delectis per <strong>generale</strong><br />

confirmentur.<br />

(...) Deputati ad compi<strong>la</strong>ndum capitu<strong>la</strong> super dotibus in ornatu, vestitu mulierum,<br />

conviviis, funeralibus et aliis in folio prefati reverendi magistri Iohannis<br />

de Pontremulo predicatoris datis videlicet 8 .<br />

Martii IIII 1554.<br />

Frequenti in circulo assistente senatu seu concilio generali comunis et hominum<br />

magnifice civitatis Interamne, heri sero de mandato domini gubernatoris et<br />

priorum, tubarum cantu premisso, per loca publica et consueta, servato more<br />

bandito, et hodie trino campane sonitu previo, congregato in pa<strong>la</strong>tio residentie<br />

prefati domini gubernatoris, ad vocem preconiam, in numero sufficienti et vali-<br />

8 Omessi i nomi dei deputati.


856 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

do, adimpletis solemnitatibus omnibus hactenus solitis de mandato prefatorum<br />

domini gubernatoris et priorum ac annuente reverendo magistro Ioanne de Pontremolo<br />

predicatore, previa divi Numinis invocatione, per me Pervincentium cancel<strong>la</strong>rium<br />

prepositum fuit quid providendum videretur in et super premissis in<br />

precedenti credentiali concione discussis pariter et examinatis.<br />

Primo super capitu<strong>la</strong>tione et capitulorum initorum confirmatione per homines<br />

ad id electos super dotibus, vestitu mulierum, convivis et funeralibus.<br />

Super quibus omnibus et singulis dominus Carolus Rosatus iuris tum ponctificis<br />

tum cesarei consumatissimus et mira facundia decoratus, unus de numero<br />

concionis prefate, celestium implorato patrocinio, nihilo omisso quod intersit concionantis<br />

his verbis, primordia cepit censuitque ut auctoritate presentis concilii<br />

generalis et cum interventu predicti magistri Ioannis cui ob suam virtutem et<br />

bonitatem infinitam civitas obligationem et memoriam non vulgarem habet, visis<br />

et auditis omnibus predictis capitulis decretis et ordinationibus factis tamque iustis,<br />

honestis et utilibus ac pro civitate sanctis, confermari singu<strong>la</strong>riterque paluctari<br />

et prout per publicum concilium obtentum fuerit, confirmari seu exequi<br />

superiorumque roburis firmitate et decreto muniri ad effectum quia futuris temporibus<br />

observentur, cum auctoritate et officio credentie expendendi pro confirmatione<br />

eorumdem capitulorum usque ad perfectionem, quod partitum ad suffragia<br />

positum et de primo ad ultimum canonice comprobata fuere.<br />

Eodem consultore censente, super ultimo capitulo de funeralibus decretum<br />

fuit ut, stante materia eorum spectare reverendissimo episcopo, predicti deputati<br />

habeant iterum revidere capitu<strong>la</strong> super funeralibus eaque mature considerare et<br />

addere ac delere eorum iudicio et prefati reverendissimi cura confirmentur et<br />

quicquid per eos actum fuerit, teneat huius auctoritate.<br />

23. 1554 settembre 23<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> super dotibus, vestitu mulierum, conviviis, funeralibus a domino<br />

nostro papa confirmata<br />

Iulius papa III.<br />

Ad perpetuam rei memoriam. Salubri civitatum nobis et Romane Ecclesie<br />

subditarum directioni, quantum cum Deo possumus invigi<strong>la</strong>ntes assidue iis que<br />

propterea facta fuisse dinoscuntur ut firmiter et invio<strong>la</strong>biliter observentur, robur<br />

apostolice confirmationis, cum a Nobis petitur, libenter aducimus. Sane pro parte<br />

dilectorum filiorum comunitatis Interamne nobis nuper exhibita petitio continebat<br />

quod alias ipsi seu certi ad id ab eis deputati cives civitatis nostre Interamne,<br />

volentes abusibus que circa dotes et convivia ac funeralia et pleraque alia<br />

in dicta civitate in dies introducebantur occurrere, certas reformationes materno<br />

sermone conscriptas ediderunt sub hoc tenore videlicet.


Terni<br />

857<br />

Al nome de Dio e del<strong>la</strong> gloriosa vergene matre Maria e de tutta <strong>la</strong> corte del<br />

celo, li providi e circumspecti homini, messer Camillo Paradiso, messer Sebastiano<br />

Voltarino, Hi<strong>la</strong>rion Camporeale, Gabriel de Raneri, Ioanne Roscitto, Prosper<br />

de Ciucio, Melchior de Donna Meo<strong>la</strong> et Ioanne Maria de Campio, vacando all’honor<br />

de Dio al bene, comodo et utilità publica del<strong>la</strong> magnifica comunità di<br />

Terni e populo de essa et a togliere e cancel<strong>la</strong>re l’illiciti abusi et immoderati<br />

eccessi circa le molte cose per il peso a loro imposto per il conseglio de credenza<br />

de dicta ciptà sotto il dì due di marzo 1554, et confirmato per il conseglio<br />

<strong>generale</strong> de essa nel dì quattro de dicto mese con <strong>la</strong> presentia, consenso et<br />

auctorità di messer Horatio Nuco<strong>la</strong> e compagni magnifici signori priuri del<strong>la</strong><br />

ciptà di Terni sotto il maturo conseglio del reverendo patre fratre Iohanne da<br />

Pontremoli dell’ordine Minore di sancto Francisco al presente predicatore in decta<br />

ciptà, il quale accosì riformare e provedere divotamente ha incitato il populo et<br />

cusì ha ordinato l’infrascripte reformationi, leggi et ordinationi con fermo preposito<br />

che tutte l’infrascripte cose s’habbino da riformare et osservare per leggi et<br />

ragion municipali in dicta ciptà e destretto nelli perpetui tempi da venire.<br />

Sopre le dote capitulo 1.<br />

Imprima che a nisciun de dicta ciptà, oriundo, aventitio o habitante sia licito<br />

o qualsivoglia in essa uno o più congionti o separati tra tutti possan per dote di<br />

qualsivoglia donna promectere o dare o in ultime voluntà <strong>la</strong>ssare oltra ducati<br />

quatrocento a bolognini 48 vechi per ducato et mobili per ducati quindici simili<br />

per ciascuno centinar de ducati di dote e chi con mobili non potesse ascendere<br />

a dicta summa possa supplir in dinari, computati tutti e singoli mobili si dessero<br />

computati, e per <strong>la</strong> presente legge computati esser s’intendano tutte e singule<br />

ragiune, quantità e cose che dimandar potesse o haver dovesse dicta donna delli<br />

beni paterni, materni o di qualsivoglia predefunto, delli beni del quale ab intestato<br />

o per testamento alcuna cosa li competesse reservato a dicte donne, ogne<br />

sucessione che lor potesse venire et il patre et matre possan loro <strong>la</strong>ssare nel<strong>la</strong><br />

morte quello li parerà, dummodo che non li sia promesso quel tanto si <strong>la</strong>ssasse<br />

in testamento nel maritar<strong>la</strong>, sotto l’infrascripte pene applicande come di sotto,<br />

salve però le ragioni havessero avanti dicta sanctione di legge per testamento,<br />

sucessione, promissione, donatione che dette somme di dote excedesse et mobili<br />

avanti questo facte, al che non si possa altro adgiongere per nova promissione o<br />

donatione che ciò come di sopra eccedesse; e s’alcuno contrafacesse o le predicte<br />

cose eccedesse tacite vel expresse, directe vel indirecte o sotto qualsivoglia<br />

palliamento di donatione, ve<strong>la</strong>mento o altro quesito colore, tanto il dotante e<br />

dante <strong>la</strong> dote o sia patre, matre, fratelli o altra congionta persona o qualsivoglia<br />

altro estraneo dotante, quanto quello receverà dicta dote et il notario o altra<br />

privata persona scrivesse instrumento o scrittura sopra detta dote eccedendo oltre<br />

<strong>la</strong> somma contenta nel presente capitulo in alcuna quantità oltre <strong>la</strong> somma<br />

de ducati XXV, incorra in pena de ducati cento d’oro in oro, da applicarsi al<strong>la</strong><br />

reverenda Camera apostolica per <strong>la</strong> terza parte, per un’altra terza parte al<strong>la</strong> magnifica<br />

camera di Terni e per <strong>la</strong> restante terza parte al venerabile hospitale de<br />

Sancto Iacobo dell’Incurabili di Roma et eccedendo li ducati XXV oltra <strong>la</strong> summa


858 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

del<strong>la</strong> dote contenta nel sopradicto capitulo, ancorché in minima quantità eccedesse,<br />

incorra in pena de ducati ducento d’oro in oro da applicarse como di<br />

sopra irremisibiliter, ipso facto ipsoque iure, et qualunque cercasse per via de’<br />

superiori impetrare cosa che potesse contravenire alli presenti ordini e capituli<br />

sian chiamati et ex nunc s’habiano per rebelli et exuli de dicta ciptà, territorio e<br />

destretto d’essa per anni diece e non di meno sian tenuti al<strong>la</strong> pena de ducati<br />

ducento d’oro in oro, applicanda come di sopra et a convincer le fraude che si<br />

potesser commettere che s’alcuna cosa si desse per dote o in conto di dote si<br />

debba quel che si desse extimare per l’extimator de <strong>la</strong> comunità quali a questo<br />

per <strong>la</strong> credenza se debiano eligere et inbussu<strong>la</strong>re come l’altri offitiali e cavarse<br />

d’anno in anno, e chi altrimenti facesse caschi in pena come havesse ecceduto e<br />

nondimeno tal contratto eccessivo in quanto eccedesse sia de essa ragione e de<br />

quel più alle parte non dia actione né obligatione quanto facto non fosse. E li<br />

comitatini e districtuali de dicta ciptà non possan nelli modi sopradicti eccedere<br />

per dote ducati sectanta simili e de mobili secondo <strong>la</strong> consuetudine del luogo<br />

sotto le pene predette d’applicarsi, exigersi e non rimmettersi come di sopra;<br />

item acciò più facilmente si veda l’osservanza de decte cose chi trasgredesse e<br />

non osservasse che de tutte e singule scritture obligationi e donation di dote<br />

s’habian da fare per un sol notario a quello effecto d’eligersi uno o dui per<br />

volta per <strong>la</strong> credenza supradicta e de poi come l’altri offitiali de dicta communità<br />

e per quel tempo parerà ad essa credenza li qual s’habian d’imbusso<strong>la</strong>r e<br />

cavar come l’altri offitii e con li soliti pagamenti e mercede e a nisiun altro sia<br />

licito scrivere sotto pena de ducati XXV d’oro per ciascuno e ciascuna volta applicandi<br />

come di sopra, in <strong>la</strong> qual pena incorra medesimamente il notario che se<br />

ne rogarà o n’harrà notitia de dicta transgressione e medesimamente quelli che<br />

trattassero il parentato e transgredessero.<br />

Sopra li vestimenti di donne capitulo 2°.<br />

Item sopra li vestimenti di donne non possan le spose o qualsivoglia maritata<br />

haver veste di nisiuna sorte di teletta d’oro o argento o di qualsivoglia altro<br />

drappo, che ve siano raccami d’oro o argento o seta ma li sia permesso potersi<br />

far una veste di drappo di seta secondo li parerà semplice e una solo e non più<br />

sotto <strong>la</strong> pena supradicta e d’applicarsi come di sopra. Item che non sia licito a<br />

qualsivoglia sposa o maritata portar fronzali, centure, col<strong>la</strong>ne, né maniglie d’oro<br />

o d’argento né de pietre preziose eccetto in anelli in deto quali debian esser tre<br />

e non più sotto <strong>la</strong> pena supradicta e d’applicarsi come di sopra. Item che non<br />

sia licito a qualsivoglia sposa o maritata o altra donna di qualsivoglia grado usar<br />

alcuna sorte di concimi, come acque, biache, solimati e altre cose destil<strong>la</strong>te per<br />

imbellirsi, sotto <strong>la</strong> pena de ducati diece per ogne volta che se c’encorresse et<br />

al<strong>la</strong> medesima pena incorrano quelle persone che facessero dicti concimi per<br />

donar o per vendere.<br />

Noze e conviti capitulo III.<br />

Item a tor via li sfrenati usi nuptiali s’ordina e statuisce che non sia licito a<br />

qualsivoglia convivio o nozze da farsi dal<strong>la</strong> parte del sposo o ver del<strong>la</strong> sposa non<br />

possano esser più de venti persone tra homini e donne quali habian da magnare


Terni<br />

859<br />

a dicto pasto, cioè al<strong>la</strong> prima tau<strong>la</strong> sotto <strong>la</strong> pena supradicta e d’applicarsi come<br />

di sopra. Item che in <strong>la</strong> seconda tau<strong>la</strong> non possan esser più de venti persone<br />

come di sopra, computate in dicto numero quelli di casa del sposo o ver del<strong>la</strong><br />

sposa che farrà il pasto sotto <strong>la</strong> pena sopradicta e d’applicarsi come di sopra.<br />

Item all’andar del<strong>la</strong> sposa al domo over chiesa <strong>la</strong> prima volta si cavarà di casa<br />

sia in libertà del padre o altri che hanno in podestà <strong>la</strong> sposa di farli far quel<strong>la</strong><br />

compagnia che vogliono, però quanto alli convivanti non exceda il numero delli<br />

convitati come di sopra sotto le pene supradicte d’applicarsi come di sopra.<br />

Item che nisiuno maritando figlioli o nepoti o in altro grado attinenti possa far<br />

pasto eccetto al sposo o due de sui attinenti come li piacerà e cusì dal canto del<br />

sposo al<strong>la</strong> sposa sotto dicte pene applicande come di sopra; e ritrovandosi andarcene<br />

in magior numero per ogn’una caschi in pena de ducati venticinque<br />

d’applicarsi e non remettersi come di sopra; e similmente quelli che in conviti<br />

eccedessero il numero come di sopra, volendo che quilli sono del numero permesso,<br />

che siano nominati per principali chi tal cosa fa o manda, altrimenti tutti<br />

sian tenuti a dicta pena. Item accadendo che alcun de dicta ciptà o contado che<br />

pigliasse mogliere fuor del<strong>la</strong> ciptà, che nel menar del<strong>la</strong> sposa, possa ricever lei<br />

con suoi parenti a modo suo non obstante dicto capitulo.<br />

Funerali capitulo IIII.<br />

Item se statuisce sopre li funerali e prima che al clero cioè a cannonici et<br />

altri preti tra tutti s’habia a dare in candele libre dui in dinari, baiochi trenta o<br />

ver baiochi dui e candel otto per cannonico e <strong>la</strong> metà per l’altri preti sacri, il<br />

che sia in election di quel che fa l’elemosina. Per quelli diranno le messe in <strong>la</strong><br />

chiesa del<strong>la</strong> sepultura baiochi tre, per l’offitio al morto baiochi tre, il dì di festa<br />

baiochi quatro, per quilli cantaranno il prefatio baiochi tre, per <strong>la</strong> confession<br />

baiochi tre, per il sonar del<strong>la</strong> campana grossa baiochi diece, per <strong>la</strong> picco<strong>la</strong> un<br />

carlino, per <strong>la</strong> fossa e pilo baiochi cinque, per il salterio baiochi trenta e di<br />

candele libra una. Alli fratri de Sancto Pietro come di San Francesco, per ciascuno<br />

de dicti conventi candele libra una o ver baiocho uno e candel quatro per<br />

ciascuno fratre da messa e l’altri dui candel per uno, in electione di quel che fa<br />

l’elemosina. Per sonar di campane de dicte chiese di San Francesco e San Pietro,<br />

sonando come di sopra <strong>la</strong> grossa baiochi sette e mezzo, <strong>la</strong> picco<strong>la</strong> baiochi<br />

cinque. Al<strong>la</strong> fraternita del<strong>la</strong> Misericordia dui torcette di meza libra l’una, al<strong>la</strong><br />

fraternita del<strong>la</strong> Madonna dui torcette, al<strong>la</strong> sacrestia del<strong>la</strong> chiesa parrochiale del<br />

defunto libra una di candele, portandosi al<strong>la</strong> sepoltura in altra chiesa col corpo<br />

del defunto se possan usare sino a torce otto e non più d’una libra l’una, eccetto<br />

in funerali di docturi o graduati come cavaleri e capitani, si possa dupplicar<br />

l’elemosina di sopra. Chi vol far le chiame secondo il solito e far sonar <strong>la</strong> campana<br />

grossa secondo il solito habia iulii dui in tutto, con sonar <strong>la</strong> matina <strong>la</strong><br />

picco<strong>la</strong> carlin dui a chi fa <strong>la</strong> chiama, il te<strong>la</strong>ro sia a tutti prohibito e chi vuol far<br />

l’essequie una torcia so<strong>la</strong> al<strong>la</strong> sepultura col panno negro e una libra di candele.<br />

Tenor brevis.<br />

Quare iidem comunitas nobis umiliter supplicari fecerunt ut reformationibus<br />

predictis ac omnibus et singulis in eis contentis capitulis ut de cetero perpetuis


860 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

futuris temporibus invio<strong>la</strong>biliter observentur, robur nostre approbationis adiicere<br />

eaque observari mandare ac alias in premissis opportune providere de benignitate<br />

apostolica dignaremur. Nos igitur supplicationibus huiusmodi inclinati, reformationes<br />

predictas ac omnia et singu<strong>la</strong> in eis contenta capitu<strong>la</strong>, apostolica<br />

auctoritate tenore presentium, approbamus et confirmamus ac illis plenum et<br />

perpetuum firmitatis robur adiicimus, supplentes omnes et singulos iuris et facti<br />

defectus, si qui forsan intervenerint in eisdem; eaque omnia et singu<strong>la</strong> suos<br />

plenarios effectus sortiri et ab omnibus quos il<strong>la</strong> concernunt sub penis in illis<br />

contentis et sententia excomunicationis perpetuis futuris temporibus firmiter et<br />

invio<strong>la</strong>biliter observari debere, nec illis ullo unquam tempore quavis occasione<br />

vel causa dirette vel indirette quovis quesito colore contraveniri posse decernimus,<br />

non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis ac dicte civitatis<br />

etiam iuramento, confirmatione apostolica aut quavis firmitate alia roboratis,<br />

statutis et consuetudinibus, privilegiis quoque, indultis et litteris apostolicis<br />

sub quibuscumque tenoribus et formis ac cum quibusvis consiliis et decretis<br />

quomodolibet concessis ac etiam iteratis vicibus approbatis et innovatis quibus<br />

illorum tenores ac si insererentur presentibus pro expressis habentes hac vice<br />

dumtaxat spetialiter et expresse derogamus contrariis quibuscumque aut si aliquibus<br />

comuniter vel divisim ab apostolica sit Sede indultum quod interdici,<br />

suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas non fatientes<br />

plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem.<br />

Datum Rome, apud Sanctum Petrum, sub anulo piscatoris, die XXIIII septembris<br />

MDLIIII, pontificatus nostri anno quinto.<br />

Ioannis Larinensis<br />

Die decima octubris 1554.<br />

Bandimenta de dictis capitulis.<br />

Supra seu antescripta publica decreta et reformationes, magnificis dominis<br />

prioribus ita iubentibus per omnia et singu<strong>la</strong> loca publica et consueta dicte civitatis<br />

Interamne proc<strong>la</strong>mata, aperta, bandita et publicata fuere, alta et intellegibili<br />

voce, ad omnium quorumcumque notitam c<strong>la</strong>riorem, tubarum cantu previo, ut<br />

moris est, per Thomam et Trolium tubicines omnes comunis Interamne pariter<br />

et iuratos presentes et referentes prout ego Pervincentius cancel<strong>la</strong>rius ea omnia<br />

de verbo ad verbum in quolibet locorum predictorum legi illis preconizantibus.<br />

24. 1573, agosto 24<br />

Riformanze<br />

Proposite pacificorum<br />

(...) 2 Che vedendosi li disordini ne quali è trascorsa <strong>la</strong> città nostra et tutti<br />

dì trascorre nel dare le doti escessive, lo sforgio et somptuoso vestire che fanno


Terni<br />

861<br />

le donne et le smesurate spese si fanno nelle nozze et conviti, se pare di pigliare<br />

qualche provisione.<br />

Magnificus dominus Statius Donatus (...)<br />

Ordo pro compi<strong>la</strong>tione capitulorum dotium.<br />

Super secunda dixit che li magnifici signori priori et rego<strong>la</strong>tori eleggano quattro<br />

deputati del numero del<strong>la</strong> credenza quali habbiano autorità di mandare per i<br />

capitoli fatti a Spoleto et altri luoghi circa l’assetto delle dote, vestire di donne,<br />

pasti et col<strong>la</strong>tioni che si fanno per le nozze et regu<strong>la</strong>rsi secondo a loro parerà,<br />

considerate le qualità del<strong>la</strong> città nostra et le qualità di essa città et facti li capitoli<br />

et asettamenti se riportino al consiglio <strong>generale</strong>.<br />

La proposta è approvata con 30 voti favorevoli e uno contrario.<br />

Dicta die.<br />

Electio hominum ad moderationem dotium.<br />

Magnifici domini priores et infrascripti regu<strong>la</strong>tores videlicet: Cesar Barbarasa,<br />

Natalitius Androtius et ser Hippolitus Peroctus, absente Iulio Francisco Castelli,<br />

eorum collega, elegerunt infrascriptos videlicet:<br />

dominus Statius Donatus,<br />

Iacobus ser Christofori,<br />

Silvius Marcutii,<br />

Andreas Tuccioli alias Corsetto,<br />

ad moderationem dotium et alia contenta in prima proposita.<br />

Rogatus ser Hippolitus Peroctus ad referendum.<br />

25. 1573, novembre 22<br />

Riformanze<br />

Capitoli sulle doti<br />

Si fa intendere alle signorie vostre che nel consiglio dei pacifici si è ordinato<br />

che vedendosi li disordini ne quali è trascorsa <strong>la</strong> città nostra et tutti dì trascorre<br />

nel dare le escessive doti, lo sforgio et smesurato vestire che fanno le donne et<br />

parimente le superflue spese si fanno nelle nozze et conviti, si eleggessero quattro<br />

deputati del numero del<strong>la</strong> credenza, quali havessero autorità di mandare per<br />

i capitoli fatti a Spoleto et altri luoghi circa l’assetto delle doti, vestire di donna,<br />

pasti et col<strong>la</strong>tioni che si fanno per le nozze et rego<strong>la</strong>rsi secondo loro parerà<br />

considerate le qualità del<strong>la</strong> nostra città et fatti li capitoli et assettamenti se riportino<br />

al consiglio <strong>generale</strong>, et essendo fatti et accomodati detti capitoli per essi<br />

signori deputati con l’intervento delli molto magnifici signori priori, al<strong>la</strong> presenza<br />

del reverendissimo monsignor vescovo nostro et del reverendo padre guardiano<br />

dei Cappuccini et visto et rivisto tutto con maturo discorso, cristiana deliberatio-


862 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ne, a salute e beneficio publico del<strong>la</strong> città per effettuare quanto li è stato imposto,<br />

propongono li detti capitoli in questo <strong>generale</strong> consiglio se pare di confermarli.<br />

Confirmatio capitulorum dotium, vestimentorum et convitium.<br />

Magnificus dominus Statius Donatus, iurans, super primo dixit che se intendano<br />

confirmati li capitoli fatti circa le doti, vestire et conviti et che se veda<br />

ottenere da signori superiori <strong>la</strong> confirmatione di essi con imponere pena di scommunicatione<br />

contra quelli che contraverranno et li magnifici signori priori et<br />

rego<strong>la</strong>tori habbiano autorità eleggere uno o più ambasciatori a nostro Signore<br />

per confirmatione di essi et spendere quanto bisogna et del tutto se ne faccia<br />

bolletta.<br />

La proposta è approvata al<strong>la</strong> seconda votazione con 68 voti favorevoli e 33<br />

contrari.<br />

Dominus Paulus de Filiis, iurans, super prima dixit che, essendo che si veda<br />

per isperientia che <strong>la</strong> città ha statuito altre volte sopra le cose delle doti, né si è<br />

mantenuta in osservanza, anzi però passando l’ordine non si sonno curati incorrere<br />

etiam nelle scommuniche et essendo che, statuendo hora sopra le dote,<br />

fusse per causare effetto che una sorte di gente parentasse da una banna, l’altra<br />

dall’altra, et se indurria divisioni in noi et correria pericolo turbare <strong>la</strong> pace publica<br />

et universale et essendo che nelli capituli letti si trattino anco le cose del<br />

contado, il che potria turbare l’animo loro et moverli a revolutione come han<br />

fatto li Papignesi et ne potriano nascere altri inconvenienti, però dico che quanto<br />

al numero delle doti si <strong>la</strong>ssi et resti in arbitrio et libera voluntà di chi vuol<br />

maritare di dare quel numero di dote che li piace et pare et congiungersi di<br />

parentado con chi più li va a cuore et a sangue; quanto poi alli sfoggi, ornamenti<br />

et vestimenti delle donne et pasteggiare, escettuato però il contado, al quale<br />

non si intenda metter leggi, che s’osservino sopra ciò li capitoli fatti et letti li<br />

quali li signori priori et rego<strong>la</strong>tori et deputati sopra ciò habbiano autorità moderarli<br />

et correggerli.<br />

La proposta ottiene 66 voti favorevoli e 35 contrari.<br />

Magnificus dominus Iohannes Cittadinus, iuris utriusque doctor, super prima<br />

dixit che per autorità del presente consiglio si intendano dechiarati li capitoli<br />

che par<strong>la</strong>no del<strong>la</strong> donatione, del<strong>la</strong> successione, de <strong>la</strong>sciti e de legati, che <strong>la</strong><br />

donna non possa havere più de cinquecento scudi del<strong>la</strong> robba paterna et materna,<br />

se altri prima o dopo il matrimonio havesse o volesse donare, ne sia<br />

capace, restringendo <strong>la</strong> facoltà di poter donare fino a tre scudi di moneta et<br />

non più, et sia lecito al<strong>la</strong> donna di potere havere una veste di velluto senza<br />

però alcuno ornamento, et che non passi <strong>la</strong> valuta di trenta scudi et <strong>la</strong> fraude<br />

et presontione se intenda ogni volta che ecceda il numero di tre scudi, ma che<br />

resti a ciascuno <strong>la</strong> libera facoltà di testare, dichiarando ancora che, quando<br />

qualche donna per presomptione se convincesse che lo fa in fraude de <strong>la</strong> legge,<br />

non solo non possa redimandarlo ma caschi nel<strong>la</strong> pena si contiene ne’ capitoli,


Terni<br />

863<br />

per li quali capitoli non s’intenda esser data autorità nessuna di mandare ambasciatori<br />

se prima non se risolva in consiglio <strong>generale</strong>, et nel restante di detti<br />

capitoli siano confermati.<br />

La proposta ottiene 60 voti favorevoli e 41 contrari.<br />

Ser Ausonius Fundatus, iurans, super prima dixit che per autorità del presente<br />

consiglio, li capitoli letti et publicati in quanto all’ornamenti et pasti si<br />

habbiano da approbare et si tengano rati et fermi secundo sonno letti; quanto<br />

poi alle doti, a buon fine, si habbiano per adesso a suspendere et acciò ognuno<br />

meglio s’informi et ancora moderandosi li vestimenti et li pasti, le doti da loro<br />

stesse se modereranno.<br />

La proposta ottiene 63 voti favorevoli e 38 contrari.<br />

Iacobus ser Christofori, iurans, super prima dixit che confirma quanto è<br />

stato detto per messer Giovanniandrea subdens che li padri possano nel loro<br />

testamento et fine di sua morte <strong>la</strong>ssare alle figliuole quel che gli pare.<br />

La proposta ottiene 41 voti favorevoli e 60 contrari.<br />

26. 1573, dicembre 1<br />

Riformanze<br />

Copia dei capitoli sulle doti approvati nel consiglio dei pacifici<br />

e nel consiglio <strong>generale</strong><br />

Capitu<strong>la</strong> dotium<br />

In Dei nomine, amen. Anno domini ab eiusdem salutifera nativitate 1573,<br />

indictione prima, tempore pontificatus santissimi in Christo Patris et domini nostri<br />

domini Gregorii divina providentia pape XIII, die prima decembris supradicti<br />

anni; hec est quedam copia sive transumptus quarundam prepositarum factarum<br />

in consilio et numero pacificorum ac generalis consilii magnifice civitatis Interamne<br />

ac decretorum factorum et obtemptorum tam in dicto numero pacificorum,<br />

quam dicti consilii generalis extractorum ex libris publicis cancellerie dicte<br />

magnifice comunitatis, rogatorum per me ser Hippolitum Perottum notarium<br />

publicum dicte civitatis et ad presens vicecancel<strong>la</strong>rium loco ser Matthei Tignosini<br />

de Fulgineo cancel<strong>la</strong>rii substitutum quorum omnium tenor est prout infra<br />

videlicet.<br />

Magnifici domini priores videlicet: Iohannes Franciscus Pelucche, Iohannes<br />

Angelus Constantini, Sempronius Gubernarii et Hieronimus Caputosti 9 nec non<br />

9 In interlinea Iohannes ... Caputosti soprascritto su et regu<strong>la</strong>tori videlicet Iohannes<br />

Martius Vanne, Iucius Manassei, Bendictus Chioppe et ser Petrus Carolus depennati.


864 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

domini regu<strong>la</strong>tores videlicet Cesar Barbarasa, Natalitius Androcii et ser Hipolitus<br />

Perottus, absente Iulio Francisco Castello 10 , vacantes circa exigentia rei publice<br />

Interamnensi inter alia proposita facta in supradicto Numero pacificorum legitime<br />

congregato in pleno et suficienti numero, de presenti anno 1573 sub die 24<br />

mensis augusti dicti anni, hanc proposuerunt che vedendosi disordini ne quali è<br />

trascorsa <strong>la</strong> cittadinanza et tutto dì trascorre nel dare le dote eccessive, lo sfoggiato<br />

et suntuoso vestire che fanno le donne et le smisurate spese si fanno nelle<br />

nozze et conviti, se pare pigliare qualche provvisione.<br />

Quequidem proposita lecta publice in dicto Numero pacificorum ac intellecta,<br />

magnificus dominus Statius Donatus iuris utriusque doctor civitatis Interamne<br />

et unus de Numero dictorum pacificorum, surgens, accepto prius iuramento<br />

eaque utilia sunt ac expediunt rei publice recte consulere, ascendens locum<br />

ubi solent eaque espedienda sunt consulere, altissimi Numine prius invocato,<br />

dixit che li magnifici signori priori et rego<strong>la</strong>tori eleggano quattro deputati del<br />

Numero del<strong>la</strong> credenza quali abbiano autthorità mandare per i capituli fatti alle<br />

città di Spoleti et altri luoghi circa lo assetto delle dote, vestire di donne, pasti<br />

et col<strong>la</strong>tioni che si fanno per le nozze et rego<strong>la</strong>rsi secondo a loro parerà considerate<br />

le qualità del<strong>la</strong> città nostra et fatti li capitoli et assettamenti si riportino al<br />

consiglio <strong>generale</strong>.<br />

La proposta è approvata con 34 voti favorevoli e 1 contrario<br />

Dicta die, magnifici domini priores et regu<strong>la</strong>tores supradicti, volentes executioni<br />

demandare ea que legitime obtente fuerunt in dicto numero pacificorum<br />

seu credentie, una cum supradictis dominis regu<strong>la</strong>toribus elegerunt in deputatos<br />

ad supradicta peragenda videlicet:<br />

dominum Statium Donatum<br />

Iacobum ser Christofori<br />

Silvium Marcutii et<br />

Andreassum Tuccioli alias Corsettum<br />

qui deputati, habita notitia capitulorum factorum in civitate Spoleti ac aliis<br />

in locis super dotibus ac aliis supradictis et inter ipsos pluries et pluries habito<br />

colloquio et consideratis his que considerari debebant circa conditiones et qualitates<br />

ac mores civitatis Interamne, intervenientibus magnificis dominis prioribus<br />

dicte civitatis, una cum presentia et assistentia reverendissimi domini Bartholemei<br />

Ferri episcopi Interamnensi ac reverendi patris fratris [...] guardiani Cappuccinorum<br />

conventus civitatis predicte, condiderunt ac confecerunt infrascritta capitu<strong>la</strong>,<br />

ordinationes ac sanctiones que sic confecta in manibus mei notarii et cancel<strong>la</strong>rii<br />

substituti ut supra tradiderunt, que omnia magnifici domini priores ad presens<br />

10 In interlinea Cesare ... Castello soprascritto su Palmerius Gregorii, Patritius Tramazoli,<br />

Iohannes Desiderus Simonetti, deficiente Ciccantonius Ciccantonii defuncto depennati.


Terni<br />

865<br />

infrascripti mandaverunt mihi ut in libris cancel<strong>la</strong>rie registrarentur, quorum omnium<br />

tenor talis est ut infra videlicet:<br />

Hic infra describantur capitu<strong>la</strong>.<br />

Magnifici domini priores Iohannes Martius Vanne, Iucius Manasseus, Benedictus<br />

Chioppe e dominus Paulus Carolus causidicus Interamnensis, et domini<br />

regu<strong>la</strong>tores ad presens videlicet Iohannes Desiderus Simonetti, Palmerius Gregori,<br />

Petrutius Tramazzoli, deficiente Cicco Antonio Ciccantoni eorum socio defunto,<br />

videntes capitu<strong>la</strong> et ordinationes esse confecta et cognoscentes nihil super<br />

esse addendum nisi ea omnia in publico generali consilio proponere et referre<br />

iuxta ea omnia obtempta in numero pacificorum seu credentie ut supra dictum<br />

fuit et exequi volentes, ut par est, omnia sic preordinata de licentia illustrissimi<br />

domini Grifonis Bultrini de Offida, ad presens gubernatoris magnifice civitatis<br />

predicte, mandaverunt Fracasse, Cesari et Petro, publicis tubicinibus dicte civitatis<br />

[...] ut moris est, bandirent per loca solita dicte civitatis publicum et <strong>generale</strong><br />

consilium per diem immediate seguentem congregandum.<br />

Die 22 mensis novembris supradicti anni 1573. Convocato, congregato et<br />

coadunato publico et generali consilio in pa<strong>la</strong>tio residentie dicti illustrissimi domini<br />

gubernatoris in sa<strong>la</strong> magna consiliorum generalium dicte civitatis sito in<br />

regione Fabrorum iuxta p<strong>la</strong>team magnam comunis et alia <strong>la</strong>tera, in pleno et<br />

suficienti numero ubi similia consilia congregari et coadunari solent heri vesperi<br />

bannito per supradictos tubicines publicos dicte civitatis retulerunt etcetera et ad<br />

sonum campane ter hoc mane pulsate ut moris est de commissione et mandato<br />

dicti illustrissimi gubernatoris 11 et dominorum priorum supradictorum inter alia<br />

que in eo preposita fuerunt hec preposita fuit videlicet.<br />

Si fa intendere alle signorie vostre che nel consilio de pacifici si è ordinato<br />

che vedendosi li disordini ne quali è trascorsa <strong>la</strong> città nostra et tutto dì trascorre<br />

nel dare l’eccessive dote et lo sforgio et smesurato vestire che fanno le donne et<br />

parimenti le superflue spese si fanno nelle nozze et conviti, si elegessero quattro<br />

deputati del numero del<strong>la</strong> credenza quali havessero autthorità di mandare per i<br />

capituli fatti a Spoleti et altri luochi circa l’assetto delle dote, vestire di donne,<br />

pasti et col<strong>la</strong>tioni che si fanno per le nozze, et rego<strong>la</strong>rsi secondo loro parerà,<br />

considerate le qualità del<strong>la</strong> nostra città, et fatti li capituli et assettamenti, si riportino<br />

al consilio <strong>generale</strong> et essendo fatti et accommodati detti capitoli per essi<br />

signori deputati con l’intervento delli molti magnifici signori priori, al<strong>la</strong> presentia<br />

del reverendissimo monsignor vescovo nostro e del reverendo padre guardiano de’<br />

Cappuccini, et visto et rivisto tutto con maturo discorso, christiana deliberatione, a<br />

salute et benefitio publico del<strong>la</strong> città, per effettuare quanto li è stato imposto,<br />

propongono li detti capituli in questo [gen]eral consilio se pare di confirmare.<br />

Perché conviene al buono et pacifico stato et reggimento d’una città dare<br />

ordine et modo alle attioni et vivere di ciaschuno che in essa si reggie che sia<br />

11 In interlinea gubernatoris soprascritto su Grifoni Bultrini depennato.


866 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

santo, honesto et utile, dal qual poi resulti quel bene che più universalmente<br />

apporta giovamento; però li magnifici signori priori et regu<strong>la</strong>tori a quali spetta,<br />

volendo provedere alle escessive et immoderate doti et arredi et giocali che si<br />

danno, vano et ricco vestire delle donne, delle qual tutte cose ben spesso ne<br />

causano le rovine, povertà et altri disordini più grandi delle case, non senza<br />

offesa d’Iddio, per ordine del Numero de’ pacifici et general consiglio del<strong>la</strong><br />

magnifica città di Terni, fanno l’infrascritti capitoli, decreti et ordinationi, quali<br />

habbiano da durare perpetuamente et da osservarsi invio<strong>la</strong>bilmente senza fraude<br />

et secondo il tenore et continenza di esso, in modo che non sia lecito a qual si<br />

voglia persona di stato, grado, dignità, [...], preheminentia di dare altra dechiaratione<br />

et interpretatione a detti capitoli et ordini, a ciaschuno di essi, che mostrano<br />

l’istesse parole et quando nascesse alcuno dubio sopra l’intelligenza di essi, se<br />

riserva et se intenda riservata <strong>la</strong> dichiaratione de parole et senzo al conseglio<br />

<strong>generale</strong> di detta città, come anco nascendo alcuno dubio in qual si voglia modo<br />

circa questo, se intenda rimessa <strong>la</strong> dechiaratione al detto general consiglio, né si<br />

possa in altro modo fare, ancorché alle parole di essi capitoli si potessero dare<br />

più sensi et che tutti gli convenissero.<br />

1. Che per l’avvenire per qual si voglia donna di grado, stato o conditione<br />

o età che sia del<strong>la</strong> città de Terni o habitante in essa, che si maritasse o dovesse<br />

maritare nel secolo, non possa dare, promettere o convenire, né pigliare, né ricevere<br />

per dote o in nome di dote o per qualunque altra paro<strong>la</strong> o promessa che<br />

virtualmente importasse tacitamente o espressamente, dirette o vero indirectamente,<br />

più di ducati cinquecento di moneta a giuli X per ducato et per le donne<br />

del contado più di ducati ducento a 48 bolognini.<br />

2. Item che per li mobili o arredo che si suol dare alle donne si maritano,<br />

non si possa dare più di valuta che sessanta ducati di moneta a giuli X per<br />

ducato, [con] dechiaratione che tutti panni di lino, canepa, stoppa, <strong>la</strong>na et altre<br />

cose che per tale arredo o mobili <strong>la</strong> donna che si marita ha et che se gli danno<br />

del loro, anco quelli si porta indosso, si debbano in detta somma [comp]utare<br />

et, a fine che manco in questo si possa commettere fraude, che detti mobili si<br />

debbano stimare e apprezzare da due o vero più persone e[...] et pratiche da<br />

eleggersi dalli magnifici signori priori, quale persone debbano giurare in mano<br />

del notaro, che di ciò si rogarà, iustamente stimare sotto pena di escomunicatione<br />

et siano tenuti li parenti o altri a chi spetta dal<strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> donna da<br />

maritarse, notifica[ndo] alli detti signori priori, acciò si possa fare tale elettione<br />

et stima, et per le donne del contado non si possa dare più di mobile o arredo<br />

che di valore di ducati XX di moneta, et tale stima si faccia quando <strong>la</strong> donna va<br />

a marito et si comprenda in questa somma quello arredo o mobile che si suol<br />

dare per <strong>la</strong> cul<strong>la</strong>, quando <strong>la</strong> donna partorisce, et il marito o parenti di esso<br />

siano tenuti accettare detti mobili et arredo senza replica.<br />

3. Item che le donne per lo advenire non possano portare più di una veste<br />

et una zimarra di drappo di qualsivoglia sorte eccetto di velluto cremisino et<br />

rosso o pavonazzo cremisino, né di te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, a quali vesti non si<br />

possano fare finimenti alcuni salvo una pistagna semplice del medesimo drappo,


Terni<br />

867<br />

qual veste o zimarra facendoli il padre o altri che dotaranno <strong>la</strong> donna non possa<br />

farle più di una veste di panno purché non sia di rosato o pavonazzo oltre le<br />

altre vesti quotidiane dechiarando che <strong>la</strong> zimarra si possa ornare di un passamano<br />

con l’abbottonatura di seta oltre al<strong>la</strong> pistagna detta di sopra et le vesti che<br />

portaranno dette donne tanto vedove come maritate o da maritarse si portino et<br />

faccino senza trascino o coda et il vestire sia modesto.<br />

Item che il vestire pomposo, superfluo et vano non solo apporta danno alle<br />

case et famiglie ma anco quello che è più et contra l’honore de Iddio et suoi<br />

santi commandamenti poiché vole le donne vadino in habito et ornato modesto<br />

et condecente, per questo si ordina che le vesti di panno, rascia, buratto, ciambellotto<br />

et mochaiale pure che non siano con onde, non si possano ornare o<br />

raccamare etiam nelle maniche né di oro né di argento né de ricami né di perle<br />

né di giemme o <strong>la</strong>pilli ancorché finte et non vere, ma si possano finire di drappo<br />

so<strong>la</strong>mente da piedi et nelli busti et nelle maniche et sopra il detto drappo<br />

non si possano mettere cordelline, passamani, frangiette overo altre cose simili et<br />

similmente non possano portare zimarre di panno che siano ornate come di<br />

sopra, escetto dinanzi et da piedi et possano havere so<strong>la</strong>mente dui para di maniche<br />

di drappo come di sopra et si possano anco listare et ornare le bernie di<br />

drappo come di sopra purché non passi dua braccia per bernia et possano anco<br />

usare cappelli di drappo semplice, et per più chiarezza del sopradetto capitolo si<br />

dichiara che non si possano mettere drappi sopra drappi nelle vesti e zimarre et<br />

maniche sopradette; e che ancora [ne] le presenti ordinationi et decreti non si<br />

possano fare o escogitare macchinationi, cautele o fraude per le quali tacita o<br />

espressamente, diretta vel indirettamente, publica vel occultamente si contravenisse<br />

alle dette ordinationi et al<strong>la</strong> mente et parole loro et tutto quello che si pensasse,<br />

facesse o macchinasse contra le sopradette cose et per il che si venisse ad<br />

eccedere dette somme, s’intendano et siano tutte nulle et invalide et per non<br />

fatte, né scritte ipso iure, senza alcuna dechiaratione et per presumptionem iuris<br />

et de iure, di modo che non si admetta prova in contrario, s’intenda et sia il<br />

tutto etiam il giuramento ancora simu<strong>la</strong>to et fraudolente et fatto et machinato<br />

per fraude et per fraudare <strong>la</strong> forma, <strong>la</strong> somma, le parole et mente delli presenti<br />

ordini et decreti.<br />

4. Item acciò non si possa commettere fraude nel dare le dote, sebene li<br />

contraventori senza altro havranno Iddio vendicatore tentando guastare li ordini<br />

introdutti a honore di esso Iddio et beneficio publico, et quanto alle pene spirituali<br />

che qui di sotto si notaranno si dechiara che alcuno ancora che fosse padre,<br />

avo o bisavo, madre, ava o bisava o più sù, figliuoli, fratelli, sorelle, nepoti<br />

o qualsivoglia attinente di consanguinità o affinità, né da qualsivoglia altra persona<br />

amico o non attinente, non possa dare, promettere o convenire in qualsivoglia<br />

modo, né innanzi al matrimonio, né doppo nel matrimonio, sponsali, fede o<br />

trattato di esso, né per dote o per elemosina o per duplicatione di dote o per<br />

dotar<strong>la</strong> un’altra volta o augmento di dote, né per darli dua o tre o più dote o<br />

vero elimosine, né per dono, prestito, pegno, cessione, liberatione o per qualsivoglia<br />

altro modo, causa, titolo, via, <strong>la</strong>rgissimo sumpto vocabulo, né dinari, né


868 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

beni di qualsivoglia sorte che esce dalle dette somme, né meno ricevere o pigliare<br />

come di sopra, et se alcuna cosa più de <strong>la</strong> detta somma o che ecceda il<br />

valore delle dette somme da qualsivoglia persona sarà promessa, data o convenuta<br />

o ricevuta <strong>la</strong> cosa o <strong>la</strong> promissione di essa, non vaglia, né tenga in alcuno<br />

modo et si presumino insieme con il giuramento dolose fatte et simu<strong>la</strong>te et fatte<br />

in fraude come di sopra. Et non di meno chi l’havesse promesso non sia obligato<br />

ad osservarlo, et chi l’adomandasse li sia in tutto denegata l’ audienza, et di<br />

quanto fosse eccesso, non se li possa administrare giustitia, né siano intesi et<br />

quel più che sarà dato o promesso sia et s’intenda applicato al fisco apostolico<br />

et al governatore pro tempore per egual parte, et quanto sia in favore loro<br />

vaglia. Dechiarando che non si possa né debba fare fraude né machinatione<br />

contra il detto ordine, dando et promettendo le cose di maggiore prezzo per<br />

minore prezzo di quello vagliono; dechiarando ancora che non si possano né<br />

debbano fraudare né machinare contra detto ordine con promettere in detti<br />

matrimoni o vero inanzi o doppo o vero nelli trattati o conclusioni di essi, oltra<br />

le somme tassate, di <strong>la</strong>ssare <strong>la</strong> donna o suoi figliuoli o il marito, parente del<br />

marito o vero alcuno altro herede o farli sustitutione, <strong>la</strong>ssiti o legati di alcuna<br />

sorte o vero di non fare testamento o di morire ab intestato o vero che debba<br />

havere parte o tutto doppo <strong>la</strong> morte ab intestato o per testamento, codicilli,<br />

donatione causa mortis vel inter vivos o per qualsivoglia ultima volontà o altra<br />

dispositione altramente s’intenda contravenuto come di sopra. Dechiarando ancora<br />

che il padre o vero altra persona che havesse l’usufrutto o vero altre raggioni<br />

conditionali in alcuni beni non possa promettere, né dare alcuna cosa oltra <strong>la</strong><br />

detta somma ad alcuna figliuo<strong>la</strong>, nipote o altra donna che havesse <strong>la</strong> nuda proprietà<br />

o vero per fideicommesso o vero altre ragioni conditionali non purificato<br />

in alcuni beni ancorché le desse o promettesse sotto pretesto di accordo, transattione<br />

o che per tal somma eccedente <strong>la</strong> donna cedesse o renunzasse alle sue<br />

ragioni o per qualsivoglia altro modo, via, titolo o caute<strong>la</strong>.<br />

5. Item che <strong>la</strong> donna havendo <strong>la</strong> dote in qual se sia modo <strong>la</strong>ssatali, promessali<br />

o in qual se sia modo altronde che da quelli a chi spetta a maritar<strong>la</strong>,<br />

che in tal caso li obbligati a maritar<strong>la</strong> o darli <strong>la</strong> dote non siano tenuti, ma che si<br />

contenta di quel<strong>la</strong> quando però ascenda al<strong>la</strong> integra somma sopradetta datali o<br />

consegnatali o <strong>la</strong>ssatali in qual si sia modo et basti che sia dotata da uno ancora<br />

che fusse estraneo, acciò vengha esclusa da tutti da quali potesse pretendere che<br />

se gli dovesse dare <strong>la</strong> dote. Dechiarando ancora se <strong>la</strong> donna da maritarsi havesse<br />

altri beni donati, <strong>la</strong>ssiti, crediti o raggioni o heredità non di meno non se li<br />

possa dare, né promettere più come di sopra, né a lei, né al suo marito o vero<br />

ad altri per loro, se non quel tanto che mancasse sino al<strong>la</strong> somma sopradetta,<br />

ma li detti beni se intendano per rata essere in nome di dote e se detti beni<br />

escedessero 12 <strong>la</strong> detta somma sopra tassata s’intendano essere beni sopra dotali<br />

12 In interlinea escedessero soprascritto su ascendessero depennato.


Terni<br />

869<br />

di essa donna maritata al secolo et che <strong>la</strong> donna da maritarsi debba stare contenta<br />

al<strong>la</strong> detta dote et che non possa domandare, né havere parte né per dote<br />

né per supplimento di dote né per legitima o di congrua dote o suoi supplimenti,<br />

et basti che <strong>la</strong> detta dote <strong>la</strong> habbia da un solo o per altra via, acciò che<br />

sia esclusa, non possa haver più né per testamento ab intestato o per <strong>la</strong>ssiti o<br />

per fideicommisso o per promissione o donatione di dote, stando il maschio in<br />

pari grado o vero tal maschio che parimenti succedesse con detta donna, legitimo<br />

et naturale et de altri o del<strong>la</strong> heredità d’altri che di colui che <strong>la</strong> dota.<br />

Dechiarando ancora che non si possa fare fraude né macchinatione contra il<br />

detto ordine, né alterare detta somma sotto pretesto di alcuno trafico, mercantia,<br />

arte, esercitio, compagnia, monte, censo, banco, officio et altro pretesto et<br />

de frutti di esse, né si possa promettere o dare, ricevere dote con frutti suoi o<br />

che sia alterata o cresciuta per via de frutti per dette cause o per altre vie o<br />

cagioni, con dire che sia stata constituita <strong>la</strong> dote secondo li ordini et poi posta<br />

in censi, monti, offici, esercitii, arte, compagnia, trafichi o vero altri guadagni et<br />

poi cresciuta; ma se <strong>la</strong> dote fosse constituita secondo il detto ordine et poi per<br />

frutti accresciuta inanzi <strong>la</strong> consumatione del matrimonio li frutti siano et pertengano<br />

a chi l’harà posta, et <strong>la</strong> donna et il marito non possa havere né perdita<br />

né guadagno.<br />

6. Item che ogni promessa, conventione, dotatione per qualsivoglia modo<br />

come di sopra etiam col giuramento di più di quanto è detto di sopra fatta et<br />

da farsi con conditione et in evento che detto ordine si levasse, revocasse, abrogasse<br />

et se li derogasse, se potesse ottenere derogatione per li superiori o non se<br />

osservasse, sia et s’intenda nul<strong>la</strong> et fatta in fraude delle presenti ordinationi.<br />

7. Item che il marito pigliando più per dote di quello che qui di sopra è<br />

detto, oltra le altre pene che qui sotto si contengono, perda ogni commodo che<br />

potesse sperare o havere in qual sia modo che se gli <strong>la</strong>ssasse dal<strong>la</strong> moglie in<br />

testamento et anco quello che gli è dal<strong>la</strong> leggie dato, cioè che havendo ricevuto<br />

in dinari <strong>la</strong> dote, non possa essere astretto restituir<strong>la</strong> se non passato l’anno, ma<br />

in questo caso sia tenuto restituire il tutto subito doppo <strong>la</strong> morte del<strong>la</strong> detta sua<br />

moglie.<br />

8. Item per evitare le fraudi che si potranno fare s’ordina e statuisce che<br />

alcuno matrimonio, sponsali, patti, conditioni et promissioni, pegni, arte, sponsalitii,<br />

dationi di beni, dare di fede, o che siano fatte secondo li ordini o contra<br />

gli ordini, non si possa rogare, né si possa provare se non per instrumenti publici<br />

rogati per notaro matrico<strong>la</strong>to nel colleggio et matrico<strong>la</strong> di Terni et assignati al<br />

cancelliere del<strong>la</strong> comunità, quali detti notari sotto le pene infrascritte siano tenuti<br />

assegnare et dare in nota al detto cancelliere fra XV dì doppo sarà rogato cioè: il<br />

dì, l’anno, le persone et nomi de contrahenti, <strong>la</strong> somma et li patti, et il detto<br />

cancelliere tra XV dì sia obligato notificare il tutto nel consiglio publico o vero<br />

numero sopra deputato et in tal caso non si dia fede alcuna né in iudicio né<br />

fuora ad instrumenti de notarii non matrico<strong>la</strong>ti, né confessioni delle parti etiam<br />

giurate né testimonii, ancorché fussero in grandissimo numero, né a mezzani né<br />

a preti, né a frati, né a religiosi, né a polise, né a memorie, né a libri, ancorché


870 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fossero fatti secondo <strong>la</strong> forma delle constitutioni o delli statuti o del<strong>la</strong> ragione<br />

commune et con tutte forme et cautele, né ad instrumenti de notarii forastieri et<br />

fatti fuora del territorio di Terni, quando havessero havuta commodità fare l’instrumento<br />

o vero venire a farlo o rinovarlo in Terni, ma siano nulli et di nessuno<br />

valore et fede et questo capitolo non si intenda quanto alli matrimonii, dote,<br />

et sponsalitii del contado, dominio et distretto di Terni.<br />

9. Item che non sia lecito per l’avenire al marito o vero sposo et suoi<br />

attinenti, né quando si va a vedere <strong>la</strong> sposa, né per tempo che sta <strong>la</strong> sposa in<br />

casa del padre o del fratello o di altri inanzi <strong>la</strong> consumatione del matrimonio et<br />

in essa consumatione o nozze, dare o fare o mandare o far dare o mandare al<strong>la</strong><br />

sposa o moglie o vero padre, fratelli o parenti suoi alcuni presenti o mance o<br />

donationi che esce da <strong>la</strong> somma di uno ducato di moneta per ciasche parente,<br />

et e converso non sia anco lecito al<strong>la</strong> sposa o vero suo padre, madre, fratelli o<br />

attinenti dare, fare o mandare alcuni presenti o mancie o donationi allo sposo o<br />

marito, a suoi attinenti o vero alcuno di essi che ecceda più del<strong>la</strong> detta somma<br />

di uno ducato.<br />

10. Item che nel<strong>la</strong> prima et altre visitationi che fa il marito o sposo a casa<br />

del<strong>la</strong> sposa et quando anco mena con seco li parenti et amici a visitare <strong>la</strong> sposa,<br />

sia lecito so<strong>la</strong>mente dare et recevere un fazoletto di cortina so<strong>la</strong>mente per qual<br />

si voglia persona, ancorché graduata et di qual si voglia conditione o preheminentia<br />

o qualità, purché non sia tal fazoletto <strong>la</strong>vorato o vero ornato d’oro et<br />

d’argento et di seta di qualsivoglia sorte o con <strong>la</strong>voro disfi<strong>la</strong>to; et più oltre<br />

alcuna cosa non si possa dare o ricevere da alcuna banda; oltra di ciò non si<br />

possano fare, dare o ricevere col<strong>la</strong>tioni solite in dette visitationi di marzapane,<br />

pinnochiati o di torte o di altra sorte di zucchero, ma solo si possano fare, dare<br />

et ricevere dette co<strong>la</strong>tioni so<strong>la</strong>mente con ciambelle, biscotti et quattro sorte di<br />

confetti, cioè anisi, coriandoli, trasea et seme comune et frutti che porteranno i<br />

tempi ad arbitrio.<br />

11. Item perché <strong>la</strong> superfluità del banchettare et fare nozze causa ben spesso<br />

disordine quanto all’offendere Iddio et danni alle case et famiglie et il modesto<br />

et honesto convivare suole causare conciliationi di animo, recognitione di<br />

parenti et amici, per questo, volendosi provedere sì all’uno come all’altro, si<br />

dechiara che si possa fare solo un convito o nozze dal<strong>la</strong> parte del marito et uno<br />

dal<strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> moglie et non più, il quale sia honesto, moderato et senza<br />

superfluità.<br />

12. Item che le putte minori di dodici anni non possano usare drappi se<br />

non per listare et per maniche.<br />

13. Item che sia lecito al<strong>la</strong> sposa ornarsi <strong>la</strong> testa con fettucce di seta et<br />

altre legature purché l’ornamento del<strong>la</strong> testa non sia con oro, argento, gemme<br />

preciose, perle et altre gioie ancora che fossero apparenti et finite, come a dire<br />

di rami o altro metallo indorato o inargentato et perle finte.<br />

14. Item che non possano portare pendenti alle orecchie in qual sia modo.<br />

15. Item che non si possa usare né portare più di tre anelli d’oro, né che si<br />

possa usare né portare maniglie d’oro o argento o seta, né d’altra sorte o materia.


Terni<br />

871<br />

16. Item per cegnere non possa usarsi [...] cose, né cosa d’oro, de argento,<br />

di smalto, di vetro, d’a<strong>la</strong>bastro né d’altro metallo, né coralli, né reticelli di seta,<br />

ma solo cente napolitane o di taffettane cremesino o di altro drappo purché non<br />

siano ornate d’oro o di argento, che le corone di paternostri che portano le<br />

donne non possano essere d’oro né di argento o indorate o sopra indargentate,<br />

ma sia lecito portare corone di coralli, hebbano o ambra o altra mistura, purché<br />

non passi il valore di esse però di tre ducati per ciaschuna, dechiarandosi che<br />

non possa havere più d’una corona per sposa nel modo sopra detto.<br />

17. Item che sia lecito usare pianelle di qual si voglia drappo, purché non<br />

siano ornate d’oro o di argento o di gemme o di perle o di te<strong>la</strong> d’oro o di<br />

argento, et che il marito, suocero, prosocero, socera, prosocera, padre et avo,<br />

madre et ava, mentre le donne staranno nelle case loro, siano tenuti alle pene et<br />

censure infrascritte, se le donne che con loro habitano contraverranno alli detti<br />

ordini.<br />

18. Item che le spose non possano portare col<strong>la</strong>na al collo d’oro, di argento,<br />

né manco di metallo indorate o inargentate, ma solo possano portare un vezzo<br />

semplice di coralli, perle et altra mistura che non passi <strong>la</strong> somma di ducati diece<br />

di moneta per ciasche vezzo et non ne possa havere più di uno per sposa.<br />

19. Item che qualunche persona contraverrà in qualsivoglia modo et a qualsivoglia<br />

capitolo o parte delli presenti ordini, tanto le parti che accedessero,<br />

dessero, promettessero, pigliassero o vero usassero contra <strong>la</strong> forma loro et tanto<br />

mezzani quanto alcun’altra persona che le trattasse, consigliasse o che consentisse<br />

et li notari che ie ne rogassero et li testimonii che fossero presenti di qual si<br />

voglia autthorità, dignità, preheminentia, incorrano nel<strong>la</strong> pena di ducati cinquecento<br />

d’oro per ciaschuno et ciaschuna volta, che non se ne possa fare gratia, da<br />

applicarsi per un quarto al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica, per un quarto al signor<br />

governatore o luogotenente pro tempore residenti, per un quarto all’accusatore<br />

o inventore o de<strong>la</strong>tore et per l’altro al bargello et priori che ne faranno o<br />

faranno fare effettuare le esecutione, et se alcuno priore nun facesse il suo debito<br />

accresca a gli altri. Et inoltre li cittadini che in qual si voglia modo contravenessero<br />

siano ipso iure et facto et incontinente senza altra dechiaratione privati<br />

di civiltà del<strong>la</strong> città di Terni et da suoi cittadini al tutto segregati et privati et<br />

loro catasti et beni si debbano ponere et descrivere nelli catasti de contadini et<br />

per contadini in tutto et per tutto si debbano havere, tenere et reputare et mai<br />

possano havere alcuno honore o vero officio nel<strong>la</strong> città di Terni et che mai per<br />

nessun tempo si possano restituire al<strong>la</strong> civiltà et all’essere cittadino se non sarà<br />

ottenuto et vinto in diece consigli generali di detta città et che li notari perdano<br />

l’offitio del notariato et non possano più essercitarlo et siano anco privati del<br />

colleggio et cassati dal<strong>la</strong> matrico<strong>la</strong> de notari.<br />

20. Item che le donne che nell’uso et portare delle vesti et altre cose prohibite<br />

contravenessero oltre le pene sopradette, si debbano subito da tutte essere<br />

fuggite et evitate et come scomunicate publice debbano essere cavate delle chiese<br />

incontinenti come non degne stare fra le altre donne, et se intendano ipso<br />

facto essere incorse nel<strong>la</strong> escomunicatione <strong>la</strong>te sententie.


872 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che tutti testimonii, notarii et mezzani trattanti et consulenti et consentienti<br />

che reve<strong>la</strong>ssero fra termine di un mese li contravenienti siano assoluti et<br />

liberati da ogni et qualunque pena.<br />

Item che li magnifici signori priori pro tempore siano obligati sotto pena di<br />

perdere <strong>la</strong> bolletta, il primo giorno che vanno a visitare il signor governatore o<br />

luogotenente intimarli et ricercare sua signoria magnifica che si degni fare osservare<br />

et mantenere li presenti ordini et punire li trasgressori et li detti magnifici<br />

signori priori siano tenuti <strong>la</strong>ssarne il memoriale alli successori per <strong>la</strong> loro osservanza.<br />

Item che li magnifici signori priori et gl’huomini del Numero sopra ciò deputati<br />

subito che intenderanno che alcuno in qualsivoglia modo harrà contravenuto<br />

debbano sotto pena del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> bolletta andare al signor governatore<br />

o vero luogotenente pro tempore et mandare alli superiori di Roma et instare<br />

et solecitare continuamente che si debba procedere all’esecutione delle pene<br />

predette contra li trasgressori et talmente portarsi et procedere circa a questo<br />

che li presenti ordini et capituli si habbino da osservare invio<strong>la</strong>bilmente.<br />

Item che tutti li presenti ordini siano et s’intendano fatti et inhiti et stipu<strong>la</strong>ti<br />

per patti, conventioni et stipu<strong>la</strong>tioni intervenienti et giurati fra tutti li cittadini et<br />

habitanti nel territorio di Terni et habbino forza et valore di patti et conventioni<br />

iurate veramente fatti et non per fittione o prosuntione.<br />

Item che ogni derogatione <strong>la</strong> qual forse per l’avvenire si facesse alle predette<br />

ordinationi, patti, conventioni, capitoli per il santissimo signore nostro sommo<br />

pontefice pro tempore o vero per <strong>la</strong> Sede Apostolica o vero suoi legati o vero<br />

altre persone che havessero da loro o vero altronde ordinaria o delegata facultà<br />

o giurisdittione per qual si voglia modo qualificata non vaglia né si intenda<br />

valere se non saranno prima citati nel<strong>la</strong> città di Terni li signori priori pro tempore<br />

et <strong>la</strong> communità di Terni nel general conseglio congregata et intese le ragioni<br />

di essa communità o vero in sua legitima contumacia et se altramente sarà<br />

fatta tal derogatione sia nul<strong>la</strong> et non giovi alcuna cosa et ipso iure s’intenda et<br />

sia annul<strong>la</strong>ta et revocata et che li signori priori et cittadini del Numero sopra ciò<br />

eletti et da eleggersi per li tempi, sotto pena di cento scudi d’oro per ciaschuno<br />

come di sopra da applicarsi, siano obligati mandare uno o più ambasciatori a<br />

Roma in nome del<strong>la</strong> detta comunità a nostro Signore a revocare tutti privilegi,<br />

derogationi et altre cose in contrario impetrate o da impetrarsi et possino pigliare<br />

denari da ogni luogo et da persone in qual si voglia modo reservato et prohibito<br />

per questo negotio et quelli spendere ex nunc prout ex tunc et e contra sia<br />

deliberata <strong>la</strong> bolletta et decretata per havere a spendere li detti denari.<br />

Item per osservatione di quanto di sopra è scritto si debba il tutto confirmare<br />

et ottenere da nostro signore in forma et possansi aggiungere tutte le c<strong>la</strong>usole<br />

massime circa alle pene et censure plenissime solite in simil cose et a conseglio<br />

di qualsivolglia savio et sapiente del<strong>la</strong> corte di Roma.<br />

Que omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> ordinationes ac sanctiones supradicta de verbo<br />

ad verbum alta et intellegibili voce fuerunt mandantibus dicto illustrissimo<br />

domino gubernatore ac magnificis dominis prioribus supradictis, per me cancel<strong>la</strong>-


Terni<br />

873<br />

rium substitutum suprascriptum et infrascriptum lecta, explicitis verbis, ac publicata<br />

omnibus et singulis in dicto generali consilio congregatis et coadunatis modo et<br />

forma et propriis verbis prout facta et composita fuerunt audientibus et audire<br />

possentibus supradictis omnibus de dicto generali consilio coadunatis congragatis<br />

ac assistentibus et sedentibus in sa<strong>la</strong> magna supradicta quibus sicut premittitur<br />

lectis, magnificus ac excellentissimus dominus Statius utriusque iuris doctor, supradictus<br />

unus de dicto Numero pacificorum et consilii credentie, surgens et accedens<br />

ad arrengam, accepto prius iuramento prestito sibi eidem per me notarium et<br />

cancel<strong>la</strong>rium substitutum, supradictus adscendens locum predictum, bendicto Dei<br />

Numine, ut sui moris est, ex corde invocato, consulendo dixit che se intendano<br />

confirmati li capituli fatti circa le dote, vestire et conviti et che si veda ottenere da<br />

signori superiori <strong>la</strong> confirmatione di essi con imponere anco pena di scomunicatione<br />

contra quelli contraverrando et li magnifici signori et rego<strong>la</strong>tori habbino autthorità<br />

eleggere uno o più ambasciatori a nostro signore per confirmatione di essi et<br />

spendere quanto bisognarà et del tutto se ne facci bolletta.<br />

La proposta è approvata con 68 voti favorevoli e 30 contrari.<br />

27. [1573]<br />

Riformanze<br />

Capitoli da confermarsi da nostro signore per <strong>la</strong> città di Terni<br />

1. Dos pro quacumque non superet C scuta monete.<br />

Quod in futurum pro quacumque muliere cuiuscumque gradus, status, conditionis<br />

vel etatis existat civitatis Interamnensis vel habitante in ipsa civitate, que<br />

maritabitur vel maritari debeat in seculo, non possit dari, promitti aut conveniri,<br />

neque accipi neque recipi pro dote aut nomine dotis, vel quocumque alio vocabulo<br />

seu promissione quod vel que virtualiter importet, tacite vel expresse, directe<br />

vel indirecte, ultra quingenta scuta monete de iuliis decem pro scuto, et<br />

pro mulieribus comitatus ultra ducatos ducentos ad quadraginta otto.<br />

2. Parapherna.<br />

Item quod pro mobilibus seu ariedo vulgariter nuncupato que solent dari<br />

mulieribus nubentibus non possit dari ultra valorem sexaginta scutorum monete<br />

ad iulios decem pro scuto, cum dec<strong>la</strong>ratione quod omnes panni ex lino, canapa,<br />

stuppa, <strong>la</strong>na et aliis rebus quas pro tali ariedo seu mobilibus mulier nubens<br />

habet et qui sibi dantur a suis, etiam illi quos ipsa secum seu super se defert,<br />

debeant in dicta summa computari; et ut minus in hoc possit fraus committi,<br />

predicta bona mobilia debeant extimari et appretiari a duabus vel pluribus personis<br />

expertis et praticis per priores eligendis que persone debeant 13 iuxte exti-<br />

13 Segue iurare in manu notarii qui de hoc rogabitur depennato.


874 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

mare sub pena 14 centum scutorum applicandorum, teneanturque parentes vel alii<br />

ad quos spectat ex parte mulieris nubende id notificare dictis prioribus ad hoc<br />

ut possit fieri talis electio et extimatio; et pro mulieribus comitatus non possit<br />

dari pro mobilibus seu ariedo ultra valorem viginti scutorum monete et talis<br />

extimatio fiat quando mulier 15 traducitur ad domum mariti et comprehendatur<br />

in ista summa illud ariedum seu mobile quod solet dari pro cunabulis quando<br />

mulier parit et maritus seu eius parentes teneantur acceptare dicta mobilia et<br />

ariedo absque replicatione.<br />

3. De veste.<br />

Item quia vestitus pomposus, superfluus et vanus non solum adfert damnum<br />

domibus et familiis sed etiam quod plus est contra Dei honorem et eius sancta<br />

precepta tendit, cum ipse Deus velit quod mulieres incedant in habitu et ornatu<br />

modesto et condecenti, propterea ordinatum est quod vestimentum ex panno,<br />

rascia, buratto, camelotto et mocaiale dummodo non sint cum undis, non possint<br />

ornari vel raccamari etiam in manicis neque ex auro, neque ex argento, nec<br />

ex ricaminibus, neque perlis, nec gemmis vel <strong>la</strong>pillis, etiam fictis et non veris,<br />

sed possint finiri ex sirico 16 solum a pedibus et in bustis ac in manicis et super<br />

dictum pannum non possint apponere cordule, passamania noncupata, frangie<br />

aut alie res similes et pariter non possint deferri vestes, cimarre noncupate, ex<br />

panno que sint ornate prout supra, preterquam a parte anteriori et a pedibus<br />

possintque habere duo paria manicarum ex panno prout supra, et possint etiam<br />

listari ac ornari bernie ex panno prout supra, dummodo non excedant duo brachia<br />

pro qualibet bernia, possintque etiam uti pileis ex panno simplici; et pro<br />

maiori dec<strong>la</strong>ratione huius capituli dec<strong>la</strong>ratum fuit quod non possint apponi panni<br />

super pannis in vestibus et cimarris et manibus supradictis. Quodquia contra<br />

presentes ordinationes et decreta non possint fieri vel excogitari machinationes,<br />

cautele vel fraudes per quas tacite vel expresse, directe vel indirecte, publice vel<br />

occulte, contraveniatur dictis ordinationibus ac earum menti et verbis; et omne<br />

illud quod excogitaretur vel fieret et machinaretur contra premissa et per quod<br />

dicte summe excederentur, intelligatur et sit totum nullum et invalidum ac pro<br />

non facto, nec scripto, ipso iure, absque aliqua dec<strong>la</strong>ratione ac per presumptionem<br />

iuris et de iure, adeo quod non admittatur probatio in contrarium ac intelligatur<br />

et sit totum etiam iuramentum pariter simu<strong>la</strong>tum et fraudulentum ac<br />

machinatum per fraudem et fraudandum formam, summam, verba et mentem<br />

harum ordinationum et decretorum.<br />

4. Pene.<br />

Item ne possint committi fraudes nec dari dotes, quamvis contravenientes absque<br />

alio Deum ultorem habituri sint tentando devastare ordinationes 17 ad bene-<br />

14 Segue excommunicationis depennato.<br />

15 Segue vadit ad maritum depennato.<br />

16 Corretto su panno.<br />

17 Segue ad ipsius Dei honorem et depennato.


Terni<br />

875<br />

ficium publicum introductas 18 , quod aliquis etiam si sit pater, avus vel bisavus,<br />

mater, avia seu bisavia vel supra filii, fratres, sorores, nepotes vel quicumque<br />

attinentes consanguinitatis vel affinitatis, nec quevis alia persona, amicus vel non<br />

attinens, non possit dare, promittere vel convenire quocumque modo, intuitu et<br />

contemp<strong>la</strong>tione dotis et ut fraus fiat predictis ordinationibus 19 , nec ante nec post<br />

matrimonium, sponsalia, fides, nec tractatum ipsius, nec pro dote vel pro elemosina<br />

aut pro duplicatione dotis vel pro il<strong>la</strong> dotanda, alia vice aut pro augmento<br />

dotis, nec pro dando duas vel tres aut plures dotes seu elemosinas, nec pro<br />

dono, prestito, pignore, cessione, liberatione aut quocumque alio modo, causa,<br />

titulo, via, <strong>la</strong>rgissime sumpto vocabulo, nec pecunias nec bona cuiuscumque generis<br />

que dictam summam excedant, nec etiam recipere vel accipere prout supra,<br />

et si aliquis ultra dictam summam vel quod excedat valorem dictarum summarum<br />

a quacumque persona promissum, datum vel conventum aut receptum fuerit,<br />

res seu eius promissio non valeat nec teneat aliquo modo et presumantur<br />

unacum iuramento dolose ficte et simu<strong>la</strong>te ac facte in fraudem ut supra; et nihilominus<br />

qui id promiserit non teneatur ad illius observationem, et qui illud peteret<br />

sibi in totum denegetur audientia; et pro quanto excessum foret non possit<br />

administrari iustitia nec tales audiantur; illud plus quod datum vel promissum<br />

fuerit et intelligatur applicatum fisco apostolico et gubernatori pro tempore existenti<br />

pro equali portioni et quantum sit 20 in eorum favorem valeat; dec<strong>la</strong>rando<br />

quod non possint nec debeant fieri fraudes nec machinationes contra dictum<br />

ordinem dando et promittendo res maioris pretii [pro] minori pretio quam valeant;<br />

dec<strong>la</strong>rando etiam quod non possint nec debeant fraudari nec machinari contra<br />

dictum ordinem promittendo in dictis matrimoniis seu ante vel post aut in<br />

eorum tractatibus vel conclusionibus ultra summas taxatas de relinquendo mulierem<br />

seu uxorem vel eius filios aut maritum, patrem mariti vel aliquem alium<br />

heredem aut faciendo illis substitutiones, relicta vel legata cuiuscumque generis<br />

aut de non faciendo testamentum vel decedendo ab intestato aut quod debeat<br />

habere partem aut totum post mortem ab intestato vel per testamentum, codicillos,<br />

donationes causa mortis vel inter vivos seu per quamcumque ultimam voluntatem<br />

vel aliam dispositionem, alias intelligatur contraventum prout supra; dec<strong>la</strong>rando<br />

etiam quod pater vel alia persona usumfructum vel alia iura conditionalia<br />

in aliquibus bonis non possit promittere, nec dare aliquid ultra dictas summas<br />

alicui filie, nepoti vel alie mulieri habenti nudam proprietatem seu per fideicommissum<br />

vel alia iura conditionalia non purificato in aliquibus bonis, quamvis ei<br />

vel eis daret seu promitteret sub pretextu accordii transactionis vel quod propter<br />

talem summam excedentem mulier seu uxor cederet vel renunciaret suis iuribus<br />

aut quocumque alio modo, via, titulo vel caute<strong>la</strong>.<br />

18 Segue et quo ad penas spirituales hic inferius annotatas dec<strong>la</strong>ratum est depennato.<br />

19 intuitu ... ordinationibus aggiunto sul margine sinistro.<br />

20 In interlinea quantum sit soprascritto su quicquid fuerit depennato.


876 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

5. Obligati ad dotem non teneantur ad il<strong>la</strong>m prestandam si aliunde dos<br />

proficiscitur.<br />

Item quod muliere seu uxore habente dotem quocumque modo sibi relictam,<br />

promissam vel quovis modo aliunde quam ab illis ad quos eam dotare<br />

spectat, tali causa obligati ad il<strong>la</strong>m dotandam vel ei dotem assignandam non<br />

teneantur, sed sit contenta tali dote dummodo tamen ea ascendat ad integram<br />

summam supradictam sibi datam seu consignatam vel relictam quocumque modo,<br />

et sufficiat quod sit dotata ab uno etiam si sit extraneus ad hoc ut excludatur<br />

ab omnibus a quibus posset pretendere quod sibi dos dari deberet; dec<strong>la</strong>rando<br />

pariter quod si mulier nuptui tradenda 21 haberet alia bona donata, relicta, ereditata<br />

aut iura vel hereditates, nihilominus non possit sibi dari nec promitti plus<br />

quam supra, nec sibi nec eius marito aut alteri pro eis, nisi illud tantum quod<br />

deficeret usque ad summam supradictam; sed bona predicta intelligantur pro<br />

rata esse nomine dotis et si dicta bona excederent dictam summam superius<br />

taxatam, intelligantur esse bona supradotalia ipsius mulieris maritate in seculo.<br />

Et quod mulier nubenda 22 debeat esse contenta dicta dote neque possit petere<br />

nec habere partem, neque pro parte dotis neque pro supplemento dotis neque<br />

pro legitima vel congrua dote aut eius supplementis et sufficiat quod dictam<br />

dotem habeat ab uno solo aut alia via ad hoc ut sit exclusa, nec possit plus<br />

habere [...] 23 .<br />

Augmentum dotis non pervenit ex negotiatione aut fructibus ratione exercitii,<br />

montis etcetera 24 .<br />

Dec<strong>la</strong>rando etiam quod non possit fieri fraus nec machinatio contra dictum<br />

ordinem, nec alterari dicta summa sub pretextu alicuius trafici, mercantie, artis,<br />

exercitii, societatis, montis, census, banchi, offici vel alio pretextu et fructuum<br />

eorundem, neque possit promitti dos seu [dar]i, nec recipi dos cum suis fructibus<br />

vel que sit alterata seu aucta per viam fructuum ex dictis causis vel per alias<br />

vias aut occasiones dicendo quod fuerit constituta dos iuxta ordines et postmodum<br />

posita in censibus, montibus, officiis, exercitiis, artibus, societatibus, traficis<br />

vel aliis lucris ac postea aucta, sed si dos foret constituta secundum dictum<br />

ordinem et postea ex fructibus aucta ante consumationem matrimonii, fructus<br />

sint et pertineant ad eum qui il<strong>la</strong>m posuerit ac mulier et maritus non possint<br />

habere nec damnum nec lucrum.<br />

21 In interlinea nuptui tradenda soprascritto su maritanda depennato.<br />

22 In interlinea nubenda soprascritto su maritanda depennato.<br />

23 Foro sul<strong>la</strong> carta. Segue ab intestato, sed dote data sit contenta existente, neque ex<br />

testamento, neque ab intestato aut per relicta seu legata aut fideicommissum vel per promissionem<br />

aut donationem dotis, existente masculo in pari grado aut talis masculus existeret<br />

qui pariter succederet cum dicta muliere legitimo et naturali et de aliis vel de<br />

hereditate aliorum quam illius qui eam dotat depennato.<br />

24 Augmentum ... montis etc. aggiunto sul margine sinistro.


Terni<br />

877<br />

6. Prohibitio derogationis.<br />

Item quod omnis promissio, conventio, dotatio, quocumque modo ut supra,<br />

etiam cum iuramento, ultra id quod supradictum est, facta et facienda cum conditione<br />

et in eventum, quod dictus ordo tolleretur, revocaretur, abrogaretur et ei<br />

derogaretur aut posset obtineri derogatio per superiores vel non observaretur, sit<br />

et intelligatur nul<strong>la</strong> et facta in fraudem presentium ordinationum.<br />

7. Pena plus accipientis et tempus intra quod restitui debeat dos.<br />

Item quod maritus accipiens pro dote plus quam supradictum est, ultra alias<br />

penas hic inferius contentas, amittat omne commodum quod posset sperare vel<br />

habere quocumque modo sibi relinqueretur ab uxore in testamento et etiam illud<br />

quod sibi a lege datum est, videlicet quod si receperit in pecuniis dotem,<br />

non possit astringi ad il<strong>la</strong>m restituendam, nisi transacto anno, sed in isto casu<br />

teneatur restituere totum statim post mortem dicte sue uxoris.<br />

8. Modus contractus dotium.<br />

Item ad evitandum fraudes que fieri possent ordinatum et statutum est quod<br />

aliquod matrimonium, sponsalia, pacta, conditiones et promissiones, pignora, arre,<br />

sponsalitia, dationes bonorum, dationes fidei, aut quod sint facte iuxta ordines vel<br />

contra ordines, non possint rogari, nec possint probari, nisi per instrumenta publica<br />

rogata per notarium matricu<strong>la</strong>tum in collegio et matricu<strong>la</strong> Interamnensi et assignata<br />

cancel<strong>la</strong>rio comunitatis, que dicti notarii sub penis infrascriptis teneantur<br />

assignare et dare in notam dicto cancel<strong>la</strong>rio infra quindecim dies postquam rogatus<br />

fuerit, videlicet diem, annum, personas et nomina contrhaentium, summam et pacta;<br />

dictusque cancel<strong>la</strong>rius intra quindecim dies obligatus sit notificare omnia in consilio<br />

publico seu Numero superius deputato et in tali casu non adhibeatur aliqua<br />

fides, nec in iudicio nec extra, instrumentis notariorum non matricu<strong>la</strong>torum, nec<br />

confessionibus partium etiam iuratis, nec testibus, etiam quod essent in maximo<br />

numero, nec mediatoribus, neque patribus, neque fratribus, neque religiosis, nec<br />

apochis seu cedulis, nec memoriis, neque libris, etiam quod essent facti secundum<br />

formam constitutionum vel statutorum aut iuris comunis et cum omnibus formis et<br />

cautelis, neque instrumentis notariorum extraneorum et factis extra territorium Interamnense,<br />

si habuissent commoditatem conficiendi instrumentum aut veniendi ad<br />

illud conficiendum vel renovandum in civitate Interamne, sed sint nul<strong>la</strong> et nullius<br />

valoris et fidei istudque capitulum non intelligatur quoad matrimonia dotes et sponsalia<br />

comitatus dominii et districtus Interamnensis.<br />

9. De munusculis que reciproce fiunt in nuptiis.<br />

Item quod non liceat in futurum marito vel sponso et eius attinentibus, nec<br />

quando itur ad videndum sponsam, nec tempore quo sponsa stat in domo patris<br />

vel fratris aut aliorum ante consumationem matrimonii, in ipsa consumatione aut<br />

nuptiis, dare vel facere seu mittere aut facere dari vel mitti sponse seu uxori vel<br />

patri, fratribus seu parentibus suis aliqua munera seu xenia vulgariter mancias<br />

noncupatas aut donationes que excedant summam unius scuti monete pro quolibet<br />

parente; et e converso non sit etiam licitum sponse vel eius patri, matri,<br />

fratribus vel attinentibus dare, facere, vel mittere aliqua munera vel mancias seu


878 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

donationes sponso vel marito aut eius attinentibus vel eorum alicui que excedat<br />

dictam summam unius scuti.<br />

X. Quid a quoque liceat accipere, dare et accipere in nuptiis.<br />

Item in prima et aliis visitationibus quas facit maritus vel sponsus in domo<br />

sponse et quando etiam ducit secum parentes et amicos ad visitandum sponsam,<br />

liceat solummodo dare et recipere unum 25 sudarium, fazolettum vulgariter nuncupatum,<br />

ex cortina pro qualibet persona etiam graduata et cuiuscumque conditionis<br />

vel preeminentie aut qualitatis, dummodo tale fazolettum non sit <strong>la</strong>boratum<br />

seu ornatum auro et argento ac sirico seu seta cuiuscumque generis aut<br />

operatum seu opere disfi<strong>la</strong>to; et ulterius nihil possit dari vel recipi ab aliqua<br />

parte; insuper non possint fieri, dari vel recipi co<strong>la</strong>tiones solite in dictis visitationibus<br />

marzapanorum, pinocchiatorum vel tortarum seu alterius generis zucchari,<br />

sed solum possint fieri, dari, recipi dicte co<strong>la</strong>tiones solum cum ciambellis, biscottis<br />

et quatuor generis confettarum, videlicet anisiorum, coriandolorum trasearum<br />

et seminis comunis ac fructuum quos tempora ferent ad arbitrium.<br />

XI. Duo tantum conviviorum in nuptiis.<br />

Item quia ex superfluitate conviviorum et celebrandi nuptias causatur sepius<br />

26 ad damnum domorum ac familiarum, modestus vero et honestus convivandi<br />

modus solet causare conciliationes animi, recognitiones parentum et amicorum<br />

propterea ut in hoc provideretur utrique dec<strong>la</strong>ratum est quod possit fieri<br />

solummodo unum convivium seu nuptie ex parte mariti et unum ex parte uxoris<br />

et non ultra, quod sit honestum moderatum et absque superfluitate.<br />

XII. Vestes puel<strong>la</strong>rum minorum.<br />

Item quod puelle minores duodecim annis non possint uti pannis nisi pro<br />

listatis et manicis.<br />

XIII. Ornatus capitis sponse.<br />

Item quod liceat sponse seu sponsis earum caput ornare ligaminibus, fetuciis<br />

vulgariter nuncupatis, ex serico seu seta et aliis ligaturis, dummodo ornamentum<br />

capitis non sit cum auro, argento, gemmis preciosis, perlis et aliis iocalibus, etiam<br />

quod essent apparentia et ficta ut puta ex aere vel alio metallo inaurato vel<br />

inargentato et perlis fictis.<br />

XIIII. Prohibentur in aures.<br />

Item quod non possint gestare pendentia in auriculis quocumque modo.<br />

XV. Modus anulorum et manicarum.<br />

Item quod non possint uti nec deferri plus quam tres anulos aureos, neque<br />

possint uti nec gestare manicas ex auro vel argento aut serico seu seta, nec<br />

ulterius generis vel materiei.<br />

25 Segue strofelum vulgariter depennato.<br />

26 Segue disordines quoad Dei offensum depennato e tumultus, rumores, [...] in interlinea<br />

depennato.


Terni<br />

879<br />

XVI. Mundus muliebris qualis.<br />

Item pro cingulis non possint portare ch<strong>la</strong>vacordia nec res ex auro, argento,<br />

smalto, a<strong>la</strong>bastro nec alio metallo, neque coral<strong>la</strong>, neque reticu<strong>la</strong> ex serico seu<br />

seta sed solum cingu<strong>la</strong> neapolitana vel ex tafettana cremesino vel alio panno,<br />

dummodo non sint ornata auro vel argento. Et quod corone 27 , quas deferunt<br />

mulieres, non possint esse ex auro nec argento aut aurate vel de supra inargentate,<br />

sed liceat deferre coronas ex corallis, hebbano vel ambra aut alia mixtura,<br />

dummodo earum valor non excedat tria scuta pro qualibet; dec<strong>la</strong>rando quod<br />

non possit haberi plus quam una corona pro qualibet sponsa modo supradicto.<br />

XVII. De calceis.<br />

Item quod licitum sit uti 28 crapitis ex quocumque panno dummodo non sint<br />

ornate auro vel argento aut gemmis vel perlis aut te<strong>la</strong> aurea vel argentea et, in<br />

eventum contraventionis, statim vestes et gemme et perle predicte sint applicate<br />

communitati civitatis Interamnis absque alia dec<strong>la</strong>ratione iudicis et ipso iure 29 .<br />

XVIII. Modus in torquè et unionibus coralio etcetera.<br />

Item quod sponse non possint portare col<strong>la</strong>nas in collo ex auro, argento, ex<br />

metallo deaurato vel argentato sed solum possint portare unam filzam seu torquè,<br />

vulgariter vezzium noncupatum, simplicem ex corallis, perlis et alia mixtura<br />

que seu qui non excedant summam scutorum decem monete pro quolibet vezzo,<br />

nec possint haberi plus quam unum vezzum pro sponsa.<br />

XVIIII. Pena trasgressorum.<br />

Item quod quecumque persona contravenerit, quocumque modo et cuicumque<br />

capitulo vel parti presentium ordinum, tam partes que accederent, darent,<br />

promitterent, acciperent vel uterentur contra eorum formam et tam mediatores,<br />

quam quelibet alia persona que id tractaret, consuleret vel in hoc consentiret ac<br />

notarii qui ex inde rogarentur et testes qui interessent cuiuscumque auctoritatis,<br />

dignitatis, preeminentie, incurrant in penam quingentorum scutorum pro qualibet<br />

et vice qualibet, cuius pene gratia fieri non possit, applicandorum pro uno quarto<br />

Camere apostolice et pro alio quarto gubernatori vel locumtenenti pro tempore<br />

residenti et pro alio quarto accusatori vel inventori seu de<strong>la</strong>tori et pro alio<br />

quarto barigello et prioribus qui facient vel fieri facient desuper effectualem executionem;<br />

et si aliquis prior suo debito non fungeretur accrescat aliis; et insuper<br />

cives quocumque modo contravenirent, sint ipso iure et facto ac incontinenti<br />

absque alia dec<strong>la</strong>ratione privati civilitate dicte civitatis Interamnensis ac ab eius<br />

civibus totaliter segregati et privati eorum catastra et bona; debeant poni et de-<br />

27 Segue de paternostri depennato.<br />

28 Segue pianellis depennato.<br />

29 In interlinea et, in eventum ... ipso iure soprascritto su quodque maritus, socer, prosocer,<br />

socrus, prosocrus, frater et avus, mater et avia, inter iam dum mulieres manebunt in<br />

earum domibus, teneantur ad penas et censuras infrascriptas si mulieres que cum ipsis<br />

habitant contravenerint dictis ordinibus depennato.


880 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

scribi in catastris comitatinorum et pro comitatinis in omnibus et per omnia<br />

debeant haberi, teneri et reputari et numquam possint habere aliquem honorem<br />

vel officium in civitate Interamnensi nulloque unque tempore possint restitui ad<br />

civilitatem et statum civium, nisi fuerunt obtenti ac victi in decem consiliis generalibus<br />

dicte civitatis et notarii amictant officium notariatus nec possint amplius<br />

illud exercere sintque etiam privati a consilio et cassati ex matricu<strong>la</strong> notariorum.<br />

XX. Pene 30 .<br />

XXI. Remissio eorum qui retexerint.<br />

Item quod omnes testes, notarii et mediatores tractantes et consulentes ac<br />

consentientes, qui reve<strong>la</strong>rent infra terminum unius mensis contravenientes, sint<br />

absoluti et liberati ab omni et quacumque pena.<br />

XXII. Modus exequtionis.<br />

Item quod priores pro tempore obligati sint sub pena amissionis bullette<br />

prima die qua eunt ad visitandum gubernatorem vel locumtenentem eidem intimare<br />

et illum requirere ut dignetur facere observare et manutenere presentes<br />

ordines ac punire trasgressores, dictique priores teneantur super hoc relinquere<br />

memoriale successoribus pro eorum observatione.<br />

XXIII. Item quod priores et homines de Numero super hoc deputati, cum<br />

primum intellexerint aliquem quocumque modo contravenisse, debeant, sub pena<br />

amissionis bullette, ire ad gubernatorem vel locumtenentem pro tempore et mittere<br />

ad superiores alme urbis Rome ac instare et sollicitare continue quod debeat<br />

procedi ad executionem penarum predictarum contra trasgressores et taliter se<br />

gerere et procedere circa hoc quod presentes ordines et capitu<strong>la</strong> debeant invio<strong>la</strong>biliter<br />

observari.<br />

XXIIII. Item quod presentes ordines sint et intelligantur facti ac initi et<br />

stipu<strong>la</strong>ti per pacta, conventiones et stipu<strong>la</strong>tiones intervenientes et iuratas inter<br />

omnes cives et habitantes in territorio Interamnensi ac habeant vim et valorem<br />

seu robur pactorum et conventionum iuratarum vere factarum et non per fictionem<br />

vel presumptionem.<br />

XXV. Deroga a summo pontifice facta non teneat.<br />

Item quod humiliter supplicetur santissimo domino nostro quod ex gratia dignetur<br />

concedere in confirmatione supradictorum statutorum quod quelibet derogatio,<br />

que forsan in futurum fieret predictis odinationibus, pactis, conventionibus,<br />

capitulis per summum pontificem pro tempore vel per Sedem Apostolicam aut<br />

eius legatos seu alias personas ab eis vel aliunde habentes ordinariam vel delega-<br />

30 Segue Item quod mulieres, que in usu et de<strong>la</strong>tione vestimentorum et aliarum rerum<br />

prohibitarum contravenirent, ultra penas supradictas, debeant illico omnes evitari et<br />

tamquam excomunicate publice extra ecclesias incontinenti expelli tamquam indigne consortio<br />

aliarum mulierum et intelligantur ipso facto incurrisse in excommunicatione <strong>la</strong>te<br />

sententie depennato.


Terni<br />

881<br />

tam facultatem seu iurisdictionem quomodolibet qualificatam, non valeat, nec<br />

intelligatur valere, nisi fuerint prius citati in civitate Interamnense priores pro<br />

tempore et communitate Interamnense in generali consilio congregata et auditis<br />

rationibus ipsius communitatis seu in eius legitimam contumaciam; et si aliter<br />

facta fuerit, talis derogatio sit nul<strong>la</strong> et in nullo suffragetur ac ipso iure intelligatur<br />

et sit annul<strong>la</strong>ta et revocata quod quia priores et cives de Numero super hoc<br />

electi et eligendi pro tempore sub pena centum scutorum auri pro quolibet ut<br />

supra applicandorum obligati sint mittere unum vel plures oratores ad almam<br />

Urbem, nomine dicte communitatis, ad summum pontificem pro revocandis<br />

omnibus privilegiis, derogationibus et aliis rebus in contrarium impetratis vel<br />

impetrandis, possintque accipere pecunias a quolibet loco et personis quocumque<br />

modo reservato et prohibito pro huiusmodi negotio il<strong>la</strong>sque expendere ac<br />

ex nunc prout ex tunc et e contra sint deliberata bulletta et decretata ad expendendum<br />

dictas pecunias.<br />

XXVI. Confirmatio habenda a Santissimo.<br />

Item pro observatione premissorum omnium, ea debeant confirmari et obtineri<br />

a summo pontifice in forma et prout addi omnes c<strong>la</strong>usule maxime circa<br />

penas plenissime solite in similibus rebus et consilium cuiuscumque sapientis<br />

Curie romane [...].<br />

Dui capitoli da aggiungersi overo da mutarsi per nuovo ordine havuto dal<strong>la</strong><br />

communità da signori superiori.<br />

Item quod mulieres in futurum non possint portare nec habere plus quam<br />

unam vestem et unam zimarram ex sirico cuiuscumque generis, preterquam ex<br />

veluto cremesino et rubeo aut vio<strong>la</strong>ceo cremesino, nec ex te<strong>la</strong> aurea nec argentea<br />

et in dictis veste et zimarra non possint fieri aliqua ornamenta auri vel argenti.<br />

Item dec<strong>la</strong>ratur quod mulieres possint deferre loco corallorum vel per<strong>la</strong>rum<br />

unam zonam auream valoris dictorum decem scutorum.<br />

28. 1587, giugno 18<br />

Riformanze<br />

Norme sui funerali<br />

Perché se vede nel<strong>la</strong> città esser introdotto uno abuso che apporta non solo<br />

danno, ma rovina alle famiglie delle spese eccessive che si fanno di cappe, berette<br />

et cioppe nelli funerali de morti al chè giudicandosi sia bene pigliarci provvisione,<br />

si propone se pare de ordinare che in simili occasioni de morti non si<br />

possano per l’avvenire far cappe, berette, cioppe escetto a quelli che habitano et<br />

vivono in comune et ad uno istesso foco del defunto, a le matri, padri, figlioli,<br />

fratelli o nepoti carnali, rimosso ogni altro congiunto in qualsivoglia grado che<br />

separatamente habitasse. (...)


882 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Die XIX iunii 1587<br />

(...) Magnificus utriusque iuris doctor dominus Pompeus Mansueti (...)<br />

Super terzia dixit che per auctorità del presente Numero si eseguisca quanto<br />

nel<strong>la</strong> proposta si dice et contravenendosi dall’erede del defunto o altri a chi<br />

spetta, incorra in pena di ducati cinquanta da applicarsi pro rata all’executore,<br />

comunità, signori priori et accusatore egualmente.<br />

La proposta è approvata nonostante 12 voti contrari.<br />

29. 1588, settembre 5<br />

Riformanze<br />

Proposta di innalzare il valore delle doti<br />

Ser Ausonius Fundatus (...) dixit (...)<br />

Perché se vede che per <strong>la</strong> tenuta delle dote altre volte costituite che non<br />

succedono matrimoni in nel<strong>la</strong> nostra città et li giovani per haver dote condecente<br />

al grado loro son necessitati andare a tor moglie fuori in gran preiuditio<br />

delli matrimoni che doverebbero succedere fra gli uguali, che <strong>la</strong> città nostra<br />

se propone se pare ordinare che le dote da darsi possano excedere <strong>la</strong><br />

summa de li 600 ducati altre volte costituita, sino al<strong>la</strong> summa de 1000 ducati;<br />

oltra <strong>la</strong> quale non sia lecito excedere dirette vel indirette secondo <strong>la</strong> forma e<br />

tenore delli capitoli altre volte stabiliti dal<strong>la</strong> comonità et confirmati dal<strong>la</strong> sua<br />

magnificenza de Gregorio XIII alli quali non se intenda in alcuna lor parte<br />

derogato, fuor che nel<strong>la</strong> summa de <strong>la</strong> dote da costituirse, ma che nel resto<br />

debianose invio<strong>la</strong>bilmente osservare, dechiarando che fra gli homini del contado<br />

sia lecito ancora nel<strong>la</strong> costitutione del<strong>la</strong> dote arrivare sino al<strong>la</strong> summa de<br />

400 ducati a 48, ordinando che se ne debbia ottenere sopre di ciò confirmatione<br />

da nostro signore et che questa posta se possa stendere dalli signori<br />

priori et regu<strong>la</strong>tori con quelle derogationi e c<strong>la</strong>usule che saranno necessarie<br />

per <strong>la</strong> sua validità.<br />

30. 1589, febbraio 6<br />

Riformanze<br />

Norme sui funerali<br />

Primo. Vedendosi il cattivo abbuso nel baciar li morti in chiesa con parole<br />

inconvenienti che se dicono, però se piace ordinare che li parenti et attinenti di<br />

qualsivoglia grado non possino far compagnia alli cadaveri se non fino al<strong>la</strong> porta<br />

del<strong>la</strong> chiesa, come si fa in molte città non [...] in Roma in [...].


Terni<br />

31. 1595, marzo 4<br />

Riformanze<br />

Lettera dell’illustrissimo signor cardinale Aldobrandino<br />

sopra <strong>la</strong> pramatica de doti<br />

883<br />

A tergo<br />

Al molto magnifico signore il governatore di Terni, a Terni.<br />

Omisso sigillo<br />

Intus vero<br />

Molto magnifico signore, è stato supplicato a nostro signore dal vescovo et<br />

da cotesta comunità di licenza che in consiglio si possa raggionare del<strong>la</strong> prammatica<br />

delle doti per intendere qual sia <strong>la</strong> mente del publico et per potere<br />

provedere a quei disordini che sono nati per non havere potuto par<strong>la</strong>re per<br />

l’adietro, per esservi <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> scomunica, et Sua Santità benignamente si è<br />

contentata. Perciò el<strong>la</strong> permetterà che senne tratti nel consiglio et darrà avviso<br />

qua di quello che sarà stato trattato et pensato di risolvere, perché senne possa<br />

dar conto a Sua Beatitudine et Dio <strong>la</strong> salvi. Datum Roma 4 di marzo 1595 al<br />

piacer suo<br />

Il cardinale Aldobrandino.<br />

32. 1595, luglio 30<br />

Riformanze<br />

Proposta di abolizione del<strong>la</strong> pragmatica delle doti<br />

Avendosi aviso che per <strong>la</strong> derogatione del<strong>la</strong> plematica delle doti et del vestire,<br />

è necessario tenere li medesimi termini che forno tenuti per ottener<strong>la</strong> et<br />

introdur<strong>la</strong>, essendo nel<strong>la</strong> credenza sotto il dì 23 de agusto ottenuto che sopra<br />

ciò se facessero quattro deputati quali facessero li capituli a somiglianza di quelli<br />

de Spoleto, già che quelli quattro deputati con l’intervento del vescovo di quel<br />

tempo et del padre guardiano de Cappuccini similmente di quel tempo fecero <strong>la</strong><br />

pragmatica portata in consiglio <strong>generale</strong> et sebene facta tradictione furno vinti<br />

solo per doi fave, se pare de fare quattro deputati che con il guardiano de padri<br />

Cappuccini vadino da monsignor reverendissimo nostro vescovo a consigliarsi se<br />

sia bene cessare <strong>la</strong> derogatione del<strong>la</strong> detta plecmatica et in evento che si concludesse<br />

de sì, de portare <strong>la</strong> resolutione nel consiglio <strong>generale</strong> per derogare al<strong>la</strong><br />

detta plegmatica. (...)<br />

Che per auctorità del<strong>la</strong> credenza si mandi a executione quanto nel<strong>la</strong> posta se<br />

dice ut supra de plematica. (...)<br />

Deputati supra <strong>la</strong> plematica.


884 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Alexander Venturinus, Franciscus Paradisius, Filesius Liccosinus et Ioanne<br />

Spada et palluctati vincti remanserunt duabus fabis non obstantibus.<br />

33. 1595, agosto 10<br />

Riformanze<br />

La plecmatica se lievi<br />

Li signori deputati sopra <strong>la</strong> plecmatica referiscono come intendono essere<br />

stati da monsignor reverendissimo vescovo et dal padre guardiano de Cappuccini<br />

a tractare seco sopra decto negotio et havendo considerato maturamente essere<br />

bene per oviare a quello potesse nascere, sono de parere che <strong>la</strong> plecmatica si<br />

lievi poiché <strong>la</strong> città è di questa mente, se propone se che pare de fare. (...)<br />

Dominus Rutilius Busonius (...)<br />

La plecmatica se lievi.<br />

Super 4 a dixit che, stante il giudicio de monsignor reverendissimo vescovo<br />

et il padre guardiano de Cappuccini et de 4 deputati et il commune<br />

volere et consenso de tucti ratificato in più consigli, se exiguisca quanto è<br />

stato ordinato nelle altre credenze et consigli, cioè che se supplichi alli signori<br />

superiori de novo quando che sia de bisogno che habbino a levare via il<br />

breve come mai ci fusse stata <strong>la</strong> plecmatica et decisiero a fave et lupini<br />

secondo il solito. (...)<br />

La proposta è approvata con un solo voto contrario.<br />

34. 1595, agosto 13<br />

Riformanze<br />

Approvazione dell’abolizione del<strong>la</strong> pragmatica delle doti<br />

Che stante il giudicio de monsignor reverendissimo vescovo et il padre guardiano<br />

de Cappuccini et de 4 deputati et il commune volere et consenso de tucti<br />

ratificato in più consigli, se exiguisca quanto è stato ordinato nelle altre credenze<br />

et consigli, cioè che se supplichi alli signori superiori de novo quando che sia de<br />

bisogno che habbino a levare via il breve come mai ci fusse stata <strong>la</strong> plecmatica<br />

et decisiero a fave et lupini secondo il solito.<br />

Qua lecta dominus reverendissimus dominus episcopus post nonnullis rationibus<br />

et animis dixit dictam plecmaticam dotium fore et esse revocandam et<br />

quantum ad reverentiam dictam suam spectat pro revocata haberi voluit et mandavit<br />

confirmata per reverendum patrem vicarium nomine dicti reverendi padri<br />

guardiani Cappuccinorum.


AMELIA<br />

a cura di Cristiano Carmi e Sara Proietti


INTRODUZIONE<br />

La storia di Amelia è strettamente legata all’antica strada che dal<strong>la</strong><br />

città prende nome e che fu motivo per essa di vitalità e floridezza economica<br />

a partire dal VI secolo, cioè da quando dopo l’assedio dei Goti<br />

e l’instaurarsi del<strong>la</strong> presenza longobarda nel Ducato di Spoleto, sull’Amerina<br />

si innestò il corridoio bizantino che, evitando quei territori, univa<br />

Roma all’Esarcato. La città appartenne quindi al<strong>la</strong> Santa Sede che nel IX<br />

secolo, sotto il pontificato di Leone IV, si adoperò a restaurarne le mura,<br />

e divenne infine libero comune nell’XI secolo; nel 1065 <strong>la</strong> troviamo schierata<br />

accanto ai comuni di Todi e Foligno nel<strong>la</strong> guerra che li vide impegnati<br />

contro Perugia, Orvieto e Gubbio. Nei <strong>secoli</strong> successivi Amelia alternò<br />

momenti di difficoltà, come il saccheggio ad opera delle truppe di<br />

Federico II nel 1240 o <strong>la</strong> grave carestia tra <strong>la</strong> fine del XIV e l’inizio del<br />

XV secolo, a fasi di ripresa legate al fatto che <strong>la</strong> città da metà Quattrocento<br />

più volte ospitò pontefici quali Nicolò V, Sisto IV, Giulio II e<br />

Clemente VII, e vide illustri cittadini giungere ai vertici del<strong>la</strong> carriera<br />

ecclesiastica.<br />

Anche se gli studi sul<strong>la</strong> città si sono concentrati principalmente sul<strong>la</strong><br />

storia antica, non manca, già a partire dal<strong>la</strong> fine dell’Ottocento, una non<br />

trascurabile letteratura su alcuni aspetti del<strong>la</strong> storia amerina medievale e<br />

moderna, indagati con il favore del<strong>la</strong> ricchezza di alcuni archivi; l’Archivio<br />

storico comunale in partico<strong>la</strong>re fornisce una rilevante documentazione sulle<br />

vicende storiche di Amelia e del territorio a partire dal XIII secolo 1 .<br />

1 Del<strong>la</strong> bibliografia su Amelia in età medievale e moderna alcuni testi risalgono a<br />

fine Ottocento, tra essi: G. PARDI, Re<strong>la</strong>zioni di Amelia con il comune di Roma ed i<br />

nobili romani, in BDSPU, I (1895), pp. 579-590. Nel 1931 mons. Angelo di Tommaso<br />

pubblicò quello che tuttora resta un testo fondamentale di storia locale ricostruendo,<br />

grazie a un attento studio dei documenti d’archivio, le vicende antiche e soprattutto<br />

medievali del<strong>la</strong> città di cui diede anche un elenco degli uomini illustri, A. DI TOMMASO,


888 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Una prima dettagliata descrizione a stampa di detto archivio <strong>la</strong> si<br />

deve a Giuseppe Mazzatinti 2 , che fornisce informazioni anche sull’archivio<br />

Notarile, su quello del<strong>la</strong> Congregazione di Carità e su quello Capito<strong>la</strong>re.<br />

Sappiamo, così, del<strong>la</strong> presenza di 329 pergamene (1210-1772), delle<br />

quali era stato redatto, intorno agli anni in cui scrive Mazzatinti, un<br />

inventario sommario; egli dà notizia delle più antiche (1210-1397), « trascurando<br />

gli atti d’interesse privato, di procure, di quietanze, di copie<br />

d’atti consiliari posteriori al 1330 ecc. », fornendone un breve regesto e<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva bibliografia. Il resto dell’archivio comunale, all’epoca non inventariato,<br />

è costituito, secondo <strong>la</strong> descrizione di Mazzatinti, da «frammenti<br />

di Statuti » del 1330 con aggiunte fino al 1338; da frammenti del<br />

1346, del 1367 e del secolo XV; da « Statuti del 1560 » e da « Modificazioni<br />

allo Statuto deliberate dal Consiglio nelle sedute del 21-24 gennaio<br />

1465 ». È anche descritta, ma senza indicarne <strong>la</strong> consistenza, <strong>la</strong> serie delle<br />

Riformanze, per le quali sono precisate le date: 1330, 1387 e dal 1391<br />

in poi.<br />

Il volume Gli Archivi dell’Umbria 3 , curato dal<strong>la</strong> Soprintendenza per il<br />

Lazio, l’Umbria e le Marche nel 1957, fornisce per Amelia <strong>la</strong> consistenza<br />

degli archivi, allora ancora conservati nel<strong>la</strong> cittadina umbra 4 . Rispetto al<br />

Mazzatinti, e riguardo agli statuti, mentre sono citati quelli del 1340, del<br />

1346 e del 1560, non sono indicati i frammenti del 1330, del 1367 e del<br />

secolo XV; sono segna<strong>la</strong>ti invece gli statuti di Foce del 1357 e di Porchiano<br />

del Monte del 1497. Per le riformanze sono indicati gli estremi<br />

cronologici, 1326-1809, precisando, ma senza indicarle, che esistono <strong>la</strong>cune,<br />

e che <strong>la</strong> consistenza è di 157 volumi.<br />

Attualmente presso l’Archivio storico comunale amerino sono conservati,<br />

oltre alle pergamene ordinate e regestate dal Pardi nel 1898 e a<br />

numeroso e ricco materiale documentario, quattro Statuti, completi o<br />

Guida di Amelia, Terni 1931. Nel secondo Novecento gli studi sono stati più numerosi e<br />

specifici, tra essi: G. ABATE, Statuti medioevali e inventari del<strong>la</strong> Fraternita di S. Maria dei<br />

Laici di Amelia, in BDSPU, LIV (1957), pp. 5-103; A. GHINATO, Fondazione e statuti del<br />

Monte di pietà di Amelia, in “Archivum Franciscanum Historicum”, XLVIIII (1955), pp. 324-<br />

380. Più recenti sono infine le monografie su alcuni personaggi celebri del<strong>la</strong> storia locale,<br />

es. Alessandro Geraldini e il suo tempo. Atti del convegno storico internazionale (Amelia,<br />

19-21 novembre 1992), a cura di E. MENESTÒ, Spoleto 1993.<br />

2 G. MAZZATINTI, Gli Archivi del<strong>la</strong> storia d’Italia, III, Roma 1907, pp. 268-274.<br />

3 Soprintendenza archivistica per il Lazio, l’Umbria e le Marche, Gli archivi dell’Umbria,<br />

Roma 1957, pp. 189-190.<br />

4 Successivamente, infatti, l’archivio notarile di Amelia sarà versato presso l’Archivio<br />

di Stato di Terni, dove è tuttora conservato, vedi D.P.R. 1409/1963 art. 58.


Amelia<br />

889<br />

frammentari, e 157 volumi di Riformanze con estremi cronologici che<br />

vanno dal 1326 al 1331 e dal 1387 al 1809.<br />

Quanto agli statuti, una descrizione completa, e non solo di quelli<br />

conservati in Amelia, si trova nel volume pubblicato a cura di Bianciardi<br />

e Nico Ottaviani, Repertorio degli statuti comunali umbri, che scioglie<br />

dubbi e incertezze emerse dal confronto fra il Mazzatinti e il volume del<br />

1957 5 . Nel testo vengono analizzati e descritti nove statuti completi o<br />

frammentari conservati tra Amelia e Roma: il primo, in pergamena, acefalo<br />

e mutilo, è il più antico datato al 1330 con aggiunte del 1331; il<br />

secondo, conservato come il precedente presso l’Archivo storico comunale<br />

di Amelia e anch’esso pergamenaceo, è costituito da quatto frammenti<br />

riuniti in un unico fascicolo nel 1942: le prime 32 carte costituiscono lo<br />

statuto del 1346, segue un frammento del XIV secolo (cc. 33r-34v), uno<br />

del 1358 (cc. 35r-38v), e uno del XIV secolo (cc. 39r-40v). Il terzo statuto<br />

in pergamena conservato ad Amelia è datato agli anni del pontificato<br />

di Eugenio IV, 1431-1447, mentre frammenti di un altro testimone cartaceo,<br />

senza data, in copia del 1469, sono conservati a Roma presso <strong>la</strong><br />

Biblioteca Apostolica Vaticana, dove è anche uno statuto del 1441 in<br />

copia del XVI secolo. Il quarto statuto conservato ad Amelia è <strong>la</strong> copia<br />

cinquecentesca dello statuto datato al 1431-1447; una nota sul foglio di<br />

guardia ricorda che esso fu approvato da Pio IV nel 1560 6 . Per il presente<br />

<strong>la</strong>voro sono stati presi in considerazione, e dunque spogliati, gli<br />

statuti conservati presso l’Archivio storico comunale amerino.<br />

Per quanto riguarda lo stato di conservazione, si può dire che lo<br />

statuto del 1330, recentemente restaurato, e quello in copia del XVI secolo<br />

sono in buone condizioni, a differenza di quello del 1346, privo di<br />

coperta e con carte scurite e danni al testo per <strong>la</strong> piegatura dei fogli; lo<br />

stesso vale per quello del 1431-1447, privo di coperta e soprattutto gravemente<br />

danneggiato da tagli obliqui sulle carte spesso mutile. Si è optato<br />

allora per l’esemp<strong>la</strong>re in copia del XVI secolo come testo-base da<br />

editare integralmente, limitandoci per l’originale anteriore, ma fortemente<br />

mutilo, a col<strong>la</strong>zioni forzatamente parziali.<br />

5 Repertorio degli statuti comunali umbri, a cura di P. BIANCIARDI e M. G. NICO OTTA-<br />

VIANI, Spoleto 1992, pp. 46-50.<br />

6 I restanti tre statuti amerini menzionati nel Repertorio sono conservati a Roma:<br />

uno, del 1441 con aggiunte cinquecentesche in copia del XVII secolo, presso <strong>la</strong> Biblioteca<br />

del Senato, mentre una copia frammentaria del 1856 dello statuto amerino del XV<br />

secolo e nove carte con le rubriche di uno statuto senza data in copia del 1856, presso<br />

l’Archivio di Stato di Roma.


890 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Se gli statuti sono un insostituibile strumento di conoscenza dei<br />

provvedimenti normativi stabiliti fino al<strong>la</strong> metà del XVI secolo, le riformanze,<br />

<strong>la</strong> raccolta più cospicua dell’archivio amerino, forniscono innumerevoli<br />

notizie sui vari aspetti del<strong>la</strong> vita politico-amministrativa del comune<br />

dal XIV agli inizi del XIX secolo, in una successione interrotta solo da<br />

una grossa <strong>la</strong>cuna riguardante i decenni centrali del Trecento: infatti ai<br />

primi due onerosi registri re<strong>la</strong>tivi agli anni 1326-1331, segue un terzo<br />

comprendente gli anni 1387-1390 che a sua volta apre <strong>la</strong> serie che prosegue<br />

senza soluzione di continuità fino al volume datato 1805-1809. Oltre<br />

<strong>la</strong> grave <strong>la</strong>cuna, in alcuni registri si possono notare errori nel<strong>la</strong> rilegatura<br />

dei fascicoli che spesso sono invertiti nell’ordine o che accostano anni<br />

non consecutivi, come è il caso estremo del volume n. 25 che assemb<strong>la</strong><br />

disordinatamente gli atti re<strong>la</strong>tivi agli anni 1416, 1447, 1455-1456, 1445,<br />

1460, 1448. A volte i registri contengono carte non scritte ma numerate,<br />

spesso <strong>la</strong> numerazione originale ricomincia più volte nello stesso registro<br />

variando con i fascicoli, come è stato segna<strong>la</strong>to, per i documenti qui<br />

editati, nell’indice ai punti 10 e 25. Infine, se lo stato di conservazione<br />

di buona parte del materiale consultato può dirsi discreto, va comunque<br />

aggiunto che <strong>la</strong> lettura di alcuni volumi, soprattutto del<strong>la</strong> fine del XVI<br />

secolo, è stata resa difficile, e dunque parziale, dal<strong>la</strong> cattiva tenuta dell’inchiostro.<br />

Dal<strong>la</strong> presente ricerca sono state escluse, per Amelia come per le<br />

altre città umbre, le fonti notarili e quelle giudiziarie, queste ultime conservate<br />

solo dal secolo XVI; è perciò dal<strong>la</strong> consultazione degli statuti e<br />

delle riformanze che sono state reperite le informazioni, ora edite per <strong>la</strong><br />

prima volta, che dal 1327 al 1579 testimoniano l’attenzione delle autorità<br />

comunali per <strong>la</strong> disciplina <strong>suntuaria</strong>, rivolta a rego<strong>la</strong>re l’abbigliamento<br />

femminile, le nozze, le doti, comprese quelle per le monacazioni, e in<br />

ultimo i funerali. Per quanto riguarda gli statuti sono riportati i testi<br />

delle rubriche nel<strong>la</strong> loro interezza, mentre per le riformanze <strong>la</strong> normativa<br />

<strong>suntuaria</strong> è registrata ed è dunque riportata nelle varie forme in cui si<br />

presenta: capitoli, delibere frutto di speciali udienze anzianali o consiliari,<br />

disposizioni stabilite dopo essere state discusse dai due consigli cittadini,<br />

quello dei dieci del popolo e quello <strong>generale</strong> dove il provvedimento suntuario<br />

è contenuto nel<strong>la</strong> disposizione finale (dispositio), dopo il vaglio di<br />

entrambi i consigli, ma non si è tra<strong>la</strong>sciato l’enunciato delle proposte<br />

presentate al consiglio dei dieci, in partico<strong>la</strong>re in due casi (docc. 4, 11)<br />

ritenuti significativi perché in essi, a differenza degli altri, <strong>la</strong> proposta è<br />

espressa per esteso e specifica e completa <strong>la</strong> deliberazione successivamente<br />

presa (docc. 5, 12). Talvolta infine i registri riportano in copia il testo<br />

di qualche breve inviato dal pontefice sul tema in oggetto.


Amelia<br />

891<br />

Le <strong>la</strong>cune presenti nelle riformanze trecentesche spiegano le scarse<br />

informazioni tratte da questa fonte per il secolo XIV e anche <strong>la</strong> loro<br />

notevole distanza cronologica (1327 e 1394); tali <strong>la</strong>cune solo in parte<br />

sono state colmate dalle notizie presenti negli statuti del 1330 e del 1346.<br />

Nel Trecento troviamo rego<strong>la</strong>ti dagli anziani e dai dieci l’abbigliamento<br />

degli uomini, che non possono indossare abiti con maniche di colore<br />

diverso dal busto, e il vestire delle donne, alle quali si fa preciso riferimento<br />

nei testi statutari che proibiscono loro di trascinare vel tragere<br />

pannos, di ornarsi con oro, argento o perle in testa e sul petto, fatta<br />

eccezione per i bottoni dorati o argentati. A fine secolo si delibera, nel<br />

consiglio <strong>generale</strong> e speciale, di porre un freno alle spese sostenute da<br />

molti cittadini di Amelia per acquistare ornamenti ad usum dominarum et<br />

mulierum. Regole sono anche stabilite per le cerimonie riguardanti <strong>la</strong> sfera<br />

privata ma con evidenti risvolti pubblici, quali funerali e nozze.<br />

Per il Quattrocento e il Cinquecento prevalgono, su tutte le disposizioni,<br />

quelle re<strong>la</strong>tive all’abbigliamento femminile, alle doti e ai banchetti<br />

per nozze, aumentando con il tempo anche <strong>la</strong> minuziosità dei casi e <strong>la</strong><br />

tipologia degli oggetti considerati. Se nelle riformanze e negli statuti del<br />

XIV secolo le norme erano da applicarsi a tutta <strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione senza<br />

distinzioni, a partire dal 1394 e per tutto il Quattrocento ciò che colpisce<br />

in partico<strong>la</strong>r modo sono le esenzioni godute mulieribus doctorum et<br />

militum alle quali liceat ferre indumenta pro earum libitu voluntatis impune;<br />

esenzioni rintracciabili nello statuto del 1431-1447 (sia nel testo originale<br />

che nel<strong>la</strong> copia cinquecentesca), nei capitoli ad esso aggiunti su delibera<br />

dei consigli cittadini nel marzo 1480, e ancora in quelli che dieci<br />

anni più tardi stabilirono distinzioni all’interno delle norme rego<strong>la</strong>nti l’abbigliamento<br />

delle donne sul<strong>la</strong> base del valore delle doti ricevute, e quindi<br />

del ceto socio-economico di appartenenza, ut dignitatum et facultatum ita<br />

etiam vestium diversitas esse debeat. Che l’abbigliamento fosse nel Quattrocento<br />

segno distintintivo dell’appartenenza a un determinato ceto sociale<br />

è del resto esplicitamente riconosciuto dai consiglieri amerini chiamati,<br />

nell’agosto 1470, a deliberare in vista del<strong>la</strong> moderazione degli abiti<br />

e delle spese di molte cittadine non divites sed potius pauperes et parve<br />

conditionis i cui eccessi erano dettati dal fatto che attraverso strascichi e<br />

ornamenti ambivano se cum primatibus dominabus huius civitatis adequari.<br />

Dal<strong>la</strong> fine del XV secolo fino a circa <strong>la</strong> metà del seguente si insiste<br />

in partico<strong>la</strong>re sulle pene pecuniarie; quanto alle pene spirituali come <strong>la</strong><br />

scomunica, prevista dal<strong>la</strong> normativa, spesso se ne chiede <strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>zione<br />

nei consigli, e talvolta <strong>la</strong> si ottiene, come si evince dal breve pontificio di<br />

Paolo III del 1535. Solo dagli ultimi decenni del Cinquecento, dunque in<br />

età post-tridentina, torna rigorosa l’applicazione delle leggi che, riguar-


892 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dando ogni cittadino « qualunche conditione, dignità, grado et preminentia<br />

se sia », non prevedono più esenzioni e impongono risolutamente ai<br />

contravventori <strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> cittadinanza e <strong>la</strong> scomunica papale. L’intervento<br />

delle autorità cittadine volto al<strong>la</strong> moderazione delle doti per le<br />

monacazioni nel 1579, chiude infine <strong>la</strong> serie delle disposizioni suntuarie<br />

rinvenute nelle riformanze amerine.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: ASCAm, Statuti, [1-4].<br />

∗ Riformanze comunali: ASCAm, Riformanze, voll. 1-100 (1326-1331; 1387-<br />

1809).<br />

∗ Statuti del territorio: Foce: AMELIA, ARCHIVIO STORICO COMUNALE, Statuti, (1367);<br />

Porchiano, Statuto di Canale confrontato con i testi di Porchiano e Giove, a<br />

cura di G. SCENTONI, Perugia 1984 (Quaderni del « Centro per il Collegamento<br />

degli Studi medievali e umanistici nell’Università di Perugia », 10).<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Cristiano Carmi (ASCAm,<br />

Statuti, 1-4 e Riformanze, 1-4) e Sara Proietti (ASCAm, Riformanze, 5-100).


Amelia<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1327, maggio 20<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 1 (1326-1330).<br />

Ordinamentum de vestibus (cc. 194r-195v)<br />

893<br />

2. 1330<br />

Statuti<br />

ASCAm, Statuti, [Statutum civitatis Ameliae, 1].<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad bactisterium (Lib. III, Rub. XVI, c. 8r)<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier debeat trascinare (Lib. III, Rub. XVIIII, c. 8v)<br />

Quod sit licitum redeunti a mortuo audire predicationem (Lib. IV, Rub.<br />

XLIII, c. 18r)<br />

3. 1346<br />

Statuti<br />

ASCAm, Statuti, [Statutum Populi, 2].<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier possit trascinare pannos (Lib. V, Rub. CXXIII, c.<br />

15r)<br />

De pena sotiantium sponsam et euntium ad curtiandum (Lib. V, Rub.<br />

CLXXVIII, c. 21v)<br />

4. 1394, dicembre 30<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 4 (1391-1394).<br />

Super assectu ornamentorum (cc. 82v-83r)


894 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

5. 1394, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 4 (1391-1394).<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di cui al numero precedente (cc. 83v-84r)<br />

6. 1429, ottobre 22<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 15 (1428-1432).<br />

Proposta circa l’osservanza degli statuti in ordine ai funerali (c. 178v)<br />

7. 1431-1447<br />

Statuti<br />

ASCAm, Statuti, [Statuta civitatis Amelie, 3].<br />

❑ De modo faciendi luctum (Lib. IV, Rub. LXXX, cc. 38v-39r). Vedi n.<br />

8, 1431-1444. Statuti, Lib. IV, Rub. LXXX.<br />

❑ Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel ad forum (Lib. V, Rub. XL-<br />

VII, c. 57r). Vedi n. 8, 1431-1444. Statuti, Lib. V, Rub. XLVII.<br />

❑ De nuptiis faciendis et vestibus portandis (Lib. V, Rub. CIIII, cc. 54r-<br />

55v, 66r). Vedi n. 8, 1431-1444. Statuti, Lib. V, Rub. CIIII.<br />

8. 1431-1447, in copia del XVI sec.<br />

Statuti<br />

ASCAm, Statuti, [Statuta civitatis Ameliae, 4].<br />

De modo faciendi luctum (Lib. IV, Rub. LXXX, c. 50rv)<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel ad forum (Lib. V, Rub. XLVII,<br />

c. 62v)<br />

De nuptiis faciendis et vestibus portandis (Lib. V, Rub. CIIII, cc. 70v-<br />

72r)<br />

9. 1438, gennaio 6<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 19 (1437-1438).<br />

Delibera circa le eccessive spese per le nozze (c. 148v)


Amelia<br />

895<br />

10. 1439, giugno 8<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 20 (1438-1439).<br />

De ordine dando in luctu et obsequio funeris (c. 22rv, ultimo fascicolo)<br />

11. 1470, agosto 18<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 42 (1470-1471).<br />

De vestibus mulierum trascinandis et de earum dotibus limitandis<br />

(c. 84v)<br />

12. 1470, agosto 22<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 42 (1470-1471).<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di cui al numero precedente (c. 87r)<br />

13. 1480, marzo 12<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 47 (1478-1484).<br />

De superfluitate ornamentorum mulierum (c. 195v)<br />

14. 1480, marzo 14<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 47 (1478-1484).<br />

Cives electi super hornamentis et vestibus mulierum (c. 200v)<br />

15. 1480, marzo 15<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 47 (1478-1484).<br />

Cohadunatio antianorum et civium deputatorum super hornamentis mulierum<br />

(cc. 204v-207r)


896 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

16. 1480, marzo 19<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 47 (1478-1484).<br />

Consultatio quarte proposite de hornamentis mulierum (c. 210r)<br />

17. 1489, giugno 14<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 50 (1487-1491).<br />

Consultatio in frenandis nimiis dotibus et ornatibus mulierum (c. 254rv)<br />

18. 1489, luglio 26<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 50 (1487-1491).<br />

Consultatio de moderandis dotibus et ornatibus (c. 262v)<br />

19. 1489, dicembre 28<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 50 (1487-1491).<br />

Consultatio in re dotium vestiumque mulierum et conviviis (c. 303r)<br />

20. 1490, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 50 (1487-1491).<br />

Capitoli sopra il vestire delle donne (cc. 312r-315r)<br />

21. 1491, maggio 16<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 51 (1491-1493).<br />

Consultatio in prima de capitulis nuptiarum et ornamentorum mulierum<br />

(c. 13rv)<br />

22. 1491, settembre 26<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 51 (1491-1493).<br />

Consultatio super prima de capitulis foeminarum (c. 42r)


Amelia<br />

23. 1496, gennaio 24<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 53 (1494-1496).<br />

Ordo ammovendi decreta super ornamentis mulierum (c. 422r)<br />

24. 1498, marzo 18<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 55 (1497-1499).<br />

Modus ammovendi decreta super dotibus et ornamentis mulierum<br />

(cc. 123v-124r)<br />

25. 1516, marzo 11<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 64 (1514-1516).<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di modifica dei capitoli sugli ornamenti e sulle<br />

doti (c. 95v, sesto fascicolo)<br />

26. 1527, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 71 (1526-1527).<br />

Breve di Clemente VII (cc. 130r-131v)<br />

27. 1535, aprile 15<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 75 (1535-1536).<br />

Breve di Paolo III (cc. 29v-30v)<br />

28. 1537, marzo 18<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 76 (1537-1538).<br />

Excommunicatio levanda (c. 26v)<br />

897


898 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

29. 1537, aprile 3<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 76 (1537-1538).<br />

Excommunicatio capitulis dotium removenda (c. 29v)<br />

30. 1538, marzo 24<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 76 (1537-1538).<br />

Tripudia prohibenda in quadragena (c. 150rv)<br />

31. 1539, marzo 17<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 77 (1539-1540).<br />

Proposta sul<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>zione del<strong>la</strong> scomunica (cc. 15v-16r)<br />

32. 1555, marzo 24<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 82 (1555-1556).<br />

Reductio et moderatio dotium ac vestituum mulierum (cc. 28v-29r)<br />

33. 1559, settembre 10<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 84 (1559-1561).<br />

Super bono publico (c. 64v)<br />

34. 1573, maggio 12<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 89 (1572-1573).<br />

Auctoritas data magnificis dominis antianis et consilio decem providendo<br />

ne mulieres invertere valeant vestes super caput (cc. 125v-126r)


Amelia<br />

35. 1573, maggio 21<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 89 (1572-1573).<br />

Ordo ne mulieres invertere possint vestes super caput (c. 128r)<br />

36. 1577, aprile 1<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 91 (1576-1577).<br />

Capitu<strong>la</strong> pro moderatione vestituum mulierum (cc. 49v-50v)<br />

899<br />

37. 1577, giugno 2<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 91 (1576-1577).<br />

Capitu<strong>la</strong> et decreta super reformatione et moderatione dotium et mobilium<br />

mulierum (cc. 61v-71r)<br />

38. 1579, dicembre 27<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 94 (1579-1580).<br />

Littere super dotibus monacandarum (cc. 94v-95r)<br />

39. 1579, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

ASCAm, Riformanze, n. 94 (1579-1580).<br />

Electorum pro moderandis dotibus monacandarum congregatio (c. 97r)


FONTI<br />

1. 1327, maggio 20<br />

Riformanze<br />

Ordinamentum de vestibus<br />

Item suprascripti antiani et decem, facto partito ad bussu<strong>la</strong>s et palloctas,<br />

comuniter et concorditer ordinaverunt, ad hoc quod status pacificus civitatis<br />

Amelie <strong>la</strong>ssiviis et vanitatibus iuvenum non turbetur, quod nullus popu<strong>la</strong>ris seu<br />

alius de civitate Amelie audeat vel presumat portare aliquem vestitum cuius<br />

aliqua manica sit diversi coloris a busto, seu in quo vestimento sint aliqua<br />

arma, et quod aliqui de civitate Amelie non possint se induere de eodem panno<br />

a III personis supra nisi forte essent de eadem familia; et qui contrafecerit<br />

in predictis vel aliquo predictorum, pro quolibet die quo vestem aliquam contra<br />

predictam formam portaverit in XX soldis vice qualibet puniatur. Super quibus<br />

omnibus et singulis potestas presens et qui tempore fuerit teneatur inquirere<br />

et procedere et repertos culpabiles debita pena punire et quilibet possit<br />

accusare et denunctiare contrafacientes et habeat quartam partem banni et in<br />

credentia teneatur. (...)<br />

Approbatio ordinamenti de vestibus.<br />

Item quid p<strong>la</strong>cet providere super approbatione ordinamenti facta per dominos<br />

antianos et decem de populo contra illos qui portarent vestes quarum maniche<br />

essent alterius coloris quam bustum. (...)<br />

Iucolus Marthotii, surgens in dicto consilio consuluit (...)<br />

Item consuluit super ordinamento facto de vestibus devisatis quod dictum<br />

ordinamentum sit firmum et approbatum ut iacet, dummodo sit universale ad<br />

omnes personas que dictas vestas portarent dummodo et particu<strong>la</strong> que loquitur<br />

de illis qui essent induti de eodem panno ultra numerum trium hominum, sit<br />

cassa et ulterius non procedatur.


902 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

2. 1330<br />

Statuti<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad bactisterium<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier vadat vel presumat ire ad luctiferandum ad<br />

aliquam ecclesiam nec ad aliquod luctum extra dictam civitatem et eius districtum<br />

vel ad aliquod forum ad penam XX solidorum pro qualibet et qualibet vice quam<br />

potestas teneatur et debeat a contrafacientibus de facto auferre et per inquisitionem,<br />

denuptiationem et accusationem procedere et denuptiationi et accusationi stetur<br />

et credatur cuiuscumque et habeat medietatem banni et teneatur in credentia.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier debeat trascinare<br />

Item statuimus quod nul<strong>la</strong> mulier possit vel debeat trascinare vel tragere pannos<br />

quibus esset induta, ad penam X solidorum Cortonensium pro qualibet et<br />

qualibet vice. Et potestas teneatur omni mense super predictis inquirere omni die<br />

dominico et mictere unum ex notariis suis ad videndum il<strong>la</strong>s que trascinaverint.<br />

Quod sit licitum redeunti a mortuo audire predicationem<br />

Item quod sit licitum cuilibet redeunti ab ecclesia dum mortuus sepelitur stare<br />

et morari in domo defunti sine pena aliqua quousque frater voluerit predicare.<br />

3. 1346<br />

Statuti<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier possit trascinare pannos<br />

Nul<strong>la</strong> mulier possit vel debeat trascinare vel trahere pannos quibus esset induta<br />

ad penam X solidorum Perusinorum pro quolibet et qualibet vice et non possit<br />

portare aliquod ornamentum de auro vel argento vel pernis in capite vel ante<br />

pectus exceptis maspillis argenteis vel aureis, ad penam C solidorum Perusinorum<br />

pro qualibet et qualibet vice. Et potestas teneatur omni mense super predictis<br />

inquirere omni die dominico et ad singu<strong>la</strong>s nuptias et festivitates mictere unum ex<br />

notariis suis ad investigandum super predictis et quolibet predictorum.<br />

De pena sotiantium sponsam et euntium ad curtiandum<br />

Statuimus et ordinamus quod quando sponsalie fiunt et sponsa vadit ad domum<br />

sponsi quod sponsa non possit sotiari nisi per sex homines et totidem


Amelia<br />

903<br />

mulieres et e converso quando reintrat ecclesiam, ad penam C solidorum Perusinorum.<br />

Et potestas et guardianus teneantur et debeant vinculo iuramenti de predictis<br />

inquirere et inquisitiones facere suo officio et habeat tertiam partem banni;<br />

et predicta bandiri faciant in principio sui regiminis. Et quod ad visitandum seu<br />

curtiandum aliquam sponsam nullus audeat ire ad dictam penam antequam dicta<br />

sponsa reintret ecclesiam. Et post tertium sonum campane quod pulsatur de<br />

nocte nul<strong>la</strong> mulier vel homo a VII annis supra possit stare in domo viri sponse<br />

predicte ad penam X solidorum Perusinorum, quam penam potestas et sui officiales<br />

possint de facto accipere et micti facere in cippum comunis et debeant<br />

mictere ad domum talium ducentium uxores vinculo iuramenti.<br />

4. 1394, dicembre 30<br />

Riformanze<br />

Super assectu ornamentorum<br />

Item cum cives Amelienses nimis graventur in suptibus in emendo scaiales,<br />

coronas, frisios, maspillos, ornamenta per<strong>la</strong>rum et alia ornamenta ad usum dominarum<br />

et mulierum pro ipsorum uxoribus dum tragunt parente<strong>la</strong>s et bonum<br />

esset dictos sumptus refrenare, igitur quid videtur et p<strong>la</strong>cet consiliariis dicti consilii<br />

consulere, deliberare, ordinare et reformare super predictis et circha predicta<br />

dicens dictus prior quod si dicte proposite seu altera earum veniunt in totum vel<br />

in partem corrigendo corrigantur, petens ab ipsis consiliariis consuli id quod<br />

videtur eis utilius pro comuni.<br />

Ser Dominicus Petri, unus ex dictis consiliariis (...)<br />

Item simili modo et forma facto et misso sollempni et diligenti partito ad<br />

bussu<strong>la</strong>s et palluctas per dictum priorem cum consensu presentia et voluntate sotiorum<br />

super consilio redito per dictum ser Dominicum consultorem super secunda<br />

proposita hoc modo videlicet quod quicumque vult et sibi p<strong>la</strong>cet dictum consilium<br />

reditum per dictum ser Dominicum mictat et redat eius palluctam in bussu<strong>la</strong>m<br />

albam del sic et quicumque vult oppositum mictat eius palluctam in bussu<strong>la</strong>m<br />

nigram del non. Et facto squitrinio et connumeratione palluctarum p<strong>la</strong>cuit dictum<br />

consilium reditum per dictum ser Dominicum consultorem sexdecim consiliariis<br />

dicti consilii qui rediderunt eorum palluctas in bussu<strong>la</strong>m albam del sic et fuit sic<br />

optentum, deliberatum et reformatum, nul<strong>la</strong> pallucta in contrarium obiecta.<br />

5. 1394, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di cui al numero precedente<br />

Ser Franciscus Cellutii de Amelia unus ex dictis consiliariis (...)


904 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item arengando super secunda proposita dixit et consuluit quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

cuiuscumque conditionis existat possit ferre neque sibi ferre liceat ornamenta<br />

argenti vel auri in totum ultra pondus unius libre et ornamenta per<strong>la</strong>rum<br />

ultra pondus duarum unciarum. Si vero contignerit hic pro venturo aliquos<br />

militari seu doctorari quod uxor cuiuslibet militis seu doctoris possit et<br />

sibi liceat ferre ornamenta argenti seu auri ad plus ponderis trium librarum et<br />

quatuor unciarum per<strong>la</strong>rum et non ultra. Et si qua mulier contrafecerit in predictis<br />

seu aliquo predictorum incurrat penam quadraginta soldorum pro qualibet<br />

uncia argenti sive auri, et pro qualibet uncia per<strong>la</strong>rum incurrat penam X<br />

librarum. Et ad hoc ut pene talium delinquentium exigantur et exigi possint<br />

viri et mariti mulierum delinquentium cogantur et cogi possint et debeant ad<br />

solvendas penas quas eorum uxores solvere debuerint predictarum occaxione.<br />

Et si non steterit cum viro seu virum non habuerit, teneatur pater seu frater in<br />

cuius domo steterit. Et ad hoc ut honestius et comodius talis essecutio fieri<br />

possit et valeat de predictis, credatur et stetur re<strong>la</strong>tioni officialis qui perquisiverit<br />

in predictis et ne aliqua mulier possit de predictis pretendere ingnorantiam<br />

quilibet rector in principio sui regiminis teneatur et debeat preconiççari<br />

facere predicta. Et ne mulieres audeant in predictis contrafacere, officiales domini<br />

vicarii seu rectoris faciant et teneantur facere solertem investigationem de<br />

predictis per civitatem et per domos ubi fient nupte ac etiam in ecclesiis, omni<br />

modo dicta ordinamenta tam super prima proposita quantum super secunda<br />

confirmentur et confirmari debeant per rectorem Sante Matris Ecclesie potestatem<br />

habentem.<br />

6. 1429, ottobre 22<br />

Riformanze<br />

Proposta circa l’osservanza<br />

degli statuti in ordine ai funerali<br />

Iacobus ser Stefani unus ex dictis consiliariis (...)<br />

Item in dicto loco existens dixit et consuluit super secunda proposita loquenti<br />

de statuto civitatis Amelie, loquenti de funere, quod observetur statutum<br />

civitatis Amelie loquens de huiusmodi materia, quamvis non fuerit observatum<br />

et, ad hoc ut officialis sit sollertior, si quis contrafecerit puniatur secundum formam<br />

statutorum et officialis auctoritate presentis consilii habeat quartam partem<br />

pene et observetur dictum statutum tam magnis quam parvis et, si dictus officialis<br />

fuerit negliens in predictis, mictatur pena contrafacientium si non puniverit ad<br />

eius sa<strong>la</strong>rium auctoritate presentis consilii.


Amelia<br />

7. 1431-1447<br />

Statuti<br />

De modo faciendi luctum 1<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel ad forum 2<br />

De nuptiis faciendis et vestibus portandis 3<br />

8. 1431-1447, in copia del XVI sec.<br />

Statuti<br />

De modo faciendi luctum 4<br />

905<br />

Luctum nemo faciat nec incipiat ad mortum in civitate extra domum antequam<br />

lectus mortuorum portetur, et nullus elevet sibi infu<strong>la</strong>m, caputeum vel<br />

birrectum de capite seu scindat sibi pannos, faciem sive vultum sive de<strong>la</strong>ceret et<br />

etiam intret ecclesiam cum cadavere nisi deferentes lectum, vel quis sine p<strong>la</strong>ntu<br />

vellet devote audire divinum officium; nullus etiam postquam mortuus fuerit in<br />

ecclesia moram ante ecclesiam faciat nec sedere debeat ante domum defuncti<br />

nul<strong>la</strong>que mulier vadat ad ecclesiam cum mortuo vel etiam quando extrahitur<br />

corpus extra domum exeat ad faciendum luctum vel ad hominem amplectandum.<br />

Nul<strong>la</strong> etiam mulier ea die qua mortuus ad ecclesiam deportatur ire debeat<br />

ad domum ipsius mortui nisi semel; contrafacientes vero in predictis in viginti<br />

solidis denariorum vice qualibet puniantur. Et hec potestas per civitatem faciat<br />

publice bandiri infra octo dies sui regiminis et notarius potestatis teneatur vinculo<br />

iuramenti [ire] ad domum defuncti et deinde ad ecclesiam ad scribendum<br />

omnes contrafacientes et eius scripture credatur; addicientes quod pro morte cuiuscumque<br />

defuncti in suis funeralibus, exequiis nemo lugubria vestimenta faciat<br />

exceptis parentibus, fratribus et filiis tam masculis quam feminis ac etiam nepotibus<br />

et aliis quibuscumque consanguineis in eadem domo defuncti insimul conmorantibus<br />

et quod in p<strong>la</strong>ntu diei dicti defuncti neque postea fieri debeant alique<br />

expense per consanguineos vel affines qui cunsului nuncupantur nec etiam<br />

aliqua in eodem p<strong>la</strong>ntu deridenda repotatio fiat quoquomodo. Et qui contrafecerit<br />

in predictis vel aliquo predictorum ipso facto in pena incidat vigintiquinque<br />

1 Vedi n. 8, 1431-1444. Statuti, De modo faciendi luctum.<br />

2 Vedi n. 8, 1431-1444. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel ad forum.<br />

3 Vedi n. 8, 1431-1444. Statuti, De nuptiis faciendis et vestibus portandis.<br />

4 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 7, 1431-1444. Statuti, De modo faciendi luctum.


906 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

florenorum auri sine aliqua diminutione; decernentes quod si potestas obmiserit<br />

seu negligens fuerit in exigendo dictas penas in eadem pena puniatur et condempnetur<br />

tempore sui sindicatus.<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel ad forum 5<br />

Nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis et comitatus Amelie possit ire extra territorium<br />

dicte civitatis et diocesis ad aliquem luctum nec ad aliquod forum causa emendi<br />

vel vendendi aliquam nummatam vel mercantiam sine licentia potestatis et antianorum<br />

vel etiam cum licentia; et qui contrafecerit puniatur in centum solidis pro<br />

quolibet et qualibet vice cuius pene medietas sit accusatoris et alia sit comunis;<br />

et cuilibet sit licitum contrafacientes denumptiare et accusare et teneatur in credentia<br />

et habeat dictam partem banni et credatur sacramento accusatoris cum<br />

uno teste. Et potestas teneatur predicta banniri facere infra octo dies primos sui<br />

regiminis, inquirere et inquiri facere et repertos culpabiles punire et condemnare.<br />

De nuptiis faciendis et vestibus portandis 6<br />

Volentes sequi formam reformationis si pro infrascriptis capitulis alias facte<br />

et circa utilitatem publicam providere ipsa quidem primo reformatione moderata<br />

et correcta, Christi nomine invocato statuimus et ordinamus quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

oriunda civitatis Amelie, comitatus et districtus Amelie cuiuscumque gradus et<br />

conditionis existat preter infrascriptas nec ul<strong>la</strong> alia mulier tam nupta quam nubenda<br />

alicui civi vel forensi in dicta civitate, comitatu et districtu Amelie possit<br />

ferre aliquam vestem seu c<strong>la</strong>midem que sit coloris scar<strong>la</strong>tti vel rosati grane neque<br />

velluti neque alterius generis serici seu sete, ad penam centum librarum denariorum,<br />

exceptis mulieribus doctorum et militum et omnibus aliis personis forensibus<br />

que non sunt nupte civibus comitatensibus et districtualibus civitatis predicte,<br />

quibus liceat ferre indumenta pro earum libitu voluntatis impune.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier tam civis quam comitativa et districtualis prefate<br />

civitatis Amelie possit nec debeat nec sibi licitum sit ferre aliquod vestimentum<br />

quod excedat mensuram undecim brachiorum ad mensuram dicte civitatis.<br />

Volumus tamen quod in vestibus quas licet dictis mulieribus portare non<br />

possint ferre aliquod racamen seu racamatum, neque argentum, neque aurum<br />

aliquod preter uncinellos vel maspillos seu buttones argenteos qui non excedant<br />

pondus quarte partis unius uncie, salvis mulieribus iam dictis, ad penam quinquaginta<br />

librarum denariorum.<br />

5 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 7, 1431-1444. Statuti, Quod nul<strong>la</strong> mulier vadat ad luctum vel<br />

ad forum.<br />

6 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 7, 1431-1444. Statuti, De nuptiis faciendis et vestibus portandis.


Amelia<br />

907<br />

Item quod dicte mulieres nec aliqua earum, salvis predictis, possit portare<br />

aliquod ornamentum capitis munitum perlis neque copertum aliquo alio ornamento<br />

quod excedat valorem et extimationem trium florenorum ad rationem<br />

quinquaginta boloninorum pro quolibet floreno nostre currentis monete, ad penam<br />

decem librarum.<br />

Item quod prefate mulieres, exceptis predictis, non possint ferre aliquem<br />

balteum vel zonam corrigeam seu fiectam argenteam que excedat pondus sex<br />

unciarum, computata fiecta in dicto pondere, sub decem librarum pena.<br />

Item mulieres predicte non possint inferre maspillos et buttones argenteos<br />

nisi in manechettis tantum qui non excedant pondus unius uncie cum dimidio,<br />

ac etiam non possint anulos qui excedant valorem et summam sex florenorum<br />

auri inter omnes quos portare contingnerit una simul ad penam X librarum.<br />

Item ad reformandos onerosos et insupportabiles sumptus qui ultra modum<br />

sepe numero profundebantur et fiebant in nuptiis seu in conviviis nuptiarum<br />

civium comitatensium et districtualium civitatis Amelie et in quibus plerique etiam<br />

ultra facultates suas conabantur procedere, ordinamus quod quando contingit<br />

nuptias celebrari per aliquos cives, comitatenses et districtuales Amelie hii qui<br />

dictas nuptias de cetero celebrabunt non possint neque debeant quoquo modo<br />

ducere et retinere ad dictas nuptias ultra numerum sex hominum et totidem<br />

mulierum convivarum, ultra consanguineos et affines usque in tertium gradum<br />

computandos tam de affinibus et consanguineis mariti quam ipsius sponse, et<br />

non computando in hoc numero servitores et coquinatores tam masculos quam<br />

feminas quos et quas ducere et retinere possint ad eorum velle computandos<br />

dictos consanguineos secundum ius canonicum.<br />

Expresse decernentes quod nullus conviva neque alius qui accederet ad dictas<br />

nuptias possit donare seu tradere aliquod ensenium seu donum illis celebrantibus<br />

dictas nuptias seu alter alteri pro eis, que etiam omnia observari volumus quando<br />

mulier vel sponsa reintromittitur ad sanctum et quod nullum donum seu bursia<br />

cum denariis vel sine neque cum aromatibus fieri possit per matrem vel aliquam<br />

aliam personam inter sponsum et sponsam quando reintromittitur ad sanctum<br />

prout alias consuetum extitit, ad penam vigintiquinque librarum denariorum.<br />

Item addentes quod nullus socer neque socrus aliqua civitatis comitatus et<br />

districtus Amelie teneatur nec astringi possit alicuius usitate consuetudinis in dicta<br />

civitate, comitatu et districtu vigentis reducere sponsum neque sponsam ad eorum<br />

propriam domum neque pro illis expensas aliquas facere plusquam illis p<strong>la</strong>cuerit<br />

tam ante quam post celebratas nuptias predictorum.<br />

Item statuimus et decernimus dec<strong>la</strong>rantes quod in die sponsalitii vel eo die<br />

quo narratur sponsa, eius sponsus non possit nec debeat aliquod convivium facere<br />

sed post ipsum sponsalitium factum vel narrationem, sponsus possit socios et<br />

quos voluerit ducere solum ad bibendum ad tabernam prout hactenus in dicta<br />

civitate consuetum extitit, ad penam convivanti vigintiquinque librarum.<br />

Addentes ad tollendum omnem abusionem quod si quis percuteret in huiusmodi<br />

celebrandis sponsalitiis sponsum pugno vel a<strong>la</strong>pa vel alia percussione pena<br />

dupli puniri debeat ac si in p<strong>la</strong>tea vel in presentia potestatis dicte civitatis id


908 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

committeret et perpetraret; qui potestas, ut predicta firmius servari possit, in<br />

futurum teneatur et debeat in huiusmodi sponsalitiis mittere unum ex suis officialibus<br />

ad videndum ne sponsus aliquis percuti valeat vel percutiatur ab aliquo<br />

seu aliquibus hominum circumstantibus eidem.<br />

Item volumus et mandamus quod post diem nuptiarum per octo dies tunc<br />

proxime secuturos tam sponsus quam retromictens sponsam ad sanctum nullum<br />

aliud convivium facere vel continuare possint ipsi vel aliqui ipsorum in civitate,<br />

comitatu et districtu Amelie, excepto die quod sponsus [faceret] nuptias et die<br />

quo dicta sponsa reintraret ad sanctum, que associari possit a sex hominibus<br />

tantum usque ad ecclesiam et sex mulieribus exinde ad domum die predicto de<br />

mane; et similiter quando eadem sponsa reverteretur ad domum mariti die quo<br />

reintromissa fuerit ad sanctum de sero per sex homines et non plures associari<br />

possit ad penam decem librarum exceptis duobus qui torcias ferrent; et si quis<br />

non vocatus associaret eandem sponsam contra formam et ordinem predictum,<br />

ille talis penam incurrat et non aliter.<br />

Item quod nullus sponsus post contractum sponsalitium de sero possit ire ad<br />

domum sue sponse nisi primo sero cum duobus sociis et non pluribus excepto<br />

puero seu altero qui torcias deferat ad penam decem librarum.<br />

Decernentes quod quando sponsa accedit ad domum mariti et eo die quo<br />

reintromittatur ad sanctum, non possit deferri vel portari crescias seu panis aliquis<br />

neque proici granum seu aliud genus b<strong>la</strong>di prout iam fuerat consuetum; et quod<br />

nullus sponsus solus neque sociatus accedere possit neque debeat ad domum sue<br />

sponse de sero ante diem quo sponsa duci debet nuptui ad dictam penam.<br />

Item volumus et mandamus quod nul<strong>la</strong> mancia de cetero detur neque dari<br />

possit alicui sponse nisi per patrem, fratrem, tutorem vel curatorem vel alium in<br />

propria domo existentem et ipsi sponse pertinentem et quod quando dicta sponsa<br />

ducitur ad domum sui mariti nul<strong>la</strong> alia congregatio fieri possit, nec sequenti<br />

die post celebratas nuptias ullum cortegium seu visitatio fieri possit per mulieres<br />

ad domum mariti ipsius sponse, sub pena et ad penam in quolibet dictorum<br />

trium casuum vigintiquinque librarum denariorum.<br />

Item decernimus et mandamus quod in convivio nuptiarum tam mariti quam<br />

etiam sponse quando reintromittitur ad sanctum de mane non possit dari nisi<br />

una maneries ciborum lissorum seu assatorum ad penam quadraginta librarum<br />

denariorum sine diminutione, exceptis insa<strong>la</strong>tis seu salzis et subtestis tam de mane<br />

quam de sero predictis; et predicta dicimus et intellegi volumus quoad tabu<strong>la</strong>s<br />

primas et non quoad alias tabu<strong>la</strong>s servitorum in quibus dari posse volumus ad<br />

voluntatem convivantium de assato et lisso simul sine pena.<br />

Item reformamus quod cofani sponsarum qui feruntur ad domum mariti non<br />

possint excedere valorem sex florenorum auri et quod mobile dandum illis non<br />

excedat quantitatem decem florenorum auri ad penam quinquaginta librarum denariorum<br />

sine aliqua diminutione de cuius quantitate extimationi stetur et stari<br />

debeat iuramento dictum mobilem tradentis si per officiales fieret inquisitio aliqua.<br />

Item quod quotiescumque mulier parit, nullum aliud donum seu ensenium<br />

sibi dari, tradi et donari possit per patrem, matrem vel alium sibi pertinentem


Amelia<br />

909<br />

ultra quatuor paria capponum seu pullorum, tollentes omnia alia usitata dona<br />

que dabantur in partu dictarum mulierum prout sunt mobile, coltrarelle, cunabule<br />

et alie consuete res, nec etiam in dicto partu fiant dona per alias personas<br />

de denariis vel ovis seu aliis rebus ad penam vigintiquinque librarum denariorum<br />

sine aliqua diminutione in quolibet dictorum casuum.<br />

Item ulterius statuimus quod in prima vice qua sponsus ducitur ad domum<br />

sponse per ipsum sponsum nullum donum fieri seu donari possit eidem sponse<br />

et e converso dicta sponsa donare non possit suo sponso quando stat in domo<br />

sui patris; et quod antequam dicta sponsa tradatur nuptui nullum donum mitti<br />

seu donari possit sibi nec in p<strong>la</strong>nellis neque calegis seu aliis ornamentis sub pena<br />

quindecim librarum denariorum sine diminutione aliqua.<br />

Item statuimus ut predicta et infrascripta melius observari valeant et ne ignorantia<br />

allegari possit quod pater, frater, consanguineus vel affinis illius quem nuptias<br />

celebrari contigerit vel ipsemet teneatur et debeat dicere et notificare potestati<br />

dicte civitatis Amelie nuptias quas celebrare intendit per unum diem ad<br />

minus ante dictas nuptias ad penam decem librarum; qui potestas teneatur et<br />

debeat quando fiunt dicte nuptie destinare officialem suum ad inquirendum et<br />

investigandum omnes et singulos contra predicta ordinamenta vel aliquod infrascriptorum<br />

[si] quicquam attentare presumeret et repertos culpabiles punire suprascriptis<br />

et infrascriptis penis, et ad penam centum librarum denariorum dicto<br />

potestati de suo sa<strong>la</strong>rio auferendam vice qualibet qua contrafecerit in predictis<br />

vel aliquo predictorum.<br />

Item ordinamus ad tollendam omnem ma<strong>la</strong>m consuetudinem quod postquam<br />

sponsa iverit ad domum mariti non possit destinari quartum carnium ad domum<br />

patris vel ipsius sponse ad penam decem librarum denariorum.<br />

Item statuimus quod in publico, ut consueto extitit in preteritum, non possit<br />

stipu<strong>la</strong>ri neque constitui alique dotes alicuius mulieris sed alibi in loco honesto<br />

eedem dotes debeant stipu<strong>la</strong>ri ut omnis malis exempli materia deponatur, ad<br />

penam centum librarum denariorum.<br />

Et predicta omnia et singu<strong>la</strong> constituimus observanda tam pro presenti quam<br />

pro futuro sub penis superius dec<strong>la</strong>ratis, quarum penarum predictarum medietas<br />

sit communis Amelie, quarta pars sit accusatoris et eius nomen sit secretum omnibus<br />

preterquam dominis antianis quibus notificari debeant et reliqua quarta pars<br />

sit potestatis et executionem facientis. Dec<strong>la</strong>rantes quod dicta ordinamenta et decreta<br />

non vendicent sibi locum in militibus et doctoribus et in eorum mulieribus<br />

qui et que a predictis et quolibet predictorum sint penitus exclusi et excluse.<br />

9. 1438, gennaio 6<br />

Riformanze<br />

Delibera circa le eccessive spese per le nozze<br />

Vir sapiens Franco ser Iacobi unus ex dictis consiliariis (...)


910 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item consuluit, dixit et arrengavit super ultima proposita sumptuum et dispendiorum<br />

que fiunt in nuptiis et ornamentis sponsarum et mulierum quod<br />

domini antiani, una cum illis civibus quos dixerint eligendos, habeant plenum<br />

arbitrium, auctoritatem et beneficium providendi, vigi<strong>la</strong>ndi, tassandi, refrenandi,<br />

ordinandi et reformandi super predictis et dependentibus et emergentibus<br />

ab eisdem prout et sicut ipsis videbitur utilius, honestius et necessarium pro<br />

civibus, comitatensibus et districtualibus civitatis Amelie et omne et quicquid<br />

per predictos dominos antianos et cives per eos eligendos factum et reformatum<br />

fuit in predictis et super predictis et hiis que ab ipsis dependent valeat et<br />

teneatur ac super totum <strong>generale</strong> consilium reformatum extitisse auctoritate<br />

presentis consilii.<br />

10. 1439, giugno 8<br />

Riformanze<br />

De ordine dando in luctu et obsequio funeris<br />

Item deliberaverunt, ordinaverunt et statuerunt super dicta quarta proposita<br />

generali ad tollendam abusionem in civitate presertim in luctibus funerum sive<br />

mortuorum, in quibus multa dicuntur et fiunt que Deo et hominibus disp<strong>la</strong>cere<br />

et ad tedium intollerabile redundare videntur, quod magnifici domini antiani<br />

populi dicte civitatis, una cum decem civibus per eos eligendis, habeant et teneantur<br />

ordinare et regu<strong>la</strong>re, cum pleno arbitrio et potestate auctoritate presentis<br />

consilii eis datis, concessis et adtributis de cetero, tot tedia et impense et vestium<br />

et obsequiorum cere que in funeribus huiusmodi fiunt prorsus tol<strong>la</strong>ntur et<br />

revocentur ad civiles et <strong>la</strong>udabiles mores, illum ordinem il<strong>la</strong>mque mensuram et<br />

regu<strong>la</strong>m adhibendo, qui et que eis melius et <strong>la</strong>udabilius videbitur et p<strong>la</strong>cebit tam<br />

in luctu huiusmodi et decapil<strong>la</strong>tione et scisione et carptione capillorum mulierum<br />

percussionibusque hominum et mulierum quam etiam in pannis et vestibus nigris<br />

et obsequiis cere et aliarum rerum que occasione funeris hactenus abusione quadam<br />

et moribus omnino damnandis facta sunt.<br />

11. 1470, agosto 18<br />

Riformanze<br />

De vestibus mulierum trascinandis et de earum dotibus limitandis<br />

Quinto cum sepissime per nonnullos cives fuerit expositum dominis antianis<br />

quod certo tempore citra multe mulieres non divites sed potius pauperes et parve<br />

conditionis inducentes in civitate Amelie pessimam consuetudinem et volentes<br />

se cum primatibus dominabus huius civitatis adequari, fieri faciunt et portant


Amelia<br />

911<br />

earum vestimenta cum magno tragino, qua propter ad refrenandam et tollendam<br />

istam pessimam consuetudinem et expensas maximas pauperum et miserabilium<br />

personarum, p<strong>la</strong>ceat presenti consilio de optimo et oportuno remedio providere<br />

et similiter de dotibus dictarum mulierum fiendis et limitandis.<br />

12. 1470, agosto 22<br />

Riformanze<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di cui al numero precedente<br />

Celeberimus legum doctor dominus Iacobus de Mandosiis alter de Numero<br />

dicti consilii surgens pedester et ad solitum pulpitum conscendens, primo implorato<br />

divino presidio animo bene et utiliter consulendi, dixit et consuluit super<br />

quarta et quinta propositis videlicet de exentionibus sive immunitatibus ac etiam<br />

de vestibus mulierum et dotibus earum limitandis etcetera, quod eligantur per<br />

dominos antianos sex cives videlicet duo de magiori libra, duo de secunda et<br />

duo de infima; qui sic electi, una cum dominis antianis presentibus et futuris,<br />

arbitrium habeant plenissimum super predictis providere, ordinare et deliberare<br />

ad eorum benep<strong>la</strong>citum ac si fuisset factum et deliberatum per totum presentem<br />

consilium, ita valeat et teneat pleno iure.<br />

13. 1480, marzo 12<br />

Riformanze<br />

De superfluitate ornamentorum mulierum<br />

Tertio quod presenti consilio videtur esse providendum circa quedam gravamina<br />

coram nobis exposita de superfluitate ornamentorum vestrarum mulierum<br />

in grave damnum totius populi Amerini. (...)<br />

Consultatio super omnibus.<br />

Vir prestantissimus natura, vita, moribus et prudentia decoratus Bartholomeus<br />

de Cansacchis unus ex numero civium Amerinorum in consilio existentium,<br />

pedester in choro exurgens animo utiliter pro re publica consulendi, invocato<br />

prius nomine Salvatoris, inquit reddens primo ingentes gratias et <strong>la</strong>udes illustrissimo<br />

domino gubernatori cuius dominatio ex corde amat Amerinam civitatem<br />

illius vel cives, item perseverans in consulendo dixit quod omnia superius<br />

propositarum ad utilitatem maximam et ad hornamentum nostre civitatis tendent,<br />

auctoritate huius presentis consilii remectantur in potestate et arbitrio prelibati<br />

illustrissimi domini gubernatoris super omnibus prepositis et maxime super represaliis<br />

Rehatinorum et aliis occurrentibus communitatis liberaliter et in omni<br />

meliori modo.


912 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

14. 1480, marzo 14<br />

Riformanze<br />

Cives electi super hornamentis et vestibus mulierum<br />

Similiter eligerunt post predictos hos infrascriptos quatuor cives super hornamentis<br />

mulierum refrenandis quorum nomina sunt hec videlicet:<br />

ser Pyrramus de Naccis,<br />

ser Lodovicus Caroli de Bocarinis,<br />

Paulus Iohannis Petrignani et<br />

Gabriel Lodovici de Ameria.<br />

15. 1480, marzo 15<br />

Riformanze<br />

Cohadiunatio antianorum et civium deputatorum<br />

super hornamentis mulierum<br />

Existentes in unum congregati et in simul cohadunati magnifici domini antiani<br />

antenominati, una cum ser Pyrramo de Naccis, Lodovico de Boccharinis,<br />

Paulo Iohannis Petrignani et Gabriele Lodovici de Ameria, civibus ellectis super<br />

refrenatione et modificatione superfluitatis hornamentorum et vestium mulierum<br />

civitatis Amerie, mandato et voluntate illustris domini gubernatoris prout<br />

antea apparet, in sa<strong>la</strong> superiori antianalis pa<strong>la</strong>tii eiusdem civitatis et vacantes<br />

circa commissionem eis factam quam adimplere omni studio et diligentia curabant,<br />

primum quidem respexerunt et distinte ac vigi<strong>la</strong>nter auribus, mente et<br />

intellectu intellexerunt et legerunt omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> olim facta et ordinata<br />

super hornamentis mulierum et in volumine statutorum descripta et apposita,<br />

videlicet in libro quinto dictorum statutorum sub rubrica « De nuptiis<br />

faciendis et vestibus portandis, capitulo C°IIII° », quibus inspectis et diligenti<br />

cura discussis ac examinatis unanimiter et concorditer auctoritate ipsis attributa<br />

ordinaverunt, reformaverunt, decreverunt, adiunxerunt, modificaverunt et de<br />

novo construxerunt infrascripta capitu<strong>la</strong>, modificationes, adiunctiones et ordinationes<br />

pro evidenti utilitate totius populi Amerie et pro modificatione superfluitatum<br />

Amerinarum mulierum in earum vestibus et hornamentis uti huc usque<br />

solitarum videlicet:<br />

Capitu<strong>la</strong> facta super dictis hornamentis.<br />

1. Imprimis confirmaverunt et approbaverunt primum capitulum dicti statuti<br />

sub dicta rubrica positum loquens de vestibus mulierum in omnibus et per<br />

omnia ut iacet, addendo illi quod tale statutum intelligatur de quocumque genere<br />

vestium, quocumque nomine nuncupetur, reservato quod liceat mulieribus eiusdem<br />

civitatis facere manicas velluti seu syrici et panni grane cum hoc quod


Amelia<br />

913<br />

nul<strong>la</strong> mulier possit habere ultra duo paria manicarum velluti seu serici, possint<br />

etiam ferre pectoralia cuiuscumque generis preterquam broccati, auri seu argenti,<br />

sub pena quinquaginta librarum denariorum solvendarum pro qualibet contrafaciente<br />

et qualibet vice et applicandarum ut infra patet.<br />

2. Item addiderunt secundo capitulo dicti statuti quod liceat mulieribus dicte<br />

civitatis portare pro hornamento ipsarum vestium seu c<strong>la</strong>midarum in duas vestes<br />

unam unciam argenti pro qualibet veste tantum et non ultra sub dicta pena<br />

quinquaginta librarum denariorum.<br />

3. Item confirmaverunt tertium capitulum dicti statuti in omnibus et per<br />

omnia addendo illi quod ullo modo possint dicte mulieres portare per<strong>la</strong>s cuiuscumque<br />

generis neque in capite neque in aliqua parte earum vestium et c<strong>la</strong>midarum<br />

sub dicta pena quinquaginta librarum denariorum ut supra.<br />

4. Item approbaverunt quartum capitulum dicti statuti omnibus et per omnia<br />

prout in eo continetur.<br />

5. Item confirmaverunt et certe approbaverunt quintum capitulum dicti statuti,<br />

addendo illi quod liceat dictis mulieribus ferre et portare in eorum manichis<br />

magliectas ponderis quarte partis unius uncie argenti inter ambas manicas,<br />

addendo etiam huic tali capitulo quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis possit nec<br />

debeat habere nec portare anulos aurei valoris ultra octo ducatorum auri inter<br />

omnes anulos, sub pena duorum ducatorum auri solvendorum a qualibet contrafaciente<br />

et reperta inobbediente et pro qualibet vice ac etiam applicandorum<br />

ut infra patet.<br />

6. Item addiderunt et de novo ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> dicte civitatis cuiuscumque<br />

generis mulier, gradus vel conditionis existat, audeat neque presummat<br />

portare aliquam vestem, c<strong>la</strong>midem seu camorram cum cauda; volumus tamen<br />

quod il<strong>la</strong>s possint portare longas usque ad terras tantum et non ultra ab<br />

inde imposterum aliquo modo vel quesito colore. Volumus etiam quod ipsis<br />

mulieribus liceat habere et portare vestitum nuptiale in quo possint habere<br />

caudam durante tempore dictarum nuptiarum. Cui ordinationi voluerunt et<br />

mandaverunt subiacere etiam uxores et mulieres militum et doctorum sine aliqua<br />

contradictione, quibus nul<strong>la</strong>m in hoc casu tantum fecerunt reformationem<br />

sed in aliis expensis in capitulis predictis et in aliis in dicto statuto descriptis<br />

earum dignitates omnino reservaverunt, sub pena dictarum quinquaginta librarum<br />

denariorum.<br />

7. Item addiderunt quod nul<strong>la</strong> predictarum mulierum possit nec debeat<br />

habere ex domo patris ipsarum ultra duas vestes que dicuntur veste et tres camorras<br />

et non ultra sub iam dicta pena quinquaginta librarum denariorum; que<br />

vestes et camorre intelligantur de panno novo et non veteri nec longe usitato.<br />

8. Item addiderunt capitulo loquenti de conviviis faciendis quod, quando<br />

mulieres subarrantur in dicta civitate, comitatu et districtu, eiusdem pater nec<br />

maritus sponse possint nec debeant hinc inde facere aliquod convivium ante celebrationem<br />

nuptiarum et consumationem matrimoni; liceat tamen maritis sponsarum<br />

predictarum post subarrationem factam ire noctis tempore ad domum<br />

dictarum sponsarum pro libito voluntatis absque pena.


914 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

9. Item ordinaverunt, reformaverunt et auctoritate ipsis attributa decreverunt<br />

quod in omnibus casis predictis predicta omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> locum<br />

habeant observentur a die in quo sponse seu mulieres ipse fuerunt subarrate vel<br />

promisse sub dictis penis superius dec<strong>la</strong>ratis. Ad quas penas pro qualibet et<br />

qualibet vice qua contrafactum fuerit et ad il<strong>la</strong>rum solutionem teneatur et cogatur<br />

maritus seu socer sponse, postquam accesserit ad domum mariti et antequam<br />

vadat ad maritum, teneatur et cogatur pater ipsius sponse, et si non haberet<br />

patrem, teneatur frater, et si non haberet patrem neque fratrem, teneatur patruus<br />

aut alter consanguineus ipsam sponsam nubens. Quarum penarum medietas sit<br />

et esse debeat communis Amerie et ipsa de facto applicetur sine aliquo processu<br />

seu sollepnitate, quarta pars sit accusatoris cui credatur cum uno teste fidedigno<br />

et teneatur secretus dumodo sit notus dominis antianis sub vinculo iuramenti, et<br />

reliqua quarta pars sit officialis facientis exequtionem cum effectu et, si non<br />

fecerit idem officialis talem exequtionem infra terminum decem dierum computandorum<br />

a die notificationis, incidat ipso facto in eadem pena que de suo sa<strong>la</strong>rio<br />

retineatur statim per cammerarium communis. Et e<strong>la</strong>psis decem diebus predictis<br />

et exequtio minime erit facta, non obstante pena soluta per officiales de<br />

eorum sa<strong>la</strong>rio, contrafaciens in predictis ponatur et describatur manu cancel<strong>la</strong>rii<br />

in speculo communis mandato dominorum antianorum, qui domini antiani pro<br />

tempore existentes teneantur tales contrafacientes poni facere in speculo predicto<br />

vigore iuramenti ipsis specialiter de predictis dandi in quolibet introitu eorum<br />

antianatus de duobus mensibus in duos menses per cancel<strong>la</strong>rium dicti communis.<br />

10. Item addiderunt et de novo reformaverunt quod quicumque tam civis<br />

quam comitatensis vel districtualis, qui hucusque habuerint et in futurum habebunt<br />

aliquas exemptiones a communi Amerie in solvendis dativis propter eorum<br />

paupertatem, ullo modo permictant quod eorum uxores et mulieres in eadem<br />

domo habitantes ferant et portent in earum vestibus et camorris aliquod pannum<br />

<strong>la</strong>ne cuius pretium excedat summam triginta baiochorum pro quolibet bracchio<br />

et ab inde supra, nec permictant dictis mulieribus et uxoribus ipsorum ferre et<br />

habere zonam aliquam argenti valoris ultra dimidium ducati auri in totum, sub<br />

pena viginti quinque librarum denariorum ut supra applicandarum et sub pena<br />

perditionis gratie exemptionis facte; que exemptio ex nunc prout extat admissa,<br />

irrita et annul<strong>la</strong>ta videatur et sit omni meliori modo.<br />

Que omnia et singu<strong>la</strong> superius descripta ordinaverunt et decreverunt, ut supra<br />

fit mentio, supradicti domini antiani et cives deputati auctoritate ipsis attributa,<br />

et deliberaverunt ea transmicti debere ad illustrissimum dominum gubernatorem<br />

Spoleti, Amerie etcetera, cui instantissime supplicetur ut ipsa omnia confirmare<br />

dignetur et confirmata ab omnibus perpetuo invio<strong>la</strong>biliter observari debeantur<br />

non obstantibus quibuscumque.<br />

Acta, facta, ordinata, reformata, addita et decreta fuerunt predicta omnia et<br />

singu<strong>la</strong> dictis anno, mense, die et loco superius descriptis.<br />

Et ego Iohannes Benedictus ser Guilielmi de Nursia publicus apostolica<br />

auctoritate notarius et nunc cancel<strong>la</strong>rius et notarius reformationum communis et<br />

populi civitatis Amerie [subscripsi].


Amelia<br />

16. 1480, marzo 19<br />

Riformanze<br />

Consultatio quarte proposite de hornamentis mulierum<br />

915<br />

Lodovicus Caroli de Boccharinis vir optimus prestantia et eloquentia decoratus,<br />

consulens super quarta proposita de capitulis hornamentorum mulierum factis,<br />

consulendo dixit quod, cum il<strong>la</strong> pro evidenti publica utilitate ordinata sunt,<br />

auctoritate presentis consilii comprobentur et illustrissimo domino gubernatori<br />

nostro ad confirmandum mandantur omnino.<br />

17. 1489, giugno 14<br />

Riformanze<br />

Consultatio in frenandis nimiis dotibus et ornatibus mulierum<br />

Reverendissimus et integerrimus doctor legum dominus Evangelista Racanischus<br />

(...)<br />

Adhuc instans in quarto re<strong>la</strong>to idem consultor recte censuit quod, cum impense<br />

que ad ornandas feminas aut dotandas sine ullo modo plurium obsint et quottidie<br />

augeantur ut finis ei rei, que coeteros in perniciem trahit, iure ponatur quia<br />

modestia in his presertim grata est Deo, spectat ad communem utilitatem sitque<br />

decori civitati, que in cunctis mederi debet quam se ipsam prudenter gubernet,<br />

[quod] auctoritate presentis concilii a magnificis dominis antianis eligantur circiter<br />

duodecim cives qui similiter tamquam tota communitas habeant plenam et omnimodam<br />

facultatem et arbitrium circa dotes, vestes ornatusque mulierum ordinandi,<br />

moderandi, addendi iam factis decretis tollendi, mutandi, imponendi quascumque<br />

penas et omnia circa ea faciendi que idonea eis visa fuerint et p<strong>la</strong>cuerint inter<br />

numero dierum quindecim proxime venturorum, sed que decreverunt et disposuerunt<br />

pontificis summi auctoritate confirmentur aut per breve aut per bul<strong>la</strong>s, communis<br />

sumptibus additis non solum pecuniariis penis sed etiam censuris Ecclesiae,<br />

ut lex ipsa perpetuo duret, donec tamen ista constituentur et roborabuntur, in<br />

exequendo aliqua ratione officiales supersedeant.<br />

18. 1489, luglio 26<br />

Riformanze<br />

Consultatio de moderandis dotibus et ornatibus<br />

Eximius legum doctor dominus Evangelista Racanischus unus inter Amerinos<br />

senatores (...)


916 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Idem in secundo re<strong>la</strong>to bene censuit ut domini antiani habeant eandem facultatem<br />

in ordine dotium et ornatum et conviviorum ut queant sumptus nimios<br />

moderari, quae per aliam super hoc proxime editam reformationem tributa a<br />

concilio fuerat et duret per totum tempus sui officii et per omnem proximum<br />

augustum ne in mora sit.<br />

19. 1489, dicembre 28<br />

Riformanze<br />

Consultatio in re dotium vestiumque mulierum et conviviis<br />

Eximius legum doctor Evangelista Rachaniscus alius inter Amerinos conciliarios<br />

(...)<br />

Idem super dotibus, ornatibus et sumptibus conviviorum censuit ut domini<br />

antiani faciant et exequantur pro forma decreti iam facti augusto superiori in<br />

antianatu ser Benedicti Rasi, ita ut omnino cum sit populo frugiferum impleatur,<br />

non obstantibus si que adversarentur.<br />

20. 1490, gennaio 7<br />

Riformanze<br />

Capitoli sopra il vestire delle donne<br />

In Dei nomine amen. Anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo,<br />

indictione octava, regnante sanctissimo domino nostro domino Innocentio octavo<br />

pontifice maximo, die vero septima ianuaris mensis.<br />

Cum vigore generalis decreti facti, ut in cancel<strong>la</strong>ria patet, a magnifico communi<br />

Ameriae die vigesima decembris anni superioris ex prudentissima concione<br />

ordo inveniendus esset quo lex et norma aliqua moderatior imponeretur nimiis<br />

sumptibus qui in civitate, comitatu et districtu Ameriae sine ullo modo fiebant<br />

tam in dotibus mulierum quam in earum ornatibus vestibusque et conviviis, inferius<br />

annotate conditiones et capitu<strong>la</strong> edita sunt a circumspectissimis civibus super<br />

huiusmodi negotio de mense augusti precedentis anni electis et deputatis<br />

qui, animadvertentes iam homines mensuram omnes excessisse, dignam rem putaverunt<br />

cui ratione publice et singu<strong>la</strong>rium utilitatis atque decoris ut male agendi<br />

exemplum tolleretur occurri deberet, meminerunt cum id esse verissimum quod<br />

Cicero ille sapientissime predicat nescire homines quam magnum vectigal sit parsimonia<br />

cum presertim variae ipse et multiplices impense in quibus vivendi luxuries<br />

inest quaeque pau<strong>la</strong>tim ad inopiam redigant, postquam ipsi domini multumque<br />

secum collocuti fuerunt ita virtute et gratia facultatis eisdem concesse, presentibus<br />

et annuentibus magnificis dominis antianis populi civitatis Ameriae, om-


Amelia<br />

917<br />

nes simul absque ullo discrimine ita sanxerunt, ordinaverunt ac disposuerunt videlicet:<br />

1. Primo quia sine ul<strong>la</strong> ratione propriae facultatis ne quis (!) alii dignitate<br />

aut opibus cedere, videantur consuevere plurimi mensuram excedere in dotibus<br />

quae dantur mulieribus unde multa incomoda proveniunt, in hac re sapienter<br />

decrevere et statuerunt ut de cetero in civitate, comitatu et districtu Ameriae<br />

nul<strong>la</strong> dos umquam promicti, stipu<strong>la</strong>ri aut dari possit alicui mulieri, cuiuscumque<br />

gradus aut conditionis fuerit, supra quantitatem et numerum mille quingentarum<br />

librarum denariorum, ita ut usque in ipsam summam et infra ut cuilibet p<strong>la</strong>cuerit<br />

dos obligari et dari possit sed ultra dictum numerum mille quingentarum<br />

librarum denariorum nullo modo dotem cuique dari liceat, sub pena tantae quantitatis<br />

quanta ultra dictas mille quingentas libras pro ipsa dote fuerit promissa<br />

aut data, quae tamen pena solvi debeat a prebente aut obligante ipsam dotem;<br />

cuius penae medietas sit communis Amerie, quarta pars accusatoris et quarta<br />

reliqua officialis exequentis et quod nullus notarius posset aut debeat stipu<strong>la</strong>ri<br />

contractum dotis in maiori summa quam in mille quingentis libris denariorum<br />

nec etiam stipu<strong>la</strong>ri aut scribere numerum dotis nisi per numerum librarum, ad<br />

penam vigintiquinque librarum denariorum quotiens in predictis aut predictorum<br />

aliquo contrafecerit solvendam pro medietate communi Ameriae, quarta collegio<br />

litteratorum et reliqua officiali facienti executionem ac etiam ipse notarius contraveniens<br />

modo aliquo in predictis sit esseque debeat in perpetuum privatus<br />

officio et exercitio artis notariorum quia nul<strong>la</strong> ratione post id exercere queat et<br />

si rogaretur instrumenta sua nullius valoris aut efficaciae sint.<br />

2. Secundo ad cohibendos nimios sumptus quibus hactenus in ornandis et<br />

vestendis feminis Amerie et eius districtu a privatis hominibus ac personis <strong>la</strong>boratum<br />

est tum etiam quia ut dignitatum et facultatum ita etiam vestium diversitas<br />

esse debeat, pro modo et quantitate dotium faciendum esse iudicantes, sic<br />

profecto salubriter constituerunt quod post hac cuique mulieri nuptae aut quae<br />

nubet et postquam viro coniuncta est si super mille libras denariorum aut usque<br />

mille quingentas libras denariorum dote habuerit et promissum sibi fuerit, liceat<br />

ex domo dotantis et illius parte vel nomine habere ac portare in domum mariti<br />

usque in duas vestes <strong>la</strong>neas coloris rosei seu schar<strong>la</strong>ctini aut paonatii de grana<br />

tantum non plures, quarum una nuptialis ex uno dictorum colorum fieri longa<br />

possit ut cuique p<strong>la</strong>cuerit atque etiam habere possit duo paria manicarum de<br />

serico non tamen plura; cui ordini etiam ille femine subiciantur ac pareant quae<br />

ante hac nupserunt, quamvis forsan earum dotes aut cuiusque ipsarum supra<br />

mille quingentas libras denariorum extiterit; feminae autem dotate supra libras<br />

septingentas denariorum usque in summam librarum mille denariorum possint<br />

solummodo haec ex domo dotantis duas vestes <strong>la</strong>neas ut in colori p<strong>la</strong>cuerit non<br />

tamen de auro aut argento intertexto nec de serico nec de grana liceat tamen<br />

habere et portare unam tantum ex dictis vestibus coloris paonatii de grana et<br />

par unum manicarum de serico dummodo non sit coloris cremosini, sed femine<br />

ac mulieres que pro dote septingentas libras denariorum aut infra habuerunt vel<br />

habebunt possint habere numerum dictarum vestium sed non liceat eis ullo modo


918 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

habere aut portare vestes de brochato nec de serico nec de grana nisi tantummodo<br />

par unum manicarum panni de grana.<br />

3. Tertio ordinaverunt quod excepta veste nuptiali numquam cuique mulieri<br />

liceat habere aut ferre vestes longiores quam usque ad talos seu p<strong>la</strong>ntam pedis<br />

aut quod terram contigant dummodo per terram non trahantur et quod nulli<br />

mulieri liceat ex domo dotantis habere aut portare in donum viri sui ultra septem<br />

vestimenta aut indumenta computatis novis ac veteribus vestimentis atque in<br />

hoc numero additis vestibus nuptialibus.<br />

4. Quarto disponendo constituerunt quod unicarum seu margaritarum aut<br />

per<strong>la</strong>rum usus post hac omnibus mulieribus cuiusque gradus et conditionis fuerit<br />

in civitate, comitatu aut districtu Amerie interdictus et vetitus sit ita ut ne una<br />

quidem margarita seu per<strong>la</strong> ab aliqua muliere geri possit.<br />

5. Pari modo constituerunt vigore eorum arbitrii quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque<br />

dignitatis aut conditionis fuerit et qualiscumque dotata in futurum<br />

portare aliquo modo in ul<strong>la</strong> parte sui corporis possit aliquod genus panni vel<br />

serici intertexti auro vel argento et ut vulgo aiuntur brochati de auro vel argento<br />

nec etiam vestes aliquas de serico nisi tantummodo manicas eo tamen<br />

modo qui expositus est nec etiam portari possit zambelloctum nec in vestibus<br />

nec in manicis.<br />

6. Item quod nul<strong>la</strong> mulier ex domo dotantis et inde unde petit domum<br />

mariti habere possit nisi unam tantum zonam seu corrigiam vel fictam que tamen<br />

non ex auro vel argento contexta seu brochato sit, sed esse possit ex serico<br />

et in ipsa non possit nec debeat adhiberi, configi aut poni nisi usque in octo<br />

uncias argenti aliquo modo et non plus ul<strong>la</strong> ratione.<br />

7. Simili lege decreverunt quod nul<strong>la</strong> mulier ex domo prebentis dotem aut<br />

a quibus nubit, ferre et habere possit nisi usque ad tres uncias argenti inter<br />

uncinellos, magliectas ac maspillos seu boctones, ita ut excepta zona seu corrigia<br />

vel ficta in aliqua parte vestium et item omnes vestes quas aliqua femina portat<br />

non sint argenti ultra tres uncias in maspillis, magliectis et uncinellis aut in aliquo<br />

ipsorum.<br />

8. Item statuerunt quod pro mobili non possint dari res quae transcendant<br />

precium centum librarum denariorum sed computatis omnibus ipsum mobile totum<br />

non possit nec esse debeat ultra precium et summam dictarum centum<br />

librarum, mobile tamen extimari debeat per duos homines cum iuramento a dominis<br />

antianis Ameriae eligendos; et cofani seu casse qui et quae dantur sponse<br />

constare et emi possunt libris denariorum sexaginta non pluribus. Dec<strong>la</strong>rantes<br />

autem quod mobile intelligatur de lino, canepa, bombice aut serico, hoc est de<br />

rebus quae ex illis conficiuntur et in ipso mobili non intelligantur ambre vel<br />

corallia quibus numeramus et dicimus pater nostri et ave maria; cofanectum etiam<br />

dari possit cum iocalibus nec cum ipso mobili extimetur.<br />

9. Et predicta omnia intelligantur ex parte dotantis tantum si pater, mater,<br />

frater aut alius quicumque fuerit.<br />

10. Verum quia etiam ex parte maritorum impensae contigerunt non moderate<br />

unde incomoda et ma<strong>la</strong> exemp<strong>la</strong> capi possent ne huic quo modo pros-


Amelia<br />

919<br />

pectum appareat, praefati electi ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> mulier nupta, aut quae<br />

nubet, habere queat a marito et postquam ad templum remissa est et ad ipsius<br />

mariti domum accessit nisi tantummodo unam vestem faciendam et portandam<br />

pro modo et quantitatem dotis ut supra dictum est et unam zonam seu corrigiam<br />

non auro aut argento contextam vel de brochato sed de serico in qua non<br />

sit nisi usque ad unam libram argenti et quod a marito inter magliectas, boctones<br />

et uncinellos non possit habere aut ferre aliqua mulier nisi usque in tres<br />

uncias argenti, dec<strong>la</strong>rantes quod brochatum et sericum zambelloctum prohibitum<br />

et interdictum sit tam ex parte dotantis quam mariti ut nul<strong>la</strong> eo nisi ut dictum<br />

est mulier postquam post hac ullo modo uti possit.<br />

11. Item disposuerunt quod nul<strong>la</strong> mulier umquam ferre possit aliquod genus<br />

vestis aut panni auri picti aut racami nec etiam scagliectas, sed liceat cuique<br />

mulieri ferre pro ornamento capitis quicquid vult etiam aliquid de auro vel argento<br />

contexto vel de serico dummodo non excedat valorem librarum viginti<br />

denariorum et non portentur margarite seu perle; et hoc intelligatur de dotatis<br />

supra libras mille denariorum, dotate autem supra septingentas libras usque in<br />

mille ferre possint ornatum capitis valoris usque in duodecim libris denariorum,<br />

exceptis tamen penitus sub<strong>la</strong>tis brochato de auro et perlis; sed dotatis usque in<br />

septingentas libras denariorum aut infra liceat ferre ornatum in capite qui non<br />

excedat valorem octo librarum denariorum, sed prohibitum ipsis sit omne brochatum<br />

et margarite.<br />

12. Item quod in omnibus supradictis casibus contrafaciens incidat in penam<br />

viginti quinque librarum denariorum et totiens quotiens contravenerint, quarum<br />

medietas sit communis, quarta accusatoris et reliqua officialis exsequentis et<br />

de facto exigatur itidemque intelligatur de penis inferius descriptis.<br />

13. Itidem disposuerunt quod, cum semel aut id raro contingat honoris<br />

causa in conviviis nuptiarum, liceat celebranti ipsas nuptias facere convivium et<br />

ad id invitare quot voluerint homines et mulieres tam de consanguineis quam<br />

aliis, expresse tamen decernentes quod nullus conviva nec alius qui accedet ad<br />

dictas nuptias possit donare seu tradere aliquod ensenium seu donum illis celebrantibus<br />

dictas nuptias neque alteri pro eis quae omnia etiam observari mandaverunt,<br />

mulier vel sponsa remictatur in ecclesiam et quod nullum donum seu<br />

bursia cum denariis vel sine nec etiam cum aromatibus fieri possit per matrem<br />

vel per aliquam aliam personam inter sponsum et sponsam quando remictitur in<br />

ecclesiam ut alias consuevit, sub pena viginti quinque librarum denariorum exigenda<br />

et solvenda ut superius dictum est.<br />

14. Item addiderunt quod nullus socer nec aliqua socrus civitatis, comitatus<br />

aut districtus Ameriae teneatur nec astringi consuetudinis gratia reducere<br />

sponsum vel sponsam ad eorum propriam domum nec pro illis expensas aliquas<br />

facere plus quam illis p<strong>la</strong>cuerit tam ante quam post celebratas nuptias<br />

predictorum.<br />

15. Eodem modo ordinaverunt quod in die sponsalitii vel eo die quo subarratur<br />

sponsa, eius sponsus non possit nec debeat aliquod convivium facere sed<br />

post ipsa sponsalia sponsus possit sotios quos voluerit ducere secum in tabernam


920 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ad bibendum, et addentes ad tollendum omnem turpem ritum, quod si quis in<br />

huiusmodi sponsalibus percuteret sponsum pugno vel a<strong>la</strong>pa vel alia percussione<br />

pena dupli puniri debeat ac si in p<strong>la</strong>tea vel in presentia potestatis dictae civitatis<br />

id commictet, qui potestas, ut predicta serventur, in futurum teneatur ad huiusmodi<br />

sponsalia mictere unum ex suis officialibus ad videndum ne sponsus ab<br />

aliquo ibidem circumstantium percutiatur, dec<strong>la</strong>rantes etiam quod ipso die sponsalium<br />

non liceat in domo in qua manet sponsa ab aliquibus ex suis domesticis<br />

fieri aliquod convivium nisi quod ad prandium vel cenam invitari illuc possit et<br />

ipse sponsus cum duobus ex suis consanguineis quos voluerit sub pena aliter<br />

convivium facientis et invitantis dicto die librarum viginti quinque denariorum<br />

solvendarum ut supra expositum est.<br />

16. Item decreverunt et statuerunt quod post diem nuptiarum per octo dies<br />

tunc proxime futuros, tam sponsus quam remictens sponsam in ecclesiam, nullum<br />

aliud convivium facere vel consumare possint ipsi vel aliquis ipsorum in<br />

civitate, comitatu et districtu Amerie, excepto die quo sponsus faceret nuptias et<br />

die quo dicta sponsa remictitur in ecclesiam, que assotiari possit a sex hominibus<br />

saltim usque ad ecclesiam et a sex mulieribus ex inde domum die predicto<br />

in mane, et similiter quando eadem sponsa revertitur ad domum mariti die quo<br />

remissa fuit in ecclesia in sero per sex homines et non per plures assotiari possit,<br />

ad penam decem librarum exceptis duobus qui cereos ferrent et si quis non<br />

vocatus assotiaret eandem sponsam contra predictum ordinem, is penam incurrat<br />

et non alter.<br />

17. Item quod nullus sponsus post contracta sponsalia de sero et in nocte<br />

possit ire in domum sue sponse nisi prima vespera vel primo sero cum duobus<br />

sotiis tantum et non pluribus, excepto illo qui cereos ferret, ad penam decem<br />

librarum, decernendo quod, quando sponsa accedit in domum mariti et eo die<br />

quo remictatur in ecclesiam non possit deferri p<strong>la</strong>centa seu crescia vel panis<br />

aliquis neque proici queat frumentum aut alius genus segretum et b<strong>la</strong>di et quod<br />

nullus sponsus solus vel comitatus accedere possit nec debeat ad domum sue<br />

sponse de sero ante diem quo sponsa nuptum ducenda est, ad dictam penam<br />

que solvi debeat modo predicto.<br />

18. Consueverunt et reformaverunt etiam quod nullum munus seu mancia<br />

detur nec dari possit alicui sponse nisi per patrem, matrem, tutorem vel curatorem<br />

seu alium in propria domo existentem et ipsi sponsae coniunctum et quod<br />

quando sponsa ducitur in domum sui mariti nul<strong>la</strong> alia congregatio fieri possit<br />

nec sequenti die post celebratas nuptias ullum cortegium seu visitatio fieri possit<br />

per mulieres ad domum mariti ipsius sponse, sub pena in quolibet dictorum<br />

trium casuum viginti quinque librarum denariorum solvendarum et exigendarum<br />

ut antedictum est.<br />

19. Item ordinaverunt quod in convivio nuptiarum tam mariti quam etiam<br />

sponse quando remictitur in ecclesiam de mane non possit dari nisi una maneries<br />

arborum elixorum seu assatorum, ad penam quadraginta librarum sine diminutione,<br />

exceptis insa<strong>la</strong>tiis seu solzis et solextis tam de mane quam de sero predictis<br />

et predicta intelligatur quo ad primas tabu<strong>la</strong>s et non quo ad alias tabu<strong>la</strong>s


Amelia<br />

921<br />

seu mensas servitium in quibus dari possint ad voluntatem convivialium de asso<br />

et elixo simul absque pena.<br />

20. Item quod quotienscumque mulier parit, nullum aliud donum seu ensenium<br />

sibi tradi aut donari possit per patrem, matrem, vel alium sibi attinentem<br />

ultra quattuor paria caponum seu pullorum sub<strong>la</strong>tis aliis que in huiusmodo partibus<br />

donari solebat ut sunt mobilia, coltrarelle, cunabu<strong>la</strong> et consuete res nec<br />

etiam in dicto partu fiant dona per alias personas de denariis seu aliis rebus ad<br />

penam viginti quinque librarum denariorum in quolibet predictorum casuum contentorum<br />

in hoc capitulo que, ut dictum iam sepe est, exigi ac solvi debeat;<br />

liceat tamen donare esculentia et poculenta.<br />

21. Item, ut iniquus mos auferatur, addiderunt quod postquam sponsa iverit<br />

in domum mariti non possit mictere quartum carnium ad domum patris et<br />

ad domum ipsius sponse, ad penam decem librarum denariorum que supradicto<br />

modo exigi et solvi debeat.<br />

22. Item ad predictorum observationem statuerunt, ut ignorantia allegari<br />

non possit, quod pater, frater, consanguineus vel affinis illius qui nuptias celebrare<br />

contiget vel psemet teneatur ac debeat notificare potestati Amerie nuptias<br />

quas facturus est per unum diem saltem ante dictas nuptias ad penam<br />

decem librarum denariorum; qui potestas debeat, quando fiunt dicte nuptiae,<br />

mictere officialem suum ad inquirendum omnes et singulos qui contra predictos<br />

ordines aliquid attentare presumpserint et repertos culpabiles, punire illis<br />

penis quae disposite superius et inferius sunt; et si ipse potestas neglexerit<br />

aut contraherit incidat in penam librarum centum denariorum retinendarum de<br />

suo sa<strong>la</strong>rio quotiens antedicta non servaverit. Sed quoniam id quod iusta et<br />

communi semel lege decretum est non licet auferre, dec<strong>la</strong>rarunt et voluerunt<br />

quod superiora capitu<strong>la</strong> seu ordines non vendicerit sibi locum nec complectantur<br />

in ul<strong>la</strong> parte milites ac doctores et eorum uxores qui a predictis omnino<br />

excludantur nec etiam serventur ab externis et forensibus personis quae non<br />

sunt nuptae civibus aut oriundis Ameriae ac etiam comitatensibus ac districtualibus<br />

Ameriae, quibus ferre indumenta liceat ut voluerint et eis fuerit p<strong>la</strong>citum<br />

sed il<strong>la</strong> omnia supradicta capitu<strong>la</strong> observari penitus debeant sub dictis penis a<br />

civibus, comitatensibus ac discrectualibus Amerie et inde oriundis nec quisque<br />

aliter facere audeat.<br />

23. Ultimo voluerunt, mandaverunt ac disposuerunt quod superiores leges<br />

et ordines perpetuo serventur et nemini liceat supradictis penis contrafacere,<br />

addicentes quod si qua persona aut ille cuius uxor aut alius suo nomine dispensationem<br />

aliquam contra predicta aut aliquod predictorum quacumque ratione<br />

ullo usque tempore impetraverit, statim omni officio beneficio communis<br />

Ameriae privatus intelligatur et sit nec usque in refectione buxuli aut regiminis<br />

de eo fiat mentio, ad penam si quis de ipsa persona mentionem fecerit ducatorum<br />

viginti quinque solvendorum ut supra expositum est et hoc servetur cum<br />

fuerit ab apostolica Sede confirmatum, quin etiam liceat impune dannum inferre<br />

in bonis illius qui contra predicta a superiori aliquo quicquam obtinere<br />

studuerit aut habuerit. Et potestas Ameriae aut alii officiales nullum eidem in


922 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

criminalibus aut civilibus causis ius reddere debeant aut ul<strong>la</strong>m iustitiam in aliquibus<br />

rebus misceret sed ipsum debeant et omnia eius negocia quecumque<br />

fuerint penitus negligere.<br />

Et ego Barnabas Morus se Iohannis de Sarnano, publicus imperiali auctoritate<br />

notarius et nunc cancel<strong>la</strong>rius et notarius reformationum communis civitatis<br />

Amerie, praedictis omnibus et singulis ut acta et descripta superius sunt, presens<br />

fui rogatusque ut scribere scripsi et publicavi signumque meum et nomen consuetum<br />

apposui.<br />

21. 1491, maggio 16<br />

Riformanze<br />

Consultatio in prima de capitulis nuptiarum<br />

et ornamentorum mulierum<br />

Nobilis vir Petrus Paulus Hieronymi unus ex consiliariis Amerinis, ubi in<br />

rostra venit, divino favore invocato, prudenter censuit in primo re<strong>la</strong>to ut, cum<br />

fuerint cives deputati, una cum ipsis, domini antiani eligant oratorem cum<br />

litteris credentie ad summum pontificem et ad reverendissimos cardinales Sabellum,<br />

de Columna et Beneventum, qui orator secum ferat capitu<strong>la</strong> nuptiarum<br />

et ornamentorum muliebrium et supplicet Beatitudini sanctissimi domini<br />

nostri ut a nullo possint sperni sed rata sint et quod Sanctitas Sua dignetur<br />

revocare brevia impetrata a privatis personis contra ipsa capitu<strong>la</strong> in detrimentum<br />

communitatis, quod si non impetretur ut ipsam communitatem honeret<br />

omni pena et excommunicatione, si aliter fieret in ipsis capitulis, et quod ipsi<br />

cives deputati prius quam mittantur Romam ipsa capitu<strong>la</strong> resecentur si quid<br />

est resecandum.<br />

22. 1491, settembre 26<br />

Riformanze<br />

Consultatio super prima de capitulis foeminarum<br />

Doctissimus legum interpres dominus Evangelista Rachaniscus, cum ad rostra<br />

venisset ac summo Deo orsus, in primo re<strong>la</strong>to prudens consilium reddidit quod,<br />

exceptis tribus aut quattuor capitulis videlicet capitulo per<strong>la</strong>rum et capitulo dotium<br />

et capitulo brocchati et serici, in aliis capitulis removeantur censure ecclesiastice<br />

et remaneant pene pecuniarie et impetretur remissio super dictis capitulis<br />

sumptibus communitatis de preteritis et futuris.


Amelia<br />

23. 1496, gennaio 24<br />

Riformanze<br />

Ordo ammovendi decreta super ornamentis mulierum<br />

923<br />

Vir multa gravitate et integritate predictus Christofarus Cansacchus et ipse<br />

Amerinus consu<strong>la</strong>ris solitum consulendi locum adsciendens super tertio re<strong>la</strong>to<br />

recte consuluit quod ammoveantur omnia capitu<strong>la</strong> et decreta super moderamine<br />

ornamentorum mulierum et scribatur reverendissimo domino domino cardinali<br />

De Lunate ut dignetur impetrare absolutionem excommunicationis a sanctissimo<br />

domino nostro per oraculum vive vocis si quam incursi sunt Amerini propter<br />

trasgressionem dicte legis.<br />

24. 1498, marzo 18<br />

Riformanze<br />

Modus ammovendi decreta super dotibus et ornamentis mulierum<br />

Vir prestantissimus Christofarus Cansaccus et ipse etiam ex Numero dicti consilii<br />

rostra petens ac divino prius petito subfragio, recte super sexta et ultima proposita<br />

consuluit et in hunc modum videlicet decreta iam edita super vestibus et ornamentis<br />

mulierum, quoad penas pecuniarias sine infirmo robore, quoad excommunicationem,<br />

queratur habere solutionem a sanctissimo Domino nostro et scribatur civibus<br />

Amerinis qui sunt Rome ut dictam remissionem et absolutionem impetrent et<br />

eam commictere faciant generali vicario episcopi Ameriensis, hoc tamen addito quod<br />

illi qui absolventur ante absolutionem huiusmodi solvant unum carlenum pro quolibet,<br />

pro expensis factis et fiendis pro impetratione dicte absolutionis, ad hoc ut<br />

[com]munitas non patiatur huiusmodi expensas pro his qui leges pretherire.<br />

25. 1516, marzo 11<br />

Riformanze<br />

Approvazione del<strong>la</strong> proposta di modifica dei capitoli<br />

sugli ornamenti e sulle doti<br />

Petrus Gentilis domini Pacis vir maturus et gravis et ipse ex prefato Numero,<br />

ubi consulendi locum adcepit, divina presidia eff<strong>la</strong>gitavit ac super tertia de<br />

ornamentis et dotibus mulierum venuste dixit quod domini antiani, una cum<br />

quatuor civibus eligendis per eos, debeant inspicere capitu<strong>la</strong> facta super earum<br />

tempore et debeant nova conficere, addendo et demendo prout ipsis videbitur et<br />

postea provideatur quod corroborentur per reverendissimum dominum legatum<br />

cum penis absque censuris.


924 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

26. 1527, febbraio 21<br />

Riformanze<br />

Breve di Clemente VII<br />

Tenor brevis pro Pompilio Geraldino registrati.<br />

A tergo:<br />

Dilectis filiis Pompilio Geraldino, Vincentio Chrysolino et Laudentio Sandro<br />

<strong>la</strong>ycis Amerinis et eorum cuilibet.<br />

Intus vero:<br />

Clemens papa VII.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi Nobis nuper<br />

fecistis quod licet in statutis et constitutionibus civitatis nostre Amerine caveatur<br />

quod nullus civis Amerinus in assignandis dotibus filiabus et neptibus<br />

suis ac aliis mulieribus nubendis excedere possit certam pecuniarum summam<br />

in illis expressam, tamen vos qui maritare intenditis seu iam maritastis nonnul<strong>la</strong>s<br />

filias et neptes vestras, paterno amore et benivolentia moti, dotes dictam<br />

summam excedentes eis promittere et traddere cupitis, quare Nobis humiliter<br />

supplicari fecistis ut desuper vobis providere de benignitate apostolica dignaremur.<br />

Nos igitur huiusmodi supplicationibus inclinati vobis ut dotes omnibus<br />

et singulis filiabus et neptibus vestris etiam ultra summam in dictis statutis et<br />

constitutionibus expressam et prout vobis p<strong>la</strong>cuerit sine incursu alicuius paene<br />

promittere et traddere libere et licite possitis et valeatis, auctoritate apostolica<br />

tenore presentium licentiam concedimus, non obstantibus constitutionibus et<br />

ordinationibus apostolicis ac statutis supradictis quibus quoad vos et notarios<br />

et tabelliones de dote rogatos ne in aliquam paenam incurrant specialiter et<br />

expresse derogamus ceterisque contrariis quibuscumque. Datum Rome apud<br />

Sanctum Petrum sub anulo piscatoris, die XXVII ianuarii MDXXVII, pontificatus<br />

nostri anno quarto.<br />

27. 1535, aprile 15<br />

Riformanze<br />

Breve di Paolo III<br />

Reditus domini Antonii Cascioli ambassiatoris communitatis.<br />

Dominus Antonius Casciolus de Ameria ambassiator communitatis Amerie,<br />

missus ad santum pontificem cum instructione rerum agendarum, reversus est,<br />

coram magnificis dominis antianis se presentavit et omnia que pro communitatis<br />

commodo obtinere potuit prefatis magnificis dominis exposuit, hoc breve preli-


Amelia<br />

925<br />

bati sanctissimi Domini pro gratiis obtentis exibuit, cuius brevis tenor sequitur et<br />

est talis videlicet:<br />

A tergo:<br />

Dilectis filiis communitati et hominibus nostre civitatis Ameriae.<br />

Intus vero:<br />

Paulus papa III.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Inducti fide ac devotione<br />

vestra erga Nos et hanc Santam Sedem ac vestris precibus Nobis nuper hoc humiliter<br />

porrectis inclinati, omnia et singu<strong>la</strong> exemptiones, immunitates, gratias et privilegia<br />

vobis per quosvis romanos pontifices predecessores nostros eorumque et Sedis<br />

apostolice legatos vel vicelegatos seu gubernatores concessa, quantumvis in usu<br />

sint auctoritate apostolica, tenore presentium approbamus et confirmamus il<strong>la</strong>que<br />

ac contenta in eis invio<strong>la</strong>biliter observari mandamus ac omnes illos istius civitatis<br />

qui ob non observationem statuti super dotibus et vestimentis mulierum facti paenas<br />

et censuras ecclesiasticas contra tales inflictas usque in presentem diem incurrerent,<br />

a paenis et censuris predictis ac in dicto statuto contentis absolvimus et<br />

statutum novum desuper per vos factum quatenus licitum sit et honestum et sacris<br />

canonibus non contrarium confirmamus illudque sub excommunicationis pena observari<br />

mandamus vobisque residuum impositionis unius ducati pro quolibet formu<strong>la</strong>ri<br />

per felicis recordationis Clementem papam VII predecessorem nostrum imposite<br />

quatenus pro dicto subsidio ducentos triginta ducatos auri, sicut asseritis,<br />

persolveritis nec non taxas equorum, per dictum Clementem predecessorum impositas,<br />

dummodo easdem taxas a tempore assuntionis nostre ad pontificatum usque<br />

in presentem diem iuxta reductionem per nos factam persolvatis, quoad preteritum<br />

gratiose donamus et liberaliter remittimus, vosque a taxis baricelli Perusie tam<br />

presentis quam futuris, itaque in solutione facienda baricello pro ista ac Reatis ac<br />

Interamnee civitatibus deputando pro rata contribuatis eximemus et liberamus<br />

mandantes camerario nostro nec non Camere nostre apostolice presentientibus et<br />

clericis ut, non solum vos contra presentium tenorem non molestent, sed vobis<br />

efficacis defensionis presidio assistentes non permittant vos ab aliquo contra earum<br />

tenorem quomodolibet vexari aut impediri, easque vobis invio<strong>la</strong>biliter observent et<br />

observari faciant non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis ceterisque<br />

contrariis quibuscunque. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub anulo<br />

piscatoris, die XV aprilis MDXXXV, pontificatus nostri anno primo.<br />

28. 1537, marzo 18<br />

Riformanze<br />

Excommunicatio levanda<br />

Ornatissimus vir Dardanus Sandrus alter ex Numero consultorum, rostra conscendens<br />

divino favore prius invocato, super proposita de excommunicatione prop-


926 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ter capitu<strong>la</strong> dotium removenda, dixit consulendo quod si potest in totum removeatur,<br />

sin autem in futurum quod si minime fieri poterit, banniantur capitu<strong>la</strong> in<br />

quolibet antianatu et, quia indiget celeri expeditione, quod domini antiani auctoritatem<br />

habeant ad inveniendas pecunias undecumque ut possint mittere Romam.<br />

29. 1537, aprile 3<br />

Riformanze<br />

Excommunicatio capitulis dotium removenda<br />

Prestantissimus vir Dardanus Sandrus (...)<br />

Pergens loquendo prefatus consultor super proposita de excommunicatione<br />

removenda dixit quod vocentur cives qui dicta capitu<strong>la</strong> confecerunt et quod eis<br />

videbitur il<strong>la</strong> retractent, exceptis summis dotium, que sint firme, et quicquid<br />

egerint redeat deinde in consilium <strong>generale</strong>.<br />

30. 1538, marzo 24<br />

Riformanze<br />

Tripudia prohibenda in quadragena<br />

Ornatissimus vir Dardanus Sandrus ex Numero consultorum alter rostra conscedens,<br />

divino prius invocato suffragio, super proposita de tripudiis prohibendis<br />

tempore quadragesime, ad hoc ut honorabilibus diebus ab Ecclesia ordinatis fruamur,<br />

in bonum consuluit quod presenti consilio reformetur qualiter nemo audeat<br />

vel presumat dicto tempore tripudia facere domi vel extra sub pena scutorum<br />

decem pro quolibet tam tripudiante et citaredo quam etiam domino domus, ubi<br />

huiusmodi tripudia tempore supra prohibito permitterentur temere, scribendo in<br />

libro speculorum in quo si domini antiani fuerint negligentes in scribendo, scribantur<br />

ipsi pro dicta paena que statim exequatur per dominum potestatem, qui, si<br />

etiam fuerit negligens in exequendo, retineantur de suo sa<strong>la</strong>rio scuti decem et<br />

semper paena in omnibus et pro omnibus suprascriptis intelligatur pro qualibet<br />

vice super quibus procedi possit per inquisitionem, inventionem et accusam.<br />

31. 1539, marzo 17<br />

Riformanze<br />

Proposta sul<strong>la</strong> cancel<strong>la</strong>zione del<strong>la</strong> scomunica<br />

Elegans vir et ornatissimus decoratus dominus Hieronymus Naccius alius e<br />

senatorum numero splendido, ubi tenuit orandi pulpitum, implorato superni luminis<br />

auxilio, super capitulis pro dotibus, mobilibus et habitis mulierum promul-


Amelia<br />

927<br />

gatis censuit et quam maxime circa irritationem excomunicae in eis iniunctae et<br />

corroboratae, quod scribantur litterae reverendo domino Agnelo domino nostro<br />

domus magistro tenoris quod sua reverenda dominatio amore patrie digniari velit,<br />

cum eius solita et exactissima diligentia, opus agere et procurare cum beatitudine<br />

sanctissimi Domini nostri seu cum reverendissimo domino legato Perusino<br />

prout sibi oportunius videbitur et summopere cancel<strong>la</strong>tionem et irritationem<br />

excommunicationis praedictae impetrare aevitatur nec non absolutionem <strong>generale</strong>m<br />

ne, si aliquis ignoranter fuisset in eam incursus, sub tali crimine et pessima<br />

maledictione vivat. Insuper, quia instat tempus hebdomadae sanctae, censuit quod<br />

pro celeriori et magis pro propera expeditione consulto mittatur ad Urbem orator<br />

cum dictis litteris eligendus a magnificis dominis antianis, qui sit et esse<br />

debeat vir probus et urbanus cui fieri etiam debeant litterae credentiales reverendissimo<br />

domino protectori dirigendae.<br />

32. 1555, marzo 24<br />

Riformanze<br />

Reductio et moderatio dotium ac vestituum mulierum<br />

Eximius magister Thomas Delphinus ex numero decemvirali (...)<br />

Pergens loquendo supradictus consultor super proposita de moderatione dotium<br />

ac vestitum mulierum consuluit quod per magnificos dominos antianos eligantur<br />

cives duodecim congregandi in episcopatu coram reverendissimo domino<br />

episcopo Amerinensi in quo dictas dotes et vestes moderare, reducere et limitare<br />

procurent propterea eis melius videbitur et p<strong>la</strong>cebit duraturi cives predicti per<br />

triennium proxime futurum, que dotis et vestitum moderatio fieri debeat antequam<br />

deveniatur ad bussuli confectionem; cum adiunctione consilii ser Hieronymi<br />

Nacci consultoris dicentis quod capiatur informatio ab aliis civitatibus super<br />

earum capitulis nec non videantur capitu<strong>la</strong> in cancel<strong>la</strong>ria Amerie aliter descripta<br />

cum potestate, facultate et auctoritate ordinandi, capitu<strong>la</strong>ndi et limitandi dictas<br />

dotes et vestes pecuniasque pro predictis exequendis et confirmandis undecumque<br />

recipiendi litterasque quascumque scribendas et ad quos opus fuerit mittendum<br />

tam pro predictorum informatione quam pro eorundem confirmatione et<br />

executione et propterea melius eisdem electis videbitur et p<strong>la</strong>cebit.<br />

33. 1559, settembre 10<br />

Riformanze<br />

Super bono publico<br />

Ornatissimus consilio et prudentia nobilis vir ser Hyeronimus Naccius (...)<br />

Provido ore cecinit ne diris omnibus tempestatibus civitas exacrationibus<br />

vexetur dum dies appetierit quovis modo studeatur amovere eximie sceleratam


928 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

excuminicationem obtentam superioribus annis super ornatu et mulierum vestibus,<br />

et vicit autem nemine refragrante et in ceteris vero confirmavit singu<strong>la</strong> dicta<br />

ser Hyeronimi Nacci.<br />

34. 1573, maggio 12<br />

Riformanze<br />

Auctoritas data magnificis dominis antianis et consilio decem<br />

providendo ne mulieres invertere valeant vestes super caput<br />

Vir perspicacissimus ac patrie amator Nannis Geraldinus (...)<br />

Adhuc sequens in consulendo consultor prefatus super provisione ne mulieres<br />

valeant invertere vestes super caput, dixit [quod] magnifici domini antiani et<br />

consilium decem habeant vires et omnimodum facultatem presentis senatus consulti<br />

providendo et ordinando prout ipsis videbitur.<br />

35. 1573, maggio 21<br />

Riformanze<br />

Ordo ne mulieres invertere possint vestes super caput<br />

Vir prudens et sapiens Nico<strong>la</strong>us Venturellus alter de Numero consulentium,<br />

super 2 a loquendo de providendo in futurum [quod] mulieres non possint invertere<br />

vestes super caput, dixit, ad providendum boni, <strong>la</strong>udabilis, pulitici, civilis<br />

et honesti vivendi modum et ad removendum pravos abusus per mulieres<br />

nostre civitatis huiusque [ob]tenta et servata auctoritate presentis consilii et<br />

facultate nobis a consilio generali data et attributa, quod in futurum nul<strong>la</strong><br />

mulier cuiusvis conditionis, etatis, gradus ac preminentie existat audeat vel presumat<br />

de die aliquo modo vel sub quovis quesito colore ferre et invertere<br />

vestem, epithogum seu ciamarram vel alterius generis vestem in dorso portantem<br />

invertere super caput nec pallium in brachio portare et cum illius parte<br />

cooperire caput de die sub pena viginti quinque scutorum auri applicandorum<br />

pro dimidia reverendissimo domino episcopo nostro Amerino et pro alia dimidia<br />

domino potestati ac magnificis dominis antianis pro tempore existentibus<br />

pro rationibus et in hoc habeat locum preventio [que] publicari debet et etiam<br />

confirmari per superiorem, interim factis honestis procedatur contra transgressores<br />

inobedientes.


Amelia<br />

36. 1577, aprile 1<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> pro moderatione vestituum mulierum<br />

929<br />

In Dei nomine amen. L’infrascripti sonno capituli, reformationi et ordinamenti<br />

facti, comperti et ordinati dalli spectabili cittadini messer Nanni Geraldino,<br />

messer Anceccho Moricone, messer Pierlorenzo Sandro e messer Martio<br />

Boccarino de Amelia eletti et deputati dalli magnifici signori antiani del<strong>la</strong> città<br />

d’Amelia per ordine et decreto del consiglio generalissimo a corregere, refrenare<br />

et moderare le superflue promissioni delle dote et illiciti et inordinati<br />

modi de ornamenti de donne Amerine et per adesso per levare via l’abuso<br />

delle code overo trascini delle vesti de donne, havendo havuto sano recordo<br />

de donne dabene et citadine regu<strong>la</strong>te, hanno fatti et regu<strong>la</strong>ti l’infrascripti capituli<br />

sotto lo prestantissimo antianato delli magnifici signori antiani Bastiano<br />

Venturello, Pomponio Racano, Mutio Leonino et Millesio de Millesii, salvi li<br />

altri da farsi per el desordine delle dote et sì ancho per lo illicito ornato de<br />

donne et beni dotali et parafernali. El tenore de quali capitoli è l’infrascripto<br />

videlicet:<br />

1. In prima se ordina et commanda da parte del<strong>la</strong> communità et signori<br />

deputati che nisciuna donna de qual se voglia grado et conditione che sia non<br />

porti veste con <strong>la</strong> coda sotto pena de ducati cento et del<strong>la</strong> escommunica in essa<br />

come se asserisce da monsignor nostro reverendissimo et in questo se intenda<br />

fra il presente bando.<br />

2. Secundo che nisciuna donna per coroccio possa portare cioppa con strascino<br />

in coda più de dui mesi et da quello in là portando<strong>la</strong> se intenda cascare<br />

nel<strong>la</strong> medesima pena et escommunica.<br />

3. Tertio et ultimo che il sarto che taglierà veste con <strong>la</strong> coda caschi<br />

nel<strong>la</strong> sopradicta pena et escommunica et questo simelmente se intenda dopo<br />

il presente banno; et del<strong>la</strong> sopradicta pena un quarto sia del<strong>la</strong> communità,<br />

un quarto dell’executore, un altro quarto dell’accusatore et l’altro quarto da<br />

applicarse a lochi pii a arbitrio de monsignor reverendissimo il vescovo de<br />

Ameria. Et hanno commesso che li dicti capitoli se bandiscano per el publico<br />

trombetta, se bandiscano per li lochi soliti et acciò nisciuno possa pretendere<br />

ignoranza.<br />

Sensino publico trombetta del<strong>la</strong> communità del<strong>la</strong> magnifica città d’Amelia<br />

ha riferito a me cancelliero presente et suprascripto et dopo <strong>la</strong> commissione<br />

che li è stata data, haver banditi et subastati per li lochi soliti et consueti del<strong>la</strong><br />

città d’Amelia li retroscrpti capituli et decreti et in havere fatto monito, notificato<br />

et bandito secondo che ha havuto in commissione il medesemo dì, mese<br />

et anno retroscritti non solo in questo modo premesso ma in ogni altro migliore<br />

modo.


930 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

37. 1577, giugno 2<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> et decreta super reformatione<br />

et moderatione dotium et mobilium mulierum<br />

In Dei nomine amen. L’infrascripti sonno capituli, reformationi et ordinamenti<br />

fatti, composti et ordinati dalli circumspetti et providi cittadini messer<br />

Nanni Geraldino, messer Francesco Moricone, messer Pierlorenzo Sandro et<br />

messer Martio Boccarino de Amelia eletti et deputati dalli magnifici signori antiani<br />

del<strong>la</strong> magnifica città d’Amelia per ordine et decreto del consiglio generalissimo<br />

delle quattro scritte a reformare, correggere et moderare le superflue et<br />

eccessive promissioni de dote et vari et illiciti ornamenti et pompe delle donne<br />

Amerine, havendo havuto sana memoria de molti optimi citadini et homini da<br />

bene rego<strong>la</strong>ti sotto il prestantissimo antianato delli magnifici signori antiani Hectore<br />

Girardocio, Bernardino de Stefano Venturello, Benedicto Clementino et Ottavio<br />

Geraldino delli quali ordini et capitoli il tenore è l’infrascripto che sequita,<br />

videlicet:<br />

Capitoli del<strong>la</strong> dote. Yesus Maria.<br />

Volendo li magnifici signori anziani del popolo del<strong>la</strong> città d’Amelia et homini<br />

deputati dal consiglio generalissimo de quattro scritte prevedere alle grande<br />

dote, massimi mobili et superfluità de vestimenti sontuosissimi posti nelli sponsalitii<br />

et altri abusi et spese intolerabili che se fanno nelli ornamenti et pompe<br />

delle donne con deservitio prima de Dio et poi roina evidente de molte famiglie<br />

che mosse da vane ambitioni et superbia cercano de superar l’un l’altro con<br />

spender profusamente <strong>la</strong> loro roba consumando non solo le dote delle donne ma<br />

li proprii patrimonii dissipando et perché l’officio de ogni buona repubblica è<br />

de ordinare che nisciuno usi ma<strong>la</strong>mente le sue sobstantie, per questo hanno<br />

ordinato, statuito, reformato et comandato che l’infrascripti ordini, capitoli, statuti<br />

et reformanze perpetuamente et invio<strong>la</strong>bilmente da tutti se debiano abracciare<br />

et osservare sotto <strong>la</strong> pena et censura da dechiararse nelli sottoscritti capituli.<br />

1. In primis che per l’advenire per qual se voglia donna del<strong>la</strong> cità de Amelia<br />

overo habitante de qualunche conditione, dignità, grado et preminentia se sia,<br />

che se maritasse o dovesse maritar nel secolo, non se possa dare per maritare o<br />

convenire né pigliare né recevere più de cinquecento ducati de carleni a carleni<br />

diece per ducato et mobile infrascritto.<br />

2. Item che le veste siano otto in tutto cioè dui veste de drapo, dechiarando<br />

che <strong>la</strong> ciamarra s’intenda per veste, et non siano de drapo prohibito, le quali<br />

se possano guarnire de finimenti de seta eccettuando oro, argento, racamo, perle,<br />

giogie, pontaletti né veri né fenti, una veste de panno de grana et le altri<br />

cinque de panni ordinarii le quali se possano guarnire de drapi non prohibiti da<br />

piedi nelli busti et nelle maniche et de una fascia so<strong>la</strong> o dui non excedano tre<br />

dita et similmente le ciamarre de panno si se farranno se computino per una


Amelia<br />

931<br />

delle cinque vesti sopradicte le quali non possano avere altra guarnizione come<br />

de sopra in adiuntione d’una abbottonatura de seta et il drapo prohibito s’intenda<br />

te<strong>la</strong> d’oro, te<strong>la</strong> d’argento, velluto cremosino et velluto pavonazo in cremosino.<br />

Camiscie numero otto,<br />

senali numero otto, delli quali dui se ne possano fare de senzina senza oro o<br />

argento, le altre o de cortina o te<strong>la</strong> a loro benep<strong>la</strong>cito senza <strong>la</strong>voro però de<br />

cremosino,<br />

scuffie dodici quale siano senza oro o argento,<br />

un paro de lenzuoli,<br />

sciugatori in pezza diece,<br />

veletti in pezza quindici,<br />

fazoletti in pezza quindici,<br />

guanciali dui de senzina o de cortina senza <strong>la</strong>voro d’oro o d’argento o cremosino,<br />

sciugatori dui senza <strong>la</strong>voro d’oro o d’argento,<br />

il manto de senzina,<br />

una corona de ambre o de coragli che non passi <strong>la</strong> valuta de quattro scudi,<br />

uno specchio che non passi <strong>la</strong> valuta de uno scudo,<br />

una scopetta,<br />

dui para de forzieri.<br />

3. Item che nisciuna donna maritata, vedova o zitel<strong>la</strong> possa portare veste<br />

con trascino o coda.<br />

4. Item se prohibisce et comanda che nisciuna donna cittadina habitante<br />

nel<strong>la</strong> città o suo districto possa portare orecchini pendenti d’oro o argento o de<br />

perle o de seta o d’altre sorte, né medaglie d’oro o d’argento o de pasta de<br />

profumi o altri ornamenti preziosi alle mani, braccia, in capo o al<strong>la</strong> fronte, a<br />

modo alcuno non se possano portare più de tre anelli.<br />

5. Item se ordina et comanda che nisciuna donna come de sopra possa né<br />

debia portare vezo de perle con pendenti o senza che passi <strong>la</strong> valuta de dodici<br />

scudi et li sie licito portare una catena d’oro del<strong>la</strong> medesima valuta.<br />

6. Item che nisciuna donna possa portare colletti, gorgiere, scuffie racamate<br />

<strong>la</strong>vorate d’oro o d’argento o seta che siano al più del<strong>la</strong> valuta de tre scuti.<br />

7. Item che nisciuna donna possa usare per cignere catene d’oro o chiavacori<br />

d’argento o de coragli ma cente de seta che non sieno ornate né d’oro né<br />

d’argento, né meno corone de paternostri et ave marie d’oro o argento, perle o<br />

altra sorta de prete preciose etiam finte de pasta de profumo, ma possano portare<br />

corone de coragli et ambre che non passi <strong>la</strong> valuta come de sopra.<br />

8. Item che maritandose donna forestiera in Amelia o suo distretto habia<br />

a vestire et servare tucti li ordini delli presenti capituli come sonno obligate le<br />

donne de Amelia et sotto le medesime pene che incorrono le dicte donne<br />

d’Amelia.<br />

9. Item se prohibisce et comanda che non sia licito a alcuna donna novamente<br />

maritata o da maritarse per l’advenire andare a casa de loro mariti o<br />

parenti delli mariti fintanto non sirrà sposata co l’anello per osservare l’honestà


932 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

virginale tanto degna secondo l’ordine del sacro concilio et decreto delle sinodali<br />

congregationi.<br />

10. Item se prohibisce et commanda che patre, matre, fratelli, zii, consobrini,<br />

nepoti et cognati dello sposo nel tempo del sponsalitio non possano presentare<br />

<strong>la</strong> sposa de magiore dono o presente che passi <strong>la</strong> valuta de tre scudi per<br />

ciascuno et a li altri parenti qui non expressi li sia al tutto prohibito il donare<br />

al<strong>la</strong> sposa et che <strong>la</strong> sposa non possa donare alli sopradetti più d’un paro de<br />

fazoletti per ciascuno senza <strong>la</strong>voro escettuato il marito al quale se possa dare<br />

una camiscia con un paro de fazoletti come de sopra.<br />

11. Item se prohibisce et comanda che nisciuna donna possa portare berrette<br />

de nisciuna sorte ma solo li se concede possa portare cappelli de quale<br />

drapo se vogliono purché non sia prohibito et sia senza oro, argento, medaglie,<br />

pontalitti, piume, imprese et cordoni salvo un cordone de seta del medesimo<br />

colore delli cappelli.<br />

12. Item chi darrà trecento ducati non arrivando al numero delli cinquecento<br />

sopradetti non possa havere né usare si non una veste de drapo non<br />

prohibito et una veste de panno de grana non excedendo però il mobile <strong>la</strong> terza<br />

parte del<strong>la</strong> dote computatoce le sopradicte veste.<br />

13. Item chi haverà li trecento ducati per dote et non arriverà alli cinquecento<br />

non possa portare il vezo de perle che passi <strong>la</strong> valuta de otto scudi et una<br />

catena de oro del medesimo prezo.<br />

14. Item chi darrà cento ducati de dote et non arriverà alli trecento non<br />

possa havere né portare veste de drapo né de panno de grana né se possano<br />

usare senzina né <strong>la</strong>vori de nisciuna sorte de seta ma se li concede che possano<br />

havere un paro de maniche de drapo non prohibito, ma il mobile de <strong>la</strong>na et<br />

lino non exceda <strong>la</strong> terza parte del<strong>la</strong> dote computatoce le maneche supradicte.<br />

15. Item chi averà per dote li cento ducati et non arriverà alli trecento non<br />

possa portare né perle né oro né argento de nisciuna sorte dalli anelli in poi.<br />

16. Item se prohibisce et comanda a patre, matre, avo, ava, fratelli, zii o a<br />

chi toccherà de maritare non possa né debia dare né promettere altra dote et<br />

mobile che il sopradicto.<br />

17. Item se prohibisce che non se debiano né possano fare mancie et presenti<br />

soliti a farse alle spose il Natale, anno novo, carnevale, Pasqua o altri<br />

tempi et che tali mancie o presenti non se possano più usare.<br />

18. Item se prohibisce et comanda che alle donne infantate per putti o<br />

putte che farranno non se possa dare mobile et presente alcuno per quello dal<strong>la</strong><br />

banda del patre o matre del<strong>la</strong> sposa.<br />

19. Item portandose figluoli o figluole al baptesmo non possano portare<br />

mantelline de drapo prohibito né guarnite né racamate de oro o de argento né<br />

sciugatori che ve sia oro o argento.<br />

20. Item chi contrafarrà alli sopradetti ordini et capituli caschi in pena de<br />

ducento ducati d’oro in oro d’applicarse per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> Camera apostolica et<br />

de l’altra mità un terzo al<strong>la</strong> comunità de Amelia, un terzo allo accusatore, l’altro<br />

terzo al signor potestà che ne farrà l’esecutione, quale non facendo subito caschi


Amelia<br />

933<br />

in pena del<strong>la</strong> summa che per sua parte de pena li venisse da retenerse del suo<br />

sa<strong>la</strong>rio allo sindicato.<br />

21. Item che il marito eccedendo o contravenendo <strong>la</strong> somma sopra tassata<br />

perda omninamente nel caso da restituirse <strong>la</strong> dote ogni quarta parte, guadagno<br />

et commodità delli statuti et ordini de Amelia oltre le pene suprascitte.<br />

22. Item se prohibisce et comanda che non sia nisciuna donna che ardisca<br />

né presuma né per tempo de carnevale né per altro tempo de l’anno, in casa,<br />

fuor de casa, far alcuna sorte de maschera né travestirsi d’altro habito che del<br />

suo proprio et naturale né in compagnia dei suoi congionti et attinenti né d’altri<br />

et questo per togliere via l’occasione del fare male et del vivere impudicamente<br />

sotto <strong>la</strong> pena de trenta ducati de carleni d’applicarse per <strong>la</strong> mità al<strong>la</strong> communità,<br />

un quarto al esecutore et l’altro quarto all’accusatore et se fosse alcuna che non<br />

potesse pagare dicta pena se li dia una scopatura per tutta <strong>la</strong> città.<br />

23. Item se prohibisce et comanda che nelli pasti et conviti nuptiali non sia<br />

licito dare più de dui antepasti et dui sorte de pe<strong>la</strong>ti et non più conci in allesso<br />

o arrosto ad arbitrio del convitante dichiarando che non siano comprese quaglie,<br />

tordi et beccafichi escludendo ogni sorte de selvaticine, pasticci, sfogliati, geli,<br />

concedendo solo che possano fare dui sorte de torte et dui sorte de confetti et<br />

chi contrafarrà caschi in pena de cinquanta ducati d’applicarsi come de sopra et<br />

sia al tutto prohibito tanto dal<strong>la</strong> parte dello sposo quanto dal<strong>la</strong> parte del<strong>la</strong> sposa<br />

[et] non se possa più in alcuno modo presentare né manco presentare parenti in<br />

alcuno modo.<br />

24. Item che nisciuna donna possa portare per coroccio cioppa con trascino<br />

più de quattro mesi et contravenendo caschi in cinquanta ducati de pena<br />

d’applicarsi come de sopra per <strong>la</strong> quale sia obligato marito, padre, fratelli, figluoli<br />

o zii dove che dicta donna resederà.<br />

25. Item se prohibisce et comanda a tutti orefeci, sartori, sartrice, recamatori<br />

et altri maestri et <strong>la</strong>voranti che non possano in modo alcuno tagliare, coscire,<br />

<strong>la</strong>vorare vestimenti, ornamenti et portature de donne, col<strong>la</strong>ne, maneglie, centure o<br />

altre cose de sopra prohibite che fossero contro <strong>la</strong> forma del presente decreto et<br />

contrafacendo caschino in pena de trenta ducati d’applicarsi come de sopra.<br />

26. Item se ordina et comanda che nascendo qualche dubio o difficultà<br />

sopra <strong>la</strong> intelligentia o interpretatione delli presenti capituli se stia al<strong>la</strong> dechiaratione<br />

delli signori antiani consiglio <strong>generale</strong> de homini deputati.<br />

27. Item si alcuno contro dicti capituli et ordinamenti fraudolentemente sotto<br />

nome de donatione, overo de prestito, overo per quali se voglia exquisito colore,<br />

overo astutia desse o permettesse più per sé o altra interposta persona quello più<br />

che fosse dato o promesso oltre le somme sopradicte per dote et mobile che<br />

prometterà o che darrà, caschi in pena de perditione de tutto quello più che<br />

darrà, donarà o prometterrà da applicarsi ipso facto al<strong>la</strong> communità de Amelia.<br />

28. Item si alcuno citadino de qual se voglia grado o conditione che sia<br />

contravenisse alli soprascritti ordini et capitoli oltre <strong>la</strong> sopradicta pena sia ipso<br />

iure incontinente senza altra dechiaratione privato del<strong>la</strong> civiltà del<strong>la</strong> cità de Amelia<br />

et de suoi citadini al tutto segregato et mai possa havere alcuno honore


934 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

overo officio del<strong>la</strong> cità de Amelia et chi mai per nisciuno tempo se possa restituire<br />

al<strong>la</strong> civiltà et a l’essare citadino si non serrà ottenuto et vinto dal consiglio<br />

generalissimo delle quattro scritte et non s’intenda essere valido si non arrivarà<br />

al numero de cento homini.<br />

29. Item che tucti notari quali facessero instrumento o altro che quello che<br />

in dicti capituli et ordinamenti se contiene non so<strong>la</strong>mente caschino nel<strong>la</strong> pena<br />

supradicta ma ancho siano privati ipso facto da l’officio del notariato, et similmente<br />

caschino nel<strong>la</strong> medesema pena quelli trattassero li matrimonii con altre<br />

parti o conditioni che in detti capitoli se contengono et, acciò che le fraude se<br />

facessero più facilmente se possano trovare, se ordina sia dato fede in simile<br />

cose all’accusatore con un testimonio degno de fede innanzi a qualunche iudice<br />

ecclesiastico o secu<strong>la</strong>re in dicta cità existente.<br />

30. Item che li signori antiani siano obligati nel<strong>la</strong> loro intrata notificare li<br />

presenti capituli al signore potestà pro tempore existente et pregarlo faccia osservare<br />

et mantenere li presenti ordini et punire li trasgressori et siano tenuti passarne<br />

il memoriale a li loro soccessori per <strong>la</strong> loro observanza socto pena de<br />

privatione de tucti officii et beneficii et de vinticinque ducati per ciaschuno.<br />

31. Et perché potria essere che qualche citadino o citadina tentasse contravenire<br />

alli presenti capituli mossi forse da superbia o vana presuntione, se prohibisce<br />

et comanda che nisciuna persona de qualunche grado, stato o conditione<br />

se sia ardisca né presuma de contravenire al<strong>la</strong> presente lege né sotto pretesto de’<br />

privilegii o dispensatione, si pure qualcuna da Roma se impetrasse, il che non se<br />

crede, né deve farse né sotto qual’altro colore se voglia et quelli che alterassero<br />

privilegii derogatorii a questo decreto siano tenuti et obligati in termine de otto<br />

dì dal dì che serranno impetrati o quando serranno recerchi dal magistrato renontiare<br />

a dicti privilegii nel pa<strong>la</strong>zo publico et al cospetto delli signori antiani et,<br />

non renunciando come de sopra, se debia subito congregare il consiglio delle<br />

quattro scritte dove se proponga <strong>la</strong> contraventione del<strong>la</strong> lege et ivi se elegano<br />

ambasciadori per andare a Roma o dove bisognarà per fare revocare in nome<br />

pubblico dal<strong>la</strong> santità del papa o de altri soperiori le dicte despense o previlegii<br />

et questo si faccia a spese de chi l’havesse impetrato da restituirse per loro al<strong>la</strong><br />

communità che mandasse ambasciadori o pacasse altre spese per tale causa et<br />

inoltre dicti impetrati siano tenuti per citadini vani et inutili al<strong>la</strong> sua cità come<br />

quelli che desiderano avantagiare li altri loro eguali che meritano simile prerogative<br />

et previlegii come loro.<br />

32. Et de più chi contraverrà alle soprascritte ordinationi oltre le altre pene<br />

imposte caschi ipso facto in excommunicatione papale dal<strong>la</strong> quale non possa<br />

essere assoluto che dal<strong>la</strong> santità de nostro Signore dechiarando che se alcuno<br />

contravenendo a dicti ordini volesse ottenere l’absolutione per via de supplica o<br />

altro modo non s’intenda essere assoluto si prima non è citata et avisata <strong>la</strong><br />

communità de Amelia et che il vescovo presente et suoi successori successivamente<br />

siano tenuti a fare intendere a tucti i confessori regu<strong>la</strong>ri et secu<strong>la</strong>ri <strong>la</strong><br />

dicta scomunica et metter<strong>la</strong> tra li casi che loro sogliono reservarsi et dare ogni<br />

anno a confessori ordinandoli debiano tenere tale ordine de nostro Signore attaca-


Amelia<br />

935<br />

to nel muro del<strong>la</strong> sagrestia o altro luogo decente nel<strong>la</strong> chiesa o luoghi dove confesseranno<br />

acciò nisciuno pretendere possi ignorantia et se il vescovo avisato dal<strong>la</strong><br />

communità ogni anno non farrà intendere a confessori <strong>la</strong> supradicta scomunica et<br />

li confessori saputo che l’haranno assolveranno alcuno dal<strong>la</strong> dicta scommunica incorsa<br />

per havere contravenuto ad alcuno delli supradetti ordini caschino ipso facto<br />

nel<strong>la</strong> istessa scomunica non ostante qual se voglia previlegio o gratia facta ad<br />

alcuno in particu<strong>la</strong>re che per qual si voglia altra bol<strong>la</strong> o giubileo non sia visto<br />

dare licentia di assolvere de dicta scomunica si non se fa particu<strong>la</strong>re mentione<br />

del<strong>la</strong> revocatione de quel<strong>la</strong> non ostante qual se voglia consuetudine, privilegii etiam<br />

immemorabili essentioni, constitutioni benché confirmate con iuramenti o con qual<br />

se voglia altra auctorità né per l’advenire si possa ad alcuno concedere tale privilegio<br />

in contrario che prima non si habia facto consapevole <strong>la</strong> communità de Amelia<br />

et datoli il suo consenso passato per el dicto consiglio de cento.<br />

Auctoritas concessa dominis antianis, consilio decem et dominis electis in<br />

causa dotium.<br />

Ingenti animi probitate ornatus et circumspectus vir legum doctor dominus<br />

Marchus Vectius unus ex senatorum numero, postquam rostra ascendit et divinum<br />

eff<strong>la</strong>gitavit presidium, defecto capite sic reverenter fari super dotium et<br />

mobilium bonorum moderatione initiatus est, quod suprascripta decreta et capitu<strong>la</strong><br />

palluctentur et transeant per dictum consilium et si vincuntur et victoriam<br />

obtinent magnifici domini antiani, providus numerus decemvirum ac domini electi<br />

super dictis capitulis ut presentem generalissimum consilium auctoritatem et facultatem<br />

omnimodum habeant imponendi penas, pecunias inveniendi et omne id<br />

et totum agendi et exequendi pro minoris roboris firmitate et confirmatione ad<br />

sanctissimum Dominum nostrum. (...)<br />

Reformatio pro honestate mulierum.<br />

Adhuc in sermone progrediens consultor ipse pro decoro et ornamento mulierum<br />

fassus est quod mulieres in futurum non possint vestes et zimarras super<br />

capite portare ac etiam pallia super bracchia pro earundem verecundia et honestate<br />

sub pena in eas contraventiones decem scutorum applicandorum pro medietate<br />

magnifico domino potestati Amerino et mense dominorum antianorum et<br />

quod bandiatur per publicum proc<strong>la</strong>mam per loca solita dicte civitatis.<br />

38. 1579, dicembre 27<br />

Riformanze<br />

Littere super dotibus monacandarum<br />

Extra: Al molto reverendissimo signor come fratello monsignor il vescovo di<br />

Amelia a Amelia.<br />

Intus: Molto reverendissimo signor come fratello, cotesta communità ha fatto<br />

supplicare a nostro Signore che volesse ridurre a minor somma, come s’è fatto<br />

altrove nello Stato Ecclesiastico in più luoghi, l’elemosina che devono pagare in


936 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nome de dote le zitelle che si vogliono monacare, sopra che, havendo sua Beatitudine<br />

fatto matura deliberatione, m’ha ordinato ch’io scriva che non alleghi<br />

alcuna a pagar più di centocinquanta scudi di dote oltra l’acconcio solito, che<br />

tanto gli pare che sia assai, massime comparando cotesta città agli altri luoghi<br />

che hanno ottenuto simile riduttione et, poi ch’el<strong>la</strong> intende quando comanda sua<br />

Beatitudine, <strong>la</strong> non manche di così esseguire et pregandole ogni salute, non m’occorre<br />

dirle altro. Di Roma li VIII de dicembre 1579.<br />

Di vostra signoria molto reverendissima come fratello il cardinal Maffeo.<br />

39. 1579, dicembre 29<br />

Riformanze<br />

Electorum pro moderandis dotibus monacandarum congregatio<br />

Congregatis ac insimul coadunatis in audientia antianalis pa<strong>la</strong>tii prestantissimis<br />

viris iam electis et deputatis pro tractanda et impetranda moderatione et<br />

reductione dotium puel<strong>la</strong>rum in monasteriis monachandarum, videlicet domino<br />

Marco Vectio, domino Pietro Laurentio Sandro, Mutio Boccarino et Ioanne Francisco<br />

Naccio, una cum dominis antianis ibique vacantes et colloquium habentes<br />

circa oportuna et necessaria in premissa eis demandata cura et presertim circa<br />

litteras illustrissimi et reverendissimi cardinalis Maffei nuper receptas per reverendissimum<br />

episcopum Amerinum occasione electorum dotium et supra registratarum<br />

et copiatarum, habito super contentis in illis maturo discursu et deliberatione,<br />

communi et unanimi voto decreverunt scribendas esse litteras ex parte<br />

magnificorum dominorum antianorum illustrissimo et reverendissimo domino archiepiscopo<br />

Cosentino ac domino Antonio Canali et Ascanio Moricono civibus<br />

Amerinis Rome comorantibus quod procurent obtinere dec<strong>la</strong>rationem dictarum<br />

litterarum cardinalis Maffei quod dos in eis reducta intelligatur etiam pro puellis<br />

supranumerariis monacandis et in monasteriis ingressuris et ita eedem dicte littere<br />

isthic scripte et transmisse fuerunt.


NARNI<br />

a cura di Elisabetta David


INTRODUZIONE<br />

La documentazione di argomento suntuario reperita per Narni non<br />

è molto consistente e si colloca nel XVI secolo, essendo, infatti, cinquecentesca<br />

anche <strong>la</strong> copia degli statuti del XIV secolo. Tale situazione<br />

è imputabile non ad una scarsa attenzione degli amministratori pubblici<br />

al<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione delle spese per l’abbigliamento, le doti e i<br />

funerali, ma, purtroppo, al<strong>la</strong> perdita di gran parte dell’archivio comunale,<br />

perdita che <strong>la</strong> tradizione collega ai Lanzichenecchi di Carlo V<br />

che, da maggio ad agosto del 1527, occuparono Narni, devastando<strong>la</strong> e<br />

bruciando le carte dell’archivio pubblico. È il Mazzatinti, nel 1904, a<br />

ricordarlo nel<strong>la</strong> premessa al<strong>la</strong> descrizione degli archivi allora presenti<br />

in città 1 . Dal<strong>la</strong> distruzione ricordata si salvarono le pergamene che,<br />

considerate di partico<strong>la</strong>re importanza, erano state depositate nel<strong>la</strong> sacrestia<br />

del<strong>la</strong> chiesa di San Giovenale, ma non si salvarono invece i<br />

registri delle Riformanze, attualmente conservati solo dai primi del Cinquecento.<br />

Il fondo Diplomatico, comprendente 137 documenti dal 1143 al 1606,<br />

è stato regestato in tempi abbastanza recenti 2 , ma non è stato preso in<br />

considerazione ai fini del<strong>la</strong> presente ricerca, come pure è stato escluso<br />

dall’indagine, come avvenuto per le altre città umbre, l’archivio Notarile<br />

(1377-1870) conservato presso l’Archivio di Stato di Terni 3 .<br />

La perdita di gran parte dell’archivio comunale, in partico<strong>la</strong>re quello<br />

compreso presumibilmente fra il XII secolo, epoca in cui è collocabile<br />

l’origine del comune di Narni, e il XV, non ha però impedito il fiorire<br />

1 G. MAZZATINTI, Gli archivi del<strong>la</strong> storia d’Italia, IV, Rocca San Casciano 1904, p. 164.<br />

2 Il fondo diplomatico dell’Archivio Storico Comunale di Narni. Inventario, regesti, note<br />

storiche, indici, a cura di A. DIAMANTI e C. MARIANI, Terni 1986.<br />

3 Guida <strong>generale</strong> degli Archivi di Stato Italiani, IV, Roma 1994, p. 330.


940 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

di studi e ricerche sul<strong>la</strong> città 4 , favorite anche dal<strong>la</strong> presenza di un ricco<br />

e importante Archivio Capito<strong>la</strong>re, quello del<strong>la</strong> chiesa cattedrale di San<br />

Giovenale, in tempi recenti sottoposto a inventariazione e restauro e riportato<br />

così all’attenzione degli studiosi 5 .<br />

L’indagine, i cui esiti qui si pubblicano, è stata svolta esclusivamente<br />

sul<strong>la</strong> documentazione comunale, in partico<strong>la</strong>re sul<strong>la</strong> copia cinquecentesca<br />

dello statuto <strong>la</strong>tino in tre libri approvato dal cardinale Pietro di Stagno<br />

nel 1371 e riformato successivamente nel 1388 6 . Sono stati consultati i<br />

registri superstiti del<strong>la</strong> serie Riformanze, conservati, come già ricordato,<br />

solo dal<strong>la</strong> prima metà del secolo XVI.<br />

I documenti di argomento suntuario individuati sono in parte editi o,<br />

comunque, conosciuti e citati da alcuni autori. Negli anni ottanta <strong>la</strong> Ceroni<br />

e Giffoni-Mosca hanno desunto proprio dagli statuti informazioni<br />

sugli aspetti del<strong>la</strong> vita cittadina narnese, comprese le disposizioni di tipo<br />

suntuario 7 . Le fonti ascrivibili al Trecento sono costituite da quattro capitoli<br />

dello statuto, precisamente l’XI del Libro I, il LXVII, il LXXIV<br />

e il LXXV del III; il primo rego<strong>la</strong> il corredo che le donne potevano<br />

portare in dote, costituito da pochi panni di <strong>la</strong>na e da una cassa bassa<br />

4 Si segna<strong>la</strong>no per <strong>la</strong> storia di Narni alcuni manoscritti di erudizione, conservati presso<br />

<strong>la</strong> Biblioteca comunale, come quelli di M. ARRONI, Alcune notizie sopra <strong>la</strong> città di<br />

Narni compi<strong>la</strong>te nel sec. XVI; F. BRUSONI, Documenti storici sopra <strong>la</strong> città di Narni; E.<br />

MARTINORI, Cronistoria Narnese, (1600 a.C. - 1926), edizione a stampa del dattiloscritto<br />

conservato presso <strong>la</strong> Biblioteca comunale “G. Eroli” di Narni, a cura di R. COVINO, Terni<br />

1987. Fra le opere a stampa, G. TERRENZI, Il Comune di Narni durante il secolo XIII,<br />

appunti e note storiche, Terni 1895, voll. I e II; M. BIGOTTI, G. A. MANSUELLI, A. PRANDI,<br />

Narni, Roma 1973; G. COTINI, Guida turistica del<strong>la</strong> città e territorio di Narni, Roma<br />

1975; R. CERONI, Legis<strong>la</strong>zione statutaria e condizione femminile a Narni nel basso Medioevo,<br />

Terni s.a.; A. DIAMANTI e C. MARIANI, Palio e anello a Narni, in La società in costume.<br />

Giostre e tornei nell’Italia di Antico regime, Foligno 1986, pp. 152-153: F. GIFFONI e A.<br />

MOSCA, Il Trecento a Narni, Terni 1988; A. ONOFRI, La nascita del Comune di Narni e le<br />

sue istituzioni, Terni 1993.<br />

5 San Giovenale, <strong>la</strong> cattedrale di Narni nel<strong>la</strong> storia e nell’arte. Atti del Convegno di<br />

studi (Narni, 17-18 ottobre 1996), a cura di C. PERISSINOTTO, Narni 1998; si segna<strong>la</strong> in<br />

partico<strong>la</strong>re, del<strong>la</strong> stessa curatrice, Il contributo dell’Archivio Capito<strong>la</strong>re per <strong>la</strong> ricostruzione<br />

del<strong>la</strong> storia del<strong>la</strong> cattedrale, pp. 9-32 e di P. PELLEGRINI, Il capitolo di San Giovenale nel<strong>la</strong><br />

vita politica e religiosa di Narni (<strong>secoli</strong> XII-XIII), pp. 33-46.<br />

6 Per gli statuti comunali narnesi, citati dal Mazzatinti (ma non nel volume Gli archivi<br />

dell’Umbria, Roma 1957, pp. 125-130), si veda P. BIANCIARDI e M. G. NICO OTTAVIANI,<br />

Repertorio degli statuti comunali umbri, Spoleto 1992, pp. 198-202.<br />

7 R. CERONI, Legis<strong>la</strong>zione statutaria ... cit., p. 14 nota 1, dove è parzialmente edito<br />

il capitolo LXVII del libro III De mobilibus promictendis pro mulieribus maritandis; F.<br />

GIFFONI e A. MOSCA, Il Trecento a Narni ... cit., pp. 62-64.


Narni<br />

941<br />

da sistemare in fondo al letto (soppedanium de ligno) e prevede pene per<br />

i contravventori e per il notaio che avesse scritto l’atto di dote senza<br />

rispettare le regole fissate. Gli altri tre capitoli, invece, riguardano i funerali<br />

e <strong>la</strong> loro disciplina. Anche in questo caso non bisognava abbandonarsi<br />

agli eccessi, tanto che erano consentiti due soli ceri accanto al morto,<br />

di vario peso secondo l’importanza del defunto e del<strong>la</strong> famiglia: il<br />

massimo peso, dieci libbre, era concesso per i nobili, i giudici o i canonici;<br />

per tutti gli altri il cero non poteva superare le cinque libbre.<br />

Fino ad oggi del tutto sconosciute erano, invece, le disposizioni cinquecentesche<br />

rivolte a rego<strong>la</strong>re l’abbigliamento femminile e presenti nelle<br />

riformanze, precisamente nel 1515, nel 1537 e nel 1561, dove, in questi<br />

ultimi due casi, si disciplinano anche le doti e in partico<strong>la</strong>re nel 1561 si<br />

rego<strong>la</strong>no quelle delle monacazioni. Al 1561 risale anche l’ordo super funeralibus,<br />

unica informazione superstite in materia dopo le disposizioni dello<br />

statuto trecentesco.<br />

Anche a Narni, come in altre realtà cittadine, un ruolo determinante<br />

nel<strong>la</strong> disciplina del lusso è svolto dagli ordini religiosi ai quali appartengono<br />

i predicatori. La prima disposizione narnese sul<strong>la</strong> pompa delle donne<br />

e degli uomini (1515) è ispirata da Iacobus Ungarectus Patavinus, frate<br />

dell’Osservanza, in quel momento a Narni verbi Dei preco. Alle donne,<br />

infatti viene proibito portare vesti caudate e scol<strong>la</strong>te e agli uomini portare<br />

calzature chiuse more gallico.<br />

Nel 1537 i capitoli sulle doti e le vesti femminili sono invece ispirati<br />

dalle disposizioni in materia emanate dalle città vicine; si stabilisce che il<br />

limite massimo delle doti possa essere di cento, duecento, trecento e<br />

quattrocento ducati e si descrivono in dettaglio quali e quanti oggetti e<br />

ornamenti possano essere indossati dalle donne, distinte secondo il valore<br />

del<strong>la</strong> loro dote.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: Archivio storico comunale, Statuta communis et populi civitatis<br />

Narnie, s.a., approvato nel 1371.<br />

∗ Riformanze: Archivio storico comunale, Riformanze, voll. 1-8 (1515-1599).<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da Dalia Pernini (Archivio<br />

storico comunale di Narni) con revisione da parte di Elisabetta David (Archivio<br />

di Stato di Terni).


INDICE DELLE FONTI<br />

1. sec. XIV (in copia sec. XVI)<br />

Statuti<br />

ASCN, Statuti.<br />

Quod nullus heres defunti possit habere ad luctum alicuius ultra duos<br />

cereos cere (Lib. I, Rub. XI)<br />

De mobilibus promictendis pro mulieribus maritandis (Lib. II, Rub.<br />

LXVII)<br />

Quod porta portantes ad ecclesiam corpora mortuorum non redeat ad<br />

luctum (Lib. III, Rub. LXXV)<br />

De cereis habendis tempore luctus ad corpora mortuorum (Lib. III, Rub.<br />

LXXXIV)<br />

2. 1515 marzo 2<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, cass. 13, fasc. d (1515).<br />

Provisio pro resecandis superfluis expensis et pompis que fiunt per Narnienses<br />

pro mulieribus (cc. 35r-37r)<br />

3. 1537 gennaio 21<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, 4 (1537-1542).<br />

Capitu<strong>la</strong> super dotibus et indumentis mulierum (cc. 18r-20v)


944 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

4. 1561 marzo 18<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, 8 (1559-1561).<br />

Reformatio super vestitu mulierum<br />

Dotes monialium (cc. 149r-150r)<br />

5. 1561 marzo 23<br />

Riformanze<br />

ASCN, Riformanze, 8 (1559-1561).<br />

Ordo super funeralibus (c. 150rv)


Narni<br />

FONTI<br />

1. sec. XIV (in copia sec. XVI)<br />

Statuti<br />

Quod nullus heres defunti possit habere<br />

ad luctum alicuius ultra duos cereos cere<br />

945<br />

Item statuimus quod nullus heres defunti possit habere pro funere ad luctum<br />

alicuius ultra duos cereos cere ponderis si fuerit miles vel iudex aut canonicus<br />

usque in X libris, si alius usque in V libris pro quolibet cereo ad plus, ad<br />

penam X librarum cortonensium pro quolibet contrafaciente. Et vicarius dicte<br />

civitatis teneatur mictere unus ex notariis cum familia et baiulo ad quemlibet<br />

luctum ad inquirendum et investigandum de predictis ad penam L librarum cortonensium<br />

de suo sa<strong>la</strong>rio et nullus vel nul<strong>la</strong> possit se nigro induere nisi uxoris et<br />

famuli duo ad plus a dictam penam. Hoc addito quod mulieres non vadant nec<br />

ire possint ad luctum virorum nec corructare nec complorare in publico virorum<br />

nec mulierum luctu. Ad quas luctum spectat usque in quartum domum ipsius<br />

defunti ultra duos domos tantum ad penam XX solidorum cortonensium pro quolibet<br />

contrafaciente et ab inde infra arbitrio rectoris.<br />

De mobilibus promictendis pro mulieribus maritandis<br />

Item statuimus quod pro aliqua muliere maritanda vel dotanda non possint<br />

promicti vel dari pro mobilibus dotalibus nisi hoc mobilia dotalia infrascripta:<br />

scilicet pannos <strong>la</strong>ne pro muliere duo lecta pannorum, unum soppedanium de<br />

ligno, ad penam dantis, promictentis vel convenientis aut promissionem recipientis<br />

XXV librarum Cortonensium dicte camere applicandarum. Et talis promissio ab<br />

inde supra non valeat nec teneat ipso iure et ex ea agi vel defendi non possit in<br />

curia civitatis Narnie. Et nullus notarius ultra dictam formam faciat nec scribat<br />

ad penam X librarum cortonensium dicte camere applicandam. Et quilibet possit<br />

contrafacientes de predictis denunctiare et accusare.


946 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Quod porta portantes ad ecclesiam corpora<br />

mortuorum non redeant ad luctum<br />

Item statuimus quod illi qui deferent ad ecclesiam corpora mortuorum non<br />

redeant ad luctum vel ad locum luctus sedendo vel alta voce gridando vel capite<br />

discuperto. Qui contrafecerit puniatur vice qualibet in XL cortonensibus pro quolibet,<br />

que pena possit de facto auferri et quilibet possit contrafacientem denunctiare<br />

et accusare et habeat medietatem banni et teneatur in credentia et hoc<br />

capitulum bandiatur.<br />

De cereis habendis tempore luctus ad corpora mortuorum<br />

Item statuimus quod nullus pro aliquo mortuo vel mortua die luctus faciat<br />

vel teneat vel fieri vel teneri faciat in ipso luctu vel in loco luctus, nec mictat<br />

cum corpore mortuo vel mortua nisi duo cerea vel duppleria cere per se vel<br />

alium c<strong>la</strong>m vel pa<strong>la</strong>m et nullus mortuus vel mortua portetur ad ecclesiam facie<br />

discoperta. Qui contrafecerit in quolibet casu predictorum, solvat pro banno vice<br />

qualibet C solidos cortonensium, in utroque casu pena auferatur de facto a contrafacientibus.<br />

Et quilibet de hiis et quolibet eorum possit denunctiare et accusare<br />

et teneatur in credentia et habeat medietatem banni. Et hoc capitulum locum<br />

non habeat in militibus, iudicibus, medicis et clericis. Addito quod nullus ad<br />

luctum defunti vadat vel sedeat capite discoperto. Et nullus redeat ad luctum ad<br />

dictam penam nec aliqua mulier exeat post murtuum nisi convicine tantum ad<br />

eundum post mortuum ad ecclesiam et vadant admactate ad dictam penam. Liceat<br />

tamen uxori defunti non habenti filios exire post corpus defuncti causa<br />

redeundi ad domum et omnibus mulieribus cum ea ire volentibus, dummodo ex<br />

quo luctu se cesserint honeste et vadant cum mantello in capite. Et nullus homo<br />

audeat surgere alicui mulieri ploranti ad penam XL solidorum cortonensium.<br />

2. 1515, marzo 2<br />

Riformanze<br />

Provisio pro resecandis superfluis expensis<br />

et pompis que fiunt per Narnienses pro mulieribus<br />

Per venerabilem patrem fratrem Iacobum Ungarectum Patavinum, ordinis<br />

Observantie divi Francisci utriusque iuris consultissimum, ad presens in civitate<br />

Narnie verbi Dei preconem, fuerunt dominis prioribus ipsis in quodam in scriptis<br />

folio transmissa quadam capitu<strong>la</strong> seu substantialia capitolurum ad effectum ut<br />

legantur et reformari habeant si videbitur ex quo. Idem venerabilis pater asserat<br />

ea cernere in publicam utilitatem et in publicum honorem civitatis Narnie, continentia<br />

in effectu reformari debere ac removeri et tolli superfluitates et pompas<br />

vestium tum hominum quam mulierum intelligendo etiam quod ad numerum annu-


Narni<br />

947<br />

lorum, per<strong>la</strong>rum et aliarum rerum pretiosarum que ab omnibus portari non possit,<br />

semper tamen conditione et dignitate personarum salvis et reservatis et capitu<strong>la</strong><br />

sequente videlicet:<br />

Ab honestatem ipsam capitu<strong>la</strong>:<br />

Primo quod mulieres caudatas vestes non possint portare neque in deambu<strong>la</strong>ndo<br />

ire debeant nudato et discoperto pectore.<br />

Item quod homines similiter nec denudato et detecto pectore, nec cum calligiis<br />

c<strong>la</strong>usis more gallico confectis tamquam ab omni honestate semotis et alienis<br />

ire procedereque possint.<br />

Item quod inhiberi habeat sartoribus ut caveant in posterum suere et incidere<br />

talia vestimenta et similes calligas.<br />

Item quod habeant ordinari eligique cives decem ad minus ad ordinandum<br />

in posterum dotes dandas secundum tantum conditiones personarum cum hac<br />

tempestate propter inscitiam et fastum omnes velint esse equales et nobiles, unde<br />

multe familie in civitate ad egestatem devenere (...).<br />

Conclusiones propositorum omnium.<br />

Conclusus super VII de capitulis ordinandis per patrem predicatorem pro<br />

utilitate civitatis quod referantur et legantur omnia in primo concilio et interim<br />

visitetur pater predicator et omnia retractentur et melius discutiantur.<br />

3. 1537, gennaio 21<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> super dotibus et indumentis mulierum<br />

Coram magnificis dominis prioribus civitatis Narbie videlicet ser Iulio Archa,<br />

domino Dominico Marinata, Baptista Sebastiani, Francino Meneci et Celestino Caliisti,<br />

in absentia Baldoyni Cardoli eorum college qui offitium prioratus minime<br />

adhivit absens a civitate predicta, in eorumque dominorum priorum solito cenaculo<br />

quod in pa<strong>la</strong>tio eorum solite residentie positum est, congregati et cohadunati<br />

viri cives prestantissimi ser Gregorius de Risis, Theodorus Cardonus, ser Franciscus<br />

Terribilis, Ludovicus Marzius, Macthiangelus Iubilei et Virgilius de Masseis de<br />

dicta civitate Narnie, decreto et ordine generalis concilii magnifice civitatis predicte,<br />

homines electi assumpti et deputati super reformatione et regu<strong>la</strong> prestanda,<br />

facienda et ordinanda tam circha dotes et dotium promissiones quam etiam circha<br />

indumenta et ornamenta mulierum in dicta civitate, habito prius maturo colloquio<br />

longaque discussione et matura deliberatione inter ipsos, prefati magnifici domini<br />

priores et prestantissimi cives electi, unanimi consensu et voluntate, vigore remissionis<br />

facultatis et auctoritatis eis facte, date et attribute per <strong>generale</strong> concilium<br />

magnifice civitatis predicte antedictum, infrascritta capitu<strong>la</strong>, decreta, ordinamenta<br />

et statuta invio<strong>la</strong>biter observanda et adimplenda ediderunt, constituerunt, fecerunt<br />

et decreverunt eaque invio<strong>la</strong>biter observari mandarunt omni modo meliori, quorum<br />

capitulorum sive decretorum tenor infra materna linqua sequitur videlicet:


948 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

In prima statuimo et ordinamo et reformamo che le dote da darse in <strong>la</strong><br />

ciptà di Narni et suo distrecto siano et esser debbiano limitate in questo modo<br />

videlicet: de cento, duicento, trecento, et al più quattrocento ducati de carlini et<br />

nisiuna persona possa excedere dicte summe come de sopra limitate, et sia licito<br />

et possa dare et promectere ciascheduno in sino a le ditte summe exclusive<br />

quello li pare non preiudicando al capitulo del vestire che segue de sotto.<br />

Item statuimo et ordinamo che per alcuno quesito colore né patre, né matre,<br />

né fratelli, né zii, né alcuna altra persona possa né debbia promettere né dare<br />

alcuna cosa tanto in denari, quanto in beni stabili, quanto anchora in mobili, né<br />

in alcuno altro modo in fraude del sopradetto capitulo alcuna quantità oltra le<br />

dictae dote come de sopra limitate, et maxime li detti quattrocento ducati in<br />

modo che <strong>la</strong> domna non habbia, né aver debbia alcuna cosa ultra <strong>la</strong> dicta dote<br />

come de sopra, excepto non fosse heredità o vero legati.<br />

Item statuimo et ordinamo che s’alcuna persona promectesse, o vero pagasse,<br />

o vero recevesse alcuna cosa contra <strong>la</strong> forma de li sopradicti capituli che<br />

tanto quel tale che promectesse, o pagasse, quanto quello che recevesse caschi<br />

ipso facto in pena de quello più promectesse overo recevesse et altro. Tanto più,<br />

et sia ipso iure applicato per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> Camera apostolica et per l’altra mità al<br />

governatore che per li tempi serrà, et altro offitiale ne farrà exequutione et se ne<br />

debbia fare rigorosa exequutione et l’obligatione; et promessa sia nul<strong>la</strong> ipso iure,<br />

et non sortisca alcuno effecto et se presuma esser fictitia et symu<strong>la</strong>ta, et per<br />

dolo et inganno extorta; et lo notaio ne sarrà rogato, et li testimoni serrano<br />

presenti, ac tali instrumenti caschino ipso facto in poena de vinticinque ducati<br />

per ciascuno d’applicarsi come de sopra, et parimente caschino in dicta pena de<br />

XXV ducati li mizani che tractassero matrimonii contra <strong>la</strong> forma de presenti capituli<br />

come de sopra.<br />

Item statuimo et ordinamo che sia lecito a ogni persona pigliando moglie<br />

di fuora del destrecto de <strong>la</strong> ciptà di Narni pigliare quel<strong>la</strong> dote li pare da<br />

forastieri.<br />

Item per obviare che molte volte accascha che se expende <strong>la</strong> dote, o <strong>la</strong><br />

magior parte d’essa, in panni et mobili, e per questo ne sequita damno grande<br />

et al marito et a <strong>la</strong> domna, statuimo et ordinamo che nisiuna persona possa né<br />

debbia spendere et erogare per mobili et usu de <strong>la</strong> domna più de <strong>la</strong> terza parte<br />

de <strong>la</strong> dote li sarrà promessa.<br />

Item considerando <strong>la</strong> ruyna et damni havemo patiti et che l’altre ciptà convicine<br />

hanno pigliato ordine et reformato circha lo vestire de le domne, statuimo<br />

et ordinamo che nisiuna domna de qualuncha stato, qualità e conditione se sia<br />

tanto Narnese quanto forestiera essendo maritata et abitando in Narni puossa né<br />

debbia per alcuno modo et quesito colore o per alcun privilegio, insino che<br />

starrà et habitarà in Narni portare alcuna sorta de veste de brocchato, velluto,<br />

seta, damasco, o altra sorte de drappi excepto ciambellotto del qual ne possano<br />

havere una veste et non più. Et excepto che possano portare tre braccia de<br />

drappo da imbrocchato et imbrocchatello in fuora per maniche et ornamento de<br />

le loro veste secundo li piacerà.


Narni<br />

949<br />

Item statuimo et ordinamo che le ditte domne come di sopra non possano<br />

né debbiano portare alcuna sorte d’oro, argento, perle, né giogelli, né cathene,<br />

né col<strong>la</strong>ne, né maniglie in capo, né al collo, né a pecto, né in alcun altro locho<br />

et modo, né portare scuffie, corone, centure d’oro, d’argento, né de perle.<br />

Item statuimo et ordinamo che le ditte domne non possano né debbiano<br />

portare più di tre anelli d’oro, o vero d’argento a loro libito con quelle prete li<br />

piacerà.<br />

Item, perché è cosa conveniente et honesta che chi è di più qualità sia in<br />

qualche cosa cognosiuto, statuimo et ordinamo che qualunqua domna haverrà<br />

cento ducati, o mancho, non possa né debbia portare sbernia, né drappo di<br />

nisiuna sorte, né veste de rosato né di pavonazo, excepto possa portare maniche<br />

de rosato o vero pavonazo.<br />

Item che qualunqua domna havesse de dote ducento ducati o da doycento<br />

ducati in giò, non possa né debbia portare sbernia d’alcuna sorte né mancho<br />

veste de rosato et de ciambelletto excepto le maniche.<br />

Item che qualuncha domna havesse de dote trecento ducati e da quello in<br />

giò, non possa né debbia portare veste de ciambellotto.<br />

Item perché se vede evidentemente el damno et iactura ne sequitano per<br />

l’intagli et rechami se fanno, statuimo et ordinamo che nisiuna domna de qualuncha<br />

conditione et qualità se sia, possa né debbia portare veste d’alcuna sorte<br />

con intagli o vero rechami per alcun modo.<br />

Item alcuna volta interviene et po’ intervenire che alcuno per sua gentileza<br />

et voluntà non observaria li presenti capitoli, acciò che per timore de <strong>la</strong> poena<br />

l’habbia a observare statuimo e ordinamo che qualuncha persona contrafarrà alli<br />

sopradicti capituli et riformanze, o alcuno d’essi in tutto o in parte caschi ipso<br />

facto et ipso iure in poena de cinquanta ducati d’applicarsi come de sopra et<br />

perda tutto quello portasse, o se trovasse, o provasse portare contra <strong>la</strong> forma de<br />

li presenti capituli, et sopra di questo se possa procedere per il governatore per<br />

li tempi serrà et per sua corte per accusa per inquisitione et per inventione e sia<br />

lecito a ogni offitiale levare de facto tutto quello trovasse portare contra <strong>la</strong> forma<br />

de li presenti capituli.<br />

Item statuimo e ordinamo che qualuncha persona contraffarrà a li sopradetti<br />

capituli o alcuno d’essi caschi ipso facto in excommunicatione papale et<br />

non se possa absolvere se non dal papa excepto in articulo mortis. Et li<br />

preti siano obligati cacciar da le chiese loro quelle domne portassero vesti et<br />

altri ornamenti contra li presenti capituli confirmandose per o da nostro Signore.<br />

Item statuimo et ordinamo che qualuncha sarto overo racchamatore tagliasse,<br />

o vero cosisse, o racchamasse, o intagliasse alcuna sorte de veste contra <strong>la</strong> forma<br />

de sopraditti capituli caschi ipso facto in poena de vinticinqui scudi d’applicarse<br />

come de sopra.<br />

Que omnia et singu<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> supradicta prefati magnifici domini priores et<br />

homines deputati affatim! servari et adimpleri decreverunt, statuerunt et ordinaverunt<br />

omni modo meliori et validiori etcetera.


950 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

4. 1561, marzo 18<br />

Riformanze<br />

Reformatio super vestitu mulierum<br />

Dominus Balduinus Cardulus, unus ex dictis deputatis dixit super vestitu<br />

mulierum videlicet:<br />

che a nisciuno sia licito d’haver né spendere più d’una veste de drappo velluto<br />

o damasco o vero raso non intendendosi cremosina né grana et senz’altro guarnimento<br />

de modo che in tutto de questa sorte non possa avere più d’una veste.<br />

Item che in testa non se possa portare oro ma semplicemente de seta senza<br />

altre perne o qualsevoglia altra sorte de gioie.<br />

Item una catena de diece scudi et non altro.<br />

Item per centure non possano usare oro né argento né altre gioie a tal[...] in<br />

tutto il lor vestire nuptiale non possano excedere <strong>la</strong> summa de cento scudi.<br />

Item tre anelli di valor di diece scudi in tutto.<br />

Dotes monalium<br />

Item il detto consoltore disse sopra le doti delle monache che non possano aver<br />

di dote più de cento ducati senza altra demostratione ad ragione di dieci carlini per<br />

ducato, né canestrate né carcaggi de rieto, ma per in cambio delle canestrate se li<br />

diano doi ducati per il pranzo. Et per li finimenti delli mobili oltre al vestire del<strong>la</strong><br />

monacha non possa passare dieci ducati. Item se li dia un materazo et una coperta<br />

et chi contrafacesse nelli ordini sopradetti incorra in <strong>la</strong> pena de cinquecento scudi<br />

d’applicarse per li doi terzi al Monte del<strong>la</strong> Pietà et l’altro terzo all’essequtore.<br />

Entrambe le proposte sono approvate.<br />

5. 1561, marzo 23<br />

Riformanze<br />

Ordo super funeralibus<br />

Dominus Thedorus Cardonus unus de numero dictorum deputatorum dixit<br />

et consuluit dec<strong>la</strong>rando statutum sub reformatione.<br />

Quod nullus heres in capitulo XI, libro primo de funeralibus quod nullus<br />

cuiusqumque conditionis existat audeat vel presumat de cetero in funeralibus facere<br />

ultra decem cereos ponderis quindecim librarum intotum et pro candelis librarum<br />

quinque adeo quod in totum non expendat nec erogetur ultra viginti librarum<br />

cere. Et non facere ultra tres vestes lugubres ad usum mulierum sub pena predicta<br />

in totum et homines apponant bendas sive burattum in birectis iuxta solito.<br />

La proposta è approvata.


ORVIETO<br />

a cura di Tiziana Petrocelli, Lucio Riccetti, Marilena Rossi Caponeri


INTRODUZIONE<br />

La pur ricca e ampia bibliografia storica su Orvieto 1 non ha mai<br />

rivolto adeguata attenzione al tema del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong>, nonostante<br />

fosse presente a tutti gli studiosi <strong>la</strong> possibilità d’indagine sui numerosi<br />

e consistenti archivi che si conservano nel<strong>la</strong> città 2 . L’esistenza di questa<br />

1 Per <strong>la</strong> storia di Orvieto, soprattutto medievale, molta e qualificata è <strong>la</strong> letteratura<br />

che ha il suo punto di forza nelle opere di uno studioso come L. FUMI, Codice diplomatico<br />

del<strong>la</strong> città di Orvieto. Documenti e regesti dal secolo XI al XV e <strong>la</strong> carta del popolo,<br />

codice statutario del comune di Orvieto, Firenze 1884; ID., Il Duomo di Orvieto e i suoi<br />

restauri. Monografie storiche condotte sopra i documenti, Roma 1891; ID., Orvieto. Note<br />

storiche e biografiche, Orvieto 1891; continuando con G. PARDI, di cui si ricordano gli<br />

studi su Il governo dei signori Cinque in Orvieto, Serie dei supremi magistrati e reggitori di<br />

Orvieto dal principio delle libertà comunali all’anno 1500, Gli Statuti del<strong>la</strong> Colletta del<br />

Comune di Orvieto (secolo XIV), Il catasto di Orvieto dell’anno 1292, Dal Comune al<strong>la</strong><br />

signoria in Orvieto, apparsi in BDSPU negli anni 1894-1907; D. WALEY, Maedieval Orvieto.<br />

The Political History of an Italian City-State, 1151-1334, Cambridge 1952 (ed. italiana,<br />

Roma 1985); E. CARPENTIER, Une ville devant <strong>la</strong> Peste. Orvieto et <strong>la</strong> Peste Noire de 1348,<br />

Paris 1962; EAD., Orvieto à <strong>la</strong> fin du XIII siècle. Ville et campagne dans le Cadastre de<br />

1292, Paris 1986; J. C. MAIRE VIGUEUR, Comuni e Signorie in Umbria, Marche e Lazio,<br />

Torino 1987; Chiese e conventi degli ordini mendicanti in Umbria nei <strong>secoli</strong> XIII e XIV.<br />

Inventario delle fonti archivistiche e catalogo delle informazioni documentarie. Archivi di<br />

Orvieto, a cura di M. ROSSI CAPONERI e L. RICCETTI, Perugia 1987, e più recentemente, L.<br />

RICCETTI, La città costruita. Lavori pubblici e immagine in Orvieto medievale con l’edizione<br />

de L’acquedotto medievale orvietano. Studio storico e topografico di Pericle Perali (1912),<br />

Firenze 1992.<br />

2 G. MAZZATINTI, Gli archivi nel<strong>la</strong> storia d’Italia, III, Rocca San Casciano 1907,<br />

pp. 346-360; Soprintendenza Archivistica per il Lazio, l’Umbria e le Marche, Gli archivi<br />

dell’Umbria, Roma 1952, pp. 136-142; L. RICCETTI, Dagli archivi cittadini ad un Archivio<br />

per <strong>la</strong> città, in Un Archivio per <strong>la</strong> città, a cura dello stesso, Orvieto 1985, pp. 21-30; M.<br />

ROSSI CAPONERI e L. RICCETTI, Chiese e conventi ... cit.; Ministero per i Beni Culturali e<br />

Ambientali. Ufficio Centrale per i Beni Archivistici, Guida <strong>generale</strong> degli Archivi di Stato<br />

italiani, voce Orvieto, IV, Roma 1994, pp. 339-356.


954 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

normativa era nota almeno dal 1884, da quando, nel pubblicare in calce<br />

al Codice Diplomatico del<strong>la</strong> città di Orvieto <strong>la</strong> Carta del popolo del 1324,<br />

Luigi Fumi aveva messo a disposizione degli studiosi anche quel<strong>la</strong> parte<br />

del<strong>la</strong> normativa trecentesca che disciplinava le spese per nozze, banchetti,<br />

funerali, doti, abbigliamento femminile, confluita nel<strong>la</strong> compi<strong>la</strong>zione statutaria<br />

3 . Lo stesso Fumi, pubblicando le cronache di Orvieto, aveva fatto<br />

qualche cenno al<strong>la</strong> documentazione di tipo suntuario conservata nell’archivio<br />

storico comunale, da lui riordinato nel 1875 4 . È <strong>la</strong> Cronaca di<br />

Luca di Domenico Manenti a par<strong>la</strong>re di disposizioni suntuarie stabilite<br />

nel 1309 e nel 1399, non riscontrate però nel<strong>la</strong> documentazione coeva,<br />

come pure non hanno avuto riscontro nel<strong>la</strong> serie delle Riformanze comunali<br />

le disposizioni ricordate dal Fumi per il 1374, in nota agli Estratti<br />

dalle Historie di Cipriano Manenti, quando « ebbero un freno le spese<br />

suntuarie » sia riguardo ai funerali che al vestire delle donne 5 .<br />

Si deve arrivare a più di un secolo dopo il Fumi per trovare un altro<br />

studioso ovvero Lucio Riccetti, che ha sottolineato per primo il valore<br />

politico e sociale del<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>, iscrivibile all’interno del concetto<br />

di “buon governo” del<strong>la</strong> città, di “decoro”, di utile pubblico, sia<br />

riguardo al contenimento delle <strong>la</strong>mentazioni in occasione dei funerali, che<br />

sono contra bonam consuetudinem et bonos mores quasi omnium maiorum<br />

civitatum Italie, sia riguardo allo sfarzo degli abiti femminili, segnali del<br />

proprio status sociale, ma pericolosi nel<strong>la</strong> misura in cui ex nimio amore<br />

accensi homines destruantur et confunduntur 6 .<br />

Il progetto nazionale di pubblicare un repertorio completo, per regioni,<br />

del<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong> per i <strong>secoli</strong> XIII-XVI, è stato accolto come<br />

un’occasione importante per colmare tale <strong>la</strong>cuna bibliografica e per offrire<br />

nuovi elementi di conoscenza per <strong>la</strong> storia di Orvieto fra Medioevo e<br />

Rinascimento.<br />

Lo spoglio sistematico del<strong>la</strong> documentazione è stato rivolto esclusivamente<br />

all’Archivio storico comunale di Orvieto, in partico<strong>la</strong>re al<strong>la</strong> serie<br />

Statuti, composta da statuti cittadini e da statuti del territorio, e a quel<strong>la</strong><br />

delle Riformanze. Per le <strong>la</strong>cune cronologiche presenti in quest’ultima se-<br />

3 L. FUMI, Codice Diplomatico ... cit., pp. 731-816.<br />

4 Su Luigi Fumi si veda Luigi Fumi. La vita e l’opera nel 150° anniversario del<strong>la</strong><br />

nascita, a cura di L. RICCETTI e M. ROSSI CAPONERI, Roma 2003.<br />

5 Cronaca di Luca di Domenico Manenti, a cura di L. FUMI, in RIS, XV/V, fasc. 4,<br />

Bologna 1918, pp. 345 e 408; Estratti dalle Historie di Cipriano Manenti, a cura dello<br />

stesso, in RIS, XV/V, fasc. 4, Bologna 1920, p. 469.<br />

6 L. RICCETTI, La città costruita ... cit., p. 158 e pp. 186-187.


Orvieto<br />

955<br />

rie, si è sopperito consultando i Bastardelli delle Riformanze, ovvero i<br />

quaderni contenenti le minute dei verbali dei consigli comunali, conservati<br />

solo dal secolo XVI. L’Archivio storico del comune di Orvieto non<br />

conserva, invece, <strong>la</strong> serie dei Bandi, spesso presenti in copia nei registri<br />

delle Riformanze; fanno eccezione due cartelle inserite nel<strong>la</strong> serie Lettere<br />

Originali, denominate in inventario, rispettivamente, Bolle e brevi e Ordini,<br />

bandi, mandati 7 che sono state consultate, ma senza esiti in ordine a<br />

normativa o disposizioni suntuarie.<br />

Dallo spoglio sono state escluse le cronache, sia gli originali, parzialmente<br />

conservati nell’Archivio storico comunale, sia <strong>la</strong> loro edizione completa<br />

curata dal Fumi, già ricordata, e le fonti giudiziarie, conservate, a<br />

partire dal 1266 (con un registro di sentenze degli Otto rettori), fino al<br />

secolo XVI e costituite, prevalentemente, da sentenze emesse dal podestà,<br />

dal capitano del popolo e dal vicario, fatta eccezione solo per quanto<br />

segna<strong>la</strong>to in studi recenti sul XIII secolo 8 re<strong>la</strong>tivamente a casi di persone<br />

accusate di aver pianto i morti in maniera scomposta o eccessiva,<br />

contra formam statuti, casi qui proposti perché forniscono informazioni<br />

per il Duecento, altrimenti non documentabile. Al Giudiziario del podestà<br />

e capitano del popolo si affianca quello del governatore di Orvieto<br />

(1532-1770) che per il secolo XVI conserva inquisizioni, processi, sentenze,<br />

atti esibiti in causa, mai attentamente studiati e tuttora inesplorati.<br />

Esclusa dal<strong>la</strong> ricerca anche <strong>la</strong> serie Miscel<strong>la</strong>nea contenente atti di natura<br />

amministrativa e giudiziaria provenienti dall’Archivio comunale e da quello<br />

del governatore, una congerie molto eterogenea di documenti compresa<br />

fra il XIII e il XIX secolo, con prevalenza di atti dei <strong>secoli</strong> XVI e<br />

XVII, che pure ha fornito, casualmente, durante una ricognizione al fondo<br />

per un progetto di restauro, un’interessante testimonianza dell’applicazione<br />

delle disposizioni suntuarie; si tratta di una ricevuta del camerario<br />

del comune datata 1396, dicembre 12, che attesta il pagamento di una<br />

multa di 5 lire, 2 soldi e 6 denari da parte di Ugholinus de Manciano,<br />

perché <strong>la</strong> moglie inventa ferre per civitatem Urbisveteris unam cioppam<br />

cum argento ... contra formam statutorum et ordinamentorum civitatis predicte,<br />

mitigata sibi pena propter benefitium confessionis 9 .<br />

7 SASO, ASCO, Lettere originali, bb. 755 e 756, secc. XIV-XVIII.<br />

8 L. ANDREANI, Le fonti giudiziarie di Orvieto (1266-1292), in “Bollettino dell’Istituto<br />

Storico Artistico Orvietano”, L-LVII (1994-2001), pp. 65-126, in part. pp. 91, 95, 101,<br />

103-104.<br />

9 La serie Miscel<strong>la</strong>nea dell’Archivio storico comunale non compare nell’inventario redatto<br />

dal Fumi nel 1875. Nel 1907 Pericle Perali, in una re<strong>la</strong>zione agli amministratori


956 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

La scelta di fornire un ampio e completo repertorio di fonti normative<br />

in materia <strong>suntuaria</strong> ha fatto sí che si privilegiasse nel<strong>la</strong> ricerca <strong>la</strong><br />

documentazione statutaria e consiliare in genere, già di per sé molto vasta,<br />

<strong>la</strong>sciando in parte inesplorato l’aspetto dell’applicazione del<strong>la</strong> normativa,<br />

individuabile nei fondi giudiziari e in quelli notarili, che si è deciso,<br />

concordemente per tutta <strong>la</strong> regione, di escludere dal<strong>la</strong> ricerca.<br />

Lo spoglio sistematico delle fonti orvietane, svolto su un totale di<br />

211 registri di Riformanze, di 10 registri di Statuti cittadini 10 e di 40<br />

fascicoli costituiti dai Bastardelli delle Riformanze, ha fornito 123 informazioni<br />

alle quali sono da aggiungere i sette documenti del XIII secolo<br />

tratti dal Giudiziario medievale, non indagato, come già detto, nel<strong>la</strong> sua<br />

completezza.<br />

Si è posta attenzione partico<strong>la</strong>re alle disposizioni individuate nei testi<br />

statutari e a quelle deliberate dai consigli cittadini sotto forma di<br />

capitoli, ordini, bandi, ma è stato dato rilievo anche all’iter formativo<br />

del<strong>la</strong> disciplina <strong>suntuaria</strong>, con l’edizione delle proposte presentate e discusse<br />

negli organi collegiali, costituiti dai vari consigli comunali, speciale,<br />

<strong>generale</strong>, ristretto, spesso influenzati, se non proprio pilotati, a<br />

partire soprattutto dal Quattrocento, dai frati che venivano in città per<br />

svolgere opera di predicazione. Nel 1427 fu Bernardino da Siena a influenzare<br />

le decisioni del consiglio comunale in merito ai giochi, al<strong>la</strong><br />

bestemmia e agli Ebrei; nel 1464 fu determinante <strong>la</strong> presenza di frate<br />

Angelo da Bolsena e, quattro anni dopo, di Francesco da Viterbo, che<br />

propose una <strong>generale</strong> morigerazione dei costumi del<strong>la</strong> città con <strong>la</strong> conseguente<br />

adozione di precise disposizioni. Al<strong>la</strong> fine del Quattrocento<br />

sarà ancora un frate dell’osservanza, Francesco da Firenze, a influenzare<br />

i capitoli sulle pompe femminili e così avverrà anche nel corso del<br />

XVI secolo, precisamente nel 1503, nel 1508, nel 1513 e nel 1516; nel<br />

comunali, par<strong>la</strong> di una gran quantità di carte abbandonate nelle soffitte del pa<strong>la</strong>zzo municipale<br />

ed è molto probabile che si tratti proprio del<strong>la</strong> Miscel<strong>la</strong>nea in questione. Le carte,<br />

conservate in 321 buste, non sono state inventariate se non per una metà. Per maggiori<br />

informazioni si veda Guida Generale degli Archivi di Stato ... cit., p. 344; M. ROSSI CAPO-<br />

NERI, Lettere inedite di Francesco Guicciardini (11-20 giugno 1527) conservate presso <strong>la</strong><br />

Sezione di Archivio di Stato di Orvieto, in “Rassegna degli Archivi di Stato”, V, 46<br />

(1986), n. 3, pp. 522-565; EAD., Una re<strong>la</strong>zione inedita di Pericle Perali sull’Archivio storico<br />

comunale di Orvieto, in “Bollettino dell’Istituto Storico Artistico Orvietano”, L-LVII (1994-<br />

2001), pp. 647-665.<br />

10 Gli statuti del territorio, elencati al<strong>la</strong> fine di questo testo, non conservano documentazione<br />

di tipo suntuario.


Orvieto<br />

957<br />

1524 poi sarà deciso che, fra i cittadini da eleggersi per limitare doti e<br />

abbigliamento femminile, due debbano essere un frate domenicano e<br />

un frate francescano dell’Osservanza. Ugualmente sono stati editi i verbali<br />

dei consigli preposti alle elezioni delle commissioni speciali sul lusso<br />

perché, fornendo i nomi dei designati, consentono di individuarne<br />

l’appartenenza sociale: dal Quattrocento in poi prevalgono esponenti<br />

delle famiglie più in vista, Monaldeschi, Magalotti, Benincasa, Simoncelli,<br />

Marabottini, Fascioli/Spadensi, ma in qualche caso sono presenti anche<br />

artigiani, come nel 1473 e nel 1488, quando è eletto un sarto,<br />

maestro Senso, certamente non estraneo al dibattito, dal momento che<br />

si doveva trattare del<strong>la</strong> rego<strong>la</strong>mentazione delle fogge degli abiti femminili<br />

e delle pene alle quali potevano essere sottoposti i sarti che avessero<br />

contravvenuto alle proibizioni 11 .<br />

Fra i documenti individuati ed editi prevalgono nettamente quelli provenienti<br />

dal<strong>la</strong> serie delle Riformagioni comunali, perché <strong>la</strong> situazione di<br />

conservazione delle fonti statutarie orvietane non corrisponde a quel<strong>la</strong><br />

che doveva esserne <strong>la</strong> reale consistenza.<br />

Di un costituto, infatti, si par<strong>la</strong> già nel 1200 12 nel<strong>la</strong> formu<strong>la</strong> di giuramento<br />

degli ufficiali del comune di Orvieto che promettono di osservare<br />

que in hoc constituto sunt omnia. Al 1209 e al 1220 13 risalgono due<br />

frammenti di disposizioni statutarie incise su pietra che riguardano il sistema<br />

di tassazione; è interessante notare che gli indumenti erano esentati<br />

dall’imposizione o, meglio, non concorrevano a determinare <strong>la</strong> libra,<br />

come avveniva per altri beni. La prima testimonianza di riforme è del<br />

1222 e <strong>la</strong> notizia si deve al Fumi: « È da ritenere come più antica notizia<br />

di riforma statutaria una carta del 1222 in cui abbiamo notato <strong>la</strong> frase<br />

11 Doc. n. 50 e doc. n. 53.<br />

12 L. FUMI, Codice Diplomatico ... cit., doc. LXXI; L. ANDREANI, Un frammento di<br />

Statuto del Comune di Orvieto (1313-1315). Note a margine, in “Bollettino dell’Istituto<br />

Storico Artistico Orvietano”, XLII-XLIII (1986-1987), p. 128. Per un quadro completo<br />

del<strong>la</strong> documentazione statutaria orvietana si veda Repertorio degli statuti comunali umbri,<br />

a cura di P. BIANCIARDI e M. G. NICO OTTAVIANI, Spoleto 1992, pp. 206-211.<br />

13 Gli statuti di pietra sono pubblicati in F. A. GUALTERIO, Cronaca inedita degli avvenimenti<br />

d’Orvieto e d’altre parti d’Italia dall’anno 1333 all’anno 1400 di Francesco Montemarte<br />

conte di Corbara corredata di note storiche e d’inediti documenti, Torino 1846, pp.<br />

241-244: « MCCVIIII, mense augusti (....) et si data colligatur, per libram colligatur turribus,<br />

pa<strong>la</strong>tiis, equis, indumentis tam lectorum quam dorsorum praetermissis: haec non debeant<br />

allibrari »; « Anno MCCXX, indictione VII, mense martii. Nullus cogatur invitus<br />

mutuare pecuniam comunitati, vel fideiubere coacte nec datam ponere, nisi per libram: et<br />

de libra trahantur turres, equi, arma, panni lectorum et vestimentorum ».


958 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

viso veteri statuti capitulo ... Et novi constituti capitulo 14 . La Cronica<br />

Potestatum (1194-1322) 15 riferisce che nell’anno 1276 fuerunt etiam in<br />

Urbeveteri facta nova statuta et reformationes statutorum per viros sapientes<br />

quibus fuit commissum per consilium <strong>generale</strong>; una nuova redazione<br />

è ricordata da Fumi per il 1293 e nel 1299 si delibera di correggere<br />

lo statuto entro il prossimo anno 16 . Riforme sono ricordate nei<br />

primi anni del Trecento e nel 1314 e nel 1315, durante <strong>la</strong> magistratura<br />

dei Cinque.<br />

Un’attività legis<strong>la</strong>tiva intensa, dunque, a testimonianza del<strong>la</strong> rapida<br />

evoluzione del<strong>la</strong> prassi e dunque delle disposizioni scritte, alle quali quasi<br />

ogni anno si metteva mano ad opera di appositi ufficiali, i correttori<br />

degli statuti, eletti dal consiglio, attività del<strong>la</strong> quale, però, sono rimaste<br />

poche testimonianze documentarie e solo per il XIV e XVI secolo.<br />

Le fonti legis<strong>la</strong>tive dunque, conservate per il Trecento e analizzate in<br />

questa sede, sono costituite da frammenti contenenti aggiunte e correzioni<br />

agli statuti, databili dal 1303 al 1311, che corrispondono in gran parte<br />

alle riforme deliberate nei consigli comunali e registrate nelle riformanze,<br />

come è il caso delle disposizioni suntuarie del 1311, qui editate nelle due<br />

versioni. La Carta, denominata forse erroneamente “Carta di Poncello<br />

Orsini”, dal nome del capitano del popolo attestato però nel 1316, è<br />

datata in inventario al 1315; segue una seconda carta del popolo non<br />

datata e molto <strong>la</strong>cunosa, ma in inventario attribuita anch’essa al 1315. La<br />

carta del popolo del 1324 edita dal Fumi, è l’unico testo completo insieme<br />

al quale, però, sono stati cuciti, in epoca non identificabile, altri<br />

frammenti di testi statutari, mai attentamente studiati, fatta eccezione per<br />

quello databile fra il 1313 e il 1315 17 , ridotto testimone di un originale<br />

statuto in gran parte perduto. Successivo, ma completo, è lo statuto riformato<br />

dal cardinale Egidio Albornoz, legato pontificio in Italia, distinto<br />

da Luigi Fumi nel suo inventario in due parti, <strong>la</strong> prima attribuita al<br />

1353 18 , <strong>la</strong> seconda datata 1357 e copiata nel 1358. Per quanto riguarda<br />

le disposizioni suntuarie lo statuto albornoziano è in tutto simile al<strong>la</strong><br />

Carta del popolo del 1324.<br />

14 SASO, L. FUMI, L’archivio segreto del comune di Orvieto, ms. 1875, p. 77.<br />

15 Cronica potestatum, a cura di L. FUMI, in RIS, XV/V, Città di Castello 1920, p. 147.<br />

16 L. ANDREANI, Un frammento di statuto ... cit., pp. 129-130.<br />

17 Il frammento è l’unico pubblicato di quelli conservati ed è quello edito da Laura<br />

Andreani e già citato.<br />

18 L’anno 1353 indicato dal Fumi non compare, tuttavia, nel<strong>la</strong> prima parte del testo,<br />

che non risulta datata.


Orvieto<br />

959<br />

In considerazione del non perfetto stato di conservazione dei frammenti<br />

sopra descritti, fatta eccezione per quelli del 1311 già ricordati, e<br />

pur nel<strong>la</strong> consapevolezza che si tratti di testimoni cronologicamente anteriori<br />

al<strong>la</strong> Carta del popolo del 1324, si è deciso però di editare quest’ultimo<br />

testimone, in quanto esemp<strong>la</strong>re più completo rispetto ai frammenti<br />

perduti per quasi i due terzi.<br />

Per il Cinquecento, <strong>la</strong> serie Statuti dell’Archivio storico comunale conserva<br />

testi manoscritti e a stampa, tutti analizzati e qui proposti che contengono<br />

esclusivamente ordinamenti di argomento suntuario, tranne il caso<br />

degli statuti a stampa del 1581, divisi in cinque libri, dove <strong>la</strong> normativa<br />

re<strong>la</strong>tiva all’abbigliamento e alle doti è presente solo nell’ultimo libro.<br />

Quattro testi, uno datato 1525 con una seconda versione manoscritta<br />

dello stesso in bifoglio senza data, uno datato 1537 e uno contenente<br />

correzioni comprese fra il 1537 e il 1539 19 , sono manoscritti; per il 1525<br />

lo stesso testo è leggibile anche nelle riformanze dell’anno corrispondente.<br />

Per il 1537 e il 1539, invece, esistono solo i due manoscritti; di uno<br />

di essi, quello del 1537, si conserva presso <strong>la</strong> biblioteca comunale di<br />

Orvieto un esemp<strong>la</strong>re a stampa del 1538. Per il 1576 e il 1581 esiste<br />

solo <strong>la</strong> testimonianza a stampa qui editata, senza possibilità di confronto,<br />

per il 1576, né con il registro delle riformanze né con il bastardello; per<br />

il 1581, invece, i verbali dei consigli comunali esaminati non hanno offerto<br />

nessuna testimonianza di argomento suntuario.<br />

Dalle riformanze comunali proviene, dunque, <strong>la</strong> maggior parte delle<br />

fonti qui edite e questo dimostra, se ancora ce ne fosse bisogno 20 , il<br />

valore di questo tipo di documentazione comunale per ogni ricerca stori-<br />

19 Le correzioni del 1537 contenute nello statuto 30c, sono state editate separatamente<br />

e con diversa numerazione.<br />

20 Per l’area umbro-<strong>la</strong>ziale va ricordata l’attività delle Soprintendenze archivistiche<br />

tesa al<strong>la</strong> salvaguardia e conservazione degli archivi degli enti pubblici e quel<strong>la</strong> delle Regioni,<br />

che hanno spesso finanziato <strong>la</strong>vori di riordino e inventariazione di archivi comunali e<br />

re<strong>la</strong>tive pubblicazioni. Per il Lazio, ad esempio, vanno segna<strong>la</strong>ti gli atti delle giornate di<br />

studio organizzate dall’« Ente Ottava Medievale di Orte » e dall’Associazione « Roma nel<br />

Rinascimento »: Orte 1449-1458. Dalle Riformanze al<strong>la</strong> storia di un Comune (Orte, 6 ottobre<br />

1991) e Storie a confronto: 1452-1453. Le Riformanze nei comuni del<strong>la</strong> Tuscia (Orte,<br />

16-17 ottobre 1993), i cui atti hanno avuto esito editoriale nel volume Storie a confronto.<br />

Le Riformanze dei Comuni del<strong>la</strong> Tuscia al<strong>la</strong> metà del Quattrocento, Roma 1995. Riguardo<br />

all’Umbria, da segna<strong>la</strong>re <strong>la</strong> Col<strong>la</strong>na curata dal<strong>la</strong> Regione « Archivi dell’Umbria. Inventari e<br />

ricerche », che ha ospitato inventari di archivi storici comunali (si ricordano quello di<br />

Giano dell’Umbria, di Bastia Umbra, di Torgiano) ed edizioni di statuti comunali e rurali<br />

(si citano quelli di Corciano, Castel Ritaldi, Castel San Giovanni, Colle del Marchese,<br />

Panicale, Piediluco, Poggio Aquilone).


960 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

ca. Per Orvieto, poi, l’importanza ora ricordata si accompagna al<strong>la</strong> ricchezza<br />

e completezza di questa serie documentaria. Ininterrottamente, con<br />

qualche rara eccezione fortunatamente quasi sempre colmabile con i bastardelli<br />

già segna<strong>la</strong>ti, le riformanze 21 documentano dal 1295 al 1860, pur<br />

se modificatasi nel tempo, <strong>la</strong> storia non solo istituzionale del comune di<br />

Orvieto attraverso <strong>la</strong> precisa e puntuale registrazione dei verbali delle<br />

sedute consiliari, con l’indicazione dei punti all’ordine del giorno, le re<strong>la</strong>tive<br />

discussioni e le votazioni finali.<br />

I <strong>secoli</strong> più ricchi di notizie sono risultati il XV e il XVI; per il primo<br />

l’unica fonte disponibile è appunto quel<strong>la</strong> costituita dal<strong>la</strong> serie delle Riformanze<br />

comunali, non essendo pervenuto il testo statutario riformato del 1491<br />

citato dal Fumi 22 ; per il secondo hanno fornito informazioni sia gli Statuti<br />

sia le Riformanze che i Bastardelli. Entrambe le fonti, statuti e riformanze,<br />

documentano il Trecento, mentre per il XIII secolo le uniche testimonianze<br />

documentarie sono venute dalle sentenze del Giudiziario medievale.<br />

Complesso e vario, ma anche ripetitivo, risulta il sistema delle disposizioni<br />

definite nel corso di quattro <strong>secoli</strong> dalle autorità orvietane, testimonianza<br />

di una prassi repressiva rivolta verso tutte quelle espressioni di<br />

lusso, di ostentazione, di sfarzo che dal<strong>la</strong> sfera privata travalicano a quel<strong>la</strong><br />

pubblica e costituiscono motivo di alterazione dell’ordine costituito e<br />

dell’assetto del<strong>la</strong> società.<br />

Se inizialmente le autorità orvietane, costituite dal<strong>la</strong> magistratura dei<br />

Sette consoli delle arti, espressione del populus al potere, guardavano e si<br />

confrontavano, per ben governare, con gli esempi omnium maiorum civitatum<br />

Ytalie, come sottolineato nelle disposizioni del 1311 23 o rimpiangevano<br />

l’epoca del regime di Ermanno Monaldeschi, proponendo, come nel<br />

1347, il ritorno ai capitoli disposti durante <strong>la</strong> sua signoria, più tardi, dal<br />

Quattrocento, quando ormai <strong>la</strong> città è definitivamente sottomessa al<strong>la</strong><br />

Chiesa, i modelli cui rifarsi, anche in tema suntuario, saranno più circoscritti<br />

all’area umbra e del Patrimonio: Perugia, Todi, Viterbo e Spoleto<br />

saranno le città alle quali si ispireranno i riformatori orvietani 24 .<br />

Ad essere rego<strong>la</strong>te sono le occasioni principali del<strong>la</strong> vita privata, nozze,<br />

nascite, morti e con esse l’abbigliamento, quale espressione pubblica<br />

del proprio stato sociale. I funerali risultano rego<strong>la</strong>ti fin dal Duecento<br />

21 Dal 1691 compare <strong>la</strong> denominazione Atti consiliari.<br />

22 L. FUMI, Codice Diplomatico ... cit., p. 732.<br />

23 In realtà Lucca e Siena erano i punti di riferimento.<br />

24 Si vedano i docc. 30, 88, 89, 100, 106.


Orvieto<br />

961<br />

secondo disposizioni contenute in quello statuto che purtroppo non possediamo.<br />

Le fonti giudiziarie duecentesche ci informano di condanne emesse<br />

al tempo del podestà Rinaldo Leoni (1277) e del podestà Stefano de filiis<br />

Stephani (1279) contro persone o gruppi di persone accusate dal custos<br />

illorum qui plorant ad mortuum di aver pianto alta voce ad mortuum, ad<br />

coruptum di fronte al<strong>la</strong> casa del defunto o dei fratelli. Le sentenze del<br />

1287, emesse al tempo del podestà e capitano del popolo Bertoldo Orsini<br />

e quelle del 1288, emesse al tempo del podestà e capitano del popolo<br />

Gentile Orsini 25 , testimoniano casi spesso ec<strong>la</strong>tanti: si tratta di gruppi di<br />

persone accusate dal custode o dai custodi i cui nomi rimangono segreti,<br />

tranne in due casi, di piangere alta voce sine infu<strong>la</strong>, accompagnando questa<br />

espressione di dolore anche con altri gesti, come lo strappare i capelli,<br />

pe<strong>la</strong>ndo se; era considerato reato contro lo statuto anche rimanere in chiesa<br />

dopo le esequie, post predicationem factam, come appare poco più tardi<br />

ben definito nel<strong>la</strong> rubrica CXLVII del<strong>la</strong> Carta del popolo del 1324, che<br />

prevede una pena di venti soldi per gli uomini e di dieci per le donne.<br />

Partico<strong>la</strong>re c<strong>la</strong>more dovettero avere le esequie di Loctus domini Morigelli,<br />

perché cinquanta persone furono condannate per espressioni di lutto non<br />

consentite, tutti uomini, fra cui anche un parente del defunto.<br />

La presenza femminile è documentata solo in una condanna emessa<br />

nel 1287, dove domina Iemma Martini Çavacterii e domina Soldana Paganutii,<br />

entrambe del<strong>la</strong> regione di S. Matteo, sono accusate, con sei uomini,<br />

di aver pianto ad mortuum contra formam statuti, ma non si precisa<br />

di chi si tratti. Sicuramente erano motivi di ordine pubblico a dettare<br />

disposizioni e pene per rego<strong>la</strong>re i funerali, non essendo infrequente che a<br />

espressioni così forti e rumorose di lutto potessero associarsi disordini,<br />

risse, liti fra gruppi e consorterie 26 . Eco di questo tipo di disposizioni e<br />

25 G. PARDI, Serie dei supremi magistrati ... cit., pp. 13, 27, 45.<br />

26 Si veda, ad esempio, quanto afferma, per Siena, M. ASCHERI, Tra vanità e potere:<br />

donne, lusso e miti (di ieri e di oggi), introduzione a M. ASSUNTA CEPPARI RIDOLFI e P.<br />

TURRINI, Il mulino delle vanità, Siena 1993. Per Orvieto, invece, esistono testimonianze<br />

più tarde, ma ugualmente significative, tratte dal Diario di ser Tommaso di Silvestro, notaio<br />

e canonico del<strong>la</strong> cattedrale, attento cronista degli avvenimenti di Orvieto dal 1481 al<br />

1513; nell’anno 1496, egli ricorda «che se fece costione et romore » in occasione del<br />

funerale di una certa Giacomina fra i parenti di lei e quelli del marito, mentre qualche<br />

anno prima, nel 1491, mentre alcune donne stavano a « piancere lo funerale innanze che<br />

venissero le prete et le frate ad fare lo nottorno in casa al corpo, se spezò <strong>la</strong> trave del<strong>la</strong><br />

sa<strong>la</strong> dove lo corpo morto », che fu spostato in altro vano. Per le citazioni si veda l’edizione<br />

del Diario di ser Tommaso di Silvestro notaro con note di Luigi Fumi, a cura dell’Accademia<br />

<strong>la</strong> « Nuova Fenice », Orvieto 1891, fasc. I, rispettivamente pp. 53-54 e pp. 20-21.


962 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pene si incontra nelle norme deliberate dai signori Sette nel 1311, recepite<br />

nel<strong>la</strong> carta del 1315 e in quel<strong>la</strong> del 1324, come pure nello statuto riformato<br />

del cardinale Albornoz degli anni 1353-58, ma soprattutto negli ordinamenti<br />

deliberati nel 1336. Riguardo ai funerali, però, le autorità comunali<br />

si preoccupano anche di ridurre le spese eccessive, limitando, ad esempio,<br />

l’uso del<strong>la</strong> cera, come nel 1331, e stabilendo da chi e in che modo si<br />

debba rispettare il lutto, come nel 1408, quando però si concede esenzione<br />

dal<strong>la</strong> normativa appena approvata ad alcune famiglie nobili, Monaldeschi,<br />

Montemarte, Filippeschi e ai cavalieri, dottori e medici.<br />

Su questo tema dell’opportunità di moderare le spese in occasione dei<br />

funerali, le autorità torneranno a più riprese nel corso del Quattrocento e<br />

del Cinquecento, temendo soprattutto per le c<strong>la</strong>ssi meno abbienti il rischio<br />

di finire sul <strong>la</strong>strico o, peggio, di dover ricorrere al prestito usurario. Lo<br />

‘spettro’ del<strong>la</strong> povertà diventa il motivo ricorrente al<strong>la</strong> base delle decisioni<br />

assunte dalle autorità comunali: nel 1518, ad esempio, si provvede a moderare<br />

le spese che i cittadini sostengono in occasione dei funerali, definite<br />

multe et graves ... inutiles et non necessarie; nel 1525 si definiscono in sette<br />

punti i capitoli ad tollendas pompas et superfluitates funeralium, con notevole<br />

minuziosità di casi e re<strong>la</strong>tive eccezioni, riprese successivamente nel<br />

1537 e nel 1562, fino ad arrivare al 1587, quando « per rimediare a tanto<br />

inconveniente, per utile de tutti », si precisa quale sia <strong>la</strong> motivazione del<strong>la</strong><br />

riproposizione delle disposizioni: « et perché si vede che spesse volte morano<br />

molti capi di fameglia et <strong>la</strong>sciano i loro figlioli et heredi minori et<br />

povari et se gli aggiunge adosso subito una spesa di berrette di 60 o 70<br />

scudi, talché finiscano di dare il tracollo a dicti figlioli (...) essortando<br />

ciascuno più tosto a fare delle elemosine et altre opere pie per benefitio di<br />

suoi morti et <strong>la</strong>ssare andare queste spese superflue et vane, quale niente<br />

giovano a l’anima et substantie di molti ». La stessa motivazione è riproposta<br />

nel 1590, a testimonianza di come il concetto di superfluo vari con <strong>la</strong><br />

sensibilità, <strong>la</strong> congiuntura economica e <strong>la</strong> religiosità del<strong>la</strong> collettività.<br />

Dai primi anni del Trecento iniziano, invece, le testimonianze documentarie<br />

re<strong>la</strong>tive al lusso, a ulteriore conferma del fatto che Orvieto sta<br />

vivendo il periodo più florido del<strong>la</strong> sua storia, cantato da mastro Mechoro<br />

27 . Ad essere colpiti da precise misure repressive sono inizialmente gli<br />

27 Questo frammento di <strong>la</strong>us civitatis è pubblicato da P. PERALI, Ex libro magistri<br />

Mechori de Urbeveteri. Distici <strong>la</strong>tini del XIII secolo in lode di Orvieto e delle donne orvietane,<br />

Orvieto 1912. Per <strong>la</strong> citazione si veda L. RICCETTI, La città costruita ... cit., p. 159 e<br />

pp. 186-187.


Orvieto<br />

963<br />

abiti femminili, le doti, i banchetti in occasione di nozze, ai quali, solo<br />

più tardi, a partire dal<strong>la</strong> seconda metà del Quattrocento, si accompagneranno<br />

anche le spese per le nascite e l’abbigliamento maschile.<br />

Nel 1311 le regole imposte per le vesti femminili valgono per ogni<br />

donna indistintamente, al<strong>la</strong> quale è vietato portare pannos cum fresciaturis<br />

vel appectoraturis de auro vel argento sive pernis nec etiam coronas de<br />

auro vel de argento vel pernis, eccetto fino a un peso di quattro once<br />

d’argento e con strascichi che non superino un piede di lunghezza; <strong>la</strong><br />

pena è stabilita, ogni volta, in dieci lire e non sono ammesse deroghe e<br />

il tutto è confermato nei testi statutari del 1315 e del 1323. Nei capitoli<br />

definiti nel 1336 l’elenco del “non consentito” si amplia; oltre alle cinture,<br />

guarnacche e al tipo di tessuto, si precisano in dettaglio di quali e<br />

quanti gioielli possano adornarsi le donne e compare per <strong>la</strong> prima volta<br />

una deroga alle disposizioni, che riguarda le fanciulle fino a dodici anni<br />

e quelle non sposate che portare possint pannos qualitercumque partitos et<br />

divisatos. Interessante è il cenno al controllo sul rispetto dei capitoli, che<br />

non hanno valore retroattivo, se non che, per gli abiti realizzati in precedenza,<br />

un giudice provvederà a sigil<strong>la</strong>rli, entro un termine da lui stesso<br />

stabilito e dietro pagamento di dodici denari per ogni capo di abbigliamento;<br />

solo a questa condizione sarà consentito indossarli. Compare per<br />

<strong>la</strong> prima volta anche <strong>la</strong> pena per i sarti che applicano alle vesti ornamenti<br />

non consentiti. Diverso, invece, era l’abbigliamento delle meretrici, alle<br />

quali si proibisce nel 1350 di portare mantellum muliebrem aut scagiale e<br />

nel 1360, invece, si consente ad esse di indossare oro, argento, perle e<br />

ogni altro ornamento tranne c<strong>la</strong>midem actam ad mulieres.<br />

Le prime differenziazioni di c<strong>la</strong>sse nel<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong> orvietana<br />

appaiono dal XV secolo in poi. Il Decretum de vestimenti mulierum del<br />

1403 proibisce alle donne di portare copricapi, maniche lunghe oltre tre<br />

piedi di misura, vesti trappate vel incircigliate, ad eccezione delle donne<br />

dei cavalieri, nobili e dottori e delle fanciulle fino a dodici anni di età.<br />

Proprio al rispetto delle differenze di c<strong>la</strong>sse sembra ispirarsi il consiglio<br />

comunale che nel 1464 fa propria <strong>la</strong> proposta di frate Angelo da Bolsena<br />

dei Minori, che si <strong>la</strong>menta del lusso sfrenato delle donne, tale che non si<br />

riesce più a distinguere le mogli dei cavalieri, dottori e nobili da quelle<br />

dei popo<strong>la</strong>ri e degli abitanti del contado; nel 1466 si conferma tale distinzione,<br />

quando si scrive che nul<strong>la</strong> lex aut regu<strong>la</strong> vale per le donne dei<br />

nobili, dei cavalieri e dei dottori.<br />

Dopo i capitoli del 1468 di frate Francesco da Viterbo, si assiste al<br />

ritorno ad una maggiore rigidità delle disposizioni che non ammettono<br />

eccezioni o deroghe, prevalendo su tutto una precisa volontà di risanare<br />

i costumi del<strong>la</strong> città, di raddrizzare comportamenti considerati lontani


964 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

dal<strong>la</strong> morale cristiana e quindi negativi. So<strong>la</strong> eccezione i forestieri, che<br />

però, almeno nel 1488, hanno un anno di tempo per adeguarsi alle regole<br />

stabilite.<br />

È al<strong>la</strong> fine del Quattrocento, precisamente nel 1496, e lo sarà lungo<br />

tutto il Cinquecento, fatta eccezione per i capitoli del 1576, che i provvedimenti<br />

in tema di abbigliamento femminile e doti saranno caratterizzati<br />

da una distinzione sociale non solo basata sull’origine aristocratica o<br />

“popo<strong>la</strong>re” del<strong>la</strong> famiglia di appartenenza del<strong>la</strong> donna, ma anche sull’esercizio<br />

o meno dell’attività politica da parte del marito o del padre,<br />

secondo i gradi, da uno a sei, del Conservatorato, con l’aggiunta anche di<br />

un criterio “geografico”, se del<strong>la</strong> città o del contado. Il Conservatorato<br />

era <strong>la</strong> suprema magistratura comunale, costituita da sei membri, i Conservatori<br />

del<strong>la</strong> pace, che avevano sostituito i Sette consoli delle arti nel<br />

1389. Inizialmente quattro, furono portati a sei nel 1431 con breve di<br />

Eugenio IV, poi di nuovo ridotti di numero fino al 1455, quando con<br />

breve di Nicolò V furono riportati a sei, confermati anche da Pio II nel<br />

1461 28 . Una riforma di tale magistratura si ebbe anche con Pio IV nel<br />

1563; il papa stabilí che il primo seggio di magistrato, detto del « gonfaloniere<br />

», fosse riservato ai nobili, domicelli e dottori, mentre gli altri<br />

seggi a tutti gli altri cittadini. Tradizionalmente però si fa risalire al 1466,<br />

anno del<strong>la</strong> pacificazione interna del<strong>la</strong> città, sconvolta dalle lotte fra le<br />

fazioni rivali, sancita da papa Paolo IV, <strong>la</strong> consuetudine di riservare ai<br />

nobili il primo posto nel Conservatorato 29 . I gradi del<strong>la</strong> magistratura comunale,<br />

indicati nel<strong>la</strong> normativa <strong>suntuaria</strong>, anche se non documentati nello<br />

statuto a stampa del 1581, dovevano probabilmente corrispondere, fatta<br />

eccezione per il primo riservato ai nobili, al<strong>la</strong> più antica distinzione fra<br />

arti maggiori e arti minori, dal 1461 riunite in cinque “monti” 30 .<br />

A partire dal Cinquecento aumenta <strong>la</strong> casistica in materia di abbigliamento<br />

e doti, fino ad arrivare ai minimi dettagli, come nel 1516, quando<br />

si distinguono le vesti secondo il tessuto o secondo <strong>la</strong> fodera e si differenziano<br />

tipi di maniche; nel 1525 si colpiscono con divieto corpetti e<br />

cinture d’oro o d’argento e cerchi sotto o sopra le vesti, ma compaiono<br />

28 Per i Conservati del<strong>la</strong> pace si veda L. FUMI, Codice diplomatico ... cit., pp. 587,<br />

690, 713, 717.<br />

29 B. G. ZENOBI, Le « ben rego<strong>la</strong>te città ». Modelli politici nel governo delle periferie<br />

pontificie in età moderna, Roma 1994, pp. 155-156.<br />

30 Per i “monti” si veda M. ROSSI CAPONERI, Contratti di apprendistato del secolo XIV<br />

nell’Archivio Notarile di Orvieto, in Studi sull’Umbria medievale e umanistica, a cura di M.<br />

DONNINI e E. MENESTÒ, Spoleto 2000, p. 464.


Orvieto<br />

965<br />

già dal 1525 e nel 1526 le prime richieste di partico<strong>la</strong>ri deroghe, soprattutto<br />

legate, sembra, ad un’esatta determinazione dell’effettiva appartenenza<br />

sociale all’una o all’altra categoria. Molto significativa, poi,<br />

<strong>la</strong> concessione fatta nel 1525 dal papa al conte Ettore di Titignano:<br />

eius uxor possit ferre vestes de sirico et ornamenta ad sui libitum, deroga<br />

non ammessa dalle autorità orvietane, se è lo stesso Ettore ad esibire<br />

in consiglio il breve ottenuto a Roma. Con qualche variazione<br />

re<strong>la</strong>tiva alle stoffe e ai tessuti proibiti si arriva ai capitoli stabiliti nel<br />

1537, ai quali alcuni cittadini chiedono di poter derogare nel 1538,<br />

come se all’inasprimento delle regole, che quasi si perdono in una<br />

minuziosità ancor più difficilmente control<strong>la</strong>bile, corrisponda un’effettiva<br />

impossibilità di ottemperanza. I casi individuati sono soltanto tre e<br />

riguardano le mogli di Alfonso Gualterio, di Vincenzo Saracinelli e di<br />

Francesco Magoni.<br />

Nel 1576 il governatore di Orvieto, Baiardo di Parma e i Conservatori<br />

del<strong>la</strong> pace stabiliscono disposizioni precise non solo intorno al vestire<br />

delle donne, ma anche degli uomini del<strong>la</strong> «nobil città d’Orvieto » ai quali<br />

si era fatto riferimento esplicito soltanto nel 1515, quando si era discusso<br />

di riforme super pompis mulierum et hominum, ma senza entrare<br />

nel merito; e così sarà pure nel 1562. Comunque l’idea di lusso, di fatuità,<br />

di eccesso è ancora prevalentemente legata al<strong>la</strong> donna e conseguentemente<br />

agli episodi salienti del<strong>la</strong> sua vita: il matrimonio e <strong>la</strong> maternità. I<br />

legis<strong>la</strong>tori, infatti, rego<strong>la</strong>no rigidamente le doti secondo l’appartenenza<br />

sociale del<strong>la</strong> famiglia, per cui ad ogni categoria di persone corrisponde<br />

un tetto massimo di valore che non può essere superato e, come per<br />

l’abbigliamento erano previste pene anche per i sarti che confezionavano<br />

gli abiti, così per le doti sono previste pene anche per i notai che redigono<br />

atti non consentiti, come nel 1516. Anche il corredo è sottoposto a<br />

regole precise sia per consistenza che per valore.<br />

Le disposizioni dettate nel 1313-15 per <strong>la</strong> cerimonia delle nozze, nell’intento<br />

di limitare il numero degli invitati, per <strong>la</strong> precisione dodici uomini<br />

al massimo che potevano accompagnare le parti contraenti al<strong>la</strong> cerimonia<br />

degli anelli, rispondevano a ragioni di ordine pubblico, come avveniva<br />

del resto anche per i funerali. La donna, inoltre, poteva essere<br />

accompagnata a casa dello sposo da dodici soldati e non più. Erano<br />

proibiti doni ed anche banchetti per almeno quindici giorni prima del<br />

matrimonio. Sono i capitoli stabiliti nel 1336 a precisare anche il tipo di<br />

menù per il banchetto di nozze, dove potevano essere preparate solo due<br />

vivande di carne o pesce e si fornivano ulteriori indicazioni circa le portate.<br />

Un secondo tentativo di rego<strong>la</strong>mentare i banchetti è documentato<br />

molto più tardi, nel 1468, quando si precisa che nel giorno del matrimo-


966 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

nio si possano preparare nisi duo nuptialia convivia, p<strong>la</strong>ndum et cena e<br />

che si possa servire o il lesso o l’arrosto, ma non entrambi, come pure si<br />

proibisce di banchettare il giorno prima e il giorno dopo <strong>la</strong> cerimonia.<br />

Nei capitoli del 1537, invece, le limitazioni sono ridotte solo al<strong>la</strong> quantità<br />

di scatole o tazze di confetti che saranno offerte nel giorno delle nozze,<br />

stabilite secondo l’appartenenza sociale e il grado del Conservatorato, proibendo<br />

a tutti, indistintamente, di servire dolci di marzapane o pinocchiate.<br />

Per l’occasione del parto, le prime regole sono documentate nel 1468<br />

e riguardano indistintamente tutte le donne, alle quali può essere fatto<br />

un dono che non superi un ducato di valore. Nel Cinquecento, quando i<br />

doni al<strong>la</strong> puerpera saranno limitati, in genere, a quelli per il neonato, le<br />

norme verranno stabilite sul<strong>la</strong> base dell’appartenenza sociale.<br />

L’elenco delle fonti consultate è il seguente:<br />

∗ Statuti cittadini: SASO, ASCO, Statuti, 26a (1303-1311), 26b (1315), 26c (1315),<br />

27 (1313-1315; 1324), 29 (1353-1357), 30a (1525), 30b (1537), 30c ([1525];<br />

1537), 33 (1576), 34 (1581). BCO, Ordini, reformationi e capitoli sopra le dote,<br />

vestimenti, pompa e ornato de donne e sopra altre spese superflue, (1538);<br />

∗ Riformanze: SASO, ASCO, Riformanze, voll. 69-279 (1295-1599);<br />

∗ Bastardelli delle Riformanze: SASO, ASCO, Bastardelli delle riformanze, bb.<br />

555-560 (1520-1539); 598-606 (1590-1598);<br />

∗ Altre serie: SASO, ASCO, Giudiziario medievale, reg. 1 (1287-1288); b. 1,<br />

fasc. 6 (1277); Lettere originali: SASO, ASCO, Bolle e brevi, b. 755 (secc.<br />

XIV-XVIII); Ordini, bandi e mandati, b. 756 (secc. XV-XVIII);<br />

∗ Statuti del territorio: SASO, ASCO, Ordinamenti statutari del castello di Allerona,<br />

36 (1452-1480); ALLERONA, ARCHIVIO STORICO COMUNALE, Statuto de<br />

Lerona, (1585); SASO, ASCO, Statuto di Montegabbione, 38, (sec. XV);<br />

SASO, ASCO, Statuto di Benano, 39 (1537); SASO, Archivio Baschi-Mazzanti,<br />

Statuta et ordinamenta castri Baschi, 12, (sec. XV); BASCHI, ARCHIVIO STO-<br />

RICO COMUNALE, Statuto del comune di Baschi, (s.a. in copia posteriore al<br />

1575); ORVIETO, ARCHIVIO DELL’OPERA DEL DUOMO, Statuti et ordinamenti del<br />

castello di Prodo, (1536, con aggiunte del sec. XVI); ORVIETO, ARCHIVIO DEL-<br />

L’OPERA DEL DUOMO, Municipales sanctiones ac statuta castri Sale, (1566).<br />

La ricerca e le trascrizioni sono state effettuate da: Tiziana Petrocelli (SASO,<br />

Statuti, 26a, 26b, 26c, 27, 29, 30a, 30b, 30c, 33, 34; SASO, Riformanze, regg.<br />

234, 236-238, 240-243; SASO, Bastardelli delle Riformanze, nn. 555, 557, 560,<br />

569; BCO, Ordini reformationi e capitoli sopra le doti); Lucio Riccetti (SASO,<br />

Riformanze, regg. 77, 101, 109, 134, 136-137, 147); Marilena Rossi Caponeri<br />

(SASO, Riformanze, regg. 185, 187, 200, 210, 215-221, 228, 231, 250, 252, 255,<br />

257-258, 269, 272, 275; SASO, Bastardelli delle Riformanze, n. 602; SASO, Giudiziario<br />

medievale, reg. 1, b. 1 fasc. 6, b. 6 fasc. 10).


Orvieto<br />

INDICE DELLE FONTI<br />

1. 1277 [post aprile 17-ante maggio 22]<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, b. 1, fasc. 6.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 14v)<br />

2. 1277, luglio 31<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, b. 1, fasc. 6.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 23r)<br />

967<br />

3. 1279, dicembre 19<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, b. 6, fasc. 10.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 2v)<br />

4. 1287 [ante giugno 21]<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, reg. 1.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 160r)


968 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

5. 1287, giugno 29<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, reg. 1.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 58v)<br />

6. 1288, marzo 20<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, reg. 1.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 555v)<br />

7. 1288, giugno 25<br />

Giudiziario<br />

SASO, ASCO, Giudiziario medievale, reg. 1.<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

(c. 562r)<br />

8. 1311, dicembre 20<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, 77 (1308-1312).<br />

Ordinamenta generalia nuptiarum et corruptorum (c. 173r)<br />

De non commedendo in domo mortuorum et de empseniis non mittendis<br />

(c. 173rv)<br />

De pectoraturis vel fresciaturis vel coronis auri vel argenti vel pernarum<br />

non portandarum et de stragino non fiendo (cc. 173v-174r)<br />

9. 1311<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 26a.<br />

Ordinamentum generalis nuptiarum et corruptorum (c. 30v, c. 10r)<br />

De non commedendo in domo mortuorum et de non mictendis enseniis<br />

(c. 10rv)<br />

[De] appectoraturis et fusciaturis et bottonibus non portandis et pondere<br />

ipsarum (cc. 10v-11v)


Orvieto<br />

969<br />

10. post 1313-ante 1315<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 27.<br />

Ed.: L. ANDREANI, Un frammento di Statuto del Comune di Orvieto (1313-1315).<br />

Note a margine, in “Bollettino Istituto Storico Artistico Orvietano”, XLII-XLIII<br />

(1986-87), pp. 123-172.<br />

❑ De pena ensenia facientis ad nuptias et non servantis eaque ipsarum<br />

occasione statuta. Vedi n. 12, 1324. Statuti, Rub. CXLVIII.<br />

11. 1315<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 26c.<br />

❑ De non plorando ad mortuum et pena facentis contra, et de aliis que in capitulo<br />

continentur (Rub. CLXXX), Vedi n. 12, 1324. Statuti, Rub. CXLVII.<br />

❑ De nuptiis et quomodo et [quis] ordo servari debeat, et de fresciaturis et<br />

strascinis, coronis et aliis non portandis vel faciendis contra infrascriptum<br />

capitulum (Rub. CLXXXI), Vedi n. 12, 1324. Statuti, Rub. CXLVIII.<br />

12. 1324<br />

Carta del popolo<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 27.<br />

Ed.: L. FUMI, Codice Diplomatico del<strong>la</strong> città di Orvieto. Documenti e regesti<br />

dal secolo XI al XV e La carta del popolo, Firenze 1884, pp. 731-816.<br />

De non plorando ad mortuum et pena facientis contra, et de aliis, que in<br />

capitulo continentur (Rub. CXLVII, c. 18rv)<br />

De nuptiis et inguadiaglis et quomodo et quis ordo servari debeat, et de<br />

fresciaturis et strascinis, coronis et aliis non portandis, et facientibus contra<br />

infrascriptum capitulum (Rub. CXLVIII, cc. 18v-19r)<br />

13. 1331, ottobre 14<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 101 (1331).<br />

Proposta circa <strong>la</strong> cera per i funerali (c. 18r)<br />

14. 1331, ottobre 16<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 101 (1331).<br />

Delibera circa l’elezione di un ufficiale per i matrimoni, i funerali e altro<br />

(cc. 24r-25v)


970 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

15. 1336, gennaio 25<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 109 (1336).<br />

Ordinamenta de nuptiis et corruptiis, de arredis mulierum, de convivis<br />

qualiter fieri possint et de vestimentis mulierum (cc. 2r-9r)<br />

16. 1347, luglio 31<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 134 (1347).<br />

Quod nemo intret in domum alicuius defunti causa corroctandi (c. 54v)<br />

17. 1347, dicembre 27<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 134 (1347).<br />

Quod omnia malleficia et arredus mulierum, nuptiarum et mortuorum<br />

puniantur eo modo et forma sicut quando dominus Hermannus in seculo<br />

pervigebat (cc. 99v-100r)<br />

18. 1349, maggio 13<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 136 (1349).<br />

De ornamentis scol<strong>la</strong>tis et pannis dominarum (c. 39v)<br />

19. 1350, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 137 (1350).<br />

Provvedimento circa le meretrici e il loro abbigliamento (cc. 17r-18r)<br />

20. 1353-1357<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 29.<br />

❑ De non plorando ad mortuum et pena facentis contra et aliis in<br />

capitulo contentis (Rubrica, cc. 15r-16r), Vedi n. 12, 1324. Statuti,<br />

Rub. CXLVII.


Orvieto<br />

971<br />

❑ De nuptiis et inguadaglis et quomodo et quis ordo servari debeat et<br />

de fresciaturis et stracinis et coronis et aliis non portandis et de pena<br />

facientium contra infrascripta capitu<strong>la</strong> (Rubrica, cc. 16r-17r), Vedi n.<br />

12, 1324. Statuti, Rub. CXLVIII.<br />

21. 1360, giugno 13<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 147 (1360-1361).<br />

Provvedimento circa le meretrici (c. 8v)<br />

22. 1403, agosto 26<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 185 (1401-1407).<br />

Decretum de vestimentis mulierum (c. 209rv)<br />

23. 1403, agosto 26<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 185 (1401-1407).<br />

Bando sugli ornamenti femminili (c. 212r)<br />

24. 1405, gennaio 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 185 (1401-1407).<br />

Inquisitio generalis (carte sciolte, cc. 6v-7r)<br />

25. 1408, aprile 9<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 187 (1408-1409).<br />

Proposta e delibera sul modo di vestire in caso di lutto (cc. 84v-87v)<br />

26. 1408, aprile 11<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 187 (1408-1409).<br />

Ordinamenti circa il lutto (cc. 89v-90r)


972 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

27. 1408, aprile 12<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 187 (1408-1409).<br />

Ordinamenti circa il lutto (cc. 90r-92r)<br />

28. 1427, febbraio 16<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 200 (1424-1427).<br />

Provvedimenti a seguito del<strong>la</strong> predicazione di san Bernardino da Siena<br />

(cc. 416v-418v)<br />

29. 1452, gennaio 2<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 210 (1450-1452).<br />

Super facto provixionis dominarum sforgiantium in vestimentis argento et<br />

pernis et in funeribus mortuorum provideatur (cc. 179r-180r)<br />

30. 1460, settembre 10<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 215 (1459-1462).<br />

Provvedimento circa il vestire in occasione del<strong>la</strong> venuta di Pio II in Orvieto<br />

(c. 270v)<br />

31. 1461, aprile 12<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 215 (1459-1462).<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile (c. 374v)<br />

32. 1461, aprile 17<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 215 (1459-1462).<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile (c. 376v)


Orvieto<br />

973<br />

33. 1464, gennaio 4<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 216 (1463-1465).<br />

Proposita de ornamentis et indumentis mulierum tempore fratris Angeli<br />

de Bulseno ordinis Minorum (c. 185r)<br />

34. 1464, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 216 (1463-1465).<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile (c. 186rv)<br />

35. 1466, marzo 28<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 217 (1465-1468).<br />

De codis pannorum muliebrium (c. 271v)<br />

36. 1466, aprile 1<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 217 (1465-1468).<br />

Elezione di quindici cittadini deputati super trasinis et insolentia pannorum<br />

mulierum (c. 272rv)<br />

37. 1466, aprile 9<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 217 (1465-1468).<br />

Reformatio super trasinis vestium mulierum Urbevetanarum (c. 275v)<br />

38. 1468, aprile 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 218 (1468-1469).<br />

Proposta re<strong>la</strong>tiva ai costumi del<strong>la</strong> città e al Monte di Pietà (cc. 18rv,<br />

19v)


974 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

39. 1468, maggio 5<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 218 (1468-1469).<br />

Ordinamenta facta ad requisitionem predicatoris et proponenda demum<br />

in consilio generali (cc. 28r-30v)<br />

40. 1468, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 218 (1468-1469).<br />

Supplica dei sarti di Orvieto contro l’introduzione di vesti forestiere (c.<br />

132rv)<br />

41. 1469, gennaio 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 218 (1468-1469).<br />

Provvedimento circa <strong>la</strong> supplica dei sarti (c. 139r)<br />

42. 1470, aprile 13<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 219 (1469-1470).<br />

Super pompis mulierum (c. 92r)<br />

43. 1470, aprile 15<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 219 (1469-1470).<br />

Super augumentatione pascui et pompis mulierum (c. 9rv)<br />

44. 1470, aprile 18<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 219 (1469-1470).<br />

Elezione di cittadini super pompis mulierum (c. 94r)


Orvieto<br />

45. 1471, marzo 18<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 220 (1460-1472).<br />

Provvedimenti suntuari (cc. 109r-110v)<br />

46. 1471, aprile 1<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 220 (1460-1472).<br />

Additiones ordinamentis mulierum (c. 112rv)<br />

975<br />

47. 1471, giugno 3<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 220 (1460-1472).<br />

Obbligo del miles domini potestatis di facere inquisitiones super pompis<br />

(c. 131v)<br />

48. 1471, agosto 15<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 220 (1460-1472).<br />

Bannum quod non portent pallia mulieres (c. 184r)<br />

49. 1473, aprile 21<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, 221 (1472-1474).<br />

Provvedimento re<strong>la</strong>tivo alle pompe femminili (c. 78v)<br />

50. 1473, aprile 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 221 (1472-1474).<br />

Consilium XX civium super capitulis fiendis de pompis mulierum (cc.<br />

79v-80r)


976 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

51. 1473, aprile 26<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 221 (1472-1474).<br />

Super ornamentis mulierum (c. 80rv)<br />

52. 1488, marzo 23<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 228 (1487-1488).<br />

Proposte per frenare le pompe femminili (c. 116r)<br />

53. 1488, marzo 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 228 (1487-1488).<br />

Electio X civium super refrenatione pompe mulierum (cc. 117v-119r)<br />

54. 1488, marzo 26<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 228 (1487-1488).<br />

Consilium X civium electorum ad refrenandum pompam et inhonestas<br />

vestes mulierum (cc. 118r-119r)<br />

55. 1496, giugno 19<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 231 (1493-1496).<br />

Super refrenatione inhonestium pomparum, insolentium mulierum et eorum<br />

vestibus, ornatis et gemmis quas fuerunt ultra honestatis terminos<br />

(c. 627r)<br />

56. 1496, giugno 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 231 (1493-1496).<br />

Nomina civium electorum super capitulis b<strong>la</strong>sfemie et mulierum pompis<br />

(c. 628rv)


Orvieto<br />

57. 1496, luglio 3<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 231 (1493-1496).<br />

Proposta sulle pompe femminili (cc. 637v-638r)<br />

58. 1496, luglio 4<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 231 (1493-1496).<br />

Elezione di dodici cittadini super capitulis et ordinibus refrenationis pomparum<br />

mulierum (c. 639v)<br />

59. 1496, luglio 5<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 231 (1493-1496).<br />

Capitoli sulle pompe femminili (cc. 642r-645r)<br />

60. 1503, agosto 25<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 234 (1502-1503).<br />

Proposta e delibera riguardo alle pompe femminili (c. 299rv)<br />

61. 1503, agosto 30<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 234 (1502-1503).<br />

Elezione di otto cittadini in aggiunta a quelli già eletti per limitare le<br />

pompe femminili (c. 302v)<br />

62. 1508, agosto 6<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 236 (1506-1510).<br />

Super pompis mulierum (cc. 406r, 407r)<br />

977


978 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

63. 1511, novembre 10<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 237 (1510-1511).<br />

Proposta riguardo ai funerali (c. 140v)<br />

64. 1511, novembre 11<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 237 (1510-1511).<br />

Provvedimento circa i funerali (c. 141r)<br />

65. 1511, dicembre 4<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 237 (1510-1511).<br />

Electio civium super reformationibus super funeralibus, pane, fornariis,<br />

molendinariis et colunna p<strong>la</strong>tee (c. 145r)<br />

66. 1513, marzo 20<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 238 (1512-1513).<br />

Proposta e delibera re<strong>la</strong>tive ai funerali e al lusso di donne e uomini (cc. 137v,<br />

139r)<br />

67. 1513, marzo 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 238 (1512-1513).<br />

Electio civium super pompis mulierum et funeralibus (c. 139rv)<br />

68. 1515, marzo 30<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 240 (1514-1516).<br />

Proposta e delibera circa i funerali, le vesti ed il lusso femminile (cc. 186r,<br />

188v)


Orvieto<br />

979<br />

69. 1516, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 240 (1514-1516).<br />

Proposta e delibera circa le vesti, il lusso femminile e le doti (cc. 325v, 327r)<br />

70. 1516, agosto 17<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 240 (1514-1516).<br />

Proposta e delibera super vestimentis et ornamentis mulierum ac dotibus<br />

et expensis in funeralibus (cc. 417r, 419r)<br />

71. 1516, agosto 18<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 240 (1514-1516).<br />

Electio civium pro moderandis vestimentis, ornamentis et dotibus mulierum<br />

(c. 421r)<br />

72. 1516, agosto 21<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 240 (1514-1516).<br />

Reformatio cum capitulis super superstitionibus et vestimentis mulierum<br />

(cc. 422r-424r)<br />

73. 1518, luglio 11<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 241 (1517-1520).<br />

Quod moderentur expense que fiunt in funeralibus (c. 250v)<br />

74. 1518, agosto 4<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 241 (1517-1520).<br />

Electio civium super funeralibus (c. 260r)


980 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

75. 1524, novembre 23<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Proposte e delibere sulle doti, vesti, ornamenti femminili e sui funerali<br />

(cc. 757v, 760v-761r)<br />

76. 1525, aprile 9<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Electio civium super pompis mulierum et funeralibus ex re<strong>la</strong>tione dicti<br />

ser Antonii (c. 863r)<br />

77. 1525, aprile 18<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Proposta re<strong>la</strong>tiva alle vesti femminili e ai funerali (c. 863v)<br />

78. 1525, aprile 20<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-525).<br />

Proposta e delibera circa le pompe femminili (c. 867v)<br />

79. 1525, aprile 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Electio civium ad moderandum dotes et ornamenta mulierum et expensas<br />

in funeralibus (cc. 869v-870r)<br />

80. 1525, aprile 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Capitu<strong>la</strong> super vestimentis et ornamentis mulierum, capitu<strong>la</strong> super funeralibus<br />

(cc. 870r-873r)


Orvieto<br />

981<br />

81. 1525, [aprile 22]<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30a.<br />

Capitu<strong>la</strong> et reformationes adv[ersus] pompas et refrenandas luxurias et<br />

superfluitates mulierum et funeralia.<br />

82. [1525, aprile 22]<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c, bifoglio sciolto.<br />

❑ [Capitu<strong>la</strong> et reformationes adv[ersus] pompas et refrenandas luxurias<br />

et superfluitates mulierum]. Vedi n. 81, 1525. Statuti<br />

83. 1525, maggio 17<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Limitatio capitulorum super vestimentis pompisque mulierum et funeralibus<br />

(cc. 880r-881r)<br />

84. 1525, maggio 31<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 242 (1521-1525).<br />

Breve confirmationis capitulorum super vestimentis ornamentisque mulierum<br />

et funeralibus factorum (c. 896rv)<br />

85. 1525, settembre 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 555 (1520-1521, 1525-1526).<br />

Deroga alle disposizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti ed ornamenti femminili (c. 69v)<br />

86. 1525, novembre 8<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 555 (1520-1521, 1525-1526).<br />

Deroga alle disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali (c. 127rv)


982 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

87. 1525, dicembre 22<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 555 (1520-1521, 1525-1526).<br />

Deroghe alle disposizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti ed ornamenti femminili (c. 161v)<br />

88. 1526, maggio 24<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 555 (1520-1521, 1525-1526).<br />

Petizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti femminili (c. 36v)<br />

89. 1529, marzo 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 557 (1529-1530).<br />

Elezione di dieci cittadini super pompis mulierum (c. 38v)<br />

90. 1529, luglio 23<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 243 (1526-1534).<br />

Provvedimenti re<strong>la</strong>tivi ai funerali e alle pompe femminili (c. 60v)<br />

91. 1530, aprile 22<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 557 (1529-1530).<br />

Scelta da parte di un cittadino di due vesti per <strong>la</strong> moglie in conformità ai<br />

bandi cittadini (c. 29v)<br />

92. 1530, maggio 5<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 557 (1529-1530).<br />

Scelta da parte di un cittadino di due vesti per <strong>la</strong> moglie e <strong>la</strong> cognata, in<br />

conformità ai bandi cittadini (c. 36v)


Orvieto<br />

93. 1532, marzo 25<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 243 (1526-1534).<br />

Conferma dei capitoli sopra l’impaglio<strong>la</strong>ti (c. 306rv)<br />

94. 1537, marzo 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Proposta e delibera sulle pompe femminili (cc. 72r, 74r, 77rv, 79r)<br />

983<br />

95. 1537, marzo 13<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Elezione di sei cittadini super provisionibus et capitulis faciendis super<br />

pompa et ornatu mulierum (c. 80rv)<br />

96. 1537, ottobre 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Proposta di riforma dei capitoli re<strong>la</strong>tivi alle doti e pompe femminili<br />

(cc. 178v, 180v, 183r)<br />

97. 1537, ottobre 18<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Elezione di otto cittadini super capitulis et ordinationibus fiendis super<br />

dotibus, vestibus et pompa mulierum (cc. 183v-184r)<br />

98. 1537, [ottobre 18]<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c.<br />

Correzioni e riforme circa le doti e i vestimenti (cc. 1r-3v)


984 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

99. 1537, ottobre 18<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c.<br />

Correzioni e riforme circa le doti e i vestimenti (cc. 4r-5v)<br />

100. 1537, ottobre 19<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c.<br />

Correzioni e riforme circa i vestimenti (cc. 6r-7v)<br />

101. 1537, ottobre 20<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c.<br />

Correzioni e riforme circa i vestimenti (cc. 8r-10v)<br />

102. 1537, ottobre 23<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30b.<br />

Bando, ordini, reformatione et capituli sopra le dote, vestimenti, pompa<br />

et ornato de donne e sopra altre superflue spese<br />

103. 1538, febbraio 1<br />

Statuti<br />

BCO<br />

❑ Ordini, reformatione e capitoli sopra le dote, vestimenti, pompa e<br />

ornato de donne e sopra altre spese superflue, Orvieto, Piero Matheo<br />

de Tesore da Fossombrone, MDXXXVIII. Vedi n. 102, 1537. Statuti.<br />

104. 1538, marzo 7<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Deroghe alle disposizioni sulle vesti per il lutto (c. 30r)


Orvieto<br />

105. 1538, aprile 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Richiesta di deroga ai capitoli sulle vesti femminili (c. 36v)<br />

106. 1538, aprile 29<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Deroga ai capitoli sulle vesti femminili (c. 46r)<br />

107. 1538, aprile 30<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Proposta e delibera sul lusso e le pompe femminili (c. 46v)<br />

108. 1538, giugno 23<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Richiesta di deroga ai capitoli sulle vesti femminili (c. 69v)<br />

109. 1539, gennaio 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 560 (1536-1539).<br />

Proposta sulle doti e sul vestire (c. 261r)<br />

110. 1539, gennaio 10<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 30c.<br />

Correzioni circa le doti e i vestimenti (c. 10v)<br />

111. 1547, marzo 11<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 569 (1546-1549).<br />

Proposta e delibera circa le pompe femminili (c. 29r)<br />

985


986 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

112. 1547, aprile 11<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 569 (1546-1549).<br />

Proposta di riforma dei capitoli e dei bandi sulle pompe femminili (cc. 34v,<br />

36v)<br />

113. 1549, marzo 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 569 (1546-1549).<br />

Proposta di eleggere otto cittadini, fra cui il predicatore, per provvedere alle<br />

pompe femminili (cc. 131v-132r)<br />

114. 1557, novembre 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 250 (1557-1558).<br />

Proposta e delibera sulle doti e le vesti femminili (c. 360rv)<br />

115. 1557, novembre 23<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 250 (1557-1558).<br />

Elezione dei cittadini che provvederanno alle pompe femminili, alle doti e<br />

ai funerali (c. 362rv)<br />

116. 1559, febbraio 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 252 (1559).<br />

Proposta e delibera sulle pompe femminili, le doti e i funerali (cc. 63r-66v,<br />

68v-69r)<br />

117. 1562, agosto 9<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 255 (1562-1563).<br />

Delibera di elezione dei cittadini che provvederanno al vestire di donne e<br />

uomini, alle nozze e ai funerali (c. 246v)


Orvieto<br />

987<br />

118. 1562, agosto 12<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 255 (1562-1563).<br />

Elezione dei dodici cittadini che provvederanno al vestire, alle doti, alle<br />

nozze e ai funerali (c. 253r)<br />

119. 1563, settembre 15<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 257 (1563-1564).<br />

Proposta di utilizzare i rego<strong>la</strong>tori dei prezzi anche come rego<strong>la</strong>tori dei funerali<br />

(c. 43r)<br />

120. 1563, ottobre 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 257 (1563-1564).<br />

Delibera per chiedere informazioni alle autorità perugine sul modo di vestire<br />

(c. 63v)<br />

121. 1565, settembre 17<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 258 (1564-1566).<br />

Delibera di eleggere quattro cittadini che, con il vescovo, provvedano a<br />

rego<strong>la</strong>re i funerali (c. 132v)<br />

122. 1576, settembre 20<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 33.<br />

Ordine intorno il vestire delle donne et degli huomini del<strong>la</strong> nobil Città<br />

d’Orvieto, in Roma, per gli heredi d’Antonio B<strong>la</strong>do stampatori Camerali,<br />

Anno M.D. LXXVI.<br />

123. 1581<br />

Statuti<br />

SASO, ASCO, Statuti, n. 34.<br />

Statutorum civitatis Urbisveteris volumen, Romae, apud haeredes Antonii<br />

B<strong>la</strong>dii Impressores camerales, 1581.<br />

De ornatu et pompa mulierum. Lib. V, Rub. XXIX (pp. 260-261)


988 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

124. 1587, luglio 27<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 272 (1587).<br />

Provvedimenti per i funerali (c. 159rv)<br />

125. 1590, aprile 14<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 269 (1582-1585, 1590).<br />

Proposta e delibera circa il vestire delle donne (c. 241r)<br />

126. 1590, maggio 22<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 269 (1582-1585, 1590).<br />

Rego<strong>la</strong>mento per i funerali (c. 256rv)<br />

127. 1591, settembre 8<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 275 (1591).<br />

Proposta e delibera re<strong>la</strong>tiva alle spese per i funerali (c. 135rv)<br />

128. 1591, settembre 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 275 (1591).<br />

Delibera di elezione di quattro cittadini che provvedano ai funerali (c. 145v)<br />

129. 1591, ottobre 24<br />

Riformanze<br />

SASO, ASCO, Riformanze, n. 275 (1591).<br />

Capitoli per rego<strong>la</strong>re i funerali (cc. 160v-161v)<br />

130. 1594, marzo 15<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

SASO, ASCO, Bastardelli delle Riformanze, n. 602 (1594).<br />

Prammatica sulle vesti (c. 55r)


Orvieto<br />

FONTI<br />

1. 1277, [post aprile 17-ante maggio 12]<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

989<br />

Quoniam constat nobis legitima re<strong>la</strong>tione et denuntiatione custodis illorum<br />

qui plorant ad mortuum de regione Sancti Salvatoris Petrum Massaronum albasarium<br />

de regione predicta de mense martii proxime preteriti plorasse ad mortuum<br />

alta 1 voce ante domum ipsius mortui et super hoc nul<strong>la</strong>m fecerit excusationem<br />

legitimam, ideo ipsum Petrum in viginti sollidis cortonensibus pro medietate<br />

comuni et pro alia medietate dicto denuntianti secundum formam statuti et<br />

omni iure quo possumus in scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Solvit camerario scilicet Andrea Petri XX sollidos.<br />

2. 1277, luglio 31<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

Quoniam constat nobis legitima re<strong>la</strong>tione et denuntiatione custodum illorum<br />

qui plorant ad mortuum Angelum Leonardi de regione Sancti Angeli et Perruçulum<br />

eius filium de mense aprilis proxime preteriti plorasse alta voce ad mortuum quando<br />

fuit mortuus Fredericus Raynaldi Michelis ante domum fratrum dicti Frederici<br />

et super hoc nul<strong>la</strong>m fecerint excusationem legitimam, ideo ipsos et quemlibet ipsorum<br />

in viginti sollidos pro medietate comuni et pro alia medietate dicto denuntiatori<br />

secundum formam statuti in scriptis sententialiter condempnamus.<br />

1 Ms. ante per evidente errore del notaio.


990 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

3. 1279, dicembre 19<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

[...] [...]lli Pepuli, [...] domini [Guillelmi] Petri Christofani, [...] [...]em domini<br />

Rainerii, [M]ontanarium, Gelechinum domini Hospnelii, dominum Guillelmum<br />

Petri Christofani, Cata<strong>la</strong>num domini Hospinelli, Petrum domini Castaldi,<br />

Rainaldum Ientilis et Fredum fratrem eius contra quos processum fuit per inquisitionem<br />

et offitium nostre curie quia constat nobis ex actis nostre curie omnes<br />

et singulos alta voce contra formam statuti prorasse ad coruptum seu mortem<br />

olim [....]lpucii Ientilis, ideo omnes predictos et quemlibet predictorum in XX<br />

soldis pro quolibet comuni Urbisveteris secundum formam statuti in scriptis sententialiter<br />

condempnamus.<br />

4. 1287, [ante giugno 21]<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

Petrucçalum nepotem Petri C<strong>la</strong>re de regione Sancti Apostoli, Iannucium fratrem<br />

magistri Iacobi de regione Sancti Christofori, Paganutium Ruberti de regione<br />

Sancti Iuvenalis, Angelutium Barti Franci de regione Sancti Iuvenalis, Vivianum<br />

Provençani de regione Sancti Iuvenalis, Bartum Guidi domini Philippi de<br />

regione Sancti Mathei denuntiatos et accusatos a Fucçepto Risii, custode luctus,<br />

super eo quod, tempore nostri dominii et de mense martii proxime preteriti,<br />

vidit eos et quemlibet eorum contra formam statuti in locis contemptis in actis<br />

nostre curie plenius continetur ideo ipsos et quemlibet ipsorum comuni predicto<br />

et accusatori in XX soldis Cortonensibus secundum statutum et cum modo et<br />

iure quo melius possumus in hiis scritpis sententialiter condempnamus. Omnes<br />

predicti deposuerunt penes camerario.<br />

Vannuccium Gecçi de regione Sancti Apostoli, Grassum Vite de regione Sancti<br />

Iohannis, Iohannem Caradocti de p<strong>la</strong>tea populi, Vannem et Ceccum filios Fottiveccle,<br />

dominam Iemmam Martini Çavacterii de regione Sancti Mathei, Benedictum<br />

Petri de regione Sancti Mathei et dominam Soldanam Paganutii de regione Sancti<br />

Mathei denuntiatos et accusatos a Paulutio Petri de regione Sancti Iohannis, custode<br />

luctus, super eo quod tempore presentis domini et de mense martii proxime<br />

preteriti in locis contemptis in accusationibus, ploraverunt ad mortuum contra formam<br />

statuti et hoc constat nobis legitime ut in actis nostre curie plenius continetur,<br />

ideo ipsos et quemlibet isporum comuni et accusatori in XX soldis Cortonensibus<br />

secundum statutum et omni modo et iure quo melius possumus in hiis scritpis<br />

sententialiter condempnamus. Qui omnes deposuerunt penes camerarium penam.


Orvieto<br />

5. 1287, giugno 29<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

991<br />

Quia Petrus Rodilossu de regione Sancti Angeli de Pusteru<strong>la</strong> denuntiatus fuit<br />

a quodam secreto custode luctuum quod proravit ad luctum domine Amate Peruscine<br />

de mense aprilis proxime preteriti et constet nobis predicta vera esse<br />

denuntiatione dicti secreti custodis cui credere debemus ex forma statuti dicti<br />

comunis, ideo ipsum Petrum secundum formam dicti statuti et omni modo et<br />

iure quo possumus in XX soldis denariorum dicto comuni pro medietate et pro<br />

alia medietate dicto denuntiatori in scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Solvit Faffutio camerario.<br />

Quia Martinus Stephani Manentis, Ligo domini Francisci, Ugolinus domini<br />

Gisi, Pucius domini Milioris denuntiati fuerunt a custode luctuum quem secreto<br />

retinere debemus quod remanserunt post predicationem factam ad ecclesiam Sancti<br />

Dominici ad luctum domine Amate Peruscine contra formam statuti dicti<br />

comunis de mense aprilis proxime preteriti et constet nobis predicta vera esse<br />

denuntiatione dicti custodis secreti cui credere debemus ex forma statuti dicti<br />

comunis, ideo ipsos Martinum, Ligum, Ugolinum et Pucium secundum formam<br />

statuti dicti comunis et omni modo et iure quo possumus dicto comuni in XX<br />

soldis denariorum Cortonensium pro quolibet ipsorum pro medietate comuni predicto<br />

et pro alia medietate dicto denuntiatori in scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Solverunt Faffuccio camerario.<br />

Quia Petercel<strong>la</strong> pelliçarius de regione Sancti Iuvenalis, Vannes magistri Rainutii<br />

muratoris de eadem regione, Dominicus carnaiolus de regione Sancti Leonardi<br />

denuntiati fuerunt a custode luctuum, quem in secreto retinere debemus,<br />

quod remanserunt post predicationem factam ad ecclesiam Sancti Francisci ad<br />

luctum domine Allebrandine de<strong>la</strong>te illuc mortue contra formam statuti et constet<br />

nobis predicta vera esse denuntiatione dicti custodis cui credere debemus ex<br />

forma statuti dicti comunis et omni modo et iure quo possumus in XX soldis<br />

denariorum Cortonensium pro quolibet isporum pro medietate eidem comuni<br />

Urbisveteris et pro alia medietate dicto denuntiatori in scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Solverunt Faffucio camerario.<br />

6. 1288, marzo 20<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

Item invenimus Vannem Guidi Marci de regione Sancti Salvatoris, Finutium<br />

filium Geri, Puccium Leonardi Tertie, Petrum Iohannis Abbuiamontis et Bar-


992 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

thutium Raynaldi presbiteri fore denuntiatos per quemdam ex custodibus factis<br />

ad custodiam mortuorum, cuius nomen debet teneri privatum quos dixit de<br />

mense ianuarii proxime preteriti silicet dictos Vannem, Finutium et Barthutium<br />

invenisse plorare sine infu<strong>la</strong> in ecclesia Sancti Francisci et dictos Puccium et<br />

Petrum ante domum Geri Guidi invenisse sine infu<strong>la</strong> plorare pe<strong>la</strong>ndo se ipse<br />

Petrus quando domina Raynalda mortua fuit, dato igitur eis et cuilibet eorum<br />

termino ad eorum defensionem fatiendam post ipsorum et cuiuslibet eorum excusationem<br />

et nul<strong>la</strong>m fecerunt legitimam ut in actis nostre curie plenius continetur<br />

et etiam quia secundum formam statuti debemus credere sacramento denuntiantis,<br />

idcirco dictos Vannem, Finutium et Barthutium et quemlibet ipsorum in solidum<br />

in C soldis cortonensibus et dictum Petrum in XL soldis silicet pro eo<br />

quod pe<strong>la</strong>vit se in XX soldis et pro eo quod ploravit in xx soldis et dictum<br />

Puccium in XX soldis camerario comunis predicti pro medietate et alia denuntianti<br />

solvendis secundum formam statuti et omni modo et iure quibus melius<br />

possumus in hiis scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Item invenimus dominum Stephanum Magalocti, Ranupcettum Michelis, Loctum<br />

Cambii Quintavallis, Quintavalle Petri, Guidoctum Coppe, Iacobum Grassum<br />

sutorem, Pepum Iannis Albere, Locçum eius fratrem, dominum Monaldum<br />

domini Berardini, Raynutium Raynutii Ardicçonis, dominum Nerium C<strong>la</strong>rantis,<br />

Massutium Pauli, magistrum Orbetanum medicum, Ninum Michaelis, Petrum<br />

Gecçi Sinibaldi, Iohannem Iennarii, Raynerium Recepute, Petrum Raynerii Cittadini,<br />

Mapparium tabernarium, Petrum domini Vencis, dominum Chellum Liorsi,<br />

Vitalem Grelli, Barthonem Petri Rubei, Pepum Decibilis, Sa<strong>la</strong>manum Decibilis,<br />

Herricum Berardi, Raynerium Christofori, Meum Raynerii, Berardinum Petri Brunatii,<br />

Parisium Posterulensem, Bonoste Melioris, Matheum Angelerii, magistrum<br />

Bevenutum medicum, Iohannem Barthonis Grellini, dominum Montanarium, Cinum<br />

domini Monaldi, Petrutium domini Castaldi, Petrum Adelmi, Angelutium<br />

sartorem, Tempum Ugolini Paganutii, Damianum calço<strong>la</strong>rium, Senebaldum Rainutii<br />

Ardiccionis, Cecchum Provençani, Philippum Fidantie, denuntiatos per custodes<br />

privatos factos ad custodiam mortuorum quorum nomina debent teneri<br />

privata, quos et quemlibet ipsorum dixerunt plorasse quando Loctus domini<br />

Morigelli mortuus fuit et datus fuerit eis et cuilibet eorum tempus ad ipsorum et<br />

cuiuslibet defensionem fatiendam post eorum excusationem et nul<strong>la</strong>m fecerunt<br />

legitimam ut in actis nostre curie plenius continetur et quia secundum formam<br />

statuti comunis predicti debemus credere sacramento denuntiantis, ideo ipsos et<br />

quemlibet ipsorum in XX soldis cortonensibus camerario comunis predicti pro<br />

medietate et alia denuntianti solvendis secundum formam statuti et omni modo<br />

et iure quibus melius possumus in hiis sententialiter condempnamus.<br />

Dominum Ugolinum Lupicini, Cecchum Petri Guidonis Pecore, Franchum<br />

domini Iacobi et Berardinum domini Albonecti denuntiatos per ipsos custodes<br />

quorum nomina debent teneri privata quos dixerunt plorasse ad mortem dicti<br />

Locti quos et quemlibet ipsorum citari et requiri fecimus per baiulos comunis<br />

predicti ut certis terminis iam e<strong>la</strong>pxis comparere deberent coram nobis et nostra<br />

curia ad execusandum se a denuntia predicta et ad parendum mandatis nostris


Orvieto<br />

993<br />

et nostre curie super hiis et non venerunt nec comparerunt in terminis eisdem<br />

statutis se contumaciter absentando, sed potius paxi fuerunt se poni in banno<br />

per Ninum publicum bannitorem comunis in logia pa<strong>la</strong>tii ut moris est in quod<br />

iam incurrerunt ut in actis nostre curie plenius continetur, unde ipsorum contumacia<br />

pro confexione habita et quod de ipsa non valeant gloriari et etiam quia<br />

debemus secundum formam statuti credere sacramento denuntiantis, ideo ipsos<br />

et quemlibet ipsorum in XX soldis cortonensibus pro medietate camere predicte<br />

et alia denuntianti solvendis et in V soldis cortonensibus per quemlibet dicte<br />

camere solvendis silicet a die VIII martii usque in presentem diem pro qualibet<br />

die quibus fuerunt contumaces secundum formam statuti et omni modo et iure<br />

quibus melius possumus in hiis scriptis sententialiter condempnamus.<br />

Item invenimus Pellum Guidi domini Francisci et Iannem filium Gilii domini<br />

Morigelli denuntiatos per quosdam ex custodibus factis ad custodiam mortuorum<br />

quorum nomina debent teneri privata, quos et quemlibet ipsorum dixerunt<br />

plorasse quando Loctus domini Morigelli mortuus fuit sine infu<strong>la</strong> et alta<br />

voce contra formam statuti et constet nobis legitime confexione ipsorum et cuiuslibet<br />

ipsorum plorasse alta voce sine infu<strong>la</strong> ad ipsum mortuum, dato igitur eis<br />

termino post eorum excusationem ad defensionem ipsorum fatiendi et nul<strong>la</strong> fecerunt<br />

legitimam, ut in actis nostre curie plenius continetur et quia debemus secundum<br />

formam statuti credere sacramento denuntiantis idcirco ipsos et quemlibet<br />

ipsorum in C soldis cortonensibus, pro medietate camerario dicti comunis et<br />

alia denuntianti secundum formam statuti et omni modo et iure quibus melius<br />

possumus in hiis scriptis sententialiter condempnamus. Solverunt Berardello camerario<br />

XL soldos pro quolibet, alii remissi sunt ei per dominum supradictum.<br />

7. 1288, giugno 25<br />

Giudiziario<br />

Condanne contro coloro che contravvengono alle disposizioni sui funerali<br />

Item invenimus Petrum domini Iohannis, Lippum eius fratrem, Franciscum<br />

Guillelmi, Antigradum domini Iohannis, Cantem Bevenuti Ildibrandini Rustici,<br />

Namoratum domini Barthonis et Ninum Petri Bonomi denuntiatos et accusatos<br />

fore per quemdam ex custodibus factis ad custodiam mortuorum, cuius nomen<br />

debet teneri privatum, quos et quemlibet eorum dixit plorasse quando Forçore<br />

domini Massei de Albericis fuit mortuus de mense aprilis proxime preteriti die<br />

lune XII dicti mensis, dato igitur eis et cuilibet eorum termino ad ipsorum et<br />

cuiuslibet eorum defensionem faciendam post eorum excusationem et nullum fecerunt<br />

legitimam in actis nostre curie plenius continetur et quia secundum formam<br />

statuti debemus credere sacramento denuntiantis, ideo ipsos et quemlibet<br />

isporum in XX soldis Cortonensibus tamen nominate pro media et alia denuntia<br />

solvenda secundum formam statuti et omni modo et iure quibus melius possumus<br />

in hiis scriptis sententialiter condempnamus.


994 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

8. 1311, dicembre 20<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta generalia nuptiarum et corruptorum<br />

Nos Gilius Philippi, Barthalomucius Bernardi, Cionus Francischi tinctoris,<br />

Petrus Petri fabri, Petrus Oddonis, Petrus Phylippi et magister Iohannes Boscii,<br />

septem consules de septem artibus ad defensionem comunis et populi deputati<br />

Urbisveteris civitatis convenientes in unum in domo in qua moramur, pro evidenti<br />

utilitate et commodo comunis et populi dicte terre et singu<strong>la</strong>rum personarum<br />

dicte civitatis, quod, cum in civitate predicta fiant decapil<strong>la</strong>tiones et lucti<br />

hominum et mulierum dicte terre in mortuis seppelliendis et pro mortuis contra<br />

bonam consuetudinem et bonos mores quasi omnium maiorum civitatis Italie, at<br />

etiam mittantur ensenia ad domos mortuorum et fiant convivia in ipsis domibus<br />

ac si nuptie essent et in statuto civitatis Urbisveteris sint duo capitu<strong>la</strong> que locuntur<br />

de nuptiis non faciendis et de enseniis non mittendis ad nuptias et de non<br />

plorando ad mortuos et de conviviis non faciendis, que satis c<strong>la</strong>re locuntur de<br />

predictis, pro utilitate et comodo dicte terre que quidem capitu<strong>la</strong> ut dicitur sub<strong>la</strong>ta<br />

sunt per ordinamentum vel inhibitionem vel contrarias consuetudines dicte<br />

terre, auctoritate et potestate nostri offitii, stantiamus et ordinamus et nostro<br />

decreto et auctoritate firmamus quod predicta capitu<strong>la</strong> costituti comunis, loquentia<br />

de mortuis non plorandis et de nuptiis non faciendis et enseniis non mittendis<br />

et quodlibet predictorum capitulorum et omnia et singu<strong>la</strong> que continentur in<br />

eis, sint ex nunc firma et rata et habeant roboris firmitatem, cum additione et<br />

ipsis capitulis addimus quod ubicumque pena xx soldorum est in ipsis statutis<br />

vel aliquo ipsorum super quocumque capitulo vel membro sit et esse debeat<br />

centum soldorum denariorum currentium et in quocumque loco dictorum capitulorum<br />

et super quacumque re vel facto vel membro sit et esse debeat C soldorum<br />

denariorum currentium ut dictum est.<br />

De non commedendo in domo mortuorum<br />

et de empseniis non mittendis<br />

Item stantiamus et ordinamus et nostro decreto firmamus quod nul<strong>la</strong> persona<br />

ad domum mortuorum aliquod ensenium mittat nec in dicta domo commedat<br />

die quo sepellietur mortuus vel sequenti die nisi essent consanguinei mortui vel<br />

mortuorum usque in tertium gradum vel affines in primo vel secundo gradu qui<br />

in domo mortuorum possint commedere sine pena dummodo ensenium non trasmittant<br />

et contrafaciens tam mittens quam recipiens et tam commedens quam<br />

ille in cuius domo commederetur solvat pro qualibet vice X libras denariorum<br />

Cortonentium de quibus penis mulier contrafaciens solvat il<strong>la</strong>m penam de dote<br />

sua et non de bonis mariti, quam penam uxor et maritus pro ea cogatur solvere<br />

cum effectu et quod quilibet possit accusare contrafacientem et stetur sacramen-


Orvieto<br />

995<br />

to accusatoris cum uno teste et habeat quartam partem pene et ad hoc ut potestas<br />

qui pro tempore fuerit sit sollicitus in predictis habeat quartam partem illius<br />

pene que in cameram comunis pervenerit. Qui dominus potestas civitatis Urbisveteris<br />

et eius curia habeat arbitrium inquirendi et investigandi de omnibus supradictis<br />

et procedendi contra omnes facientes contra predicta vel aliquod predictorum<br />

et tam per viam accusationis, denuntiationis vel inquisitionis et stetur<br />

dicto unius testis bone fame quod dictum habeatur pro plena probatione. Item<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier vel aliqua alia persona exeat extra domum plorando nec plorare<br />

debeat extra domum ad penam X librarum contrafacienti et qualibet vice<br />

quam penam mulier que contrafaceret solvat de dote sua et non de bonis mariti<br />

quam penam uxor et maritus pro ea cogatur solvere cum effectu. Liceat tamen<br />

plorare infra domum ubi mortuus esset et non extra, item liceat unicuique intrare<br />

ecclesiam sine pena dummodo non ploret, si autem ploraret penam incurrat<br />

predictam.<br />

De pectoraturis vel fresciaturis vel coronis auri vel argenti vel pernarum<br />

non portandarum et de stragino non fiendo<br />

Item stantiamus et ordinamus pro evidenti et manifesta utilitate comunis<br />

Urbisveteris et singu<strong>la</strong>rum personarum dicte terre ne pro fatuitatibus mulierum<br />

ex nimio amore accensi homines destruantur et confunduntur quod omnes et<br />

singule mulieres sint et esse debeant contente pannis earum quibuscumque et<br />

quoscumque habebunt et habere voluerint ita tamen quod nul<strong>la</strong> mulier habeat<br />

vel habere possit suos pannos cum fresciaturis vel appettoraturis de auro vel<br />

argento sive pernis nec etiam coronas de auro vel de argento vel pernis portare<br />

possit. Liceat tamen inter appettoraturam et fresciaturam posse habere quatuor<br />

unçias argenti tantum et non ultra, nec pannos strascinare ultra unum pedem ad<br />

pedem comunis et qui contrafaceret predictis vel aliquo predictorum solvat nomine<br />

pene pro qualibet vice libras decem denariorum Cortonentium camerario<br />

dicti comunis et quod fiant custodes ce<strong>la</strong>ti super predictis per dominum potestatem<br />

qui nunc est vel pro tempore fuerit in qualibet regione dicte civitatis et<br />

stetur sacramento custodis cum uno teste et quod quilibet possit accusare et<br />

admittatur ad accusandum et stetur suo sacramento cum uno teste et teneatur<br />

sibi credentia et dominus potestas presens et qui pro tempore fuerit in dicta<br />

civitate possit super predictis procedere per viam accusationis, denuntiationis vel<br />

inquisitionis et habeat quartam partem illius pene que ad predictum comunem<br />

pervenerit et dictum unius testis in predictis habeatur pro plena probatione; et<br />

predicta pena solvatur de dote mulieris contrafacientis tantum et cogatur mulier<br />

et maritus eius pro ea de sua dote solvere dictam peccuniam et custos qui accusaverit<br />

habeat quartam partem pene predicte, non obstantibus predictis, aliquo<br />

capitulo constituti vel carte populi vel ordinamenti et specialiter ordinamento<br />

quod non possit fieri inquisitio contra homines artis vel aliquo alio quod in<br />

contrarium loqueretur quod pro expecificato, correcto et casso in predictis peni-


996 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tus habeatur et quod per septem consules non possit fieri inhybitio contra predicta<br />

et si fieretur non valeat ipso iure.<br />

Item stantiamus et ordinamus quod in predictis et circa predicta et quodlibet<br />

predictorum dominus potestas presens et qui per tempora fuerit in civitate<br />

Urbevetana et eius curia habeat liberum arbitrium in predictis et circa predicta<br />

et quodlibet predictorum et possit contra predictos delinquentes procedere per<br />

denunciam, inquisitionem et invenire, investigare et inquirere omni sollempnitate<br />

et substantia et iuris ordinamentis servatis vel non servatis, nullo statuto vel<br />

ordinamento vel iure obstantibus et hoc ordinamentum sit ultimum precisum<br />

et derogatorium omnibus statutis, ordinamentis et iuribus quod tolli, suspendi,<br />

mutari vel derogari non possit per septem consules, consilium consulum vel<br />

arengam et qui contrafaceret in proponendo, consulendo vel reformando in C<br />

libris per dominum capitaneum puniatur. Et predicta ordinamenta publice banniantur.<br />

9. 1311 2<br />

Statuti<br />

Ordinamentum generalis nuptiarum et corruptorum<br />

Nos Gilius Philippi, Bartholomutius Bernardi, Cionus Francisci tintoris, Petrus<br />

Petri fabri, Petrus Oddonius, Petrus Phylippi et magister Vannes Boscii, septem<br />

consules de septem artibus ad defensionem comunis et populi Urbisveteris deputati,<br />

convenientes in unum in domo in qua moramur, pro evidenti utilitate et comodo<br />

civitatis et populi dicte terre et singu<strong>la</strong>rum personarum dicte civitatis quod cum in<br />

civitate predicta fiant capil<strong>la</strong>tiones et lucti hominum et mulierum dicte terre in<br />

mortuis seppelliendis et pro mortuis contra bonam consuetudinem et bonos mores<br />

quasi omnium maiorum civitatum Italie ac etiam mictentur ensenia ad domos mortuorum<br />

et fiant convivia in ipsis domibus ac si nuptie essent et in statuto civitatis<br />

[Urbisveteris] sint duo capitu<strong>la</strong> que loquuntur de nuptiis non faciendis et de enseniis<br />

non mictendis ad nuptias et de non plorando ad mortuos et de conviviis non<br />

faciendis que satis c<strong>la</strong>re loquuntur de predictis pro utilitate et comodo dicte terre<br />

que quidem capitu<strong>la</strong> ut dicitur sub<strong>la</strong>ta vel sunt per ordinamentum inhibitionem vel<br />

contrarias consuetudines dicte terre auctoritate et potestate nostri officii, stantiamus<br />

et ordinamus et nostro decreto et auctoritate firmamus quod predicta capitu<strong>la</strong> et<br />

statuta comunis loquentia de mortuis non plorandiis et de nuptiis non faciendis et<br />

enseniis non mictendis et quodlibet predictorum capitolorum et omnia et singu<strong>la</strong><br />

que continentur in eis sint ex nunc firma et rata et habeant valoris firmitatem cum<br />

2 In corsivo le parti comuni con n. 8, 1311, dicembre 20. Riformanze, Ordinamenta<br />

generalia nuptiarum et corruptorum.


Orvieto<br />

997<br />

additione et ipsis capitulis addimus quod ubicumque capitulo vel membro sit, esse<br />

debeat C soldorum denariorum cortonensium et in quocumque loco dictorum capitulorum<br />

et super quocumque re vel facto vel membro sit et esse debeat centum<br />

solidos denariorum currentium, ut dictum est.<br />

De non commedendo in domo mortuorum et de non mictendis enseniis<br />

Item stantiamus et ordinamus et nostro decreto firmamus quod nul<strong>la</strong> persona<br />

ad domum mortuorum aliquod ensenium mictat nec in dicta domo comedat die<br />

quo sepellitur mortuus vel sequenti die, nisi essent consanguinei mortui vel mortuorum<br />

usque in tertium gradum vel affines in primo vel secundo gradu qui in<br />

domo mortuorum possint commedere sine pena dummodo ensenium non<br />

trans[mictant] et contrafacientes tam mictens quam recipiens et tam comedens quam<br />

ille in cuius domo commed[etur], solvat qualibet vice X libras denariorum cortonensium<br />

[de] quibus penis [mulier] contrafaciens solvat il<strong>la</strong>m penam de dote sua<br />

et non de boni[s] [ma]riti quam penam uxor et maritus pro ea cogatur solvere<br />

cum effectu et quod quilibet possit accusare contrafacientem et stetur sacramento<br />

accusatoris cum uno teste et habeat quartam partem pene. Et ad hoc, ut potestas,<br />

qui pro tempore fuerit, sit sollicitus in predictis habeat quartam partem illius pene<br />

que in cameram comunis pervenerit. Qui dominus potestas civitatis Urbisveteris et<br />

eius curia habeat arbitrium inquirendi et investigandi de omnibus supradictis et<br />

procedendi contra omnes facientes contra predicta vel aliquod predictorum et tam<br />

per viam accusationis, denuntiationis vel inquisitionis et stetur dicto unius testis<br />

bone fame quod dictum habeatur pro plena probatione.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier vel aliqua alia nul<strong>la</strong> mulier vel aliqua alia persona<br />

exeat extra domum plorando nec plorare debeat extra domum ad penam decem<br />

librarum contrafacienti et qualibet vice, quam penam mulier que contrafecerit solvat<br />

de dote sua et non de bonis mariti, quam penam uxor et maritus pro ea<br />

cogatur solvere cum effectu. Liceat tamen plorare infra domum ubi mortuus esset<br />

et non extra, item liceat unicuique intrare ecclesiam sine pena dummodo non ploret,<br />

si autem ploraret penam incurrat predictam.<br />

[De] appectoraturis et fusciaturis et bottonibus non portandis<br />

et pondere ipsarum<br />

Item stantiamus et ordinamus pro evidenti et manifesta utilitate comunis Urbisveteris<br />

et singu<strong>la</strong>rum personarum dicte terre ne pro fatuitatibus mulierum ex nimio<br />

amore accensi hom[ines] [de]str[uantur] et [con]funduntur quod omnes et<br />

singule mulieres sint et esse deb[eant] [contente] pannis ea[rum] [quibuscumque]<br />

[et] [quos[cumque] habebunt et habere voluerint, ita [tamen] quod [nul<strong>la</strong>] mulier<br />

[habeat] vel habere possit suos pannos cum fresciatur[is] vel [appect]oraturis de<br />

aur[o] vel argento sive pernis nec etiam co[ron]as de [auro] vel [de argento] vel


998 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

pernis portare possit. Liceat tamen [inter ap]pector[aturam] [vel] fresciaturam posse<br />

habere quatuor uncias argenti [tantum] [et] [non] [ultra] nec pannos strascinare<br />

ultra unum [pedem] [ad] pedem comunis, et qui contrafaceret predictis vel aliquo<br />

predictorum solvat nomine pene pro qualibet vice libras decem denariorum<br />

cortonensium camerario comunis predicti. Et quod fiant custodes ce<strong>la</strong>ti super<br />

predictis per dominum potestatem qui nunc est vel qui pro tempore fuerit in<br />

qualibet regione dicte civitatis et stetur sacramento custodis cum uno teste et<br />

quod quolibet possit accusare et admictantur ad accusandum et stetur suo sacramento<br />

cum uno teste et teneatur sibi credentia. Et dominus potestas presens et<br />

qui pro tempore fuerit in dicta civitate possit super predictis procedere per viam<br />

accusationis, denuntiationis vel inquisitionis et habeat quartam partem illius<br />

pene que ad predictum comune pervenerit. Et dictum unius testis in predictis<br />

habeatur pro plena probatione. Et predicta pena solvatur de dote mulieris contrafacientis<br />

tantum, et cogatur mulier et maritus eius pro ea de sua dote solvere<br />

dictam penam. Et custos qui accusaverit habeat quartam partem pene predicte<br />

non obstantibus predictis [aliquo capitulo] constituti vel carte populi vel<br />

ordinamentis et [.....] ordinamentis qui [non] [possit] fieri inquisitio contra<br />

homines artis vel aliquo alio [quod] in [con]trarium loqueretur et quod pro<br />

expecifi[cato] [correcto] [et] [c]asso [in] predictis penitus habeatur et quod per<br />

septem [consules] non [possit] [fieri] inhibitio contra predicta et si fieret [non]<br />

[valeat] [ipso] [iure].<br />

Item stantiamus et ordinamus quod in predictis et circa predicta et quodlibet<br />

predictorum dominus potestas presens et qui per tempora fuerit in civitate Urbevetana<br />

et eius curia habeat liberum arbitrium in predictis et circa predicta et quodlibet<br />

predictorum et possit contra predictos delinquentes procedere per denunciam,<br />

inquisitionem et invenire, investigare et inquirere omni sollempnitate et substantia<br />

et iuris ordinamentis servatis vel non servatis, nullo statuto vel ordinamento vel<br />

iure obstantibus et hoc ordinamentum sit ultimum precisum et derogatorium omnibus<br />

statutis, ordinamentis et iuribus quod tolli, suspendi, mutari vel derogari non<br />

possit per septem consules, consilium consulum vel arengam et qui contrafaceret in<br />

proponendo, consulendo vel reformando in C libris per dominum capitaneum puniatur.<br />

Et predicta ordinamenta publice banniantur.<br />

10. post 1313-ante 1315<br />

Statuti<br />

De pena ensenia facientis ad nuptias et non servantis eaque ipsarum<br />

occasione statuta 3<br />

3 Vedi n. 12, 1324. Statuti, De pena ensenia facientis ad nuptias et non servantis<br />

eaque ipsarum occasione statuta.


Orvieto<br />

11. 1315<br />

Statuti<br />

De non plorando ad mortuum et pena facientis contra, et de aliis<br />

que in capitulo continentur 4<br />

De nuptiis et quomodo et [quis] ordo servari debeat, et de fresciaturis<br />

et strascinis, coronis et aliis non portandis vel faciendis contra<br />

infrascriptum capitulum 5<br />

12. 1324<br />

Statuti<br />

De non plorando ad mortuum et pena facientis contra, et de aliis,<br />

que in capitulo continentur 6<br />

999<br />

Nullus ploret mortuum, vel debattendo manus extra domum vel c<strong>la</strong>ustrum;<br />

et contrafaciens solvat XX soldos, et ad veritatem inquirendam de hiis Potestas<br />

suos habere debeat secretarios et secretos nuntios et custodes; et nul<strong>la</strong> mulier<br />

vadat ad ecclesiam cum corpore, quando 7 portatur ad sepeliendum, nisi esset<br />

corpus mulieris, quod opporteretur mulieribus sepelliri; et tunc XII mulieres tantum<br />

vadant, et qui contrafecerit solvat C soldos de sua dote: corpore quidem<br />

sepulto, mulieres debeant exire ecclesiam sine pena. Cum vero corpus ad sepeliendum<br />

portatur, aliqui masculi ad sepolturam non accedant, nisi qui portaverint<br />

illud, et predicatione facta apud ecclesiam, statim homines ab ecclesia redeant 8 ,<br />

exceptis illis, qui corpus detulerunt, qui remaneant pro corpore sepeliendo apud<br />

ecclesiam; et si quis masculus contrafecerit, XX soldos, et femina X solvat; et<br />

corpore sepulto, nul<strong>la</strong> persona alio die redeat ad plorandum occasione mortui.<br />

Et quod nul<strong>la</strong> persona computet vel corruptum corpore sepulto faciat, et talis<br />

4 Vedi n. 12, 1324. Statuti, De non plorando ad mortuum et pena facientis contra, et<br />

de aliis, que in capitulo continentur.<br />

5 Vedi n. 12, 1324. Statuti, De nuptiis et inguadiaglis et quomodo et quis ordo servari<br />

debeat et de fresciaturis et strascinis, coronis et aliis non portandis vel faciendis contra<br />

infrascriptum capitulum.<br />

6 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 11, 1315. Statuti, De non plorando ad mortuum et pena facientis contra et aliis<br />

que in capitulo continentur.<br />

n. 20, 1353-1357. Statuti, De non plorando ad mortuum et pena facientis contra et<br />

aliis in capitulo contentis.<br />

7 n. 11, 1315. Statuti aggiunge ad ecclesiam.<br />

8 n. 11, 1315. Statuti omette da nisi a redeant.


1000 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

computatrix seu contrafaciens in C soldis denariorum de dote sua puniatur, et<br />

si dotem non habuerit fustigetur: eamdem penam solvat dominus domus, in<br />

qua computatibur. Nullus etiam post mortuum vadat extra domum se pe<strong>la</strong>ndo<br />

vel decapil<strong>la</strong>ndo, vel extrahat sibi infu<strong>la</strong>m seu capputeum de capite ad penam<br />

xx soldorum, et nul<strong>la</strong> mulier dimictat balzum cum iret ad domum mortui aut<br />

redierit, nec guarnachiam ultra duos dies, postquam mortuus fuerit sepultus,<br />

dimictere presummat, nisi talis mortuus esset sibi coniunctus usque in tertium<br />

gradum; et nullus masculus vestiat, seu induat se pannos nigros pro aliquo<br />

defuncto, nec barbam portet ultra octo dies, et contrafaciens solvat C soldos<br />

eamdem penam solvat mulier, que balzum seu guarnachiam dimitteret cum iret<br />

ad mortuum vel rediret, et potestas de mense ianuarii in qualibet regione faciat<br />

unum vel plures custodes, qui et quilibet eorum habeat valentiam L librarum,<br />

qui iurent omnes quos invenerint seu facere viderent contra predicta vel aliquod<br />

predictorum, accusare et denuntiare, et stetur eius iuramento de omnibus,<br />

que denuntiaverit, et habeat medietatem penarum et teneatur ei credentia<br />

et si potestas circa hec fuerit negligens in C libris, deposito suo offitio, per<br />

syndicos comunis condempnetur. Et custodes ad omnes mortuos ire debeant et<br />

teneantur ad dictam penam. Salvo in predictis accusis et denuntiis excusatione<br />

legitima, maxime quod fuerit absens a domo et corrupto mortui ea die, que<br />

denuntiatus esset, vel quod non fuerit in civitate, quam si probaverit, denuntiator<br />

solvat il<strong>la</strong>m penam, quam deberet solvere denuntiatus. Item quod potestas<br />

teneatur vinculo iuramenti mictere familiam suam, unus ex suis notariis per<br />

civitatem, quando aliquis vel aliqua moriretur, ad requirendum et investigandum<br />

predicta et contrafacientes predictis. Item quod rectores fraternitatis, et<br />

omnes illi de fraternitate, quando vadunt cum candelis post mortuum, non<br />

teneantur ad penam aliquam de morando vel stando in ecclesia cum candelis<br />

vel sine candelis. Item quod nullus, qui non esset milex, portetur ad ecclesiam<br />

ad sepeliendum cum banderia et equo coperto et scuto. Dominus il<strong>la</strong> seu dominus,<br />

unde exiret talis defunctus, si contrafecerit, solvat nomine pene XXV<br />

librarum, et potestas teneatur vinculo iuramenti talem banderiam, scutum et<br />

copertam facere accipi, ita quod non portetur ad ecclesiam et applicetur comuni<br />

Urbisveteris, et quilibet posset accusare, et teneatur sibi credentia, et habeat<br />

medietatem pene. Liceat tamen portitori ad ecclesiam, quando corpus alicuius<br />

militis seu iudicis portatur, sex cereos X librarum cere pro quolibet ad plus.<br />

Nulli autem alteri persone liceat portare seu portari facere ultra quattuor cereos<br />

ad plus X libris cere ponderis tantum pro quolibet cereo, et qui contrafecerit<br />

solvat pro qualibet vice X libras, et quilibet posset accusare et habeat medietatem<br />

pene. Item quod nul<strong>la</strong> persona audeat vel presummat ad domum<br />

mortui vel suorum heredum vel alterius persone, occasione mortui, mictere tempore<br />

corructi aliquod ensenium publice vel occulte vel in dicta domo comedere,<br />

nisi fuerint coniuncti usque in tertium gradum ipsi defunto, ad penam XL<br />

soldorum pro qualibet vice; et quilibet possit contrafacientem in aliquo accusare,<br />

et credatur iuramento accusatoris et custodis, qui habeant medietatem pene,<br />

et teneatur eis credentia.


Orvieto<br />

De nuptiis et inguadiaglis, et quomodo et quis ordo servari debeat,<br />

et de fresciaturis et strascinis, coronis et aliis non portandis,<br />

et facientibus contra infrascriptum capitulum 9<br />

1001<br />

Si quando contingeret inguadiag<strong>la</strong>s aliquas celebrari per anuli immissionem,<br />

nul<strong>la</strong> partium ad ipsas inguadiag<strong>la</strong>s, ultra XII homines ducere vel habere presummat.<br />

Eligat igitur quelibet pars XII homines, quos ad hec ducere et habere voluerit<br />

pars vero, que hoc vel aliquod predictorum non fecerit, aut contravenerit, X libris<br />

condempnatione multetur. Ille vero, qui accesserit non electus, pena simili puniatur.<br />

Si quando vero contingeret sponsam ad virum transduci, numero tantum XII<br />

militum sotietur, quos milites si pars sponse eligerit, ante quam sponsa a domo<br />

discedat, pena puniatur predicta. Simili pena puniantur equites, qui accesserint<br />

non electi. Tempore autem nuptiarum vel ipsarum occasione, ensenia aliqua cuiuscumque<br />

sit generis mictere nul<strong>la</strong> persona presummat, tam mictentem, quam recipientem<br />

X libras condempnatione multandum, et utramque partem, tam viri, quam<br />

uxoris provedaglias aliquas fieri ,canistra, vel aliquid in canistris, unum vel plura<br />

ensenia vel domum in pannis vel denaris, vel alia quacumque re, cuiuscumque<br />

persone micti vel fieri penitus prohibemus. Qui autem in aliquo contravenerit,<br />

ensenia vel dona, et omne id quod donatum fuerit, deveniat in comuni, et in<br />

XXV 10 libris pene nomine puniatur. Similem penam substineat qui nuptias vel convivium<br />

fecerit causa nuptiarum per XV 11 dies ante et postea quam ad maritum<br />

fuerit sponsa transducta, et qui in predictis nuptiis seu convivio conmederit, exceptis<br />

personis viro usque in tertium gradum coniunctis, et XII hominibus aliis, quos<br />

secum habere voluerit, X libris pro pena solvat. Potestas autem et sua curia teneantur<br />

et debeant vinculo iuramenti quolibet mense sui regimis, tempore scilicet<br />

quo ducuntur sponse proximiores utriusque partis et alios, per quos sciri presentium<br />

veritas poterit, et quemlibet accusantem audire, cui credentia teneatur, et si<br />

negligens fuerit in C libris per syndicum comunis, deposito suo offitio, condempnetur.<br />

Et hec omnia potestas per totam civitatem banniri faciat et per comitatum<br />

notificari, ut omnes predicte persone valeant penas vitare predictas.<br />

Additum, quod hec locum habeant in civitate et burgis tantum. Item quod<br />

nullus recipiat apprezatum seu extimatum, occasione dotis, quod possit excedere<br />

9 Col<strong>la</strong>zionato con:<br />

n. 10, 1313-1315. Statuti, De pena ensenia facientis ad nuptias et non servatis eaque<br />

ipsarum occasione statuta.<br />

n. 11, 1315. Statuti, De nuptiis et quomodo et [quis] ordo servari et de fresciaturis<br />

et strascinis, coronis et aliis non portandis vel faciendis contra infrascriptum capitulum.<br />

n. 20, 1353-1357. Statuti, De nuptiis et inguadaglis et quomodo et quis ordo servari<br />

debeat et de fresciaturis et stracinis et coronis et aliis non portandis et de pena facientium<br />

contra infrascripta capitu<strong>la</strong>.<br />

10 XXV] L, n. 10, 1313-1315. Statuti.<br />

11 XV] X, n. 11, 1315. Statuti.


1002 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

vel excedat summam extimationis CC librarum currentium, et tam dans extimationem<br />

predictam, quam recipiens, qualibet vice, quilibet ipsorum, si contrafecerit,<br />

puniatur in C libris. Et teneatur potestas de predictis et infrascriptis et quelibet<br />

ipsorum et infrascriptorum inquisitionem facere quolibet mense sui regimis ad penam<br />

C librarum, et quos invenerit culpabiles puniet et condempnet in dicta pena,<br />

et etiam potestas teneatur inquirere de predictis et quolibet predictorum ad petitionem<br />

cuiuslibet postu<strong>la</strong>ntis. Item quod nul<strong>la</strong> domina vel mulier, cuiuscumque<br />

conditionis existat, possit pannos vestitorios, quos portaverit in dorso, trahere seu<br />

trahynare, videlicet tunicam, guarnachiam, sive mantellum vel farsettinam, nisi uno<br />

pede longitudinis tantum et non plus, et contrafaciens solvat nomine pene qualibet<br />

vice, qua contrafecerit, X libras currentes de dote sua. Cuius pene medietas sit<br />

comuni et alia medietas accusatoris, et quod quilibet possit accusare contrafacientes,<br />

et credatur iuramento accusatoris cum uno teste bone fame, et teneatur eis<br />

credentia. Et nul<strong>la</strong> etiam mulier possit portare coronam seu ger<strong>la</strong>ndam de auro et<br />

de argento seu de pernis, nec etiam pannos suos fresciatos de auro vel de argento<br />

seu pernis, nisi quod tantum portare possit fresciaturam IIII unciarum de argento<br />

aureato vel non de aureato et non plus; et que contra predicta vel aliud predictorum<br />

fecerit, puniatur qualibet vice in dicta pena X librarum de dote sua, medietas<br />

cuius pene sit comunis et alia medietas accusatoris, et quilibet possit contrafacientes<br />

accusare et credatur sacramento accusatoris cum uno teste bone fame et eis<br />

credentia teneatur. Et dominus potestas civitatis predicte, qui pro tempore fuerit,<br />

possit, teneatur et debeat super omnibus et singulis supradictis et quolibet eorum<br />

contra delinquentes suo offitio procedere per inquisitionem, denuntiationem vel<br />

accusationem, et contrafacientem punire et condempnare in penis predictis. Teneatur<br />

etiam et debeat in principio sui regimis infra XV dies ad predicta facere custodes<br />

secretos, scilicet quattuor pro qualibet regione dicte civitatis, qui teneantur et<br />

debeant ac etiam iurent omnes et singulos contrafacientes accusare, et sacramento<br />

cuiuslibet eorum cum uno teste bone fame stetur et credatur; qui custodes habeant<br />

partem pene, sicut superius dictum est et dec<strong>la</strong>ratum, et eis credentia teneatur.<br />

Et si dominus potestas negligens fuerit vel predicta omnia et singu<strong>la</strong> non observaverit<br />

et servari fecerit, vel in aliquo contravenerit, cadat in penam CC librarum ipso<br />

facto et iure comunis Urbisveteris solvendam qualibet vice, quam penam camerarius<br />

comunis teneatur et debeat de suo sa<strong>la</strong>rio retinere, et syndicus comunis ipsum<br />

potestatem, deposito suo offitio, in dicta pena dicto comuni debeat condempnare,<br />

ordine et substantialibus iuris et sollepnitatibus obmissis.<br />

13. 1331, ottobre 14<br />

Riformanze<br />

Proposta circa <strong>la</strong> cera per i funerali<br />

Quod cum propter multam ceram que consumatur et datur ad mortuos et<br />

quando mortui seppelliuntur, popu<strong>la</strong>res dicte civitatis grave dampnum et dispen-


Orvieto<br />

1003<br />

dium incurrant si dicto consilio videtur et p<strong>la</strong>cet providere et ordinare quod<br />

nul<strong>la</strong> persona popu<strong>la</strong>ris civitatis predicte possit vel debeat ad aliquem mortuum<br />

vel mortuam habere vel emere vel cum corpore mortuo mictere ultra quattuor<br />

cereos ponderis VII librarum cere pro quolibet ipsorum cereorum vel candelis<br />

nisi de XXIIII candelis pro qualibet libra cande<strong>la</strong>rum vel abinde supra et nulli<br />

clerico vel religioso dare vel dari facere ultra duas de talibus candelis, excepto<br />

appatrino mortui cui dari possint quatuor candele ad plus. Item quod nul<strong>la</strong> persona,<br />

occasione alicuius mortui vel mortue vel alibi accasione predicta, aliquod<br />

donum vel ensenium mictere vel facere. Item quod in ecclesia in qua corpus<br />

mortuum vel circumcirca occasione corporis mortui alique candele accendi vel<br />

applicandi non possint et si in aliquo dictorum casuum fuerit contrafactum dominus<br />

domus, de qua corpus mortuum extraheretur, solvat comuni urbevetano<br />

nomine pene decem libras denariorum currentium contrafacientes per dominum<br />

potestatem vel capitaneum vel alterum ipsorum auferendorum in quibus et super<br />

quibus potestas et capitaneus et quilibet vel alter ipsorum plenam cognitionem<br />

habeant, nonobstante predictis vel alicui predictorum aliquo capitulo statuti comunis,<br />

carte populi vel alio ordinamento vel iure in contrarium loquentem. Que<br />

quantum predictis essent contraria vel alicui predictorum cassa sint et suspensa<br />

et pro cassis, suspenis et expressis habeantur et sint.<br />

14. 1331, ottobre 16<br />

Riformanze<br />

Delibera circa l’elezione di un ufficiale per i matrimoni, i funerali e altro<br />

Item proposuit dictus dominus capitaneus, pro evidenti utilitate dicti comunis,<br />

si dicto consilio videtur et p<strong>la</strong>cet providere et ordinare quod eligatur et eligi<br />

debeat, per dominos septem, unus bonus notarius forensis qui sit et esse debeat<br />

offitialis dicti comunis super pontibus, fontibus et viis actandis et offitialis et<br />

executor ordinamentorum et capitulorum carte populi factorum et fiendorum de<br />

mortuis, nuptiis et inguadiaglis et etiam ordinamentorum factorum et fiendorum<br />

de grascia, qui offitialis stet et stare debeat in pa<strong>la</strong>tio domini capitanei populi et<br />

cum ipso domino capitaneo ad dictum offitium exercendo et duret eius offitium<br />

sex mensibus et quod sa<strong>la</strong>rium et familiam habere debeat dictus notarius offitialis<br />

generaliter proponendo.<br />

Uno dei consiglieri, Vannuçus Francisci, in riferimento a tale proposta interviene<br />

dicendo quod ex nunc omnia et singu<strong>la</strong> in dicta proposita continentur de<br />

verbo ad verbum, lictera ad licteram et c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong> ad c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>m sint firma et rata<br />

et fiant et procedant in totum et executioni mandentur et plenam habeant firmitatem,<br />

auctoritatem et potestatem presentis consilii et quod tempus dicti offitialis<br />

duret sex mensibus, incohandis die iuramenti ipsius et teneatur venire quattuor<br />

diebus ante inchoationem sui offitii ad civitatem predictam cum infrascriptis


1004 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

famulis et, ipso offitio finito, stet ad syndicatum in dicta civitate cum dictis<br />

famulis quattuor diebus et habeat et habere debeat dictus offitialis eligendus, pro<br />

sa<strong>la</strong>rio sue persone, pro quolibet dictorum sex mensium XV libras denariorum<br />

currentium et pro sa<strong>la</strong>rio cuiuslibet famulorum suorum qui sint quattuor et quolibet<br />

dictorum sex mensium sex libras denariorum currentium, que sa<strong>la</strong>rio dicto<br />

offitiali camerario comunis Urbisveteris de peccunia et avere dicti comunis dare<br />

et solvere teneatur et debeat, et quod dictus offitialis eligendus teneatur et debeat,<br />

ad penam X librarum denariorum currentium, requirere ad domum uniuscuiusque<br />

mortui ad investigandum contrafacientes contra formam statuti, ordinamenti<br />

et carte populi dicti comunis et eligat dictus offitialis quatuor homines de<br />

qualibet regione dicte civitatis qui teneantur ad penam C soldorum denariorum<br />

currentium notificare omnes mortuos et facta notificatione per unum ex dictis<br />

quattuor alii tres sint absoluti et quod dictus offitialis sit executor de omnibus<br />

aliis sibi commictendis pro ordinamento dicti comunis.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

15. 1336, gennaio 25<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta de nuptiis et corruptis, de arredis mulierum, de convivis<br />

qualiter fieri possint et de vestimentis mulierum<br />

Quod infrascripta ordinamenta, capitu<strong>la</strong> et provisiones prout infra describuntur<br />

sint firma, rata et approbata et valida et quodlibet ipsorum ordinamentorum<br />

capitulorum et provisionum sit firmum, ratum, validum et approbatum de capitulo<br />

in capitulum, membro ad membrum, lictera ad licteram et c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong> ad c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>m<br />

et pro statutis et ordinamentis et lege dicti comunis habeantur et teneantur<br />

et haberi debeant et teneri et tamquam statuta, ordinamenta et leges dicti<br />

comunis debeant ab omnibus rectoribus et offitialibus dicti comunis et populi et<br />

aliis quibuscumque invio<strong>la</strong>biliter observari et manuteneri ad plenum, non obstantis<br />

ipsis infrascriptis capitulis, ordinamentis et provisionibus et contentis in eis<br />

vel altero ipsorum aliquibus capitulis statuti comunis carte populi vel aliquibus<br />

ordinamentis dicti comunis vel populi vel aliquibus iuribus canonicis, civilibus<br />

vel municipalibus que in contrarium loquerentur, que quantum ipsis infrascriptis<br />

capitulis ordinamentis et provisionibus vel alteri ipsorum ante contentis in eis vel<br />

altero ipsorum essent contraria quomodolibet vel adversa cassa sint et suspensa<br />

et pro cassis, suspensis, expressis et specificatis habeantur et sint ac si de ipsis et<br />

quolibet ipsorum esset hic facta mentio specialis, quorum ordinamentorum capitulorum<br />

et provisionum tenor infra per ordinem denotatur est talis:<br />

De sponsalitiis et invadiaglis.<br />

In primis quod quando contigerit sponsalitias seu invadiaglias aliquas celebrari<br />

per anuli missionem nul<strong>la</strong> partium ad ipsas sponsalitias seu invadiaglias sint


Orvieto<br />

1005<br />

eo tempore quo ipse sponsalitie fieri debent ad aliquem locum vel in aliquo loco<br />

ultra duodecim homines convitare, ducere vel habere presumant, eligat igitur<br />

qualibet pars duodecim homines quos ad hoc convitare voluerit et ad predicta<br />

ducere vel habere iudici etiam aut ipsius curie ipsorum nomina portet in scriptis,<br />

pars vero que predicta vel aliquod predictorum non observaverit aut aliquam<br />

fraudem commiserit aut commicti fecerit in decem libris denariorum cortonensium<br />

puniatur, quam penam simili modo incurrat qui ad predictas invadiaglias<br />

accesserit non electus. Quando vero contingerit sponsam ad virum trasduci, si<br />

quidem pedes trasducta fuerit sotiari possit a duodecim viris et XII mulieribus, si<br />

vero eques a duodecim tantum millitibus sive equitibus sotietur, quos duodecim<br />

milites seu equites, quando eques sponsa trasduci debet vel duodecim viros et<br />

duodecim mulieres quando transducitur pedes, si pars sponse non elegerit et<br />

iudici aut eius curie in scriptis non portaverit antequam sponsa discedat a domo,<br />

in decem libris denariorum cortonensium puniatur; quam penam simili modo<br />

incurrat qui ad sotiandum dictam sponsam accessit non electus, salvo quod si<br />

contingat dictam sponsam ad virum trasduci eques de extra civitatem et burgos<br />

ad civitatem eandem vel de ipsa civitate et burgis ad alia loca extra civitatem et<br />

burgos vel de uno loco ad alium extra civitatem et burgos sotiari possit a triginta<br />

equitibus et non ultra.<br />

Tempore vel die nuptiarum vel sponsalitiarum vel alio quod occasione nuptiarum<br />

esse presummi possit, nul<strong>la</strong> hensenia fiant de quibuscumque rebus neque<br />

ad domum viri vel sponsi undecumque neque de domo viri vel sponsi ad alium<br />

quemcumque locum; tam mictens quam recipiens dicta hensenia vel circa predicta<br />

fraudem commictens in decem libris denariorum cortonensium condempnetur,<br />

sponsalitiarum nuptiarum vel matrimonii tempore vel alio quocumque quod<br />

occasione sponsalitiarum nuptyarum vel matrimonii esse presummi possit<br />

utramque partem tam viri sive sponsi quam uxoris vel sponse et ipsorum coniunctos<br />

ad virum vel uxorem, sponsum vel sponsam vel ad ipsorum coniunctos,<br />

mares vel feminas, permultos sive magnos pro hybernis facere providalias aliquas<br />

in canestris, cassis, cofanis vel aliis vasis vel alio quocumque modo vel etiam<br />

dona de pannis vel denariis vel alia quacumque, quecumque autem persona contra<br />

predicta fecerit tam donans quam donaturus sive providalias faciens vel recipiens<br />

vel fieri faciens vel recipi permictens sive de cuius domo et ad cuius domum<br />

mictuntur vel circa ea fraudem commictens in XXV libris denariorum pene<br />

nomine puniatur; totum etiam quod contra presens ordinamentum donatum fuerit<br />

vel missum fisci iuribus intelligatur applicatum ipso iure.<br />

Pro paraferno vero seu fornimento de pannis et aliis rebus paratis vel parandis<br />

causa usus et comodi sponse tantum vel comuniter sponse et sponsi, in cofanis<br />

tantum vel cassis possit qualibet sponsa, si cofanos vel cassas habitura sit vel<br />

alio modo, si cofanos vel cassas habitura non sit, deferre vel mictere deferri vel<br />

micti facere res valoris et extimationis, si quidem vir fuerit nobilis vel milex vel<br />

iudex quinquaginta librarum denariorum cortonensium, si vero nobilis aut milex<br />

vel iudex non fuerit vigintiquinque librarum, que autem contra predictam formam<br />

et ordinem res maioris extimationis detulerit aut miserit deferri vel micti


1006 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

fecerit penam viginti quinque librarum incurrat totum etiam quod ultra dictam<br />

formam de<strong>la</strong>tum fuerit perdatur et confiscetur et intelligatur ipso iure fisci iuribus<br />

confiscatum, sponsa vero que heres fuerit in solidum vel pro parte totum<br />

quod habuerit et voluerit possit quomodocumque deferri facere vel portare. Antequam<br />

dicte res deferantur vel mictantur ad domum viri, teneatur pars sponse<br />

notificare vel notificari facere iudici vel eius curie et portare in scriptis omnes<br />

res quas deferri facere intendit et ponere in scriptis extimationem rerum ipsarum.<br />

Iudex vero vel eius notarius teneatur dictas res videri facere et, si non<br />

transcendunt extimationem debitam, facere c<strong>la</strong>udi et micti in cofanis vel cassis et<br />

suum sigillum ibidem apponere, aliter vero dictas res nul<strong>la</strong> persona deferri facere<br />

presumat.<br />

Quecumque vero persona venerit contra dictam formam vel fraudem contra<br />

predicta commiserit vel aliquod predictorum in XXV libris denariorum currentium<br />

puniatur.<br />

In rebus mobilibus apprecçatum seu extimatum occasione dotis ultra quantitatem<br />

ducentarum librarum denariorum dari vel recipi nullo modo possit; dans<br />

vero contra dictam formam vel recipiens in centum libris pene nomine puniatur.<br />

Convivium facere volens occasione sponsalitiarum vel nuptiarum vel funeris<br />

possit pro qualibet dictarum occasionum convivium semel facere; personas autem<br />

possit in convivio convitare et habere, si quidem occasione nuptiarum vel funeris,<br />

duodecim viros et duodecim mulieres tantum inter coniunctos et non coniunctos;<br />

occasione autem sponsalitiarum duodecim homines tantum inter mares<br />

et feminas coniunctos et non coniunctos; pro supradictis autem causis aut aliqua<br />

ipsarum convivium facere volens teneatur nuntiare iudici aut eius curie quod<br />

convivium facit et quando et dare in scriptis illos duodecim viros et duodecim<br />

mulieres quos ad convivium habere intendit; aliis autem quibuscumque de causis<br />

convivium facere volens duodecim homines inter mares et feminas coniunctos et<br />

non coniunctos habere possit et dictum numerum non transcendat, salvo quod si<br />

quis intuitu pietatis vel propter devotionem sanctorum convivium facere voluerit<br />

clericis vel religiosis vel pauperibus vel miserabilibus personis possit numerum<br />

personarum transcendere, non tamen infrascriptum ordinem vivandarum. In festo<br />

autem Nativitatis et Resurrectionis et in vigiliis predictorum festorum possit quilibet<br />

nobilis facere convivia et in eis et quolibet ipsorum convitare, ducere et<br />

habere vigintiquinque homines tantum inter mares et feminas coniunctos et non<br />

coniunctos; ultra dictos vero numeros personarum in dictis conviviis quibuscumque<br />

de causis factis esse possint omnes de familia convivium facientis et communi<br />

focu<strong>la</strong>re utentes. In dictis autem conviviis quacumque occasione fiendis<br />

parari possint due vivande tantum de carnibus vel piscibus vel aliis commestibilibus<br />

ac etiam duo fercu<strong>la</strong> inter olera et legumina et unum intermissum et non<br />

ultra, una vero vivanda intelligatur cicere, possit unum lessum vel unum assatum<br />

vel arrostum de carnibus vel piscibus vel aliis commestibilibus unius spetiei tantum<br />

vel duarum ad plus, dummodo in comuni usu coquinarum consuetum sit<br />

dictas duas species commestibilium uno modo coquendi comuniter immisceri;<br />

intermissum autem intelligatur <strong>la</strong>nsania vel raviolum vel ammorsel<strong>la</strong>tum vel mi-


Orvieto<br />

1007<br />

gliaccia vel herbata vel aliud hiis simile quod dici possit comuniter et vulgari<br />

nomine intermissum. Contra predicta vel aliquod predictorum faciens vel dolum<br />

vel fraudem commictens circa personas, locum vel tempus in decem libris cortonensibus<br />

puniatur, quam penam simili modo incurrat qui in dictis conviviis commenderit<br />

non electus.<br />

Possit etiam qui in dictis conviviis vel aliquo ipsorum in quibus contra dicta<br />

ordinamenta factum fuerit propinaverit vivandas vel coxerit vel aliter operam<br />

dederit et quesitus a iudice vel eius curia verum ce<strong>la</strong>verit ad dictam penam<br />

puniri, si iudex fuerit arbitratus.<br />

De indumentis mulierum et ornamentis ghyr<strong>la</strong>ndis et cinturis.<br />

Nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque condictionis existat possit trascinare pannos vestitorios<br />

vel aptos ad trascinandum portare nisi uno pede longitudinis tantum, nec<br />

possit portare ghyr<strong>la</strong>ndam vel coronam de auro vel argento vel pernis vel alia<br />

quacumque re, nisi de panno simplici vel simplicibus pennis vel herba aut herbarum<br />

floribus sit contexta. Nec possit portare pannos fresciatos, fresciatura aurea<br />

vel argentea vel que aurum vel argentum habeat in aliqua parte sui, nec<br />

aurum vel argentum super pannis qualitercumque portare ultra pondus quattuor<br />

unciarum, in quo pondere comprehendantur boctones sive maspilli et totum aurum<br />

vel argentum quod super pannis applicatum vel assutum contingat qualitercumque<br />

portare, nec possit portare scagiales vel centuras de auro vel argento vel<br />

aurum aut argentum immixtum habentes ultra pondus quatuor unciarum, nec<br />

possit portare tunicam vel guarnachiam vel mantellum nisi altera quecumque ipsarum<br />

silicet tunica, guarnacchia vel mantellum sit de uno panno tantum vel de<br />

duobus ad plus partitis tantum per longum non autem arrochiutis vel allistatis<br />

vel aliter divisatis vel aliquid aliud super se habentibus assutum vel intagliatum<br />

de sirico vel auro aut argento, nec possit portare subtus aliquam vestem quomodocumque<br />

in aliqua parte vestis syndonem, nisi de uno panno tantum vel de<br />

duobus ad plus partitum tantum per longum, non autem divisatum vel allistatum<br />

vel arrochiatum vel aliter divisatum. Puelle vero duodecim annorum vel ab inde<br />

infra non nupte portare possint pannos qualitercumque partitos et divisatos, nec<br />

possit aliqua mulier recipere a sponso vel portare anulos unum vel plures qui<br />

transcendant inter omnes etiam computato <strong>la</strong>pide sive gemma vel perna vel alia<br />

re pretiosa extimationis trium florenorum auri nec possit portare ad <strong>la</strong>tus aliquod<br />

marsupium sive bursam de auro vel argento sive habentem aurum vel argentum<br />

immixtum vel assutum vel aliter <strong>la</strong>boratum set simpliciter de sirico aut<br />

panno et non transcendentem extimationem XL soldorum denariorum cortonensium,<br />

nec possit aliqua mulier portare pannos scol<strong>la</strong>tos ultra amplitudinem unius<br />

bracchi et quarti, mensurando per circuitum, nec possit portare docciones guarnacchiarum<br />

sive manicharum guarnacchiarum <strong>la</strong>rgos per circuitum vel amplos<br />

ultra mensuram unius bracchi.<br />

Quecumque autem mulier portaverit pannos vel vestes vel gir<strong>la</strong>nnam vel coronam<br />

vel anulos vel marsupium vel aurum vel argentum vel cinturam contra<br />

dicta ordinamenta vel in aliquo predictorum, fraudem commiseret in decem libris<br />

denariorum pene nomine puniatur. In omnibus autem casibus in quibus per


1008 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

aliquod ordinamentum sive sponsalitiarum sive nuptiarum sive conviviorum sive<br />

ornamentorum dominarum sive funeris pena mulieri imponitur, dictam penam<br />

maritus pro uxore, pater pro filia, frater pro sorore vel ipsam et si marito vel<br />

patre vel fratre destitutu sit, solvere compel<strong>la</strong>tur; solventibus tantum regressus<br />

contra dictarum mulierum patrimonia reservetur, predicta vero de pannis et vestibus<br />

partitis et divisatis vel arrocchiatis vel aliquid habentibus intagliatum de<br />

sirico vel de auro vel de argento vel scol<strong>la</strong>tis vel doccionis habentibus ultra<br />

dictam mensuram locum habeant in vestibus in futurum fiendis; pannos autem<br />

in preterito factos qualitercumque partitos et scol<strong>la</strong>tos et docciones habentes ultra<br />

modum quelibet mulier portare possit dummodo ipsas vestes et pannos hinc<br />

retro factos sigil<strong>la</strong>ri faciant sigillo iudicis quando et infra quem terminum dictus<br />

iudex duxerit statuendum solvat tantum quecumque mulier vel vir sigillum ad<br />

aliquas vestes apponi facere voluerit pro qualibet tunica vel guarnacchia divisata<br />

aliter quam per longum vel scol<strong>la</strong>ta XII denarios cortonenses; trascinari vero vestes<br />

veteras vel novas vel aptas ad trascinandum portari ultra dictam formam<br />

nul<strong>la</strong>tenus permictatur. Quicumque autem sartor vel aurifex vestes inciserit aut<br />

suerit vel fresciaturam fecerit vel apposuerit aut aurum vel argentum asseruit vel<br />

apposuerit in decem libris cortonensibus puniatur.<br />

De funeribus et corruptis.<br />

Occasione funeris vel mortui nul<strong>la</strong> persona extra domum vel caustrum ploret<br />

vel fleat alta voce vel devactet manus nec scindat tunicam vel aliud vestimentum<br />

in aliqua parte sui, nul<strong>la</strong> etiam mulier deferat velum, sa<strong>la</strong>rium vel putridum (!)<br />

nisi fuerit uxor, mater aut filia sive soror defuncti non nupta; nul<strong>la</strong> etiam persona<br />

vadat plorando alta voce post corpus quod portatur ad sepulturam vel se decapillet<br />

vel pelet aut scindat vel graffiet vultum vel capud vel extrahat sibi infu<strong>la</strong>m vel<br />

capputeum vel aliquod aliud hiis simile faciat. Nul<strong>la</strong> etiam mulier vadat ad ecclesiam<br />

cum corpore mortuo quando ad ecclesiam portatur nisi esset corpus mulieris<br />

quod opporteret mulieribus sepelliri, quo casu ire possint duodecim mulieres.<br />

Nul<strong>la</strong> etiam persona ad tumulum vel sepulturam accedat cum corpus sepellitur<br />

aut sepelliri debet nisi fuerit de illis personis que ad portandum corpus<br />

fuerint deputate aut fuerint sepellire corpora consuete; liceat tantum heredes vel<br />

proximiori defuncti deputare unum vel plures ad gubernandum et custodiendum<br />

pannos et alia funeris fornimenta et predicti deputati ad sepulturam possint accedere<br />

sine pena. Nul<strong>la</strong> etiam persona que corpus assotiaverit remaneat in ecclesia<br />

ad quam fuerit corpus portatum set statim facta predicatione discedant exceptis<br />

illis personis maribus que corpus portaverint et illis mulieribus que corpus<br />

mulieris sepellire debent et illis viris qui sepellire corpora fuerint consueti qui<br />

post dictam predicationem remanere possint; facta autem predicatione et hominibus<br />

ab ecclesia reddeuntibus ad domum unde corpus exivit statim separent se a<br />

domo predicta et ipsa die vel alia occasione predicta reddire non possint nisi<br />

fuerint coniuncti mortuo usque in tertium gradum qui in dicta domo et ad dictam<br />

domum remanere valeant et reddire; nullus etiam postquam corpus fuerit traditum<br />

sepulture die sequenti vel quacumque alia vadat ad plorandum occasione<br />

mortui vel computum faciat nec permictat dominus domus computum aliquo


Orvieto<br />

1009<br />

modo fieri. Nul<strong>la</strong> etiam mulier cum iverit ad domum mortui dimictat guarnacchiam<br />

ultra duos dies postquam facta fuerit sepultura nisi coniuncta fuerit mortuo<br />

usque in tertium gradum. Nul<strong>la</strong> etiam persona vestiat se de novo pannis<br />

nigris nisi fuerit uxor defuncti vel barbam portet ultra octo dies occasione defuncti.<br />

Quecumque autem persona directe vel per obliquum fecerit contra aliquod<br />

predictorum in quadraginta soldis pene nomine puniatur.<br />

De banderiis et scutis et aliis non portandis occasione defuncti.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> persona mictat vel portari faciat occasione alicuius defuncti<br />

vero militis banderiam vel scutum vel equum copertum; si vero fuerit contrafactum<br />

dominus domus sive heres defuncti cuius occasione talia commissa fuerint<br />

in vigintiquinque libris denariorum cortonensium et in ammissione banderie et<br />

scuti et coperture condempnentur.<br />

De candelis et cereis portandis.<br />

Nulli enim persone liceat portari facere ad corpus alicuius defuncti quando<br />

ad sepelliendum portatur ultra quattuor cereos ponderis ad plus decem librarum<br />

pro quolibet cereo, nisi defunctus fuerit milex vel iudex vel nobilis, quo casu<br />

sex cereos supradicti ponderis licitum sit portari. Qui vero contrafecerit aut fieri<br />

promisit tam de numero cereorum quam de pondere in decem libris denariorum<br />

pene nomine puniatur. Nulli etiam persone liceat dare vel dari facere alicui religioso<br />

vel clerico ultra duas cande<strong>la</strong>s que sunt de XXIIII pro libra nisi clericus, cui<br />

date fuerunt, fuerit appatrinus defuncti cui dari possint quattuor libere et impune<br />

qui vero contra dictam formam aliquid fecerit vel fieri permisit in decem libris<br />

denariorum cortonensium puniatur, nulli etiam persone liceat occasione corporis<br />

sepelliendi supra ipsum corpus vel aram circa aliquas cande<strong>la</strong>s ponere vel facere<br />

luminariam, contrafaciens vel fieri faciens vel permictens in decem libris condempnetur.<br />

Nulli etiam persone liceat occasione alicuius funeris ad domum unde<br />

defunctus exivit vel ad aliam dicta occasione donum vel hensenium aliquod mictere<br />

vel in dicta domo commedere nisi fuerit de duodecim viris et XII mulieribus<br />

eligendis et nisi secundum formam capituli de conviviis que forma quantum ad<br />

personas et vivandas et penam et modum et ordini intelligantur hic per omnia<br />

repetita; cuilibet licitum sit accusare et denuntiare publice et occulte omnes et<br />

singulos facientes contra ordinamenta predicta sponsalitiarum, nuptiarum conviviorum,<br />

ornamentorum dominarum et funeris et facientes fraudem vel dolum<br />

qualitercumque contra aliquod de ordinamentis predictis et accusationi et iuramento<br />

cuiuslibet credatur cum uno teste bone fame et habeat accusator tertiam<br />

partem condempnationis inde fiende et perpetuo nomen accusatoris sit secretum.<br />

Teneatur etiam, possit et debeat super omnibus et singulis supradictis procedere<br />

per accusationem, denumptiationem et inquisitionem vel alium quemcumque<br />

modum, servato iuris ordine et non servato et obmissis substantiis et sollempnitatibus<br />

iuris et statuti ac etiam quocumque tempore feriato et non feriato dummodo<br />

legitimas defensiones audiat et terminum ad defensionem quinque dierum<br />

assignet et possit etiam et teneatur et debeat eligere custodes ce<strong>la</strong>tos, quorum<br />

re<strong>la</strong>tioni credatur et habeat quilibet dictorum custodum tertiam partem condempnationis<br />

et perpetuo sit secretus dummodo dicti custodes denuntient infra ter-


1010 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tiam diem et horam ponant commissi delicti; teneatur etiam dictus iudex mictere<br />

sicut expedire viderit unum aut plures de suis notariis per terram discurrendo<br />

ad sponsalitias, nuptias, convivia et funera mortuorum ac etiam ad ecclesias et<br />

alia loca mensurando pannos mulierum et trascinos perquirendo et de pannis et<br />

ornamentis et auro et argento et aliis que in predictis capitulis continentur cuius<br />

notarius cum uno berruario simplex re<strong>la</strong>tio faciat plenam fidem. Omnia et singu<strong>la</strong><br />

ordinamenta predicta de sponsalitiis, nuptiis, conviviis, funeribus, arredis dominarum<br />

locum habeant in civitate et burgis ac etiam comitatu, statuto vel ordinamento<br />

vel carta populi que loquerentur in contrarium non obstantibus, que<br />

quantum ad predicta cassa sint et nullius efficace vel momenti.<br />

16. 1347, luglio 31<br />

Riformanze<br />

Quod nemo intret in domum alicuius defuncti causa corroctandi<br />

Quod nullus homo possit nec debeat corroctare vel se decaputeare ad aliquem<br />

mortuum sive defunctum nec in domum defuncti aut mortui eo existente<br />

defuncto intrare, exceptis illis dumtaxat hominibus de domo et qui habeant ceram,<br />

stamegnam et oportuna pro ipso mortuo procurare nec non illis qui portabunt<br />

et portare debent funus ad ecclesiam ad sepelliendum quibus liceat ipsam<br />

ingredi et egredi domum pro libito et ut oportunum fuerit dummodo non corroctent<br />

nec nociferent nec se decaputeant ad penam quatraginta soldorum denariorum<br />

pro quolibet et qualibet vice, que pena possit et debeat auferri de facto<br />

sine strepitu et figura iudicii quotiens commictetur et applicari Urbevetano comuni<br />

et quilibet possit huiusmodi contrafacientem accusare et denuntiare, cuius<br />

dicto denuntie vel accuse stetur et credatur. Possitque etiam contra prefatos delinquentes<br />

per inquisitionem procedi, non obstantibus aliquo statuto comunis,<br />

capitulo carte populi ordinamento, vel iure alio predictis vel predictorum alicui<br />

loquentibus in contrarium.<br />

17. 1347, dicembre 27<br />

Riformanze<br />

Quod omnia malleficia et arredus mulierum, nuptiarum et mortuorum<br />

puniantur eo modo et forma sicut quando dominus Hermannus in<br />

seculo pervigebat<br />

Item dictum consilium et consiliarii eius, considerantes et advertentes quod,<br />

tempore felicis et bone recolende memorie olim domini Hermanni domini Cor-


Orvieto<br />

1011<br />

radi, sub anno domini millessimo CCCXXXVII tunc vexilliferi et gubernatoris civitatis<br />

et comitatus Urbisveteris, omnia et singu<strong>la</strong> facta et negotia comunis Urbisveteris<br />

et civitatis et comitatus ac specialium personarum rite affectantium vivere<br />

studio bonitate et opere prefati domini Hermanni sub pace, tranquillitate<br />

et cultu iustitie de bono in melius regebantur, gubernabantur et secundabantur<br />

continue et sapientum est scire amplecti et sequi salubria et proficua vestigia<br />

sapientum, et quod in dicta civitate fuerunt et sunt multa ma<strong>la</strong> perniciose patiata<br />

propter gentium reprobos et nepharios gestus et maleficia commissa, que<br />

vigent enormiter et multipliciter impunita, volentesque viam et leges capescere<br />

et sectari quibus utebantur in dicta civitate tempore supradicto, in Dei nomine<br />

ordinaverunt, statuerunt, firmaverunt et decreverunt, facto prius et misso partito<br />

inter eos ad busso<strong>la</strong>s et palluctas, secundum formam capituli carte populi et<br />

obtento per quindecim eorumdem consiliariorum palluctas repertas in busso<strong>la</strong><br />

rubea de sic, non obstantibus tribus palluctis repertis in busso<strong>la</strong> nigra de non<br />

in contrarium, quod ex nunc omnes et singule leges municipales dicti comunis<br />

facte et que vigebant tempore prefati domini Hermanni, maxime sub anno<br />

domini millesimo trecentesimo trigesimo septimo in civitate predicta super punitione<br />

malleficiorum condite vel nuptiarum arredum mulierum indumentorum<br />

indecentium, conviviorum et mortuorum et quelibet earum sint et esse debeant<br />

ex nunc firme, rate, valide et approbate in qualibet parte sui et plenam obtineant<br />

et obtinere possint roboris firmitatem, ita quod ceteris aliis legibus post<br />

tergatis rectores et offitiales dicti comunis presentes et futuri et quelibet alia<br />

persona ipsis dum taxat factis et conditis, tempore domini Hermanni predicti,<br />

in posterum uti possint et sic eas leges deinceps teneantur et debeant invio<strong>la</strong>biliter<br />

observare.<br />

18. 1349, maggio 13<br />

Riformanze<br />

De ornamentis scol<strong>la</strong>tis et pannis dominarum<br />

Super ordinamento et capitulo arredorum, ordinamentorum et huiusmodi<br />

dominarum et mulierum pro meliori et satisfactione gentium ordinaverunt quod<br />

dictum capitulum et ordinamentum sit firmum excepto quod in scol<strong>la</strong>tis et duccionibus<br />

pannorum ipsarum dominarum, que scol<strong>la</strong>ture et ducciones possint omni<br />

tempore impune portari et quod nullus offitialis possit in predictis scol<strong>la</strong>turis et<br />

duccionibus procedere nec punire. Item quod panni dominarum arrocchiati et<br />

squisciati et intagliati et huiusmodi huc usque facti possint per ipsas dominas<br />

impune portari dummodo sigillentur per officialem comunis deputandum ad hoc<br />

et quod ex nunc nullus alius pannus fieri nec portari possit contra formam dictorum<br />

ordinamentorum et capituli ad penam in ipsis contentam nisi quatenus per<br />

huius ordinamenti provisionem et seriem permictatur.


1012 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

19. 1350, febbraio 13<br />

Riformanze<br />

Provvedimento circa le meretrici e il loro abbigliamento<br />

Quod cum nonnulle mulieres male conditionis et fame in obprobrium, dedecus,<br />

veracundiam et iacturam civitatis Urbisveteris et maxime bonarum mulierum<br />

et dominarum civitatis eiusdem morentur et habitent in locis honorabilibus<br />

et publicis civitatis ipsius deferantque et portent tam in eundo ad ecclesias<br />

quam ad alia loca et partes civitatis prefate et honorabiles mantellos, scagiales<br />

et in hiis locis et prefatis portamentis plerumque nefanda et obprobriosa<br />

ac libidinosa exerceant per hanc huiusmodi locis homines gentes lenones apetentes<br />

lusuriosos actus cum eisdem explere in obprobrium predictorum et risse<br />

et malleficia perpeterentur, rectoresque et officiales dicte civitatis non se inmisceant<br />

et operentur et expellendo dictas mulieres male conditionis de locis predictis<br />

et ipsas de prefatis portamentis more licito puniendo, ad abolendum et<br />

[...] predicta, igitur, facto prius et misso partito inter ipsos secundum formam<br />

ordinamenti de fabis albis ad nigras, p<strong>la</strong>cuit tredecim consiliariis dicti consilii,<br />

qui fabe albe de sic fuerunt reperte in busso<strong>la</strong>, non obstantibus tribus consiliariis<br />

dicti consilii quorum fabe nigre de non reperte fuerunt in busso<strong>la</strong> supradicta<br />

in contrarium predictorum, statuerunt, ordinaverunt et decreverunt quod<br />

nul<strong>la</strong> mulier male conditionis vel fame cuiuscumque status vel conditionis existat<br />

possit, audeat vel presumat portare mantellum muliebrem aut scagiale ad<br />

penam et sub pena pro quolibet et qualibet vice quinquaginta librarum denariorum<br />

currentium et dictarum rerum quas portaret; non possit, audeat vel<br />

presumat habitare et morari aut stare causa habitandi in dictis locis vel aliqua<br />

eorum videlicet in stradis aut locis publicis et honorabilibus dicte civitatis ad<br />

dictam penam que pena in dictis casibus et quolibet eorum possit et debeat<br />

auferri et tolli de facto sine stipu<strong>la</strong>tione et figura iudicii et ubi ipsa mulier<br />

male conditionis dictam penam solvere non poterit aut recusaverit vel negresserit,<br />

ipso facto fusticetur et fusticari debeat per dictam civitatem publice et loca<br />

publica civitatis predicte ita quod omnibus transeuntibus in exemplum et super<br />

predictis et quolibet eorum possit et liceat inquiri et contra ipsas mulieres<br />

delinquentes et qualibet earum per inquisitionem et ex offitio procedi et sic<br />

rectores et offitiales civitatis predicte tam presentes quam futuri et quilibet<br />

eorum, tam ex eorum offitio quam ex re<strong>la</strong>tione cuiuslibet, facere procedere<br />

iuramenti vinculo et ad penam infrascriptam et facere et teneantur et debeant;<br />

et quilibet possit delinquentes huiusmodi mulieres denuptiare et accusare et<br />

teneatur sibi denuptianti credentia et habeat et habere debeat in cuntis casibus<br />

medietatem pene et rerum predictarum et stetur et credatur sacramento denumptiantis<br />

cum uno teste bone fame et il<strong>la</strong> intelligatur et esse sit et habeatur<br />

pro muliere male condictionis vel fame que affirmabatur et esse dicetur per<br />

sacramentum duorum testium bone fame. Et quilibet dictarum mulierum ubicumque<br />

et quolibet tempore impune absque aliqua pena legis et curie iusserit


Orvieto<br />

1013<br />

absque sanguinis efusione et privatione vite offendi et ledi et ipsis et cuilibet<br />

ipsarum res predicte videlicet mantellum et scagiale quod vel que portarent<br />

per quemlibet auferri tolli absque aliqua pena libere et impune nec non quilibet<br />

rector et officialis dicti comunis Urbisveteris tam presens quam futurus<br />

teneatur et debeat contra huiusmodi mulieres male conditionis vel fame tam<br />

eorum officio quam etiam ad requisitionem condempnationis cuiuslibet procedere<br />

ut supra premictitur summarie et de facto ad penam et sub pena sacramenti<br />

et L librarum denariorum currentium pro quolibet et qualibet vice; que<br />

pena possit et debeat per camerarium dicti comunis de sa<strong>la</strong>rio dicti rectoris vel<br />

officialis negrigentis vel recusantis observare predicta retineri et pro solutione<br />

sibi facta et introitus sa<strong>la</strong>rii sui scribi et poni et si dictus camerarius negresserit<br />

retinere, scribere et ponere supradicta in C libris denariorum currentium<br />

vice qualibet puniatur et sic tam ipse rector aut officialis et camerarius qui<br />

deliqueret in casu aliquo predictorum per scindicum dicti comunis tempore<br />

scindicatus in dictis penis et quilibet eorum condepnetur et condepnari deberet<br />

summarie et de facto non ostantibus predictis vel alio predictorum aliquo<br />

statuto comunis, capitulo carte populi [...] vel iure alio canonico vel civili loquentibus<br />

in contrarium quem et quantum predictis vel predictorum alicui essent<br />

contraria derogatoria vel adversa in hac parte sint cassa, derogata et nullius<br />

valoris etiam si derogantur vel specificantur exigentur quomodolibet speciali<br />

que pro expressis, specificatis, derogatis et oppositis de verbo ad verbum<br />

in presenti ordinamento penitus intelligantur, reputentur et sint.<br />

20. 1353-1357<br />

Statuti<br />

De non plorando ad mortuum et pena facentis contra et de aliis in<br />

capitulo contentis 12<br />

De nuptiis et inguadaglis et quomodo et quis ordo servari debeat et de<br />

fresciaturis et stracinis et coronis et aliis non portandis et de pena<br />

facientium contra infrascripta capitu<strong>la</strong> 13<br />

12 Vedi n. 12, 1324. Statuti, De non plorando ad mortuum et pena facentis contra et<br />

de aliis que in capitulo continentur.<br />

13 Vedi n. 12, 1324. Statuti, De nuptiis et inguadiaglis et quomodo et quis ordo<br />

servari debeat, et de fresciaturis et strascinis, coronis et aliis non portandis, et facientibus<br />

contra infrascriptum capitulum.


1014 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

21. 1360, giugno 13<br />

Riformanze<br />

Provvedimento circa le meretrici<br />

Quod licitum sit meretricibus qui stabunt in dicto loco [bordello] portare<br />

argentum auratum et deauratum, pernas et fregia ac etiam quodlibet ornamentum<br />

genus 14 pro eorum libito voluntatis, dummodo portare non possint c<strong>la</strong>mides<br />

actas ad mulieres ad penam X librarum pro qualibet contrafaciente et vice qualibet<br />

et perdat c<strong>la</strong>mides, quam penam que solvere non poterit frustigetur modo<br />

superius dec<strong>la</strong>rato [per dictam civitatem].<br />

22. 1403, agosto 26<br />

Riformanze<br />

Decretum de vestimentis mulierum<br />

[In] consilio magnificorum virorum Theverutii Laurentii de Leonibus de Tuderto,<br />

honorabilis vicarii civitatis Urbisveteris pro Sancta Romana Ecclesia, egregii<br />

legum doctoris domini Petri Federici de Interamne ipsius domini vicarii col<strong>la</strong>teralis,<br />

Antonii Cicharelli, Ugulini Manciani, Iohannis Nalli et Angelutii Zampi,<br />

dominorum conservatorum pacis Urbevetano populo presidentium et prudentium<br />

civium Urbevetanorum infrascriptorum per ipsos dominos ad infrascripta ordinanda<br />

et decrevenda specialiter vocatorum, electorum et nominatorum, videlicet<br />

Francisci Iacobi Angeli,Thei calsectarii, Angeli ser Iacobi, Cepti Nerii, ser Guillelmi<br />

Stefani, ser Iohannis Ciucciarelli Iacobutii Taccutii, Antonii Lelli, Petri Zenobii,<br />

Mei aurificis, Munaldutii Nerii, Liy Mandutii, Munalli Iohannis, Iohannis<br />

Colutie, ser Thei ser Cichini, Petri Canaputii, ser Bartholomei Colutii, ser Iohannis<br />

Paulutii, ser Laurentii Luctii et Petri Co<strong>la</strong>i Botii in sa<strong>la</strong> minori pa<strong>la</strong>tii populi<br />

dicte civitatis, ante cameram dicti domini vicarii convocato, congregato et cohadunato,<br />

volentes indempnitati civium Urbevetanorum et commitativorum ut tenentur<br />

salubriter providere, ne ob vestimenta mulierum minus honesta et congrua<br />

valeant ad inopiam devenire. Et ne mulieres Urbevetane virilem habitum<br />

ferendi materiam habeant, quod summo opifici ac humano generi opprobiosissimum<br />

est, quibus oviare prorsus intendentes, et facto et misso prius inter eos<br />

sollempni et diligenti partito per dictum dominum vicarium ad fabas albas et<br />

nigras more solito et obtempto per viginti duos ex consiliariis supradictis eorum<br />

fabas nigras del sic restituentes, non obstantibus duobus ex consiliariis ipsius<br />

14 ac-genus aggiunto a margine con segno di richiamo.


Orvieto<br />

1015<br />

consilii eorum fabbas albas del non restituentes in contrarium predictorum, statuerunt,<br />

ordinaverunt, decreverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong> domina vel quavis<br />

alia mulier dicte civitatis et commitatus Urbiveteris cuiuscumque status et<br />

conditionis existat audeat vel presumat portare caputeum in capite nec aliquo<br />

modo nisi equester videlicet extra dictam civitatem eundo vel redeundo.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> domina vel quevis alia mulier cuiuscumque status et conditionis<br />

existat presumat vel audeat portare manicas cioppe ultra <strong>la</strong>rgitudinem in<br />

rotunditate manice trium peditum ita tamen quod tota pendentia manice sit<br />

mensure unius pedis cum dimidio.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status et conditionis existat audeat vel<br />

presumat portare pannos vel vestimenta aliqua trappatos vel incircigliatos.<br />

Item quod nullus sutor vel quevis alia persona dicte civitatis vel aliunde<br />

audeat vel presumat tales pannos vel vestimenta suere, frappare, incircigliare<br />

pena cuilibet contrafacienti in predictis vel aliquo predictorum vigintiquinque<br />

librarum denariorum correntium pro quolibet et qualibet vice. Cuiusquidem<br />

pene medietas sit comunis, quarta pars sit domini vicarii dicte civitatis qui<br />

executionem fecerit de predictis et alia quarta pars sit accusatoris vel denumptiatoris<br />

et cuilibet liceat tales contrafacientes accusare et denumptiare vicario<br />

dicte civitatis et teneatur in secretum et quod vicarius dicte civitatis qui nunc<br />

est et qui per tempora erunt teneatur et debeat, vinculo iuramenti, de predictis<br />

inquirere et investigare et repertas seu repertos culpabiles in predictis vel aliquo<br />

predictorum punire et condempnare in penis superius dec<strong>la</strong>ratis et si dictus<br />

dominus vicarius negligens fuerit solvat de suo sa<strong>la</strong>rio centum libras denariorum<br />

correntium; qui dominus vicarius presens et futurus non possit nec debeat,<br />

aliquo quesito colore, alicui portandi supradicta vetita in supradictis ordinamentis<br />

contenta et dec<strong>la</strong>rata vel contra predicta faciendi licentiam concedere<br />

et <strong>la</strong>rgiri ad penam centum librarum de suo sa<strong>la</strong>rio retinendarum per camerarium<br />

dicti comunis. Et similem penam solvere teneatur postu<strong>la</strong>ns vel petens<br />

dictam licentiam a dicto domino vicario vel a quovis alio ad quam solvendum<br />

idem dominus vicarius talem postu<strong>la</strong>ntem licentiam predictam compellere teneatur<br />

sine aliquo processu vel sententia.<br />

Item deliberaverunt quod vestimenta frappata seu incircigliata suta et facta<br />

ante pubblicationem presentis decreti et manicas vetitas illis mulieribus que ipsa<br />

vestimenta et manicas suere et fieri fecerint portare liceat per spatium unius anni<br />

sine pena et banno et quo e<strong>la</strong>pxo portans incurrat penam superius dec<strong>la</strong>ratam et<br />

ut in predictis fraus commicti non possit mulieres talia vestimenta et manicas<br />

habentes debeant se scribi facere per officiales dicti comunis ac colores vestimentorum<br />

predictorum infra octo dies proxime venturos et si qua negligens fuerit<br />

non assignando dicta vestimenta, e<strong>la</strong>pxo dicto termino, incurrat penam supradictam<br />

et predicta non habeant locum in mulieribus militum, nobilium et doctorum<br />

ac non habeant locum in vestimentis puel<strong>la</strong>rum minorum duodecim annorum,<br />

quibus liceat sine pena aliqua portare vestimenta frappata et incircigliata ita<br />

tamen quod non sint nupte, pro quibus mulieribus contra predicta facientibus<br />

viri earum penam superius dec<strong>la</strong>ratam solvere teneantur.


1016 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

23. 1403 agosto 26<br />

Riformanze<br />

Bando sugli ornamenti femminili<br />

Quod nul<strong>la</strong> mulier dicte civitatis vel eius comitatus cuiuscumque status et<br />

conditionis existat audeat vel presumat portare caputeum in capite nec aliquo<br />

modo nisi iret extra vel veniret.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> domina vel quevis alia mulier audeat vel presumat portare<br />

manicas cioppe ultra <strong>la</strong>rgitudinem in rotunditate manice trium pedum ita quod<br />

tota pendentia manice sit mensure unius pedis et dimidii.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status et conditionis existat audeat vel<br />

presumat portare pannos vel vestimenta aliqua trappatos vel incircigliatos et quod<br />

nullus sutor vel quevis alia persona debeat ipsa vestimenta suere, trappare vel<br />

incircigliare ad penam XXV librarum pro quolibet et qualibet in predictis contrafacienti<br />

prout in supradicto decreto plenius continetur.<br />

24. 1405, gennaio 22<br />

Riformanze<br />

Inquisitio generalis<br />

Hec est quedam inquisitio generalis que fit et fieri et intenditur per supradictum<br />

dominum vicarium et eius iudicem ex eorum et cuiuscumque ipsorum<br />

officio, arbitrio, auctoritate, potestate et baylia contra et adversus (...).<br />

Item contra omnes et singu<strong>la</strong>s mulieres dicte civitatis et comitatus portantes<br />

contra vestimenta et ornamenta per formam statuti et ordinamenti dicte civitatis<br />

(...).<br />

25. 1408, aprile 9<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera sul modo di vestire in caso di lutto<br />

Item cum hoc sit quod in statutis comunis civitatis Urbisveteris ac in reformationibus<br />

et ordinamentis dicti comunis, inter alia, contineatur et per ipsa statuta<br />

et reformationes et ordinamenta caveatur quod nullus filius filiave alicuius<br />

civis civitatis predicte et nullus filius filiave alicuius incole sive habitantis civitatis<br />

predicte possit se induere de panno nigro per mortem patris sui decedentis quod<br />

videbitur absurdum, iniquum et non consonum rationi et penitus contra naturam<br />

et omnes humanos bonos mores, quod filius filiave non possit se induere panno<br />

nigro vel panno alii coloris in signum doloris mortis eius patris, quid videtur et


Orvieto<br />

1017<br />

p<strong>la</strong>cet dicto consilio et consiliariis eiusdem consulere, ordinare et reformare<br />

quod dicta statuta, ordinamenta et reformationes facta, edita et condita super<br />

dictis se induentibus de nigro per mortem eorum patris, ut dicitur, sint et esse<br />

inteligantur suspensa in totum et per totum et ex nunc pro suspensis habeantur<br />

et reputentur, auctoritate presentis consilii generalis; et quod filii et filie<br />

cuiuscumque decedentis et mortui possint se induere per mortem eorum vel<br />

eius patris de panno nigro vel alio panno alii coloris in signum mortis ipsius<br />

mortui et eorum seu eius patris. Et hoc inteligatur etiam de heredibus mortui<br />

dicti in casu quo dictus mortuus decederet sine filiis vel filiabus et hoc possint<br />

facere dicti filii sive filie dicti mortui absque eorum vel earum dampno preiuditio,<br />

periculo vel iactura non obstantibus quibuscumque statutis, ordinamentis,<br />

reformationibus et aliis quibuscumque factis editis et ordinatis in contrarium<br />

premissorum cum dependentibus emergentibus et connexis ab eisdem generaliter<br />

et specialiter proponendo.<br />

Si apre <strong>la</strong> discussione sugli argomenti all’ordine del giorno e su questa interviene<br />

un consigliere:<br />

Tolosanus Marchi, unus ex dictis consilliariis in dicto consilio existentibus,<br />

surgens pedibus et vadens ad solitam arengheriam ibidem, alta voce, dixit et<br />

consuluit super seconda proposita quod domini vicarius et conservatores cum<br />

octo civibus Urbevetanis quos elegerunt possint et valeant, auctoritate presentis<br />

consilii, providere super omnibus statutis, ordinamentis, reformationibus et alliis<br />

quibuscumque necessariis et oportunis tam pro tempore preterito quam pro tempore<br />

futuro super dicta secunda proposita et contentis in ea et quicquid per eos<br />

dominum vicarium et dominos conservatores una cum dictis octo civibus per eos<br />

eligendis vel electis factum fuerit ordinatum et reformatum valeat et teneat<br />

tamquam esset in presenti consilio generali et per presens consilium <strong>generale</strong><br />

factum, ordinatum, statutum et reformatum.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

26. 1408, aprile 11<br />

Riformanze<br />

Ordinamenti circa il lutto<br />

Existentes magnifici domini vicarius et conservatores pacis etcetera, colegialiter<br />

congregati in pal<strong>la</strong>tio populi residentie dicti domini vicarii videlicet in salecta<br />

parva ante cameram cubicu<strong>la</strong>riam ipsius domini vicarii pro eorum officio <strong>la</strong>udabiliter<br />

exercendo, attendentes et mature pensantes ad remissionem eis factam per<br />

consilium <strong>generale</strong> de eligendo illum numerum civium quem voluerint cum quibus<br />

haberent reformare, ordinare ac providere quecumque statuta, ordinamenta<br />

et reformationes qualitercumque facta, condita et edita et specialiter statuta, reformationes,<br />

ordinamenta et decreta facta, edita et condita super se induentibus


1018 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

de vestibus lugubribus etcetera et quod nullus per mortem patris possit se induere<br />

de nigro etcetera, habita matura deliberatione inter eos eorum nemine<br />

discordante, omni modo, via, iure et forma quibus melius potuerunt elegerunt et<br />

nominaverunt infrascriptos honorabiles cives Urbevetanos qui esse debeant cum<br />

eis ad reformandum, providendum et ordinandum ut supra dicitur quecumque<br />

statuta ordinamenta, reformationes et decreta facta et ordinata quocumque et<br />

qualitercumque et presertim statuta ordinamenta et decreta quod loquitur vel<br />

per quod cavetur quod nullus per mortem patris sive nul<strong>la</strong> quevis alia persona<br />

possit se induere pannis lugubribus vel pannis de nigro etcetera quorum civium<br />

nomina sunt ista videlicet:<br />

ser Laurentius Lutii<br />

Monaldus Angelutii<br />

Amerighus Petri Lotti<br />

Monaldus Iohannis domini Nicole<br />

Simon Nerii<br />

Cettus Nerii<br />

ser Bartolomeus Cobutii<br />

Tholosanus Marchi<br />

Qui omnes personaliter constituti in presentia dictorum dominorum vicarii et<br />

conservatorum etcetera, de<strong>la</strong>to eis et cuilibet eorum iuramento in dicto loco supra<br />

nominato per me Laurentium cancel<strong>la</strong>rium infrascriptum iuraverunt ad sancta<br />

Dei evangelia, corporaliter manibus tactis Scripturis dictum offitium ad quod<br />

sint electi bene, pure, fideliter et legaliter exercere et administrare ac consulere,<br />

remotis ab eis amore, prece, precio, timore et omnia alia humana gratia etcetera.<br />

27. 1408, aprile 12<br />

Riformanze<br />

Ordinamenti circa il lutto<br />

Reformatio et ordinamentum.<br />

Existentes prefati magnifici domini dominus vicarius et conservatores etcetera,<br />

nec non dicti octo cives superius electi et nominati ac deputati una cum<br />

dictis dominis vicario et conservatoribus etcetera in loco supradicto colegialiter<br />

congregati pro eorum officio <strong>la</strong>udabiliter exercendo, attendentes et mature pensantes<br />

ad remissionem eis factam per consilium <strong>generale</strong> et habita matura deliberatione<br />

inter eos cognoscentes quod fore utile et necessarium reducere, ordinare,<br />

suspendere et reformare ordinamenta quecumque facta, edita et composita per<br />

qua cavetur quod nullus filius filiave possit se induere de panno nigro per mortem<br />

patris eorum ut patet manu ser Aloisii de Offida olim camerarii comunis<br />

civitatis Urbiveteris, habentes plenam notitiam decreti et reformationis predicte<br />

et alliarum reformationum loquentium super huiusmodi et etiam statuta et ordi-


Orvieto<br />

1019<br />

namenta dicte civitatis volentesque predicta in melius reformare cum secundum<br />

varietatem temporum statuta mutentur humana, omni modo, via, iure et forma<br />

quibus melius et efficacius potuit fieri nec non ex omni auctoritate, arbitrio et<br />

balia eis concessa per consilium <strong>generale</strong> dicte civitatis Urbisveteris, ut patet manu<br />

mei notarii et cancel<strong>la</strong>rii infrascripti, reservata eis potestate, arbitrio vel balia eis<br />

concessa, auctoritate consilii supradicti super aliis quibuscumque providendis,<br />

ordinandis, statuendis et reformandis sub dicta reservatione statuerunt, providerunt,<br />

ordinaverunt et deliberaverunt infrascripta videlicet:<br />

In primis reformantes et corrigentes statuta, ordinamenta et reformationes<br />

super vestimentis lugubribus non fiendis, attento quod ipsa statuta, ordinamenta<br />

et reformationes venerunt in desuitudinem tamquam in volumine statutorum existentium<br />

apud curiam domini vicarii dicte civitatis et etiam reformationes, decreta<br />

et ordinamenta existentes et que reperiuntur in cancel<strong>la</strong>ria dicte civitatis Urbevetane,<br />

ipsa statuta, ordinamenta, decreta et reformationes in melius reformantes<br />

et corrigentes, facto et misso partito inter eos ad fabas nigras et albas, secundum<br />

formam statutorum et ordinamentorum dicte civitatis et obtento per omnes<br />

dantes et reddentes eos fabas nigras del sic, nul<strong>la</strong> faba alba del non in contrarium<br />

reperta, providerunt, deliberaverunt et reformaverunt quod presens vicarius<br />

et qui pro tempore fuerit non possit nec valeat procedere contra aliquos qui<br />

venerunt contra predictas reformationes ac etiam decreta, ordinamenta et statuta<br />

super dictis vestibus lugubribus facta sub quacumque verborum forma concepta,<br />

et hoc etiam inteligatur super pendentibus et de quibus inceptum est congnosci<br />

vel inquiri, cassantes et annul<strong>la</strong>ntes quo ad predicta omnia statuta, ordinamenta<br />

et reformationes sub quacumque verborum forma concepta et ipsa dec<strong>la</strong>raverunt<br />

quo ad predicta fore et esse cassa, irrita et nullius efficace vel valoris et quod ex<br />

tenore ipsorum statutorum, ordinamentorum, reformationum et decretorum nullus<br />

possit sortiri effectus quo ad punitionem predictam qui venerunt contra predicta<br />

et delinquerent in premissis et quod vicarius presens dicte civitatis et alius<br />

qui pro tempore fuerit non teneatur de predictis ut supra commissis stare ad<br />

sindicatum nec reddere rationem ex eo quod non processerit contra predictam<br />

in talibus delinquentibus immo a premissis sit tota lex liberatus et absolutus non<br />

obstante quibuscumque statutis, ordinamentis, decretis et reformationibus in contrarium<br />

facientibus et non obstante lege nec dampnosa c. de. pre. imperat. offc.<br />

quibus ex certa scientia auctoritate, arbitrio et balia predictis derogaverunt.<br />

Item, attendentes etiam circa honorem civium dicte civitatis et volentes pro<br />

utilitate rei pubblice in melius ut supradictum est ipsa statuta, ordinamenta, decreta<br />

et reformationes auctoritate, arbitrio et balya predictis, reformare providerunt<br />

facto, misso et obtento partito ut supra, quod liceat tempore mortis alicuius<br />

civis originalis et alterius recepti pro cive civitatis Urbevetane uxori ac etiam<br />

filiis maschulis et feminabus induere de nigro vel alio colore lugubri in signum<br />

mortis dicti talis defuncti et in casu quo non essent filii maschuli maiores octo<br />

annorum liceat fratri carnali uni et pluribus ex linea predicta et si non essent<br />

fratres carnales liceat nepotibus maschulis et in casu quo non essent maschuli<br />

liceat neptibus talis defuncti. Et in casu quo deficerent predicti in gradibus predic-


1020 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

tis, liceat uni ad electionem talis defuncti vel eius heredis et predicta locum<br />

habeant in illis qui decederent qui vel predecessores sui ex linea paterna fuerunt<br />

a quatraginta annis citra in offitio dominorum septem vel conservatorum<br />

pacis Urbevetano populo presidentium et quod nul<strong>la</strong> persona dicte civitatis<br />

Urbisveteris cuiuscumque status et conditionis existat, audeat vel presumat tempore<br />

mortis vel post contra predicta vel aliquod predictorum venire ad penam<br />

et sub pena quinquaginta librarum denariorum exigendorum de facto et applicandorum<br />

de facto camere dicti comunis et quam contra delinquentes dictus<br />

vicarius qui pro tempore fuerit, teneatur exigere et exequitionem facere sub<br />

dicta pena retinenda de suo sa<strong>la</strong>rio tempore sindicatus eiusdem, liceat tamen<br />

civibus receptis in cives tempore mortis talis civis recepti uni tantum induet<br />

masculo vel femine sive fratri carnali vel nepotibus uni tantum ut supra in<br />

casibus predictis et quod ad predicta non intelligantur in civibus morientibus<br />

de infrascriptis domibus videlicet:<br />

de domibus Monaldensium<br />

de domibus comitum de Montemarti<br />

de domibus Filipensium<br />

et de domibus filiorum domini Simonis de Syano et etiam pro militibus,<br />

doctoribus et medicis doctoratis, quibus omnibus et singulis supradictis, vigore<br />

presentis ordinamenti, sit specialiter derogatum.<br />

28. 1427, febbraio 16<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti a seguito del<strong>la</strong> predicazione di san Bernardino da Siena<br />

Proposita quod nullus debeat ludere ad aliquem ludum et de veneratione<br />

festivitatum et b<strong>la</strong>sfemiis et quod Iudeis immunitates tol<strong>la</strong>ntur.<br />

Quod cum per venerabilem patrem fratrem Bernardinum multis continuatis<br />

diebus proximis iam decursis in civitate Urbevetana verbum dominicum fuerit<br />

predicatum et ut omnibus est notum inter alias suas sanctas monitiones quas<br />

fecerit predicavit et monuit Urbevetanum populum pro salute animarum ipsius<br />

abstineri debere primo a b<strong>la</strong>sfemiis Dei et beate Marie Virginis matris eius et<br />

omnium sanctorum et sanctarum Dei et eorum periurationes et a ludis prohibitis<br />

taxillorum cartarum et alearum ex quibus dicte b<strong>la</strong>sfemie periuria et maledictiones<br />

sepius oriuntur et quod venerabile et sollempne festum Sacratissimi Corporis<br />

domini nostri Iesu Christi cuius tam nobile et excelsum miraculum in hac civitate<br />

residet videlicet dies iovis in quo dictum miraculum per civitatem defertur<br />

una cum Sacratissimo Corpore eiusdem domini nostri Ieshu Christi et dies festivitatis<br />

sancte Marie de mense augusti videlicet Assumptionis debere per ipsum<br />

populum custodiri et venerari absque aliquo exercitio vel <strong>la</strong>boritio fiendo intus<br />

vel extra dictam civitatem et ultra hec quod a conversatione Hebreorum eo ma-


Orvieto<br />

1021<br />

xime singuli se abstineant et quod immunitates et exemptiones eisdem Hebreis<br />

concesse per comunitatem Urbevetanam et capitu<strong>la</strong> et pacta cum ipsis Hebreis<br />

irrita et firmata et presertim quod possint mutuare ad usuras, cassentur, tol<strong>la</strong>ntur,<br />

irritentur et annullentur et predicta in ultima sua predicatione hodie facta<br />

petierit idem venerabilis frater per sollempnem deliberationem et reformationem<br />

generalis consilii balie populi et comunis dicte civitatis sollempniter ordinari et<br />

statui quid igitur videtur et p<strong>la</strong>cet dicto consilio et consiliariis ipsius in premissis<br />

et circa ea et quodlibet ipsorum consulere, ordinare, providere, sancire, statuere<br />

et reformare pro salute animarum hominum et personarum dicte civitatis ac utilitatis<br />

pace et quiete ipsius civitatis generaliter, et specialiter proponendo ad hoc<br />

ut generaliter et specialiter consuli possit in Dei nomine consu<strong>la</strong>tur.<br />

Super quibus omnibus et singulis cum dependentibus, emergentibus et connessis<br />

ab eisdem prefati magnifici domini petierunt sanum et utile consilium exiberi.<br />

Dominus Crescimbene de Urbeveteri, unus ex consiliariis dicti generalis consilii,<br />

audita dicta proposita et bene intellecta et data unicuique per prefatum<br />

dominum col<strong>la</strong>teralem et vicepotestatem libera licentia consulendi, surgens pedes<br />

et ad solitam arrengheriam vadens et Altissimi nomine invocato, consulendo supra<br />

dicta proposita et primo super facto Iudeorum dixit et consuluit quod ad<br />

evitandum excomunicationis penam quam dictus venerabilis frater Berardinus<br />

predicando pronumptiavit omnibus habentibus commersium illicitum cum dictis<br />

Ebreis et eis dantibus ausilium, consilium vel favorem et maxime in mutuando<br />

ad usuras, quod auctoritate presentis generalis consilii omnes immunitates, exemptiones,<br />

pacta et capitu<strong>la</strong> eisdem Iudeis vel eorum alteri a communitate dicte<br />

civitatis concesse, actribucta et cum eis irrita et firmata ex nunc in antea sint<br />

nulle, casse, irrite et inane et nullius efficace roboris valoris vel momenti et pro<br />

cassis, irritis, vacuis et annul<strong>la</strong>tis ex nunc in antea habeantur et haberi debeant<br />

ita quod pro futuris temporibus ex nunc in antea incohandis dicte immunitates<br />

et exemptiones ac pacta et capitu<strong>la</strong> ad futura se nul<strong>la</strong> extendant et nullitatem<br />

habeant et non ad preterita videlicet usque ad presentem diem predictum.<br />

Super facto, vero, ordinamentorum fiendorum tam circa venerationem festivitatum<br />

officii Sacratissimi Corporis domini nostri Ieshu Christi quam festivitatis<br />

assumptionis Sancte Marie de mense augusti et diei indulgentie concesse maiori<br />

ecclesie Sancte Marie de Urbeveteri et super prohibitione ludi azardorum seu<br />

taxillorum ac cartarum et alearum et vendentium seu retinentium taxillos, cartas,<br />

tabuleria et alias quam etiam ipsas aleas et tabuleria facientum et nec non super<br />

facto b<strong>la</strong>sfemmantium et inhoneste iurantium et periurantium dixit et consuluit<br />

quod magnifici domini conservatores pacis auctoritate presentis generalis consilii<br />

potestatem et auctoritatem habeant plenariam vocandi et eligendi sex vel octo<br />

aut duodecim cives Urbevetanos de quibus due partes electorum sufficiant congregari<br />

et una cum domino potestate, si extabit, alias cum domino col<strong>la</strong>[te]rali<br />

predicto et dictis civibus possint et valeant statuere, ordinare, sancire et reformare<br />

in predictis et quolibet predictorum et circa ea et ipsorum quodlibet prout eis<br />

melius et equius visum fuerit et quod per eos ordinatum, statutum, sancitum et


1022 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

reformatum fuerit observari debeat et vim legis municipalis et robur obtineat<br />

firmitatis auctoritate, potestate, arbitrio et balia presentis generalis consilii prelibati.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

29. 1452, gennaio 2<br />

Riformanze<br />

Super facto provixionis dominarum sforgiantium in vestimentis argento<br />

et pernis et in funeribus mortuorum provideatur<br />

Tertio super facto provixionis fiende circa indumenta mulierum sforgiantium<br />

in argento et pernis portandis et in funeribus mortuorum et cera provideatur.<br />

Nerius Iacobi, unus ex consiliariis dicti consilii astantibus in dicto consilio surgens<br />

pedibus et ad solitam arrengheriam consueta vadens animo consulendi super<br />

dictis tribus propositis dixit et consuluit super prima et secunda et confirmavit<br />

dictum consultoris primi dicentis super hiis; super tertia autem proposita indumentorum<br />

mulierum argenti et pernarum qui portantur per mulieres dixit et<br />

arrengando consuluit, quod supradicti magnifici domini conservatores habeant<br />

auctoritatem una cum eis tam presentes quam futuri nominare et eligere duodecim<br />

viros cives quos eis videbitur de numero quorum in deliberatione fienda<br />

sufficiant otto coadunari et, visis statutis, reformationibus in dicta civitate existentibus<br />

et ordinamentis ob hanc causam valeant et habeant auctoritatem confirmandi,<br />

adiungendi et minuendi et super hiis reformandis prout eis videbitur et<br />

p<strong>la</strong>cebit pro comodo et utilitate civium dicte civitatis et omne id et totum quod<br />

per eos fuerit dec<strong>la</strong>ratum, sancitum et deliberatum valeat et teneat tamquam<br />

sancitum, deliberatum et stabilitum esset in presenti consilio generali et roboris<br />

obtineat firmitatem.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

30. 1460, settembre 10<br />

Riformanze<br />

Provvedimento circa il vestire in occasione del<strong>la</strong> venuta di Pio II<br />

in Orvieto<br />

(...) Quod in adventu pape unusquisque debeat proicere et deponere pannos<br />

lucubrosos et quolibet signitos et indutos doloris causa cuiusque generis et tam<br />

inteligatur de hominibus quam de feminis, excepto dumtaxat de viduis que penitus<br />

possint eorum libito voluntatis se induere; contrafaciens pene viginti quinque<br />

ducatorum auri de facto aplicandorum de facto a publico pa<strong>la</strong>tio posito in Urbeveteri.


Orvieto<br />

31. 1461, aprile 12<br />

Riformanze<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile<br />

1023<br />

Tertio, cum in presentiarum (!) iocalia, indumenta et ornamenta omnia alia<br />

mulierum civitatis Urbisveteris fiat nimis suntuosa et suntuosiora debito et more<br />

in displicentiam Dei et dampnum maximum civium urbevetanorum, si videtur id<br />

super aliquod statuere etcetera.<br />

Si decide di rinviare <strong>la</strong> discussione su questi argomenti al consiglio <strong>generale</strong> del<br />

17 aprile.<br />

32. 1461, aprile 17<br />

Riformanze<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile<br />

Item dixit et consuluit super tertia proposita [de] ordinamentis fiendis mulierum,<br />

qui domini conservatores tempore existentes autoritate presentis consilii<br />

habeant eligere duos cives pro quolibet artium monte ut supra, qui cives habeant<br />

examinare et interrogare qualia sint statuta vel reformationes id super civitatis<br />

Perusii, Tuderti et Viterbii facta et ordinata et postmodum dicti cives domini<br />

gubernator et conservatores super huiusmodi proposita cum omnibus suis dependentibus<br />

possint et valeant statuire et ordinare et reformare que ad huiusmodi<br />

provisionem congnoverint utilia et opportuna et quicquid per eos factum et ordinatum<br />

erit habeat roboris firmitatem ac si per presens consilium factum esse in<br />

omnibus et per omnia contrariis non obstantibus quibuscumque.<br />

La proposta è accolta a maggioranza.<br />

33. 1464, gennaio 4<br />

Riformanze<br />

Proposita de ornamentis et indumentis mulierum tempore fratris Angeli<br />

de Bulseno ordinis Minorum<br />

Quia tam de iure municipali quam canonico et civili disponitur quod agentes<br />

malum et consentientes illud pari pena debeant puniri et qui proximum suum<br />

errare vidit et corrigere potest et non corrigit particips huiusmodi efficitur erroris,<br />

itaque magnifi domini conservatores pacis Urbevetano populo presidentes,<br />

considerantes quod in hac civitate Urbevetana maxima viget paupertas et hominum<br />

miseria et nihilominus in ea tanta habundat vanagloria et superfluitas ac<br />

mulierum inconvenientia vestimentorum ac tanta insurgit exinde superbia ac quod


1024 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

in conviviis nuptiarum et exequiis mortuorum et pannorum tanta inutilis atque<br />

inconveniens sumptuositas quod conditio maior a mediocri et mediocris ab infima<br />

nullo pacto discerni potest ac militum doctorumque et nobilium coniuges a<br />

popu<strong>la</strong>rium et comitatensium uxoribus minime cognosci possunt, que non sine<br />

magno scandalo et gravi peccato ac maximo dedecore civitatis et civium infamie<br />

esse non possint, quibus prefati magnifici domini conservatores quantum eis possibile<br />

est huic tanto errori obviare cupientes, suo sapienti consilio generali, disposuerunt<br />

supradicta proponere, rogantes ut inconvenientia velit emendare et<br />

convenentia convenientibus agregare ac superinde de suo sano ac sapienti consilio<br />

salubriter ac oportune providere.<br />

Si decide di rimandare <strong>la</strong> discussione delle due proposte al consiglio <strong>generale</strong><br />

del 5 gennaio<br />

34. 1464, gennaio 5<br />

Riformanze<br />

Provvedimento sull’abbigliamento femminile<br />

Nel consiglio <strong>generale</strong> fuerunt proposite et facte per venerabilem patrem fratrem<br />

Angelum de Bulseno ordinis minorum singulitater de per se sicut in consilio<br />

supradicto XII heri secundum formam statutorum et reformationum dicte civitatis<br />

fuerunt obtente.<br />

Interviene Dominus Aluisius de Magaloctis:<br />

Item continuando dictum suum super secunda proposita vestimentorum mulierum<br />

hominum mortuorum et conviviorum dixit et consuluit quod supradicti<br />

cives per montes ut supra et eligendi per dictos dominos conservatores debeant<br />

amu<strong>la</strong>re (!) ad magnificum dominum gubernatorem et debeat esse frater Angelus<br />

seu eius substitutus et quicquid per ipsos magnificum dominum gubernatorem,<br />

conservatores et fratrem Angelum de Bulseno et cives extiterit ordinatum et reformatum<br />

valeat et teneat auctoritate presentis consilii generalis et valeant etiam<br />

imponere penam pecuniariam contra omnes illos non observantes capitu<strong>la</strong> et reformationes<br />

per ipsos super predictis conficienda et ordinanda.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

35. 1466 marzo 28<br />

Riformanze<br />

De codis pannorum muliebrium<br />

Quarto, cum multi cives et religiosi viri venerunt ad nos exponentes quod<br />

bonum esset providere super insolentia et codis pannorum quas incipiunt nunc<br />

facere mulieres Urbevetane et prohibitum sit a iure canonico et Sacra Scriptura


Orvieto<br />

1025<br />

etiam est peccatum mortale talibus assentiri quod provideatur igitur quid faciendum<br />

sit ne in posterum committantur talia fieri et facta iam resecantur uti dicto<br />

consilio visum fuerit expedire.<br />

Egregius vir Ranaldus Nico<strong>la</strong>i Mealle alius ex dictis consiliariis in dicto consilio<br />

generali existens similiter surgens pedibus (...)<br />

Item prosequendo eius dictum dixit et consuluit super preposita de codis et<br />

insolentia pannorum muliebrium quod supradicti magnifici domini conservatores<br />

et xv ut supra eligendi una cum reverendissimo domino gubernatore, habeant<br />

arbitrium providendi prout eisdem melius visum fuerit expedire et quicquid ipsi<br />

facient valeat pleno iure etcetera.<br />

La proposta di Ranaldus è approvata a maggioranza di voti.<br />

36. 1466 aprile 1<br />

Riformanze<br />

Elezione di quindici cittadini super trasinis et insolentia pannorum<br />

mulierum<br />

Magnifici domini conservatores pacis Urbevetano populo presidentes existentes<br />

in unum collegialiter congregati in camera secrete audientie eorum solite residentie<br />

superiori, volentes exequi commissionem eis datam a consilio generali super<br />

electione xv civium ad providendum reformationi olim facte manu ser Brancatii<br />

tunc cancel<strong>la</strong>rii Urbevetani super statuto de successionibus ab intestato ac<br />

etiam ad providendum super trasinis et insolentia pannorum mulierum, unanimiter<br />

et concorditer eligerunt, deputaverunt et nominaverunt, nemine ipsorum discordante<br />

ad suprascripta exequenda, infrascriptos cives videlicet quorum nomina<br />

sunt hec:<br />

Achilles de Monaldensibus<br />

Ugolinus Stefani<br />

Nerius Iacobi<br />

Iannutius Christofori<br />

Petrus Iacobutii<br />

Cherubinus Lemmi<br />

Benedictus Monaldi<br />

Ranaldus Nico<strong>la</strong>i Mealle<br />

Ca<strong>la</strong>brianus de Magaloctis<br />

Giannottus Simonis<br />

Petrus Mei<br />

Franciscus Iohannis Alexandri<br />

Gregorius Pauli<br />

Barnabas Ioannis et<br />

Antonius Matthei Petrutii.


1026 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

37. 1466 aprile 9<br />

Riformanze<br />

Reformatio super trasinis vestium mulierum Urbevetanarum<br />

Reverendus dominus gubernator, magnifici domini conservatores populi Urbevetani<br />

et xv cives ut supra electi ad ordinandum et reformandum super trasinis<br />

et insolentia pannorum mulierum ex remissione consilii generalis prout supra<br />

patet manu mei cancel<strong>la</strong>rii infrascripti, existentes collegialiter congregati in camera<br />

cubicu<strong>la</strong>ria prefati reverendi domini gubernatoris in pa<strong>la</strong>tio papali eius solite<br />

residentie, in sufficienti numero, facto inter eos longo ratiocinio, tandem misso<br />

sollemni et diligenti partito ad bussu<strong>la</strong>m et fabas nigras et albas, more consueto,<br />

statuerunt, decreverunt et reformaverunt, non obstante tamen una faba in contrarium<br />

reperta del non, quod pro cetero ad obviandum superfluitatibus, insolentiis<br />

et trasinis vestium, c<strong>la</strong>midum aut cuiuscumque alterius vestimenti mulierum,<br />

mulieres cives et comitatenses habitantes in civitate et comitatu Urbevetano non<br />

possint aliquo modo deferre vestes, c<strong>la</strong>mides aut cuiuscumque ulterius indumenta<br />

per dictam civitatem Urbevetanam cum trasinis seu codis longioribus tribus<br />

digitis sub pena et ad penam xxv librarum denariorum pro qualibet muliere<br />

contrafaciente et qualibet vice, cuius pene quarta pars sit officialis facientis executionem,<br />

alia quarta pars sit camere comunis Urbisveteris et residuum sit hospitali<br />

Sancte Marie de Urbeveteri. Et quilibet officialis dicte civitatis possit inquirere<br />

et procedere et lucrabitur quartam partem pene ut supra, exceptis semper<br />

mulieribus nobilium, equitum et doctorum dicte civitatis, quibus nul<strong>la</strong> lex aut<br />

regu<strong>la</strong> hac presenti sanctione imponitur et hoc mandaverunt perpetuo observari<br />

ex auctoritate eis concessa et attributa, ut supra, a consilio generali dicte civitatis<br />

iuxta consilium redditum per prudentem virum Gregorium Pauli unum ex dictis<br />

civibus ibidem congregatis de Numero supra electorum ad id ordinandum et<br />

statuendum omni meliori modo etcetera.<br />

38. 1468, aprile 24<br />

Riformanze<br />

Proposta re<strong>la</strong>tiva ai costumi del<strong>la</strong> città e al Monte di Pietà<br />

Tertio cum pro conservatione pacis, concordie huius civitatis et pro manutentione<br />

eiusdem et pro bono ipsius civitatis ac etiam pro honore et <strong>la</strong>ude Dei,<br />

pro etiam salute anime et corporum civium et personarum totius civitatis et<br />

comitatus et conservatione pauperum et divitum civitatis predicte ac etiam pro<br />

honore reverendus frater Franciscus de Viterbio, predicator ordinis Minorum et<br />

frater Sancte Trinitatis petierit, humano bono et <strong>la</strong>udabili modo, providere seu<br />

provideri per consilium <strong>generale</strong> autentice super infrascriptis et primo quod amore


Orvieto<br />

1027<br />

Dei, intuitu pietatis et misericordie et pro sustentatione pauperum personarum et<br />

Montis facti et ordinati ad eumdem effectum et ad evitandum periculum anime<br />

illorum volentium praticare cum Iudeis et ad tollendum lucrum iniustum dictorum<br />

Iudeorum, si consilio p<strong>la</strong>cet aliquod <strong>la</strong>rgiri dicto Monti pro manutentione et<br />

bonificatione ac bono aliorum exsemplo provideatur et id super facere condignas<br />

et necessarias provisiones cum omnibus emergentiis; item quod, cum multa instrumenta<br />

matrimonialia fiunt in preiuditium anime et personarum cum secrete<br />

convenerunt de decem et instrumentum sive instrumenta ad vanagloriam pa<strong>la</strong>m<br />

stipu<strong>la</strong>ri faciunt de viginti et sic de singulis que propter multa inconvenientia<br />

oriuntur et disseptiones et pecchata et id super provideatur, item eodem modo<br />

provideatur super huiusmodi errorem quod dant nomen nonnulli dare pro arredu<br />

et rebus parafrenalibus maria et montes et coram multis et omnibus de nuptiis<br />

et aliis multa bona et multas res et alia suppellectilia existentes in archiviis<br />

sive cofanis que causa mutui reciperant, numerant et extendent et dicunt ferri et<br />

dari ab uxore viro quod minime est et in restitutionis causa oritur lis inter<br />

affines, non obstantibus pecchato superbie etcetera. Item multi iuvenes non habentes<br />

uxores et mulieres viros non habentes pecchata conmitunt et scellera multa<br />

ac etiam multi uxorarentur si medios haberent quod provideatur id super etiam<br />

si videtur eligere cives habentes auctoritatem cum omnibus suis defendentibus et<br />

si videtur consilio aliquod ordinari pro pace contractanda inter nimicantes in<br />

eligendo homines habentes auctoritatem id super et etiam in letigiis civilibus et<br />

criminalibus quod provideatur cum omnibus suis dependentiis, item quod nonnulli<br />

studiose et adpensate in preteritum intercesserunt pro nonnullis commictendis<br />

malleficia extraordinaria et dampna data allegantes fictivas et iniustas et non<br />

veras causas inclinari fecerunt gubernatorem, potestatem et alios officiales ad faciendum<br />

eis remissionem et multi docerunt offitiales accipere partem suam et de<br />

residuo solvere ex quo tenentur ad restitutionem, quod presens consilium provideat<br />

indepnitati et periculo anime predictorum commictentium videlicet quod<br />

fieret eisdem gratiam et haberent hic pro expressis etcetera. Item quod cum<br />

tempore carnisplivii fiunt astiludia, ioca multa et mascares videlicet homo indutus<br />

vestibus mulierum, sacerdotalium et aliorum suis contrariorum et, quod peius<br />

est, ce<strong>la</strong>nt faciem ipsorum ex quo non possunt congnosci ex quibus multa malleficia,<br />

odia, suspictiones, <strong>la</strong>trocinia, dispendia, sacrilegia, adulteria, struprum et<br />

pecchatum sudomiticum et multa alia pecchata commituntur quod provideatur si<br />

videtur consilio; item quod cum nonnulli in funeribus mortuorum faciunt multas<br />

expensas non necessarias et non salutiferas anime morientium sed nocivas et<br />

dicte anime et illi qui ipsas facit cum omnibus suis dependentiis provideatur et<br />

hoc tam de cera, de indumentibus quam aliis quibusvis. Item cum ad nuptias<br />

fiunt multe et varie expense et varioribus et dilicatoribus cibis utuntur in ipsis et<br />

multis aliis preparamentis superfluis quod provideatur etiam id super et super<br />

vestimentis et aliis quibusvis ornamentis mulierum cum ubi non est ordo ibi<br />

Deus non est, cum sumptuositas nimia vanagloria et superbia valde Deo moleste<br />

sunt et satis hominibus nocive. Item quod cum pro concordia parve res crescunt<br />

et pro discordia di<strong>la</strong>buntur maxime, quod provideatur ordinare sive eligere ali-


1028 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

quos cives pacerios, vocandos pro pace contractanda inter bel<strong>la</strong>ntes discordantes<br />

et generaliter super omnibus aliis eligantur et deputentur homines vel detur ordo<br />

et provisio fiet quod concernent vel concernere possent honoris et <strong>la</strong>udis Dei,<br />

sancte matris Ecclesie sedis appostolice, summis pontificibus canonice intrantibus,<br />

collegio reverendissimorum dominorum cardinalium officialium pape, bonum,<br />

pacem, quietem huius civitatis provideatur cum omnibus dependentibus et<br />

emergentibus et connexis ab eisdem omni modo meliori etcetera.<br />

Magister Antonius Bucepti, unus ex dictis consiliariis in dicto consilio existens,<br />

auditis dictis propositis, surgens pedibus et solitam aregam ascendens (...).<br />

Item prosequendo eius dictum dixit et consuluit super petitione tertia predicatoris<br />

cum omnibus c<strong>la</strong>usolis et emergentibus et connessis quod domini conservatores,<br />

tempore existentes, habeant auctoritatem eligere, auctoritate presentis<br />

consilii, decem cives, de quibus in capiendo partitum sufficiant otto, qui una<br />

cum reverendissimo domino gubernatore et dominationibus eorum habeant omnia<br />

diligenter examinare, discutere et congnoscere et que utilia pro comuni congnoverint<br />

ordinant et regu<strong>la</strong>nt et que ordinata erunt et congnita per ipsos debeant<br />

proponi in consilio generali et que in dicto consilio generali reformata erunt<br />

habeant roboris firmitatem ac si per presens consilium factum esset.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

39. 1468 maggio 5<br />

Riformanze<br />

Ordinamenta facta ad requisitionem predicatoris et proponenda demum<br />

in consilio generali<br />

Convocato et cohadunato consilio decem civium electorum super assectu et<br />

petitione predicatoris, videlicet fratris Francisci de Viterbio ordinis Minorum et<br />

fratris Sancte Trinitatis de mandato reverendissimi domini gubernatoris et dominorum<br />

conservatorum die vigesima octava aprilis et vigesima nona in pa<strong>la</strong>tio<br />

papali et residentie dicti reverendissimi domini gubernatoris in eiusdem presentia<br />

et existentia ac magnificorum dominorum presentium et futurorum, videlicet maii<br />

et iunii anni 1468 et dicti predicatoris in duabus vicibus et discussis multis et<br />

visis pro conservatione rei publice Urbevetane et potissime pro honore Dei et<br />

salute anime et corporum et tandem de communi concordia fecerunt et ordinaverunt<br />

infrascripta ordinamenta que sunt deinde octinenda et reformanda in consilio<br />

generali iuxta formam dicti consilii, in primis existentes ut supra in numero<br />

sufficienti.<br />

I. Ordinaverunt quod statutum olim ordinatum prout patet manu ser Nico<strong>la</strong>i<br />

de Monte Falcone olim cancel<strong>la</strong>rii comunis super mulierum sive indumentorum<br />

earum traynis sive caudis sit ratum et firmum excepto quod in il<strong>la</strong> parte<br />

quam cassarunt et irritarunt et pro cassa inteligatur que dicit quod mulieres


Orvieto<br />

1029<br />

nobilium, militum et doctorum non teneantur ad ordinem predictum, dicat modum<br />

quod teneantur tamen possint ferre indumenta ipsorum cum uno palmo<br />

sive una spanna trayni sive caude et non ultra, sub pena in dicto ordinamento<br />

contenta, verum in locis in quibus dominantur possint eorum libito voluntatis<br />

facere et affines mulieresque cardinalium teneant ad ordinem nobilium in terris<br />

suis 15 et adiderunt et dicto ordinamento in il<strong>la</strong> parte in qua dicit quod mulieres<br />

teneantur ad penam voluerunt dici et sic ordinaverunt quod viri teneantur pro<br />

mulieribus, videlicet maritus pro uxore et pater pro filia teneri inteligantur contrariis<br />

nonobstantibus et maxime dicto statuto.<br />

II. Item Mons prestiti denuo reformetur hoc modo videlicet quod gubernator<br />

et conservatores tempore existentes habeant facere novum officium videlicet<br />

eligere duos super prestitum dicti Montis et quatuor superstites qui habeant interesse<br />

cum dictis duobus mutuantibus et pecunias et hes dicti montis conservantibus<br />

in occurrentiis suis et ad revidendum iura dicti montis et dictorum<br />

duorum mutuantium finito anno et alia facere et ita fuit obtentum in consilio<br />

generali die XXVII maii celebrato.<br />

III. Item quod fructus et reditus silve comunis alias dicte <strong>la</strong> Selva del communo<br />

sive selve de Monte Rofeno <strong>la</strong>rgiantur Monti pro tribus annis proxime<br />

futuris incipiendis de presenti anno et ut sequitur finiendo et quod superstites ut<br />

supra eligendi et dicti duo una cum dictis gubernatore et conservatoribus habeant<br />

vendere dictos fructus prout eis utilius pro dicto monte videbitur dicto tempore<br />

durante et subastari facere et plus offerenti se videbitur eis vendere et ita<br />

fuit refirmatum per consilium <strong>generale</strong> die XXVII maii factum.<br />

IIII. Item quod multa scande<strong>la</strong> propter mascaras solent exoriri, ad evitandum<br />

il<strong>la</strong>, ordinaverunt [quod] euntes mascarati vel mascarate de cetero non<br />

possint ire cum facie ce<strong>la</strong>ta nec cum aliquo rerum genere suam faciem coperire,<br />

minime se de ecclesiasticis et religiosorum indumentis nec masculus feminea<br />

indumenta portare possit minimeque mulier masculina vestimenta sub pena<br />

decem florenorum ad rationem quinque librarum denariorum pro singulo floreno<br />

pro tribus partibus monti applicandorum et pro alia tertia (!) parte offitiali<br />

sive offitialibus executionem facienti vel facientibus contrariis non obstantibus<br />

quibuscumque.<br />

V. Item quod cum multa fraudolentia et peccata comictuntur instrumentis<br />

dotalium ad provisionem huiusmodi periculi ordinaverunt ab odie in posterum,<br />

quando fiunt talia instrumenta ac pacta, quod notarii debeant iuramentum, contrahentibus<br />

similia nuptialia sive dotalia in forma iuramentum, dare de veritate et<br />

secundum quod reperierint veritatem se rogare et instrumentum adnotare et stipu<strong>la</strong>re<br />

et similiter testibus vocandis qui promictant gesta et conclusa non referre<br />

alicui persone neque manifestare usque ad annum inde secuturum et quod nul<strong>la</strong><br />

partium, notarii nec testes in publicum in ecclesiis et in aliis locis in quibus<br />

15 et - suis aggiunto a margine con segno di richiamo.


1030 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

affines et cives congregari solent dictis de causis valeant vel valeat dare vel ponere<br />

aliquod de dote nomen set solum et dumtaxat dicere sumus concordes vel<br />

sunt concordes ad penam ut in proximo precedenti ordinamento continetur et<br />

ut supra applicetur.<br />

VI. Item quod sanctam pacem appostolis dereliquit et sacra matrimonia<br />

Altissimus ordinavit, ideo ordinaverunt et statuerunt quod annuatim magnifici<br />

domini conservatores pacis Urbevetano populo presidentes et pro manutentione<br />

eorum tituli et nominis tempore existentes de mense ianuarii eligere et deputare<br />

debeant quatuor bonos cives qui habeant se intromictere ad pacem et matrimonia<br />

contrahendas inter rissantes et nimicantes et non habentes virum et<br />

uxorem, qui pro eorum et cuiusque ipsorum <strong>la</strong>boribus de omni affinitate seu<br />

parente<strong>la</strong> ac consanguinitate que ex eorum industria fieret vel fieri fecerint<br />

possint petere et exigere a partibus contraentibus ac ipsos contrahentes astringi<br />

facere unum florenum pro cento vel pro uno floreno pro cento pro qualibet<br />

affinitate matrimonii ut supra videlicet medium sive per medium florenum pro<br />

qualibet partium; et hoc locum habeat in futurum contrariis non obstantibus<br />

quibuscumque.<br />

VII. Item cum omnium rerum Dominus <strong>la</strong>trono pecchata propter petitam<br />

veniam sua dimiserit, multo magis nos debemus qua propter ordinarunt quantum<br />

in comune sit hoc omnibus orantibus et intercedentibus pro malleficia extraordinaria<br />

et dapna data commictentibus in preteritum usque odiernum diem remictatur<br />

interesse comunis et eis <strong>la</strong>rgiatur illud quod abstulixent id propter comuni in<br />

quo etiam dapnificasset dicto comuni omni modo meliori etcetera.<br />

VIII. Item quod cum propter nimias superfluitates et sumptuosas expensas<br />

multa peccata vanitates et superbia ac pauperum personarum diso<strong>la</strong>tionem et<br />

inopia et civitatum atque terrarum multarum odia oriuntur et diminutiones volentes<br />

ad posse in civitate Urbevetana provideri ordinaverunt et reformaverunt<br />

quod in posterum pater sive frater vel dotans non possit dare dum nuxerit filiam,<br />

sororem vel aliam videlicet dum nuctui traderet et viro daret dicte filie vel<br />

sorori vel alicui alie nisi tria indumenta pro honore ad se induendum acta pro<br />

usu nuptiarum et pro ire extra domum ad ecclesias diebus festivis vel aliis ad<br />

alia loca digna, de quibus indumentis sive vestibus unum sive una possit esse de<br />

grana et cum manichis <strong>la</strong>rghis et sirici foderati et non alia vel alteras; et hoc<br />

locum habeat in civibus nubentibus in civitate vel extra et non in forensibus<br />

mictentibus suas maritatas 16 vel maritandas ad civitatem urbevetanam, nec dicti<br />

cives possint ponere seu poni facere seu mulieres portare per<strong>la</strong>s, aurum nec<br />

argentum nec racchamatum facere seu fieri facere, excepto quod in una ex dictis<br />

tribus vestibus videlicet in il<strong>la</strong> que fieret de grana vel subtuosiora pretio sex<br />

florenorum ad rationem quinque librarum pro quolibet floreno et non ultra, computatis<br />

aliis ornamentis et boctonatura in vestibus predictis et quod mulieres in<br />

16 Suas maritatas aggiunto a margine.


Orvieto<br />

1031<br />

capite non possint ferre, minime capud eius ornare de rebus valentibus pretio<br />

nisi quatuor ducatorum auri contrafaciens pena viginti florenorum totiens quotiens<br />

contra fecerit pro tribus partibus monti et pro alia offitiali vel offitialibus<br />

executionem facientibus vel facienti applicandorum et pater pro filia existens<br />

in domo eius et vir pro uxore dum erit sibi data et in domo sua permanserit<br />

et sic de aliis similibus et singulis teneatur et hoc locum habeat in futurum et<br />

revocari non possit nisi per consilium <strong>generale</strong> contrariis non obstantibus quibuscumque<br />

et quod offitiales, potestas qui pro tempore fuit teneatur vinculo<br />

iuramenti et sub pena viginti florenorum de facto applicandorum monti debeat<br />

contra facientes in predictis atque infrascriptis et quolibet predictorum procedere<br />

et executionem facere de facto sine alioque processu contrariis non obstantibus<br />

quibuscumque etcetera.<br />

VIIII. Item nulli dubium quod multa inutilia dantur pro arredu et magni<br />

pretii non sine Dei diplicentia et dantium dapnum in Urbeveteri volentes id<br />

super salubriter providere, statuerunt et ordinaverunt quod in posterum arredu<br />

non possit per aliquem Urbevetanum dari vel <strong>la</strong>rgiri mulieribus maiori pretio<br />

duodecim florenorum ad rationem quinque librarum pro singulo floreno et<br />

quod non possit extendi in publicum nec aliud actum de eo fieri nisi in camera<br />

sponsi vel maritantium in presentia duorum testium pro partium qualibet et<br />

cum uno notario qui habeat et teneatur referre offitialibus montis et ad dandum<br />

dictum arredum dicti pretii et valoris nemo possit, adveniente casu, cogi<br />

ad dandum nisi ex pacto contrariis quibuscumque non obstantibus contrafaciens<br />

in predictis et quolibet predictorum pena viginti florenorum ad rationem<br />

quinque librarum pro quolibet floreno pro tribus partibus monti et una parti<br />

offitialibus vel offitiali executionem facientibus vel facienti applicandorum totiens<br />

quotiens contra factum fuerit et hoc locum habeat in futurum, contrariis nonobstantibus<br />

quibuscumque.<br />

X. Item quod multis inanis expensis et inutilioribus inhonestus usus sive<br />

ma<strong>la</strong> consuetudo viam et gressus dat et hoc quando mulieres mictuntur nuptui<br />

et viro suo dantes quia omnes affines et consagnineos ac sui et viri amicos<br />

visitare cum muneribus solent, ideo resecaverunt et reformaverunt quod nul<strong>la</strong><br />

mulier nec altera pro ea possit aliqua necui <strong>la</strong>rgiri nisi solum et dumtaxat patri<br />

aut matri sponsi, sponso, fratribus et sororibus sponsi sub pena in proximo<br />

precedenti capitulo contenta et applicata et e contra sub dicta pena et ut supra<br />

applicata dum mulieres sunt in parto multa per affines consanguineos et<br />

amicos eis <strong>la</strong>rguntur, quod de cetero possit nemo alicui mulieri in parto existenti<br />

rem maiori pretio et existimatione unius ducati auri <strong>la</strong>rgiri et nul<strong>la</strong> mulier<br />

possit anulum sive anulos ferre nisi pretio et exstimationi decem florenorum,<br />

ad rationem quinque librarum pro quolibet floreno et non ultra sub dicta<br />

pena et ut supra applicata; et hoc locum habeat in futurum contrariis non<br />

obstantibus quibuscumque.<br />

XI. Item cum meretricium usus est nimias scol<strong>la</strong>turas in vestibus suis portare<br />

et dignis mulieribus inhonestas tales non convenit et mulierum bonarum interest<br />

prebere se digne et honeste, ordinaverunt et reformaverunt ergo quod de cetero


1032 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

non possint fieri facere mulieres nec aliquis pro eis indumenta que anterius<br />

habeant maiorem scol<strong>la</strong>turam duorum digitorum et posterius trium digitorum<br />

et mulieres que quidem modo similia non habent sed nimis scol<strong>la</strong>tas ultra<br />

dictum ordinem teneantur et debeant ascondere carnes suas ita et taliter quod<br />

de carnibus suis non possint videri nisi prout dictum est sub pena viginti<br />

florenorum ut supra applicandorum totiens quotiens contra factum fuerit, cum<br />

hoc etiam quod supradicte et infrascripte pene imposite et imponende in omnibus<br />

super dictis capitulis et introscriptis et subscriptis inteligantur et inteligi<br />

debeant commicti totiens quotiens contrafactum fuerit et pro quolibet et qualibet<br />

contrafaciente; et quod pater pro filia, vir pro uxore et maior domus pro<br />

femina domus et applicentur pro tribus partibus monti et una offitialibus vel<br />

offitiali executionem facientibus vel facienti, contrariis non obstantibus quibuscumque.<br />

XII. Item quod in nuptiis ad pompam et pro gu<strong>la</strong> sine utilitate aliqua, sed<br />

maxima Dei et suorum sanctorum et sanctarum displicentia et hominum dampno,<br />

multe et superflue exspense fiunt pro vivandis et dilicatis ac multis cibariis<br />

diversi modi ordinantur et facere multi consueverunt et cum omne nimium in<br />

similibus et Deo et hominibus fastidium facit, ordinaverunt ideo quod in futurum<br />

nullus sive nul<strong>la</strong> persona nuptias faciens sive fieri faciens quocumque possit<br />

nec valeat ordinare, preparare ac facere nisi duo nuptialia convivia, p<strong>la</strong>ndum et<br />

cenam in die proprie nuptiarum, quando sponsa ad domum viri ducitur et il<strong>la</strong><br />

tamen moderata idest quando facit vel faciunt vel fieri faciunt lixum non possit<br />

fieri assatum et etiam contra quando fit assatum non valeant facere lixum et sic<br />

de singulis et quod de cetero vir non possit ire in sero et vigilia nuptiarum cum<br />

concio civium ad uxoris domum, nec pater sponse facere valeat aliquod convivium<br />

in vigilia aut die vel post diem nuptiarum, sub pena viginti florenorum ut<br />

supra applicandorum totiens quotiens contrafactum fuerit pro quolibet et qualibet<br />

contrafaciente et qualibet vice et hoc locum habeat in futurum, contrariis<br />

nonobstantibus quibuscumque.<br />

XIII. Item regu<strong>la</strong>tis omnibus predictis unum viderunt necessarium regu<strong>la</strong>ndum<br />

maxime fore pro utilitate totius rei publice, quod nul<strong>la</strong> mulier possit nec<br />

valeat in posterum ferre c<strong>la</strong>midem aliquem maiori pretio et existimationi decem<br />

ducatorum auri sub pena et applicatione predictis totiens quotiens contrafactum<br />

fuerit et pro quolibet sive qualibet contrafaciente et qualibet vice et presens<br />

statutum revocari non possit nisi per <strong>generale</strong> consilium et locum habeat in futurum<br />

contrariis non obstantibus quibuscumque.<br />

XIV. Item data regu<strong>la</strong> mulieribus danda in aliquibus videtur hominibus forma<br />

et presertim in funeribus et mortuorum offitiis quia sunt multi qui pro<br />

induendo se honorifice querunt feneratas pecunias videlicet pro uno c<strong>la</strong>mide<br />

multotiens inpotentes portant Iudeis tria sua indumenta cum quibus mutuo<br />

accipiunt pretium cum quo emunt c<strong>la</strong>midem et multa alia commictuntur, ideo<br />

ordinaverunt et hanc legem fermaverunt quod deinceps in dictis casibus nul<strong>la</strong><br />

persona possit se denuo induere nisi filii et filie pro patre et matre et filii non<br />

valeant fieri facere c<strong>la</strong>midem sive c<strong>la</strong>mides lognitudinis nisi usque ad genua


Orvieto<br />

1033<br />

videlicet usque ad mediam tibiam et non ultra sub dictis penis et applicationibus<br />

et modis.<br />

XV . Item quod deficienti causa deficit et effectus ad tollendum et resecandum<br />

ampliorem viam ordinaverunt et reformaverunt quod de cetero nullus sutor<br />

sive nul<strong>la</strong> sartrix possit aliquo colore quesito mensurare, incidere, suere, ordinare<br />

seu aliquo modo facere vel fieri mensurari, incidi, sui et ordinari indumenta<br />

aliqua mulierum cum caudis et traynis ac scol<strong>la</strong>turis et c<strong>la</strong>mides maiori pretio<br />

nisi solum et dum taxat prout sibi ordinatum est et hoc locum habeat in futurum<br />

sub dictis penis applicatis et modis ut supra et hoc locum habeat in futurum<br />

contrariis non obstantibus quibuscumque.<br />

XVI. Item ordinaverunt quod nul<strong>la</strong> persona cuiuscumque status et conditionis<br />

existat audeat vel presumat in posterum ludere ad aliquod ludum fortune,<br />

cartarum, taxillorum aliarum et aliorum nec vendere nec emere nec tenere cartas<br />

et taxillos et habentes et tenentes consignare debeant infra mense reverendissimo<br />

domino gubernatori sub pena et ad penam quatuor ducatorum pro quolibet et<br />

qualibet contrafaciente et qualibet vice pro tribus partibus applicandorum monti<br />

ut supra et pro alia offitiali ut supra et hoc locum habeat in futurum, contrariis<br />

non obstantibus quibuscumque; et potestas qui pro tempore fuerit teneatur facere<br />

seu fieri facere executionem contrafacienti de facto super omnibus predictis,<br />

pena viginti florenorum monti applicandorum etcetera.<br />

Que omnia suprascripta sexdecim capitu<strong>la</strong> sic ordinata ordinaverunt micti et<br />

reformari in consilio generali iuxta formam consilii primi id super confecti omni<br />

modo meliori etcetera et que reformata erunt per consilium valerent et alia vanescerent<br />

etcetera.<br />

40. 1468, dicembre 31<br />

Riformanze<br />

Supplica dei sarti di Orvieto contro l’introduzione di vesti forestiere<br />

Secundo super quadam supplicatione porrecta per homines artis et universitatis<br />

sutorum dicte civitatis cuius tenor talis est: Vestris Magnificis Dominis, humiliter<br />

et devote exsponitur et narratur pro parte fidelissimorum servitorum Sancte<br />

Matris Ecclesie nec non vestrorum magnificorum dominorum et totius huius<br />

prestantissimi generalis consilii magnifice civitatis Urbisveteris consulum, hominum<br />

et personarum artis sutorum civitatis prefate dicentium et exsponentium<br />

quod, cum dicta ars sutorum pervenit ad maximam declinationem adeo quod<br />

ipsius artifices ex ea non possunt vivere, eo quod multe res pertinentes ad ipsam<br />

artem apportantur ab extra, prout sunt diploides et vestimenta nova in preiudicium<br />

ac maximum dampnum artificium ipsius artis et multarum mulierum pauperum<br />

et aliarum que lucrantur ex ea ac etiam totius comunitatis ipsius civitatis,<br />

quia denarii exeunt de civitate et ipsius pertinentiis et numquam revertuntur et


1034 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sic cives huius civitatis propter hoc pauperiores efficiuntur et in civitate sunt<br />

multi magistri et artifices ipsius artis scientes omnia que ad ipsam artem pertinent<br />

et sufficientes ad fulciendum civitatem et comitatum de rebus pertinentibus<br />

ad eorum artem id est humiliter supplicant vestris magnificis dominis et consilio<br />

quatenus, attentis predictis et attenta utilitate totius rei publice et attento quod<br />

etiam aliis artibus extitit concessum dignentur statuere, reformare et ordinare<br />

quod nullus cuiuscumque status, conditionis et preminentie existat civis, comitativus<br />

sive forensis audeat nec presumat nec possit per se vel alium portare sive<br />

portari facere ad ipsam civitatem nec districtum nec intromictere aut intromicti<br />

facere diploides seu guipparellos novos nec aliquod genus vestimentorum novorum<br />

nec calidas nec aliquod aliud ad ipsam artem pertinens ad penam dec<strong>la</strong>randam<br />

per vestros magnificos dompninos et consilium et hoc petunt pro utilitate<br />

rei publice et ipsius artis et eis fieri de solita benignitate et gratia spetiali a<br />

vestris magnificis dominis et consilio quas et quod Altissimus ad vota dirigat<br />

optata.<br />

L’esame del<strong>la</strong> supplica dei sarti è rinviato al consiglio <strong>generale</strong> del 22 gennaio<br />

1469.<br />

41. 1469, gennaio 22<br />

Riformanze<br />

Provvedimento circa <strong>la</strong> supplica dei sarti<br />

Nel consiglio <strong>generale</strong>, uno dei consiglieri, Ranaldus Nico<strong>la</strong>i de Meal<strong>la</strong>, esprime<br />

il suo parere a proposito delle suppliche delle arti.<br />

Item continuando eius dictum dixit et consuluit super proposita suplicationum<br />

artium quod domini conservatores habeant eligere duos consules pro qualibet<br />

arte et una cum ipsis revidere et considerare dictas supplicationes et postea<br />

facere id quod eis melius videbitur et p<strong>la</strong>cebit et quod quid eos factum fuerit id<br />

valeat ac si esset factum per presens consilium.<br />

42. 1470, aprile 13<br />

Riformanze<br />

Super pompis mulierum<br />

Item provideatur super insolentiis vestium et aliorum ornamentorum mulierum<br />

ut honestius accedant et quod quicquid homo habet in decoribus sue uxoris<br />

non ponat etiam quod in maximum preiudicium et dedecus universorum civium<br />

evenit ac in eius destructionem.


Orvieto<br />

43. 1470, aprile 15<br />

Riformanze<br />

Super augumentatione pascui et pompis mulierum<br />

1035<br />

Prefati magnifici domini conservatores existentes in audientia superiori pa<strong>la</strong>tii<br />

eorum solite residentie, vacantes una cum deputatis super aliis publicis rebus<br />

eisdem commissis per consilium <strong>generale</strong> videlicet super augumentatione reformatione<br />

pascui vero brevi Sanctissimi Domini nostri preiudicando super pompis<br />

mulierum et super nonnullis pecuniis libre, bucche et assigne presentis anni non<br />

dirigantur plures bulle quam dirette et commisse dandi uni civi vel duobus ad<br />

vendendum subhastandum et alienandum nonnul<strong>la</strong>s posessiones et alia res ad<br />

hoc comune pertinet provideatur.<br />

Spectabilis vir ser Baldaxar, unus ex dictis consiliariis surgens etcetera, dixit<br />

et consuluit super prima (...).<br />

Item in eius dicto persistens, dixit et consuluit super secunda proposita quod<br />

similiter domini conservatores habeant auctoritatem eligendi quatuor cives qui<br />

habeant ut presens consilium capitu<strong>la</strong>ndi super pompis mulierum et quicquid<br />

per eos erit ordinatum et capitu<strong>la</strong>tum in presenti consilio approbetur et istud<br />

dictum de mandato magnificorum dominorum conservatorum fuit sollempni partito<br />

missum, datis fabis nigris et albis de inde redditis fuit obtemptum fabis<br />

nigris del sic 26 non obstantibus fabis albis del non 2.<br />

44. 1470, aprile 18<br />

Riformanze<br />

Elezione di cittadini super pompis mulierum<br />

Prefati magnifici domini conservatores in archivio publico existentes rebus<br />

publicis vacantes et presertim circha electione quatuor civium super pompis<br />

mulierum et super augumentatione reformatione pascui, unanimiter et concorditer<br />

eligerunt et deputaverunt, auctoritate consilii generalis, infrascriptos cives videlicet<br />

Leonardum Co<strong>la</strong>y<br />

ser Baldaxarrem<br />

Berardinum Petri<br />

Lazarum de Magaloctis<br />

cives electi super pompis et augumentatione pascui.


1036 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

45. 1471 marzo 18<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti suntuari<br />

Congregatis infrascriptis civibus et consulibus artium de mandato supradictorum<br />

dominorum gubernatoris et conservatorum voce preconum et ad sonum<br />

campane pro dicta die et ora ad infrascripta stabilienda, ordinanda et<br />

reformanda et vigore et auctoritate etiam generalis consilii, licet heri etiam ad<br />

ordinandum infrascripta, que hodie in aliqua parte sunt mitigata et cum aliis<br />

additionibus, interfuerunt reverendus dominus episcopus Urbevetanus, Iohannes<br />

Franciscus comes de Corbario et Iohannes Dominici Boni qui hodie non<br />

comparuerunt alii vero cives et consules ultra dictum dominum gubernatorem,<br />

conservatores et predicatorem fuerint infrascripti videlicet: dominus auditor,<br />

dominus gubernator, dominus Simon, dominus Sanctes doctores, ser Baltassar<br />

ser Petri Antonii comes et consul iudicum et notariorum, Leonardus Co<strong>la</strong>i,<br />

Sebastianus Dominici, Petrus Mei, Nerinus Adveduti consul mercantie, Antonius<br />

Simonis, Benedictus Faffutii consul artis <strong>la</strong>ne, Petruspaulus Ferrautii consul<br />

artis vascel<strong>la</strong>riorum, Petruspaulus de Sancto Vito consul artis muratorum,<br />

Cristoforus Nardi consul artis barbitonsoris, Lazarus magistri Antonii consul<br />

artis sutorum, Lazarus de Magalottis, Bonaventura Lamberti consul artis calzo<strong>la</strong>riorum,<br />

Tomas Dominici, qui omnes ut supra congregati, una cum reverendissimo<br />

domino gubernatore, dominis conservatoribus et predicatore, facta dispensatione<br />

per ipsum dominum gubernatorem quod licet, non interfuerunt<br />

omnes consules artium, secundum formam consilii, actento quod fuerunt requisiti<br />

tam per preconem quam per sonum campane voluit et decrevit per suum<br />

decretum quod infrascripta omnia et singu<strong>la</strong> valeant et optineant ac si in nul<strong>la</strong><br />

parte deficerent omni et quocumque meliori modo, via, iure, forma et offitio<br />

quibus magis et melius de iure potuit et debeat et pro salute animarum et<br />

etiam corporum habitantium in hac civitate visisque ac diligenter sepe sepius<br />

prelectis ordinamentis carte populi dicte civitatis ac etiam statutorum, quo ad<br />

infrascriptas materias, et quadam reformatione manu ser Nico<strong>la</strong>i de Montefalcone<br />

tunc cancel<strong>la</strong>rii dicte civitatis et certis ordinamentis manu ser Baltassaris<br />

ser Petriantonii cancel<strong>la</strong>rii dicti comunis 1468 et visis et discussis ac diligenter<br />

hinc inde arrengatis et missis partitis pluries et diversis vicibus ad tollendum<br />

superfluitates et pro salute animarum et ut omnis tol<strong>la</strong>tur occasio peccati et<br />

denarii potius expendatur in rebus utilibus quam in superfluitatibus decreverunt,<br />

ordinaverunt, reformaverunt, stantiaverunt ac etiam hac publica sanctione<br />

in perpetuum duratura deliberaverunt infrascripta videlicet:<br />

1. In primis quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status et conditionis existat audeat<br />

vel presumat aliquam ecclesiam intrare nec in ecclesia permanere nisi capite<br />

et collo chohopertis in tali forma quod nec capilli nec carnes colli videri possint<br />

et hoc intelligatur omni tempore et in mulieribus que essent etatis septem annorum<br />

et ab inde supra sub infrascripta pena.


Orvieto<br />

1037<br />

2. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquas sco<strong>la</strong>turas in futurum nisi<br />

usque ad fontanel<strong>la</strong>m que est supra pectus exclusive a <strong>la</strong>tere anteriori, a <strong>la</strong>tere<br />

vero posteriori per tres digitos post nodum colli et hoc intelligatur in vestimentis<br />

fiendis, iam facti vero portari non possint nisi reformentur prius ad dictam mensuram,<br />

nec aliqua mulier possit portare ipsas vestes nisi sic reformatas. Que<br />

reformationes vestium factarum fieri debeant per totam presentem Quatragesimam<br />

et sufficiat una vestis que coperiat carnes, licet inferior vel superior sit<br />

maioris sco<strong>la</strong>ture que vestis sit in suprascripta mensura.<br />

3. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare vezos in capillis nec in aliis rebus<br />

aliquo modo vel via.<br />

4. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit suos pannos vestitorios trahinare sive per<br />

terram ducere aut aliquam partem dictorum pannorum seu vestium nisi usque<br />

ad terram et per longitudinem persone et quo aliquo modo non trahinari cuiuscumque<br />

status et conditionis existat.<br />

5. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit aut valeat portare aliquas per<strong>la</strong>s maioris<br />

extimationis quatuor ducatorum et dicte perle que conceduntur non possint portari<br />

ad collum nec circa frontem nec ad modum vezorum.<br />

6. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare circa frontem nec ad modum vezorum<br />

nec ad collum aliquos <strong>la</strong>pides pretiosos aut gemmas aut alia monilia aliquo<br />

modo.<br />

7. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquod arachamum seri textum in<br />

pannis nec aurum nec argentum in aliqua parte sue persone nisi tantum magliettaturas<br />

in pectore cum grappettis et magliottaturas in manichetis de argento puro<br />

vel deaurato que non excedat tres uncias et hoc non intelligatur de centuris et<br />

anulis inferius dec<strong>la</strong>randis.<br />

8. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam coronam, balzum seu ger<strong>la</strong>ndam<br />

de perlis seu de auro vel de argento modo aliquo.<br />

9. Item quod nul<strong>la</strong> mulier aliquo modo portare possit aliquas frappas in vestibus<br />

nec circa vestes nec aliquo alio modo.<br />

10. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam centuram seu scaiale que<br />

seu quod esset maioris valoris seu extimationis octo ducatorum.<br />

11. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare nec habere pro suo usu aliquas<br />

vestes de grana nisi unam tantum et unam camicciam de grana 17 et<br />

quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam vestem de velluto, possint tamen<br />

portari maniche camiciarum de velluto sed maniche de brochato de auro vel<br />

argento non possint, exceptis nobilibus, doctoribus, comitibus, militibus et<br />

aliis privilegiatis qui ultra dictas vestes de grana que conceduntur quod possint<br />

eorum uxores portare vestem unam tantum pro qualibet de velluto seu<br />

sirico et que sit sine cauda et non excedat mensuram scol<strong>la</strong>ture superius<br />

expressam.<br />

17 et-grana aggiunto a margine con segno di richiamo.


1038 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

12. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare c<strong>la</strong>midem de grana que haberet vestem<br />

de grana; possit tamen et ei liceat portare c<strong>la</strong>midem a viro licet esset de grana.<br />

13. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam c<strong>la</strong>midem cum catenis<br />

nec aliquis c<strong>la</strong>mis fieri possit cum catenis vel cum cauda.<br />

14. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare aliquam c<strong>la</strong>midem 18 cum rempiceto<br />

nec aliquis c<strong>la</strong>mis fieri possit cum rempiceto.<br />

15. Item quod nul<strong>la</strong> mulier possit portare anulos computatis <strong>la</strong>pidibus et<br />

gemmis et aliis qui essent omnibus anulis computatis maioris extimationis ducatorum<br />

sex auri.<br />

16. Item quod si qua mulier predictis seu in aliquo predictorum contrafecerit<br />

seu contraveniret modo aliquo, via vel forma incidat ipso facto in penam quatuor<br />

florenum aplicandorum pro quarta parte acusatori, pro alia quarta parte offitiali<br />

executionem facienti et pro aliis duabus quartis partibus Monti Christi et teneatur<br />

dicto acusatori credentia et quod offitialis seu potestas qui fuerit negligens in predictis<br />

solvat eamdem penam seu penas quam et quas tandem contrafacientes solvere<br />

tenerentur et de facto absque aliquo processu condamnetur deposito ex officio<br />

per sindicum comunis; et camerarius comunis qui pro tempore fuerit vinculo iuramenti<br />

teneatur retinere de sa<strong>la</strong>rio dicti potestatis et in predictis pena applicetur<br />

totiens quotiens fuerit modo aliquo contrafactum et eandem penam solvant et solvere<br />

teneantur aurifices vel sutores qui aliquod <strong>la</strong>borarent contra formam dicti<br />

ordinamenti et si autem sutor probaret tempore consignationis vestis quod vestis<br />

non erat facta contra formam dicti ordinamenti tunc temporis, stetur et credatur<br />

eius iuramento cum uno teste bone fame qui dixerit de visu. Et eandem penam<br />

incidant et solvere teneantur advocati, procuratores, notarii et alii cuiuscumque sint<br />

nominis dignitatis, servatis qui auxiliarentur, advocarent, procurent, patrocinium<br />

prestarent vel aliquem favorem talibus qui contravenissent seu aliquod fecissent<br />

contra formam suprascripti ordinamenti aplicandi ut supra. Et quod teneatur pater<br />

pro filia, frater pro sorore et maior domus pro illis qui sunt in domo, quibus<br />

omnibus et singulis sic peractis supradictus reverendissimus dominus gubernator<br />

sedens in quodam scanno ligneo sito in dicta salecta suam et suum quod et quam<br />

fungitur a sanctitate domini nostri auctoritatem interposuit pariter et decretum et<br />

mandavit invio<strong>la</strong>biliter ab omnibus observari sub dictis penis.<br />

46. 1471, aprile 1<br />

Riformanze<br />

Additiones ordinamentis mulierum<br />

Reverendus in Christo pater et dominus dominus Valerius Ienuensis episcopus<br />

Albiganensis pro sanctissimo domino nostro papa gubernator civitatis Urbiveteris<br />

18 Segue qui non distet a terra per unam spannam depennato.


Orvieto<br />

1039<br />

eiusque comitatus fortie et districtus et magnifici domini conservatores et frater<br />

Iacobus de Corneto et alii cives supra descripti circa ordinationes supra ornamentis<br />

mulierum una cum magistro Georgio magistri Nico<strong>la</strong>i pro arte lignaminum,<br />

Mariano Mei consule aromatorum, comite Iohanne Francisco et Petro Monaldensibus<br />

pro nobilibus et una cum Veneto, in presentiarum consule tabernariorum,<br />

attendentes quod in aliquibus partibus suprascripte ordinationes sunt aliquantulum<br />

in isto primordio rigorose, addiderunt infrascripta videlicet et primo super secundo<br />

capitulo addiderunt dicta verba quasi in fine posita videlicet « et sufficiat una vestis<br />

que coperiat carnes licet inferior vel superior sit maioris sco<strong>la</strong>ture que vestis sit<br />

in suprascripta mensura », item addiderunt undecimo ordinamento il<strong>la</strong> verba « et<br />

unam camiciam de grana » et in fine dicti ordinamenti addiderunt verba in eo<br />

descripta videlicet « exceptis nobilibus, doctoribus, comitibus, militibus et aliis privilegiatis<br />

qui ultra dictas vestes de grana que conceduntur quod possint eorum<br />

uxores portare vestem unam tantum pro qualibet de velluto seu sirico et qua sit<br />

sine cauda et non excedat mensuram scol<strong>la</strong>ture superius expressam » et similiter<br />

tertio decimo il<strong>la</strong> verba videlicet « cum catenis vel cum cauda » et predicta addiderunt<br />

et reformaverunt omni et quocumque meliori modo, via, iure, forma et offitio<br />

quibus magis melius validius et efficacius de iure potuerunt et debuerunt.<br />

47. 1471, giugno 3<br />

Riformanze<br />

Obbligo del miles domini potestatis di facere inquisitionem super pompis<br />

Supradicti domini conservatores existentes in logia superiori pa<strong>la</strong>tii eorum<br />

solite residentie vacantes rebus publicis quod maxime ad observationem ordinamentorum<br />

factorum super pompis mulierum etcetera consignaverunt ac dederunt<br />

militi domini potestatis ibidem coram ipsis presenti etcetera capitu<strong>la</strong> ac ordinationes<br />

facta et factas super pompis predictis etcetera ac autoritate ipsorum commiserunt<br />

et mandaverunt ipsi militi presenti et recipienti etcetera sub pena in<br />

capitulis contenta, quatenus aut per ipsum aut per alios offitiales potestatis cum<br />

effectu faciant et facere debeant inquisitiones super dictis pompis et repertas<br />

delinquentes punire secundum formam capitulorum et hoc tam de hactenus inventis<br />

quam de futuris inveniendis etcetera sub penis in capitulis contentis.<br />

48. 1471, agosto 15<br />

Riformanze<br />

Bannum quod non portent pallia mulieres<br />

Petrus Marinus publicus preco retulit mihi cancel<strong>la</strong>rio preconizasse, alta voce,<br />

sono tube premisso, per loca publica dicte civitatis quod nul<strong>la</strong> mulier seu femina


1040 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cuiusque status sit possit portare pallium in capite neque in spatulis nisi sit<br />

vidua aut privata morte alicuius conniuncte persone quod non alias, quod cohoperta<br />

possit ire aut sit conventualis aut sacrata aut de aliquo ordine, aut quod<br />

excesserit quartum et decimum annum et quod unicuique liceat ire sumptuosius<br />

et ornatius quam possibile ei sit sub pena arbitrii gubernatoris.<br />

49. 1473, aprile 21<br />

Riformanze<br />

Provvedimento re<strong>la</strong>tivo alle pompe femminili<br />

Secundo cum omnibus notescit venerabilem fratrem [...] predicatorem ordinis<br />

Minorum in presenti consilio exposuisse insolentias, superfluitates pomparum<br />

mulierum portantium tam in vestimentis de cudis et scol<strong>la</strong>tis tam in perlis, auro<br />

et argento quam portant adeo quod non valet totum reliquum quod habent<br />

quod ferunt in earumdem personis et sunt ita pauperes quod vix vivere possunt<br />

etcetera; item ad actandum tantam inpensam superfluam que fit in nuptiis ad<br />

ducendum uxores et in mortuis circha tot vestimenta que fiunt quem reducunt<br />

in paupertate illi et non considerant eorum paupertatem et mendicantiam, ideo<br />

bonum foret facere aliquam optimam provisionem ut tot expense superflue non<br />

fiant providetur.<br />

Spectabilis vir Nerius Iacobi, alter ex dictis consiliariis, surgens et ad solitam<br />

arengheriam accedens et in pulpito, divino nomine invocato, dixit et consuluit<br />

super ornamentis mulierum et aliis expensis nuptiarum et mortuorum<br />

quod magnifici domini conservatores habeant auctoritatem ut presens consilium<br />

eligendi XX, qui sufficiant in congregatione XV, qui habeant auctoritatem videndi<br />

et intelligendi veteres et omnia alia ordinamenta dicta de causa et reformare<br />

et ordinare auctoritate presentis consilii prout eis melius videbitur etcetera et<br />

quicquid per eos erit actum et ordinatum remictatur in consilio presenti generali.<br />

Die dicta. Magnifici domini conservatores prefati existentes ut supra rebus<br />

publicis vacantes et maximum circha electionem XX civium fiendam iuxta voluntatem<br />

consilii generalis super pompis mulierum et superfluarum expensarum<br />

mortuorum et nuptiarum et exequi volentes dictum consilium unanimiter et concorditer<br />

eligerunt infrascriptos cives videlicet:<br />

dominum Simonem<br />

Nerium Iacobi<br />

ser Franciscum Lucii<br />

Gasparem Andree<br />

Marianum Mei<br />

Georgium Uriantis<br />

Franciscum barberium


Sebastianum Dominici<br />

ser Tomam de Ameria<br />

ser Gasparem B<strong>la</strong>xioli<br />

Iohannem magistri Cecchi<br />

Petrum Paulum Iacobi Mathei<br />

Benedictum Iohannis Faffucii<br />

Bonserinum<br />

Iacobum Georgii<br />

Iohannem Ludovici Nalli<br />

magistrum Sensum sutorem<br />

magistrum Iacobum Pa<strong>la</strong>mides<br />

Bartholomeum de C<strong>la</strong>ravallis<br />

Antonium Simoncelli<br />

Appollonium Macthei<br />

Orvieto<br />

50. 1473, aprile 24<br />

Riformanze<br />

Consilium XX civium super capitulis fiendis de pompis mulierum<br />

1041<br />

Existentes prefati magnifici domini conservatores in audientia pa<strong>la</strong>tii solite<br />

residentie prelibati magnifici domini gubernatoris, una cum ipso domino gubernatore<br />

et prenominatis civibus electis auctoritate presentis consilii super adornamentis<br />

mulierum etcetera et vacantes nonnullis capitulis super dicta re fiendis<br />

etcetera fecerunt infrascripta ordinamenta prius posita inter ipsos ut moris est ad<br />

squitrinium fabarum nigrarum et albarum et obtemptum primum capitulum per<br />

fabas nigras del sic 25, non obstante una alba del non; item secundum capitulum<br />

fuit obtemptum per fabas nigras del sic 21, non obstante 5 albis del non<br />

etcetera; tertium capitulum fuit obtemptum per fabas nigras del sic 21, non obstante<br />

5 albis del non que capitu<strong>la</strong> sunt hec videlicet:<br />

In primis quod nulli mulieri cuiuscumque conditionis existat possit ingredi<br />

aliquam ecclesiam et in ipsis permanere quomodocumque vel qualitercumque cum<br />

capite scoperto, exceptis mulieribus que accederent nuptum quod per totum octavum<br />

diem inclusive possint accedere et non plus, sub pena IIII florenorum pro<br />

qualibet et qualibet vice et predicta intelligantur a XII annis supra.<br />

Item quod nulli mulieri liceat accedere scoperte subtus fontanel<strong>la</strong>m pettoris<br />

et retro IIII digitibus subtus nodum colli et non plus et ibidem non possint ferre<br />

aliquod ve<strong>la</strong>men sete seu aliquod panniculum urtice sub dicta pena.<br />

Item quod non liceat alicui mulieri possi ferre vestem ultra decem bracchiorum<br />

panni <strong>la</strong>ne et quod non possint ferre manicas <strong>la</strong>rghas seu strictas et non<br />

possint habere trascinum nisi per unum submissum et intelligatur de vestibus<br />

factis et fiendis sub pena predicta.


1042 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

51. 1473, aprile 26<br />

Riformanze<br />

Super ornamentis mulierum<br />

Existentes prefati magnifici domini conservatores in audentia pa<strong>la</strong>tii domini<br />

gubernatoris una cum ipso domino gubernatore et civibus electis super ornamentis<br />

mulierum etcetera, unde volentes nonnul<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong> inter ipsos facere et reformare<br />

qui unanimiter et concorditer eligerunt et deputaverunt et fecerunt infrascripta<br />

capitu<strong>la</strong> prius inter ipsos obtemptum per fabas nigras del sic ut moris est<br />

que sunt infrascripta videlicet:<br />

Et primo quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque status et conditionis existat, audeat<br />

vel presumat ferre aliquam vestem scol<strong>la</strong>tam plusquam duos digitos subtus<br />

fontanel<strong>la</strong>m pectoris et retro usque ad canalem humerorum et hoc de vestimentis<br />

fiendis, sed de factis debeant cohoperire usque ad supradictum modum de ve<strong>la</strong>mine<br />

sub pena IIII florenorum pro qualibet et qualibet vice, pro quarta parte<br />

offitiali executione facienti, pro secunda parte comuni Urbevetano pro tertia parte<br />

Montis Pietatis et pro alia quarta parte accusatori qui tenebitur secretus et<br />

quod sit fidedignus.<br />

Item nulli mulieri cuiusque gradus existat audeat vel presumat portare vestes<br />

longiores nisi dumtaxat unam spannam trascini retro et non plus sub pena predicta<br />

ut supra applicanda.<br />

Item quod nulli mulieri liceat ferre aliquod pallium nisi sit factum ad usum<br />

hominum sub dicta pena non victum 19 .<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier nupta possit ingredi aliquam ecclesiam et ibidem<br />

permanere nisi cum capite cohoperto, exceptis illis qui non ascenderent duodecim<br />

annis et exceptis illis qui nuptu accederent quod possint accedere ad eorum<br />

libitum per totum diem octavum inclusive et non plus sub dicta pena<br />

etcetera.<br />

Item quod nulli mulieri liceat ferre aliquam vestem de sirico sub dicta pena,<br />

exceptis mulieribus nobilium, equitum et doctorum etcetera qui in publicum<br />

portare possint etcetera.<br />

Item quod nulli mulieri liceat habere nisi duas vestes de grana et non plus<br />

sub dicta pena etcetera ultra pallium etcetera.<br />

Item quod liceat unicuique mulieri ferre in earum cammorris manicas de<br />

sirico et non de brocchato sub dicta pena, exceptis supradictis privilegiatis etcetera.<br />

19 Sul margine sinistro annotato: non obtemptum in consilio generali, ideo cassum.


Orvieto<br />

52. 1488, marzo 23<br />

Riformanze<br />

Proposta per frenare le pompe femminili<br />

1043<br />

Cum pluries fuit monitus populus a predicatore quod fiat aliquis ordo ad<br />

refrenandum pompam et inhonestas vestes mulierum proponitur reformari et ordinari<br />

ita et taliter quod de eo primum et postea honestati sufficiat.<br />

53. 1488, marzo 24<br />

Riformanze<br />

Electio X civium super refrenatione pompe mulierum<br />

Magnifici domini conservatores, vacantes rebus publicis et maxime circha electionem<br />

decem civium eligendorum ad refrenandum pompas mulierum et inhonestas<br />

earum vestes, visa auctoritate eis concessa a superiori generali consilio circha<br />

electionem dictorum civium unanimiter et concorditer elegerunt, secundum deliberationem<br />

suprascripti consilii, infrascriptos decem cives videlicet:<br />

dominum Albertum Magalottum equitem<br />

Petrum Antonium de Monaldensibus de Sa<strong>la</strong> nobilem<br />

dominum Dionisium Benincasa equitem<br />

dominum Simonem Simoncellum doctorem<br />

Petrum Monaldi de Monaldensibus nobilem<br />

Cherubinum Lemmi de Marabottinis<br />

Victorium Benedicti de Spadensibus<br />

Sebastianum magistri Georgei de Aureliis<br />

Lucam Antonii Egidiutii<br />

magistrum Sentium sutorem<br />

54. 1488, marzo 26<br />

Riformanze<br />

Consilium X civium electorum ad refrenandum pompam et inhonestas<br />

vestes mulierum<br />

Convocato et congregato consilio et Numero decem civium habentium auctoritatem<br />

a consilio generali magnifici communis et populi civitatis Urbisveteris<br />

super refrenatione pompe et superfluitatibus mulierum, de mandato dominorum<br />

conservatorum, ad sonum campane in quadam audientia superiori pa<strong>la</strong>tii solite


1044 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

residentie ipsorum dominorum conservatorum, in quo consilio ordinata, condita<br />

et obtempta fuerunt, misso partito fabarum more solito, infrascripta capitu<strong>la</strong> et<br />

reformationes videlicet:<br />

cum in regimine rei publice non minus conveniat occasiones peccatorum tollere<br />

et consuetudines contra divinam legem prohibere quam temporali dominio<br />

vacare in primis statuendo decreverunt ut promissio in batismatis sacramento<br />

facta servetur, in qua renumptiavimus diabolo et pompis eius quod de cetero<br />

nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status, gradus vel conditionis existat audeat vel presumat<br />

ullo unquam tempore ferre aliquod genus corone alicuius metalli.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque status vel gradus similiter existat audeat<br />

de cetero ferre aliquod genus monilium vel vezzorum in collo exceptis et dum<br />

taxat reservatis ab hac lege puellis qui nondum decimum etatis annum attingerint.<br />

Item quod similiter nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque conditionis vel gradus existat<br />

possit de cetero ferre in capite sive in vestibus aliquod genus per<strong>la</strong>rum, gemmarum<br />

auri sive argenti maioris valoris et pretii nisi et dum taxat trium florenorum<br />

pro centinario sue dotis et non ultra ad extimationem peritorum non computandis<br />

in hac summa magliettis, zonis neque anulis.<br />

Item ut honor Dei precipue servetur iuxta Pauli apostoli prohibitionem que<br />

vetat mulieres nisi tectis capitibus et honestis vestibus temp<strong>la</strong> Dei ingredi non<br />

debere similiter statuendo, decreverunt quod de cetero nul<strong>la</strong> mulier cuiuscumque<br />

gradus sive conditionis existat audeat vel presumat introire aliquam ecclesiam<br />

nisi tecto capite et spatulis, exceptis et dumtaxat reservatis puellis que nondum<br />

duodecimum annum attingerint et nuptis dum ad domum viri primitus traducantur<br />

et per totam ottavam a dicta traductione sequente et excepta prima vice qua<br />

extraetur domum cum primum fuerint narrate.<br />

Item quod de cetero nul<strong>la</strong> mulier possit ferre vestimenta apertiora in collo et<br />

spatulis nisi accol<strong>la</strong>ta secundum morem florentinum vel duobus digitis inferius a<br />

fontanel<strong>la</strong> pectoris ad plus et posterior pars vestis correspondeat honestati.<br />

Item similiter nul<strong>la</strong> mulier possit ferre aliquod genus vestium notandas sed<br />

rotundas vel cum dimidio palmo caude ad plus.<br />

Item quod de cetero nullus sutor, aurifex vel alius artifex cuiusvis sexus<br />

audeat vel presumat <strong>la</strong>borare, suere, incidere vel alio quovis modo conficere in<br />

totum vel in partem preter et contra formam dictorum capitulorum ad penam<br />

quinque florenorum pro quolibet contrafaciente et qualibet vice de facto applicanda<br />

prout infra.<br />

Et contrafaciens in predictis vel aliquo predictorum in totum vel in partem<br />

incidat in penam de facto quinque florenorum applicandorum pro quarta parte<br />

accusatori cui credetur cum uno teste bone fame et tenebitur secretus, pro alia<br />

quarta offitiali exequenti et pro duobus aliis quartis Monti Christi dicte civitatis<br />

et potestas vel eius offitiales teneantur facere expeditam executionem ad penam<br />

dupli retinendi de suo sa<strong>la</strong>rio ad requisitionem depositarii Montis Christi et cuiuscumque<br />

alterius petentis, quam penam nisi contrafaciens ad notificationem de-


Orvieto<br />

1045<br />

positarii dicti Montis solvat infra decem dies incoandos a die notificationis vel se<br />

defendet per sententiam per ipsum depositarium describi debeat in libro speculi<br />

ad penam dupli si ipse depositarius fuerit negligens et procurator in huiusmodi<br />

causis non admittatur ad penam predictam. Et predicta locum habeant tam in<br />

civitate quam eius comitatu et districtu; reservamus tamen a predictis capitulis<br />

mulieres forenses qui accederent ad hanc civitatem qui terminum habeant unius<br />

mensis tantum ad observandum predicta.<br />

Reservantes etiam nobis facultatem addendi vel minuendi predictas de futuro<br />

ad nostrum libitum.<br />

Item quod habentes sub eodem tecto et domo una cum delinquente in predictis<br />

teneantur omnes ad penam suprascriptam ad electionem offitialium.<br />

55. 1496 giugno 19<br />

Riformanze<br />

Super refrenatione inhonestium pomparum, insolentium mulierum<br />

et eorum vestibus, ornatis et gemmis quas fuerunt<br />

ultra honestatis terminos<br />

Uno dei consiglieri, il conte pa<strong>la</strong>tino Monaldus de Spadensibus, propone<br />

quod auctoritate presentis generalis consilii, una cum reverendo domino locumtenenti<br />

et consilio XII ordinario et octo civibus eligendis per ipsos magnificos<br />

dominos conservatores, habeant omnimodam potestatem et auctoritatem providendi,<br />

faciendi capitu<strong>la</strong>, penas imponendi et omnia alia faciendi, statuendi, ordinandi<br />

in honorem Dei et honestarum vestium et ornatus mulierum et utilitatem<br />

rei publice.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

56. 1496, giugno 22<br />

Riformanze<br />

Nomina civium electorum super capitulis b<strong>la</strong>sfemie et mulierum pompis<br />

Magnifici domini conservatores pacis attendentes eorum officium bene et <strong>la</strong>udabiliter<br />

exercere, iuxta decretum supradicti consilii generalis eligerunt infrascriptos<br />

cives super capitulis statuendis ut in dicto consilio, quorum nomina hec sunt<br />

videlicet:<br />

Theodoricus Petri Pauli<br />

Paces Antonii Nebie<br />

ser Thomas de Ameria


1046 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Lemmus Guidi<br />

Iohannes Barnabe<br />

P<strong>la</strong>citus Oddi<br />

ser Nico<strong>la</strong>us Angeli<br />

magister Iacobus Pa<strong>la</strong>medis<br />

57. 1496, luglio 3<br />

Riformanze<br />

Proposta sulle pompe femminili<br />

Iohannes Barnabe (...) proposuit quod auctoritate presentis generalis consilii<br />

magnifici domini conservatores eligant duodecim cives Urbevetanos, inter quos<br />

sint duo nobiles, qui una cum venerabili patre fratre Francisco de Florentia predicatore<br />

et ipsis magnificis dominis conservatoribus habeant omnimodam facultatem<br />

et potestatem statuendi, faciendi et ordinandi capitu<strong>la</strong> super predictis prout<br />

eis melius videbitur et p<strong>la</strong>cebit et quicquid statutum, ordinatum et decretum et<br />

capitu<strong>la</strong>tum fuit per predictos sit ratum et firmum et servari invio<strong>la</strong>biliter debeat<br />

ac si factum esset et statutum et capitu<strong>la</strong>tum per totum hoc presens consilium et<br />

populum urbevetanum, quod dictum de mandato magnificorum dominorum conservatorum<br />

cum decreto reverendi domini locumtenentis positum fuit ad partitum<br />

per me cancel<strong>la</strong>rium et datis et recollectis fabis per famulos et numeratis<br />

per me cancel<strong>la</strong>rium publice in bacino victum fuit, obtentum et reformatum fuit<br />

per fabas nigras del sic quatragintaunam, tribus albis del non in contrarium repertis<br />

non obstantibus.<br />

58. 1496, luglio 4<br />

Riformanze<br />

Elezione di dodici cittadini super capitulis et ordinibus refrenationis<br />

pomparum mulierum<br />

Reverendus dominus locumtenens et magnifici domini conservatores prefati<br />

stantes in sa<strong>la</strong> domus domini Antonii Latini in regione Sancti Leonardi solite<br />

residentie ipsius reverendi domini locumtenentis, volentes exequi decreta in dicto<br />

consilio eligerunt super capitulis et ordinibus refrenationis pomparum mulierum<br />

secundum formam presentis consilii generalis cives infrascriptos videlicet<br />

Carlettum ex comitibus de Corbario<br />

Stefanum Mazochium<br />

dominum Simonem Simoncellum


Gentilpandulfum Magalottum<br />

Iohannem Ludovicum Benincasa<br />

Butium Iacobi<br />

ser Thomam de Ameria<br />

Lemmum Guidi<br />

Teodoricum Petri Pauli<br />

Pacem Nebie<br />

Iohannem Bernabe<br />

et ser Nico<strong>la</strong>um Angeli<br />

Orvieto<br />

59. 1496, luglio 5<br />

Riformanze<br />

Capitoli sulle pompe femminili<br />

1047<br />

Quando in il<strong>la</strong> tremenda die iudicii unumquemque oportet adesse ante tribunal<br />

Christi ut quilibet de omni verbo etiam ocioso rationem ponat et secundum<br />

opera sua recipiat, ideo uniuscuiusque anima rependenda sibi merita conversationis<br />

sue, homo non vanitati similis factus est et universa vanitas omnis<br />

homo vivens non verum in pretiosis monilibus neque in auri et argenti compositione,<br />

indumentis feminarum esse ornatum cernimus, non in extrinseca capillorum<br />

implicatione vel in aliis earum nephandis superstitionibus sed in occulto<br />

cordis atque abscondito, unde nul<strong>la</strong> se exuat pietatis cultum, gratie ornamentum<br />

et vite eterne hereditatem etcetera, quo fit ut ea optime perspicientes venerabiles<br />

in Christo doctrina et sanctimonia prefulgentes devoti patres divini verbi predicatores<br />

et providi animarum consultores qui cotidie cristianos peccatores increpare,<br />

corrigere et castigare non desinunt, aridorum manipulorum comparatione qui<br />

nisi contriti fuerint et palee venti<strong>la</strong>te fructus apparere interiores et absolvi nequeunt,<br />

advertentesque vitia plurima et scelera enormia in hac magnifica civitate<br />

urbevetana vigere b<strong>la</strong>sfemias presertim et mulierum insolentium pompas inhonestissimas<br />

atque superflua ornamenta et contra ea precipue invehentes ita eorum<br />

censuris optimis correptionibus et exemplis rem redduxere, ut quisquis ad mediocrem<br />

ornatum frugioremque vitam, sponte sua converteretur eius rei causa tot<br />

sanctissimis monitionibus et profiguis hortationibus adherentes, considerantesque<br />

angelicum (!) emendare, magnifici domini conservatores pacis urbevetano populo<br />

presidentes videlicet Lucas tertius de Monaldensibus de Cervaria, ser Vincentius<br />

Phebeus, Modestus Iohannis Guglelmi, Angelus Antonini, Petrusantonius magistri<br />

Iohannis et Petrus Antonius Piciarelli una cum reverendo in Christo patre et<br />

domino domino Iohanne Lupi apostolico prothonotario Urbisveteris et etiam pro<br />

reverendissimo in Christo patre et domino domino Cesare Sancte Marie Nove<br />

diacono cardinale Valentino prefate civitatis etcetera apostolico legato, locumtenente<br />

ac aliis multis civibus populi et balie ipsius magnifice civitatis congregati


1048 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

in consilio generali more solito, sono campane et tubarum premisso et aliis cerimoniis<br />

solitis servatis, unanimiter in numero perfecto decreverunt et ad fabas<br />

vicerunt et reformaverunt super hiis oportune provideri et electis auctoritate prefati<br />

consilii infrascriptis nobilibus et spectabilibus civibus videlicet Carletto ex<br />

comitibus de Corbaria, Stefano Mazochio, domino Simone Simoncello, Gentilpandulfo<br />

Magalotto, Iohanne Ludovico Benincasa, Butio Iacobi, ser Thoma de<br />

Ameria, Lemmo Guidi, Pace Antonii Nebie, Iohanne Bernabe, Theodorico Petri<br />

Pauli et ser Nico<strong>la</strong>o Angeli, commiserunt super predictis mulierum pompis fieri<br />

capitu<strong>la</strong> necessariaque ex nunc prout ex tunc, rata et firma invio<strong>la</strong>biliter observetur<br />

et servari debeant, unde prefati domini electi in unum concorditer, cum presentia<br />

prefatorum magnificorum dominorum conservatorum convenientes, habito<br />

inter eos maturo colloquio, diligentissimo ordine et mutua dilectione, facta divini<br />

auxilii solita invocatione, unanimiter et concorditer statuerunt et confecerunt infrascripta<br />

capitu<strong>la</strong> inter eos ad fabas victa et reformata more solito, quibus quidem<br />

capitulis postmodum cum venerabili patre fratre Francisco de Florentia predicatore<br />

doctrina, sanctimonia ac devotione singu<strong>la</strong>ri prefati operis piissimi procuratore<br />

ordinis de Observantia predicatore ac cum aliquibus aliis venerabilibus<br />

patribus simul et semel pro utilitate rei publice huius ira Dei p<strong>la</strong>canda et misericordia<br />

impetranda, singu<strong>la</strong>riter lectis, ponderatis, consideratis et pluries examinatis<br />

uti iusta <strong>la</strong>udabilia et honesta et ad divinum nominis honorem facientia<br />

approbaverunt, emologaverunt et confirmaverunt, quorum quidem capitulorum<br />

tenor talis est videlicet:<br />

In primis statuerunt et reformando ordinaverunt quod mulieribus nobilium,<br />

baronum vel comitum habentium et possidentium castel<strong>la</strong> triginta focorum et ab<br />

inde supra, quorum c<strong>la</strong>ves sint ad eorum instantiam liceat portare et uti vestibus<br />

cuiusvis generis, exceptis et dumtaxat reservatis vestibus de broccato ex quibus<br />

broccatis non liceat uti nisi in manicis, ceteris vero mulieribus cuiusvis gradus et<br />

conditionis non liceat aliquo modo uti vestibus de broccato neque de serico<br />

cuiusvis generis.<br />

Item quod mulieres omnium illorum qui vel ipsi sive pater vel frater eorumdem<br />

a quatraginta annis citra exercuerint officium conservatoratus civitatis Urbisveteris<br />

sive extracti vel ad dictum officium deputati fuerint in primo sive secundo<br />

vel 3° gradu possint ferre et uti tribus vestibus <strong>la</strong>neis de grana et una<br />

veste de ciammellotto tantum ad eorum libitum, cum manicis de sirico cuiusvis<br />

generis et quod gradus dictorum conservatorum non intelligatur quando fuerunt<br />

duo conservatores.<br />

Item quod mulieres omnium illorum civium qui vel ipsi vel pater sive frater<br />

eorumdem ut supra a 40 annis citra exercuerint offitium prefati conservatoratus<br />

sive extracti vel ad dictum officium deputati fuerint in 4°, 5° sive 6° gradu, possint<br />

uti unica veste de pagonatio de grana <strong>la</strong>nea cum manicis de serico, excepto<br />

serico de cremosino et si alterius veste de rosato uti vellent il<strong>la</strong>m facere sive uti<br />

non possint sine expressa licentia superstitum Montis Christi de dicta civitate.<br />

Item quod mulieribus omnium notariorum civium Urbevetanorum et illorum<br />

qui habuerunt officia comitatus civitatis Urbisveteris et non fuerint in aliquo


Orvieto<br />

1049<br />

gradu de officio conservatoriatus a dictis 40 annis citra ut supra liceat uti et facere<br />

il<strong>la</strong>s vestes quas licet illis qui fuerunt de 4°, quinto vel 6° gradu in dicto officio<br />

conservatoriatus, aliis vero non liceat aliquo modo portare aliquod genus sirici.<br />

Item quod mulieres omnium illorum qui non exercuerunt vel tracti sive deputati<br />

fuerunt ad suprascripta officia a dicto tempore citra non possint facere<br />

sive uti vestibus sive mantellis de grana, exceptis in manicis.<br />

Item nulli mulieri cuiusvis gradus et conditionis liceat ferri neque uti pezis<br />

sive pectorinis de broccato auri vel argenti, neque manicis magnis et similiter<br />

non liceat ferre sive uti vestibus foderatis de aliquo genere siricum.<br />

Item nulli mulieri cuiusvis gradus ut supra liceat ferre neque uti vestibus<br />

que trahantur per terram nisi per medium palmum et non ultra sed rotundis.<br />

Item nulli sutori cuiusvis sexus liceat incidere vel suere aliquas vestes contra<br />

formam presentium capitulorum ad penas et censuras infrascriptas.<br />

Item nulli mulieri cuiusvis gradus et conditionis existat liceat ferre aliquod<br />

genus monilium sive vezorum, sive alia ornamenta colli, exceptis et dumtaxat<br />

reservatis puellis que nondum decimum etatis annum attinguerunt, quibus liceat<br />

et uti et portare corallos; item nulli mulieri cuiusvis gradus existat liceat ferre<br />

aliquod genus per<strong>la</strong>rum excepto in anulis.<br />

Item nulli mulieri cuiusvis gradus ut supra liceat ferre aliquod genus corone<br />

alicuius metalli neque per<strong>la</strong>rum vel aliorum <strong>la</strong>pidum pretiosorum vel alterius generis<br />

neque aliquod genus rachami.<br />

Item similiter non liceat dictis mulieribus ferre aurum vel argentum exceptis<br />

in anulis sive centuris vel in maglettaturis trium unciarum dumtaxat.<br />

Item similiter non liceat dictis mulieribus cuiusvis gradus ut supra ferre ullo<br />

modo texutos de broccato auri sive argenti.<br />

Item quod nemini cuiusvis gradus et conditionis liceat promictere vel dare in<br />

dotem vel pro dote ultra summam trincentorum florenorum ad computum quinque<br />

librarum pro floreno, nobilibus dum taxat exceptis.<br />

Item quod nemini ut supra liceat promictere vel dare arredum sive bona<br />

parafrenalia ultra valorem et summam viginti florenorum neque liceat dare vel<br />

recipere aliquod genus munerum, exceptis forensibus venientibus ad viros ad<br />

dictam civitatem Urbevetanam.<br />

Item non liceat similiter illis qui fuerunt de primo, 2° et 3° gradu conservatores<br />

vel ad id officium extracti vel deputati a 40 annis citra, ipsi vel eorum<br />

patres sive fratres ut supra promictere sive dare in dotem sive pro dote ultra<br />

dictos tricentos florenos et arredum valoris xx florenorum ad computum ut<br />

supra.<br />

Item non liceat illis qui fuerunt de 4, 5 vel 6 gradu ad officium conservatoratus<br />

ut supra vel ad officium comitatus ut supra promictere sive dare in dotem<br />

ultra ducentos florenos similes et arredum valoris viginti florenorum similium,<br />

aliis vero salvis premissis non liceat dare vel promictere in dotem ultra centum<br />

florenos similes et arredum valoris quindecim florenorum et quando dictum arredum<br />

ante detur teneatur venire ad dominos conservatores et petere extimatores<br />

dicti arredi.


1050 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item quod mulieribus forensibus que nupserint civibus civitatis prefate ante<br />

consumationem matrimonii et per mensem postea liceat ferre quascumque vestes<br />

voluerint, exceptis de broccato et coronis cuiuscumque generis et perlis et <strong>la</strong>pidibus<br />

pretiosis quas et quos ferre non possint nisi in anulis ut supra et non subiciantur<br />

regulis dotium neque arredi et bonorum parafrenalium ac donis.<br />

Item quod mulieres forensium qui venerunt aut venire ad habitandum ad<br />

civitatem Urbevetanam vel eius districtum non possint uti nisi his omnibus que<br />

ferunt et utuntur mulieres civium qui sunt in pari gradu eorum, tam in bonis<br />

quam in conditione ad dec<strong>la</strong>rationem magnificorum dominorum conservatorum<br />

et presentis numeri.<br />

Item quod notarii non possint stipu<strong>la</strong>re sive instrumenta conficere contra<br />

formam et regu<strong>la</strong>m presentium ordinamentorum et si quod instrumentum contingerit<br />

fieri, illud non valeat nec teneat aliquo modo et similiter non valeant neque<br />

teneant aliquo modo private scripture contra formam prefatorum capitulorum.<br />

Item quod mulieribus dum sunt in domo patris liceat vivere sub capitulis in<br />

quibus pater est subiectus, sed quando erunt traducte ad domum viri tunc liceat<br />

eis vivere sub legibus viri.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> sponsa que traducitur ad domum viri ut eat ad ecclesiam non<br />

possit nec debeat associari nisi per sex mulieres quando vadit ad missam et tempore<br />

nuptiarum et similiter quando exit de domo ut vadat prima vice ad ecclesiam et<br />

similiter prima vice qua exit domum patris postquam fuerunt contracta sponsalitia<br />

vel desponsata, sed quando traducitur ad domum viri non possit associari nisi per<br />

sex cives vocandos per maritum et non aliter ad penam infrascriptam.<br />

Item quod contrafacientes in dando dotes vel arredos preter et contra formam<br />

presentium capitulorum sive in promictendo incidant in penam florenorum<br />

vigintiquinque vice qualibet applicandorum prout infra et exigendorum et tantum<br />

talis promissio non valeat neque teneat et in casu vel eventu restitutionis<br />

dotis restitui non debeat neque cogi ad restitutionem.<br />

Contrafacientes vero in capitulis aliis vel aliquo premissorum in totum vel<br />

in partem incidant in penam de facto florenorum octo, que pene applicentur<br />

pro quarta parte accusatori cui credetur cum uno teste bone fame et tenebitur<br />

secretus et pro alia quarta officiali exequenti et pro duabus aliis quartis Monti<br />

Christi dicte civitatis et potestas vel eius officiales teneantur facere expeditam<br />

executionem ad penam dupli retinendi de suo sa<strong>la</strong>rio ad requisitionem depositarii<br />

dicti Montis Christi et cuiuscumque alterius petentis, quam penam si contrafaciens<br />

non solvet infra decem dies ad notificationem depositarii a die dicte notificationis<br />

computandos vel se per sententiam defendet per ipsum depositarium<br />

describi debeat in libro speculi, ad penam dupli si ipse depositarius fuit negligens<br />

et procurator in huiusmodi causis non admictatur ad penam predictam, et<br />

predicta locum habeant tam in civitate quam in eius comitatu et districtu. Reservamus<br />

tamen a predictis capitulis mulieres forenses que venirent ad hanc civitatem<br />

que terminum habeant unius mensis ad observandum predicta et habitantes<br />

sub eodem tecto et domo una cum delinquente in predictis teneantur omnes ad<br />

penam suprascriptam ad electionem officialium.


Orvieto<br />

60. 1503, agosto 25<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera riguardo alle pompe femminili<br />

1051<br />

Quod cum c<strong>la</strong>rissimus concionator reverendus pater magister Egidius heremitanus<br />

sancti Augustini in suis predicationibus detestatus fuerit in primis insolentias<br />

et pompas mulierum nostrarum nec non pessimos sodomitas humani generis<br />

inimicos et b<strong>la</strong>sfesmatores Dei et sanctorum minatus que fuerit propterea<br />

indignationem Dei omnipotentis et eius iram formidabilem, an p<strong>la</strong>ceat iuxta suas<br />

suasiones saluberrimas monitiones aliquid ad cohrrectionem huiusmodi scelerum<br />

providere (...).<br />

Spectabilis vir Iulius de Advedutis (...).<br />

Item continuandum dictum suum prenominatus Iulius dixit et consuluit super<br />

ordinibus fiendis contra pompas mulierum etcetera quod magnifici domini<br />

conservatores eligant VIII cives qui, una cum illis civibus qui fecerunt alias ordinationes<br />

tempore fratris Francisci de Florentia ordinis Predicatorum, habeant<br />

auctoritatem dictas ordinationes reformandi, moderandi, alterandi, addendi et minuendi<br />

et alias de novo ordinandi etiam contra b<strong>la</strong>sfemos et sodomitas tamquam<br />

presens consilium <strong>generale</strong>m in omnibus et per omnia, consulto etiam Reverendo<br />

patre magistro Egidio predicatore.<br />

La proposta è accolta, nonostante due voti contrari.<br />

61. 1503, agosto 30<br />

Riformanze<br />

Elezione di otto cittadini in aggiunta a quelli già eletti per limitare le<br />

pompe femminili<br />

Magnifici domini conservatores pacis Urbevetano populo presidentes, vacantes<br />

rebus publicis maxime circha executiones ordinationum consilii generalis eorum<br />

precipue que tendunt in honorem Dei et bonum et congruum ac publicam<br />

honestatem unde attendentes decretum consilii externi super ordinationibus fiendis<br />

super pompis mulierum infrascripto Numero civium iam electorum addiderunt<br />

ipsi infrascriptos cives cum facultate et potestate iuxta ipsius consilii deliberationem<br />

videlicet:<br />

Cives prius electi:<br />

Carlectus comes Corbarie<br />

Stefanus de Mazochiis<br />

dominus Simon de Simoncellis<br />

Ioannes Ludovicus de Beneincasa


1052 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Butius Iacobi<br />

ser Thomas de Clementinis<br />

Lemmus Guidi<br />

Theodoricus Febeus<br />

Paces Nebule<br />

Ioannes Bernabei<br />

ser Nico<strong>la</strong>us Angeli<br />

Cives additi ex decreto consilii:<br />

dominus Ioannes Egidius Palemonius<br />

Iulius de Advedutis<br />

Tyberius Nico<strong>la</strong>i Iacobi<br />

ser Petrus Stefanus Angeli<br />

Franciscus Gasparis<br />

Thomas magistri Cecchi<br />

Angelus Arcite<br />

Angelus Petrus Lelli<br />

Qui quidem cives simul adunati in inferiori saletta pa<strong>la</strong>tii magnificorum dominorum<br />

conservatorum de mandato magnifici domini gubernatoris et dominorum<br />

conservatorum.<br />

62. 1508, agosto 6<br />

Riformanze<br />

Super pompis mulierum<br />

(...) Dominus Bernardinus Michaelis Angeli (...) proposuit an p<strong>la</strong>ceat aliquid<br />

reformare super pompis mulierum ad contemp<strong>la</strong>tionem reverendi prioris generalis<br />

Sancti Augustini.<br />

C<strong>la</strong>rissimus utriusque iuris doctor dominus Bernardinus Michaelis Angeli,<br />

unus ex dictis consiliariis, surgens pedes animo consulendi, divino invocato<br />

presidio et data prius omnibus licentia consulendi, dixit et consuluit<br />

quod magnifici domini gubernator et conservatores, una cum decem civibus<br />

per eos eligendos, quorum octo cohadunati sufficiant, habeant autem auctoritatem<br />

presentis generalis consilii videndi omnes reformationes aliquas factas<br />

tamquam super vestis, pompis et ornamentis mulierum quam virum ac etiam<br />

super b<strong>la</strong>sphemiam et adendi, minuendi, reformandi et limitandi, cum impositis<br />

adiectis paenarum applicandarum prout eis videbitur et p<strong>la</strong>cebit. Et<br />

quicquid per eos factum fuerit valeat et teneatur auctoritate presentis generalis<br />

consilii.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.


Orvieto<br />

63. 1511, novembre 10<br />

Riformanze<br />

Proposta riguardo ai funerali<br />

1053<br />

(...) Spectabilis vir Hector Leonardi (...) proposuit (...).<br />

Item an p<strong>la</strong>ceat facere aliquam provisionem seu reformationem super funeralia<br />

et expensa que fiunt in funeralibus.<br />

64. 1511, novembre 11<br />

Riformanze<br />

Provvediemento circa i funerali<br />

Reformatio quod magnifici domini conservatores, consilium XII et decem cives<br />

habeant auctoritatem faciendi ordinamencta super funeralibus:<br />

Spectabilis vir Hector Leonardi, unus ex consiliaris dicti consilii, surgens<br />

pedes animo consulendi, divino nomine invocato, dixit et consuluit super proposita<br />

funeralium quod, auctorite presentis generalis consilii, magnifici domini conservatores<br />

et consilium XII, una cum decem civibus eligendis per ipsos, habeant<br />

auctoritatem faciendi reformationes et ordinamenta super expensis funeralium que<br />

fiunt in dies in funeralibus et quicquid per eos factum, decretum, reformatum et<br />

ordinatum fuerit valeat et teneat etiam sub penis per illos imponendis ac si esset<br />

factum ordinatum et reformatum per ipsum consilium <strong>generale</strong>.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

65. 1511, dicembre 4<br />

Riformanze<br />

Electio civium super reformationibus super funeralibus, pane, fornariis,<br />

molendinariis et colunna p<strong>la</strong>tee<br />

Nomina civium:<br />

dominus Bernardinus Micha<strong>la</strong>ngeli<br />

dominus Erasmus Fasciolus<br />

dominus Bartholomeum Sensatus<br />

dominus Assuerus Romescus<br />

Tiberius Nico<strong>la</strong>i<br />

Iulius de Advedutis<br />

Hector Leonardi


1054 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Peregrinus Lazari<br />

Laurentius Iacobi<br />

Nico<strong>la</strong>us Ascanii<br />

66. 1513, marzo 20<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera re<strong>la</strong>tive ai funerali e al lusso di donne e uomini<br />

(...) Tyberius Nico<strong>la</strong>i (...).<br />

Item an p<strong>la</strong>ceat aliquid reformare super pompis mulierum et hominum.<br />

Item an p<strong>la</strong>ceat aliquid reformare super funeralibus.<br />

Spectabilis vir Tyberius Nico<strong>la</strong>i, alter consiliarius dicti consilii, surgens etcetera,<br />

dixit et consuluit quod magnifici domini conservatores, una cum reverendo<br />

patre predicatore et viginti civibus per eos eligendis, habeant omnimodam auctoritatem<br />

reformandi tam super pompis mulierum quam hominum, funeralium et<br />

super amotione Hebreorum et quicquid per eos factum erit valeat et teneat auctoritate<br />

presentis consilii generalis et cum hoc quod ultra poenas, paecunias habeantur<br />

cogere ad observandum sub censuris ecclesiasticis.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

67. 1513, marzo 22<br />

Riformanze<br />

Electio civium super pompis mulierum et funeralibus<br />

(...) Ioannem Ludovicum Benincasa<br />

dominum Iohannem Egidium Pa<strong>la</strong>monium<br />

dominum Bernardinum Michaelis Angeli<br />

Victorium Benedicti<br />

Laurentium de Magalottis<br />

Simonectum de Magalottis<br />

Petrum Antonium Anchisis<br />

Hectorem Leonardi<br />

ser Nico<strong>la</strong>um Angeli<br />

Tyberium Nico<strong>la</strong>i<br />

Pier Vincentium de Monaldensibus<br />

Georgium Iacobi<br />

Iulium de Advedutiis<br />

P<strong>la</strong>citum Oddonis<br />

Nico<strong>la</strong>um Ascanii


Orvieto<br />

1055<br />

Thomam magistri Cechi<br />

Petrum Petri Pauli<br />

Dominicum Michaelis Angeli<br />

Ioannem Barnabei<br />

Riuniti i suddetti cittadini, al<strong>la</strong> presenza del reverendo padre predicatore e del<br />

luogotenente, è rinnovata, ma poi non più discussa, <strong>la</strong> seguente proposta:<br />

Item super moderatione pompe mulierum et funeralium.<br />

68. 1515, marzo 30<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera circa i funerali, le vesti e il lusso femminile<br />

(...) Dominus Bernardinus Micchaelis Angeli (...) proposuit (...).<br />

Item si videatur aliquid reformare super expensis que fiunt in funeralibus ac<br />

super vestimentis et pompis mulierum.<br />

Item, continuando eius dictum, prefatus dominus Bernardinus dixit et consuluit<br />

super proposita expensarum que fiunt in funeribus ac vestimentis et pompis<br />

mulierum quod domini conservatores et numerus alias deputatus super predictis<br />

auctoritate presentis consilii habeant omnimodam potestatem et auctoritatem<br />

super huiusmodi expensis, pompis et vestimentis providendi, reformandi,<br />

augendi et minuendi prout eis videbitur et p<strong>la</strong>cebit et quidquid per ipsos fuerit<br />

reformatum valeat et teneat.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

69. 1516, febbraio 17<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera circa le vesti, il lusso femminile e le doti<br />

(...) Quarto propositum fuit si videtur aliquod reformare et statuere super<br />

vestibus, ornamentis et pompis mulierum et eorum dotibus.<br />

Item, prosequendo dictum suum, prefatus dominus Assuerus dixit et consuluit<br />

super proposita vestium, ornamentorum et dotium mulierum quod observentur<br />

et exequtioni mandentur reformationes et capitu<strong>la</strong> alias super predictis<br />

facte et si quid deficeret vel aliquid addere necesse esset, magnifici domini conservatores<br />

debeant convocare illosmet cives super huiusmodi deputatos, qui cives<br />

auctoritate etiam presentis generalis consilii habeant auctoritatem et potestatem<br />

alia capitu<strong>la</strong> de novo faciendi et super factis adendi et minuendi prout eis visum<br />

fuerit oportunum.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.


1056 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

70. 1516, agosto 17<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera super vestimentis<br />

et ornamentis mulierum ac dotibus et expensis in funeralibus<br />

Item si p<strong>la</strong>ceat quod provisio et ordinatio alias facta super vestimentis et<br />

ornamentis mulierum ac dotibus et expensis in funeralibus prosequatur. (...)<br />

Item, continuando eius dictum et consilium, prefatus dominus Iohannes Egidius<br />

[Pa<strong>la</strong>monius] dixit et consuluit super proposita vestimentorum et dotium<br />

mulierum ac expensis fiendis in funeralibus quod magnifici domini gubernator,<br />

conservatores ac supra dicto frate Iacobo Rivignietto cum decem civibus per<br />

ipsos eligendis auctoritate presentis generalis consilii habeant plenam facultatem,<br />

auctoritatem et potestatem faciendi omnem ordinationem, reformationem et decreta<br />

prout eius visum fuerit, tam super dictis vestimentis, ornamentis et dotibus<br />

mulierum ac expensis fiendis in funeralibus, quam super ludis, b<strong>la</strong>sfemis et sodomiis<br />

aliisque delictis que commictuntur et similiter inveniendi pecunias necessarias<br />

pro dicto Iesu fabricando et quod quidquid per ipsos fuerit factum valeat et<br />

teneat.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.<br />

71. 1516, agosto 18<br />

Riformanze<br />

Electio civium pro moderandis vestimentis,<br />

ornamentis et dotibus mulierum<br />

dominum Ioannem Egidium Pa<strong>la</strong>monium<br />

dominum Bernardinum Micchaelis Angeli<br />

dominum Bartholomeum Sensatum<br />

dominum Assuerum Romeseum<br />

Laurentium Magaloctum<br />

Iulium Nirini de Advedutis<br />

Tiberium magistri Iacobi<br />

Ioannem Bernabei<br />

ser Nico<strong>la</strong>um Angeli et<br />

Pacem Nebule.


Orvieto<br />

72. 1516, agosto 21<br />

Riformanze<br />

Reformatio cum capitulis super superstitionibus<br />

et vestimentis mulierum<br />

1057<br />

In primis statuerunt et reformaverunt quod in posterum omnes mulieres, filie<br />

et nurus et alie de familia civium qui fuerunt a quatraginta annis citra aut erunt<br />

primi et secundi conservatores in numero sex conservatorum possint ferre unam<br />

vestem tantum de villuto aut serico, dummodo non sit de villuto cremosino et<br />

non sit foderatam de raso, damasco aut villuto et possint ferre manicas de villuto<br />

duorum brachiorum cum dimidio inter ambas.<br />

Item quod mulieres, filie, nurus et alie de familia tertii et quarti conservatorum<br />

ut supra possint tantummodo ferre vestes ciarmellotti et rosati et sbernam<br />

paonatii de grana et manicas sirici vel villuti duorum bracchiorum inter ambas,<br />

dummodo non sint de villuto cremosino.<br />

Item quod mulieres supra expresse civium quinti et sexti conservatorum possint<br />

ferre vestes paonatii de grana et sbernam paonatii de grana et manicas sirici<br />

duorum bracchiorum inter ambas.<br />

Item quod nulli mulieri sive alie de familia, quorumcumque civium cuiuscumque<br />

gradus sit, a decem annis supra liceat minimique possit ferre vestes quoquo<br />

modo broccatas sive fresciatas, nisi unam balzanam <strong>la</strong>titudinis trium digitorum.<br />

Item quod nulli mulieri, cuiuscumque gradus aut conditionis sit, liceat ferre<br />

cuffias sive cappel<strong>la</strong>s sive gurghierias ubi sit aurum vel argentum, sed unum<br />

fronzale tantum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque gradus et ordinis sit, possit modo aliquo<br />

ferre aliquod genus per<strong>la</strong>rum et <strong>la</strong>pidum pretiosorum, nisi in anulis tantum.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque ordinis et conditionis existat, possit<br />

ferre vestes que a pede trahantur et ducantur per terram nisi usque ad palmum<br />

unum et non ultra.<br />

Item quod mulieres, cuiusque ordinis et gradus, non possint ferre manicas<br />

camisciarum <strong>la</strong>titudinis supra duos palmos.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque ordinis et gradus existat, possit subtus<br />

vestes ferre circulos nec cintos cum scarsellis.<br />

Item quod magni nobiles sint exemptes et non subiciantur presensibus capitulis.<br />

Item quod mulieres supradicte primi et secundi conservatorum non possint<br />

modo aliquo habere in dotibus ultra florenos quatringentos.<br />

Item quod mulieres supradicte tertii et quarti conservatorum non possint<br />

modo aliquo habere in dotibus ultra summam trecentorum florenorum.<br />

Item quod mulieres quinti et sexti conservatorum non possint habere in dotibus<br />

ultra summam ducentorum florenorum.<br />

Item quod mulieres illorum civium qui non fuerunt in officio conservatorum<br />

et mulieres forensium qui venerunt sive veniunt ad habitandum in Urbevetere


1058 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

possint portare vestes et alias res prout dec<strong>la</strong>rabitur per magnificos dominos<br />

conservatores pro tempore existentes et sex cives presentis numeri.<br />

Item quod nulli sutori liceat incidere vestes contra formam presentium capitulorum,<br />

sub pena infrascripta.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque gradus et conditionis existat, possit<br />

ferre zonas sive cinturas brocchati auri.<br />

Item quod nul<strong>la</strong> mulier, cuiuscumque gradus aut conditionis existat, possit<br />

ferre ad domum mariti nec habere arredum sive bona parafrenalia ultra valorem<br />

septem florenorum pro quolibet centinario florenorum dotis quam habuerit.<br />

Item quod mulieribus forensibus qui nupserint civibus Urbevetanis ante confirmationem<br />

matrimonii et per tres menses postea liceat ferre quascumque vestes<br />

voluerint, exceptis brocchatis.<br />

Item quod notarii non possint modo aliquo stipu<strong>la</strong>re et conficere instrumenta<br />

contra formam presentium capitulorum et, si facta fuerunt, non valeant nec<br />

teneant modo aliquo et similiter non valeant private scripture.<br />

Item quod mulieres, cuiuscumque gradus et conditionis, quando nuptui<br />

ducantur ad domum viri non possint associari nisi a sex civibus et non ultra<br />

et similiter post consumationem matrimonii quando prima vice erunt ad ecclesiam<br />

et reddeunt ad domum patris associari possint a sex mulieribus et<br />

non ultra.<br />

Item quod contrafaciens presentibus capitulis vel aliquo ipsorum incidat<br />

ipso facto in penam decem ducatorum auri pro qualibet vice applicandorum<br />

pro tertia parte Camere apostolice, pro alia tertia parte camere comunis Urbisveteris<br />

et pro alia tertia parte accusatori et exequtori facienti exequtionem<br />

etcetera.<br />

73. 1518, luglio 11<br />

Riformanze<br />

Quod moderentur expense que fiunt in funeralibus<br />

Spectabilis vir Tiberius Mei Iacobi, alter consiliarius dicti consilii surgens<br />

pedes ac divino invocato prius auxilio dixit et consuluit super proposita generali<br />

actento quod per cives in funeralibus fiunt multe et graves expense inutiles et<br />

non necessarie in maximum ipsorum civium dannum, ad moderandum igitur<br />

dictas expensas magnifici domini gubernator et conservatores, cum octo civibus<br />

per ipsos eligendis, habeant plenam auctoritatem et potestatem dictas expensas<br />

corrigendi ac super ipsis faciendi il<strong>la</strong>s reformationes et illum ordinamentum prout<br />

eis visum fuerit oportunum et quidquid per ipsos fuerit factum valeat et teneat<br />

et exequtioni mandetur.<br />

La proposta è approvata all’unanimità.


Orvieto<br />

74. 1518, agosto 4<br />

Riformanze<br />

Electio civium super funeralibus<br />

dominum Iohannem Egidium Pa<strong>la</strong>monium<br />

dominum Bartholomeum Sensatum<br />

Paridem de Filippensibus<br />

Petrum Vincentium de Monaldensibus<br />

Tiberium magistri Iacobi<br />

Pacem Antonii Nebule<br />

Pacem Petri Vanuzuoli et<br />

Rufinum Pacis<br />

75. 1524, novembre 23<br />

Riformanze<br />

Proposte e delibere sulle doti, vesti, ornamenti<br />

femminili e sui funerali<br />

1059<br />

Eximius iuris utriusque doctor dominus Erasmus Fasciolus, alter ex consiliariis<br />

dicti generalis consilii, surgens et stans pedibus, divini numinis prius<br />

implorato auxilio, dixit et consuluit super proposita generali quod magnifici<br />

domini gubernator et conservatores cum novem civibus per ipsos eligendi et<br />

de primo, secundo et tertio gradu habeant plenam auctoritatem, arbitrium et<br />

baliam moderandi dotes mulierum eorumque vestimenta, ornamenta et alias<br />

expensas et ordinandi ac reformandi ea que eis in premissis videbantur oportuna<br />

et quidquid per ipsos fuerit factum valeat et teneat et executioni mandetur.<br />

La proposta è approvata a maggioranza con questa aggiunta:<br />

cum adiuncta et dicto domini Bartholomei Sansati, alterius consiliarii dicti<br />

consilii, qui super eadem preposita dixit et consuluit quod supradicti magnifici<br />

domini et cives eligendi habeant etiam auctoritatem moderandi et limitandi expensas<br />

que solite sunt fieri in funeralibus (...).<br />

Spectabilis vir Petrus Petripauli, alter ex consiliariis dicti generalis consilii,<br />

etiam divino auxilio prius implorato, dixit et consuluit super preposita generali<br />

quod in Numero civium eligendorum ad limitandum dotes, vestimenta et ornamenta<br />

mulierum debeant interesse duo religiosi fratres, unus ex ordine sancti<br />

Dominici et alius ex ordine sancti Francisci de Observantia.<br />

La proposta è accolta a maggioranza.


1060 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

76. 1525, aprile 9<br />

Riformanze<br />

Electio civium super pompis mulierum et funeralibus ex re<strong>la</strong>tione dicti<br />

ser Antonii<br />

dominum Iohannem Egidium Pa<strong>la</strong>monium<br />

Hectorem de Monaldensibus<br />

Monaldum Neronis de Monaldensibus<br />

Georgium Iacobi de Vaschiensibus<br />

Ioannem Barnabei<br />

Iulium de Advidutis<br />

Iacobum Butii<br />

Petrum Petripauli<br />

Mannum Guarini de Albericis<br />

Astorem de Albericis<br />

Traditum Paganini<br />

Franciscum Angeli Faccennum<br />

77. 1525, aprile 18<br />

Riformanze<br />

Proposta re<strong>la</strong>tiva alle vesti femminili e ai funerali<br />

(...) Eximius utriusque doctor dominus Erasmus Fasciolus (...).<br />

Secundo proponitur si videtur aliud agendum et providendum super limitatione<br />

et moderatione vestimentorum et pomparum mulierum ac funeralium.<br />

78. 1525, aprile 20<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera circa le pompe femminili<br />

Item continuando eius dictum et consilium predictus dominus Erasmus dixit<br />

et consuluit super secunda preposita quod magnifici domini gubernator et conservatores<br />

predicti cum civibus alias electis ad limitandum dotes ornamenta mulierum<br />

et expensas in funeralibus cum sex aut octo aliis civibus eligendis per<br />

ipsos auctoritate presentis generalis consilii habeant plenam auctoritatem, arbitrium<br />

et potestatem faciendi capitu<strong>la</strong> super premissis ac ordinandi et faciendi ea<br />

que eis videbatur necessaria et oportuna et quidquid per ipsos fuerit factum et<br />

ordinatum valeat et teneat ac executioni mandetur.<br />

La proposta è accolta a maggioranza.


Orvieto<br />

79. 1525, aprile 22<br />

Riformanze<br />

1061<br />

Electio civium ad moderandum dotes et ornamenta mulierum et expensas<br />

in funeralibus<br />

(...)<br />

dominum Iohannem Egidium Pa<strong>la</strong>monium<br />

dominum Erasmum Fasciolum<br />

dominum Alovisium Butium<br />

dominum Iohannem Barnabei<br />

Iulium Nirini<br />

Petrum Petripauli<br />

Bernardinum Erici<br />

Franciscum Angeli Facenne<br />

Franciscum Sebastiani Marci<br />

Cherubinum Ugulini<br />

80. 1525, aprile 22<br />

Riformanze<br />

Capitu<strong>la</strong> super vestimentis et ornamentis mulierum, capitu<strong>la</strong> super<br />

funeralibus 20<br />

In primis che nisciuno di qualunche stato, grado o conditione se sia, excepto<br />

signori de castelli, maritando sue figliole, sorelle, nepote o altre ad sé pertinente,<br />

non possa dare né far dare né promectere da altri per qualunche modo o<br />

colore se non <strong>la</strong> dota et panni quottidiani et omne altra cosa recevesse el marito<br />

et <strong>la</strong> donna se intenda ad conto de dota, secundo se distinguerà nelli infrascripti<br />

capituli de panni, al<strong>la</strong> pena di cinquanta ducati d’oro da applicarse uno quarto<br />

ad <strong>la</strong> Camera apostolica, uno quarto al communo d’Orvieto, uno quarto al Monte<br />

del<strong>la</strong> Pietà et l’altro quarto fra l’officiali ne farà executione et lo accusatore. Et<br />

li magnifici signori conservatori et li depositari del Monte che per li tempi saranno<br />

non posseno proponere per gratia alcuna sotto <strong>la</strong> medesima pena.<br />

Secundo che alcuna donna de qualunche grado o conditione se sia, excepto<br />

non stia in casa di signori di castelli, non possa portare né havere per uso suo se<br />

non una veste et una sberna di drappo, di qual vole sorte a quel<strong>la</strong> serà concesso,<br />

excepto non sia broccato d’oro o d’argento, velluto, raso, damasco o taffetà cremusini<br />

o di grana o tabi, sotto <strong>la</strong> pena de cinquanta ducati da applicarse come de<br />

20 Vedi n. 81, 1525. Statuti, Capitu<strong>la</strong> et reformationes ad[versus] pompas et refrenandas<br />

luxurias et superfluitates mulierum et funeralia.


1062 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sopra. Et quel tale sia tenuto ad pagare <strong>la</strong> pena in cui cura sta <strong>la</strong> donna. Et tale<br />

capitulo etiam se intenda etiam delle veste aquartate etiam che non siano integre.<br />

Tertio che tutte quelle donne che sonno prohibite portare et usare più d’una<br />

veste de drappo, come nel precedente capitulo, ne havesse più, dal dì seranno<br />

publicati et obtinuti decti capituli, habino tempo octo giorni eligere una veste et<br />

una sberna de drappo de quelle hanno, dummodo non siano prohibite nel capitulo<br />

precedente et farle scrivare in cancel<strong>la</strong>ria dal cancelliere et usando poi altre<br />

veste de altro drappo oltre el dicto tempo caschino in <strong>la</strong> pena predecta da<br />

pagarse da quelli in cui cura stanno le donne.<br />

Quarto che donna alcuna de qualunche grado, stato o conditione sia, excepto<br />

non sia in casa de signori de castelli, non possa né ardisca o presuma portare né<br />

cuffie né gorghiere d’oro et d’argento o <strong>la</strong>vorate d’esso et contrafacendo caschino in<br />

pena de cinquanta ducati da applicarse come de sopra et da pagarsi da quelli hanno<br />

in cura decte donne, ma possino portare de ogni altra sorte scuffie et gorghiere.<br />

Quinto che tutte le donne sonno maritate ad quelli che sonno del primo,<br />

secundo et tertio grado di conservatori possino portare una veste et una sberna<br />

de drappo et non le altre donne. Et chi contrafacesse caschi in pena de cinquanta<br />

ducati da applicarse come de sopra, ma panni di grana quanto vole, excepto<br />

quelle donne sonno in casa delli primi conservatori possino portare cremusi.<br />

Sexto che tutte le donne sonno maritate ad quelli sonno del quarto grado<br />

de conservatori possino portare una veste de ciambellotto et una sberna de drappo.<br />

Et contrafacendo caschi in pena predicta da applicarsi come de sopra et<br />

panni de grana quanti voglino.<br />

Septimo che tutte le donne sonno maritate ad quelli sonno del quinto o<br />

sexto grado de conservatori possino portare veste et sberne de grana, ma non de<br />

drappo né ciambellotto, ma bene quelle del quinto possino portare listate de<br />

drappo et contrafacendo caschi in pena come de sopra.<br />

Octavo che tutte quelle non sonno messi o non meritano grado de conservatori<br />

non possino portare veste de grana, ma solum una sberna et maniche de<br />

drappo et veste listate de drappo honestamente et contrafacendo caschi nel<strong>la</strong><br />

dicta pena da applicarse come de sopra.<br />

Nono che tutti li parentadi et sponsalitii se faranno in tutti li gradi de conservatori,<br />

excepto non siano signori de castelli, non si possino dare moccichini<br />

né doni se non al notario fa <strong>la</strong> diceria et a quelli sonno in casa del marito ad<br />

uno pane et uno vino, sotto <strong>la</strong> medesima pena da applicarse como de sopra.<br />

Decimo che, nelle infantascione veranno delle donne, tutti quelli sonno nel<br />

primo et secundo grado de conservatori possino usare e tenere quatro scatule o<br />

tazone de confecti. Et quelli sonno del terzo et quarto tre scatole o tazone.<br />

Et del quinto et sexto et altri dui scatole senza marzapani ripieni o marzapanini<br />

né altre ripieni de zuccaro, sotto <strong>la</strong> medesima pena da applicarse come de sopra.<br />

Undecimo nesciuna donna, excepto non sia in casa de signori de castelli,<br />

possino usare né portare veste de drappo o altra sorte panno che trascinano più<br />

de mezo palmo, sotto <strong>la</strong> pena de vinticinque ducati da applicarse como de sopra.<br />

Et in simile pena caschino i sarti o sartrice le facessero.


Orvieto<br />

1063<br />

Duodecimo che in ogni col<strong>la</strong>tione private, sponsalitie o noze non se possino<br />

usare se non scatule et confecti concesse a l’impaglio<strong>la</strong>te nel decimo capitolo né<br />

altre ripiene marzapani, pinochiati o altri zuccari.<br />

Decimotertio che nisciuna persona possa donare culle che passino el valore<br />

et prezo de duo fiorini. Et quelli doni et presenti se mandassino col<strong>la</strong> cul<strong>la</strong> non<br />

passino, omnibus computatis, fiorini sei, ad <strong>la</strong> pena de vinticinque ducati da<br />

applicarse come de sopra.<br />

Decimoquarto che nisciuna donna, excepto non sia in casa de signori de<br />

castelli, possa portare faldiglie o cerchie sotto né sopra le veste d’alcuna sorte,<br />

sotto <strong>la</strong> pena de trenta ducati d’oro da applicarse come de sopra.<br />

Quintodecimo che nissuna donna, excepto non sia in casa de signori de<br />

castelli, possa portare chiavacore o scaiali de alcuna sorte d’oro o d’argento né<br />

cente de alcuna sorte ad uso de homo, né portare perle in accia né in cuffie o<br />

vero vestiti né in gorghiere né chatene d’oro, sotto <strong>la</strong> pena de vinticinque ducati<br />

da applicarse como de sopra. Le catene si possino portare 21 .<br />

Decimo sexto che qualunche sarto tagliasse veste a donna non fussi in casa<br />

de signori de castelli nelle scol<strong>la</strong>ture mancho che honeste casche in pena de<br />

diece ducati da applicarse como de sopra et le donne le portassino caschino in<br />

<strong>la</strong> medesima pena come de sopra 22 .<br />

Decimo septimo che li signori de castelli si intendino quelli hanno iurisditione<br />

et li castelli passino trenta fochi.<br />

Decimo octavo che omne dubio nascesse sopra le precedenti capituli se habia<br />

stare ad dec<strong>la</strong>ratione del signor governatore, conservatori et Numero è stato<br />

ad fare li dicti capituli.<br />

Capitu<strong>la</strong> super funeralibus ex re<strong>la</strong>tione supradicti domini Antonii.<br />

Item supradicti domini locumtenens et conservatores ac cives ut supra congregati<br />

fecerunt infrascripta capitu<strong>la</strong> que similiter observari voluerunt et mandaverunt<br />

videlicet:<br />

In primis che nisciuno, de qualunche stato, grado o conditione se sia, excepto<br />

non sia signore de castelli nelli morti accascaranno in casa loro debia né<br />

possa acompagnare el morto, ma farlo acompagnare da quel<strong>la</strong> religione dove si<br />

sotterra el parrocchiano et duo preti per chiascuna chiesa et duo frati per ciaschuna<br />

religione. Et non se possa sonare se non <strong>la</strong> campanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> parrocchia<br />

et una campana ad longum dove se va a sepellire per congregare li religiosi.<br />

Secundo che nisciuna persona quando vole fare exequie possa vestire de<br />

mantelli, capucci o veste corruptose, se non quelle persone actinente che sonno<br />

in casa sua ad uno pane et un vino con esso et nissuno fora de casa; et quelli<br />

honestamente né sonare doppio de campane, ma solo una campanel<strong>la</strong>.<br />

21 Le catene - portare aggiunto a margine da altra mano e omesso in n. 81, 1525.<br />

Statuti.<br />

22 n. 81, 1525. Statuti omette et le donne le portassino caschino in <strong>la</strong> medesima pena<br />

come de sopra.


1064 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Tertio che alli exequi posseno andare solum li homini, ma non donne. Et che<br />

le donne non possino andare fora de casa a decti exequii, né invitare le altre<br />

che ce vadino, sotto <strong>la</strong> pena de ducati cinquanta da applicarse uno quarto ad <strong>la</strong><br />

Camera apostolica, l’altro ad <strong>la</strong> camera del communo de Orvieto, uno quarto al<br />

Monte del<strong>la</strong> Pietà et uno quarto ad lo accusatore et officiale ne farà executione;<br />

et tal pena habia effecto in ogni capitulo se contrafacesse et quante volte.<br />

Quarto che nissuna persona se possa portare cassa, excepto cavalieri, doctori,<br />

gentilhomo o conte et non altri cittadini sotto <strong>la</strong> pena sopradecta.<br />

Quinto che nelli exequii se faranno nissuno possa fare cielo sopra el te<strong>la</strong>io<br />

né mectere el corpo in alto sopra lecto mortorio, ma solo havere uno te<strong>la</strong>io<br />

honestamente.<br />

Sexto che nissuno, de qualunche stato, grado o conditione se sia, possa fare<br />

depositi nelle chiese, ma sepellire nelle debite sepulture et pili, sotto <strong>la</strong> detta<br />

pena da applicarse et pagarse come de sopra. Et tutti li depositi facti già vinti<br />

anni siano tenuti fra uno anno li patroni de ipsi fare levare, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Septimo che niuno possa mettare se non duo arme al<strong>la</strong> porta del<strong>la</strong> chiesa<br />

et duo al<strong>la</strong> sepultura o pilo, excepto non sia cavaliere, doctore, gentilhomo o<br />

conte, quali possino mettare quante voglino. Et contrafacendo caschino in <strong>la</strong><br />

sopradecta pena.<br />

81. 1525, [aprile 22] 23<br />

Statuti<br />

Capitu<strong>la</strong> et reformationes ad[versus] pompas et refrenandas luxurias et<br />

superfluitates mulierum et funeralia<br />

In primis che nisciuno di qualunche grado, stato o conditione se sia, excepto<br />

signori de castelli, maritando sue figliole, sorelle, nepote o altre ad sé pertinente,<br />

possa dare né far dare né promettare da altri per qualunche modo o colore se<br />

non <strong>la</strong> dota et panni quottidiani et omne altra cosa recevesse el marito et <strong>la</strong><br />

donna si intenda ad conto de dota, secundo se distinguerà ne li infrascripti capituli<br />

de panni, al<strong>la</strong> pena di 50 24 ducati d’oro da applicarse uno quarto 25 al<strong>la</strong><br />

Camera apostolica, uno quarto al commune d’Orvieto, uno quarto al Monte de<strong>la</strong><br />

Pietà et l’altro quarto fra l’uffitiale ne farà l’exequtione et lo accusatore. Et li<br />

magnifici signori conservatori et li depositari del Monte che per lo tempo seranno<br />

23 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 82, [1525]. Statuti, [Capitu<strong>la</strong> et reformationes adversus pompas<br />

et refrenandas luxurias et superfluitates mulierum].<br />

In corsivo le parti comuni con n. 80, 1525, aprile 22. Riformanze, Capitu<strong>la</strong> super<br />

vestimentis et ornamentis mulierum, capitu<strong>la</strong> super funeralibus.<br />

24 50] vinticinque, n. 82, [1525]. Statuti.<br />

25 uno quarto] meza parte, n. 82, [1525]. Statuti.


Orvieto<br />

1065<br />

non posseno proponere per gratia alcuna sotto <strong>la</strong> medesima pena 26 da applicarse<br />

come de sopra.<br />

Secundo che alcuna donna de qualunche grado o conditione se sia, excepto<br />

non sia in casa di signori di castelli, non possa portare né havere per uso suo se<br />

non una veste et una sberna di drappo, di qual vole sorte ad quel<strong>la</strong> serà concesso,<br />

excepto non sia brochato d’oro o d’argento, velluto, raso, damascho o taffetà<br />

cremosino o di grana o tabi, sotto <strong>la</strong> pena de cinquanta 27 ducati da applicare<br />

come de sopra. Et quel tale sia tenuto ad pagare <strong>la</strong> pena in cui cura sta <strong>la</strong><br />

donna. Et tale capitulo etiam si intende dele veste aquartate etiam che non siano<br />

integre.<br />

Tertio che tutte quelle donne che sonno prohibite portare et usare più de una<br />

veste de drappo, como nel precedente capitulo, ne havesse più, dal dì seranno<br />

publicate et obtinute dicti capituli, habbiano tempo octo giorni eligere una veste et<br />

una sberna de drappo de quelle hanno, dummodo non siano prohibite nel capitulo<br />

precedente et farle scrivere in cancilieria dal canciliere et usando poi altre veste de<br />

altro drappo oltre el dicto tempo caschino nel<strong>la</strong> [pena] sopra dicta da pagarse da<br />

quelli in cui cura stanno dicte donne.<br />

Quarto che donna alcuna de qualunche stato o conditione si sia, excepto non<br />

sia in casa de signori de castelli, non possa né ardischa né presuma portare né<br />

cuffie né gorghiere d’oro et d’argento o <strong>la</strong>vorate d’oro et contrafacendo caschino<br />

in pena de 50 28 ducati da applicarse como de sopra et da pagarse da quelli in cui<br />

cura stanno dicte donne, ma possino portare de ogni altra sorte scuffie et gorghiere.<br />

Quinto che tutte le donne sonno maritate ad quelli che sonno del primo,<br />

secundo et tertio grado di conservatorato posseno portare una veste et una sberna<br />

de drappo et non altre donne. Et chi contrafacesse caschi in pena de 50 29 du[cati]<br />

da applicarsi como de sopra, ma panni di grana quanto vole, excepto quelle donne<br />

sonno in casa deli primi conservatori possino portare chremosino.<br />

Sexto che tutte le donne sonno maritate ad quelli sonno del quarto grado [de]<br />

conservatorato possino portare una veste de ciarmelotto et una sberna de drappo.<br />

Et contrafacendo caschi in pena predicta d’applicarsi como de sopra et panni de<br />

grana quanti voglino.<br />

Septimo che tutte le donne sonno maritate ad quelli sonno del quinto et sexto<br />

grado de conservatorato possino portare veste et sberne de grana, ma non de drappo<br />

né ciarmellotto, ma ben quelle del quinto possino portare lixtate de drappo et<br />

contrafacendo caschi in pena como de sopra.<br />

Octavo che tutte quelle non sonno mesi et non meritano grado de conservatori<br />

non possino portare veste de grana, ma solum una sberna et maniche de drappo et<br />

26 n. 82, [1525]. Statuti aggiunge etiam pagata <strong>la</strong> pena o non per dicta causa al<br />

marito si li habia ad computare ad conto di dota ut supra.<br />

27 50] vinticinque, n. 82, [1525]. Statuti.<br />

28 50] c. s.<br />

29 50] c. s.


1066 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

veste lixtate de drappo honestamente et contrafacendo caschi nel<strong>la</strong> dicta pena da<br />

applicarse como de sopra.<br />

Nono che tutti li parentadi et sponsalitie se faranno in tutti li gradi de conservatorato,<br />

excepto non siano signori de castelli, non si possino dare mucichine né doni<br />

se non al notaro fa <strong>la</strong> diceria et ad quelli sonno in casa del marito ad uno pane et<br />

ad uno vino, sotto <strong>la</strong> medesima pena da applicarse como de sopra.<br />

Decimo che nel<strong>la</strong> infantascione veranno dele donne tutti quelli sonno del primo<br />

et secundo grado de conservatorato possino usare e tenere quatro scatole o<br />

tazzone de confecti. Et quelli sonno del terzo et quarto tre scatole o tazone. Et del<br />

quinto et sexto et altri dui scatole senza marzapane ripieni o marzapanini né altri<br />

ripieni de zucharo, sotto <strong>la</strong> medesima pena da applicarse como de sopra.<br />

Undecimo nesciuna donna, excepto non sia in casa de signori de castelli, possino<br />

usare né portare veste de drappo o altra sorte panno che trascinano più de<br />

mezo piede 30 , sotto <strong>la</strong> pena de 25 ducati da applicarse como de sopra. Et in simile<br />

pena caschino i sarti o sartice le facessero.<br />

Duodecimo che in omne co<strong>la</strong>tione private, sponsalitie o noze non si possino<br />

usare se non scatole et confecte concesse a l’impaglio<strong>la</strong>te nel decimo capitolo né<br />

altri ripieni marzapanini, pinochiati o altri zuchari.<br />

Decimotertio che nisciuna persona possa donare culle che passino el valore et<br />

prezo de dui fiorini. Et quelli doni et presenti se mandasino col<strong>la</strong> cul<strong>la</strong> non passino,<br />

omnibus computatis, fiorini sei, al<strong>la</strong> pena de 25 ducati da applicarse come de sopra.<br />

Decimoquarto che nisciuna donna, excepto non sia in casa de signori de castelli,<br />

possa portare faldiglie o cerchie sotto né sopra le veste de alcuna sorte, sotto <strong>la</strong><br />

pena de 30 ducati da applicarse como de sopra 31 .<br />

Quintodecimo che nisciuna donna, excepto non sia in casa de signori de castelli,<br />

possa portare chiavacore o scaiale de alcuna sorte d’oro o d’argento né cente de<br />

alcuna sorte ad uso de homo, né portare perle in accia né in cuffie o vero vestiti<br />

né in gorghiere né chatene d’oro, sotto <strong>la</strong> pena de 25 ducati da applicarse como de<br />

sopra 32 .<br />

Decimo sexto che qualunche sarto tagliasse veste a donna non fussi in casa de<br />

signori de castelli nelle scol<strong>la</strong>ture mancho che honeste casche in pena de diece<br />

ducati da applicarse como de sopra 33 .<br />

30 mezo piede] per terra, n. 82, [1525]. Statuti<br />

31 La lezione di n. 82, [1525]. Statuti è: Decimoquarto: che nisciuna donna, excepto<br />

non sia in casa de signori de castelli, non possi portare chiavacuore de alcuna sorte de oro<br />

et di argento né cente de alcuna sorte ad uso di homo, né portare perle in accia né in<br />

cuffie o vero vestiti né in gorghiere, excepto o catene d’oro o perle insino al<strong>la</strong> somma et<br />

quantità de diece ducati, sotto <strong>la</strong> pena de vinticinque ducati da applicarsi como di sopra.<br />

32 La lezione di n. 82, [1525]. Statuti è questa: Decimoquinto: che li signori de castelli<br />

si intendano quelli hanno iurisdictione et li castelli passino trenta fuochi.<br />

33 La lezione del n. 82, [1525]. Statuti è questa: Decimosexto: che ogni dubio nascessi<br />

sopra li precedenti capituli si habbia ad stare ad dec<strong>la</strong>ratione del signor governatore,<br />

conservatori et numero et stato ad fare li sopradicti capituli.


Orvieto<br />

1067<br />

Decimo septimo che li signori de castelli si intendano quelli hanno iurisditione<br />

et li castelli passino trenta fochi 34 .<br />

Decimo octavo che omne dubbio nascesse sopra li precedente capituli se habia<br />

ad stare ad dec<strong>la</strong>ratione del signor governatore, conservatori et Numero è stato ad<br />

fare li dicti capituli 35 .<br />

Capitu<strong>la</strong> ad tollendas [pom]pas et superfluitates funeralium 36<br />

In primis che nisciuno, de qualunche stato, grado o conditione se sia, excepto<br />

non sia signori de castelli nelli morti ad cascheno in casa loro debiano né<br />

possino accompagniare el corpo, ma farlo acompagniare da quel<strong>la</strong> religione dove<br />

si sotterra el parochiano et dui prete per chiaschuna chiesa et dui frati per ciaschuna<br />

religione. Et non si possa sonare se non <strong>la</strong> campanel<strong>la</strong> de<strong>la</strong> parrochia et<br />

una campana ad longum dove se va ad sepellire per redunare li religiosi.<br />

Secundo che nisciuna persona quando vole fare exequie possa vestire de mantelli,<br />

cappucci o veste corruptose, se non quelle persone attinente che sonno ad uno<br />

pane et un vino in casa sua con essi et nisciuno fuora de casa; et quelli honestamente<br />

né sonare doppio de campane, ma solo una campanel<strong>la</strong>.<br />

Tertio che alli exequi posseno andare solum li homini, ma non donne. Et che<br />

le donne non possino andare fora de casa ad dicte exequie, né invitare le altre ce<br />

vadino, sotto <strong>la</strong> pena de ducati cinquanta da applicarse uno quarto al<strong>la</strong> Camera<br />

apostolica, l’altro al<strong>la</strong> camera del commune de Orvieto, uno quarto al Monte de<strong>la</strong><br />

Pietà et l’altro allo accusatore et officiale ne farà exequtione; et tal pena habia<br />

effecto in ogni capitulo se contrafacesse et quante volte.<br />

Quarto che nisciuna persona si possa portare cassa, excepto cavaliere, doctore,<br />

gentilhomini o conti et sotto <strong>la</strong> pena sopra dicta et non altri ciptadini.<br />

Quinto che in le exequie che si faranno nisciuno possa fare cielo sopra el<br />

te<strong>la</strong>ro né mettare el corpo in alto sopra lecto mortorio, ma solo havere uno te<strong>la</strong>ro<br />

honestamente.<br />

Sexto che nisciuno, de qualunche stato, grado o conditione se sia, possa fare<br />

depositi nelle chiese, ma sepellire nelle debite sepulture et pile, sotto <strong>la</strong> pena da<br />

applicarse et pagarse como de sopra. Et tutti li depositi facti già vinti anni siano<br />

tenuti fra uno anno li patroni de ipsi fare levare, sotto <strong>la</strong> dicta pena.<br />

Septimo che niuno possa mettare si non dui arme al<strong>la</strong> porta de<strong>la</strong> chiesa et dui<br />

al<strong>la</strong> sepultura o pilo, excepto non sia cavaliere splendoro (!), doctore, gentilhomo o<br />

conte, quali possino mettare quanto voglino. Et contrafacendo caschino in <strong>la</strong> pena<br />

sopra dicta.<br />

34 Capitolo omesso in n. 82, [1525]. Statuti.<br />

35 c. s.<br />

36 c. s.


1068 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

82. [1525, aprile 22]<br />

Statuti<br />

[Capitu<strong>la</strong> et reformationes ad[versus] pompas et refrenandas luxurias et<br />

superfluitates mulierum] 37<br />

83. 1525, maggio 17<br />

Riformanze<br />

Limitatio capitulorum super vestimentis pompisque mulierum<br />

et funeralibus<br />

In primis, vista pena apposita in primo capitulo super vestimentis et ornamentis<br />

mulierum, dictam penam reduxerunt ad summam decem florenorum applicandorum<br />

prout in dicto primo capitulo.<br />

Item similiter penam in secundo capitulo appositam reduxerunt ad summam<br />

decem florenorum prout in dicto capitulo applicandorum et addiderunt quod<br />

mulieres in dicto secundo capitulo descripte non possint ferre manicas nec vestes<br />

listatas panni auri, sed manichas drappi crimusini.<br />

Item <strong>la</strong> pena descripta nel quarto capitulo redussero ad fiorini diece et agionsero<br />

che nelle cuffie se possa portare uno ochio d’oro de valuta de uno fiorino.<br />

Item <strong>la</strong> pena descripta nel quinto capitulo redussero ad fiorini diece da applicarse<br />

come de sopra et similiter nel sexto, septimo et octavo capitulo.<br />

Item <strong>la</strong> pena nello undecimo capitulo descripta similmente reduxero ad fiorini<br />

diece et non volsero che in decto capitulo se intenda scripto sarti et sartrice.<br />

Item similmente <strong>la</strong> pena nel decimo quinto capitulo descripta reduxaro ad<br />

fiorini diece et dechiararo che le donne possano portare uno vezo de perle de<br />

valore de ducati tre.<br />

Item reduxero lo decimo sexto capitulo nel<strong>la</strong> forma infrascriptam che qualunche<br />

donna portasse veste con scol<strong>la</strong>ture manco che honeste, excepto non fusse in casa<br />

de signori de castelli, caschi nel<strong>la</strong> pena de fiorini diece da applicarse come de sopra<br />

et sia tenuto quello in cui cura sta <strong>la</strong> donna et <strong>la</strong> dechiaratione del<strong>la</strong> honestà delle<br />

veste sia nel Numero ha facti dicti capituli col signore governatore et conservatori.<br />

Item che nissuno de qualunche stato, grado o conditione sia, excepto non<br />

sia in casa de signori de castelli, nelli morti acascharanno in casa sua debia né<br />

possa acompagnare el corpo, ma farlo acompagnare da quelle religione gli paria<br />

et non se possa sonare se non <strong>la</strong> campanel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> parrocchia et una campana ad<br />

longum dove se va ad sepellire.<br />

37 Vedi n. 81, 1525, aprile 22. Statuti, Capitu<strong>la</strong> et reformationes ad[versus] pompas et<br />

refrenandas luxurias et superfluitates mulierum et funeralia.


Orvieto<br />

84. 1525, maggio 31<br />

Riformanze<br />

Breve confirmationis capitulorum super vestimentis ornamentisque<br />

mulierum et funeralibus factorum<br />

1069<br />

Dilectis filiis conservatoribus ac comunitati et hominibus civitatis nostre Urbevetane.<br />

Clemens papa VII.<br />

Dilecti filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi nobis nuper fecistis<br />

quod propter inordinatas et superfluas expensas que fiebant in vestibus et aliis<br />

ornamentis mulierum ac magnis dotibus nec non in funeralibus mortuorum multotiens<br />

contingebat cives istius civitatis declinare et ad inopiam vergere quod in<br />

dedecus et detrimentum dicte civitatis illiusque civium tendebat et quod vos tam<br />

civium pariter civitatis indempnitati occurrere volentes super vestibus, dotibus et<br />

ornamentis funeraliumque sumptibus aliisque superfluis et inordinatis expensis<br />

certas reformationes et capitu<strong>la</strong> ad publicam utilitatem tendentia in vestro generali<br />

consilio, moderni gubernatoris vestri assensu et auctoritate intervenientibus, sub<br />

certa pena servanda novissime fecistis ac stabilistis que ut tanto magis observentur<br />

quo nostro et sedis Apostolice confirmationis munimine fuerint roborata. Nobis<br />

humiliter supplicari curastis quatenus reformationum et capitulorum predictorum<br />

tenores ac si de verbo ad verbum presentibus inserti forent pro expressis habentes<br />

il<strong>la</strong>s et il<strong>la</strong> omnia que alia in eis contenta approbare et confirmare de benignitate<br />

apostolica dignaremur, nos, comodis et oportunitatibus vestris paterne consulere<br />

volentes et huiusmodi supplicationibus, reformationes et capitu<strong>la</strong> predicta aliaque<br />

omnia et singu<strong>la</strong> in eis contenta tenore presentium approbamus et confirmamus<br />

supplentes omnes et singulos tam iuris quam facti defectus, si qui forsan in eisdem<br />

intervenerint mandantes eidem moderno et pro tempore existenti dicte civitatis<br />

gubernatori ut reformationes et capitu<strong>la</strong> ac premissa omnia observari faciant<br />

ac recusantes il<strong>la</strong> observare et inobedientes quoscumque censuris ecclesiasticis et<br />

aliis pecuniariis penis eorum arbitrio compel<strong>la</strong>nt invocato ad hoc, si opus fuerit,<br />

auxilio bracchii secu<strong>la</strong>ris, constitutionibus et ordinationibus apostolicis ceterisque<br />

contrariis non obstantibus quibuscumque. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub<br />

anulo piscatoris, die X mai MDXXV, pontificatus nostri anno secundo.<br />

85. 1525, settembre 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Deroga alle disposizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti ed ornamenti femminili<br />

Comes Hector de Titignano attulit brevem ab Urbe obtentum in quo in<br />

effectu continetur et ei conceditur quod eius uxor possit ferre vestes de sirico et<br />

ornamenta ad sui libitum, non obstantibus statutis civitatis et reformactionibus,<br />

cuius copia est registrata in libro ubi registrantur patentes littere.


1070 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

86. 1525, novembre 8<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Deroga alle disposizioni re<strong>la</strong>tive ai funerali<br />

Primo quia I<strong>la</strong>rius fuit interfectus in castro Pa<strong>la</strong>tii a nonnullis de dicto castro<br />

preponitur quid agendum et affines requirunt honorare corpus, non obstantibus<br />

ordinationibus factis super pompis et ire ob viam defunto.<br />

87. 1525, dicembre 22<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Deroghe alle disposizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti ed ornamenti femminili<br />

Magnifici domini conservatores dominus Bartholomeus Sensatus, Iulius Advedutis,<br />

Petrus Petri Pauli, Simonectus Magalottus, Bonaventura Benincasa, Ugolinus<br />

Gentilis, Franciscus Sebastiani Marci, electi ad moderandum vestimenta et<br />

pompas mulierum, videntes esse ortam differenctiam in vestibus mulieris Francisci<br />

Antonii Ciotti, attendentes iniuriis obviare et quod Georgius Mainonsuda iudex,<br />

pater dicte mulieris fuit unus ex magnificis dominis conservatoribus, dec<strong>la</strong>raverunt<br />

dictam mulierem mereri ferre vestimenta prout ferunt mulieres ultimi<br />

conservatorum in ordine.<br />

Item, viso privilegio et virtutibus magistri Ioannis [...] magistri ludi licterarii<br />

et attendentes virtuosos decorare et premiis honestare dec<strong>la</strong>raverunt suam mulierum<br />

posse ferre vestimenta prout mulier ultimi conservatorum in ordine et ita<br />

dec<strong>la</strong>raverunt et reformaverunt ordinationes.<br />

88. 1526, maggio 24<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Petizioni re<strong>la</strong>tive alle vesti femminili<br />

Angelus Fabritii de Fulgineo petit sibi dari licentiam quod sua mulier possit<br />

ferre vestem de grana prout licet illis qui sunt in ultimo gradu dominorum conservatorum,<br />

attento quod Cicilianus Cursini, pater sue mulieris, fuerit in numero<br />

dominorum conservatorum.<br />

Dominus Franciscus Baccius petit dari licentiam quod mulier Antonii sui<br />

nepotis possit ferre vestem de grana, attento quod Lucianus Petrocci, pater dicte<br />

sue mulieris, fuerit in ultimo gradu dominorum conservatorum.<br />

Pacificus Luce de Corbario petit sibi dari licentiam commutandi vestem de<br />

grana quam affert in ciammellottum.<br />

Christianus sutor petit dari licentiam sue domine portandi unum par manicharum<br />

de siricho.<br />

Dominus Iohannes Egidius dixit quod auctoritate presentis numeri detur licentia<br />

supradictis suplicationibus prout petuntur.


Orvieto<br />

89. 1529, marzo 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Elezione di dieci cittadini super pompis mulierum<br />

1071<br />

Magnigici domini gubernator et conservatores (...) super pompis mulierum<br />

ideo vocaverunt infrascriptos cives:<br />

dominum Alovisium Butium<br />

dominum Nico<strong>la</strong>um de Monaldensibus<br />

Petrum Viventium de Monaldensibus<br />

Hectorem de Monaldensibus<br />

Monaldum Neronis de Monaldensibus<br />

Iohannem Bernabei<br />

Peregrinum Benincasa<br />

Petrum Petri Pauli<br />

Angelum Dominici aromatarium<br />

Franciscum Angeli Facenne<br />

Quibus civibus, ut sopra electis et congregatis in domo dicti domini gubernatoris,<br />

de mandato dictorum gubernatoris et conservatorum, fuerunt per me<br />

lecta capitu<strong>la</strong> in ultimo libro ser Prosperi descripta super dictis pompis ac per<br />

eosdem fuerit data licentia dictis civibus super dictis capitulis addendi et minuendi<br />

prout eis p<strong>la</strong>cebit et videbitur.<br />

Dominus Nico<strong>la</strong>us de Monaldensibus super dictis capitulis lectis super<br />

pompis et ornamentis mulierum dixit quod omne illud quod super dictis<br />

capitulis fuit per nos adiunctum vel auctum seu diminutum vel decretum,<br />

auctoritate presentis numeri, sit et esse debeat bene factum ac probe auctum<br />

et decretum.<br />

La proposta è approvata all’unanimità.<br />

90. 1529, luglio 23<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti re<strong>la</strong>tivi ai funerali ed alle pompe femminili<br />

Item ordinorno et statuirno che per lo advenire sopra li funerali si observino<br />

et observar si debbiano li capitoli altri volti facti sopra dicti funerali sì come più<br />

diffusamente apparisce nel libro di ser Prospero Nubilo già cancelliere del comune,<br />

sotto <strong>la</strong> pena et al<strong>la</strong> pena si contiene in dicti capitoli et tanto di novo si<br />

ordina sopra le pompe et ornamenti delle donne.


1072 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

91. 1530, aprile 22<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Scelta da parte di un cittadino di due vesti per <strong>la</strong> moglie in conformità<br />

ai bandi cittadini<br />

Iohannes Baptista Pacis Nebule, audiens bannimenta quibus cavetur quod unacuique<br />

mulier eligat sibi duas vestes de sirico et eis utatur ad suum libitum,<br />

volens parere dictis bannimentis, ex nunc eligit pro domina Hieronima eius uxore<br />

unam vestem damaschi et unam sberniam villuti.<br />

92. 1530, maggio 5<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Scelta da parte di un cittadino di due vesti per <strong>la</strong> moglie e <strong>la</strong> cognata in<br />

conformità ai bandi cittadini<br />

Dominus Polidorus Tarusius ad servandum capitu<strong>la</strong> super pompis dixit eius<br />

uxorem et cognatam unam sbernam damaschi turchini et alteram damaschi rubei.<br />

93. 1532, marzo 25<br />

Riformanze<br />

Conferma dei capitoli sopra gl’impaglio<strong>la</strong>ti<br />

Item li sopradicti signor luochotenente et conservatori del<strong>la</strong> pace, confirmando<br />

et ratificando li capitoli facti sopra l’impaglio<strong>la</strong>ti, fanno banno et expresso<br />

commandamento che non sia nisciuna persona di qualunche stato o conditione si<br />

voglia ardisca o presuma, excepto quelli sonno del primo et secundo grado di<br />

conservatorato, nelle infantascione accascaranno di lor moglieri, nuore o figliole,<br />

tenere o usare più di quatro scatule o tazone, et del terzo e quarto grado tre<br />

scatule o tazone, et del quinto et sexto et altri dui scatule; et tutti tanto il primo<br />

come l’ultimo o altri senza marzapani, marzapanieri et altri cose ripieni di zuccaro,<br />

sotto pena di vinticinque ducati, d’aplicarsi per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> camera del magnifico<br />

comune di Orvieto, un quarto al Monte di Christo et l’altro quarto allo<br />

accusatore et executore ne farà executione.


Orvieto<br />

94. 1537, marzo 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta e delibera sulle pompe femminili<br />

1073<br />

Item si p<strong>la</strong>cet facere aliquam provisionem super pompa et ornatu mulierum<br />

civitatis Urbisveteris tum pro p<strong>la</strong>canda ira divina, tum etiam pro evidenti beneficio<br />

generalium et particu<strong>la</strong>rium personarum dicte civitatis.<br />

Item super ultima 12ª [proposita] videlicet super pompa et ornatu mulierum<br />

quod per dominos conservatores et gubernatorem et quattuor vel sex cives per<br />

eos eligendos cum capitulis factis et per eos faciendis provideatur oportune et<br />

banniantur et observentur cum effectu.<br />

La proposta è approvata con <strong>la</strong> seguente aggiunta formu<strong>la</strong>ta dall’eximius iuris<br />

utriusque doctor Gabriel B<strong>la</strong>nchellus:<br />

Item super ultima proposita super ornatu mulierum addendo consultatione<br />

facta per dominum Hieronimum pro observatione capitulorum factorum et faciendorum<br />

ultra alias penas in eis applicandas quod expediatur executio Sanctis<br />

Eleuterii a sanctissimo domino nostro contra delirantes et prevaricantes dicta<br />

capitu<strong>la</strong>.<br />

95. 1537, marzo 13<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Elezione dei sei cittadini super provisionibus et capitulis faciendis super<br />

pompa et ornatu mulierum<br />

Dominus Nico<strong>la</strong>us Monaldensius<br />

Tiberius Saracinellus<br />

Traditus Marabuttinus<br />

Pandulfus Vaschiensis<br />

Raphael Gualterius<br />

Ugolinus Gentilis de Marabuttinis<br />

96. 537, ottobre 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta di riforma dei capitoli re<strong>la</strong>tivi alle doti e pompe femminili<br />

Si p<strong>la</strong>cet facere aut reformare capitu<strong>la</strong> super dotibus, vestibus et pompa<br />

et ornatu mulierum:


1074 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Super proposita capitulorum et reformationum super dotibus, vestibus et<br />

pompa et mulierum dixit quod auctoritate presentis generalis consilii reverendus<br />

dominus gubernator, conservatores et otto cives eligendi per eos de omne<br />

gradu iuxta dictum Gabrielis habeant auctoritatem qualem habet presens consilium<br />

<strong>generale</strong> facere capitu<strong>la</strong> reformationes et generaliter faciendi omnes necessarias<br />

provisiones circa ordinamenta et circa quod observetur ordinamentum et<br />

capitu<strong>la</strong> facta.<br />

97. 1537, ottobre 18<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Elezione di otto cittadini super capitulis et ordinationibus fiendis super<br />

dotibus, vestibus et pompa mulierum<br />

[...] cives otto super capitulis et ordinationibus fiendis super dotibus, vestibus<br />

et pompa mulierum [...]:<br />

Dominicus Valerianus Aviamontius<br />

Pandulfus Monaldensis<br />

Tyberius Saracinellus<br />

Ugolinus Marabuttinus<br />

Iohannes Mancinus<br />

Franciscus Francisci Cole<br />

Natius Bartolomei<br />

Prosper Bruschi<br />

Riuniti nello stesso giorno il governatore di Orvieto, i conservatori del<strong>la</strong> pace e<br />

gli otto cittadini eletti per redigere i capitoli sulle doti, vesti e ornato delle donne,<br />

discutono in questi termini: [...] in quo fuerunt lecta capitu<strong>la</strong> et reformationes<br />

alias facta in hac civitate Urbisveteris et demum capitu<strong>la</strong> civitatis Perusii et etiam<br />

capitu<strong>la</strong> et ordinamenta civitatis Spoleti. Modo preponitur quid agendum et reformandum.<br />

Tyberius Saracinellus dixit super moderatione dotium 38 .<br />

98. 1537, [ottobre 18]<br />

Statuti<br />

Correzioni e riforme circa le doti e i vestimenti<br />

Moderatione supra l’ordine et capituli supra le dote et vestimenti et de le donne.<br />

38 Manca il consilium di Tyberius Saracinellus.


Orvieto<br />

1075<br />

Et prima il secondo capitulo fu corretto in questo modo, cioè:<br />

1. Tradito Marabottino, uno delli electi ad questo effecto di moderare questi<br />

capituli, disse sopra il secondo capitulo che quelli del primo grado possino<br />

dare in dote 1.000 fiorini et quelli del secondo et li terzi 900, li quarti 600,<br />

quinti 400, sexti trecento, omnibus computatis per ciaschedun grado. In questo<br />

modo intendendo che ogni grado volendosi imparentare nel pari grado possi<br />

dare quanto dicto supra, ma volendo un grado più basso imparentarsi con un<br />

grado più alto possi dare quello che può ricevere il più alto, cioè se l’ultimo<br />

grado volesse maritare una cosa sua ad quello del primo, secondo et terzo<br />

grado per agrandire et nobilitare <strong>la</strong> casa sua, possi dare quello che può ricevere<br />

il primo et secondo et terzo. Et versa vice il primo o 2° et terzo all’ultimo<br />

che volessi dare una cosa sua ad un grado più basso, li sia licito dare o<br />

convenirli ad libito loro, purchè non possino dare più de quello che è concesso<br />

al grado loro, con <strong>la</strong> gionta del Prospero del Brusco che quelli che habitano<br />

Orvieto et non sonno in grado alcuno, volendosi imparentare con il sexto<br />

grado o magiure, possin dare quello che può ricevere colui che <strong>la</strong> pigliarà<br />

secondo il grado suo, et volendo imparentarsi fra essi fuor de grado non possino<br />

dare più de 200 fiorini et il medesimo possin dare li contadini fuor de <strong>la</strong><br />

ciptà volendo maritare le cose loro in <strong>la</strong> ciptà, ma fra essi fuora possino dare<br />

150 fiorini et non più.<br />

Obtentum fuit per X fabas nigras del sic, tribus albis non obstantibus.<br />

2. Super nono capitulo, consulente Tiberio Saracinello, obtentum fuit quod<br />

in dote monialium possint dari 250 floreni, duabus albis [contra].<br />

3. Super 12 fuit obtentum, consulente tradito Marabottino, quod existentes<br />

in primo gradu loco cremosinorum unam cathenam auri valoris X scutorum auri,<br />

tribus albis in contrarium non obstantibus.<br />

4. Super XVIII fuit obtentum, eodem consulente, quod liceat unicuique portare<br />

unam magliettaturam argenti valoris 20 carlenorum et unum vezium cum bottonis<br />

et puelle non maiores XII annorum possint portare pernas et argentum<br />

usque ad valorem quinque scutorum et unam cuffiam cum fregio et occhio de<br />

auro, non obstantibus tribus albis.<br />

5. XXI capitulum, eodem consulente, fuit sub<strong>la</strong>tum, tribus albis non obstantibus.<br />

6. XXII fuit reformatum quod unicuique liceat portare p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>s ad sui libitum<br />

quo ad altitudinem, una alba non obstante.<br />

7. 25 fuit moderatum, eodem consulente, quod in recipiendo forenses possint<br />

uti guancialibus de velluto et aliis huiusmodi, una alba non obstante.<br />

8. 26 fuit moderatum quod fazoletti possint dari omnibus usque ad tertium<br />

gradum, nemine discrepante.


1076 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

99. 1537, ottobre 18<br />

Statuti<br />

Correzioni e riforme circa le doti e i vestimenti<br />

Capitu<strong>la</strong>.<br />

Primo: che li gentilhomini et signori de castelli murati et che almeno habbi<br />

30 fuochi non s’intendano obligati né sottoposti al’infrascritti capituli et ordinatione,<br />

ma liberi et securi da ipsi capituli.<br />

Victum per fabas duodecim nigras.<br />

Secundo: che quelli del primo grado de conservatori non possino promettere<br />

né dare più de mille fiorine de moneta orvietana de dote, omnibus computatis<br />

ut computatoci veste et arredo, non computando panni quottidiani che <strong>la</strong> dona<br />

havessi a quel tempo si marita, nelle quale veste et arredo possi et gli sia lecito<br />

spendere il quarto del<strong>la</strong> somma de dicta dote et in evento de restitutione li<br />

attinenti et successori de essa donna siano tenuti repigliare dicte veste et arredo<br />

in quel essere et qualità saranno predicto quarto respective et si il marito li<br />

vendessi con consenso de<strong>la</strong> moglie in quel casi sia tenuto restituire il prezo<br />

fussino vendute, ma vendendole senza saputa et consenso del<strong>la</strong> moglie sia tenuto<br />

restituire il prezo furno compre <strong>la</strong> prima volta con dec<strong>la</strong>ratione che dicto quarto<br />

de dote da spendersi in veste et arredo si habbi a spendere a satisfatione del’una<br />

et l’altra parte.<br />

Victum per omnes nigras numero XI.<br />

3. Tertio che quelli del secundo et terzo grado de conservatori non possino<br />

dare né promettere più de ottocento fiorini, computati veste et arredo, da spendersi<br />

il quarto de dicta dote in veste et arredo, ut supra nel precedente capitulo.<br />

Victum.<br />

4. Quarto che quelli de quarto grado non possino dare né promettere de<br />

dote più de quatrocentocinquanta fiorini, computatoci veste et arredo da spendersi<br />

in veste et arredo il quarto de dicta dote ut supra.<br />

Victum tribus albis non obstantibus.<br />

5. Quinto che quelli de quinto et sexto grado non possino dare né promettere<br />

de dote più de trecento fiorini ut supra, omnibus computatis, da spendere<br />

il quarto in veste et arredo ut supra.<br />

Victum una alba non obstante.<br />

6. Sexto che quelli non sono in grado alcuno de conservatori dare et promettere<br />

possino fiorini centocinquanta de dote et non più da spendersi in veste<br />

et arredo il quarto ut supra.<br />

Victum.<br />

7. Settimo che nisciuno de quelli del contado d’Orvieto o habitanti in esso<br />

possi dare né promettere de dote più de cento fiorini, omnibus computatis, da<br />

spendere il quarto de <strong>la</strong> dote in veste et arredo ut supra.<br />

Victum una alba.


Orvieto<br />

1077<br />

8. Octavo che quelli del primo grado maritando a quelli del secundo et<br />

terzo grado de conservatori non li possi dare più de 800 fiorini, como issi del<br />

secundo et terzo grado possino dare et cossì s’intenda sucessivamente de grado<br />

in grado.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Tiberius: Primo che li gentilhomini quali sono signori de castelli et che il<br />

castello sia de 30 fuoc[hi] siano liberi.<br />

Secundo che quelli sono del primo et secundo grado de conservatori, dummodo<br />

non siano signori ut supra possino dare de dote fiorini seicento.<br />

Messer Cesare Monaldesco<br />

Messer Valeriano<br />

Tiberio<br />

Messer Valeriano, Ugolino<br />

Pandolpho Monaldesco, Ihoanni Mancino<br />

Tiberio Saracinello<br />

Ugolino Marabottino, Francisco de Co<strong>la</strong><br />

Iohanni Mancino, Angelo de Epifani<br />

Francisco de Co<strong>la</strong>, Prospero del Brusco<br />

Angelo de Crisostimo<br />

Prospero del Brusco<br />

Item che nelli funerali et morti non si possi né sia lecito a nisciuno de qual<br />

grado si sia fare te<strong>la</strong>ie doppie, ma sinplici, excepto a quelli del primo grado de<br />

conservatori che possino usare sopra il te<strong>la</strong>io una croce et che in casa non si<br />

possi fare noturno et non si possi chiamare si non il parochiale tutti quelli preti<br />

o frati dove si sotterassi et dui preti o frati per convento et chiesa et non più,<br />

sotto pena de 25 ducati da applicarsi quarto quarto respectivamente ut supra,<br />

agiungendo che per il presente capitulo non s’intendendo derogato al<strong>la</strong> consuetudine<br />

tien <strong>la</strong> comunità quando mai uno essendo in offitio de conservatorato.<br />

Victum per omnes nigras.<br />

Item che li conservatori per li tempi saranno non possino né debbiano andare<br />

a morto né acompagnare mortum de nisciun grado de conservatori, excepto<br />

non fussi per <strong>la</strong>to o in offitio de conservatorato.<br />

Victum per omnes nigras.<br />

Item che per conservatione delli presenti capituli il signor governatore, li<br />

magnifici signori conservatori presenti et futuri habbino autorità fare tutte le<br />

provisione necessarie et opportune etiam expedire breve scomunicha et omni<br />

altra cosa alle spese del<strong>la</strong> comunità et in eventu che alcun obtenessi alcuna cosa<br />

contra li presenti capituli che alhora et in qual caso il signor governatore, li<br />

magnifici signori conservatori habbino autorità de replicare al N.S. et dove sarà<br />

necessario et spendere alle spese del<strong>la</strong> comunità et fare omne necessaria provisione<br />

per observatione d’ essi capituli et revocatione de qual fussi obtenuto in<br />

contrario et si seranno negligenti s’intendano [conservatori] incursi in le medesime<br />

pene.<br />

Victum 2 albis.


1078 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

100. 1537, ottobre 19<br />

Statuti<br />

Correzioni e riforme circa i vestimenti<br />

X Tiberius dixit che quelli del primo grado possino portare cremosi et una<br />

veste sotto o supra a sua eletta et un’altra de drappo de quelle permesso al<br />

secundo et terzo grado.<br />

Victum quatro bianche.<br />

Tiberius.<br />

XI Item che quelli del secundo et terzo grado possino portare una veste et<br />

una sberna de drappo, dummodo non sia cremosi o broccato d’oro et d’argento<br />

et panni de grana quanti vole et che <strong>la</strong> sberna sia foterata de taffetà o cagnante.<br />

Victum una alba.<br />

Dominus Valerianus 12 dixit che quelle sonno maritate a quelli del quarto<br />

grado possino portare una veste de ciambellotto et una sberna de drappo.<br />

Victum una alba.<br />

Dominus Valerianus: 13 quelli del quinto et sexto grado possino portare una<br />

veste et sberna de grana o ciamelotto a loro voluntà et inoltra posseno portare<br />

uno paro de maniche de drappo non prohibito nelle quale non possino metterce<br />

più de dui braccia.<br />

Victum una alba.<br />

14 Quelli non sono messi o non meritano grado de conservatori non possino<br />

portare veste de grana, ma solum una sberna de grana et maniche de drappo,<br />

dummodo non sia prohibito de un braccio et mezo.<br />

Victum una alba.<br />

Pandolphus: 15 Quelli del contado o habitanti in esso non possino usare<br />

havere de grana si non una veste de grana et un paro de maniche de drappo<br />

non prohibito de un bracio et mezo.<br />

Victum 2 albis.<br />

16 Si prohibiscie universalmente a tutti, excepto non siano signori de castelli<br />

ut supra, non possino usare et portare oro né argento fitto o vero né perle vere<br />

o fitte in nisciun modo né in nisciuna parte de<strong>la</strong> persona, excepto in anelli fino<br />

al<strong>la</strong> valuta de X ducati sia l’oro et pietre et un vezo de perle de prezo de 3<br />

ducati quelli del primo, secundo et terzo grado et quelli del quarto, quinto et<br />

sexto grado uno vezo de perle de dui ducati et anelli et pietre de quatro ducati<br />

et sucisivamente al’altri non sono in grado per rata.<br />

Victum duabus albis.<br />

Dominus Valerianus. Victum 2 albis ex ditto Tiberii.<br />

Item che al primo grado, al secondo et terzo fiorini X et quarto, quinto et<br />

sexto sei et quelli non sono in grado 2 fiorini.<br />

Item che nisciuna persona possa donare culle che passino et con quelli doni<br />

et presenti si mandassino con <strong>la</strong> cul<strong>la</strong>, omnibus computatis, fiorini diece, al<strong>la</strong><br />

pena da applicarsi ut supra.


Orvieto<br />

1079<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Item che non si possi usare in ornamento de camera o altri luoghi guanciali<br />

sogoli et in altri panni lini o <strong>la</strong>na arracamati de oro o d’argento.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Item che omni dubio nasceassi sopra li predicti capituli si debia stare a<br />

dec<strong>la</strong>ratione del signor governatore, conservatori et Numero de homini è stato a<br />

fare li sopradicti capituli.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Item dec<strong>la</strong>rando che tutti quelle persone contraveranno in alcun modo o<br />

quesito colore alli sopradicti capituli ciascun de essi caschino in pena ducati<br />

diece per ciascuna persona et ciascuna volta a facersi da applicarsi per un quarto<br />

al<strong>la</strong> Camera apostolica, un quarto al<strong>la</strong> camera del commune d’Orvieto, un<br />

quarto allo executore ne farà executione et un quarto allo accusatore, qual serà<br />

tenuto secreto et gli si darà piena foede con un testo degno de foede et in oltre<br />

dicta pena perdiranno tutte quelle robbe et veste et beni con perle; quale contravenissino<br />

alli presenti capituli quale s’intendano ipso iure et facto applicate al<br />

monte de Christo et che sotto dicta pena li magnifici signori conservatori, depositario<br />

del monte o soprastante d’esso monte non ne possino fare né consentire<br />

si preponghi in Numero o conseglio per gratia alcuna sotto dicta pena ut supra<br />

da applicarsi non intendendosi <strong>la</strong> pena de 200 ducati per conto delle dote, aggiungendo<br />

che li dicti contrafacienti non possino essere auditi in alcuno iudicio<br />

ecclesiastico o secu<strong>la</strong>re, tanto in simil casi quanto per altro suo particu<strong>la</strong>re negotio,<br />

s’intanto non costerà effettualmente havere pagato dicta pena et anco siano<br />

privati d’omni offitio et dignità, dechiarando che per le trasgressione fatte per le<br />

donne fin stanno in casa del padre sia tenuto conto o chi sta in sua vece et<br />

stando in casa del marito sia tenuto il marito, contra li quali si possa procedere<br />

etiam exequire de facto in havere et persona fino harà satisfacto integramente.<br />

Victum una alba.<br />

Da applicarsi dicta pena de 200 ducati per un quinto al<strong>la</strong> Camera apostolica,<br />

un quinto al<strong>la</strong> camera del comune d’Orvieto, un quinto allo exequtore ne<br />

farà executione, un quinto allo accusatore et l’altro quinto al’hospidale de Sancta<br />

Maria del<strong>la</strong> Stel<strong>la</strong> et al Corpo de Christo in Sancta Maria.<br />

Victum una alba.<br />

101. 1537, ottobre 20<br />

Statuti<br />

Correzioni e riforme circa i vestimenti<br />

Dominus Valerianus dixit super vestibus:<br />

che in futurum le veste si possino listare de dui braccia et mezo de drappo<br />

non prohibito et circa quelle fussino listate per il passato si habbi a stare a<br />

dec<strong>la</strong>ratione del reverendo signor governatore che per li tempi serà in evento<br />

che fussino listate più de dicte dui braccia et mezo e drappo.


1080 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Victum per undecim fabas nigras, nul<strong>la</strong> alba in contrario.<br />

Si concedono ancora pianelle de drappo de quello li è permesso et concesso<br />

secundo li presenti capituli dummodo non siano de più alteza de quatro deta et li<br />

calzorali non possino fare dicte pianelle né de drappo né de corami de magiure alteza<br />

né in altro modo contravenendo alli presenti capituli, sotto pena infrascritta.<br />

Victum una alba.<br />

Item per providere più opportunamente si prohibisce ancora alli sarti o sarte<br />

che non possino tagliare né cuscire veste né sbernia o altro <strong>la</strong>voro qual fussi<br />

contra il tenore delli presenti capituli, sotto pena infrascripta.<br />

Item che tutti li parentadi et sponsalitii et richieste si faranno in tutti li<br />

gradi de conservatori, excepto non sia in casa de signor de castelli, non si possino<br />

dare fazoletti né doni si non al notario fa <strong>la</strong> deciaria et a quelli sono in<br />

grado de carnali o descesi de carnali per linea masculina da <strong>la</strong>to del marito fino<br />

al secundo grado, cioè carnali et consobrini dec<strong>la</strong>rando che al tempo dele richieste<br />

non si possa dal<strong>la</strong> banda de[<strong>la</strong>] donna né ricevere né dare dono alcuno,<br />

sotto pena infrascripta.<br />

Victum per omnes nigras.<br />

Tiberius: Item che in tutti li funerali si faranno in tutti li gradi de conservatori<br />

non si possino fare né dare mantelli o capucci si non a quelli sono in casa<br />

et ad un pane et un vino, sotto pena infrascritta.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Ioanne: Item che in omni co<strong>la</strong>tione et sponsalitii o noze et infantascione<br />

tutti quelli del primo et secundo grado possino usare et tenere sei scatoli o<br />

tazoni de una lira et mezo l’uno de confetti et non più, quelli del terzo cinque<br />

scatoli o tazoni de una libra et mezo l’uno, quelli del quarto quatro, quinto tre,<br />

sexto dui, tutti a rascione de una libra et mezo de confetti et quelli non sono in<br />

grado de conservatori una scato<strong>la</strong>, dechiarando che dette scatoli o tazoni non si<br />

possino reimpire né manco si possino tenere marzapani, mazapanini, né ripieni<br />

de zucharo nisciuna sorte né pinochiati o altri zuchari.<br />

Victum duabuas albis.<br />

Victum fuit circa le infantascione duabus albis.<br />

Si prohibiscie a tutti universalmente posseno portare gioie, oro né perle in<br />

nisciun modo né in nisciuna parte del<strong>la</strong> persona, excepto anelli in deta et perle<br />

al collo como di supra è permesso nel precedente capitulo, aggiongendo che<br />

all’orechie non possino portare cosa alcuna.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

Iohanne: Che nisciuno possi dare o promettere de dote o vero per via de<br />

donatione o elemosina né sotto altro quesito colore a monache più de 220 fiorini,<br />

omnibus computatis, cum dec<strong>la</strong>ratione dando beni stabili da extimarsi ut supra.<br />

Victum una alba.<br />

Cum dec<strong>la</strong>ratione che dando beni stabile si habbino a stimare per dui o tre<br />

stimatori da elegersi per lo signor governatore ut supra infrascriptum.<br />

Dominus Valerianus dixit quod mittatur ad squitrinium an p<strong>la</strong>ceat reformare<br />

aliquid super dotibus monacharum.


Orvieto<br />

1081<br />

Victum 2 albis.<br />

18 Item che nell’aredo non si possino usare guanciali, segoli et simili de<br />

drappo si non de<strong>la</strong> sorte gli serà concesso vestire, dummodo non sian raccamati<br />

d’oro né d’argento né intagli et il simile s’intenda in omni altra cosa et <strong>la</strong>voro,<br />

adeo che dicti racami et intagli siano in tutto prohibiti tanto in panno lini quanto<br />

in panni de <strong>la</strong>na de omni sorte et qualità et il medesmo si prohibiscie in<br />

col<strong>la</strong>ne, cuffie, gughiere et simile.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

19 Item si alcuno sotto alcun quesito, colore o astutia dessi, promettessi o<br />

facessi dare o promettere de dote veste et arredo più de quello li è permesso<br />

secundo il tenore del presente capitulo o donassi o facessi donare directamente o<br />

indirectamente che quello più sia proprio del marito et como fussi fatta donatione<br />

inter vivos et in caso de restitutione repetere non si possa dal detto marito o sui<br />

heredi et non di meno caschino in <strong>la</strong> pena de ducento ducati tanto quello che <strong>la</strong><br />

dà, promette o fa dare et promettere, quanto quello <strong>la</strong> receve et in <strong>la</strong> medesma<br />

pena caschino ancora quelli fussino mezani et tractassino simili parentadi contra il<br />

tenore delli presenti capituli et etiam li notarii o altri particu<strong>la</strong>ri persone che ne<br />

facessino instrumenti et scripture private, quali instrumenti et scripture private facte<br />

oltre <strong>la</strong> somma de<strong>la</strong> dote et veste et arredo permessi ut supra s’intendano essere<br />

fraudolentemente facti et de nisciun robore et momento et in evento che per dicta<br />

dote si dessino beni stabili, che tali beni si habbino a stimare per dui o tre<br />

stimatori et homini da bene elegersi per il governatore et conservatori seranno per<br />

li tempi, alli quali si dia il iuramento de stimare iustamente et senza fraude et<br />

inoltra li notarii s’intandano ipso iure privati dall’offitio del notariato per X anni.<br />

Victum nul<strong>la</strong> alba.<br />

29. Fuit moderatum quod parentibus pro filiis et filiis pro parentibus et fratribus<br />

et sororibus et in converso non existentibus in eadem domo sit licitum in<br />

funeralibus sé induere et facere caputium, nemine discrepante eorum expensis.<br />

X 32 Fuit moderatum quod in primo introitu conservatorum non possint<br />

portari amplius quam X canestrelle rerum factarum de pasta, nemine discrepante.<br />

102. 1537, ottobre 23 39<br />

Statuti<br />

Bando, ordini, reformatione et capituli sopra le dote, vestimenti, pompa<br />

et ornato de donne et sopra altre superflue spese<br />

In Dei nomine amen. Benché altre volte molti magistrati habbino facte optime<br />

constitutioni et decreti per obviare et resecare le pompe et superflue spese<br />

39 Col<strong>la</strong>zionato con: n. 103, 1538, febbraio 1. Statuti, Ordini, reformatione e capitoli<br />

sopra le dote, vestimenti, pompa e ornato de donne e sopra altre spese superflue.


1082 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

et <strong>la</strong> damnosa abusione, per molti anni è stata in questa città de Orvieto causa<br />

de molti mali, iactura et danno universale et dispiacevole al sommo Dio, non<br />

dimeno per <strong>la</strong> corupte<strong>la</strong> et malignità de tempi sonno stati in breve tempo prevaricati<br />

et messi in dessuetudine, hora il magnifico magistrato delli magnifici signori<br />

conservatori, lo Illustre et molto magnifico signor conte Dolce del<strong>la</strong> Corbara,<br />

signor Gentile Pandolfo Magalotto et signor Iohan Angelo Edentulo, intenti et<br />

curiosi de quello debito ad cui per carico del magistrato sonno obbligati, volendo<br />

imitare et accostarse al bono ordine delle altre città circumvicine, hanno usato<br />

diligentia haver le constitutioni et ordini delle magnifice città de Perusa e<br />

Spoleti, quale viste et lette et hauto etiam colloquio nel general conseglio de<br />

questa magnifica città et in spetie con otto magnifici et optimi cittadini de ogni<br />

grado de essa città electi et depu[ta]ti per ordine et dec[reto] de detto general<br />

conseglio Messere Valeriano Aviamontio, Messere Pandolfo Monaldeschi, Tyberio<br />

Saracinello, Ugolino Marabottino, Iohanni Mancino, Francesco de Francesco de<br />

Co<strong>la</strong>, Natio de Bartolomeo, Prospero de Iohanangelo con <strong>la</strong> prudentia, integrità<br />

et equissima iustitia del molto reverendo Monsignor Pamphilo de Strasoldo<br />

prothonotaro apostolico et di questa magnifica città de Orvieto, sua forza et<br />

destretto per <strong>la</strong> Sacrosancta Romana Ecclesia et Santissimo in Cristo padre Signor<br />

nostro Signor Paulo per <strong>la</strong> divina providentia papa tertio, dignissimo governatore<br />

etiam del<strong>la</strong> Rocca castel<strong>la</strong>no con sua presentia, auctorità et decreto, hanno<br />

renovato, revalidato de novo, reformato et facto et ordinato le infrascripte<br />

constitutioni, decreti, ordini et capituli si como qui disotto diffusamente appare<br />

per mano de ser Agabito Albano cancel<strong>la</strong>rio et syndico de questa magnifica<br />

communità, solum per obviare ad tanti disordini et alli molti dispendii che senza<br />

alcun frutto et fuor d’ogni <strong>la</strong>udabil fine tutto il giorno per tal causa si fanno et<br />

acciò questa patria sia relevata dalli strusciamenti et desordini antedetti, a <strong>la</strong>ude<br />

et honore del sommo Dio, utile et honore universale, il tenore delli quali è<br />

questo, videlicet:<br />

Primo ch’elli gentilhomini et signori de castelli murati et quale almeno habbino<br />

venti fuochi non s’intendano obligati né sottoposti alli infrascripti capituli<br />

et ordinationi, ma exempti, liberi et securi da essi capituli et ordinationi.<br />

Secondo che quelli del primo grado de conservatori non possino né li sia<br />

licito prometter ne dar de dote più de mille fiorini de moneta orvetana, omnibus<br />

computatis, videlicet panni et arredo, excepto panni cottidiani che <strong>la</strong> donna<br />

havesse ad quel tempo sarà maritata, nelli quali veste et arredo possino et li sia<br />

licito spendere il quarto del<strong>la</strong> somma de ditta dote, et, in evento de restitutione,<br />

li attinenti di essa donna et successori siano tenuti repigliare dette veste et arredo<br />

in quel’ essere et qualità si trovaranno al tempo de detta restitutione per<br />

detto quarto de dote; et se il marito tutti o parte li vendesse con consenso del<strong>la</strong><br />

moglie, sia tenuto restituire el prezo fussino vendute. Ma vendendole senza saputa<br />

et consenso del<strong>la</strong> moglie, in quel caso el marito o suoi heredi sian tenuti<br />

restituire el prezzo furno compre <strong>la</strong> prima volta, con dec<strong>la</strong>ratione che detto quarto<br />

de dote da spendesse in veste et arredo si habbia ad spendere a satisfactione<br />

de l’una et l’altra parte.


Orvieto<br />

1083<br />

Tertio che quelli sonno del secondo et terzo grado del conservatorato non<br />

possino dare né promettere de dote più de ottocento fiorini da spendersi il<br />

quarto in veste et arredo como di sopra nel precedente capitulo.<br />

Quarto che quelli sonno nel quarto grado del conservatorato non possino<br />

dare né promettere de dote più de quattrocento cinquanta fiorini, omnibus computatis,<br />

da spendersi in veste et arredo il quarto di detta dote, ut supra.<br />

Quinto: che quelli sonno del quinto et sexto grado non possin dare né promettere<br />

de dote più de trecento fiorini a moneta orvetana da spenderse el quarto<br />

de detta dote in veste et arredo, ut supra.<br />

Sexto che quelli non sonno in grado alcuno de conservatorato dare et promettere<br />

possino fiorini cento cinquanta de dote et non più da spenderse el quarto<br />

in veste et arredo, ut supra.<br />

Septimo che nissuno de quelli del contado de Orvieto o habitanti in esso<br />

possi dare né promettere de dote più de cento fiorini, omnibus computatis, da<br />

spenderse il quarto del<strong>la</strong> dote in veste et arredo, come di sopra nel secondo<br />

capitulo <strong>la</strong>rgamente se contiene.<br />

Octavo che quelli del primo grado, maritando loro figliole, nepote o attinente<br />

ad quelli del secondo o terzo grado de conservatorato non li possano né li sia<br />

lecito dare o promettere più de ottocento fiorini, omnibus computatis, sì como<br />

essi del secondo et terzo grado possano et gli è concesso dare et cusì s’intenda<br />

successivamente de grado in grado.<br />

Nono che nissuno de qualunche grado o conditione si sia, excepto signor de<br />

castelli, ut supra, possi per nisun modo o via dare o promettere per dota o<br />

elemosina de qualunche monacha più de ducento venti fiorini, omnibus computatis,<br />

et dando bene stabile s’abbino da stimare ut infra nel’undecimo capitulo.<br />

Decimo si alcuno, de qualunche grado o conditione se sia, excepto signori<br />

de castelli, ut supra, sotto alcun quesito, colore o astutia desse, promettesse o<br />

facesse dare o promettere per dote veste et arredo più de quello li è permesso<br />

et concesso secondo il tenore delli presenti capituli, o vero donasse o facesse<br />

donare directamente o indirectamente che quello più sia proprio del marito et<br />

come li fusse facta donatione inter vivos et in caso de restitutione repetere non<br />

si possa, et non di meno tanto quello ch’el<strong>la</strong> da dona promette o fa dare, donare<br />

o promettere, quanto quello ch’el<strong>la</strong> riceve incurrano in <strong>la</strong> pena de ducento<br />

ducati d’oro da applicarsi ipso facto per un quinto al<strong>la</strong> Camera apostolica, un<br />

quinto al<strong>la</strong> camera del magnifico commune de Orvieto, un quinto al’executore o<br />

officiale ne farà executione, un quinto al Corpo de Christo in Sancta Maria et<br />

all’hospidale del<strong>la</strong> Stel<strong>la</strong> et l’altro quinto allo accusatore, il nome del quale serà<br />

tenuto secreto et prestaragliese fede con un testimonio degno di fede; et in <strong>la</strong><br />

medesima pena incorrano anchora tutti quelli saranno mezani et tractaranno simili<br />

parentadi contra il tenore et ordine delli prefati capituli et li notarii o altri<br />

particu<strong>la</strong>r persone che ne facessino instrumenti o scripture, quali instrumenti et<br />

scripture private facte oltra <strong>la</strong> somma del<strong>la</strong> dote, veste et arredo permesse et<br />

concesse ut supra s’entendano essere fraudulentemente facte et de nessuno robore<br />

o momento, et li notarii se intendano ipso iure privati dell’officio del notaria-


1084 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

to per dieci anni et li altri se intendano privati d’ogni officio et dignità, aggiongendo<br />

che li detti contrafacienti non possino essere uditi in nissuno iudicio ecclesiastico<br />

o seco<strong>la</strong>re, tanto in simil casi, quanto per altro suo particu<strong>la</strong>r negocio<br />

sin tanto non haverà pagato effectualmente <strong>la</strong> sopradetta pena.<br />

Undecimo per evitar le fraude et provedere al<strong>la</strong> astutia delli homini che<br />

potrebbe concedere bene stabile o mobile a conto de dote per minor prezzo de<br />

quello iustamente valesseno et così tacitamente excederiano <strong>la</strong> somma de decte<br />

veste et arredo concessali, imperò s’ordina, provede et commanda a tutti universalmente,<br />

excepto a signor di castelli ut supra, che, havendo a dare et concedere<br />

per tal causa beni, che detti beni se habbino a stimare per dui o tre stimatori et<br />

homini da bene da elegersi per il signor governatore et signori conservatori per<br />

li tempi sarranno, quali debbiano dare il iuramento a detti stimatori de stimare<br />

iustamente secondo <strong>la</strong> loro conscientia et senza fraude, altramente s’intenda tal<br />

concessione esser fraudolentemente facta et contra il tenore et ordine delli presenti<br />

capituli.<br />

Duodecimo che tutte quelle sonno maritate ad quelli del primo grado del<br />

conservatorato, excepto signore di castelli, ut supra, possino et li sia licito portar<br />

una veste overo una sberna de cremosi a loro electa et in oltra una veste e una<br />

sberna de drappo de quello è permesso a quelli sonno del secondo et terzo<br />

grado, dummodo non sia cremosi o broccato d’oro o d’argento et panni de<br />

grana quanto vogliono.<br />

Tertiodecimo che quelli sonno nel secondo et terzo grado possino portare<br />

una veste et una sberna de drappo a loro electa, purchè non sia cremosi, broccato<br />

d’oro et d‘argento et <strong>la</strong> sberna possino foderare di taffettà o cangiante et in<br />

oltra panni de grana quanto vogliono.<br />

Quartodecimo che tutte quelle sonno maritate ad quelli del quarto grado<br />

possino portare una veste de ciambellotto et una sberna de drappo, dummodo<br />

non sia prohibito ut supra.<br />

Quintodecimo che tutte quelle son maritate ad quelli del quinto et sexto<br />

grado possino portare una veste et sberna de grana o ciambellotto a loro voluntà<br />

et un par de maniche de drappo non prohibito, nelle quali non possino<br />

mettere più de dui braccia de drappo a mesura orvetana.<br />

Sextodecimo che quelle son maritate ad quelli non sonno in grado de conservatorato<br />

non possino portare veste de grana, ma solum una sberna overo una<br />

vesta a loro electa 40 et un par di maniche de drappo non prohibito de un<br />

braccio et mezo de detta misura.<br />

Decimo septimo che quelle sonno maritate ad quelli del contado o habitanti<br />

in esso possino portare et usare una veste de grana et non più et un par di<br />

maniche de drappo non prohibito de un braccio e mezo.<br />

40 n. 103, 1538, febbraio 1. Statuti riporta <strong>la</strong> seguente lezione: che a quelli non sono<br />

in grado de conservatorato li sia lecito portare una sberna o vero una veste de grana a<br />

loro eletta.


Orvieto<br />

1085<br />

Decimo octavo si prohibisce a tutti universalmente, excepto signori de castelli<br />

ut supra, possere usare et poter portare oro o argento, perle, gioie fitte o<br />

vere in nissun modo né in nissuna parte del<strong>la</strong> persona, excepto a quelli del<br />

primo, secondo et terzo grado anelli in deta fino al<strong>la</strong> valuta de dieci scudi fra<br />

loro et pietre et un vezo de perle al collo de prezo de tre scudi, et a quelli del<br />

quarto, quinto et sexto grado tra anelli et pietre in deta di prezzo de quattro<br />

scudi et un vezzo de perle al collo de dui scudi et successivamente al’altre non<br />

sonno in grado per rata, aggiongendo che alle orecchie non si possi portare cosa<br />

alcuna et sia prohibito ad ciaschuna.<br />

Decimo nono si concede posser listare de ogni sorte drappo, dummodo non<br />

sia prohibit[o] veste de ogni sorte con dui braccia et mezo di drappo et non<br />

più, et quelle le havessino listate per il passato oltra dette dui braccia e mezo de<br />

drappo habbiano a stare a dec<strong>la</strong>ratione del reverendo signor governatore presente<br />

et de quello che per li tempi serà circa poterle usare o portare o non.<br />

Vigesimo che tutte quelle donne alle quali è prohibito portare et usare più<br />

de una veste de drappo, sì come nelli precedenti capituli, ne havesse più, habbino<br />

tempo otto giorni elegere una veste o una sberna de drappo de quelle hanno,<br />

dummodo non siano prohibite et farle scrivere in cancel<strong>la</strong>ria dal cancel<strong>la</strong>rio ,<br />

et usando poi altre veste d’altro drappo oltra li detti otto giorni, da principiarse<br />

subbito dopo <strong>la</strong> publicatione de presenti capituli, caschino nel<strong>la</strong> pena infrascripta,<br />

da pagarse da quelli in cui cura stanno le donne.<br />

Vigesimo primo che per provedere più oportunamente se prohibisce anchora<br />

ad tutti li sarti et sarte che non possino tagliare né cusire o listare veste, sberna<br />

o altro <strong>la</strong>voro qual fosse contra il tenore delle presenti capituli et ordinatione,<br />

sotto pena infrascripta.<br />

Vigesimo secondo se concede ancora posser portare pianelle de drappo de<br />

quello gli è permesso e concesso secondo il tenore delle presenti capituli, overo<br />

listate de drappo non prohibito, dummodo dette pianelle de drappo o de corame<br />

non siano de più alteza de quattro deta, et li calzo<strong>la</strong>ri non possino fare dette<br />

pianelle de magior alteza né in altro modo contravenendo alli presenti capituli,<br />

sotto pena infrascripta et da applicarse come di sotto serrà dechiarato.<br />

Vigesimo tertio che nello arredo non si possino usare guanciali, soggoli et<br />

simili cose di drappo se non del<strong>la</strong> sorte gli è concesso vestire, dummodo non<br />

siano racamati d’oro, né d’argento né vi siano intagli. Et il simile s’entenda in<br />

veste et in ogni altra cosa et <strong>la</strong>voro, adeo che detti ricami et intagli siano in<br />

tutto et per tutto prohibiti tanto in panni de <strong>la</strong>na, quanto in panni de lino de<br />

ogni sorta et qualità et il medesimo se prohibisce in col<strong>la</strong>ne, cuffie, gorgiere et<br />

ogni altra cosa.<br />

Vigesimo quarto che nissuna persona del primo, secondo et terzo grado de<br />

conservatorato possi donare né far donare culle quale con li doni et presenti se<br />

mandano con essa cul<strong>la</strong>, omnibus computatis, passino fiorini dieci; quelli del<br />

quarto, quinto et sexto possino donare et far donare, omnibus computatis, ut<br />

supra, fino al<strong>la</strong> somma de sei fiorini; quelli non sonno in grado alcuno dui<br />

fiorini, omnibus computatis, ut supra, sotto <strong>la</strong> pena infrascripta.


1086 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Vigesimo quinto se prohibisce totalmente el possere usare per ornamenti de<br />

cammera o altri luochi e modi guanciali, soggoli et altri panni lini o <strong>la</strong>na quali<br />

fussino arrecamati d’oro o d’argento.<br />

Vigesimo sexto che in tutti li parentadi, sponsalitii et richieste se faranno in<br />

tutti li gradi de conservatorato, excepto non sia signor de castelli, non si possino<br />

dar fazoletti né altri doni se non al notario farà <strong>la</strong> diciaria et ad quelli<br />

sonno in grado de carnale per linea masculina dal <strong>la</strong>to del marito fino al secondo<br />

grado, cioè carnali et consobrini, dec<strong>la</strong>rando che al tempo se faranno le<br />

richieste non si possa dal<strong>la</strong> banda de<strong>la</strong> donna recevere né dare dono alcuno,<br />

sotto pena infrascripta.<br />

Vigesimo septimo che in ogni col<strong>la</strong>tione, sponzalitii, nozze o infantascione<br />

tutti quelli del primo et secondo grado possino usare sei scatole o tazzoni con<br />

confetti de una libra et meza l’una et non più, quelli del terzo cinque scatole,<br />

overo tazzoni, quelli del quarto quattro scatole overo tazzoni, quelli del quinto<br />

tre, quelli del sexto dui, quelli non sonno in grado de conservatorato una ad<br />

rascione d’una libra et mezo de confetti per ciascuno tazone o scato<strong>la</strong>, quali<br />

scatole o tazoni non si possino rempire, dechiarando che a nissuno sia licito né<br />

possi tenere marzapane, marzapanini né ripieni di zuccaro de nissuna sorte né<br />

mancho pinochiati o altri zuccari.<br />

Vigesimo octavo tutti quelli contraverranno in alcun modo con quesito colore<br />

alli sopradetti capituli et ordinamenti o ciaschuno d’essi, dichiaramo adesso<br />

como alhora et alhora come adesso essere incursi et incurrere ipso iure et facto<br />

in <strong>la</strong> pena de dieci scudi per ciaschuna persona et ciaschuna volta contrafacesse,<br />

da applicarse ipso facto per un quarto al<strong>la</strong> Cammera Apostolica, un quarto al<strong>la</strong><br />

camera del magnifico comune de Orvieto, un quarto allo officiale et executore<br />

ne farà executione et l’altro quarto allo accusatore, il nome del quale serrà tenuto<br />

secreto et crederaglisi con un testimonio e fede degno. Et oltra detta pena<br />

perderanno tutte quelle robbe, veste et beni con li quali contravenisserro alli<br />

presenti capituli et ordinamenti at se intendano ipso iure ipso facto applicarsi al<br />

Monte de Christo et sotto detta pena li magnifici signori conservatori, depositario<br />

et soprastanti del Monte non possino far gratia nissuna né consentire si<br />

proponghi in Numero o conseglio per gratia alcuna, da applicarse detta pena ut<br />

supra, dechiarando che, per le transgressioni facte per le donne finché steano in<br />

casa del padre, sia tenuto lui o chi sta in vece sua et stando in casa del marito<br />

sia tenuto el marito, contra li quali se possa procedere et exequire de facto in<br />

havere et persona, aggiongendo che li detti contrafacienti se intendano privati de<br />

ogni officio et degnità et non possino essere auditi in alcun iudicio ecclesiastico<br />

o secu<strong>la</strong>re, tanto in simil casi quanto per altro suo negocio particu<strong>la</strong>re, fin tanto<br />

non constarà effectualmente detta pena haver pagato.<br />

Vigesimo nono che nelli funerali et exequii de morti non sia licito ad alcuno<br />

de qual grado o condition se sia, excepto signori de castelli ut supra, dare né<br />

far dare cioppe, mantelli o cappucci a nessuno se non ad quelli sonno in casa<br />

propria del defuncto ad un pane et un vino, sotto pena de vinticinque scudi da<br />

applicarse quarto quarto respettivamente ut supra.


Orvieto<br />

1087<br />

Trigesimo che in detti funerali et exequie de morti nissuno possi né li sia<br />

licito fare te<strong>la</strong>ie doppie, ma semplice, excepto a quelli del primo grado de conservatori<br />

che possino usare sopra el te<strong>la</strong>io una crocera et che nissuno possi fare<br />

noturno in casa né mancho possi adomandare o far adomandare o recevere se<br />

non il parrochiale tutti quelli preti o frati de quel<strong>la</strong> chiesa dove si sotterrarà il<br />

morto et due preti o frati per ciaschun delle altri conventi o chiesie et non più,<br />

sotto detta pena da applicarse ut supra, aggiongendo che per il presente capitulo<br />

non s’entenda derogato al<strong>la</strong> consuetudine di questa magnifica comunità quando<br />

more uno essendo in officio de conservatorato.<br />

Trigesimo primo ch’elli magnifici signori conservatori quali per li tempi serranno<br />

non possino né debiano andare a morto né accompagnare esso morto de<br />

qual grado se sia, excepto non fusse pre<strong>la</strong>to o in officio de conservatorato.<br />

Trigesimo secondo ch’elli magnifici signori conservatori quali per li tempi<br />

serranno <strong>la</strong> prima mattina del loro officio de conservatorato non possino convitare<br />

a desinare se non li sa<strong>la</strong>riati del pa<strong>la</strong>zo, né mancho possino usare marzapani,<br />

marzapanini, pinochiati né altri ripieni de zuccaro, excepto torte.<br />

Trigesimo tertio che alli trombetti per l’advenire non li sia licito né possino<br />

sonare ad nessuno del<strong>la</strong> magnifica città de Orvieto, excepto a quelli che fussino<br />

in quel tempo extracti al’officio del conservatorato.<br />

Trigesimo quarto che ogni dubbio nascesse sopra li presenti capituli et ordinationi<br />

se debbia stare a dec<strong>la</strong>ratione del reverendo signor governatore et signori<br />

conservatori per li tempi saranno et Numero de homini son stati a fare li presenti<br />

capituli.<br />

Trigesimo quinto che per observatione et manutentione delli presenti capituli<br />

et ordinamenti il reverendo mansignor governatore et li magnifici signori conservatori<br />

presenti et futuri habbiano auctorità alle spese del<strong>la</strong> comunità far tutte le<br />

provisioni necessarie et oportune etiam expedir brevi, scomuniche et ogni altra<br />

cosa sotto il tenore et continentia li parrà expediente et in evento che alcuno<br />

ottenesse alcuna cosa contra il tenore delli presenti ordinationi et capituli, che<br />

alhora in quel caso et tante volte quante serrà necessario li prefati reverendo<br />

monsignor governatore et li magnifici signori conservatori debbiano et habbiano<br />

auctorità replicare a Nostro Signore et dove serrà necessario et fare ogni provisione<br />

oportuna per observatione de essi capituli et revocatione di quello fosse in<br />

contrario obtenuto et pigliare denari del<strong>la</strong> comunità dove sonno, etiam che fussino<br />

obbligati et se in questo serranno negligenti s’intendano essere incursi nelle<br />

medesime pene.<br />

In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium presentes subscribi<br />

fecimus per infrascriptum cancel<strong>la</strong>rium nostrum et nostro solito sigillo communiri<br />

iussimus.<br />

Datum in Urbeveteri ex pa<strong>la</strong>tio nostre solite residentie, die XXIII octobris<br />

MDXXXVII<br />

Agapitus Albanus cancel<strong>la</strong>rius mandato scripsit<br />

Tenor brevis confirmationis supra dictorum capitulorum<br />

A tergo


1088 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dilectis filiis conservatoribus pacis ac communitati vestre civitatis Urbisveteris<br />

Paulus papa III<br />

Intus vero, dilectii filii salutem et apostolicam benedictionem. Exponi nobis<br />

nuper facistis quod vos pro popolo istius civitatis bono et commodo in vestro<br />

generali consilio cum interventu etiam dilecti filii Pamphili de Strasoldo gubernatoris<br />

nostri nonnul<strong>la</strong>s ordinationes ac reformationes super dotibus, vestimentis,<br />

pompis ac ornatibus mulierum ceterisque superfluis expensis trigintaquinque capitu<strong>la</strong><br />

continentes fecistis prout in dictis capitulis plenius continetur supplicari<br />

nobis humiliter fecistis ut ordinationes ac reformationes predictas nostre confirmationis<br />

robore munire de benignitate apostolica dignaremur, nos igitur vestram<br />

publicam utilitatem ac commoditatem summis desideriis afectibus huiusmodi vestris<br />

precibus inclinati, ordinationes, reformationes et capitu<strong>la</strong> predicta ac omnia<br />

in illis contentis licita tum et honesta et sacris canonibus non contraria auctoritate<br />

apostolica tenore presentium confirmamus et aprobamus easque ab omnibus<br />

ad quos spectat sub penis in illis expressis observari debere decernimus, dec<strong>la</strong>ramus<br />

ac mandamus decernere etiam quod si quis il<strong>la</strong> infra proximum futurum<br />

bienium non observaverit ut prefertur, ultra ceteras in illis [con]tentas etiam excomuniscate<br />

sententie penam incurrat eo ipso, a qua non nisi a nobis aut a successoribus<br />

nostri canonici intrantibus preterquam in mortis articulo absolvi possit,<br />

non obstantibus constitutionibus, ordinationibus apostolicis ceterisque contrariis<br />

qualicumque. Datum Rome apud Sanctum Petrum sub anulo piscatoris, die viginta<br />

tertia novembris MDXXXVII, pontificatus nostri anno quarto.<br />

Fabius Vigil<br />

103. 1538, febbraio 1<br />

Statuti<br />

Ordini, reformatione et capitoli sopra le dote, vestimenti, pompa et<br />

ornato de donne e sopra altre spese superflue 41<br />

104. 1538, marzo 7<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Deroghe alle disposizioni sulle vesti per il lutto<br />

Magnifici domini locumtenens et conservatores ac cives infrascripti qui fecerunt<br />

capitu<strong>la</strong> super pompis mulierum et aliis expensis superfluis, videlicet<br />

41 Vedi n. 102, 1537. Statuti, Bando, ordini, reformatione et capituli sopra le dote,<br />

vestimenti, pompa et ornato de donne e sopra altre superflue spese.


Orvieto<br />

1089<br />

dominus Valerianus, Iohannes Mancinus, Franciscus Cole, Natius Bartholomei<br />

et Prosper Bruschi, requisitiis in aliis videlicet Pandulfo Monaldensio impedito<br />

ob mortem Francisci Benincasa sui cugnati, Tiberio Saracinello infirmo, Ugolino<br />

Marabottino mortuo, fuit propositum dubium quod oriatur ad presens ob<br />

mortem domine Felicite, matris Traditi, Baptiste et Cherobini Marabottini an<br />

ipsi tres filii possint portare mantellos et caputium an non, stante capitulo<br />

per quod liceat illis tantum qui sunt ad unum panem et unum vinum et non<br />

aliis; ipsa domina Foelicita dum vivebat non habebat firmam mansionem, sed<br />

modo stabat cum uno, modo cum alio ex dictis filiis nunc mortua in domo<br />

Cherobini Marabottini proponitur modo quod agendum an sicut concedi gratia<br />

supradictis tribus vel ne. Et facto inter eos conloquio unanimiter pro hac<br />

vice tantum concesserunt gratiam et licentiam preditis Baptista, Tradito et Cherobino<br />

portare mantel<strong>la</strong> et caputia cum presentia, consensu presentis domini<br />

locumtenentis et in sua camera et presentibus Angelo Febeo et Francesco<br />

Aviamontio testibus.<br />

105. 1538, aprile 9<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Richiesta di deroga ai capitoli sulle vesti femminili<br />

Comparuit Alphonsus Gualterius et nominavit ac elegit nomine sue uxoris<br />

se velle portare unam vestem raso paonatii.<br />

106. 1538, aprile 29<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Deroga ai capitoli sulle vesti femminili<br />

Magnifici domini gubernator et conservatores cum presentia, consensu et<br />

voluntate domini Valeriani Aviamontii, Iohanni Mancini et hominum alias electorum<br />

super capitulis factis super pompa et ornatu mulierum cum auctoritate dec<strong>la</strong>randi<br />

omne dubium quod oriretur, dederunt licentiam Vincentio Saracinello ut<br />

possit foderare unam sbernam velluti nigri cum quadam sberna damaschi lionati<br />

usati et non novi et parvi valoris.<br />

Presente dicto Vincentio et gratias referente ac predicta sua uxore eligente<br />

unam vestem damaschi bisci.<br />

Coram et presentibus domino Antonio Simoncello et Iohanni Folce de castro<br />

Turris Alfine testibus.


1090 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

107. 1538, aprile 30<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta e delibera sul lusso e le pompe femminili<br />

Convocato et cohadunato Numero civium alias electorum super moderatione<br />

capitulorum alias factorum super pompis et ornatu mulierum, absente tamen Tiberio<br />

Saracinello et in loco Ugolini premortui vocato Tradito Marabottino, fuerunt<br />

lecte nonnulle moderationes et capitu<strong>la</strong> facta et fuit missum partitum an<br />

p<strong>la</strong>ceat concedere auctoritatem cancel<strong>la</strong>rio ea publicandi ex quo quando fuerunt<br />

emendata ipse non intervenit (...) licet fuit maximus rumor et altercatio inter eos<br />

ex quo fuerunt alterate dotes et separate secundus gradus a tertio, asserendo<br />

aliquid ipsorum esse contra antiquam et observatam consuetudinem ac forsan<br />

contra mentem consilii generalis in quo fuit preposita moderatio capitulorum et<br />

non alteratio dotium etcetera.<br />

La proposta è approvata, con 10 voti favorevoli e 4 contrari.<br />

108. 1538, giugno 23<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Richiesta di deroga ai capitoli sulle vesti femminili<br />

Dominus Franciscus Magonius comparuit et domina Francisca eius uxor<br />

elegit et nominavit pro eius uso duas vestes velluti nigri videlicet camuriam et<br />

sberniam.<br />

109. 1539, gennaio 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta sulle doti e sul vestire<br />

(...) Fuit propositum an dictis capitulis et reformationibus factis sit aliquod<br />

addendi vel minuendi et an p<strong>la</strong>ceat mittere ad sanctissimum dominum nostrum<br />

sumptibus comunis pro confirmatione et etiam pro absolutione censure ex quo<br />

videtur manifestum pro maiori parte personarum incurrentium in penam excomunicationis<br />

(...).<br />

Dominus Petrus Novellus Monaldensis dixit quod auctoritate presentis numeri<br />

censeatur reformatum quod secundi et tertii circa dotes pari passu ambulent<br />

et circa vestimenta stetur antiquis capitulis factis tempore ser Alexandri Saracinelli<br />

tunc cancel<strong>la</strong>rii comunis; in ceteris firmis manenctibus reformationibus


Orvieto<br />

1091<br />

et capitulis factis tempore reverendi domini Pamphili Strasoldi et moderatis tempore<br />

domini Francisci Astii gubernatoris huius civitatis respective, cum hoc quod<br />

omne conatu debeat <strong>la</strong>borari ut tol<strong>la</strong>tur excommunicatio tam de preterito, quam<br />

futuro tempore; firmis manentibus aliis penis, viso inconvenienti quod ex hoc<br />

oritur et sequitur expensis comunis.<br />

110. 1539, gennaio 10<br />

Statuti<br />

Correzioni e riforme circa le doti e i vestimenti<br />

XI Fuit in pa<strong>la</strong>tio de gubernatori et in ipso presente cohadunatum Numero<br />

civium, presentibus etiam Hectore Simoncello et Foelice Saitino, conservatoribus<br />

electis nomina quorum sunt instar: dominus Paulus Novellus loco domini<br />

Valeriani absenti [...] in Urbe, Pandulfus Monaldensis, Traditus Marabottinus loco<br />

Ugolini mortui, Iohannes Angelus Edentulus loco Tiberii Martini, Iohannes Mancinus,<br />

Franciscus Francisci Cole, Natius Bartolomei et Leonardus Iacobonis loco<br />

Prosperi absentis in exercitu ob infirmitatem filii et fuit prepostum an p<strong>la</strong>ceat<br />

supra dictas reformationes aprobari facere a sanctissimo domino nostro vel aliud<br />

adere, minuere aut dec<strong>la</strong>rare et quod agendum.<br />

Dominus Paulus Novellus Monaldensis dixit quod auctoritate presentis numeri<br />

censeatur reformatur quod secundi et tertii circa dotes pari passu ambulere<br />

et circa vestimenta stetur antiquis capitulis factis tempore ser Alexandri Saracinelli<br />

olim cancel<strong>la</strong>rii comunitatis in literis firmis manentibus capitulis et reformationibus<br />

factis tempore reverendi domini Pamphili Strasoldi et moderatis tempore<br />

domini Francisci Astii huius civitatis gubernatori respective. Cum hoc quod<br />

omne conatu debeat <strong>la</strong>borari expensis comunitatis ut tol<strong>la</strong>tur et excomunicatur<br />

tam de preterito quam futuro tempore firmis manentibus aliis penis attento inconveniente<br />

quod ex hoc sequitur.<br />

Victum per fabas novem nigras, tribus albis non obstantibus.<br />

Fuit transmissa copia huiusmodi ad dominus Valerianum pro confirmatione.<br />

111. 1547, marzo 11<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta e delibera circa le pompe femminili<br />

Eximius utriusque iuris doctor dominus Iohannes Andreas Monaldensis, accepto<br />

iuramento et ascendens ad solitam arenghariam, dixit et consuluit super proposita<br />

<strong>generale</strong> publice utilitate quod circa capitu<strong>la</strong> et ordinamenta alias facta super pompis<br />

et ornatu mulierum ac funeralibus quod omnino mandetur executioni et magnificus<br />

dominus gubernator debeat il<strong>la</strong> observare facere sub penis in illis expressis.<br />

La proposta è approvata a maggioranza.


1092 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

112. 1547, aprile 11<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta di riforma dei capitoli e dei bandi sulle pompe femminili<br />

(...) Dominus Petrus Novellus Monaldensis (...)<br />

Si p<strong>la</strong>cet aliquid reformare pro manutentione et observatione capitulorum et<br />

bandimentorum ordine publico diebus e<strong>la</strong>psis emanatis super pompis mulierum<br />

et funeralibus.<br />

Item super observantia capitulorm et reformationum factarum super ornatu<br />

et pompa mulierum dixit et consuluit quod magnifici domini gubernator et conservatores<br />

cum octo civibus per eos eligendos debeant vedere ordinem et decretum<br />

ultimo loco factum super dictis capitulis nec non videantur capitu<strong>la</strong> et reformationes<br />

et bandimenta super premissis factas et facta et habeant auctoritatem<br />

dicti magnifici domini et cives dicta capitu<strong>la</strong>, reformationes et bandimenta<br />

reformandi et corrigendi.<br />

Manca <strong>la</strong> votazione.<br />

113. 1549, marzo 10<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Proposta di eleggere otto cittadini, fra cui il predicatore, per provvedere<br />

alle pompe femminili<br />

Nel consiglio <strong>generale</strong> dominus Vincentius Saracinellus propone il seguente<br />

argomento:<br />

Dominus Vincentius Saracinellus alter, habito iuramento, dixit quod magnifici<br />

gubernator et conservatores, una cum consilio XII ordinario ac octo civibus<br />

per eos eligendis, habeant auctoritatem a presente consilio generali faciendi ordinamenta<br />

et capitu<strong>la</strong> super vestibus et ornatu mulierum et quicquid per eos factum<br />

fuerit valeat et teneat.<br />

La proposta è approvata, nonostante 17 voti contrari, con <strong>la</strong> seguente aggiunta<br />

formu<strong>la</strong>ta da dominus Petrus Novellus Monaldensis:<br />

Dominus Petrus Novellus Monaldensis alter dixit quod cum dictis civibus<br />

eligendis super pompis mulierum intelligatur etiam electus reverendus dominus<br />

predicator, qui etiam habeant auctoritatem providendi et reformandi etiam super<br />

omnibus concernentis vivere civile et pacificum huius civitatis.<br />

L’aggiunta è approvata, nonostante 17 voti contrari.


Orvieto<br />

114. 1557, novembre 22<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera sulle doti e le vesti femminili<br />

1093<br />

(...) Traditus Marabottinus (...)<br />

Quod decem cives ita ut supra vocandi auctoritatem habeant oportune etiam<br />

providere super dotibus, vestibus mulierum et desuper facere omnem provisionem<br />

necessariam et quod ab eis factum fuerit provisumque valeat et teneat ac<br />

observari invio<strong>la</strong>biliter debeat ac si in presenti prestantissimo generali consilio<br />

factum sive provisum extitisset et himet cives ut supra eligendi auctoritatem habeant<br />

providendi super impensis funeralium, ceris et campanarum sono et aliis<br />

similibus, quod consilium fuit positum ad partitum ad fabas nigras et albas una<br />

cum consultatione c<strong>la</strong>rissimi et excellentissimi iuris utriusque doctoris et nobilis<br />

viri domini Petri Novelli de Monaldensibus alterius iudicis consilio existentis qui<br />

ascendens ad solitam arrengariam, factis debitis invocationibus super proposita<br />

publice utilitatis dixit et consuluit quod magnifici domini conservatores eligant<br />

duodecim cives, tres pro quolibet quarterio, qui debeant informari de modo et<br />

ordine quibus civitates Perusie, Tuderti et Spoleti circa dotes et vestes mulierum<br />

gubernantur et procurent unum ex modis et ordinibus dictarum civitatum que<br />

magis opportunum iudicabunt observari in hac nostra civitate et desuper faciant<br />

omnes provisiones necessarias implorando si opus fuerit auctoritatem superiorem<br />

et propterea exequi accipiant pecunias publicas undecumque citra tamen preiudicium<br />

pecuniarum assignatarum et quod non possint inmittere impositionem seu<br />

onus aliquod.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

115. 1557, novembre 23<br />

Riformanze<br />

Elezione dei cittadini che provvederanno alle pompe femminili,<br />

alle doti e ai funerali<br />

Magnifici domini conservatores vacantes circa electionem duodecim optimorum<br />

civium ad faciendum scannaglium de grano et bucchis civitatis et comitatus<br />

pro habenda vera notitia et informatione omnium que ad abundantiam requiruntur<br />

ac ad providendum super dotis, vestibus mulierum, super pena funeralium,<br />

pulsatione campanarum nec non ad videndum et resecandum expensas<br />

comunis superfluas et superabundantes, habito inter eos longo et maturo colloquio<br />

et deliberatione ac informatione quam plurimorum optimorum civium, eligerunt,<br />

creaverunt et nominaverunt infrascriptos videlicet, Santa Maria: Marcantonio<br />

Saracinelli, Giovanangelo Edentulo, Francesco di Sebastiano; Olmo: messer


1094 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Baptista Pollidori, Tradito Marabuttini, Sarafino di Bernardo; Serancia: messer<br />

Sensato Sensati, capitaneus Ascanius Benincasa, Cesare Magalotto; Corsica: messer<br />

Pietro Novello Monaldeschi, Vincenzo d’Octavio Phebei, capitaneus Lorenzo<br />

Simoncelli.<br />

116. 1559, febbraio 24<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera sulle pompe femminili, le doti e i funerali<br />

In primis an p<strong>la</strong>ceat facere aliquam provisionem super ornatu et vestimentis<br />

mulierum et super magnis dotibus; provisio super expensis funeralium.<br />

Uno dei diciotto cittadini eletti, Sensatus de Sensatis dixit et consuluit che<br />

s’intendesse riformato che tanto sopra <strong>la</strong> veste quanto sopra le quantità delle<br />

dote si dovesse servare l’ordine già fatto con queste limitatione, però che tre<br />

o quattro cittadini da elegersi per i magnifici signori conservatori possino di<br />

queste ordine cresciere et minuire come li piaccia et tutto quello faranno lo<br />

debbiano dare in mano de signori conservatori da pubblicarsi nel consiglio<br />

<strong>generale</strong>.<br />

Un altro dei diciotto cittadini, Traditus Marabottinus suum prosequendo dictum<br />

super expensis funeralium dixit et consuluit che nelli funerali si debbia dare<br />

alli canonici un carlino et alli altri un mezzo carlino, senza altra cera eccetto al<strong>la</strong><br />

croce et al corpo.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti e confermata dal consiglio<br />

<strong>generale</strong>.<br />

117. 1562, agosto 9<br />

Riformanze<br />

Delibera di elezione dei cittadini che provvederanno al vestire di donne<br />

e uomini, alle nozze e ai funerali<br />

Super proposita generali quod ad tollendum et moderandum abusum super<br />

immoderato et nimis excessivo et sumptuoso tam mulierum quam etiam hominum<br />

civitatis nostre vestimento nec non super immoderato modo funeralium<br />

ac nuptiarum et aliarum diversarum expensarum superfluarum et inutilium, eligantur<br />

duodecim cives per reverendum dominum locumtenentem et conservatores<br />

et quicquid per eos statutum et ordinatum fuit reproponatur in alio consilio<br />

generali pro confirmatione et approbatione habenda.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.


Orvieto<br />

118. 1562, agosto 12<br />

Riformanze<br />

Elezione dei cittadini che provvederanno al vestire, alle doti, alle nozze<br />

e ai funerali<br />

1095<br />

Magnifici domini conservatores, vacantes rebus publicis et attendentes exequi<br />

decretum in consilio generali obtemptum sub die 9 augusti 1562 circa electionem<br />

faciendam duodecim virorum pro moderatione et ordine faciendo super<br />

immoderato vestimento mulierum et virorum ac super dotibus et pompis funeralibus<br />

et nuptialibus, consulente domino Tradito Marabottino, elegerunt et nominaverunt<br />

infrascriptis videlicet:<br />

Traditum Marabottinum, Henricum Albericum, Polidorum de Polidoris, Iulium<br />

Albericum, Vincentium Octaviani Febeum, Vincentium Apollonii Febeum,<br />

Marcum Guidonium, Vincentium Pa<strong>la</strong>tium, ser Vincentium Alberium, Marcum<br />

Antonium Gheptium, Baldaxarem Paganellum et Vincentium Fustinum.<br />

119. 1563, settembre 15<br />

Riformanze<br />

Proposta di utilizzare i rego<strong>la</strong>tori dei prezzi anche come rego<strong>la</strong>tori<br />

dei funerali<br />

(...) Tullius F<strong>la</strong>mineus (...) proposuit:<br />

Le medesimi rego<strong>la</strong>tori come di sopra da elegersi debbano anco providere a<br />

l’ordine da darsi alli funerali accedendoci però il consenso dell’Illustrissimo cardinal<br />

Simoncelli.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

120. 1563, ottobre 24<br />

Riformanze<br />

Delibera per chiedere informazioni alle autorità perugine<br />

sul modo di vestire<br />

Che li magnifici signori conservatori debbano dimani senza manco alcuno<br />

mandare ad intendere dalli signori Perugini a che prezzo se vendono scarpe,<br />

pianelli, stivali et altri <strong>la</strong>vori di calzo<strong>la</strong>ri et quello inteso se debbia osservare<br />

invio<strong>la</strong>bilmente qui in Orvieto et ancora cercano d’havere copia et informatione<br />

dell’ordini che loro hanno fatto sopr’il vestire.<br />

La proposta è accolta a maggioranza di voti.


1096 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

121. 1565, settembre 17<br />

Riformanze<br />

Delibera di eleggere i cittadini che, con il vescovo,<br />

provvedano a rego<strong>la</strong>re i funerali<br />

Che il magistrato con quattro da elegersi per lor signorie habino autorità<br />

d’essere con monsignor reverendissimo vescovo et trovare modo che per l’avvenire<br />

si servi qualche honesto modo nelle pompe funerali.<br />

La proposta è approvata a maggioranza di voti.<br />

122. 1576, settembre 20<br />

Statuti<br />

Ordine intorno il vestire delle donne et degli huomini del<strong>la</strong> nobil città<br />

d’Orvieto<br />

Nel nome di Dio. Havendo considerato il molto illustre e reverendissimo<br />

monsignor Baiardo nobil di Parma governatore dignissimo del<strong>la</strong> magnifica e nobil<br />

città d’Orvieto et l’illustri signori conservatori del<strong>la</strong> pace di detta città, che<br />

per le gran spese et pompe che del continuo si fanno in essa nel superfluo<br />

vestire così degli huomini, come delle donne nascono danni, povertà, debiti, usure<br />

et altri inconvenienti, oltra che per le tante vanità et spese inutili vengono a<br />

farsi talmente le doti intollerabili et eccessive che poveri né ricchi non vi possono<br />

resistere per maritare le loro figliuole. Onde volendo provedere a tanti disordini<br />

hanno giudicato con il parere e intervento di molti cittadini honorati essere<br />

necessario per utile così publico, come privato fare li presenti ordini et moderationi,<br />

quali sono stati <strong>la</strong>udati et approvati dal general consiglio, et confirmati<br />

dal<strong>la</strong> santità di nostro signore papa Gregorio decimo terzo, come si vede nel suo<br />

breve qui registrato. Et acciò detti ordini si habbiano da osservare invio<strong>la</strong>bilmente,<br />

per il presente bando si publicano, et notificano a tutti commandando a<br />

ciascuna persona di qual si voglia stato, grado, dignità e conditione, anchor che<br />

fosse domicello, signore di castel<strong>la</strong>, dottore, capitano, cavaliero di qual si voglia<br />

religione e ogn’altra persona se ben in ciò fosse privilegiata, debbia osservare, e<br />

haver posto in essecutione fra ’l termine di dieci giorni doppo <strong>la</strong> presente publicatione<br />

l’infrascripti ordini sotto le pene che in essi si contengono, avertendo<br />

che si procederà con rigore senza risguardo di persona alcuna.<br />

Et prima in universale si ordina, prohibisce et espressamente commanda, che<br />

non sia persona alcuna così dell’uno come dell’altro sesso del<strong>la</strong> città d’Orvieto o<br />

forastiera in essa maritata o accasata con fermo domicilio sia di che grado qualità,<br />

dignità e preminenza esser si voglia, <strong>la</strong> quale possa usare né portare in<br />

Orvieto, suo contado e distretto per casa né fuori in berrette, capelli, veste di


Orvieto<br />

1097<br />

sotto o di sopra, zimarre, cappe, cappotti, ferraiolo, saii, giupponi, calze o in<br />

verun’altra sorte d’habito tanto longo come corto, oro, argento sodo, tirato, fi<strong>la</strong>to<br />

o tessuto buono o falso in tutto o in parte, puro o misto, perle, gemme, né<br />

pietre pretiose vere né finte, né paste di profume, te<strong>la</strong> d’oro o d’argento, broccato,<br />

broccatelli, né oro né argento in qual si vogli modo tessuto in esse, eccetto<br />

nelle cose infrascitte.<br />

Vietando del tutto ciascuna sorte di riccami grandi o piccoli si d’oro, come<br />

d’argento, seta e d’ogn’altra cosa tanto vera quanto finta fatto non pure per via<br />

di disegni et trapunti, ma fatto in te<strong>la</strong>ri et anchora <strong>la</strong>vorato con l’aghuccia.<br />

Dechiarando che i presenti ordini non comprendino, né diano rego<strong>la</strong> a forastieri<br />

huomini et donne che per passaggio, per diporto o per qualche altra commodità<br />

loro dimorassero per qualche giorno in questa città, pur che tal dimora<br />

non passi tre mesi continui, ma che solo s’intendino compresi gli habitanti del<br />

continuo nel<strong>la</strong> città d’Orvieto.<br />

Item che donna alcuna non possa portare in testa berretta di sorte nessuna,<br />

ma so<strong>la</strong>mente un cappello, che non sia di più nobil drappo, che d’ormesino, nel<br />

quale non si possa portare piume, medaglie, treccie o <strong>la</strong>vor d’oro o d’argento<br />

vero o finto, ma so<strong>la</strong>mente una fascia, cordone, o treccia che non passi il valore<br />

d’uno scudo e mezzo.<br />

Item si prohibiscono tutti gli ornamenti del<strong>la</strong> testa come per le grosse o<br />

minute, gioie, ori sodi et tirati, veri o finti et simili et insomma che non sia<br />

lecito portare se non in fronzetta d’oro con un pendente che non passi il valore<br />

al più di quindici scudi computataci <strong>la</strong> manefattura, una rete di valore al più di<br />

dui scudi et che parimente non possino portare fettuccie d’oro né d’argento<br />

involte alle treccie né in altro modo.<br />

Item si prohibisce che non possino portare pendenti all’orecchie di qual si<br />

vogli sorte, eccetto dui anelletti che non passino il prezzo di dua scudi fra tutti<br />

dua computatoci <strong>la</strong> manefattura, alli quali possino attaccare qualche fettuccia di<br />

seta semplice, se gli parerà.<br />

Item che donna alcuna non possa portare al collo vezzi di perle vere né<br />

finte, né vezzi di profumi, ma che so<strong>la</strong>mente si possa portare una o più col<strong>la</strong>ne,<br />

che tutte insieme o so<strong>la</strong>, non passino il valore di trenta scudi computata <strong>la</strong><br />

manefattura, et volendo altri ornamenti in compagnia, che non si possa portar<br />

dette col<strong>la</strong>ne o col<strong>la</strong>na che passi il valore di vinti scudi, e l’altro ornamento, che<br />

vorranno o di coralli o di granati o perle minute o ebani ridutti in vezzi con<br />

bottoni d’oro o crocette o agnus Dei o altra cosa, come più le parerà, purché<br />

detto ornamento o uno o più che siano tutti insieme non passino il valore di<br />

dieci scudi, a tal che donna alcuna non possa havere per ornamento del collo<br />

computato ogni cosa, robba che passi il valore delli sudetti scudi trenta insieme<br />

con <strong>la</strong> manefattura, prohibendo però espressamente li vezzi di perle et di profumi<br />

come di sopra.<br />

Item che non possano portare colletti, né gorgieri riccamati, né <strong>la</strong>vorati d’oro,<br />

né d’argento sodo o fi<strong>la</strong>to, vero o finto, né con perlette, né con granati, né con<br />

alcun’altra sorte di gioie vere o finte.


1098 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che donna alcuna non possa haver più di dui giupponi di drappo,<br />

quali possano far a modo loro, purché non siano con oro né argento in modo<br />

alcuno, et che fra <strong>la</strong> manefattura et guarnitione non passi il valore di tre scudi<br />

et facendone degli altri di te<strong>la</strong>, che non ci sia tessuto oro né argento et che non<br />

possano portare a detti giupponi altro che bottoni di seta semplice.<br />

Item che non possano portare zibellini, lupi cervieri, martiri o fagline et<br />

altre pelli intieri o acconcie con le teste d’oro o d’argento, né senza, né ventaglie<br />

o ventaruoli d’alcuna sorte con manichi d’oro, né d’argento, né senza, ma che<br />

possano portare so<strong>la</strong>mente volendo una ventaruo<strong>la</strong>, che non passi il valore di<br />

uno scudo.<br />

Item che non possano portare maniglie alle braccia d’oro o d’argento o di<br />

pasta o di profume, o di gioie o d’altra sorte, eccetto che di coralli schietti o<br />

con bottoni d’oro, li quali coralli con detti bottoni e fattura non vaglino più di<br />

sei scudi in tutto.<br />

Item che non possano portare maniche con oro né argento finto né vero,<br />

ma di drappo et che <strong>la</strong> manefattura non possa passare mezzo scudo, quali non<br />

si possano foderare di zibellini, né di martiro, ma che so<strong>la</strong>mente possano metterci<br />

<strong>la</strong> mostra d’altre pelli che non siano di maggior valore più che del martiro.<br />

Item che non possano portar corone che sia di maggior valore di dui scudi<br />

computata <strong>la</strong> manefattura.<br />

Item che donna alcuna non possa haver più di tre anelli con pietre o senza,<br />

come parerà a loro, purché fra tutti tre non passi il valore di trenta scudi computata<br />

<strong>la</strong> manefattura.<br />

Item che non possano haver veste, sottane, zimarre o robbe, né simil habito<br />

del dosso di drappo di qual si voglia sorte nove overo usate, le quali siano di<br />

seta che ecceda il numero di tre fra veste et zimarre et che non possano portarle<br />

l’una sopra l’altra, ma che sia lecito portare so<strong>la</strong>mente una veste di drappo o<br />

zimarra o sia per sopraveste o per sottana, purché non portano più d’un drappo<br />

in dosso per volta, dechiarando che in dette vesti non si possa portare come si<br />

è detto nel primo capitulo né oro né argento, ma passamani, o trinette, o liste<br />

di drappo, o altro ornamento come più piacerà a loro, purché in tutto non<br />

ecceda il valore di sette scudi.<br />

Prohibendo ogn’altra veste con ornamento di miglior valuta, et contra <strong>la</strong><br />

forma di suddetti capituli, et che fra dette tre vesti non possa essere più<br />

d’una veste di velluto, et che sotto il busto et maniche non si possa portare<br />

toccadoro né d’argento vero né finto et che parimente non possino portare<br />

maniche di vernice o d’altra sorte che vi fusse oro né argento, come si è<br />

detto più volte.<br />

Dechiarando che nell’altre veste che si faranno che non siano di drappo non<br />

si possa mettere guarnitione che passi il valore di cinque scudi, intendendosi<br />

sempre senza oro et argento come si è detto di sopra. Et che dette veste non si<br />

possano foderare in modo alcuno di seta se non alle mostre dinanzi per un<br />

palmo d’ogni banda. Prohibendo espressamente che a dette veste sí di drappo<br />

come d’ogni altra cosa non ci possano far coda né stragino più che d’un palmo


Orvieto<br />

1099<br />

et mezzo, et che non si possa portare sorte alcuna di veste di pelle che sia di<br />

più valore che di pelle di vario o di dosso.<br />

Item che non possano portare calzette di seta, né altre calzette con riccami<br />

di sorte alcuna.<br />

Item che non possano portare pianelle né scarpe con oro et argento vero né<br />

finto.<br />

Et perché gli ordini sudetti si sono fatti per le donne honeste et honorate, si<br />

dichiara che in esse non siano comprese le puttane o meretrici, quali non siano<br />

tenute ad osservarle, ma che possano vestirsi come li piace poi che non si curano<br />

del honor loro.<br />

Per gli uomini.<br />

Non sia lecito agli huomini portar capelli, berrete, cappe, cappotti, ferraioli,<br />

saii, calze et giupponi, con oro o argento vero né finto, né con perle, né con<br />

granatine o altre gioie d’alcuna sorte, come si è detto nel primo capitulo, ma<br />

so<strong>la</strong>mente si concede i finimenti del<strong>la</strong> spada et centura dorati o argentati. Item<br />

che non possano mettere per ornamento di cappa o di cappotti più di cinque<br />

braccia di drappo, prohibendo che non possano mettere in qual si voglia vestimento<br />

velluto sopra velluto, et che per guarnitione delle calze non possano spendere<br />

più di scudi cinque computata <strong>la</strong> manefattura.<br />

Item che sarto o sartrice, orefici, o altri mastri o loro <strong>la</strong>voranti non possano,<br />

né ardiscano in modo alcuno far <strong>la</strong>vori di quali si voglia sorte contra <strong>la</strong> forma di<br />

detto ordini.<br />

Et acciò che li presenti ordini siano invio<strong>la</strong>bilmente osservati, si comanda a<br />

ciascuna persona di qualunque sesso, grado, stato e conditione che non ardisca<br />

contravenire né in tutto né in parte, né per via diretta o indiretta, o diversità di<br />

modo o di forma, per le quali si venisse a far fraude a detti ordini et aummentare<br />

gli habiti et vestimenti et altre sopranominate spese et valore di qualunque<br />

sorte tanto nel<strong>la</strong> città quanto fuori nel suo contado et territorio et dentro delle<br />

case proprie et d’altri, sotto pena del<strong>la</strong> perdita del<strong>la</strong> robba, nel<strong>la</strong> quale sarà<br />

contravenuto et di scudi dieci per ciascuna volta, d’applicarsi per un quarto al<strong>la</strong><br />

reverenda Camera, un quarto al<strong>la</strong> magnifica communità d’Orvieto da spendere<br />

per <strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo dell’illustre signor magistrato, un quarto all’essecutore,<br />

l’altro all’accusatore, al quale sarà creduto con un testimone degno di fede et<br />

sarà tenuto secreto.<br />

Item si comanda fra termine di dieci giorni dopo <strong>la</strong> publicatione ciascuno<br />

quale sia compreso in questi ordini debbia haver posto in essecutione et obedire<br />

quanto si contiene in essa sotto le pene sudette.<br />

Item che a tutte e singole sudette pene sia tenuto il patre et avo per li<br />

figliuoli, figliuole, nepoti e nepote respettivamente che saranno nel<strong>la</strong> loro potestà,<br />

et li mariti per le mogli e fratelli per le sorelle et altri che haverrano in loro<br />

governo che haverà contravenuto et non l’haverà proibito o altri che haverà<br />

contravenuto et non l’haverà proibito, o altri che haverà fatta <strong>la</strong> spesa per loro<br />

et parimente li mastri saranno tenuti per li loro <strong>la</strong>voranti, se haveranno consentito<br />

che si faccino <strong>la</strong>vorieri contra detti ordini, caso che loro non havessero


1100 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

modo di pagare <strong>la</strong> pena, dechiarando che si procederà contra li disobedienti<br />

senza rispetto alcuno per via d’inventioni, accuse, inquisitioni et altri modi usati<br />

negli altri delitti.<br />

Et acciòche li predetti ordini si habbino da osservare invio<strong>la</strong>bilmente, si comanda<br />

che delle suddette pene né in tutto né in parte non si possa far gratia in<br />

modo alcuno si del<strong>la</strong> pena pecuniaria, come del<strong>la</strong> robba perduta et del<strong>la</strong> parte<br />

che perverrà al<strong>la</strong> magnifica communità d’Orvieto non possa il magistrato farne<br />

preposta in conseglio, né far leggere suppliche per adimandar gratia, sotto pena<br />

del<strong>la</strong> perdita del suo sa<strong>la</strong>rio di dui mesi, d’applicarsi detta pena come di sopra,<br />

nel<strong>la</strong> quale incorrerà il cancelliero o suo vicecancelliero se haverà ardire di leggere<br />

suppliche o scrivere simil proteste, il quale non possa escusarsi di haverlo<br />

fatto per ordine o commandamento del signor magistrato et sarà tenuto lui per<br />

il suo vice cancelliere, caso che contravenga con sua saputa, et facendosi gratia<br />

alcuna sia nullo ipso iure et facto senza altra dechiaratione et s’habbia per non<br />

fatta, ma che in tutti li modi si debbia pagare <strong>la</strong> pena incorsa.<br />

Et perché non si è fatta differenza nelli sudetti ordini più d’uno che d’un<br />

altro, si averte a ciaschuna persona et si essorta che da se stessa voglia rego<strong>la</strong>rsi<br />

secondo <strong>la</strong> condition sua, si per schifar le spese superflue, et non dar male<br />

essempio, come per esser mostrato a dito per un ignobile o plebeo superbo et<br />

arrogante che vogli far più degli altri et quel che non convenga al<strong>la</strong> qualità sua,<br />

essendo che <strong>la</strong> nobiltà sarà giudicata tra quelli che saranno più pronti a mettere<br />

questi ordini in essecutione et con essemp<strong>la</strong>r modestia procederanno.<br />

In quorum fidem etcetera. Datum in Urbeveteri ex pa<strong>la</strong>tiis nostrae solitae<br />

residentiae, Die 20 mensis septembris 1576<br />

Iohannes Baptista Baiardus gubernator.<br />

123. 1581<br />

Statuti<br />

De ornatu et pompa mulierum. Rub. XXIX<br />

Cum in regimine reipublicae non minus conveniat occasiones peccatorum<br />

tollere, et consuetudines contra divinam legem prohibere, quam temporalibus<br />

negociis vacare, domini statuendo decreverunt ut promissio in baptismatis sacramento<br />

facta servetur, in qua renunciamus diabolo et pompis eius quod nul<strong>la</strong><br />

mulier cuiuscumque gradus, vel conditionis existat, audeat de caetero vel presumat<br />

ullo unquam tempore ferre aliquod genus coronae alicuius metalli: item ferre<br />

aliquod genus monilium sive vezzorum in collo, exceptis et reservatis ad hoc<br />

puellis quae nondum decimum aetatis annum attigeriat: item quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

similiter audeat portare in capite, sive in vestibus aliquod genus per<strong>la</strong>rum, gemmarum<br />

auri, sive argenti maioris valoris et precii, nisi et dumtaxat trium floreno-


Orvieto<br />

1101<br />

rum pro centenario suae dotis et non ultra, ad aestimationem peritorum, non<br />

computandis in hac summa magliettis, zonis, vel anulis: item quod nul<strong>la</strong> mulier<br />

ut honor Dei praecipue servetur cuiuscumque gradus vel conditionis existat audeat,<br />

vel presumat introire aliquam ecclesiam, nisi tecto capite et spatulis, exceptis<br />

et dumtaxat reservatis puellis quae nondum duodecimum annum attigerint, et<br />

nuptis dum ad domum viri primitus transducuntur, et per totam octava a dicta<br />

transductione sequentem, et excepta prima vice qua exirent domum cum primum<br />

fuerint desposatae, ita quod de caetero nul<strong>la</strong> mulier possit vestimenta deferre<br />

apertiora in collo et spatulis, nisi accol<strong>la</strong>ta secundum more Florentinum,<br />

vel duobus digitis inferius a fontanel<strong>la</strong> gutturis ad plus, et posterior pars vestis<br />

correspondeat honestati: et similiter nul<strong>la</strong> mulier possit aliquod genus vestium<br />

ferre cum caudis, sed rotundas, vel cum dimidio palmi ad plus, et nullus sutor<br />

de cetero, aurifex, vel alius artifex cuiusvis sexus audeat vel praesumat loborare,<br />

suere, incidere, vel alio quovis modo conficere in totum vel in partem, preter et<br />

contra formam dictorum ordinamentorum, ad poenam vigintiquinque librarum<br />

denariorum pro quolibet contrafaciente, et qualibet vice, de facto auferendorum<br />

et applicandorum prout infra, et contrafacientes mulieres in predictis, vel aliquo<br />

praedictorum in totum vel in partem, incidant in poenam vigintiquinque librarum<br />

denariorum ipso facto applicandorum pro quarta parte accusatori cui credatur<br />

cum uno teste bonae famae et habeatur secretus, pro alia quarta officiali<br />

exequenti, et pro duabus aliis quartis Monti Christi dicte civitatis: et potestas,<br />

vel eius officiales teneantur facere expeditam executionem, ad poenam dupli retinendi<br />

de suo sa<strong>la</strong>rio, ad requisitionem depositarii dicti Montis Christi, et cuiuscumque<br />

alterius petentis: quam poenam nisi contrafaciens ad notificationem dicti<br />

depositarii solvat infra decem dies incohandos a die notificationis, vel se defendat<br />

per sententiam, per ipsum depositarium describi debeat in libro speculi,<br />

ad poenam dupli si ipse depositarius fuerit negligens: et procuratore procurare<br />

in huiusmodi volente: et predicta locum habeant tam in civitate, quam in eius<br />

comitatu et districtu, reservatis tantum a predictis capitulis mulieribus forensibus<br />

quae accederent ad hanc civitatem, quae terminum habeant unius mensis ad observandum<br />

praedicta, et habitantes sub eodem tecto et domo una cum delinquente<br />

in praedictis, teneantur omnes ad poenam suprascriptam. Ad electionem<br />

officialium.<br />

124. 1587, luglio 27<br />

Riformanze<br />

Provvedimenti per i funerali<br />

Et perché si vede che spesse volte morano molti capi di fameglia et <strong>la</strong>sciano<br />

i loro figlioli et heredi minori et povari et se gli aggiunge adosso subito una<br />

spesa di berrette di 60 o 70 scudi, talché finiscano di dare il tracollo a dicti


1102 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

figlioli, che per rimediare a tanto inconveniente per utile de tutti che si intenda<br />

ordinato per l’avenire che nissuna persona di questa città di qual si voglia conditione<br />

possa dare berrette a alcuna persona si non alli congiunti del morto in<br />

primo et in secondo grado so<strong>la</strong>mente, sotto <strong>la</strong> pena del<strong>la</strong> privatione del<strong>la</strong> civilità<br />

et d’infamia perpetua, essortando ciascuno più tosto a fare delle elemosine et<br />

altre opere pie per benefitio di suoi morti et <strong>la</strong>ssare andare queste spese superflue<br />

et vane, quale niente giovano al’ anima et mettono in conquasso et ruina le<br />

substantie di molti et che questo si publichi con l’autorità del molto illustre<br />

signor governatore.<br />

125. 1590, aprile 14<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera circa il vestire delle donne<br />

Se pare provedere cosa alcuna sopra il soperchio vestire delle donne e moderare<br />

qualche capitolo del<strong>la</strong> pragmatica e dechiarare altro per stabilimento di<br />

detto ordine.<br />

La proposta è approvata.<br />

126. 1590, maggio 22<br />

Riformanze<br />

Rego<strong>la</strong>mento per i funerali<br />

Che essendo l’usanza buona e <strong>la</strong>udevole delle pompe e spese di mortorii<br />

trascorsa tant’oltre che non puote se non apportare a povari cittadini rovina<br />

e come se dice afflittione all’afflitto che per l’avenire se intenda dechiarato e<br />

riformato che ai cadaveri che saran portati al<strong>la</strong> sepoltura non si possan mettere<br />

più che torce quattro et al<strong>la</strong> croce otto e che non si possa dare altro<br />

segno alli parenti che una berretta e che non se passi il secondo grado,<br />

intendendo che cominci il grado del<strong>la</strong> persona dell’herede sotto <strong>la</strong> pena di<br />

scudi vinticinque d’applicarsi per <strong>la</strong> metà al<strong>la</strong> reverenda Camera apostolica e<br />

per l’altra metà al<strong>la</strong> fabrica del pa<strong>la</strong>zzo dell’illuistrissimo signor magistrato e<br />

che per accompagnare il morto non se possino chiamare né ricevere più frati<br />

che de quel<strong>la</strong> religione del<strong>la</strong> Chiesa nel<strong>la</strong> quale si doverà seppellire insieme<br />

col parrocciano; e che si preghi l’illustrissimo reverendissimo monsignor nostro<br />

governatore a fare osservare il presente ordine irremissibilmente et parendo<br />

all’illustrissimo magistrato a proposito ne procuri ordine da nostro signore<br />

per <strong>la</strong> confirmatione.


Orvieto<br />

127. 1591, settembre 8<br />

Riformanze<br />

Proposta e delibera re<strong>la</strong>tiva alle spese per i funerali<br />

1103<br />

Se pare dar qualche ordine quale si debba osservare che nel<strong>la</strong> occasione<br />

di morti e mortorii si debba mettere una quantità ferma di torce al<strong>la</strong> santissima<br />

croce e corpo; medesimamente delle berrette poiché si vede che da queste due<br />

grossissime spese ne vengono le rovine e deso<strong>la</strong>tione delle case e delli poveri<br />

figli.<br />

128. 1591, settembre 24<br />

Riformanze<br />

Delibera di elezione di quattro cittadini che provvedano ai funerali<br />

Che l’illustre signor magistrato facci electione di 4 cittadini e quanto prima<br />

li facci chiamare in pa<strong>la</strong>zzo i quali s’intendano pregati pinsare, discorrere e<br />

mettere in carta il modo che li parerà per le gravi spese nel sepellire i morti<br />

così nel<strong>la</strong> cera come nelle berrette e lo mandino al primo consiglio per <strong>la</strong> confirmatione<br />

con quelle pene che li parerà.<br />

129. 1591, ottobre 24<br />

Riformanze<br />

Capitoli per rego<strong>la</strong>re i funerali<br />

Che li discorsi sopra li funerali s’intendano per vigore del presente decreto<br />

approvati e che l’illustre signor magistrato che sarà per il tempo ne procuri <strong>la</strong><br />

confirmatione del<strong>la</strong> sagra Consulta, dando<strong>la</strong> al signor ambasciatore che doverà<br />

andare a baciare i santissimi piedi del nuovo pontefice nel<strong>la</strong> capitu<strong>la</strong>tione oltre<br />

l’altre cose che li si dovrà dare et s’osservi invio<strong>la</strong>bilmente e si proceda alle pene<br />

e si facci bandire.<br />

Tenores discussionum factarum et obtentarum in presenti consilio sunt infrascripti<br />

tenoris videlicet: volendo il consiglio <strong>generale</strong> dell’illustre città di Orvieto<br />

provedere alle spese superflue che si sono introdotte ne mortuorii che vanno<br />

tuttavia accrescendo a danno del particu<strong>la</strong>re ordina che per l’avvenire nessuna<br />

persona habitante nel<strong>la</strong> città di qual si voglia stato, grado, conditione o degnità<br />

possa dare berretta né altro segno di lutto ad altri che al<strong>la</strong> propria fameglia<br />

solita a dimorare in casa del morto.


1104 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Item che per qual si voglia persona che morrà non si possa consumare più<br />

di 50 libre di cera tra il mandare il corpo al<strong>la</strong> sepoltura et il tenerl’in casa o in<br />

altra chiesa, computatoci ancora l’elemosina solita a darsi alle sacerdoti che l’accompagnaranno,<br />

nel qual caso ordina che non si possa invitare se non una religione<br />

oltra al proprio parrocchiano.<br />

Item che non si possa far catafalchi nelli offitii funerali né usare più di<br />

quattro torce di due libre l’una al<strong>la</strong> cassa del mortorio e due facole per altare<br />

talmente che non passi 12 libre di cera per ciascuno di detti offitii, né si possi<br />

usare musica né in detti offitii né meno nell’accompagnare i morti e chi contrafarà<br />

in alcuno di detti capitoli incorra in pena di 50 scudi per ciascuno e ciasched’una<br />

volta da applicarsi per un terzo al<strong>la</strong> Reverenda Camera apostolica,<br />

l’altro terzo al giudice che farà incamerare il tutto al quale spetti el distribuire <strong>la</strong><br />

rata spettante a i luochi pii secondo che li parerà e piacerà, volendo che in simil<br />

pena sia lecito di provedere tanto per denuntii e querele come per inquisitione o<br />

a loro più rigoroso modo.<br />

Item ordina che doppo ch’il morto sarà stato cavato di casa si debba portare<br />

all’hora debita al<strong>la</strong> sepoltura senza più ripassare o fermarsi al<strong>la</strong> sua propria<br />

casa e che l’Illustre signor magistrato che sarà per i tempi procuri l’osservanza<br />

di questi ordini sotto carico del proprio offitio per lettere del<strong>la</strong> Sagra Consulta.<br />

130. 1594, marzo 15<br />

Bastardelli delle Riformanze<br />

Prammatica sulle vesti<br />

Eques Scipio Sensatus super pragmatica che ottenendosi <strong>la</strong> pramatica in questo<br />

prestantissimo consiglio sia ordinato a quelli che saranno eletti a far circa<br />

alle vesti fatte con oro o argento o rifeniti di trina medesima d’oro o argento si<br />

permetta e sia lecito a quelli che l’hanno di posserle portare, purché allo stabilimento<br />

di detta pragmatica ne rassegnino <strong>la</strong> quantità, che volendone far delle<br />

altre le debbiano fare conforme al<strong>la</strong> pramatica che sarà stabilita.<br />

Non balluctata de ordine consulentis.


GLOSSARIO<br />

Ben sarà dir degli abiti del nostro cortegiano; i quali io estimo che, pur<br />

che non siano fuor del<strong>la</strong> consuetudine né contrarii al<strong>la</strong> professione,<br />

possano per lo resto star bene, purché satisfacciano a chi gli porta<br />

B. CASTIGLIONE, El libro del cortegiano, a cura di C. CORDIÉ, Mi<strong>la</strong>no, 1960<br />

Nel glossario che segue non compaiono le voci più conosciute e ricorrenti<br />

che fanno parte dell’abbigliamento maschile e femminile come ad<br />

esempio: veste/i, ornamento/i, gemma, velluto, seta, anulus, corallo, pannus,<br />

per<strong>la</strong> ecc. e neppure i termini, altrettanto noti, riferentisi a cerimonie<br />

come: funerale, nozze, nupte, baptisma, dona, convivium. Poiché nel<br />

corso dei <strong>secoli</strong> i capi di vestiario hanno subito modifiche più o meno<br />

notevoli, per semplificare <strong>la</strong> comprensione dei termini, si è preferito,<br />

quando non fosse assolutamente necessario, dare delle giustificazioni re<strong>la</strong>tivamente<br />

generiche.<br />

Abbreviazioni : AM = Amelia<br />

AS = Assisi<br />

CC = Città di Castello<br />

FO = Foligno<br />

GT = Gualdo Tadino<br />

GU = Gubbio<br />

NA = Narni<br />

NO = Norcia<br />

OR = Orvieto<br />

PG = Perugia<br />

SP = Spoleto<br />

TO = Todi<br />

TR = Terni


1106 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Abbottonatura di seta, abotonatura, bettonatura, bottonatura: fatta da<br />

magliette o gangheri, di ferro o di argento, successivamente sostituite da<br />

bottoni, aghetti e cordelline (AM 37; CC 12; GU 1; PG 11; SP 28, 40;<br />

TO 22; TR 26)<br />

Accia: filo di lino o canapa in matassa, stoppa (OR 80-81)<br />

Adfuldo<strong>la</strong>tus: fornito di falda (PG 14), v. anche adgheronatus<br />

Adgheronatus: da gherone, lembo triango<strong>la</strong>re <strong>la</strong>terale delle camicie da donna,<br />

ornato di falde, da gairo, longobardo, cuneo, punta di <strong>la</strong>ncia (PG 14)<br />

Adrappamento: <strong>la</strong> draparia è l’arte dei drappieri, e adrappare o addrapare<br />

addobbare di drappi (PG 100, 103, 111)<br />

Adubbum: v. aredium<br />

Aghuccia, agucchia: ago in genere e in partico<strong>la</strong>re per fare <strong>la</strong>vori di maglia,<br />

ma anche un tipo di al<strong>la</strong>cciatura (OR 122; PG 100, 103, 106, 109,<br />

110, 111)<br />

Agiubato: da giuba con <strong>la</strong> protesi di a intensiva, vestito con <strong>la</strong> giubba<br />

(PG 6)<br />

Agnusdei: ornamento raffigurante l’Agnello di Dio, ma anche come il<br />

Paternoster, un tipo di col<strong>la</strong>na (AS 22; OR 122; PG 100, 109)<br />

Agroppato: stretto insieme, filzato (PG 88, 90)<br />

Allesso, alesso, elixus, lessus, lissus, lixus: da lesso, cotto a lesso (AM 7,<br />

8, 20, 37; OR 15, 39; PG 103, 110; TO 13, 24); ma qualche volta<br />

lessare ha il significato di soffriggere (CC 15)<br />

Allistatus: v. lista<br />

Allucciorato: detto di vestiti cosparsi di pagliuzze d’oro o d’argento, da<br />

luccio<strong>la</strong> (FO 153)<br />

Alicta, alucta, allupta: da alligo, legare strettamente, antico calzare di pelle<br />

senza al<strong>la</strong>cciatura, indica anche il cuoio sottile e morbido colorato con<br />

allume e noci di gal<strong>la</strong> (PG 14, 44, 45, 46)<br />

Amando<strong>la</strong>, amigdo<strong>la</strong>: dal greco e poi dal <strong>la</strong>tino dotto amigda<strong>la</strong>, mandor<strong>la</strong><br />

(TO 24, 25)<br />

Ambra: ambra (AM 20, 37; CC 15; PG 6; SP 28; TO 24, 25; TR 26, 27)<br />

Ambroccato: v. broccatus<br />

Ammorsel<strong>la</strong>tus: da morsellus, quello che si può prendere con un morso,<br />

boccone: manicaretto di carne e uova sbattute, ma i morselli sono anche<br />

confetti dolci, mandorle candite e simili (OR 15)<br />

Anisi: anice, e anche confetti al sapore di anice (SP 24, 26, 28;<br />

TR 26, 27)


Glossario<br />

1107<br />

Apitogio, epithogum, epitogium: sopraveste lussuosa simile al gabbano<br />

lunga e <strong>la</strong>rga, foderata di seta o velluto (AM 35; PG 14)<br />

Apra: da aper, cinghiale (TO 24)<br />

Aquartare, aquartato: dividere in quarti (OR 80, 81; PG 85, 92)<br />

Aredium, arredo, haredium, redo: ornamento del<strong>la</strong> persona, in <strong>generale</strong> e<br />

non solo del<strong>la</strong> casa, cose solite mandarse cum <strong>la</strong> sposa a casa del marito,<br />

chiamate vulgarmente arredo (v. PG 87) (AS 4 – seu adubbum, 5, 7, 9,<br />

10; FO 72, 73, 133, 160, 171, 197, 213, 214, 217, 219; GU 1, 2; OR 15,<br />

17, 18, 38, 39, 59, 72, 99, 101, 102, PG 11, 12, 29, 30, 33, 34, 35, 36,<br />

39, 77, 78, 79, 85, 87, 103, 106, 110; SP 7, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27,<br />

28, 29, 32, 33, 35, 37, 38, 39, 40; TO 24, 25; TR 26)<br />

Arlegatura: da legatura, nel volgare perugino il prefisso ar- corrisponde al<br />

toscano re-, ri-, quindi acconciatura dei capelli mediante un qualche tipo<br />

di nastro o legame (PG 4, 6, 11)<br />

Armellinatura: da armellino ermellino, bordo di ermellino (TO 7, 8)<br />

Armellinus, ermelinus: ermellino; era una delle pellicce più ricercate e più<br />

comuni tra le dame; <strong>la</strong>ctitius, ermellino bianco (CC 15; FO 13 – <strong>la</strong>ctitius<br />

–, 16, 29; PG 14, 50 – <strong>la</strong>ctitius –, 92, 106, 111)<br />

Armesino, armasin, armesinus armisinus, hermesino, ormesino, ormosino:<br />

tessuto leggero di seta che deve il suo nome al<strong>la</strong> città di Ormuz, in<br />

Persia (AS 22; CC 15; OR 122; PG 94, 96, 100, 103, 106, 108, 109,<br />

111; TO 24; TR 19)<br />

Arrochiutus: da rocchio, ridotto in rocchi, avvolto, raggomito<strong>la</strong>to (OR 15)<br />

Arrosto, arosto, assatus: da arostare, fare in gratico<strong>la</strong> (AM 7, 8, 20, 37;<br />

CC 1, 15; OR 15, 38-39; PG 103, 110; TO 13, 25)<br />

Asossato: forse derivato da sursum, sollevato in alto, anche detto di vestiti<br />

(PG 6)<br />

Astiludium: giostra fatta con l’asta, da hasta, <strong>la</strong>ncia, più ludus, gioco<br />

(OR 38)<br />

Bactemaglia, battemaglia: battere è il verbo dei cardatori che battono e<br />

ungono <strong>la</strong> <strong>la</strong>na, qui sembra un qualche tipo di indumento (FO 1)<br />

Bagaroççum: tipo di mantello (GU 1)<br />

Balcitus: v. balçum<br />

Baldachinum, baldachium: tessuto o veste di seta grossa simile a quelli<br />

prodotti a Bagdad (PG 14)<br />

Balçane, balzana, fimbria: guarnizione di abiti, un bordo alto sull’orlo e


1108 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

sullo scollo del vestito di tessuto diverso dal<strong>la</strong> veste, una specie di balza<br />

(CC 9; FO 13, 16, 31, 33, 219; NO 2; OR 72; PG 64, 65, 71, 78, 79,<br />

87, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111)<br />

Balteum: cintura, e anche guarnizione del<strong>la</strong> veste (AM 7, 8; FO 7, 16, 40)<br />

Balçum, balcitus, balça, baltium, balzictum, balzum: dal <strong>la</strong>tino medioevale<br />

il balzum era in origine il fascio di spighe con cui si legavano i covoni,<br />

poi fu l’acconciatura femminile rotonda e convessa che si alza intorno<br />

al capo come una corona. Era formato da <strong>la</strong>mine sottili e flessibili di<br />

rame o di legno piegato al fuoco, coperto di seta e ornato da nastri o<br />

tessuti del colore del<strong>la</strong> veste da abbinare; per portarlo adeguatamente le<br />

donne si rasavano i capelli del<strong>la</strong> fronte (FO 4, 7, 8, 9, 10, 13, 16; OR 12,<br />

45; PG 14)<br />

Bandel<strong>la</strong>, benda, bendel<strong>la</strong>, bendelletta, bindel<strong>la</strong>, bindello, bindone, buidel<strong>la</strong><br />

diminutivo di benda, nastro; <strong>la</strong> benda era <strong>la</strong> striscia di seta con cui<br />

le donne sposate coprivano una parte del viso e tenevano in ordine i<br />

capelli (AS 22; CC 12; FO 31, 33, 72, 91 – bindone – 219; GU 2;<br />

NA 5; PG 71, 79, 88, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110; TO 25)<br />

Barra fulcita de perle: balza ornata (FO 29)<br />

Bassetta: gioco di carte d’azzardo simile al faraone, ma qui è <strong>la</strong> pelliccia<br />

di agnello appena ucciso (AS 22; CC 11)<br />

Battemaglia: v. bactemaglia<br />

Becca: dallo spagnolo beca, fascia di seta usata dal XV secolo in poi,<br />

come una specie di bandoliera (FO 181)<br />

Bernia di drappo: v. sbernia (TR 26, 27)<br />

Berretta, berettina, beretto, biretum, birrectum: dal provenzale berret,<br />

copricapo da uomo o da donna, che veniva semplicemente appoggiato<br />

al<strong>la</strong> nuca per raccogliere i capelli senza essere legato sotto il mento; qualche<br />

volta era anche un mantello con cappuccio. Il Cinquecento fu il<br />

momento di massima popo<strong>la</strong>rità: morbida e tonda per gli uomini, sostenuta<br />

da una struttura rigida per le donne. Il diminutivo beretinus corrisponde<br />

anche al colore grigio (AM 7, 8, 37; CC 10 – biretum giallum –,<br />

15; AS 22; FO 1, 29, 30, 31, 72, 139, 147; GU 1, 2, 5, 6; OR 122, 124,<br />

126, 127, 128, 129; PG 88, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 105, 106, 109,<br />

110, 111; TO 3, 4, 22, 24, 25; TR 28)<br />

Berrovarius, berruarius, beruarius: uomo armato che podestà, capitano<br />

del popolo o altri ufficiali forestieri conducevano con sé per perseguire i<br />

malfattori, per guardia personale e per eseguire gli ordini legati al loro<br />

incarico. Da qui <strong>la</strong> forma sbirro (GU 1; OR 16; PG 61; TO 6)<br />

Bettonatura: v. abbottonatura


Glossario<br />

1109<br />

Biache: biacca, il carbonato basico di piombo detto anche bianco di<br />

piombo o cerussa, fondamentale per <strong>la</strong> composizione di molti colori usati<br />

in pittura, ma anche nel<strong>la</strong> cosmesi (TR 23)<br />

Bindel<strong>la</strong>, bindone: v. bandel<strong>la</strong><br />

Binna: probabilmente binda, benda, con l’assimi<strong>la</strong>zione di nd- in nn-<br />

(TR 19)<br />

Biscus: bigio o il panno di colore bigio (OR 106)<br />

Boctonatura: v. abbottonatura<br />

Boctones, botoncino, botone, buttones: bottoni, intesi soprattutto come<br />

elementi decorativi delle vesti e per questo partico<strong>la</strong>rmente preziosi<br />

(AM 7, 8, 20; CC 1; FO 4, 10, 13, 29, 30, 31, 33, 72, 219; GU 1, 2;<br />

OR 16; PG 6, 7, 11, 14, 92, 94, 96, 100, 108, 111; SP 2; TO 6, 24);<br />

v. anche maspillus, tuberculus<br />

Boricchio, burichio: cappotto di <strong>la</strong>na imbottito e anche un tipo di imbottitura,<br />

da borra (PG 94, 96)<br />

Bottonatura: v. abbottonatura<br />

Brachium: unità di misura di lunghezza; a Todi, come a Perugia, equivaleva<br />

a 58 cm (AM 8, 15; CC 12; FO 4, 13, 40, 73, 219; OR 16, 50, 72;<br />

PG 30, 33, 96; SP 15, 22, 24; TO 3, 6, 10, 11, 13, 24; TR 14, 27)<br />

Bracone: al<strong>la</strong> napoletana, al<strong>la</strong> svizzera (PG 94) di origine germanica, erano<br />

lunghe fino al ginocchio, di <strong>la</strong>na, ed erano più o meno l’equivalente<br />

delle mutande ottocentesche, anche se più lunghe e più <strong>la</strong>rghe; furono<br />

un capo di biancheria prettamente maschile almeno fino al<strong>la</strong> metà del<br />

Cinquecento, quando Caterina de’ Medici li fece adottare anche per le<br />

donne: il loro uso fu diffuso soprattutto quando l’adozione del<strong>la</strong> faldiglia,<br />

<strong>la</strong> veste molto <strong>la</strong>rga in fondo, non proteggeva più le gambe dal<br />

freddo; erano anche le brache <strong>la</strong>rghe degli a<strong>la</strong>bardieri, termine, dispregiativo,<br />

con cui in seguito si indicarono i <strong>la</strong>nzichenecchi. La forma braca<br />

viene dal <strong>la</strong>tino bracae di origine germanica, regione da cui erano state<br />

adottate per <strong>la</strong> prima volta<br />

Broccatus, brocchatus, brochato, imbroccato: tessuto di seta, figurato e<br />

dorato o argentato (AM 20, 22; AS 5, 7, 9, 10; CC 12, 15; FO 13, 16,<br />

29, 30, 31, 33, 40, 64, 72, 75, 133, 139, 153, 219; GU 3, 6; OR 45, 81;<br />

PG 50, 64, 65, 67, 94, 96, 100, 103, 106, 109, 110, 111; SP 14, 20, 21;<br />

TR 11, 12, 14, 17, 19)<br />

Broccatello: tessuto a due orditi e a grandi disegni rilevati, diverso dal<br />

broccato da cui tuttavia deriva il nome (PG 106, 111)<br />

Buidel<strong>la</strong>: v. bandel<strong>la</strong>


1110 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Burattus, burato: da burra <strong>la</strong>na grosso<strong>la</strong>na, ma è anche un punto di<br />

ricamo su una rete intrecciata precedentemente (AS 22; CC 15; NA 5;<br />

PG 101; SP 26, 27, 28; TO 22, 24; TR 26, 27)<br />

Buricchio: v. boricchio<br />

Bursia, bursitia: dal greco byrsia, borsa di pelle (AM 8; CC 1; GU 1, 2;<br />

PG 11, 77; SP 2) v. anche carnerium<br />

Bustus, busto: indumento caratteristico del Cinquecento, anche se è ricordato<br />

nel secolo precedente; simile al gippone, era irrigidito da stecche,<br />

se non fatto addirittura di metallo model<strong>la</strong>to per contenere i seni;<br />

veniva chiuso da piccole chiavi o da ganci e si portava sopra <strong>la</strong> sopraveste,<br />

a differenza dei moderni busti (AM 1; FO 30, 72, 139, 146, 197,<br />

217, 219; GU 5, 6; OR 122; PG 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110,<br />

111; SP 16, 24, 26, 27 – busto de cortina –, 37; TO 6, 24, 25; TR 27)<br />

Buttones: v. boctones<br />

Calcia sive calçarettus, calcellus, calceus, calçar, calzolo: termine molto<br />

generico, può indicare una calzatura, ma anche gli antenati dei calzoni. I<br />

calzaretti o calcetti riparavano solo il piede e si portavano sotto le calze.<br />

Le calze erano in genere so<strong>la</strong>te, provviste di una suo<strong>la</strong> di cuoio per<br />

poter sostituire le scarpe vere e proprie (CC 1; FO 4, 13, 16, 29; PG 7,<br />

8; TO 24; TR 27)<br />

Calciamentum: calzare, calzatura in genere (FO 4; GU 2; PG 11, 14,<br />

Roccafranca)<br />

Caliga, calliga: calzatura ma spesso anche calza con fodera. La suo<strong>la</strong> era<br />

di cuoio e <strong>la</strong> tomaia di stoffa (AM 7, 8; AS 15; FO 40; GU 1; NA 2;<br />

PG 8, 14, 28, 44, 45, 46, 96)<br />

Calçar, calzolo: v. calcia<br />

Calzone: accrescitivo di calza, quindi calze-brache, e anche mutande.<br />

L’evoluzione del<strong>la</strong> calza-braga in calzone si deve al<strong>la</strong> moda spagno<strong>la</strong> (FO<br />

162 – al<strong>la</strong> marinaresca –; PG 94, 100 – al<strong>la</strong> marinara, 106, 108, 109, 111)<br />

Camelotto: v. ciambellotto<br />

Camisce: si intendono con questo nome due tipi di indumento: uno faceva<br />

parte del<strong>la</strong> biancheria da letto ed era poco usato nel Trecento, quando<br />

si preferiva dormire senza vestiti, soprattutto <strong>la</strong> nobiltà; un altro, <strong>la</strong><br />

camicia vera e propria, era molto semplice, senza ricami ma di tessuto<br />

pregiato, e rappresentava <strong>la</strong> biancheria adottata da tutti gli strati sociali; i<br />

colletti all’inizio erano attaccati allo scollo e spuntavano appena dal vestito,<br />

in seguito le camicie divennero più ricche e i colletti divennero un


Glossario<br />

1111<br />

capo a se stante e arricchiti da pieghe. La voce non è di origine <strong>la</strong>tina,<br />

ma piuttosto germanica o celtica (FO 72, 139; GU 5; OR 45, 46;<br />

PG 71, 76, 79, 94, 101)<br />

Camorra, camorrino, camuria, ciamarra, cimarra: veste ampia e lunga a<br />

vita alta con maniche attaccate e una spaccatura davanti, simile al<strong>la</strong> gonnel<strong>la</strong>,<br />

in genere accompagnata dal<strong>la</strong> coppa. Può indicare, come in altri<br />

casi, <strong>la</strong> stoffa. (AM 15, 35, 37; AS 4, 5, 7, 9, 10, 22; CC 12; FO 13, 16,<br />

29, 30, 31, 33, 40, 75, 127, 149, 150, 153, 158, 219; GU 4, 6; NO 1;<br />

OR 51, 108; PG 50, 53, 64, 67, 71, 76, 78, 79, 85, 87, 88, 90, 92, 96;<br />

SP 24, 26; TR 27); v. anche zimarra<br />

Camucta, chamucha, camuta, camuçha, chamuca: cammucà o camocà,<br />

specie di stoffa damascata di seta, ma anche tessuto di raso (PG 7, 11,<br />

14, 30)<br />

Canacca, canacha: ornamento femminile da collo (AS 22; PG 103, 106,<br />

110, 111)<br />

Canavaccio, teletta: drappo tessuto con oro e argento (FO 147 – napoletano<br />

–, 153; PG 100, 103, 106, 109, 110, 111; TR 23); è anche canovaccio<br />

per strofinacci<br />

Cangia: di colore cangiante (OR 102 – cangiante –; PG 14)<br />

Capel<strong>la</strong>, capellina, capellinus, capello, cappel<strong>la</strong>, cappellino: picco<strong>la</strong> cappa<br />

e poi cappello da donna e anche ghir<strong>la</strong>nda; il capellinus era anche il<br />

cappello di paglia a <strong>la</strong>rga tesa (AS 22; CC 1, 15; FO 1, 4, 10, 29, 30,<br />

31, 33, 129, 139, 219; GU 1, 2, 5, 6; NO 1; OR 72, 122; PG 14, 94,<br />

96, 100, 101, 103, 109, 111; TR 11, 12, 26)<br />

Capotta, capettus: il capetium era non solo un pezzo di stoffa, ma anche<br />

una parte del vestito che copriva il petto (FO 197, 217)<br />

Capotto, cappotto: sopraveste rustica, formata da un cappuccio e da uno<br />

scapo<strong>la</strong>rio; accrescitivo di cappa, mantello invernale (OR 122; PG 100,<br />

103, 106, 108, 109, 110, 111)<br />

Cappa: a differenza del mantello, era propria in origine solo dei soldati;<br />

provvista di cappuccio era <strong>la</strong>rga e di tessuto semplice, in seguito venne<br />

adottata come abbigliamento per tutti e fu arricchita da liste di velluto e<br />

seta (FO 30, 31, 33, 140; GU 4; NO 1; OR 122; PG 71, 94, 100, 103,<br />

106, 109, 110, 111)<br />

Capparone: detto anche capperone, cappuccio al<strong>la</strong> francese, e anche mantello<br />

dotato di questo tipo di cappuccio (FO 31, 33)<br />

Cappotto: v. capotto<br />

Capripilium: forse tessuto di <strong>la</strong>na caprina (FO 155)


1112 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Caputeus, caputium: copricapo, che poteva anche essere cucito sullo scollo<br />

(AM 7, 8; CC 1; FO 1, 10; GU 1, 2; OR 22, 101, 104; PG 2, 11, 14,<br />

44, 45, 46)<br />

Carcame: ornamento femminile prezioso da collo, al posto del<strong>la</strong> ghir<strong>la</strong>nda<br />

(PG 111)<br />

Carnerium: borsa in genere, e anche picco<strong>la</strong> sacca da appendere al<strong>la</strong><br />

cintura come <strong>la</strong> scarsel<strong>la</strong> (CC 1; GU 1, 2) v. anche bursia<br />

Carnisprivium: carnevale (GT; PG 96)<br />

Casacca: veste <strong>la</strong>rga per il busto, serviva anche a coprire l’armatura (FO<br />

72; GU 5; PG 108, 111)<br />

Cataluffa: drappo veneziano di velluto operato, ricchissimo, poteva essere<br />

usato anche per paramenti sacri (PG 111)<br />

Cauda: v. tragino<br />

Celone:, coperta, panno tessuto a più colori per il letto ma anche per <strong>la</strong><br />

tavo<strong>la</strong>, da Chalons sur Marne, <strong>la</strong> città famosa per <strong>la</strong> produzione dei panni<br />

di <strong>la</strong>na (PG 2)<br />

Centa, cento, centura, cingu<strong>la</strong>, cingulum, cinto, cinta, cintura: cinta, in<br />

genere senza pendagli, anche di metallo prezioso. La centa era anche <strong>la</strong><br />

striscia di pelle che si mette sul<strong>la</strong> scarpa o sullo zoccolo (AS 7, 9, 10,<br />

22; CC 1, 5, 6, 8, 12, 13, 14, 15; FO 1, 4, 7, 10, 16, 23, 29, 30, 31, 33,<br />

40, 72, 73, 91, 127, 134, 139, 197, 219; GU 1, 2, 4, 5, 6; PG 2, 7, 8,<br />

10, 11, 14, 53, 61, 64, 65, 71, 79, 85, 87, 88, 94, 96, 100, 101, 103, 106,<br />

109, 110, 111; TO 24; TR 11, 19, 23)<br />

Cerchio, circhione, circulus: cerchio metallico o di legno che si portava<br />

sotto le vesti, ma anche anello (FO 30, 31, 33; GU 2; OR 72, 80, 81;<br />

PG 71, 79, 85, 87; TO 15, 16)<br />

Cerruteca: v. chiroteca<br />

Chamucha: v. camucta<br />

Chiavacore, chiavacuore, c<strong>la</strong>vacorda: fibbia d’oro o di argento e poi cintura<br />

alta tre dita che si usava rega<strong>la</strong>re alle spose; poi anche giustacuore,<br />

da c<strong>la</strong>vus, chiodo oppure da c<strong>la</strong>vis, chiave, e da cor, cuore (AM 37;<br />

CC 15; FO 29, 30, 40, 72, 73, 129, 130, 134, 135, 139, 219; OR 80, 81;<br />

PG 64, 65; SP 26, 27)<br />

Chiroteca, cerruteca: dal greco-bizantino e dal <strong>la</strong>tino medievale chirothece,<br />

guanto elegante sia da uomo che da donna (CC 1; PG 96; TO 24)<br />

Ciamarra, cimarra: v. zimarra o camorra<br />

Ciambel<strong>la</strong>: focaccia di farina di frumento a forma di anello, e anche acconciatura<br />

che ne ripete <strong>la</strong> forma (TO 24, 25; SP 24, 26, 27; TR 26, 27)


Glossario<br />

1113<br />

Ciambellotto, camelotto, ciambellocto, ciamberlotto, ciamelotto, ciarmellotto,<br />

cimberloctus, zambelloctus: tessuto serico pesante, adatto per abiti<br />

invernali; deve il suo nome, cammellotto, al fatto di essere, in origine,<br />

fatto di pelo di cammello (AM 20; AS 22; CC 1; FO 13, 29, 40, 72, 73,<br />

139, 179, 219; GU 6; OR 59, 71, 80, 81, 88, 100, 102; PG 11, 14, 30,<br />

50, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111; TR 11, 12, 19, 27)<br />

Cimarra: v. zimarra o camorra<br />

Cinciglia, cincigliatura, cinciglium, incircigliare: dal <strong>la</strong>t. cingulum, nel suo<br />

diminutivo cingillum, cintura e a Perugia anche pieghettatura; il cincinno<br />

era anche un modo di acconciare i capelli (OR 22, 23; PG 30, 33, 45, 46)<br />

Cingu<strong>la</strong>, cingulum, cinta: v. centa<br />

Cioppa: dal francese chope, variante di iupe, ricca veste di varia foggia<br />

usata come abito di ga<strong>la</strong> da uomini e donne, poteva essere arricchita da<br />

ricami di perle, oro, argento (AM 36, 37; OR 22, 23, 102; PG 14, 50,<br />

53; TR 28); v. anche giubba<br />

Cerchione: v. cerchio<br />

Circulus: v. cerchio<br />

Circiglium: dal <strong>la</strong>t. circulus, nel diminutivo circellus, orecchino a forma di<br />

anello o cerchietto (TO 15, 16)<br />

C<strong>la</strong>mis: mantello corto e leggero usato dai greci e romani per cavalcare,<br />

ma anche lungo e più o meno ricco; per estensione mantello o casacca<br />

senza maniche (AM 7, 8, 15; FO 4, 8; GU 1, 2; OR 21, 37, 39, 45;<br />

PG 7, 14, 30, 33, 40, 41, 42, 43; TO 7, 8, 13)<br />

C<strong>la</strong>vacorda: v. chiavacore<br />

Coctardita: ampia tunica leggera e di colore chiaro con maniche lunghe<br />

e <strong>la</strong>rghe, usata fino al secolo XVI da uomini e donne in tutta Europa: in<br />

binomio con <strong>la</strong> giornea rappresentava l’abbigliamento estivo, da cotta e<br />

hardi (TO 3, 4)<br />

Coda: v. tragino<br />

Col<strong>la</strong>rium, col<strong>la</strong>rinus: v. collecto<br />

Col<strong>la</strong>tione: lo stesso che co<strong>la</strong>tione, merenda (CC 15; OR 80, 102; SP 24,<br />

25, 36; TO 24; TR 26)<br />

Collecto, coleto, col<strong>la</strong>recto, col<strong>la</strong>rinus, col<strong>la</strong>rium, colletto, humeralia: <strong>la</strong><br />

col<strong>la</strong>retta era l’antenata del moderno colletto, spuntava appena dal<strong>la</strong> guarnacca<br />

nel Quattrocento, poi diventò un indumento tipico dei militari nel<br />

Cinquecento nel<strong>la</strong> forma di un farsetto senza maniche con il collo rialzato,<br />

mentre il col<strong>la</strong>re, staccato dal<strong>la</strong> veste, a raggiera e ricco di pieghine<br />

veniva usato invece dalle dame. Il colletto che spuntava dal<strong>la</strong> camicia era


1114 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

l’elemento di garanzia del pulito, in un’epoca, quale il XVI secolo, nel<strong>la</strong><br />

quale vigeva l’idea del<strong>la</strong> pulizia “asciutta” (AS 22; CC 1, 15; FO 4, 13,<br />

72, 75, 139, 150; GU 5; PG 61, 85, 88, 90, 92, 94, 96, 100, 101, 103,<br />

106, 109, 110; SP 8; TO 12, 13; TR 19)<br />

Coltrarel<strong>la</strong>: picco<strong>la</strong> coltre, forse coperta per culle (AM 8)<br />

Concimi: da aconcimen, “cose destil<strong>la</strong>te per imbellirsi” (TR 23); v. anche<br />

biache e solimati<br />

Copel<strong>la</strong>: specie di bottone di uso comune a forma di picco<strong>la</strong> coppa, una<br />

mezza sfera, usato come ornamento sia nelle vesti da donna che per<br />

quelle da uomo (FO 139)<br />

Copta: v. cotta<br />

Corame: cuoio <strong>la</strong>vorato (OR 101, 102; PG 85, 87, 94; TO 22)<br />

Coregia: v. corrigea<br />

Coriandolo: seme usato in pasticceria (SP 27; TR 26, 27)<br />

Cordellie, cordoni: cordicelle, nastri; le cordelline potevano essere anche<br />

d’oro ed avevano un uso più decorativo che pratico (AM 37; AS 22;<br />

CC 15; FO 139; GU 5, 6; OR 122; PG 11, 94, 96, 100, 101, 103, 106,<br />

109, 110, 111; SP 27; TO 22; TR 26)<br />

Corigia: v. corrigea<br />

Coroccio: v. corroctare<br />

Corona: ornamento del capo fatto a forma di cerchio, di materiale prezioso<br />

ma anche semplicemente di fiori; detta anche ghir<strong>la</strong>nda, gioco v.<br />

rina (AM 4, 37; AS 22; CC 1, 14, 15; FO 4, 31, 33, 72, 139, 217, 219;<br />

GU 6 – corona d’ambracane e muschio –; OR 8, 12, 15, 45, 54, 59,<br />

122, 123; PG 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 33, 71, 79, 85, 87, 88, 90, 92, 94, 96,<br />

100, 101, 103, 106, 110, 111; SP 27; TO 24, 25; TR 26, 27)<br />

Corrigea, coregia, corigia, corrighia, corrigianus: dal <strong>la</strong>t. corrigia, cintura<br />

di cuoio, di metallo, di seta guarnite di fibbie o di bottoni dorati molto<br />

in uso nel Tre e Quattrocento, spesso con appesa <strong>la</strong> scarsel<strong>la</strong> (AM 7, 8,<br />

20; FO 4; PG 11, 14, 50; SP 6)<br />

Corroctare, coroccio, corrotto, corrucius, corruptus, coructus, scorruccio:<br />

portare il lutto (AM 36, 37; CC 2; FO 1, 2, 3, 4, 16, 86, 197; OR 8, 9,<br />

12, 15, 16; PG 23, 34, 36, 37, 53, 97; SP 2, 4, 5; TO 25; TR 12)<br />

Cortina: tipo di tessuto, ma anche tenda (AM 37; CC 15; SP 26, 27, 28;<br />

TR 26, 27)<br />

Cossale, cosciale: dal <strong>la</strong>tino tardo coxale, cosciale armatura e parte del<strong>la</strong><br />

calzabraca che proteggeva le coscia; lo scossale invece era il grembiule<br />

che indossavano le donne del popolo, bianco o tinto in diversi colori,


Glossario<br />

1115<br />

con elementi decorativi stampati, in genere era confezionato con tessuti<br />

poveri ma robusti (GU 5; TO 22)<br />

Cotognata: composta di mele cotogne (PG 103, 110)<br />

Cotta, copta: tunica con maniche lunghe e <strong>la</strong>rghe per uomini e donne<br />

spesso di colore chiaro e abbinata al<strong>la</strong> giornea; <strong>la</strong> cottardita era una<br />

tunica corta con maniche ampie spesso abbinata ad una cintura (GU 1;<br />

PG 14)<br />

Cremisi, cremesino, cremosi, cremisino, cremosinus, crimusino: colore<br />

rosso vivo ma anche seta o drappo (AM 20, 37; AS 4; CC 12; FO 29,<br />

30, 31, 139, 147, 149, 153, 219; NA 4; OR 59, 72, 80, 81, 83, 98, 100,<br />

102; PG 71, 85, 103,105; SP 23, 27, 28, 35, 37, 40; TO 22, 24, 25; TR<br />

26, 27)<br />

Crepida: dal <strong>la</strong>t. crepida, sandalo e poi pianel<strong>la</strong>, pantofo<strong>la</strong> (FO 219; TO 24)<br />

Crescia: seu panis, tipo di pasta non lievitata (AM 8, 20)<br />

Crustata, crostato: pasticcio che cuocendo forma una crosta, più sa<strong>la</strong>to<br />

che dolce (FO 13, 16, 29)<br />

Cul<strong>la</strong>: v. cuna<br />

Cuffia, scuffia : copricapo leggero femminile simile a quel<strong>la</strong> ottocentesca,<br />

ma spesso ricamata e arricchita con fili d’oro; v. anche reticelle (AM 37;<br />

AS 22; CC 12, 15; FO 72, 73, 90, 92, 104, 129, 130, 134, 137, 139, 219;<br />

GU 4, 5; NA 3; NO 1, 2; OR 72, 80, 81, 83, 98, 101, 102; PG 85, 88,<br />

90, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111; SP 14, 16, 19, 26, 27, 28;<br />

TO 22; TR 17)<br />

Cultra, coltruccia, cultrice, cultruccia: coperta (CC 2; FO 13, 16, 29, 30,<br />

31; GU 1; PG 2, 3)<br />

Cuna, cul<strong>la</strong>, cunabu<strong>la</strong>: cul<strong>la</strong> (AM 7, 8, 20; FO 13, 16, 29, 30, 31, 40, 72,<br />

197, 219; GU 4; OR 80, 81, 100, 102; SP 22, 24, 27, 28; TR 26)<br />

Curtiare: cortile, visitare, detto di sposa, dal <strong>la</strong>t. curtis (AM 3)<br />

Custura: cucitura (TO 6)<br />

Damaschino, damasco: da damasco o dalmasco tessuto <strong>la</strong>vorato al modo<br />

di Damasco, a motivi opachi su fondo rasato (AS 4, 22, 23; CC, 12, 15;<br />

FO 13, 40, 153, 219; NA 3, 4; OR 72, 80, 81, 91, 92, 106 ; PG 50, 62,<br />

100, 103, 106, 109, 110, 111; TO 22; TR 11, 13, 14, 19)<br />

Deauratus: dal <strong>la</strong>t. deaurare dorato (FO 4, 13, 219; GU 1, 2; OR 21, 45;<br />

PG 7, 96; TO 6, 24; TR 27)<br />

Devisa: v. divisa


1116 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Dimezatus, discissus, divisatus, scissus e scissura: partito in diversi colori<br />

(OR 15; PG 7, 14, 87, 88, 90, 92, 96)<br />

Diplois: nel senso di giubbone, si indossava sotto le vesti, scendendo di<br />

poco sotto <strong>la</strong> vita ed era provvisto di maniche. È sinonimo di farsetto.<br />

Viene dal greco diplois, doppio, perché era così <strong>la</strong>rgo da poter essere<br />

avvolto due volte intorno al corpo (OR 40)<br />

Diriçare: v. drizare<br />

Discissus: v. dimezatus<br />

Divisa, devisa: “indumentum duorum pannorum diversi coloris simul sutorum<br />

que vulgariter appel<strong>la</strong>ntur divise” (FO 29, 30, 31; PG 14, 28, 44, 45, 46)<br />

Divisatus: v. dimezatus<br />

Dobletto: panno di Napoli, fatto di lino e bambagia e tessuto al modo<br />

francese (CC 15; GU 6)<br />

Doccio, duccio: gorgiera (OR 15, 18)<br />

Dogatura, dogatus: tessuto listato a righe verticali come se riproducesse<br />

il disegno delle doghe (GU 1, 2)<br />

Dosso, dossus, doxo: dorso di animale di pelliccia (CC 15; FO 13, 16,<br />

29; OR 122; PG 111)<br />

Drappo, drapo: tessuto molto pregiato, in seta pura (AM 37; AS 22; CC 1<br />

– drappo zendadino – 2, 3, 15; FO 31, 33, 42, 64, 68, 72, 73, 75, 127,<br />

130, 139, 146, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 181, 188, 197, 217, 219;<br />

GU 2, 4, 5, 6; NO 2, 3; OR 3, 4, 80, 81, 100, 101, 102, 122; PG 12,<br />

14, 30, 33, 71, 76, 78, 79, 85, 87, 88, 90, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 108,<br />

109, 110, 111; SP 16, 23, 24, 26, 27, 28, 35, 37, 38, 39, 40; TO 24, 25;<br />

TR 4, 14, 17, 19, 23, 26)<br />

Drizare, diriçare: tecnica per cucire le vesti (PG 30, 33, 79)<br />

Elixus: v. allesso<br />

Enfantazzone: v. infantazzone<br />

Ensenium, enxenium, exennium, hensenium, insenium, insennium: regalo,<br />

dono spesso di cibo, dal <strong>la</strong>tino xenium (AM 7, 8, 20; AS 7; CC 1; FO 1,<br />

4, 9, 10; OR 8, 9, 12, 13, 15; SP 2, 6, Cerreto 1; TO 1, 3, 4; TR 9)<br />

Epitogium, epithogum: v. apitogio<br />

Ermelinus: v. armellinus<br />

Esculentia: cibi, alimenti, dal <strong>la</strong>tino esculentus, commestibile (AM 20)<br />

Exbernia: v. sbernia<br />

Exennium: v. ensenium


Glossario<br />

1117<br />

Faglina: come faina, dal <strong>la</strong>tino fagina (OR 122)<br />

Faldiglia, faldiglio: capo di biancheria femminile che andava dal<strong>la</strong> vita ai<br />

piedi, stretto al<strong>la</strong> vita e <strong>la</strong>rgo in fondo a formare una specie di campana,<br />

da cerchi di stoppa e cotone che diventeranno in seguito di legno, dallo<br />

spagnolo faldil<strong>la</strong>, diminutivo di falda (FO 30, 31, 33; OR 80, 81; PG 85)<br />

Fariolus: variante di faraiolo, v. ferragiuolo<br />

Farsettina, farsectum: corpetto imbottito che si indossava sopra <strong>la</strong> camicia,<br />

al<strong>la</strong>cciato fittamente, forse dal verbo <strong>la</strong>tino farcire attraverso il participio<br />

passato farsum, imbottito (OR 12; PG 14)<br />

Femoralium: panno da gamba, una specie di calzoni o brache (PG 96)<br />

Fenemento: v. fornimento<br />

Ferculum: di norma vassoio, qui nel significato di portata, vivanda, dal<br />

<strong>la</strong>t. ferculum, cassetta o barel<strong>la</strong> per trofei (OR 15; PG 11)<br />

Ferragiuolo, fariolus, ferraiolo: ampio mantello a ruota con bavero e senza<br />

maniche, più corto del normale mantello che arrivava in genere fino ai<br />

piedi (FO 197, 217; OR 122; PG 100, 103, 106, 109, 110, 111; TO 22)<br />

Fettuccia, fittuccia: nastro (OR 122; TO 22; TR 26)<br />

Ficta, fiecta, fietta, frecta: cintura femminile, fatta con fili di seta intrecciati,<br />

da cui probabilmente il nome (AM 8, 20; FO 13, 29, 30; GU 2;<br />

TO 13; TR 9)<br />

Fi<strong>la</strong>ticcio, fi<strong>la</strong>ticium: filo <strong>la</strong>vorato fi<strong>la</strong>ndo lo straccio di seta (FO 153,<br />

155)<br />

Filosello, filisello: filo di seta partico<strong>la</strong>rmente consistente e, per estensione,<br />

nastro confezionato con questo (PG 92, 101)<br />

Fimbria: v. balçane<br />

Fiorone, fioronato: elemento decorativo a forma di fiore (PG 78, 79, 87,<br />

88, 90, 92)<br />

Foloccus: fiocco, variante di floccus (PG 96)<br />

Fornimento, fenemento, fornemento, furamentum: da fornire, decorare:<br />

tutto ciò che veste e adorna <strong>la</strong> persona (AS 7, 9, 10; CC 11, 15; FO 16,<br />

29, 31, 33, 72; OR 15; PG 6, 71, 78, 79, 92)<br />

Francia, francietta, frangia, frangietta: frangia (FO 4, 10; GU 5, 6; PG<br />

94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111; TO 12, 13, 22; TR 26, 27)<br />

Françale: v. fronçale<br />

Frappa, frappamento, frappare, frappato: piega del<strong>la</strong> veste e soprattutto<br />

decorazione partico<strong>la</strong>re del<strong>la</strong> veste con lettere e disegni incisi nel tessuto,<br />

di gran moda nel<strong>la</strong> prima metà del Quattrocento, per ornamento degli


1118 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

orli delle giornee; da frappare, colpire o tagliuzzare (FO 4, 13, 16, 29,<br />

30, 31, 33; OR 22, 45; SP 5; TO 22; TR 19); v. anche stampatura<br />

Frecta: v. ficta<br />

Fregio, fregiatura, fregetti, fresciatura, frescium, frigiatura, frisium: fregio,<br />

ornamento delle vesti femminili e maschili, e quindi ricamo o passamaneria.<br />

Fino al<strong>la</strong> fine del Quattrocento bordure e galloni per le vesti sia<br />

maschili che femminili si limitavano a semplici profi<strong>la</strong>ture, mentre borse,<br />

scarselle cinture e acconciature potevano avere anche pietre preziose (AM<br />

4; AS 22; CC 1, 12, 14; FO 29, 30, 72, 104, 139; GU 1, 2; OR 8, 9, 11,<br />

12, 15, 20, 21, 72, 98; PG 6, 7, 10,11, 64, 65; SP 2; TO 3, 4)<br />

Frenectus: il frenello era una ghir<strong>la</strong>nda di seta, di pietre preziose e perle<br />

che le donne portavano in cima al<strong>la</strong> fronte e intorno al<strong>la</strong> cuffia per<br />

fermare i capelli (SP 2; TO 2, 3, 6)<br />

Fresciatura, frisium: v. fregio<br />

Fronçale, françale, fronzale, fronzetta, fronzolo: ornamento del<strong>la</strong> fronte,<br />

a forma di cerchietto anche di materiale prezioso, per tenere i capelli in<br />

ordine (AS 22; CC 1; GU 2, 5; OR 72, 122; PG 11, 92, 100, 103, 106,<br />

109, 110, 111; TR 19, 23)<br />

Fulcimentum, fulcitus: motivo ornamentale delle vesti fatto da applicazioni,<br />

e anche fodera destinata alle maniche per sostenerle, ornato, dal <strong>la</strong>tino<br />

fulcire, sostenere, puntel<strong>la</strong>re, (FO 29, 219; PG 11, 33, 50; SP 24,<br />

Cerreto 2; TO 6, 24)<br />

Furamentum: v. fornimento<br />

Furcina: guaina per stiletto (PG 87)<br />

Gabbana, gabano: cappotto lungo con maniche e cappuccio, dall’arabo<br />

qaba (FO 29; GU 2)<br />

Gamorra: v. camorra<br />

Garnellus: v. guarnellus<br />

Geli: cibi g<strong>la</strong>ssati (AM 37; CC 15)<br />

Ghellera: veste corta e <strong>la</strong>rga che arrivava a ma<strong>la</strong>pena a coprire il busto<br />

(FO 4)<br />

Ghir<strong>la</strong>nda: v. corona<br />

Gibellino: v. zibellino<br />

Ginocchino: parte del<strong>la</strong> calza o calzone cucita all’altezza del ginocchio<br />

(PG 94)<br />

Giogia, gioggia, ioia: da Ioca, bagattel<strong>la</strong>, gioia, gemma di poco valore ma


Glossario<br />

1119<br />

appariscente (AM 37; FO 4, 75, 201; NO 2, 3; TR 14, 26); v. anche<br />

iocalia<br />

Giornea: v. iornea<br />

Gipponus, gippone: v. giuppone<br />

Giubba: v. giuppa<br />

Giubbone, giubectus: v. giuppone<br />

Giuppa, giubba, agiubato, giubarello, giuppatus: veste maschile imbottita<br />

e corta fino al<strong>la</strong> vita, molto diffusa in tutta Italia, il cui uso, con alcune<br />

varianti, proseguì nei <strong>secoli</strong> fino a diventare l’antenata del<strong>la</strong> giacca; poteva<br />

essere anche una veste da donna ed essere lunga e con maniche,<br />

dall’arabo al gubbah, sottoveste di cotone (CC 1, 5; PG 11, 103, 106,<br />

109, 110)<br />

Giupparellus: farsetto (OR 40)<br />

Giuppone, gioppone, gipponus, gippone, giubbone, giubectus, ioppone:<br />

corpetto portato all’esterno, appuntito e abbottonato fino al collo per le<br />

donne, per gli uomini era simile ma con le maniche imbottite. Serviva,<br />

come il farsetto, a cui spesso veniva associato, per sostenere le calze (AS<br />

22; FO 29, 30, 33, 72, 139, 140; GU 5, 6; OR 122; PG 14, 71, 76, 94,<br />

96, 100, 103, 106, 108, 109, 110, 111; SP 37; TO 22, 24, 25)<br />

Gluppo: manciata di confetti, ma goluppo, da goluppare, avvolgere, indica<br />

un indumento (NO 3)<br />

Gonna: sopraveste (FO 29; NO 1)<br />

Gonnel<strong>la</strong>: all’inizio era una cappa da uomo con cappuccio, si portava<br />

sopra l’armatura; per le donne diventò una veste con maniche che si<br />

portava sotto <strong>la</strong> sopraveste, mentre per gli uomini era una sopraveste<br />

al<strong>la</strong>cciata al<strong>la</strong> vita; solo in seguito si accorciò; diminutivo dal <strong>la</strong>tino tardo<br />

gunna, pelle o pelliccia (PG 14)<br />

Gorghiera, gorgiera, gorgieri, gughiera, gurghieria: <strong>la</strong> gorgiera che si trova<br />

già nel ’400 per il tipo di tessuto con cui veniva confezionata, velo o<br />

zendale, non poteva avere <strong>la</strong> funzione di protezione del<strong>la</strong> go<strong>la</strong>, nonostante<br />

il nome; nel Cinquecento, invece, arricchita da pieghe e sostenuta da<br />

inamidature, assunse questa funzione di salvaguardia del corpo anche dal<br />

nemico più insidioso, quale <strong>la</strong> peste. Fidando nel fatto che le ma<strong>la</strong>ttie<br />

contagiose passavano attraverso i vestiti, si arrivò a credere che aumentando<br />

<strong>la</strong> quantità di stoffa intorno al corpo si sarebbe creato un baluardo<br />

contro i germi che non sarebbero stati in grado di oltrepassare <strong>la</strong><br />

difesa creata dai vestiti. La gorgiera cinquecentesca, di gusto tipicamente<br />

spagnolo, era accompagnata dalle guarnizioni delle maniche e del<strong>la</strong> cami-


1120 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

cia. In Italia venne chiamata anche <strong>la</strong>ttuga (AM 37; AS 22; CC 15; OR<br />

72, 80, 81, 101, 102, 122; PG 7, 85, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109,<br />

110; TO 22)<br />

Grappa, grappetta: uncino o grappa per agganciare perle e pietre decorative<br />

ai cappelli, cinture, vestiti (OR 45; PG 100, 109)<br />

Grana: sostanza colorante in rosso e tessuto dello stesso colore (AM 7,<br />

8, 15, 20, 37; AS 5, 7, 9, 10; CC 12, 15; FO 31, 33, 40, 72, 127, 139,<br />

219; NA 4; OR 39, 45, 46, 51, 59, 72, 80, 81, 88, 100, 102; PG 79, 85,<br />

87, 101, 110; TO 22, 25)<br />

Griscius: da griso, grigio, detto di tessuto e anche di pelliccia (TO 7, 8)<br />

Groppo: nodo (PG 94, 100, 101, 103, 106, 109, 110)<br />

Guanciale: cuscino (AM 37; CC 15 – guanciale da letto –; OR 98, 100,<br />

101, 102; PG 78, 79, 85, 87, 88, 90; SP 27, 28)<br />

Guarnacca, guarnaccia, guarnacchia, guarnachia: sopraveste spesso foderata<br />

e ornata di pelliccia, per uomo o per donna, senza cintura e senza<br />

maniche, dal <strong>la</strong>tino gaunaca, pelle persiana collegato anche a gaunya<br />

(GU 1, 2; OR 12, 15; PG 7, 11, 14; SP 2; TO 6)<br />

Guarnellus, garnellus: stoffa di accia, cotone e simili usata per vesti<br />

ordinarie e le vesti confezionate con essa (CC 2, 3, 4; FO 13, 16, 29;<br />

PG 50; TO 6, 13, 22)<br />

Gughiera, gurghiera: v. gorghiera<br />

Guililmetus: tipo di berretto (PG 2)<br />

Hensenium: v. ensenium<br />

Herbata: vini profumati a base di erbe aromatiche (OR 15)<br />

Hermesino: v. armesino<br />

Hibernia, hibernica: v. sberna<br />

Horileta: or<strong>la</strong>tura (PG 65)<br />

Humeralia seu col<strong>la</strong>ria: v. collecto<br />

Ioie: v. giogia<br />

Ientaculum: cena (TO 24)<br />

Imbroccato: v. broccato<br />

Impaglio<strong>la</strong>ta, inpagliuta: donna che riposa sul palliolum diminutivo di<br />

pallium, coperta da letto; puerpera (FO 30; OR 80, 81, 93)<br />

Impresa: suggello, simbolo espresso con motto (AM 37; CC 15)


Glossario<br />

1121<br />

Incappatori: l’incappatorium era il panno portato dalle donne su capo e<br />

spalle (SP 27, 28)<br />

Incircigliare: v. cinciglia<br />

Incisorium: vassoio che serviva a servire <strong>la</strong> carne e anche a tagliar<strong>la</strong>, da<br />

incido (CC 1)<br />

Infantazzone, enfattazzone: infantare è partorire, nutrire come un bambino,<br />

quindi il termine sembra indicare, non tanto il neonato, quanto il<br />

letto o l’ambiente (NO 2, 3)<br />

Infu<strong>la</strong>: cuffia, in modo generico, con bande <strong>la</strong>terali (AM 8; FO 73;<br />

OR 6, 12, 15; PG 2)<br />

Inguadiag<strong>la</strong>, inguadiaglia, invadiaglia: promessa di matrimonio (OR 12,<br />

14, 15)<br />

Inpagliuta: v. impaglio<strong>la</strong>ta<br />

Insenium, Insennium: v. ensenium<br />

Intagliatura, intallium: lo stesso di intaglio (FO 139; GU 1; PG 30, 33)<br />

Intermaglietta: forse un rafforzativo di maglietta, come al<strong>la</strong>cciatura (FO<br />

13); v. anche magliecta<br />

Intermissum: piatto di mezzo (OR 15)<br />

Iocalia, giocale, iocale, ioccale, iocu<strong>la</strong>tura, iogello: monili e gioielli in<br />

genere, come braccialetti e orecchini (AM 20; CC 1, 14; FO 2, 6, 13,<br />

16, 29; GU 1; NO 1, 3; OR 31; PG 50, 53, 61; SP 5, 26, 27, 28; TR 3,<br />

4, 7, 9, 14, 26, 27); v. anche giogia<br />

Ioppone: v. giuppone<br />

Iornea, giornea, iorneria, iurnea, iurnecta: giornea, sopraveste femminile<br />

senza maniche aperta sul davanti e sui fianchi; simile al<strong>la</strong> guarnacca trecentesca,<br />

era <strong>la</strong> veste leggera del Quattrocento, poi decadde come moda; per<br />

gli uomini era soprattutto un abito da militare, perché permetteva una<br />

maggiore libertà di movimento essendo più corta del<strong>la</strong> guarnacca; in seguito<br />

divenne un abito elegante, e fu arricchito di frange e frappe d’oro, dal<br />

<strong>la</strong>tino diurnum, attraverso il francese Iournée, significò prima il viaggio di<br />

un giorno e poi l’abito pratico da viaggio (FO 13, 16; PG 50, 53; TO 13)<br />

Lansania: pento<strong>la</strong>; pasta fatta a forma di fettucce, dal <strong>la</strong>t. <strong>la</strong>sanum (OR 15)<br />

Lapilli: pietre anche preziose (FO 197, 217; PG 96; SP 26, 27, 28; TO<br />

24; TR 26, 27)<br />

Legature: legatura o intrecciatura, treccera; v. anche arlegatura (AS 22;<br />

PG 4, 6, 11, 100, 106, 109; TR 26)


1122 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Lessus, lixus, lissus: v. allesso<br />

Limbulus: ritaglio di stoffa o di pelle, dal <strong>la</strong>tino medioevale limbellus o<br />

limbulus diminutivo di limbus (PG 96)<br />

Lionatus: di colore fulvo (GU 5; OR 106)<br />

Lista, listamento, listare, allistatus, listato: fascia <strong>la</strong>rga verticale che si<br />

stacca dallo sfondo del tessuto con ricami a colori diversi; guarnire, guarnito<br />

con una lista. Spesso le liste riportate sulle vesti, o queste ultime,<br />

erano impreziosite, e per questo proibite, da riporti, disegni o ricami in<br />

fili d’oro e pietre preziose che raffiguravano fiori, alberi, animali, lettere<br />

e figure “alique lictere vel figure arborum, fructuum, florum, frondium vel<br />

alicuius animalis seu similitudinis animalis picte, conteste, superapposite,<br />

designate vel infixe [GU 1]”: (CC 15; FO 30, 33, 40, 219; GU 4, 5, 6;<br />

OR 15, 80, 83, 101, 102; PG 71, 85, 87, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 106,<br />

109, 110, 111; SP 22, 26, 27,28; TO 22, 24; TR 26, 27, 28)<br />

Lucco, lucchato: sopraveste lunga aperta davanti e ai <strong>la</strong>ti ma chiusa al<br />

collo, tipica dei magistrati; per le donne era una sopraveste con strascico<br />

(FO 13, 16, 29, 30; PG 50, 53)<br />

Lupo cerviero: lince; insieme all’ermellino, tipo di pelliccia molto ricercato<br />

(OR 122; PG 100, 103, 106, 109, 111)<br />

Magliecta, magletta, maglietta, magliettatura: tipo di al<strong>la</strong>cciatura, una specie<br />

di aso<strong>la</strong> attraverso <strong>la</strong> quale passavano puntali fatti anche di materiali<br />

preziosi (AM 15, 20; FO 16, 29, 30, 31, 33, 219; OR 45, 54, 59, 98,<br />

123); v. anche intermaglietta<br />

Maneglia, maniglia, maniglio, manilia, smaniglio: bracciale spesso d’oro e con<br />

pietre preziose (AM 37, AS 22; CC 15; FO 72, 197, 217; GU 5, 6; NA 3;<br />

OR 122; PG 92, 94, 100, 106, 109, 111; SP 24, 26, 27, 28, 37; TR 23, 26)<br />

Maneries: quantità (AM 8, 20)<br />

Manica, manicha, manneca: elemento essenziale dell’abbigliamento femminile;<br />

nel Trecento le maniche sono uguali al<strong>la</strong> veste, come nel primo<br />

Quattrocento, ma poi le maniche sono staccate dal vestito e di colori<br />

diversi e spesso sono anche di tessuti più preziosi del<strong>la</strong> veste stessa, soprattutto<br />

nei ricami. Sono attaccate con nastri e aghetti di puntali, possono<br />

essere foderate all’interno, intere o spaccate al gomito, per far vedere<br />

il bianco del<strong>la</strong> camicia. La parte superiore del<strong>la</strong> manica era imbottita e <strong>la</strong><br />

parte terminale spesso si al<strong>la</strong>rgava (AM 1, 15, 20, 37; AS 4, 5, 7, 9, 10;<br />

CC 1, 12, 15; FO 1, 13, 16, 29, 30, 31, 33, 40, 72, 127, 139, 197, 217,<br />

219; GU 1, 3, 5, 6; NA 3; NO 1, 2, 3; OR 15, 22, 23, 39, 45, 50, 51,<br />

59, 72, 80, 81, 83, 88, 100, 102, 122; PG 7, 11, 33, 50, 67, 71, 76, 79,


Glossario<br />

1123<br />

85, 87, 88, 90, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111; SP 2, 14,<br />

15, 16, 19, 20, 21, 23, 24, 26, 27, 28, 37; TO 6, 10, 11 13, 24, 25;<br />

TR 4, 11, 12, 19, 26, 27)<br />

Manichetto, manichittus: forse un manicotto di pelliccia, e anche un alto<br />

polsino ricamato in perle (FO 4; OR 45; PG 100, 103, 106, 109, 110,<br />

111; TO 13; TR 4)<br />

Maniglia, maniglio: v. maneglia<br />

Manizzo: <strong>la</strong> manizza era <strong>la</strong> manica dell’armatura poi diventò un manicotto<br />

di pelliccia (GU 6)<br />

Mantelluccio: v. mantinel<strong>la</strong><br />

Mantia: mancia, dono nuziale (GU 1; PG 4)<br />

Mantinel<strong>la</strong>, mantellinus, mantelluccio: mantello, sopraveste ampia con<br />

bavero e senza maniche, di origine incerta (AM 37; CC 15; GU 2; TO 7,<br />

8, 24)<br />

Margarita: per<strong>la</strong>, dal greco margarites (AM 20; FO 4, 40, 197, 217, 219;<br />

PG 4, 6; SP 14, 15); v. anche perna<br />

Margaritini: perline per guarnizioni (PG 111)<br />

Marsupium: borsa, scarsel<strong>la</strong> (CC 1; OR 15)<br />

Martora, martiro, martera, martura: martora e <strong>la</strong> pelliccia re<strong>la</strong>tiva (AS 22;<br />

CC 15; FO 13, 16; OR 122; PG 50, 100, 103, 109, 111)<br />

Marzapane, marzapano, marzepane: pasta fatta di mandorle, uova e zucchero;<br />

di incerta origine forse dall’accostamento di maza, pasta in greco<br />

e pane; esiste anche <strong>la</strong> variante del marzapanino (NO 1, 2; OR 80, 81,<br />

93, 101, 102; SP 26, 27, 28; TR 26, 27)<br />

Maspillus: bottone, spesso prezioso piatto o rotondo e qualche volta anche<br />

a forma di sonaglio (AM 3, 4, 8, 20; FO 219; OR 15; PG 10, 14;<br />

SP 5; TO 6, 13)<br />

Merluzzo: trina fatta a punte, diminutivo di merlo (PG 100, 106, 109,<br />

111)<br />

Migliaccia: vivanda generalmente a base di sangue di maiale (OR 15)<br />

Missiones seu vivande: portate (CC 1)<br />

Moccichino, moccichile: panno per asciugare <strong>la</strong> testa (NO 1, 2; OR 80)<br />

Monachino: colore scuro tendente al rosso e stoffa di questo colore<br />

(PG 48, 67)<br />

Moncagiale, moccagiale, moccaiale, moccaiano, mochaiale: tessuto semplice<br />

e peloso; se inteso come forma locale per mongile, sarebbe un


1124 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

mantello femminile di origine monastica diventato in seguito più ricco ed<br />

utilizzato anche dai <strong>la</strong>ici (AS 22; CC 15; FO 72; GU 6; PG 101; SP 26,<br />

27; TR 26, 27)<br />

Montarolo: v. mortarolus<br />

Morica: il morico, nel sec. XIV, era una pelle di topo o di talpa (SP 23;<br />

TO 22)<br />

Morione: specie di elmo con cresta molto alta (FO 166, 167)<br />

Mortarolus, montarolo: tipo di torta (FO 13, 16)<br />

Morvedantia: probabilmente è un tipo di ornamento (SP 2)<br />

Mostacciolo: biscotto secco fatto di mosto, anici e foglie di alloro (SP 36)<br />

Mulier curialis: cortigiana (PG 96; TO 24)<br />

Muschio: dal muschio, dall’ambra e dallo zibetto si ricavavano delle paste<br />

odorose impiegate nel<strong>la</strong> produzione di minuterie, base per ricami profumati,<br />

molto di modo nel secondo Cinquecento (CC 15; GU 5, 6)<br />

Nacchara, naccara: nacchera, ma anche <strong>la</strong> madreper<strong>la</strong> usata nelle vesti<br />

come decorazione (GU 1, 2)<br />

Narrare (sponsam): v. subarrare<br />

Onda: detto di tessuto a onda (FO 139; SP 27, 28; TR 26)<br />

Orlecto: probabilmente piccolo orlo come or<strong>la</strong>retto (PG 64)<br />

Ormesino, ormosino: v. armesino<br />

Ortichina, ortechina: tessuto ricavato dall’ortica (FO 91; PG 100, 101, 109)<br />

Orthocrea: v. pasticium<br />

Padiglione: grande tenda ma anche cortine da letto, deve il nome al<br />

<strong>la</strong>tino tardo papilio, tenda ad ali di farfal<strong>la</strong> (CC 15; SP 27, 28)<br />

Pagonazzo: v. paonazzo<br />

Pallium, palium: drappo ricamato o dipinto fatto da un tessuto leggero,<br />

stendardo e anche coperta funebre (AM 35, 37, CC 3; FO 219; OR 48,<br />

51; SP 9)<br />

Pannisellus sive velisellus, panciello, pannicello, panigello, pannetto, panniculum,<br />

vellicel<strong>la</strong>, vello, velosello: il panno era spesso inteso in contrapposizione<br />

al<strong>la</strong> seta e al damasco come tessuto più povero, il suffisso<br />

-ellus sta ad indicare il diminutivo sia di pannus che di vellus, quindi<br />

panno o vello sottile e leggero; il pancello o pannicello era anche il fioc-


Glossario<br />

1125<br />

co di <strong>la</strong>na e a Perugia per pannicello si intende anche il grembiule, per<br />

l’evidente accostamento al<strong>la</strong> pancia (AS 22; FO 24, 86, 91; GU 3, 6; OR<br />

50; PG 11, 14; SP 8; TO 22)<br />

Paonazzo, paonatius, pagonazzo, pavonazzo: sfumatura di rosso ottenuta<br />

dal legno verzino, meno pregiata del cremisi, dal <strong>la</strong>tino c<strong>la</strong>ssico pavonius<br />

o pavonaceus (AM 37; AS 4, 5, 7, 9, 10; CC 12; FO 72, 73, 77, 127,<br />

139, 146; NA 3; NO 3; OR 59; PG 67, 71, 79; SP 22, 23, 24, 27, 28,<br />

35, 37, 40; TO 22; TR 26)<br />

Parannanti: grembiule (FO 139)<br />

Parapectum: oltre che a parte di costruzione, si intendeva anche l’elemento<br />

dell’armatura che proteggeva il petto (TR 11, 12)<br />

Passamano: rifinitura per abiti, passamaneria e fettuccia (AS 22; GU 6;<br />

OR 122; PG 92, 94, 96, 100, 101, 102, 106, 109, 110, 111; SP 27, 28,<br />

40; TO 22, 24; TR 26, 27)<br />

Passettus: unità di misura dell’Italia centrale pari a mezza canna (PG 106;<br />

TO 6)<br />

Pasticium, pasticcio: pasticcio, vivanda di più ingredienti, focaccia (AM 37;<br />

CC 15; PG 103, 110; TO 24- alias orthocrea-, 25)<br />

Pater nostri et Ave Marie (corone di): corona del rosario, ma il Paternoster<br />

era anche, fin dal Trecento, una cintura che imitava i grani del<br />

rosario, o una col<strong>la</strong>na senza però <strong>la</strong> croce (AM 20, 37; FO 139; GU 2;<br />

PG 14, 71, 79, 85, 87, 94, 96, 100, 103, 106, 108, 109, 110, 111; SP 26,<br />

27, 28; TR 26)<br />

Pavonazzo: v. paonazzo<br />

Pectoralium: striscia di cuoio che passa davanti al petto del cavallo, poi<br />

anche <strong>la</strong> corazza che protegge il petto e naturalmente l’aggettivo corrispondente<br />

(AM 15; FO 40, 219)<br />

Pectorel<strong>la</strong>, pettorel<strong>la</strong>: pezzo di stoffa imbottita e rinforzata che serviva a<br />

coprire <strong>la</strong> scol<strong>la</strong>tura (FO 16, 29, 30, 31, 33, 72, 104, 127, 139; PG 4, 6,<br />

71, 79)<br />

Pedali: calzare e anche calza da uomo, dal <strong>la</strong>tino tardo pedale (NO 1, 2, 3)<br />

Pendenti: orecchini; fanno parte dei gioielli più importanti, spesso di<br />

perle e diamanti; anche le fibbie potevano essere usate come pendenti<br />

(AM 37; AS 22; CC 15; FO 72, 139; GU 6; OR 122; PG 14, 92, 94,<br />

96, 100, 101 – pendentini –, 103, 106, 109, 110, 111; SP 26, 27, 28, 37;<br />

TO 24; TR 26, 27)<br />

Perna: per<strong>la</strong> e anche madreper<strong>la</strong> (AM 3; FO 4, 16, 31, 73; NA 4; NO<br />

2; OR 8, 9, 12, 15, 21, 29, 98; PG 7, 71; SP 2, 6; TO 2, 3, 6)


1126 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Pianel<strong>la</strong>, pianello, p<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>: scarpe di vari colori e di diversi modi: di<br />

cuoio per casa, di raso o tessuti pregiati per l’esterno, alte o basse, anche<br />

di fogge strane, qualche volta simili agli zoccoli con tacchi alti. Si potevano<br />

indossare sopra le calze (AM 7, 8; AS 7, 9, 10, 22; CC 15, FO 13,<br />

16, 29, 30, 31, 33, 72, 139, 219; GU 3; NO 1, 2, 3; OR 98, 101, 102,<br />

120, 122; PG 62, 67, 71, 76, 78, 79, 85, 87, 88, 90, 92, 94, 96, 100, 101,<br />

103, 106, 109, 110, 111; SP 8, 14, 15, 16, 19, 20, 21 – sive solea –, 22,<br />

23, 24, 26, 27, 28; TO 22 – et pianelloni –, 24, 25; TR 4, 9, 19, 26)<br />

Piccare, pichiata: tessuto di diversi colori da picchiettato o picchiarato<br />

(AS 22; PG 100, 103, 106, 109, 110)<br />

Pileus, pilleus: berretto (FO 219; PG 96; SP 24; TO 24; TR 27)<br />

Pinocchiati, penocchiate, pinnochiati: dolce di zucchero e pinoli, da cui<br />

il nome (NO 1, 2, 3; OR 80, 81, 101, 102; SP 26, 27; TR 26, 27)<br />

Pistagno, pistangia, pistagna: striscia di stoffa che circonda il collo del<br />

vestito (SP 27, 28, 40; TR 26)<br />

Pizza: focaccia bassa sia dolce che sa<strong>la</strong>ta, forse da picea (Cerreto 1)<br />

P<strong>la</strong>centa: focaccia, torta bassa (AM 20; TO 24)<br />

P<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>: v. pianel<strong>la</strong><br />

Poculenta: bevande, da poculo, bicchiere o coppa (AM 20)<br />

Pontale, pontaletto, pontalitto, puntale: ornamento appuntito che si metteva<br />

all’estremità di alcuni capi di vestiario (AM 37; CC 15; PG 71, 79,<br />

92, 94, 96; SP 22; TO 22, 24, 25)<br />

Portatura: ciò che le donne possono portare addosso e il modo di indossarlo<br />

(AM 37; CC 15; FO 39, 41; PG 42, 57, 62, 71; TR 16)<br />

Profi<strong>la</strong>re, profiletto, profilo: or<strong>la</strong>re, decorare l’orlo, dal <strong>la</strong>tino medioevale<br />

profilium (FO 16; PG 85, 87, 88 – profilo overo bendelletta –, 90)<br />

Provedalium: dono di nozze (FO 4)<br />

Pullus indiarum: tacchino (TO 24)<br />

Puntale: v. pontale<br />

Rascia: panno grosso di <strong>la</strong>na a spina di pesce, e anche abito molto pratico<br />

anche se poco diffuso (AS 22; CC 12, 15; FO 139; GU 4, 6;<br />

PG 101, 103, 106, 109, 110, 111; SP 26, 27, 28; TO 22, 24; TR 26, 27)<br />

Raso, razo: raso, ma anche arazzo, tessuto di Arras (AS 22; CC 12, 15;<br />

FO 40, 72, 147, 153, 219; GU 6; NA 4; OR 72, 80, 81, 105; PG 94,<br />

96, 100, 101, 103 – raso perugino –, 106, 109, 110, 111; SP 14, 15,<br />

16, 19, 20, 21, 22, 23, 24; TO 22, 24; TR 11, 12, 14, 19)


Glossario<br />

1127<br />

Redo: v. aredium<br />

Reliquie seu stramenta nuptiarum: resti del banchetto (CC 1)<br />

Rempicetus, rempiectum: riempimento, imbottitura (OR 45; TO 6)<br />

Reticello, reticulum: una delle forme più comuni per raccogliere i capelli.<br />

Potevano essere d’oro, di seta arricchite con perle, o di sole perle; venivano<br />

completate dal<strong>la</strong> lenza, un filo sottile che cingeva <strong>la</strong> fronte (FO 219<br />

– cuffia reticu<strong>la</strong>ta –; PG 96; SP 14, 15, 16, 20, 21, 22, 23, 24, 27, 28;<br />

TR 26, 27)<br />

Reversinus: rovescio del tessuto, era anche un panno di <strong>la</strong>na con il pelo<br />

lungo nel rovescio (GU 2)<br />

Righetta: or<strong>la</strong>tura in seta o comunque in vista (AS 22; CC 15; PG 94,<br />

96, 106)<br />

Rine, ludus: gioco considerato audace, poiché coinvolgeva giovani uomini<br />

che venivano scelti da ragazze per pagare un pegno; forse il nome è<br />

piuttosto un diminutivo (PG 7, 11, 77)<br />

Rizzo<strong>la</strong>, rizo<strong>la</strong>: treccera (SP 20, 21, 22, 23)<br />

Robba, roba, rubba: veste femminile e maschile elegante, comprendeva<br />

guarnacca, gonnel<strong>la</strong> e mantello, dal francese robe (CC 1, 15; GU 6;<br />

OR 122; PG 7, 11, 94, 96, 100, 103, 111)<br />

Robbone, robone: <strong>la</strong> robba è il vestito completo, il robone è un vestito<br />

lungo fino ai piedi aperto davanti con maniche e foderato di pelliccia<br />

(PG 71, 94, 96, 103)<br />

Rocchetta: modo di <strong>la</strong>vorare il tessuto (FO 72)<br />

Rosato, rosado: tessuto di color rosa porpora, molto pregiato (AM 8;<br />

AS 4, 5, 7, 9, 10; CC 12; FO 29, 30, 31, 72, 73, 139, 158, 179, 181;<br />

NA 3; OR 59, 72; PG 67, 71, 79; SP 22, 23, 24, 27, 28, 40; TR 26)<br />

Rosetta: guarnizione a forma di rosa e modo di tagliare una pietra preziosa<br />

(PG 94, 96, 111)<br />

Rubba: v. robba<br />

Saccus, sacchus: veste maschile indossata sopra il farsetto; al<strong>la</strong> fine del<br />

Cinquecento manica a sacco indicava una manica spaccata fino al gomito;<br />

anche panno di <strong>la</strong>na sottile e rigato (FO 1; TO 7, 8)<br />

Sagana: v. zagana<br />

Saia, saggia, sagia, sgaggia: tessuto di <strong>la</strong>na secca sottile caratterizzato dal<br />

tipico effetto diagonale, passato poi attraverso il francese saie, usato in<br />

genere per vesti femminili, forse da sagum. Il saione, invece, era una


1128 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

lunga sopraveste adatta ai mesi invernali (AS 22; CC 15; FO 72; GU 4;<br />

NO 3; SP 20, 21; TO 22)<br />

Saio, saglio: abito coi quarti lunghi e tonaca monacale (FO 139, 140;<br />

GU 5; OR 122; PG 94, 96, 100, 103, 106, 108, 109, 110, 111; TO 22)<br />

samito: v. sciamito<br />

Sargiato (panno): panno di <strong>la</strong>na usato in genere per tende e cortine<br />

rigate, a colori diversi, da sargia, saia (PG 7); v. anche saia<br />

Satani, sathani: v. setanino<br />

Sbarra: nel <strong>la</strong>tino medioevale significava chiusura; poi ha indicato tramezzo,<br />

“guarnirsi a sbarra” ovvero con applicazioni orizzontali (PG 45, 46,<br />

100, 103, 106, 109, 110, 111)<br />

Sberna, bernia, exbernia, hibernia, hibernica, sbernia: mantello ampio e<br />

lungo che va drappeggiato, in genere più leggero di un normale mantello<br />

(CC 12; FO, 29, 31, 33, 68, 139, 219; NA 3; NO 3; OR 72, 80, 81,<br />

82, 91, 92, 100, 101, 102, 106, 108; PG 92, 94, 95, 96; SP 14, 15,<br />

16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28; TO 22; TR 11, 12, 26, 27)<br />

Scagiale, scaiale, schegiale, schiagiale, schiale, schiagialettus sive cingulum,<br />

schigiale, siceta: cintura di cuoio o stoffa preziosa con fibbia ornata<br />

di smalto o di gioielli: allo scheggiale gli uomini appendevano <strong>la</strong> spada<br />

o il corno da caccia, le donne <strong>la</strong> scarsel<strong>la</strong> (AM 4; FO 4, 13, 16; GU 1<br />

– vel siceta –, 2; NO 1, 2; OR 15, 19, 45, 80, 81; PG 4, 6, 7 – sive<br />

cingulum –, 8, 11, 50; TO 2, 3, 6)<br />

Scagliecta: ornamento degli abiti femminili (AM 20)<br />

Scamossa: pelle di camoscio (PG 96)<br />

Scargel<strong>la</strong>, scarsel<strong>la</strong>, scasel<strong>la</strong>: borsetta appesa al<strong>la</strong> cintura sia maschile che<br />

femminile (CC 1; OR 72; PG 71, 79)<br />

Scar<strong>la</strong>tto, scar<strong>la</strong>cto, scar<strong>la</strong>to, schar<strong>la</strong>ctino (panno): panno di colore rosso<br />

scar<strong>la</strong>tto, molto pregiato ed usato per fare abbigliamento di lusso; lo<br />

scar<strong>la</strong>tto era il colore più usato in assoluto (AM 8, 20; FO 139; GU 2;<br />

PG 7, 103, 105; TO 24, 25)<br />

Scarsino: airone (PG 111)<br />

Schar<strong>la</strong>ctino: v. scar<strong>la</strong>tto<br />

Schiriolus: scoiattolo (PG 14)<br />

Schoffones: sopracalza di panno o di <strong>la</strong>na (PG 8)<br />

Sciamito, sciameto, samido, samito: drappo tessuto a sei o più fili; tessuto<br />

di seta pregiato a più fili, simile al velluto, di colore rosso scuro, dal<br />

greco tardo examitos (FO 219; GU 1, 2, 5; PG 7, 10, 11, 14, 30)


Glossario<br />

1129<br />

Scissura, scissus: v. dimezatus<br />

Sciugatore, scioccatore, sciuccatore, sciuccature, sciucchatorium, succatorium:<br />

asciugare in volgare perugino; pezza di panno di lino usata per<br />

asciugarsi, ma anche per coprire <strong>la</strong> testa, probabilmente a causa del colore<br />

e delle dimensioni, da sciuccare (AM 37; FO 72, 104; SP 27, 28; TO<br />

7, 8, 13, 24, 25; TR 19)<br />

Schiale: v. scagiale<br />

Scorruccio: v. corroctare<br />

Scuffia: v. cuffia<br />

Segnacolo, signaculo: sigillo, dal <strong>la</strong>tino cristiano signaculum (FO 72, 219)<br />

Segolo, soggolo, sogolo: soggo<strong>la</strong> (OR 100, 101, 102)<br />

Smaniglio: v. maneglia<br />

Somissum: unità di misura di lunghezza (PG 50)<br />

Senale: v. zinale<br />

Sennato: v. zendado<br />

Senzina: tipo di tessuto (AM 37)<br />

Serabu<strong>la</strong>: brache (GU 1)<br />

Setanino, satani, sathani, zitanino: tessuto leggero di seta simile al raso,<br />

conosciuto anche come zetanino; deve il suo nome al<strong>la</strong> città cinese di<br />

Zaytum (PG 11, 30, 62; TR 11, 12)<br />

Sfogliato: cibo in pasta sfoglia (AM 37; CC 15)<br />

Siceta: v. scagiale<br />

Signaculo: v. segnacolo<br />

Sindone: tessuto leggero di seta (CC 1, 2; GU 2; PG 11, 33; SP 2);<br />

v. anche taffito<br />

Smaniglio: v. maneglia<br />

Soctana: v. sottana<br />

Solea: v. anche pianel<strong>la</strong><br />

Solimati: sublimato, “cose destil<strong>la</strong>te per imbellirsi” (TR 23)<br />

Sorianum: stoffa che viene dal<strong>la</strong> Siria (CC 1)<br />

Sottana overo camorrino, soctana, subucu<strong>la</strong>, suttana: <strong>la</strong> denominazione<br />

forse viene da sultano, per una certa affinità con gli abiti al<strong>la</strong> turca, ma<br />

secondo altre fonti da subtus, sotto; indumento indossato sopra <strong>la</strong> sopraveste<br />

con spalline e polsini e maniche <strong>la</strong>rghe, con o senza busto, comple-


1130 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

mento fondamentale dell’abbigliamento femminile, insieme al<strong>la</strong> veste, a<br />

cui assomigliava, ma da cui differiva per essere <strong>la</strong> veste un capo di sopra<br />

(FO 153, 197, 217, 219; GU 4, 5; NO 3; OR 122; PG 7, 87, 90, 92, 94,<br />

96, 100, 101, 103, 106, 109, 110; SP 8, 26; TO 25)<br />

Sotu<strong>la</strong>rium: scarpa (AS 7)<br />

Squisciato: modo di <strong>la</strong>vorare il tessuto, panni dominarum arrocchiati et<br />

squisciati et intagliati (OR 18)<br />

Stamegna, stamengna: stoffa leggera di basso prezzo, mista di <strong>la</strong>na pettinata<br />

(CC 2, 3, 4; OR 16)<br />

Stampatura, stampato: detto di tessuto impresso (FO 16, 29, 30, 31,<br />

130, 139; PG 30, 33, 88, 90, 92); v. anche frappa<br />

Stoppa: residuo del<strong>la</strong> pettinatura del lino o del<strong>la</strong> canapa (TR 26); v. anche<br />

accia<br />

Strascino, straxino, strisciato: v. tragino<br />

Strufoli: dolce di farina, uova e zucchero fritta nell’olio bollente con<br />

metodi partico<strong>la</strong>ri (SP 36)<br />

Subarrare, narrare (sponsam): anel<strong>la</strong>re, mettere l’anello, prendere in moglie,<br />

da subarare (AM 7, 8, 15, 20; TO 3, 24, 25; TR 4, 54)<br />

Subucu<strong>la</strong>: v. sottana<br />

Succatorium: v. sciugatore<br />

Sudariolum: fazzoletto, pezzuo<strong>la</strong> (FO 197; SP 24; TO 24)<br />

Tabarro: probabilmente dal francese tabar, ampio mantello come il ferraiolo<br />

che gli uomini indossavano sull’abito, nel Cinquecento una sopraveste<br />

maschile con maniche aperta sul davanti (GU 5; PG 94, 96, 100,<br />

103, 106, 109, 110, 111; TO 22)<br />

Tabì: tessuto di seta simile al damasco a grandi disegni, di origine turca,<br />

il cui nome, secondo alcuni, viene però da un quartiere di Bagdad (FO<br />

29, 30, 153; OR 80, 81; PG 100, 103, 106, 110, 111; TR 19)<br />

Tafettana, taffetane, taffatano, taffectano, taffetano: variante di taffito o<br />

taffettà (FO 13, 16, 29, 30, 33; SP 27, 28; TR 26, 27)<br />

Taffito, tafectà, tafeta, taffettà, taffecta, taffetà: te<strong>la</strong> leggerissima ma sostenuta<br />

adatta per abiti e biancheria (AS 22; CC 12; FO 153; OR 80,<br />

81, 100, 102; PG 11, 50, 92, 94, 96, 100, 103, 106, 108, 109, 110, 111;<br />

SP 14, 15, 16, 19, 26; TO 22, 24, 25; TR 19); v. anche sindone<br />

Tagliato: stoffa, e anche l’insieme dei tagli praticati sulle vesti, ad es.<br />

sulle maniche o sui berretti; in corrispondenza dei tagli potevano essere


Glossario<br />

1131<br />

inserite pietre o bottoni d’oro. Ma <strong>la</strong> tagliatura era anche un modo di<br />

<strong>la</strong>vorare il velluto tagliandone il pelo per formare disegni che emergessero<br />

dallo sfondo (AS 22; PG 87, 92, 94)<br />

Tararesco: tipo di velluto, più probabilmente tartaresco (PG 6)<br />

Teletta: v. canavaccio<br />

Terçanello, Terzanello: seta soda, fatta di doppi fili non molto comune,<br />

il terzarolo invece serviva per confezionare veli (TR 11, 12)<br />

Thorax: v. torax<br />

Toga: v. zimarra<br />

Torax, thorax: farsetto, dal greco e dal <strong>la</strong>tino torax (PG 96; TO 24)<br />

Torchiettum, torchium: v. torticius<br />

Torcu<strong>la</strong>rium: torchio, da torculum ( PG 38)<br />

Torqué: col<strong>la</strong>na (TR 27) v. anche vezzum<br />

Torta, turta: focaccia bassa (AM 37; FO 13, 16, 29; OR 102; PG 11<br />

– turta parmegiana –, 103, 110, 111; SP 26, 27, 28; TO 24, 25; TR 26,<br />

27)<br />

Tortellum carnium: pasticcio di carne avvolto in una pasta (PG 11)<br />

Torticius, torchiettum, torchium: cero, cande<strong>la</strong> attorcigliata (CC 2, 3;<br />

PG 26, 27, 36;)<br />

Tragino, cauda, stragino, strascino, straxino, trascino, trasino, traynus:<br />

dal verbo traginare, trascinare, strascico. La moda dello strascico o coda<br />

si sviluppa nel Quattrocento. A differenza del mantello, <strong>la</strong> cui funzione<br />

era essenzialmente protettiva, lo strascico poteva al<strong>la</strong>rgarsi dietro e poteva<br />

essere raccolto nel braccio per favorire dei movimenti partico<strong>la</strong>rmente<br />

aggraziati. (AM 11, 15, 36, 37; AS 7, 9, 10, 11, 13, 14, 22;<br />

CC 12, 15; FO 4, 8, 11, 30, 31, 139, 162, 164, 178; GU 1, 3; NA 2;<br />

OR 8, 36, 37, 39, 45, 46, 54, 123; PG 7, 53, 58, 64, 65, 71, 76, 79,<br />

85, 92, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111; SP 6, 8, 27; TO 24;<br />

TR 26)<br />

Trancisa: v. traversa<br />

Trappare: ornare (OR 22, 23)<br />

Trasea: forse trazea, confetti preparati con semi vari, tipo anice, e cannel<strong>la</strong><br />

e serviti a fine pasto (SP 26, 27, 28; TR 26, 27)<br />

Trastagliatus, transtalg<strong>la</strong>tus: frastagliato, tagliato (GU 2; PG 6, 14)<br />

Traversa, trancisa: riporti trasversali di tessuti preziosi su vesti e panni<br />

(FO 30, 31; PG 100, 106, 109)


1132 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

Triglia: tessuto incrociato di tre fili, da tres e licium (GU 6)<br />

Trinciare, trinciato: detto di tessuti e panni; trinciata era <strong>la</strong> stoffa <strong>la</strong>vorata<br />

con gli intagli, da trinciare tagliare, tagliuzzare (FO 139; GU 6;<br />

PG 87, 94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110)<br />

Tubaglectum: tovagliolo (TO 7, 8)<br />

Tubalea: acconciatura tipicamente italiana, che a Firenze prende il nome<br />

di asciugatoio, fatta d’un pannicello di lino bianco piegato sul capo, ricamato<br />

in seta e oro; caratteristica delle donne maritate (TO 7, 8)<br />

Tuberculum: bottone (TO 24); v. anche maspillus<br />

Tulli: tessuto rado e finissimo per trine, tulle (GU 6)<br />

Tunica, tunicha: veste corta al ginocchio cucita ai <strong>la</strong>ti e senza le maniche,<br />

che vennero aggiunte più tardi (GU 1; OR 12, 15; PG 7, 11, 14; TO 6);<br />

v. anche vil<strong>la</strong>na<br />

Turta: v. torta<br />

Uncia: unità di misura di peso e corrispondente valore in moneta (AM<br />

5, 8, 15, 20; CC 1, 12, 14; FO 4, 13, 16, 31, 40, 73, 131, 135, 219;<br />

OR 9, 12, 15, 45, 59; PG 14; SP 2; TO 7, 8, 13; TR 4, 9)<br />

Uncinellus: piccolo gancio per al<strong>la</strong>cciare parti opposte di abiti (AM 7,<br />

8, 20)<br />

Unica: per<strong>la</strong>, dall’aggettivo <strong>la</strong>tino corrispondente, con il significato di<br />

impareggiabile (AM 20)<br />

Vaio, vario: vaio, pelliccia grigia tratta dal mantello invernale dello scoiattolo<br />

e abito confezionato con tale pelliccia (CC 15; FO 13, 16; GU 1;<br />

OR 122; PG 7, 11, 14, 33, 111; TO 7, 8)<br />

Vellicel<strong>la</strong>, vello, velosello: v. pannisellus<br />

Ventaruo<strong>la</strong>, ventaro<strong>la</strong>: banderuo<strong>la</strong> in Umbria, ma in questo caso si tratta<br />

di una sorta di ventaglio. (GU 6; OR 122; PG 101)<br />

Venti<strong>la</strong>brum: f<strong>la</strong>bello, ventaglio (PG 96)<br />

Vergato, virgatus: rigato, oppure panno di un determinato colore intessuto<br />

a colori diversi, da verga (GU 1; PG 14)<br />

Verghecta, verghetta, fede: anello, ma anche elemento decorativo per abiti<br />

(PG 67, 71, 79)<br />

Vezziculum: strascico (TO 24)


Glossario<br />

1133<br />

Vezzum, vezzo: col<strong>la</strong>na (AS 22; CC 15; FO 16, 40; NO 3; OR 54,<br />

102, 122, 123; PG 88, 90, 92, 94, 100, 101, 103, 106, 108, 109, 110,<br />

111; SP 22; TO 17, 22, 24, 25; TR 26, 27)<br />

Victis, vistis: vista, ornamento dell’orlo come un risvolto o una fodera<br />

che doveva essere vista (FO 219)<br />

Vil<strong>la</strong>na sive tunica: è una tunica molto semplice, adatta a tutti i <strong>la</strong>vori v.<br />

anche tunicha (PG 7)<br />

Vil<strong>la</strong>tus: sta per velluto (PG 65)<br />

Virga: <strong>la</strong> stessa cosa che lista (GU 2)<br />

Virgato, vergato: decorato con liste verticali, v. anche lista (GU 1; PG 65)<br />

Virgu<strong>la</strong>, virgu<strong>la</strong>tus: striscia, <strong>la</strong>vorato a strisce (PG 96)<br />

Vonel<strong>la</strong>: forse gonel<strong>la</strong>, come golpe per volpe (NO 1)<br />

Vuolpe: sta per volpe (AS 22)<br />

Zagana, sagana, zaghena, zaganetta: fettuccia tessuta o treccia (PG 92,<br />

94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110; TO 22)<br />

Zambelloctus: v. ciambellotto<br />

Zana: come zagana, nastro di seta per abiti; <strong>la</strong> zana era anche <strong>la</strong> grande<br />

cesta che dopo <strong>la</strong> metà del Quattrocento sostituì il cassone come contenitore<br />

dei beni e del corredo del<strong>la</strong> sposa. (FO 137, 139)<br />

Zibellino, gibellino, zebbellino, zebellinus, zambellino: fu usato non solo<br />

come fodera, ma anche come sto<strong>la</strong> intorno al collo; <strong>la</strong> testa dell’animale<br />

veniva sostituita spesso da un’altra in oro o metallo prezioso, con pietre<br />

preziose al posto degli occhi. Era partico<strong>la</strong>rmente in voga nel Cinqecento<br />

(AS 22; CC 15; FO 13, 16, 29, 139; GU 6; OR 122; PG 50, 88, 90, 92,<br />

94, 96, 100, 101, 103, 106, 109, 110, 111)<br />

Zendado, çendado, sennato: zendado, tessuto sottilissimo di seta con cui<br />

veniva fatto un partico<strong>la</strong>re velo, in genere di colore nero, più raffinato di<br />

un velo usuale e reso prezioso dai ricami in oro (CC 1; FO 13, 16, PG<br />

2, 33, 50, 111)<br />

Zibetto: profumo (CC 15); v. anche muschio<br />

Zigoletto, zugoletto: (PG 71, 79, 92)<br />

Zimarra, ciamarra, toga: sopraveste ampia lunga fino a terra e aperta<br />

davanti, simile al robone ma più leggera (AM 35, 37; AS 22; FO 137,<br />

139, 146, 153, 154, 197, 217; GU 4, 5, 6; OR 122; PG 92, 94, 96,


1134 Legis<strong>la</strong>zione <strong>suntuaria</strong><br />

100, 103, 106, 109, 110, 111; SP 24, 26, 27, 28, 40; TO 22, 24, 25;<br />

TR 26, 27)<br />

Zinale, senale de cortina, de sensina: grembiule spesso ricamato e in<br />

genere portato dalle donne del popolo (AM 37; SP 27, 28)<br />

Zitanino: v. setanino<br />

Zitaresca: tipo di camicia (SP 27, 28)<br />

Zona, çona: cintura d’argento spesso arricchita con pietre preziose<br />

(AM 8, 15, 20; AS 7, 9; FO 4, 10; OR 55, 72, 123; PG 50, 64, 65;<br />

SP 8, 14, 15, 20, 21, 22, 24; TO 24; TR 4, 9, 14, 26, 27)<br />

Zucchero: dolci; gli zuccherini sono delle piccole ciambelle (SP 26;<br />

TR 26)


Volume realizzato con il sostegno del<strong>la</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!