31.05.2013 Views

Memòria justificativa de recerca de les convocatòries ... - Recercat

Memòria justificativa de recerca de les convocatòries ... - Recercat

Memòria justificativa de recerca de les convocatòries ... - Recercat

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Memòria</strong> <strong>justificativa</strong> <strong>de</strong> <strong>recerca</strong> <strong>de</strong> <strong>les</strong> beques predoctorals per a la formació <strong>de</strong><br />

personal investigador (FI)<br />

La memòria <strong>justificativa</strong> consta <strong>de</strong> <strong>les</strong> dues parts que venen a continuació:<br />

1.- Da<strong>de</strong>s bàsiques i resums<br />

2.- <strong>Memòria</strong> <strong>de</strong>l treball (informe científic)<br />

Tots els camps són obligatoris<br />

1.- Da<strong>de</strong>s bàsiques i resums<br />

Títol <strong>de</strong>l projecte ha <strong>de</strong> sintetitzar la temàtica científica <strong>de</strong>l vostre document.<br />

Al di là <strong>de</strong>l fiume - attraverso il fiume. Il basso corso <strong>de</strong>l Ter in Catalogna<br />

Da<strong>de</strong>s <strong>de</strong> l'investigador (benficiari <strong>de</strong> l’ajut)<br />

Nom<br />

Cognoms<br />

Caterina<br />

Anastasia<br />

Correu electrònic<br />

cat_anastasia@hotmail.com<br />

Da<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l director <strong>de</strong>l projecte<br />

Nom<br />

Cognoms<br />

Ferran<br />

Sagarra i Trias<br />

Correu electrònic<br />

ferran.sagarra@upc.edu<br />

Da<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la universitat / centre al que s’està vinculat<br />

Departamento <strong>de</strong> Urbanismo y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio (DUOT) - Universidad Politécnica <strong>de</strong> Cataluña; Barcelona<br />

Número d’expedient<br />

2009FI-B 00092<br />

Parau<strong>les</strong> clau: cal que esmenteu cinc conceptes que <strong>de</strong>fineixin el contingut <strong>de</strong> la vostra memòria.<br />

urbanismo y or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l territorio<br />

ciudad y río<br />

bajo curso río Ter (Cataluña)<br />

rehabilitación <strong>de</strong>l espacio fluvial urbano<br />

paisajes <strong>de</strong> agua<br />

Data <strong>de</strong> presentació <strong>de</strong> la justificació<br />

17/07/2012<br />

Nom i cognoms, i signatura <strong>de</strong>l beneficiari/ària Vist i plau <strong>de</strong>l/<strong>de</strong> la director/a <strong>de</strong>l projecte


Resum en la llengua <strong>de</strong>l projecte (màxim 300 parau<strong>les</strong>)<br />

La ricerca pren<strong>de</strong> in consi<strong>de</strong>razione dal punto di vista <strong>de</strong>ll’architettura e <strong>de</strong>ll’urbanistica la relazione tra la città e il fiume<br />

che la attraversa o la lambisce; l’insediamento umano viene analizzato nel contesto <strong>de</strong>l bacino idrografico al quale<br />

appartiene. La ricerca è stata sviluppata in seno alla tesi dottorale ora in fase di elaborazione presso il Departamento<br />

<strong>de</strong> Urbanismo y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio <strong>de</strong>ll’Universidad Politecnica <strong>de</strong> Catalunya. La tesi ha come caso studio il<br />

tratto basso <strong>de</strong>l fiume Ter in Catalogna. Nella discussione sul paesaggio urbano contemporaneo oggi la rif<strong>les</strong>sione è<br />

centrata sulla città che si territorializza; la dimensione urbana interferisce con gran parte <strong>de</strong>lla superficie <strong>de</strong>lla terra<br />

facendo sfumare le tradizionali distinzioni tra urbano e non-urbano, tra spazio costruito e spazio aperto. In questo<br />

contesto, quale termine di conciliazione tra la dinamica naturale e la costruzione storica <strong>de</strong>i luoghi prodotta<br />

dall’intervento umano, il fiume si rivela uno strumento essenziale di analisi e progetto. L’obiettivo di questa ricerca è<br />

suggerire un’approssimazione al progetto <strong>de</strong>lla città che si sviluppa lungo il corso fluviale costruendo strumenti per la<br />

rif<strong>les</strong>sione “attraverso il fiume”. Partendo dall’ipotesi che la città si insedia lungo un corso d’acqua secondo una<br />

sintassi territoriale stabilita dalla geografía e dalla geomorfologia <strong>de</strong>l fiume stesso, il fine è fornire strumenti per il<br />

processo di recupero <strong>de</strong>gli spazi fluviali in contesti urbanizzati. Il fiume diviene componente geografica chiave <strong>de</strong>gli<br />

insediamenti dispersi e risorsa per costruirne l’abitabilità.


Resum en anglès(màxim 300 parau<strong>les</strong>)<br />

From the point of view of architecture and urbanism this work focuses on the relationship between the city and the river<br />

that passes through it or limits it. Human settlements along the watercourse are analyzed in the context of their river<br />

basin. The research has been <strong>de</strong>veloped within the framework of the PhD thesis that is being carried out in the<br />

Urbanism and Regional Planning Department of the Polytechnic University of Catalonia. The thesis consi<strong>de</strong>rs as a case<br />

study the lower course of the Ter River in Catalonia. In the discussion on contemporary urban landscape, the reflection<br />

focuses today on the city that territorializes itself; the urban dimension now involves most of earth’s surface and the<br />

traditional distinctions between urban and non-urban areas, between built space and open space, are being lost. In this<br />

context, to balance natural reality and historical construction of places that is product of human intervention, the<br />

watercourse represents an essential tool to analyze and plan. The aim of this study is to suggest an approach to the<br />

project of the city that <strong>de</strong>velops along a watercourse and set up the basis for a reflection “through the river”. The<br />

research moves from the hypothesis that the city sett<strong>les</strong> along a river with a territorial syntax established by the<br />

geography and the geomorphology of the river itself. The aim is to provi<strong>de</strong> tools for the process of rehabilitation of the<br />

river area in urban contexts. The river becomes the geographical key component of some contemporary sprawled<br />

urban landscapes and the resource to construct their habitability.


2.- <strong>Memòria</strong> <strong>de</strong>l treball (informe científic sense limitació <strong>de</strong> parau<strong>les</strong>). Pot incloure altres fitxers <strong>de</strong> qualsevol<br />

mena, no més grans <strong>de</strong> 10 MB cadascun d’ells.<br />

Ver páginas adjuntas.


indice<br />

introduzione p.1<br />

1. il ruolo <strong>de</strong>l fiume nella discussione sulla città contemporanea p.2<br />

2. geomorfología e disegno come strumenti <strong>de</strong>lla ricerca p.4<br />

3. tres tramos <strong>de</strong>l bajo curso <strong>de</strong>l Ter p.8<br />

3.1. Des<strong>de</strong> La Cellera <strong>de</strong> Ter hasta Sarrià <strong>de</strong> Ter p.20<br />

3.2. Des<strong>de</strong> Celrà hasta Sant Jordi Desvalls p.26<br />

3.3. Des<strong>de</strong> Colomers hasta Torroella <strong>de</strong> Montgrí p.31<br />

qualche conclusione p.36<br />

bibliografía y archivos consultados p.37<br />

introduzione<br />

La ricerca pren<strong>de</strong> in consi<strong>de</strong>razione la città e il fiume che la attraversa o la lambisce. Gli<br />

insediamenti vengono osservati in base alla relazione che stabiliscono con l’elemento naturale e<br />

geografico, con le fasce di suolo di lungofiume e con il sistema idrografico <strong>de</strong>l territorio: ruscelli e torrenti<br />

di scolo <strong>de</strong>lle pendici, canali e fossi che tendono al fiume o <strong>de</strong>rivano da questo.<br />

In contesti urbani consolidati, il fiume è un “solco ver<strong>de</strong>” che rompe l’urbanità, è una pausa che<br />

permette a due facce <strong>de</strong>lla città di guardarsi. È forse il principale mezzo attraverso il quale si costruisce<br />

l’immagine <strong>de</strong>lla città e allo stesso tempo è spazio pubblico di cui la città si appropria progettando ponti<br />

per attraversarlo, parchi e lungofiumi per percorrerlo. Tanto nella città compatta come in contesti meno<br />

consolidati, di urbanizzazione dispersa, diffusa o in aree ancora prevamentemente agricole, il fiume è<br />

matrice <strong>de</strong>ll’insediamento originario e supporto <strong>de</strong>lle infrastrutture.<br />

La linea d’acqua rappresenta il corridoio continuo, somma e risultato di ció che acca<strong>de</strong> a monte. Il<br />

fiume in quanto corrente rimanda a una realtà ampia che vincola la città al suo spazio geografico invitando<br />

alla rif<strong>les</strong>sione a scala territoriale e urbana. Esso con<strong>de</strong>nsa quindi diverse scale di approssimazione,<br />

simultaneamente dal <strong>de</strong>ttaglio <strong>de</strong>l limite acqua-costruito alla scala territoriale. Di conseguenza ogni analisi<br />

o progetto che consi<strong>de</strong>ri il fiume implica e contiene più livelli.<br />

L’obiettivo di questo studio è offrire strumenti per il processo di recupero <strong>de</strong>llo spazio fluviale in<br />

ambiti urbanizzati e per il progetto <strong>de</strong>lla città di lungofiume costruendo meccanismi di osservazione a<br />

diverse scale. Diagnosi, controllo e recupero <strong>de</strong>llo spazio <strong>de</strong>l fiume sono compiti imposti per raggiungere il<br />

“buon livello ecologico” imposto dalle recenti normative che regolano a livello europeo la gestione e gli usi<br />

<strong>de</strong>lle acque <strong>de</strong>l territorio. 1<br />

Partendo dall’ipotesi che gli insediamenti di lungofiume hanno caratteri comuni che mutano al<br />

variare <strong>de</strong>lle caratteristiche <strong>de</strong>l corso d’acqua e <strong>de</strong>lle rive e che il fiume è all’origine <strong>de</strong>ll’insediamento,<br />

l’obiettivo è cercare strumenti per la rif<strong>les</strong>sione “attraverso il fiume” studiandone un segmento<br />

concreto. Il fine è offrire criteri di progetto che superano i limiti amministrativi che il fiume spesso<br />

materializza e segnalare letture volte al recupero e alla rivalorizzazione <strong>de</strong>lla città di bordo fluviale per<br />

contrastare lo spreco di suolo e il crescimento indistinto. Le letture seguiranno le direttrici che l’acqua e la<br />

costruzione umana hanno impresso nel suolo.<br />

1 Direttiva Quadro sulle Acque (DQA - 2000/60/CE) e la Direttiva relativa alla valutazione e alla gestione <strong>de</strong>i rischi di alluvioni<br />

(2007/60/CE).<br />

1


Il territorio <strong>de</strong>l fiume Ter in Catalogna è l’oggetto di studio di questa ricerca. Analizzare il<br />

tratto basso <strong>de</strong>l Ter e i suoi insediamenti, da El Pasteral fino al mare, permette di studiare il segmento<br />

<strong>de</strong>ll’intero corpo idrico che ha vissuto le maggiori alterazioni <strong>de</strong>lla dinamica fluviale operate dall’uomo,<br />

dove è stata segnalata l’urgenza <strong>de</strong>l recupero <strong>de</strong>lle rive e significa anche confrontarsi con contesti di<br />

lungofiume fortemente urbanizzati. 2<br />

Esaminare l’intero basso corso <strong>de</strong>l Ter ha stimolato l’osservazione di un paesaggio che muta in<br />

relazione alle differenti sezioni <strong>de</strong>lla valle fluviale che si apre verso il mare. La cartografia <strong>de</strong>lla<br />

geomorfologia fluviale sovrapposta alle basi topografiche ha permesso di i<strong>de</strong>ntificare tre tratti <strong>de</strong>l basso<br />

Ter. Lo sviluppo futuro <strong>de</strong>lla tesi dottorale preve<strong>de</strong> l’analisi più approfondita di tre canali artificiali di<br />

<strong>de</strong>rivazione <strong>de</strong>ll’acqua <strong>de</strong>l fiume, uno per ogni tramo di fiume individuato.<br />

La ricerca avanza in due direzioni. Da un lato mette in evi<strong>de</strong>nza il quadro teorico dal quale<br />

pren<strong>de</strong> avvio e i temi <strong>de</strong>ll’attuale discussione sulla città contemporanea nei quali inten<strong>de</strong> inserirsi.<br />

Dall’altro, analizza un tratto concreto di fiume, lo studia e ridisegna osservando il fenomeno urbano<br />

attraverso le caratteristiche che la corrente conferisce al suolo e i segni che l’uomo ha impresso nel<br />

territorio per <strong>de</strong>rivare, usare e attraversare l’acqua. Il lavoro si struttura in tre capitoli e le conclusioni finali.<br />

1. il ruolo <strong>de</strong>l fiume nella discussione sulla città contemporanea<br />

Vers la ville-territoire.<br />

L’Europa è uno <strong>de</strong>i continenti più urbanizzati <strong>de</strong>l pianeta, il 75% <strong>de</strong>lla sua popolazione vive in<br />

aree urbane, un quarto <strong>de</strong>l suo territorio è <strong>de</strong>stinato a usi urbani. “La dimensione ambientale <strong>de</strong>lla città è<br />

la città stessa” e le città europee dovranno cercare di trovare la loro compatibilità con l’ambiente che le<br />

ospita. La discussione sulla “città sostenibile” che pren<strong>de</strong> avvio intorno agli anni ’90 sembra auspicare per<br />

la realtà europea uno sviluppo compatto e attento al consumo di suolo. Nella realtà attuale, in cui appare<br />

sempre più rilevante la dilatazione <strong>de</strong>l fenomeno <strong>de</strong>lla “indifferenza localizzativa”, generata da condizioni<br />

ambientali e infrastrutturali, l’i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>lla città sostenibile stimola la rigenerazione e rifunzionalizzazione <strong>de</strong>i<br />

vuoti urbani post-industriali, la diminuzione <strong>de</strong>ll’offerta di terreni aperti extraurbani per nuovo sviluppo<br />

urbano e l’introduzione <strong>de</strong>i principi di ecologia urbana. 4<br />

La dimensione urbana coinvolge ormai gran parte <strong>de</strong>lla superficie <strong>de</strong>lla terra e la tradizionale<br />

distinzione tra città e non-città, tra spazio costruito e spazio aperto o libero, si sta annullando. La città si<br />

disper<strong>de</strong>, ingloba e circonda spazi agricoli o forestali, occupa il suolo disegnando figure supportate dalla<br />

topografia e, sempre più spesso, dalla rete <strong>de</strong>lle infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità. La differenza e opposizione<br />

tra città e campagna, tra forme visibilmente diverse, non sono più la base materiale <strong>de</strong>ll’esistenza<br />

cosciente <strong>de</strong>lla città.<br />

Le città oggi tendono ad un’unica forma urbana, il processo di dissoluzione <strong>de</strong>lle i<strong>de</strong>ntità urbane<br />

genera un’immagine omogenea. La città contemporanea è la gran<strong>de</strong> città, la metropoli, la città mo<strong>de</strong>rna<br />

planetaria. 5 Lo spazio metropolitano differisce da quello urbano perché ne trascen<strong>de</strong> i vecchi confini,<br />

slanciandosi lungo le direttrici <strong>de</strong>l suo movimento.<br />

2 La reciente aprobación <strong>de</strong> la Planificación <strong>de</strong>l Espacio Fluvial (PEF) <strong>de</strong>l curso bajo <strong>de</strong>l río Ter, elaborado por la Agencia<br />

Catalana <strong>de</strong>l Agua en cumplimiento <strong>de</strong> la DMA, el tercer plan <strong>de</strong> este tipo ultimado en Cataluña, pone el carácter <strong>de</strong> actualidad y<br />

urgencia en la recuperación <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong>l río. La planificación prevé actuaciones y la zonificación <strong>de</strong>l espacio fluvial a partir <strong>de</strong>l<br />

conocimiento <strong>de</strong>: la dinámica fluvial, la inundabilidad y la vertiente ambiental.<br />

3 Corboz, André, “Vers la ville-territoire”, en: Corboz, A. y Tironi, G. L’espace et le détour, Lousanne, 2009. Secondo l’autore la<br />

rappresetazione mentale tradizionale <strong>de</strong>lla città è scaduta, se oggi parliamo di perdita d’i<strong>de</strong>ntità è perché la nostra concezione <strong>de</strong>l<br />

fenomeno urbano è rimasta allo stadio preindustriale.<br />

4 Felloni, Fiorella, Architetture d’acqua, Milano: Franco Angeli, 2009.<br />

5 Cacciari, Massimo, La città, Rimini: Pazzini, 2009.<br />

3<br />

2


Queste rif<strong>les</strong>sioni sembrano suggerire una città che occupa la terra senza territorializzarsi, che si<br />

colloca nello spazio geografico senza appoggi se non quelli dati dalle pratiche cittadine, organizzate in<br />

base al tempo <strong>de</strong>gli spostamenti fra la resi<strong>de</strong>nza e i luoghi di lavoro, <strong>de</strong>i servizi e <strong>de</strong>ll’ozio.<br />

Nel dibattito attuale <strong>de</strong>ll’architettura e <strong>de</strong>ll’urbanistica l’oggetto si sposta dalla città tradizionale,<br />

storica e <strong>de</strong>nsa, alla “città nuova”, quella che ha occupato territori “nuovi” un tempo esterni alla prima.<br />

Porzioni di suolo si sono riempite di un pulviscolo di edifici isolati e ammassati, “città dispersa e<br />

molecolare”, scelta ubicativa e di vita che esporta l’urbano in nuove aree. 6 È la città <strong>de</strong>l “vissuto ordinario”<br />

per la quale è forte l’urgenza di riqualificazione.<br />

In questa ricerca, studio analitico-<strong>de</strong>scrittivo che vuol ten<strong>de</strong>re all’applicazione progettuale, la<br />

rif<strong>les</strong>sione si allarga ad altre discipline, dall’architettura e dall’urbanistica alla geografia fisica e all’ecologia<br />

che l’elemento <strong>de</strong>l fiume inevitabilmente richiama.<br />

Il lavoro qui esposto parte dalla geografia fisica e più esattamente, come si spiegherà nel<br />

secondo capitolo, dalla geomorfologia <strong>de</strong>i contesti di bordo fluviale. Questa disciplina, nell’ambito <strong>de</strong>lla<br />

geografia fisica e <strong>de</strong>lla geología, si occupa <strong>de</strong>llo studio <strong>de</strong>lle forme <strong>de</strong>l suolo nella loro genesi ed<br />

evoluzione, <strong>de</strong>scrive e ren<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nti la specificità <strong>de</strong>gli ambiti fluviali. Se, come si è assunto, il suolo<br />

fluviale è guida <strong>de</strong>gli insediamenti che su di esso si sviluppano, la cartografia geomorfologica manifesta il<br />

carattere <strong>de</strong>l corso d’acqua, ne suggerisce parti e letture.<br />

Lo sviluppo che è seguito alla modifica radicale <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>llo economico e sociale prevalente ha<br />

stravolto l’assetto originario legato all’acqua. La possibilità di costruire insediamenti abitativi e produttivi in<br />

ogni luogo e in qualunque condizione ha portato alla perdita di relazione con la rete <strong>de</strong>lle acque. 7 Il<br />

risultato è stato un utilizzo indifferente <strong>de</strong>l suolo.<br />

L’auspicio che emerge da molti studi urbani attuali è che la città assuma l’elemento geografico<br />

come parte integrante <strong>de</strong>l tessuto urbano e come agente strutturante <strong>de</strong>l territorio. Il fiume si <strong>de</strong>linea<br />

quindi come fatto geografico e specifico di un territorio inteso come realtà naturale e come supporto<br />

materiale <strong>de</strong>ll’attività umana, realtà fisica e sociale insieme.<br />

Per indicare una porzione qualunque di superficie terrestre si sono sempre usate altre parole<br />

come ‘luogo’, ‘zona’, ‘area’, ‘regione’ (in senso geografico) non sostituibili con ‘territorio’ […]<br />

‘Territorio’ non indica una realtà naturale, né puramente materiale, oggetto d’intervento<br />

puramente tecnico. Eppure ‘territorio’ indica anche sempre una realtà materiale, oggetto di<br />

operazioni tecniche. Ma ciò significa soltanto che i processi di socializzazione necessitano di<br />

mezzi e di supporti materiali. La Terra diventa territorio quando è tramite di comunicazioni,<br />

quando è mezzo e oggetto di lavoro, di produzioni, di scambi, di cooperazione”. 8<br />

Affrontando il tema <strong>de</strong>lla fisionomia <strong>de</strong>llo spazio terrestre, <strong>de</strong>lineato dalla scuola francese di geografia<br />

umana a partire dagli inizi <strong>de</strong>l XX secolo, Jean-Marc Besse chiama l’elemento geografico “iscrizione”.<br />

L’osservazione geografica avrebbe quindi come oggetto le tracce <strong>de</strong>ll’attività umana e <strong>de</strong>lla vita che passa<br />

sul terreno. Inscritte nel suolo vi sarebbero le caratteristiche <strong>de</strong>l territorio che ne <strong>de</strong>finiscono la fisionomia<br />

specifica.<br />

Le plan proprement géographique est le plan <strong>de</strong>s interactions, <strong>de</strong>s rapports, <strong>de</strong>s combinaisons,<br />

entre séries causa<strong>les</strong> déterminées. Tout se passe comme si la réalité géographique était<br />

structurée selon une double articulation: d’une part, un plan “vertical” où se développent <strong>de</strong>s<br />

séries naturel<strong>les</strong> indépendantes et, d’autre part, un plan “horizontal”, que l’on peut appeler<br />

morphologique, qui est celui <strong>de</strong>s croisements locaux, <strong>de</strong>s corrélations mais aussi <strong>de</strong>s oppositions<br />

entre ces séries <strong>de</strong> première articulation. 9<br />

In questa ottica il fiume è letto come iscrizione geografica caratterizzante l’insediamento umano. Il sistema<br />

idrico è caratteristica non a sè stante ma convive con la città, richiama temi di carattere morfologico, di<br />

impianto otre ai temi legati alla salvaguardia urbana e ecosistemica.<br />

I caratteri geografici sono entrati da tempo nella rif<strong>les</strong>sione sulla città contemporanea, attraverso<br />

una lettura che propone di ve<strong>de</strong>re i fatti urbani nella prospettiva <strong>de</strong>l loro contesto geografico. Mediante<br />

6 Boeri, Stefano, L’Anticittà, Bari: Laterza, 2011.<br />

7 Ferialdi, Andrea “Un progetto per l’acqua e la città”, I piani comunali <strong>de</strong>lle acque, Centro Internazionale Civiltà <strong>de</strong>ll’Acqua (a cura<br />

di), Venezia: Provincia di Venezia, 2011, pp.118-122.<br />

8 Dematteis, Giuseppe. Le metafore <strong>de</strong>lla terra, Milano: Feltrinelli, 1985, p.74.<br />

9 Besse, Jean-Marc, Voir la terre: six essais sur le paysage et la géographie, Ar<strong>les</strong>: Actes Sud, 2000, p.108.<br />

3


l’uso <strong>de</strong>lla rappresentazione cartografica architettura e urbanistica introducono tra i propri materiali<br />

operativi le forme suggerite dalla geografía <strong>de</strong>i luoghi.<br />

2. la geomorfologia e il disegno come strumenti <strong>de</strong>lla ricerca<br />

Il fiume è essenzialmente corrente d’acqua. La sua traccia, anche se non sempre visibile,<br />

<strong>de</strong>finisce un corridoio. Il corso d’acqua e la topografia conformano la sezione <strong>de</strong>lla valle e spon<strong>de</strong> più o<br />

meno favorevoli agli insediamenti umani. Il fiume stesso, se navigabile, e la valle sono da tempi remoti il<br />

supporto <strong>de</strong>lle infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità. Queste ultime sono a loro volta attrattori lineari di edifici facili da<br />

raggiungere e “bramosi di affacciarsi verso i corridoi fluidi <strong>de</strong>lla percezione dinamica”. 10<br />

Da un lato la necessità di regolare l’urbanizzazione indifferenziata e dall’altro la necessità di<br />

difen<strong>de</strong>rsi dalle acque stanno portando a una revisione <strong>de</strong>l rapporto di coesistenza con l’acqua. Ambedue<br />

le urgenze orientano le scelte urbanistiche e chiamano in gioco discipline che hanno come oggetto<br />

specifico l’ambiente naturale e quello idrico in particolare. Sempre più spesso l’attenzione è rivolta verso<br />

rami <strong>de</strong>l sapere che contemplano congiuntamente la sfera naturale e quella antropica sino a leggere,<br />

nell’oggetto specifico di questa ricerca, il contesto fluviale come realtà naturale antropizzata.<br />

La localizzazione <strong>de</strong>gli insediamenti è in stretta relazione con la morfologia <strong>de</strong>l bacino di<br />

drenaggio. Esistono due spazi privilegiati per l’insediamento umano: i terrazzi fluviali11<br />

e le conoidi di<br />

<strong>de</strong>iezione. 12 Nei terrazzi, il dislivello tra le superfici di erosione garantisce un difesa naturale contro il<br />

regime instabile <strong>de</strong>lle acque. Lo spazio geografico <strong>de</strong>lla conoi<strong>de</strong> di <strong>de</strong>iezione invece favorisce l’agricoltura<br />

grazie all’abbondante presenza di acqua e suolo fertile. Nel caso di conoidi inattive, dove il fiume scava un<br />

alveo profondo e quindi il suo tracciato è stabile e non si <strong>de</strong>rama nei terreni contigui, gli insediamenti sono<br />

protetti dalle innondazioni. Nel caso di conoidi attive l’alveo si sposta periodicamente e si ramifica,<br />

facilitando le esondazioni. 13<br />

Terrazze e conoidi sono forme <strong>de</strong>rivate da processi di sedimentazione <strong>de</strong>finiti dalla<br />

geomorfologia fluviale; questo ramo <strong>de</strong>lla geomorfologia14<br />

<strong>de</strong>scrive il suolo (la terra), l’area di influenza <strong>de</strong>l<br />

fiume e studia gli acci<strong>de</strong>nti geografici generati dalla dinamica <strong>de</strong>l corso d’acqua.<br />

La geomorfologia viene indicata da Trikart e Kilian 15 come il punto di partenza per l’inventario<br />

<strong>de</strong>lle risorse ecologiche e la base <strong>de</strong>lla conoscenza <strong>de</strong>i sistemi naturali. I contributi di questa disciplina si<br />

inseriscono nello studio eco-geografico e costituiscono, secondo gli autori, la base <strong>de</strong>lla pianificazione <strong>de</strong>l<br />

territorio.<br />

Nell’accezione di Tricart e Kilian la pianificazione <strong>de</strong>l territorio consiste nel mutare o nel sostituire<br />

una dinamica esistente con un’altra. Una visione statica e <strong>de</strong>scrittiva <strong>de</strong>ll’ambiente naturale non è<br />

sufficiente, la pianificazione <strong>de</strong>ve tener conto <strong>de</strong>lla sensibilità <strong>de</strong>ll’ ambiente nei confronti <strong>de</strong>gli inverventi.<br />

Gli autori limitano il proprio campo di studi all’ambinete naturale-colturale, e quindi non urbano, partendo<br />

dal presupposto che la natura attuale non è in “regime permanente” ma si adatta alle condizioni cambianti.<br />

L’integrazione <strong>de</strong>ll’uomo negli ecosistemi che si realizza attraverso prelevamenti e modifiche è la<br />

base <strong>de</strong>l pensiero eco-geografico. Tale integrazione si fonda sulla dinamica attuale <strong>de</strong>ll’ambiente naturale<br />

e su quella che nel corso <strong>de</strong>lla storia ne ha <strong>de</strong>terminato i caratteri odierni. Si tratta di flussi, influenze e<br />

alterazioni che interessano l’ambiente naturale in senso verticale (suoli che influenzano le formazioni<br />

10 Boeri, Stefano, L’Anticittà, Roma-Bari: Laterza, 2011, p.9.<br />

11 Deposito piano formato da materiale <strong>de</strong>tritico. È prodotto da una diminuzione <strong>de</strong>l livello d’acqua <strong>de</strong>lla rete idrografica che fa<br />

cessare la erosione laterale e dà il via alla erosione in profondità.<br />

12 Accumulazione in forma sensibilmente conica di materiale <strong>de</strong>tritico <strong>de</strong>positato dalla corrente fluviale. La sua formazione si <strong>de</strong>ve<br />

alla diminuzione <strong>de</strong>lla velocità <strong>de</strong>ll’acqua che giunge in una regione allargata e con scarsa pen<strong>de</strong>nza.<br />

13 Panizza, Mario. Manuale di geomorfologia applicata. Milano: Franco Angeli, 2005 e “Ecostoria <strong>de</strong>i paesaggi fluviali”, in: Motta,<br />

Giancarlo, Ravagnati, Carlo (a cura di). Alvei meandri isole e altre forme urbane. Milano: Franco Angeli, 2008.<br />

14 Disciplina che, nell’ambito <strong>de</strong>lla geografia fisica e <strong>de</strong>lla geologia, si occupa <strong>de</strong>llo studio <strong>de</strong>lle forme <strong>de</strong>l suolo nella loro genesi<br />

ed evoluzione, interpretandole come il risultato <strong>de</strong>ll’azione <strong>de</strong>lle forze geodinamiche esogene sulla costituzione geologica e la<br />

struttura tettonica <strong>de</strong>l suolo. Vocabolario Treccani, 2012.<br />

15 Tricart, Jean. Kilian, Jean. L'Éco-géographie et l'aménagement du milieu naturel, Parigi: Maspero, 1979 (trad.it. L'eco-geografia<br />

e la pianificazione <strong>de</strong>ll'ambiente naturale. Milano: Franco Angeli, 1989).<br />

4


superficiali fino alla roccia nuda) e in senso tangenziale (traslazioni di materia che avvengono lungo la<br />

superficie terrestre).<br />

Il punto di vista dinamico ten<strong>de</strong> a valutare gli ambienti naturali in funzione <strong>de</strong>lla loro più o meno<br />

consistente attività morfogenetica. Secondo gli autori, assumere come criterio il grado di stabilità <strong>de</strong>gli<br />

ambienti naturali e di conseguenza il loro grado di suscettibilità in relazione agli interventi umani, rispon<strong>de</strong><br />

alle necessità di una pianificazione razionale. L’invito è confrontare la carta <strong>de</strong>lle limitazioni, che nel caso<br />

di questa ricerca può essere riferita alla zonificazione <strong>de</strong>ll’ambito fluviale, con quella <strong>de</strong>ll’uso <strong>de</strong>l suolo per<br />

ottenere la carta <strong>de</strong>lle proposte di pianificazione. La zonificazione <strong>de</strong>ll’ambito fluviale è consi<strong>de</strong>rata in<br />

questo lavoro come somma <strong>de</strong>lle limitazioni in base alla quale suggerire le direttrici di progetto.<br />

Con l’obiettivo di ren<strong>de</strong>re la geomorfologia più disponibile alle ricerche interdisciplinari volte alla<br />

pianificazione, alla valorizzazione e sviluppo <strong>de</strong>l suolo agricolo e urbano, gli autori sostengono una<br />

geomorfologia dinamica. Questa pren<strong>de</strong> in consi<strong>de</strong>razione simultaneamente la geometria <strong>de</strong>lle forme<br />

<strong>de</strong>l rilievo o <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>llato, i materiali e i processi che le hanno generate. Gli orientamenti <strong>de</strong>lla ricerca<br />

condotta dagli autori intendono una geomorfologia in grado di fornire ciò che lo studio eco-geografico<br />

integrato esige: l’esame <strong>de</strong>ll’interazione <strong>de</strong>i processi e la possibilità di elaborare una cartografia<br />

geomorfologica.<br />

Il rilevamento cartografico e l’elaborazione <strong>de</strong>lla legenda permettono di combinare le strutture<br />

spaziali (le forme) e temporali (il succe<strong>de</strong>rsi nel tempo <strong>de</strong>lle prime), la <strong>de</strong>scrizione <strong>de</strong>gli aspetti<br />

geomorfologici <strong>de</strong>l terreno e il contesto genetico, <strong>de</strong>ttagliando: geometria <strong>de</strong>l rilievo, processi che lo<br />

generano, natura <strong>de</strong>l materiale e età <strong>de</strong>lle forme.<br />

La carta geomorfologica è comparsa nel secondo dopoguerra per rispon<strong>de</strong>re alle sistemazioni<br />

rurali e alle preoccupazioni <strong>de</strong>ll’Unesco riguardo la conoscenza <strong>de</strong>ll’ambiente ecologico. Essa trova<br />

utilizzo immediato nelle discipline che si interessano <strong>de</strong>lla conservazione <strong>de</strong>i terreni e <strong>de</strong>lle acque, <strong>de</strong>lla<br />

protezione contro <strong>de</strong>terminati fenomeni naturali o nella valutazione <strong>de</strong>l grado di stabilità <strong>de</strong>ll’ambiente<br />

previa la costruzione <strong>de</strong>lle infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità e <strong>de</strong>i canali di irrigazione. È impiegata nelle<br />

valutazioni sulla sicurezza <strong>de</strong>i siti, i costi di investimento e manutenzione.<br />

La cartografia geomorfologica fornisce le basi <strong>de</strong>lla fotointerpretazione, è il passo che prece<strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>finizione <strong>de</strong>i vincoli di cui la pianificazione <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>ve tener conto. Definisce i tipi di ambienti in<br />

funzione <strong>de</strong>l loro grado di stabilità morfodinamica come base per lo studio <strong>de</strong>lle altre componenti <strong>de</strong>l<br />

sistema naturale e aiuta a inserire l’attività umana nei diversi ambienti individuati. A <strong>de</strong>tta di Tricart e<br />

Kilian, la cartografia geomorfologica si configura come una prima tappa a cui fanno seguito le ricerche<br />

applicate con fini specifici.<br />

Questa ricerca si inserisce in questo ambito, utilizza forme estratte dalla carta geomorfologica e<br />

le sovrappone alla base topografica. L’obiettivo è, come si è <strong>de</strong>tto, leggere il territorio ponendo in<br />

relazione strati di informazioni dati dalla presenza <strong>de</strong>ll’acqua e <strong>de</strong>gli insediamenti umani.<br />

Il lavoro cerca di costruire un’approssimazione allo studio di città e fiume partendo dalle<br />

limitazioni e dai vincoli che l’ambiente fluviale pone. Dinamica fluviale e caratteristiche <strong>de</strong>l suolo sono resi<br />

espliciti dagli elaborati grafici, in particolare da quelli riguardanti la zonizzazione <strong>de</strong>llo spazio fluviale. 16 I<br />

documenti di supporto cartografico, i perimetri <strong>de</strong>lle zone inondabili e la cartografia geomorfológica che<br />

questa ricerca utilizza <strong>de</strong>rivano dal materiale redatto dall’Agencia Catalana <strong>de</strong>l Agua (ACA) nell’ambito<br />

<strong>de</strong>lla Pianificazione <strong>de</strong>llo Spazio Fluviale (PEF). 17<br />

La <strong>de</strong>limitazione <strong>de</strong>lle zona inondabile18<br />

di un fiume redatta in seno alla PEF catalana si avvale<br />

<strong>de</strong>lla cartografia idraulica e di quella geomorfologica. La prima si basa su mo<strong>de</strong>lli matematici che<br />

permettono di <strong>de</strong>terminare il livello <strong>de</strong>ll’acqua, segnala fenomeni di inondazione legati ad ostacoli al<br />

<strong>de</strong>flusso presenti nell’alveo di piena e permette di valutare il livello di pericolo di inondazione (grave,<br />

mo<strong>de</strong>rato e lieve) in relazione al quale si elaborano le misure di gestione. La cartografia geomorfologica si<br />

basa sull’interpretazione <strong>de</strong>lle forme <strong>de</strong>l terreno per compren<strong>de</strong>re come il suolo si sia mo<strong>de</strong>llato, individua<br />

fenomeni e processi relazionati alla corrente, serve come sfondo all’interpretazione <strong>de</strong>lla simulazione<br />

idraulica completando la caratterizzazione e il comportamento <strong>de</strong>i corpi idrici.<br />

16 La zonizzazione <strong>de</strong>llo spazio fluviale sarà presa in esame con maggior <strong>de</strong>ttaglio nel terzo capitolo di questa ricerca.<br />

17 http://aca-web.gencat.cat<br />

18 La “zona inondabile” è il limite più amplio <strong>de</strong>llo spazio fluviale, costruito in base al periodo di ritorno di 500 anni. Il tema è<br />

affrontato nel terzo capitolo.<br />

5


Le forme fluviali sono un registro <strong>de</strong>i cambi geomorfologici e informano direttamente sulle<br />

condizioni di inondazione esistenti. “Grazie a queste relazioni si possono quindi vincolare, in modo<br />

approssimato e con criteri strettamente geomorfologici, le differenti morfologie con le zone inondabili e i<br />

flussi in diversi periodi di ritorno.” 19<br />

La geomorfologia sta alla base <strong>de</strong>l disegno <strong>de</strong>lle zone inondabili e suggerisce limiti e forme per la<br />

lettura <strong>de</strong>l territorio. Dall’analisi <strong>de</strong>lle carte geomorfologiche, sovrapposte alla base topografica a scala<br />

territoriale (1:50000) e urbana (1:5000), <strong>de</strong>riva la suddivisione <strong>de</strong>l corso <strong>de</strong>l basso Ter in tre segmenti: da<br />

La Cellera <strong>de</strong> Ter a Sarrià <strong>de</strong> Ter, da Celrà a Sant Jordi Desvalls, da Colomers al mare.<br />

La figura 1 mostra una sovrapposizione <strong>de</strong>l tracciato <strong>de</strong>l corso <strong>de</strong>l fiume catalano e <strong>de</strong>l perimetro<br />

<strong>de</strong>lla sua zona inondabile. Il limite disegnato da quest’ultima ren<strong>de</strong> visibile il carattere <strong>de</strong>l fiume e ne<br />

suggerisce le parti.<br />

Nello studio <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l basso Ter, nel processo di interpretazione, <strong>de</strong>scrizione e<br />

schematizzazione <strong>de</strong>i tre tratti di fiume il disegno è stato uno strumento fondamentale, in questa ricerca Il<br />

disegno è strumento conoscitivo e sintetico. Dalle basi topografiche in formato digitale sono stati scelti<br />

ed isolati layer di informazioni, a questi si sono aggiunti nuovi dati ricavati dalle basi in formato Geografical<br />

Information System (GIS). I disegni sono stati realizzati in formato Cad, il GIS ha permesso la<br />

consultazione e il trasferimento di dati georeferenziati e un’agile sovrapposizione di informazioni ed<br />

immagini proveniente da fonti diverse. In un territorio ampiamente studiato, soprattutto la zona <strong>de</strong>l Baix<br />

Ter, la presentazione <strong>de</strong>gli elaborati grafici di lettura <strong>de</strong>l territorio a partire dal fiume costituisce il<br />

contributo originale di questa ricerca.<br />

Il disegno ha avuto come primo oggetto la rete idrica superficiale, le linee d’acqua <strong>de</strong>i corsi<br />

d’acqua o <strong>de</strong>i canali sono state ridisegnate completando la trama non sempre chiara e manifesta nelle<br />

basi topografiche. Le scale di lavoro sono state dapprima 1:50000 e poi il 1:5000.<br />

Le tavole che <strong>de</strong>scrivono il territorio <strong>de</strong>i tre tratti <strong>de</strong>l Ter intendono legare i livelli <strong>de</strong>lle<br />

infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità, <strong>de</strong>l ver<strong>de</strong>, <strong>de</strong>l costruito con la rete idrografica (scoli <strong>de</strong>lle pendici, corsi fluviali<br />

e canali artificiali) con la geomorfologia e con le zone vulnerabili a le esondazioni <strong>de</strong>finite dalla zona<br />

inondabile. L’ambito di analisi sono la fasce ai lati <strong>de</strong>l fiume <strong>de</strong>finite, oltre il perímetro <strong>de</strong>lla zona<br />

inondabile, dalle forme <strong>de</strong>lla geomorfología fluviale. I limiti <strong>de</strong>l disegno sono dati dal bordo <strong>de</strong>lla terrazza<br />

geomorfologica nel primo e secondo tratto di fiume, dalle conoidi di <strong>de</strong>iezione nel secondo tratto e dalla<br />

piana alluviale nel terzo. 20<br />

Nello studio <strong>de</strong>lle infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità sono state evi<strong>de</strong>nziate le vie di comunicazione<br />

principali (autostra<strong>de</strong>, superstra<strong>de</strong>, stra<strong>de</strong> nazionali, regionali e urbane principali)<br />

L’analisi <strong>de</strong>l territorio avviene anche attraverso il disegno <strong>de</strong>lla sezione trasversale alla<br />

corrente. Il vincolo che l’alveo fluviale stabilisce con le rive esondabili ren<strong>de</strong> la sezione trasversale alla<br />

corrente uno strumento fondamentale di analisi. La mo<strong>de</strong>llazione <strong>de</strong>l terreno comporta generalmente<br />

l’impossibilità di separare il funzionamento idraulico <strong>de</strong>i sistemi a rete da quello <strong>de</strong>lle superfici circostanti,<br />

eventualmente interessate da on<strong>de</strong> di sommersione generate da insufficienze <strong>de</strong>i primi, e lega pertanto<br />

indissolubilmente il letto fluviale ai terreni esondabili contigui. 22 La ricerca ha adottato un mo<strong>de</strong>llo<br />

21<br />

e i ponti evi<strong>de</strong>nziando<br />

le linee d’acqua superficiali che hanno relazione con le vie di comunicazione. Sono stati segnalati i<br />

tracciati <strong>de</strong>l treno oggi in uso e quelli che sono stati riconvertiti in Vías Ver<strong>de</strong>s (linea <strong>de</strong>l carrilet Olot-<br />

Girona).<br />

Nello studio <strong>de</strong>lla vegetazione, elaborato in base alla cartografia <strong>de</strong>gli hábitat <strong>de</strong>ll’ ACA e <strong>de</strong>l<br />

Consorcio Alba-Ter, si sono estratte cinque unità: boschi, piantagioni, parchi e campi da golf, coltivazioni e<br />

orti. Le unità fanno riferimento alle forme e alle caratteristiche <strong>de</strong>lla vegetazione (masse alberate,<br />

geometria <strong>de</strong>lle piantagioni, variazione stagionale e nei cicli di coltivazione) più che alle essenze.<br />

Nel costruito sono stati segnalati gli edifici legati all’uso <strong>de</strong>ll’acqua la cui localizzazione e ragion<br />

d’essere era o è ancora vincolata all’uso all’acqua <strong>de</strong>rivata <strong>de</strong>l Ter.<br />

19 http://acaweb.gencat.cat<br />

20 Nel terzo capitolo si danno le <strong>de</strong>finizioni <strong>de</strong>lle diverse forme <strong>de</strong>lla geomorfologia fluviale (terrazze, conoidi, ecc.).<br />

21 Autopistas, autovías, carreteras naciona<strong>les</strong>, comarca<strong>les</strong>, y urbanas principa<strong>les</strong>.<br />

22 Rinaldo, Andrea. Il governo <strong>de</strong>ll'acqua: ambiente naturale e ambiente costruito, Venezia: Marsilio, 2009.<br />

6


operativo basato sulla comparazione di sezioni a scale diverse e costruite lungo l’asse fluviale.<br />

L’importanza <strong>de</strong>lla topografia nel contesto <strong>de</strong>ll’ambiente fluviale è stata sondata attraverso sezioni ad<br />

intervalli costanti esagerando la dimensione verticale per aprezzare le minime variazioni. Nel terzo<br />

capitolo di questa relazione si presentano le sezioni “territoriali” (ricavate dalla base 1:25.000). Esse<br />

hanno come oggetto l’intero corso basso <strong>de</strong>l fiume, mostrano l’alveo e le caratteristiche geomorfologiche<br />

<strong>de</strong>l suolo.<br />

fig.1 zona inondabile <strong>de</strong>l basso Ter (elaborazione propria, dati ACA) ><br />

7


zona inundable <strong>de</strong>l bajo Ter


3. tres tramos <strong>de</strong>l bajo Ter<br />

El estudio <strong>de</strong> las terrazas fluvia<strong>les</strong> <strong>de</strong> los ríos catalanes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su ocupación<br />

por el hombre, señala un camino muy interesante para el conocimiento <strong>de</strong> los tiempos más<br />

primitivos. Tenemos que imaginar pequeños grupos establecidos en campamientos al aire libre<br />

situados a lo largo <strong>de</strong> las corrientes fluvia<strong>les</strong>. 23<br />

Este apartado es una aproximación al estudio <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l bajo Ter utilizando la<br />

geomorfología fluvial y el dibujo como herramientas.<br />

La hidráulica y los estudios geomorfológicos así como la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> las formas fluvia<strong>les</strong> y la<br />

reconstrucción <strong>de</strong> su evolución espacial, basada en la cartografía histórica y en la fotointerpretación,<br />

aportan los datos para la localización <strong>de</strong> las zonas potencialmente inundab<strong>les</strong> e inestab<strong>les</strong> <strong>de</strong>l territorio<br />

<strong>de</strong>l río y la consiguiente zonificación <strong>de</strong>l espacio fluvial.<br />

La zonificación <strong>de</strong>l espacio fluvial <strong>de</strong> acuerdo con la legislación sectorial vigente: 24 constituye la<br />

base para la regulación <strong>de</strong> los usos <strong>de</strong>l suelo en los espacios ribereños y perifluvia<strong>les</strong>, así como la<br />

preservación <strong>de</strong> la integridad física y ecológica <strong>de</strong> los espacios fluvia<strong>les</strong>. La zonificación parte <strong>de</strong>l<br />

concepto <strong>de</strong> espacio fluvial como ámbito integrado por el cauce <strong>de</strong>l río y las franjas <strong>de</strong> terreno<br />

vinculadas a la preservación <strong>de</strong> los ecosistemas acuáticos y ribereños, <strong>de</strong>l régimen <strong>de</strong> corrientes y <strong>de</strong> las<br />

llanuras <strong>de</strong> inundación en episodios extraordinarios. 25<br />

La Planificación <strong>de</strong>l Espacio Fluvial redactada por la ACA, diferencia tres zonas que configuran el espacio<br />

<strong>de</strong>l río.<br />

_____________________<br />

zona fluvial<br />

____________________________________<br />

sistema hídrico<br />

______________________________________________<br />

zona inundable<br />

La zona fluvial es la zona <strong>de</strong>l espacio fluvial necesaria para preservar el río, entendido en su<br />

concepción más común. Está constituida por el cauce (con presencia continua o discontinua <strong>de</strong> agua) y<br />

las riberas. La preservación <strong>de</strong> la zona fluvial se orienta a la protección <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong>l agua y <strong>de</strong> los<br />

sistemas biológicos asociados, así como <strong>de</strong> la morfología <strong>de</strong>l cauce y sus riberas. Por lo tanto, tiene una<br />

clara connotación ecosistémica, ya que es el nexo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> vida. Para limitar la zona fluvial, se<br />

toma como referencia la línea base surgida <strong>de</strong> la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> las máximas crecidas <strong>de</strong> periodo <strong>de</strong><br />

retorno <strong>de</strong> 10 años. Esta <strong>de</strong>limitación se contempla teniendo en cuenta los aspectos ambienta<strong>les</strong>, la zona<br />

ecosistémica <strong>de</strong>l sistema ripario y los usos ribereños. El planeamiento urbanístico tiene que calificar los<br />

terrenos incluidos en la zona fluvial como sistema hidráulico y no pue<strong>de</strong> admitir ningún uso, salvo<br />

aquéllos previstos a la legislación aplicable en materia <strong>de</strong> dominio público hidráulico.<br />

El sistema hídrico es la zona <strong>de</strong>l espacio fluvial reservada a la preservación correcta y plena <strong>de</strong>l<br />

régimen <strong>de</strong> corrientes en caso <strong>de</strong> avenida, por tratarse <strong>de</strong> una zona con un elevado riesgo <strong>de</strong><br />

inundaciones. Es una zona imprescindible para el río, ya que permite el paso <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> agua en avenida<br />

23 Geografia <strong>de</strong> Catalunya. Enciclopedia Catalana Aedos. Barcelona: Aedos, 1964.<br />

24 Artículo 6 <strong>de</strong>l Reglamento <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Urbanismo (Decreto 305/2006) y el Reglamento <strong>de</strong> Dominio Público Hidráulico (Real<br />

Decreto 849/1986, modificado por el Real Decreto 606/2003 y el Real Decreto 9/2008.<br />

25 Fuente: Agencia Catalana <strong>de</strong>l Agua (ACA).<br />

9


y, a la vez, permite la relación ambiental con los <strong>de</strong>más elementos natura<strong>les</strong>. La <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l sistema<br />

hídrico toma como referencia la franja <strong>de</strong>limitada por la línea <strong>de</strong> cota <strong>de</strong> inundación <strong>de</strong> la avenida <strong>de</strong><br />

periodo <strong>de</strong> retorno <strong>de</strong> 100 años, dándole cierto sentido y continuidad. Dentro <strong>de</strong>l perimetro<strong>de</strong> <strong>de</strong>l sistema<br />

hídrico el planeamiento urbanístico no pue<strong>de</strong> admitir ninguna nueva edificación o construcción que<br />

suponga una modificación sensible <strong>de</strong>l perfil natural <strong>de</strong>l terreno y que pueda representar un obstáculo al<br />

flujo <strong>de</strong>l agua o la alteración <strong>de</strong>l régimen <strong>de</strong> corrientes en caso <strong>de</strong> avenida. Se consi<strong>de</strong>ran usos<br />

compatib<strong>les</strong>: _los usos agrarios, sin que se pueda admitir ninguna instalación o edificación, ni tampoco el<br />

establecimiento <strong>de</strong> inverna<strong>de</strong>ros ni ningún tipo <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> las parcelas, _los parques, espacios libres,<br />

zonas ajardinadas y usos <strong>de</strong>portivos en el aire libre, sin edificaciones ni construcciones <strong>de</strong> ningún tipo,<br />

_los lagunajes y las estaciones <strong>de</strong> bombeo <strong>de</strong> aguas residua<strong>les</strong> o potab<strong>les</strong>, _el establecimiento<br />

longitudinal <strong>de</strong> infraestructuras <strong>de</strong> comunicación y transporte, siempre que permita la preservación <strong>de</strong>l<br />

régimen <strong>de</strong> corrientes, _la implantación <strong>de</strong> infraestructuras <strong>de</strong> servicios y cañerías, <strong>de</strong>bidamente<br />

soterradas y protegidas y siempre que se preserve el régimen <strong>de</strong> corrientes y garantícese que no afecten<br />

a la calidad <strong>de</strong> las aguas, los usos previstos por la legislación aplicable en materia <strong>de</strong> dominio público<br />

hidráulico.<br />

La zona inundable es la zona <strong>de</strong>l espacio fluvial que el río llega a ocupar esporádicamente<br />

coincidiendo con avenidas extraordinarias. Teniendo en cuenta su carácter extemporáneo, la<br />

preservación <strong>de</strong> la zona inundable se orienta a evitar daños importantes, si bien, a diferencia <strong>de</strong> las otras<br />

dos zonas, es un área <strong>de</strong>l espacio fluvial modificable por la actividad humana, pero siempre con<br />

condiciones. Para la <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> la zona inundable se toma como referencia la línea <strong>de</strong> cota <strong>de</strong><br />

inundación <strong>de</strong> la avenida <strong>de</strong> periodo <strong>de</strong> retorno <strong>de</strong> 500 años. Según la condición <strong>de</strong> inundación grave,<br />

mo<strong>de</strong>rada o leve, en esta zona el planeamiento urbanístico no pue<strong>de</strong> admitir áreas <strong>de</strong> acampada ni<br />

camping ni algún tipo <strong>de</strong> edificación, pue<strong>de</strong> permitir edificaciones <strong>de</strong>stinadas a usos industria<strong>les</strong> y<br />

almacenaje y no está sujeto a limitaciones <strong>de</strong> los usos admisib<strong>les</strong>. 26<br />

En las láminas que acompañan el texto (elaboración propia sobre datos facilitados por la la ACA)<br />

el Ter se representa a través <strong>de</strong>l perímetro <strong>de</strong> la “zona inundable”. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los distintos<br />

tramos <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l dibujo <strong>de</strong> la zona inundable y, por consecuencia, <strong>de</strong> la geomorfología <strong>de</strong>l suelo<br />

fluvial.<br />

El curso bajo <strong>de</strong>l río se ha dividido en tres fracciones, tres territorios generados a lo largo <strong>de</strong> la<br />

historia geológica y mo<strong>de</strong>lados por el Ter, sus afluentes y la presencia humana. El primer tramo, entre La<br />

Cellera <strong>de</strong> Ter y Sarrià <strong>de</strong> Ter, el segundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Celrà hasta Sant Jordi Desvalls, el tercero <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Colomers hasta el Mar. Entre los tramos urbanos <strong>de</strong> río están el <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis y el<br />

gran meandro <strong>de</strong> Colomers.<br />

fig.2 cortes geomorfológicos en los tres tramos <strong>de</strong> río. La línea indica la cota <strong>de</strong> +100 m.<br />

26 Las limitaciones <strong>de</strong> los usos y construcciones admisib<strong>les</strong> por parte <strong>de</strong>l planeamiento urbanístico no se aplican al<br />

suelo urbano, ni a las edificaciones o conjuntos <strong>de</strong> edificaciones que sean objeto <strong>de</strong> protección por su valor histórico,<br />

artístico, arquitectónico o industrial.<br />

10


La geomorfología fluvial distingue dos gran<strong>de</strong>s categorías <strong>de</strong> elementos según la acción<br />

predominante <strong>de</strong> la corriente <strong>de</strong> agua: las formas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito y las producidas por la erosión.<br />

En el territorio atravesado por el curso bajo <strong>de</strong>l Ter, entre las formas originadas por <strong>de</strong>pósito, se<br />

reconocen cinco nive<strong>les</strong> <strong>de</strong> terrazas, cana<strong>les</strong> y meandros (también abandonados) y conoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>yección activos o inactivos. Las terrazas no son siempre visib<strong>les</strong> y en ocasiones están separadas por<br />

escarpadas.<br />

La terraza actual (T0) 27 es la zona más próxima al lecho permanente (o funcional) <strong>de</strong>l río, llega<br />

a una cota máxima <strong>de</strong> 2 metros encima <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong>l agua, por lo que se inunda con más frecuencia.<br />

Incluye en su ámbito las barras fluvia<strong>les</strong>, o sea los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> material <strong>de</strong>trítico caracterizados por una<br />

vegetación <strong>de</strong> herbáceos y arbustos. A lo largo <strong>de</strong>l Ter las barras fluvia<strong>les</strong> son <strong>de</strong> tipo longitudinal,<br />

<strong>de</strong>sarrolladas lateralmente al curso fluvial, y <strong>de</strong> acreción, ocupan una posición interna a tramos<br />

multicana<strong>les</strong> <strong>de</strong>l río.<br />

La terraza baja (T1) llega a la cota entre 2 y 3 metros, está separada <strong>de</strong>l lecho mayor por una<br />

escarpada y enlaza con el siguiente nivel a través <strong>de</strong> una superficie inclinada o un cambio brusco <strong>de</strong><br />

pendiente, ya que su reciente formación impi<strong>de</strong> un <strong>de</strong>posito coluvial que lo suavice. Este nivel está<br />

generalmente ocupado por huertos, plantaciones arbóreas o vegetación <strong>de</strong> ribera.<br />

La terraza mediana (T2), entre los 3 y 5 metros <strong>de</strong> altura, difiere <strong>de</strong> la anterior por la presencia<br />

en superficie <strong>de</strong> material coluvial en proximidad <strong>de</strong> las vertientes.<br />

La terraza alta (T3) y superior (T4), entre 5 y 10 metros y mayores <strong>de</strong> 10 metros<br />

respectivamente, correspon<strong>de</strong>n a los lechos más antiguos y por eso presentan un nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación<br />

más elevado y una morfología a menudo modificada en relación a la original.<br />

El plano aluvial, a través <strong>de</strong>l cual el Ter fluye <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colomers hasta la <strong>de</strong>sembocadura, es<br />

también producto <strong>de</strong> la acción <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> la corriente fluvial. La llanura tiene una altura variable con<br />

respecto al lecho actual <strong>de</strong>l río, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cota <strong>de</strong> la terraza alta cerca <strong>de</strong> Colomers hasta alturas próximas<br />

a la terraza baja. En el ámbito <strong>de</strong>finido por el plano aluvial se incluyen por lo tanto zonas <strong>de</strong> distintas<br />

alturas sin escarpadas apreciab<strong>les</strong> que permitan <strong>de</strong>finir nive<strong>les</strong> <strong>de</strong> terrazas.<br />

Los sedimentos aluvia<strong>les</strong> arrastrados por los cursos <strong>de</strong> torrentes, rieras o barrancos<br />

intermitentes, <strong>de</strong>positados en el cambio <strong>de</strong> pendiente cóncavo, forman los conoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección. A lo<br />

largo <strong>de</strong>l curso bajo <strong>de</strong>l Ter la mayoría <strong>de</strong> los conoi<strong>de</strong>s en proximidad <strong>de</strong> los núcleos urbanos son fósi<strong>les</strong>,<br />

los cursos <strong>de</strong> agua se han encajado y no tienen por lo tanto capacidad <strong>de</strong> migrar lateralmente a partir <strong>de</strong><br />

la zona apical. A menudo la morfología en abanico o segmento <strong>de</strong> cono <strong>de</strong>l conoi<strong>de</strong> inactivo ha sido<br />

modificada por procesos natura<strong>les</strong> o humanos. En el tramo <strong>de</strong> río entre Celrà y Sant Jordi Desvalls, por<br />

ejemplo, los conoi<strong>de</strong>s presentes en la margen <strong>de</strong>recha <strong>de</strong>l río se han fundido <strong>de</strong> modo que, en las cotas<br />

más bajas, no se distinguen los segmentos generadores <strong>de</strong> la forma fluvial.<br />

Entre los fenómenos <strong>de</strong> origen erosivo se registran las escarpadas <strong>de</strong> terraza. Se trata <strong>de</strong> un<br />

cambio brusco <strong>de</strong> pendiente (escalón) entre nive<strong>les</strong> planos <strong>de</strong> terrazas provocado por el la acción <strong>de</strong>l<br />

curso fluvial en el proceso <strong>de</strong> encaje en el nuevo lecho.<br />

En el tramo bajo <strong>de</strong>l Ter, en las proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sembocadura, la zona inundable incluye<br />

las formas fluvia<strong>les</strong> <strong>de</strong>l canal o meandros rellenos y no rellenos. Estos son superficies cubiertas (o no<br />

cubiertas) por material fluvial reciente que conservan la morfología <strong>de</strong>l antiguo lecho fluvial sin haber<br />

sufrido modificaciones antrópicas relevantes. Estas formas abandonadas por el agua durante las crecidas<br />

importantes pue<strong>de</strong>n actuar como cana<strong>les</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbordamiento y favorecer la inundación <strong>de</strong> las zonas<br />

adyacentes.<br />

Los siguientes apartados <strong>de</strong>scriben por cada tramo la geomorfología fluvial, las características<br />

morfodinámicas, señalando las áreas vulnerab<strong>les</strong> a las avenidas ponen en relación la hidrografía con los<br />

caminos principa<strong>les</strong>, el ver<strong>de</strong> y los asentamientos.<br />

27 La numeración <strong>de</strong> las terrazas es la utilizada por el ACA.<br />

fig.3 - 4 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> La Cellera <strong>de</strong> Ter hasta Sarrià <strong>de</strong> Ter: comunicaciones – ver<strong>de</strong> ><br />

fig.5 – 6 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Celrà hasta Sant Jordi Desvalls: comunicaciones – ver<strong>de</strong> ><br />

fig.7 - 8 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colomers hasta Torroella <strong>de</strong> Montgrí: comunicaciones – ver<strong>de</strong> ><br />

11


3.1. <strong>de</strong>s<strong>de</strong> La Cellera <strong>de</strong> Ter hasta Sarrià <strong>de</strong> Ter<br />

Quan passa per Girona, el Ter és mansuet. S’endormisca enmig <strong>de</strong> còdols <strong>de</strong> granit i <strong>de</strong> basalt i<br />

s’enfanga entre Font Tajau i la Devesa.(…) Fins fa poc, el Ter ha estat un riu marginal a la vida<br />

<strong>de</strong> Girona. Més que un riu <strong>de</strong> la ciutat n’era una frontera i, quan baixava ple, un enemic. Ara,<br />

però, sembla que, si la ciutat va creixent a la seva riba esquerra, s’hi convertirà en un riu<br />

plenament urbà. 28<br />

Aguas abajo <strong>de</strong>l embalse <strong>de</strong>l Pasteral, a la salida <strong>de</strong> las Guilleries, don<strong>de</strong> el río se encaja por<br />

muchos metros formando un <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro, el Ter se alimenta <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong>l Brugent, <strong>de</strong>l Llémena y <strong>de</strong> la<br />

riera <strong>de</strong> Osor abriéndose en una valle estrecho. El Ter, <strong>de</strong> sinuosidad baja y meandros alargados,<br />

<strong>de</strong>sarrolla en esta zona un sistema <strong>de</strong> cuatro terrazas bien <strong>de</strong>finidas. A menudo en proximidad <strong>de</strong> los<br />

cambio <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong>l río se registran barra fluvia<strong>les</strong> <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensiones que originan un cauce<br />

trenzado <strong>de</strong> dos o más cana<strong>les</strong>. La sobreposición <strong>de</strong>l cauce actual a la cartografía histórica evi<strong>de</strong>ncia la<br />

migración lateral <strong>de</strong>l álveo y releva la presencia <strong>de</strong> cana<strong>les</strong> y meandros abandonados en proximidad <strong>de</strong>l<br />

núcleo <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Llor. Agua abajo <strong>de</strong> Anglès el río <strong>de</strong>sarrolla un valle más amplio y, <strong>de</strong>bido a la<br />

disminución <strong>de</strong> la pendiente, acumula en los márgenes más cantidad <strong>de</strong> sedimentos.<br />

Llegando a Girona el Ter dibuja una curva pasando <strong>de</strong> la dirección oeste-este a la sur-norte y<br />

recibe en la margen <strong>de</strong>recha el Güell el Onyar que drenan la <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> la Selva. Antes <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l Güell en 1968, aguas arriba <strong>de</strong> la Dehesa, los dos tributarios confluyan en el río en el<br />

mismo punto. En Girona el Ter <strong>de</strong>ja a ambos lados cuatro nive<strong>les</strong> <strong>de</strong> terraza fluvia<strong>les</strong>. La aglomeración <strong>de</strong><br />

Salt Girona y Sarrià <strong>de</strong> Ter condiciona <strong>de</strong> manera consi<strong>de</strong>rable este tramo <strong>de</strong>l territorio. La actividad<br />

antrópica, la modificación <strong>de</strong>l trazado <strong>de</strong>l río, la eliminación <strong>de</strong>l meandro situado en frente a la Dehesa <strong>de</strong><br />

Girona y <strong>de</strong> los cana<strong>les</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbordamiento <strong>de</strong> las Dehesas <strong>de</strong> Salt, la construcción <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s y<br />

excavaciones no permiten distinguir hoy los distintos nive<strong>les</strong> <strong>de</strong> terrazas.<br />

En la confluencia <strong>de</strong>l Ter y Onyar se sitúa la isla <strong>de</strong>l Ter. Su génesis y crecimiento se <strong>de</strong>ben a la<br />

construcción <strong>de</strong> una presa aguas arriba y a la modificación <strong>de</strong> la dinámica fluvial originada por la<br />

construcción <strong>de</strong> los embalses <strong>de</strong> Sau-Susqueda y el Pasteral. Agua abajo <strong>de</strong> Girona el Ter se estrecha<br />

hasta el <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis, aquí el río encuentra un sustrato muy resistente a la erosión<br />

y se encaja formando un valle constreñido con un sistema <strong>de</strong> terrazas poco <strong>de</strong>sarrollado.<br />

Las crecidas <strong>de</strong>l río marcadas por la zona inundable pue<strong>de</strong>n llegar hasta el límite <strong>de</strong> los núcleos<br />

antiguos <strong>de</strong> todas las poblaciones <strong>de</strong> la margen <strong>de</strong>recha: La Cellera, Anglès y Bescanó y la zona urbana<br />

<strong>de</strong> Bonmatí situada en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> la ribera izquierda. Antes <strong>de</strong> entrar en Girona el río tien<strong>de</strong> a <strong>de</strong>sbordar<br />

en la margen <strong>de</strong>recha. El álveo está fijado en la posición actual por un proceso histórico <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>splazamiento progresivo <strong>de</strong> las puertas <strong>de</strong> la ciudad, consolidado mediante obras <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> la<br />

margen <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Santa Eugènia hasta la confluencia con el Onyar. En la margen izquierda las crecidas <strong>de</strong>l<br />

río pue<strong>de</strong>n inundar las partes bajas <strong>de</strong> los barrios <strong>de</strong> Sant Ponç y Pont Mayor. En Sarrià <strong>de</strong> Ter las<br />

crecidas llegan a los patios <strong>de</strong> las casas <strong>de</strong>l casco antiguo.<br />

edificación<br />

De la sobreposición <strong>de</strong> los mapas geomorfológicos y <strong>de</strong> la base topográfica en escala 1:50000<br />

resulta que el Ter y la topografía dibujan una margen <strong>de</strong>recha favorable al asentamiento humano, en ella<br />

se asientan los principa<strong>les</strong> núcleos urbanos <strong>de</strong> este tramo. El bor<strong>de</strong> externo <strong>de</strong> la terraza 2 coinci<strong>de</strong> con<br />

el límite <strong>de</strong> los asentamientos. A menudo el escalón <strong>de</strong> terraza está dibujado por un canal <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivación<br />

construido para aprovechar el agua <strong>de</strong>l río como motor <strong>de</strong> la industria local. El límite <strong>de</strong> la terraza 3 (alta)<br />

marca, en los núcleos menores, el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l asentamiento y la variación <strong>de</strong> pendiente que <strong>de</strong>fine el valle<br />

fluvial. En la margen izquierda, antes <strong>de</strong> la plana <strong>de</strong> Girona, el construido se caracteriza por<br />

asentamientos dispersos. El área urbanizada <strong>de</strong> Salt-Girona hasta Sarrià <strong>de</strong> Ter aparece soldada; en<br />

ambos lado <strong>de</strong>l Ter, el salto entre las terraza 1 y 2 marca la que se viene configurando como una<br />

alargada y tupida fachada fluvial. No solamente en ámbitos urbanos consolidados, la edificación se<br />

<strong>de</strong>sarrolla a lo largo <strong>de</strong> las vías <strong>de</strong> comunicación que, como evi<strong>de</strong>nciado más a<strong>de</strong>lante, marcan a menudo<br />

28 Comadira, Narcis. “El Ter”, El País, jueves 18 <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 1997.<br />

20


el salto <strong>de</strong> terraza. El frente (la fachada urbana) edificada se asienta en el lado opuesto al álveo buscando<br />

las cotas más elevadas.<br />

Las noticias históricas revelan núcleos asentados sobre relieve <strong>de</strong>l terreno en relación directa<br />

con los torrentes y <strong>de</strong>sagües <strong>de</strong> las vertientes. Los primeros asentamientos <strong>de</strong>l plano <strong>de</strong> Girona se sitúan<br />

en una colina en las proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l gran<strong>de</strong> meandro <strong>de</strong>l Ter en el norte <strong>de</strong> Girona y en zonas elevada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las cua<strong>les</strong> dominar la valle <strong>de</strong>l río y los caminos que lo flanquean (asentamiento paleolítico <strong>de</strong> Puig<br />

d’en Roca, castellum fractum <strong>de</strong> Sant Juliá <strong>de</strong> Ramis y la fortificación origen <strong>de</strong> la futura ciudad <strong>de</strong><br />

Girona).<br />

caminos<br />

La zona inundable dibuja en este tramo un río angosto, el curso fluvial es soporte <strong>de</strong> la<br />

infraestructura. Las vías <strong>de</strong> comunicación aprovechan el valle excavado por el Ter y por sus principa<strong>les</strong><br />

afluentes. En proximidad <strong>de</strong> Girona, histórica tierra <strong>de</strong> paso, las gran<strong>de</strong>s vías <strong>de</strong> comunicación: el trazado<br />

<strong>de</strong> la vía Heraclea (posteriormente nombrada vía Augusta), la autopista, el tren y el futuro tren <strong>de</strong> alta<br />

velocidad superan el río aprovechando <strong>de</strong> su valle inserto en la plana <strong>de</strong> Girona hasta el <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />

Sant Julià <strong>de</strong> Ramis. Los quatros trenes <strong>de</strong> vía estrecha (“Carrilets”) que se construyen a final <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX como trazados complementarios al eje consolidado Barcelona-Francia, también utilizaron el pasillo <strong>de</strong><br />

la plana <strong>de</strong> Girona buscando caminos que redujeran los costos <strong>de</strong> implantación y conectasen las<br />

estaciones ya existentes <strong>de</strong> Girona y Flaçà con las comarcas <strong>de</strong> montaña y <strong>de</strong>l litoral. El carrilet Olot-<br />

Girona se <strong>de</strong>sarrolla a lo largo <strong>de</strong> la valle <strong>de</strong>l Ter y <strong>de</strong>l Brugent, su trazado corre paralelo a la carretera <strong>de</strong><br />

Girona a Anglès aprovechando <strong>de</strong> la estructura viaria existente.<br />

La lámina abajo evi<strong>de</strong>ncia, con más <strong>de</strong>talle, la relación <strong>de</strong> la infraestructura con las formas<br />

geomorfológicas próximas al lecho actual <strong>de</strong>l río. Sobre la base topográfica se han dibujado las<br />

plataformas <strong>de</strong> las terrazas que <strong>de</strong>finen el álveo. Las carreteras marcan a menudo el límite <strong>de</strong> la terraza<br />

configurándose como “carreteras-diques”. Las comunicaciones se asientan sobre el escalón producto <strong>de</strong><br />

la dinámica fluvial o es su propia construcción la que concreta la variación altimétrica y su funcionamiento<br />

como dique.<br />

fig.9 la carretera <strong>de</strong>fine el límite <strong>de</strong> la terraza (base topográfica ICC 1:5000)<br />

vegetación<br />

El agua es un elemento relevante <strong>de</strong>l paisaje, el tramo está caracterizado por la presencia <strong>de</strong><br />

muchas fuentes, los núcleos a la salida <strong>de</strong> las Guilleries se abastecen a través <strong>de</strong> pozos. Al norte el valle<br />

fluvial se escaba entre suelo forestal <strong>de</strong> encinas, rob<strong>les</strong> y otros bosques caducifolios. Huertos y cultivos<br />

21


marcan las terrazas fluvia<strong>les</strong> en Anglès Bescanó, Salt y Santa Eugènia <strong>de</strong> Ter. El espacio fluvial se<br />

caracteriza tambíen por amplias áreas <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera (sauces y chopos), algunas plantaciones <strong>de</strong><br />

árbo<strong>les</strong> y el parque urbano <strong>de</strong> la Devesa en Girona. En la zona septentrional, la ausencia <strong>de</strong> llanos obliga<br />

a aprovechar <strong>de</strong> las vertientes, aquí las terrazas <strong>de</strong> cultivos se enmarcan en la matriz forestal.<br />

economía<br />

Fuera <strong>de</strong>l área urbana <strong>de</strong> Girona la región vive <strong>de</strong> agricultura, explotación forestal y, a partir <strong>de</strong><br />

siglo XIX, <strong>de</strong> la actividad mineras (barita, hierro, blenda, pirita, galena y fluorita). El aprovechamiento <strong>de</strong>l<br />

agua <strong>de</strong>l Ter fomenta, a lo largo <strong>de</strong> todo el tramo, la llegada <strong>de</strong> la industria casi enteramente <strong>de</strong>dicada a<br />

la producción textil. De los antiguos conjuntos fabri<strong>les</strong> hoy quedan en uso las centra<strong>les</strong> hidroeléctricas<br />

para la producción <strong>de</strong> energía.<br />

El bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> la terraza 1, <strong>de</strong>finido por los cana<strong>les</strong> artificia<strong>les</strong>, dibuja sistemas <strong>de</strong> asentamientos<br />

que marcan nuevamente la dimensión longitudinal. A partir <strong>de</strong> la infraestructura <strong>de</strong> la presa se<br />

<strong>de</strong>sarrollan conjuntos que integran cana<strong>les</strong> artificia<strong>les</strong> y edificios. Las construcciones vinculadas al uso<br />

<strong>de</strong>l agua se enlazan a través <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l río. El agua llega hasta la central<br />

hidroeléctrica, a menudo el edificio es un antiguo molino harinero reconvertido. La central mueve las<br />

turbinas <strong>de</strong> la fabrica que a su alre<strong>de</strong>dor organiza un asentamiento <strong>de</strong> colonia o semicolonia (si no es<br />

completamente autosuficiente). En proximidad <strong>de</strong> la fábrica se edifica la casa patronal. A menudo los<br />

cana<strong>les</strong> se construyen sobre trazados preexistentes y sirven también para el riego.<br />

La lámina “conjuntos vinculado al uso <strong>de</strong>l agua” hace visible la relación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rivación y uso <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l Ter con la geomorfología <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> fluvial. En el dibujo se han sobrepuesto<br />

las plataformas <strong>de</strong> las terrazas a la base topográfica 1:5.000. La historia <strong>de</strong> la construcción <strong>de</strong> los<br />

edificios, a partir <strong>de</strong> la infraestructura hidráulica <strong>de</strong> la presa, da la medida <strong>de</strong> los estratos <strong>de</strong> usos que se<br />

han ido sobreponiendo y sumando a lo largo <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l canal. Los conjuntos vinculados<br />

documentan la instalación <strong>de</strong> la industria en la zona a fina<strong>les</strong> <strong>de</strong>l siglo XIX. La llegada <strong>de</strong> la industria, en<br />

un contexto que vivía principalmente <strong>de</strong> la agricultura, supuso para la región importantes cambios<br />

socioeconómicos así como <strong>de</strong> paisaje.<br />

22


fig.10 conjuntos vinculados al uso <strong>de</strong>l agua (elaboración propia; base topográfica ICC)<br />

fig.11 el río soporte lineal<br />

23


3.2. <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Celrà hasta Sant Jordi Desvalls<br />

En aquest sentit el pla <strong>de</strong> Bordils és una pura <strong>de</strong>lícia terrenal amb tota<br />

l'adorable candor d'un espai cultivat admirablement. A Bordils es fa el<br />

Bordilenc, que és un <strong>de</strong>ls arbres blancs més bells <strong>de</strong> la terra. 29<br />

Pasado el <strong>de</strong>sfila<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis, el ancho <strong>de</strong>l valle aumenta consi<strong>de</strong>rablemente, la<br />

pendiente disminuye y el río adopta una morfología meandriforme <strong>de</strong>sarrollando un sistema <strong>de</strong> cuatro<br />

terrazas geomorfológicas. La migraciones latera<strong>les</strong> <strong>de</strong>l curso, la última provocada por la inundación <strong>de</strong>l<br />

1940, ha originado la formación <strong>de</strong> meandros abandonados, entre Celrà y Cervià <strong>de</strong> Ter y entre Cervià y<br />

Bordils. A lo largo <strong>de</strong> toda la plana el curso <strong>de</strong>l río está canalizado entre diques <strong>de</strong> contención <strong>de</strong> tierra,<br />

reforzados por tramos <strong>de</strong> escollera y espigones para controlar la migración <strong>de</strong>l curso y los cortes <strong>de</strong><br />

meandros. En la margen <strong>de</strong>recha, a los pies <strong>de</strong>l macizo <strong>de</strong> las Gavarres, en un sector <strong>de</strong> contacto entre<br />

la montaña y la plana <strong>de</strong>nominada, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista geomorfológico, Pre-Gavarres, se observan<br />

conoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección fósi<strong>les</strong> sobre los cua<strong>les</strong> se asientan el límite inferior <strong>de</strong> Celrà y el superior <strong>de</strong><br />

Bordils. El sector norte <strong>de</strong> las Gavarres se caracteriza por rocas más resistentes a la erosión respecto al<br />

resto <strong>de</strong>l macizo, esto provoca val<strong>les</strong> encajados y vertientes convexas <strong>de</strong> más pendientes.<br />

En la margen izquierda, Cervià <strong>de</strong> Ter y Raset se asientan sobre conoi<strong>de</strong>s inactivos.<br />

El espacio fluvial no ha recibido a lo largo <strong>de</strong> la historia presión urbanística directa y las avenidas<br />

lamen los campos situados al norte <strong>de</strong> los núcleos urbanos <strong>de</strong> Bordils y Flaçà.<br />

edificación<br />

El área urbana <strong>de</strong> la margen <strong>de</strong>recha se <strong>de</strong>sarrolla hoy a lo largo <strong>de</strong> la carretera C66 Girona -<br />

Palamós y <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> ferrocarril Barcelona - Portbou. En las vertientes <strong>de</strong>l extremo norte <strong>de</strong> las<br />

Gavarres se asientan las poblaciones más importantes <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>l macizo y los únicos núcleos rura<strong>les</strong><br />

habitados hoy <strong>de</strong> forma permanente (Bordils, Sant Joan <strong>de</strong> Mollet y Flaçà). En esta margen el encuentro<br />

entre la terraza 2 y los conoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección, <strong>de</strong>finido por el canal artificial <strong>de</strong> la acequia Vinyals, es el<br />

límite <strong>de</strong> la edificación en Celrà. Los <strong>de</strong>sarrollos recientes <strong>de</strong> Sant Joan <strong>de</strong>l Mollet y Flaçà se apoyan<br />

claramente en la carretera. Aquí el límite superior <strong>de</strong> la terraza 3 <strong>de</strong>limita ambos asentamientos marcando<br />

el término inferior <strong>de</strong>l primero y el superior (en cotas más altas) <strong>de</strong>l segundo. Bordils se sitúa en el medio<br />

<strong>de</strong> la plataforma <strong>de</strong> la terraza 3. El análisis <strong>de</strong> la base topográfica en escala 1:5000 (fig.12) revela que el<br />

núcleo histórico se asienta sobre un mo<strong>de</strong>sto relieve <strong>de</strong>l terreno. El asentamiento se ha leído como “isla<br />

construida”. Los asentamientos en islas son característicos <strong>de</strong> la geografía ampurdanesa y más evi<strong>de</strong>ntes<br />

en el tramo <strong>de</strong>l Ter entre Colomers y Torroella <strong>de</strong> Montgrí, allí don<strong>de</strong> la zona inundable <strong>de</strong>l Ter dibuja un<br />

amplio llano aluvial.<br />

En la margen izquierda <strong>de</strong>l Ter las plataformas <strong>de</strong> las terrazas son menos amplias y la<br />

edificación está contenida por los límites inferiores <strong>de</strong> los conoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>yección. Se trata <strong>de</strong><br />

asentamientos rura<strong>les</strong> formados alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> conjuntos medieva<strong>les</strong>, el más emblemático es el<br />

monasterio benedictino <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Cervià <strong>de</strong> Ter (1053). El examen <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong> los años ’30 <strong>de</strong>l<br />

siglo XX que abre este capitulo revela en ambas márgenes que los núcleos antiguos <strong>de</strong> los<br />

asentamientos <strong>de</strong> conoi<strong>de</strong> ocupaban originariamente las cotas más elevadas <strong>de</strong> las formas <strong>de</strong>finidas por<br />

la dinámica fluvial.<br />

vegetación<br />

La zona inundable dibuja en este tramo un río más ancho que el anterior la vegetación<br />

<strong>de</strong>scribe la franja próxima al Ter. En la plana, favorecida por las aportaciones aluvia<strong>les</strong> <strong>de</strong>l río, el<br />

espacio fluvial está ocupado casi enteramente por plantaciones <strong>de</strong> chopos y plátanos. En las zonas más<br />

próximas al lecho actual <strong>de</strong>l río, se encuentran reducidas y estrechas franjas <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong> ribera. Los<br />

bosques <strong>de</strong> encinas caracterizan la vegetación dominante en los extremos <strong>de</strong>l tramo fluvial. El perímetro<br />

<strong>de</strong> la zona inundable es una superficie extensa e ininterrumpida <strong>de</strong> arbolado con geometría y paisaje<br />

proprio. De manera más marcada en la margen <strong>de</strong>recha <strong>de</strong>l río, las terrazas geomorfológicas <strong>de</strong>finen<br />

29 Pla, Josep. “Caps-i-puntes” (1983) Obra Completa, vol.43, Barcelona: Destino, 1966-1992.<br />

26


dos franjas <strong>de</strong> vegetación paralelas al río: plantaciones <strong>de</strong> árbo<strong>les</strong> <strong>de</strong> ribera y, hacia los límites<br />

edificados, viveros <strong>de</strong> plantas <strong>de</strong> jardinería y fruta<strong>les</strong>.<br />

caminos<br />

La infraestructura corre paralela al río también en este tramo. A diferencia <strong>de</strong>l caso <strong>de</strong> estudio<br />

anterior, aquí los caminos dibujan largos tramos rectilíneos <strong>de</strong>svinculados <strong>de</strong>l álveo meandriforme y, en la<br />

ribera <strong>de</strong>recha don<strong>de</strong> la sección <strong>de</strong>l valle es más amplia, tanto el trazado <strong>de</strong>l tren Barcelona – Portbou<br />

como el <strong>de</strong>l antiguo carrilet Girona – Palamós, en función <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1877 hasta 1956, y la carretera C-66<br />

atraviesan la plana alejados <strong>de</strong>l río. En la margen izquierda, don<strong>de</strong> el río dibuja una sección <strong>de</strong>l valle más<br />

constreñida, la carretera GI-633 estrecha y sinuosa se adapta a una sección <strong>de</strong>l valle. A lo largo <strong>de</strong> este<br />

tramo <strong>de</strong>l Ter, la infraestructura se <strong>de</strong>svincula <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> las terrazas geomorfológicas. Sólo la<br />

carretera GI-633 entre Medinyà y Cervià <strong>de</strong> Ter lambe el límite superior <strong>de</strong> la terraza alta.<br />

economía<br />

La explotación <strong>de</strong> la ma<strong>de</strong>ra está en la base <strong>de</strong> la economía <strong>de</strong> este tramo <strong>de</strong> río. Leña, ma<strong>de</strong>ra<br />

y carbón vegetal <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong>l entorno sustentan la economía local hasta los años sesenta<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. Aunque la industria que trae fuerza <strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong>l Ter sea, en este tramo, escasa su<br />

presencia está ligada a la materia prima que el Ter ofrece en este tramo. Una primera fábrica, hoy<br />

abandonada, 30 se encuentra en el término municipal <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis. Se trata <strong>de</strong> un<br />

aprovechamiento vinculado a la construcción <strong>de</strong> la presa Vinyals compartido con el regadío <strong>de</strong> la margen<br />

<strong>de</strong>recha (la acequia Vinyals). En 1944 los dueños <strong>de</strong> la fábrica, para po<strong>de</strong>r utilizar <strong>de</strong> energía eléctrica<br />

constante, adquieren la central eléctrica que servía una fábrica <strong>de</strong> cimientos 31 instalada en la zona con<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l Ter en la margen izquierda. La segunda fábrica papelera se instala en el<br />

término municipal <strong>de</strong> Flaçà. El conjunto Torras 32 representa el último (en el sentido <strong>de</strong> la corriente)<br />

aprovechamiento <strong>de</strong>l Ter que origina un asentamiento fabril y una colonia, es también el único presente<br />

en este tramo <strong>de</strong>l Ter. La historia <strong>de</strong> su construcción, revela que la producción reciente está íntimamente<br />

vinculada a los que se han señalados como elementos característicos <strong>de</strong>l espacio fluvial: las plantaciones<br />

<strong>de</strong> árbo<strong>les</strong>.<br />

La agricultura <strong>de</strong> regadío (cultivos intensivos, viveros y plantas <strong>de</strong> jardinería) se introduce, en la<br />

ribera <strong>de</strong>recha, a fina<strong>les</strong> <strong>de</strong>l siglo XVIII con la construcción <strong>de</strong> la presa y <strong>de</strong> la acequia Vinyals que<br />

permitieron regar tierras <strong>de</strong> secano entre Campdorà y Celrà. El área <strong>de</strong> regadío se amplía hasta Sant<br />

Joan <strong>de</strong> Mollet, Flaçà y Juià durante la primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX. La mo<strong>de</strong>rnización agraria y la<br />

transformación en tierra <strong>de</strong> regadío <strong>de</strong> la ribera izquierda se realizan entre 1960 y 1969 con la<br />

construcción <strong>de</strong>l canal <strong>de</strong> Sant Jordi. La toma <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rivación se realiza en la presa Vinyals y permite el<br />

riego <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis, Cervià <strong>de</strong> Ter, Sant Jordi Desvalls, Colomers i Jafre<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> alimentar la mini central <strong>de</strong> Sant Julià <strong>de</strong> Ramis. 33 A través <strong>de</strong> la acequia Vinyals el agua <strong>de</strong>l<br />

Ter aseguraba el funcionamiento <strong>de</strong> los dos molinos harineros <strong>de</strong> la zona: la harinera <strong>de</strong> Campdorà y el<br />

molino <strong>de</strong> Bordils.<br />

30 Se trata <strong>de</strong> la Torraspapel s.a. (<strong>de</strong>spués Torras Hostench s.a.) construida en la primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX, cierra en 1983 y<br />

está hoy abandonada.<br />

31 Se trata <strong>de</strong> la fábrica <strong>de</strong> cimientos conocida como can Pérez o can Rentell, construida a Sant Julià <strong>de</strong> Ramis, con <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

agua a partir <strong>de</strong> una presa y un canal <strong>de</strong> 142 metros. Vila, Assumpció “La resclosa d’en Vinyals” en: Parlem <strong>de</strong> Sarrià n 70,<br />

2009, pp. 8-14.<br />

32 Hoy Acondapapel s.a.<br />

33 Minicentral <strong>de</strong>nominada “Torras Hostench”.<br />

27


fig.12 Bordils base topográfica ICC 1:5000<br />

fig.13 geometría <strong>de</strong> los cultivos en las franjas <strong>de</strong>finidas por las terrazas geomorfológicas (hileras <strong>de</strong> arbo<strong>les</strong> y cultivos)<br />

28


3.3. <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colomers hasta Torroella <strong>de</strong> Montgrí<br />

… Una gran plaça em sembla eixa plana,<br />

eixos turons un cercle <strong>de</strong> gegants<br />

que per ballar una gentil sardana<br />

van allargant-se con amics <strong>les</strong> mans34<br />

En Colomers el valle <strong>de</strong>l río se estrecha <strong>de</strong>scribiendo un meandro muy cerrado. A partir <strong>de</strong> Jafre,<br />

el Ter se abre y forma una extensa plana aluvial hasta su <strong>de</strong>sembocadura. Des<strong>de</strong> final <strong>de</strong> los años<br />

sesenta, la construcción <strong>de</strong>l Canal <strong>de</strong> Gualta <strong>de</strong>riva gran parte <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l Daró al Ter y, como se ha<br />

dicho, en avenidas medianamente significativas, los dos ríos funcionan como una única unidad<br />

hidrográfica. El mapa geomorfológico evi<strong>de</strong>ncia la formación <strong>de</strong> isla formadas por acumulación <strong>de</strong><br />

sedimentos <strong>de</strong>l río, la primera en correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> la presa <strong>de</strong> Canet <strong>de</strong> la Tallada (isla <strong>de</strong> Canet) y la<br />

segunda cerca <strong>de</strong> la presa <strong>de</strong> Ullà (isla <strong>de</strong> <strong>les</strong> Oranetes)<br />

Estudios <strong>de</strong>l movimiento en planta elaborados por la ACA y varios autores señalan que el Ter,<br />

entre los siglos XIII y XIV, a la altura <strong>de</strong> Verges, se dividía en dos brazos. Uno más caudaloso, conocido<br />

ahora como Ter Vell, <strong>de</strong>sembocaba a la altura <strong>de</strong>l l'Estartit, el otro atravesaba el corredor <strong>de</strong> Albons y<br />

llegaba al mar en la zona d’Empuries. El mapa geomorfológico evi<strong>de</strong>ncia en la margen izquierda la zona<br />

<strong>de</strong>primida <strong>de</strong>l meandro abandonado correspondiente al trazado antiguo. El abandono <strong>de</strong>l Ter Vell y la<br />

formación <strong>de</strong>l álveo actual ha sido un proceso provocado por fenómenos natura<strong>les</strong> e intervención<br />

humana. Hasta la redacción <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> contención y fijación <strong>de</strong>l tramo final <strong>de</strong>l Ter, los<br />

terratenientes y los proprios Ayuntamientos que regentaban los terrenos <strong>de</strong> las <strong>de</strong>hesas rea<strong>les</strong> alteran<br />

con frecuencia el curso natural <strong>de</strong>l río para aprovechar el agua para alimentar molinos y el regadío o para<br />

ganar nuevas tierras a la agricultura y a las plantaciones. Toda alteración <strong>de</strong>l curso se traduce, durante<br />

las épocas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s lluvias, en <strong>de</strong>sastrosas avenidas <strong>de</strong>l Ter y Daró con consiguientes quejas <strong>de</strong> los<br />

propietarios <strong>de</strong> las tierras.<br />

A partir <strong>de</strong> 1730 el Consejo <strong>de</strong> Castilla redacta la primera propuesta para el <strong>de</strong>svío y la<br />

rectificación <strong>de</strong>l tramo final <strong>de</strong>l Ter para precaver las inundaciones <strong>de</strong> las tierras confinantes. Aunque no<br />

se realizó en su totalidad, el proyecto encargado por el Consejo <strong>de</strong> Castilla en el año 1790 fue el<br />

responsable <strong>de</strong> la rectificación <strong>de</strong>l Ter, en el tramo entre Colomers y el mar. La corrección <strong>de</strong>l trazado<br />

preveía la supresión <strong>de</strong> los meandros <strong>de</strong> Canet <strong>de</strong> la Tallada y <strong>de</strong> Torroella y el <strong>de</strong>splazamiento <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>sembocadura hacia el sur. El proyecto se concreta en la supresión <strong>de</strong>l meandro <strong>de</strong> Verges, rebajo <strong>de</strong> la<br />

presa <strong>de</strong> Canet y, aguas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la presa <strong>de</strong> Ullà, construcción <strong>de</strong>l nuevo curso más o menos rectilíneo<br />

hasta la <strong>de</strong>sembocadura.<br />

35<br />

Durante la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l río pasa <strong>de</strong>l Ter<br />

Vell a la Gola <strong>de</strong>l Ter, la mota <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puente <strong>de</strong> Torroella al mar ha sido reforzada durante los años<br />

setenta <strong>de</strong>l siglo XX. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>svío, está documentada por lo menos una inundación por<br />

la que, a principios <strong>de</strong>l siglo XIV, el río abandona un tramo entre Torroella y el mar.<br />

La construcción <strong>de</strong> motas que <strong>de</strong>tienen el agua y atajan su paso en los campos <strong>de</strong> cultivo ha<br />

fijado el tramo final <strong>de</strong>l Ter <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la presa <strong>de</strong> Ullà hasta el mar. El funcionamiento actual <strong>de</strong>l último tramo<br />

<strong>de</strong>l Ter es él <strong>de</strong> un estuario mediterráneo don<strong>de</strong> la mezcla <strong>de</strong> agua dulce con el mar crea condiciones <strong>de</strong><br />

salinidad muy variab<strong>les</strong>. La fuerte modificación antrópica <strong>de</strong> este entorno se materializa con la<br />

construcción <strong>de</strong> las motas que contienen los tramos fina<strong>les</strong> <strong>de</strong>l Ter y <strong>de</strong>l Daró y el proceso <strong>de</strong><br />

colonización agrícola <strong>de</strong> la plana realizada a través <strong>de</strong> las disecaciones <strong>de</strong> los estanques iniciada en los<br />

siglos XIV-XV y acentuada durante el siglo XVII-XVIII. Antes, la escasa pendiente, la reducida<br />

profundidad <strong>de</strong>l lecho y la proximidad <strong>de</strong>l mar favorecían trazados sinuosos y divagantes, movimientos en<br />

planta y la trasformación <strong>de</strong> los segmentos fluvia<strong>les</strong> abandonados en pantana<strong>les</strong> <strong>de</strong> agua dulce. Hoy los<br />

34 Verdaguer, Jacint. l’Empordà.<br />

35 Vert, Josep. “El conjunt <strong>de</strong>l Baix Ter i <strong>les</strong> salines en els seg<strong>les</strong> XVII i XVIII”, Llibre <strong>de</strong> la Festa Mayor <strong>de</strong> Torroella <strong>de</strong>l Montgrí,<br />

1989, pp.85-98. Autores indican que el cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l río fue frenado por la oposición <strong>de</strong>l ajuntamiento <strong>de</strong><br />

Torroella <strong>de</strong>l Montgrí consi<strong>de</strong>rando que la obra projudicaría una finca situada en la nueva <strong>de</strong>sembocadura y se vería obligado a<br />

mantener las dos nuevas riberas (motas) <strong>de</strong>l Ter, en: Roura, Marc y Albertí, Albert. “El Ter, un canal o una anella verda?”.<br />

Papers <strong>de</strong>l Montgrí 20, 2002, p.108-109.<br />

31


marja<strong>les</strong> frente al mar (el Ter Vell al norte y las Balsas d’en Coll al sur) recuerdan las antiguas<br />

<strong>de</strong>sembocaduras <strong>de</strong> los dos cursos fluvia<strong>les</strong> y la zona pantanosa ha quedado reducida a una pequeña<br />

franja <strong>de</strong> marismas y salobra<strong>les</strong> situada a lo largo <strong>de</strong> la costa, separada por la duna arenosa <strong>de</strong> la playa.<br />

Toda la plana <strong>de</strong> la margen <strong>de</strong>recha <strong>de</strong>l río está sumisa a riesgo <strong>de</strong> inundación por una subida<br />

simultánea <strong>de</strong> ambos ríos. El Ter tien<strong>de</strong> a ocupar su margen <strong>de</strong>recha provocando el <strong>de</strong>sbordamiento <strong>de</strong>l<br />

canal <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l Daró por la insuficiente capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe <strong>de</strong>l Daró Vell.<br />

fig.14 “Girona”, Francisco Coello y Quesada, 1851 ( Centre Excursionista <strong>de</strong> Catalunya).<br />

fig.15 ”Plano <strong>de</strong>l Ampurdán”, Jose Riudavets y Tudury, 1888 (Centre Excursionista <strong>de</strong> Catalunya).<br />

32


fig.16 “Proyecto <strong>de</strong> rectificación <strong>de</strong>l río Ter <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colomers hasta el mar”, encargo <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Castilla, 1790. (Carreras<br />

Candi, Geografía general <strong>de</strong> Catalunya)<br />

edificación<br />

El Ter es el tronco central que marca la estructura <strong>de</strong>l llano. 1 En la plana enmarcada por el mar y<br />

la barrera montañosa afloran abundantes y aislados montículos <strong>de</strong> sustrato rocoso. La plana aturonada<br />

resultado <strong>de</strong> la continua aportación <strong>de</strong> material aluvial <strong>de</strong>positado por los ríos era, hasta relativamente<br />

poco tiempo, una zona pantanosa con gran<strong>de</strong> abundancia <strong>de</strong> estanques y marismas. El llano <strong>de</strong><br />

inundación <strong>de</strong>l Ter ha sido históricamente poco favorable a los asentamientos humanos. Evitando los<br />

espacios inundab<strong>les</strong>, las poblaciones se han situado en límite <strong>de</strong> la plana aluvial (Verges, Jafre, Colomers<br />

y Gualta) o en el pie<strong>de</strong>monte <strong>de</strong>l macizo <strong>de</strong>l Montgrí: Belcaire, Ullà, Torroella, l’Estartit. En el llano<br />

próximo al mar, pequeños núcleos <strong>de</strong> origen medieval han ocupado los montículos, antiguos islotes <strong>de</strong><br />

tierra seca <strong>de</strong> reducida elevación, evitando los espacios especialmente susceptib<strong>les</strong> <strong>de</strong> inundación como<br />

el interfluvio entre el Ter y el Daró. Se trata <strong>de</strong> núcleos <strong>de</strong> población (los más antiguos fortificados) que se<br />

adaptan al relieve, las casas <strong>de</strong> piedra y las cal<strong>les</strong> estrechas y sinuosas ro<strong>de</strong>an la ig<strong>les</strong>ia que corona el<br />

pueblo. El territorio se caracteriza por pequeños asentamientos dispersos pero cercanos (el tipo llevanti36) y núcleos más gran<strong>de</strong>s situados en las vertientes, al abrigo <strong>de</strong>l fuerte viento <strong>de</strong> tramontana. En la la<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong>l Montgrí, los núcleos <strong>de</strong> Ullà, Torroella y l’Estartit representan un continuum urbano a lo largo <strong>de</strong> la<br />

carretera C-31 y GI-641. Las masías, algunas <strong>de</strong> las cua<strong>les</strong> con torre <strong>de</strong> <strong>de</strong>fensa contra la piratería, se<br />

distribuyen sobre los caminos que enlazan los núcleos, junto a las acequias, siguiendo las cotas que<br />

marcan el inicio <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> secano. La llegada <strong>de</strong>l turismo ha reforzado la urbanización intensiva<br />

<strong>de</strong> la fachada litoral, consolidando el antiguo núcleo <strong>de</strong> pescadores <strong>de</strong> l’Estartit, a la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l<br />

Ter.<br />

La zona inundable dibuja un río impreciso: el relieve es la clave para enten<strong>de</strong>r los<br />

asentamientos. En el esquema que se adjunta al final <strong>de</strong>l capítulo se ha indicado la cota 0 <strong>de</strong>finida por la<br />

base topográfica 1:50.000 que marca el ámbito <strong>de</strong>l territorio que “contiene” las aguas.<br />

... El Baix Empordà també es un territori <strong>de</strong> coses. Però <strong>les</strong> distancies i els illots són diferents<br />

<strong>de</strong>ls <strong>de</strong>l Camp. El pes <strong>de</strong> la vella lògica romana els dóna regularitat i equilibri. L’aigua <strong>de</strong><br />

l’arxipèlag és més líquida i <strong>les</strong> coses urbanes són més simp<strong>les</strong>. Hi ha un equilibri <strong>de</strong> mi<strong>de</strong>s i<br />

distàncies en continuïtat amb el teixit buit, quasi geomètric en la seva composició i isotropia. No<br />

hi ha vectors ni tensions. És un territori unitari. Les mi<strong>de</strong>s són menors…37<br />

36 Según Pau Vila, en AA.VV. Inundacions i societat al Baix Ter. Girona: Consorci <strong>de</strong> la Costa Brava, 1993, p. 51<br />

37 Solà-Mora<strong>les</strong>, Manuel (<strong>de</strong>). “Un camp <strong>de</strong> coses (els buits <strong>de</strong> la metròpolis). AT Arquitectes <strong>de</strong> Tarragona 19, 2009, p.3.<br />

33


vegetación<br />

El río en su tramo final ha mo<strong>de</strong>lado una extensa plana aluvial, la fertilidad <strong>de</strong>l suelo y la<br />

disponibilidad <strong>de</strong> agua para el riego han permitido el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un mosaico agrícola que constituye<br />

uno <strong>de</strong> los elementos más valiosos y relevantes <strong>de</strong> su paisaje. 38<br />

Des<strong>de</strong> la época fluvial el hombre<br />

interviene <strong>de</strong> modo intenso en la hidrología, <strong>de</strong>sviando el curso <strong>de</strong>l río y construyendo la red <strong>de</strong> acequia<br />

para el regadío. Entre los siglos XVII y XIX se produce la mayor <strong>de</strong>secación <strong>de</strong> los humeda<strong>les</strong>, estanques<br />

y marismas que permitió el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la agricultura <strong>de</strong> la plana. La red <strong>de</strong> regadío cuya construcción<br />

inicia alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los siglos XII y XIV complementa la tradicional producción mediterránea <strong>de</strong> trigo,<br />

cebada, viña y olivares. El regadío ocupa una franja a lo largo <strong>de</strong>l Ter y Daró con cultivo prevalentes <strong>de</strong><br />

herbáceos (maíz y forraje) y fruteros (en la mayoría manzanas y melocotones). En la margen <strong>de</strong>recha <strong>de</strong>l<br />

Ter, el área más <strong>de</strong>primida se caracteriza por la presencia <strong>de</strong> arroza<strong>les</strong> combinando acequias y balsas. El<br />

arroz se ha reintegrado a principios <strong>de</strong>l siglo XX, fue cultivo tradicional, también en la margen <strong>de</strong>recha,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII hasta su prohibición en 1838 <strong>de</strong>bido a la alta mortalidad por paludismo.<br />

El espacio agrícola incluye las closas: parcelas inundab<strong>les</strong> cercada por una línea <strong>de</strong> arbo<strong>les</strong> <strong>de</strong><br />

fresnos, olmos o tamarindos. Su origen es antrópico, remonta a los tiempos que el hombre necesitaba<br />

ganar terreno a los humeda<strong>les</strong>, son terrenos <strong>de</strong> cota baja sobre el nivel <strong>de</strong>l mar que por lo tanto<br />

quedaban a menudo inundados durante mucho tiempo. No pudiendo ser explotado por la agricultura eran<br />

<strong>de</strong>stinados a pasturas extensivas para las ovejas o a prados <strong>de</strong> siega. Los usos <strong>de</strong> las closas se<br />

mantienen hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XX, hoy la mayoría no son utilizada, al ser espacios inundab<strong>les</strong><br />

tienen hoy un gran valor ecológico. 39 Los cultivos <strong>de</strong> secano caracterizan las zonas <strong>de</strong> leve pendiente<br />

(oliveras y cerea<strong>les</strong>), huertos marcan los terrenos entre las conurbaciones y el lecho <strong>de</strong>l Ter. Debido a la<br />

naturaleza agrícola <strong>de</strong>l llano la vegetación natural es escasa y queda restringida a las franjas <strong>de</strong> ribera <strong>de</strong>l<br />

Ter y Daró y en las márgenes <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> los campos. Los ríos favorecen masas <strong>de</strong> bosques <strong>de</strong><br />

ribera, en el terreno <strong>de</strong> las motas conviven: fresnos, olmos, álamos, sauces, algunas plantación <strong>de</strong><br />

chopos y, don<strong>de</strong> la salinidad aumenta, aparecen tamarindos. 40<br />

caminos<br />

En el tramo final <strong>de</strong>l Ter los asentamientos tienen una posición marginal con respecto a las<br />

importantes vías <strong>de</strong> comunicación que dan acceso y atraviesan tangencialmente la comarca <strong>de</strong>l<br />

Empordà. A nivel local la red <strong>de</strong> los caminos es <strong>de</strong>nsa sobretodo en el llano, evitando los relieves <strong>de</strong> los<br />

macizos las vías adoptan un dirección norte–sur (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Palafrugell Torroella <strong>de</strong>l Montgrí hasta L’Escala)<br />

y costa-interior con trazados simétricos a ambos lado <strong>de</strong>l Ter hacia Girona y hacia Flaçà Girona. En la<br />

ribera izquierda <strong>de</strong>l Ter la zona inundable por largos tramos está <strong>de</strong>finida por la carretera comarcal C-31.<br />

La vía es el resultado <strong>de</strong> la implantación <strong>de</strong> la red <strong>de</strong>l Plan <strong>de</strong> carreteras <strong>de</strong>l estado construidas entre la<br />

segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y la primera <strong>de</strong>l XX, su traza rectilínea <strong>de</strong>svinculada <strong>de</strong> la variación <strong>de</strong>l<br />

terreno (<strong>de</strong>l <strong>de</strong>talle topográfico) “contiene” hoy la zona inundable funcionando como carretera-dique. Las<br />

directrices norte-sur atraviesan la zona inundable y se apoyan en los puentes sobre el Ter en Verges y<br />

Torroella.<br />

economía<br />

A partir <strong>de</strong> los años sesenta la intensificación <strong>de</strong> los cultivos, la introducción <strong>de</strong> maquinaria<br />

agrícola, abonos, plaguicidas y el hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>sligar la gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> su base territorial ha significado una<br />

importante alteración <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> la región. 41 La economía <strong>de</strong> este tramo se relaciona hoy<br />

preeminentemente con la agricultura <strong>de</strong> los cultivos <strong>de</strong> secano y regadío que ocupan respectivamente las<br />

pendientes y las tierras bajas a contacto con los cursos fluvia<strong>les</strong> y con el turismo. A la <strong>de</strong>sembocadura <strong>de</strong>l<br />

Daró en el entorno <strong>de</strong> Pals, el terreno inundable y las áreas <strong>de</strong> balsas se llegan a rentabilizar con la<br />

reintroducción <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>l arroz <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XX. Las balsas y las closas eran<br />

38 Catalogo <strong>de</strong>l Paisaje <strong>de</strong> las Comarcas <strong>de</strong> Girona, unidad <strong>de</strong> paisaje “El Baix-Ter”<br />

39 El nombre significa prados tancados (closos), en: “Actuacions i reptes en la conservació <strong>de</strong>ls aiguamolls <strong>de</strong>l Baix Ter”,<br />

monógrafico <strong>de</strong> Papers <strong>de</strong>l Montgrí 30, 2009.<br />

40 “Actuacions i reptes en la conservació <strong>de</strong>ls aiguamolls <strong>de</strong>l Baix Ter”, monógrafico <strong>de</strong> Papers <strong>de</strong>l Montgrí 30, 2009.<br />

41 Batllori, Lluis, “Agricultura i protección <strong>de</strong> la natura”, en: “Actuacions i reptes en la conservació <strong>de</strong>ls aiguamolls <strong>de</strong>l Baix Ter”,<br />

monógrafico <strong>de</strong> Papers <strong>de</strong>l Montgrí 30, 2009, p.81.<br />

34


históricamente recurso más cotidiano <strong>de</strong> caza y pesca a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> terrenos <strong>de</strong> prados <strong>de</strong> siega y pasto,<br />

eran también utilizadas como recurso <strong>de</strong> los pescadores <strong>de</strong> l’Estartit cuando no se podía salir a la mar.<br />

Hoy algunas industrias y almacenes se sitúan en Ullà y Torroella a lo largo <strong>de</strong> la carretera<br />

comarcal (GI-641 i la C-31). La llegada <strong>de</strong>l turismo, sea estival o <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> semana, es el otro gran recurso<br />

que influencia la franja litoral y en medida menor el interior. En l’Estartit la vocación principal es la turística<br />

y sobreviven restos <strong>de</strong>l sector pesquero. Signos más evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la presencia turística en el interior son<br />

la creación <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> golf y el turismo rural que se suma a la vocación agrario <strong>de</strong> los pequeños<br />

núcleos. Naturaleza y espacios protegidos <strong>de</strong>l Baix Ter tienen un rol clave en la consolidación <strong>de</strong> los<br />

principa<strong>les</strong> <strong>de</strong>stinos turísticos <strong>de</strong> la Costa Brava, “pilastro en que se fundamenta el Plan estratégico <strong>de</strong>l<br />

turismo en Cataluña” 42<br />

fig.17 las islas<br />

42 Se refiere al Plan estratégico <strong>de</strong>l turismo en Cataluña 2005-2010, Ribas, Joan. “Turisme en espais protegits”, en: “Actuacions i<br />

reptes en la conservació <strong>de</strong>ls aiguamolls <strong>de</strong>l Baix Ter”, monógrafico <strong>de</strong> Papers <strong>de</strong>l Montgrí 30, 2009, p.82.<br />

35


qualche conclusione<br />

Le approssimazioni allo studio di città e fiume dal punto di vista <strong>de</strong>ll’architettura, <strong>de</strong>ll’urbanistica e <strong>de</strong>l<br />

paesaggio portano ad alcune conclusioni.<br />

_ il fiume è garante di ‘vuoto’, di spazio aperto, non urbano, non costruito, offre un punto di vista “altro”<br />

rispetto alla città storica, permette di collocarsi ai “bordi” <strong>de</strong>ll’insediamento per compren<strong>de</strong>re la<br />

“periferia” e di stabilire relazioni tra urbano e rurale;<br />

_ è elemento ecologico rappresentativo e veicolo di continuità, connessione ed evoluzione;<br />

_ è infrastruttura pubblica naturale e culturale, componente geografica chiave <strong>de</strong>l paesaggio specifico,<br />

mezzo per la costruzione <strong>de</strong>lle i<strong>de</strong>ntità territoriali locali;<br />

_ è risorsa per la pianificazione urbana e il progetto <strong>de</strong>lla città, può essere struttura <strong>de</strong>l territorio<br />

abitabile.<br />

... in conclusione il fiume è di nuovo risorsa per la città.<br />

La città lungo il corso <strong>de</strong>l basso Ter, letta alla luce <strong>de</strong>lle caratteristiche geomorfologiche <strong>de</strong>l suolo fluviale<br />

rese esplicite attraverso il disegno, porta ad aggiungere alcune rif<strong>les</strong>sioni.<br />

_ La geomorfologia sta alla base <strong>de</strong>l disegno <strong>de</strong>lla zonizzazione <strong>de</strong>llo spazio fluviale, ren<strong>de</strong> visibile il<br />

carattere <strong>de</strong>l fiume, ne suggerisce le parti, <strong>de</strong>tta limiti e forme per la lettura <strong>de</strong>l territorio. Il perimetro<br />

<strong>de</strong>lla zona inondabile e i limiti disegnati dalle forme <strong>de</strong>lla geomorfologia <strong>de</strong>finiscono i diversi segmenti<br />

che compongono l’intero corpo idrico e la città prossima al fiume (la città fluviale).<br />

_ I limiti urbanizzati <strong>de</strong>l terrazzo geomorfologico diventano la facciata fluviale urbana <strong>de</strong>ll’insediamento<br />

letto “attraverso il fiume”.<br />

_ La viabilità parallela al fiume (che usa il corridoio fluviale) segna spesso i limite <strong>de</strong>l terrazzo<br />

geomorfologico e diventa argine e supporto <strong>de</strong>lla facciata urbana fluviale. I ponti traggono le proprie<br />

caratteristiche costruttive dalle infrastrutture <strong>de</strong>lla mobilità che attraversano il fiume.<br />

_ La geometria e le caratteristiche <strong>de</strong>lla vegetazione <strong>de</strong>l bordo fluviale disegnano fasce che<br />

corrispondono ai livelli <strong>de</strong>i terrazzi geomorfologici.<br />

36


Bibliografía general<br />

_Arquitectura y Sostenibilidad II, Valencia: Ediciones Genera<strong>les</strong> <strong>de</strong> la Construcción, 2007.<br />

_Bertrand, George. “La géographie physique contre nature? ”, Hérodote 12, 1978. pp.77-99<br />

_Besse, Jean-Marc. Voir la terre: six essais sur le paysage et la géographie, Ar<strong>les</strong>: Actes Sud, 2000. (trad.<br />

cast. La sombra <strong>de</strong> las cosas. Sobre paisaje y geografía. Madrid: Biblioteca Nueva, 2010)<br />

_Bettini, Vittorio. Elementi di ecologia urbana. Turín: Einaudi, 1996.<br />

_Boeri, Stefano. L'anticittà, Roma-Bari: Laterza, 2011.<br />

_Boeri, S. Lanzani, A. Marini, E. “Nuovi spazi senza nome”, Casabella 597-598, 1993, pp.74-76.<br />

_Cacciari, Massimo, La città, Rimini: Pazzini, 2009.<br />

_Dematteis, Giuseppe. Le metafore <strong>de</strong>lla Terra, Milán: Feltrinelli, 1985.<br />

_Dematteis, Giuseppe, “The territorial Sustainability of Development”, Lotus 140, 2009, pp. 84-87.<br />

_Daskalakis, Georgia. Waldheim, Char<strong>les</strong>. Young, Jason. Stalking Detroit, Barcelona: Actar, 2001.<br />

_Di Pace, María (dir.) Ecología <strong>de</strong> la ciudad. Prometeo, Buenos Aires: Prometeo, 2004.<br />

_Donadieu, Pierre Campagnes urbaines. Ar<strong>les</strong>: Actes Sud, École nationale supérieure du paysage, 1998<br />

(trad. It. Mininni, Mariavaleria (a cargo <strong>de</strong>) Campagne urbane. Una nuova proposta di paesaggio <strong>de</strong>lla<br />

città, Roma, Donzelli, 2006.)<br />

_Dubbini, R. (1994) Geografie <strong>de</strong>llo sguardo: visione e paesaggio in età mo<strong>de</strong>rna. Turín: Giulio Einaudi,<br />

1994.<br />

_Farinelli, Franco. Geografia. Turín: Einaudi, 2003.<br />

_Forman, Richard T.T. and Godron, Michel, Landscape ecology, New York: John Wiley & Sons, 1986.<br />

_Gil, Chema. “Els reptes <strong>de</strong>l’agricultura <strong>de</strong>l segle XXI”, Informacions UPC 248, 2012, p.2.<br />

_Gregotti, Vittorio. “La forma <strong>de</strong>l Territorio”, Edilizia mo<strong>de</strong>rna 87-88, 1965.<br />

_Gregotti, Vittorio. Il territorio <strong>de</strong>ll'architettura, Milán:Feltrinelli, 1993.<br />

_Mininni, Mariavaleria (a cargo <strong>de</strong>). “Ecologia ecologie ecologismi”, Urbanistica 118, 2001, pp.103-22.<br />

_Mostafavi, Mohsen. Doherty, Gareth (eds.), Ecological Urbanism, Cambridge (Mass.): Harvard GSD -<br />

Ba<strong>de</strong>n: Lars Müller, 2010.<br />

_Motta, Giancarlo. Pizzigoni, Antonia, La máquina <strong>de</strong> proyecto. Bogota: Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Colombia, 2008.<br />

_Mumford, Lewis. The Urban Prospect, Londres: Seeker and Warburg, 1968 (trad. cast. Perspectivas<br />

urbanas, Buenos Aires: Emecé, 1969.)<br />

_Nancy, Jean-Luc, La ville au loin, París: Fayard, 2002.<br />

_Odum, Eugene. Basic Ecology, Phila<strong>de</strong>lphia: Saun<strong>de</strong>rs, 1983 (trad. It. Basi di ecologia, Padua: Piccin,<br />

1988).<br />

_Panizza, Mario. Manuale di geomorfologia applicata. Milán: Franco Angeli, 2005.<br />

_Ravagnati, Carlo. Dimenticare la città. Pratiche analitiche e costruzioni teoriche per una prospettiva<br />

geografica <strong>de</strong>ll'architettura, Milán: Franco Angeli, 2008.<br />

c<br />

_Schama, Simon. Landscape and Memory, Nueva York: Alfred A. Knopf, 1995.<br />

_Shane, Grahame. “The emergence of ‘Landscape Urbanism’. Reflections on Stalking Detroit”, Harvard<br />

Design Magazine 19, 2003/2004, pp.1-8.<br />

_Surian, N., Rinaldi, M. y Pellegrini, L. Linee guida per l’analisi geomorfologica <strong>de</strong>gli alvei fluviali e <strong>de</strong>lle<br />

loro ten<strong>de</strong>nze evolutive, Padua: CLEUP, 2009.<br />

_Tricart, Jean. La epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> la tierra, Barcelona: Labor, 1969.<br />

_Tricart, Jean. Kilian, Jean. L'Éco-géographie et l'aménagement du milieu naturel, París: Maspero, 1979<br />

(trad.it. L'eco-geografia e la pianificazione <strong>de</strong>ll'ambiente naturale. Milán: Franco Angeli, 1989).<br />

_Ventura, M., Ribas, A. y Saurí, D. "Dos discursos antagónicos a la gestión integral <strong>de</strong> los ríos: el río<br />

antropocéntrico versus el río ecocéntrico", en Estudios Geográficos 246, 2002: pp.119-41.<br />

_Zerbi, Maria Chiara. Paesaggi <strong>de</strong>lla geografía, Turín: G. Giappichelli Editore,1993.<br />

_Waldheim, Char<strong>les</strong>. “Landscape Urbanism: a Genealogy”, Praxis 4, 2002, pp.10-17.<br />

sobre ciudad y río<br />

_Backourche, Isabelle. La trace du Fleuve. La seine et Paris (1750-1850), París: Ehesse, 2000.<br />

37


_Busquets, Joan. New Orleans: strategies for a city in soft land. Cambridge Mass.: Harvard GSD, 2005.<br />

_Cal (<strong>de</strong> la), Pablo. Pellicer, Francisco (coords.) Ríos y ciuda<strong>de</strong>s: aportaciones para la recuperación <strong>de</strong><br />

los ríos y riberas <strong>de</strong> Zaragoza, Zaragoza: Institución Fernando el Católico, 2002.<br />

_Carmona, Pilar. Olmos, Joan (1994) “Río y ciudad: el caso <strong>de</strong> Valencia”, Op: Revista <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />

Ingenieros <strong>de</strong> Caminos, Cana<strong>les</strong> y Puertos 28, 1994, pp.34-39.<br />

_Dubbini, Renzo. Il fiume e la città. Casabella 572, 1990, pp. 26-29.<br />

_Febvre, Lucien. Il Reno, Roma: Donzelli, 1998.<br />

_Felloni, Fiorella. Architetture d'acqua, Milán: Franco Angeli, 2009.<br />

_Ferrari, Laura. L'acqua nel paesaggio urbano. Letture esplorazioni ricerche scenari, Florencia: University<br />

Press, 2005.<br />

_Guillerme, André. Les temps <strong>de</strong> l'eau: La cité, l'eau et le techniques, Seyssel : Champ Vallon, 1983.<br />

_Hooimeijer, F. Meyer, H. Nienhuis, A. (ed.), Atlas of Dutch water cities Amsterdam, 2005<br />

_Jacini, Cesare. Il viaggio <strong>de</strong>l Po: Traccia storico estetica per la visita ai monumenti ed ai luoghi <strong>de</strong>lla<br />

Valle Padana, Milán: Hoepli, 1937.<br />

_Katouni, Sau<strong>de</strong>. Cida<strong>de</strong> das Aguas, Sao Paulo: Rima, 2004.<br />

_Mathur, Anuradha. Cunha (da), Dilip, Mississippi Floods: Designing a Shifting Landscape, New Haven<br />

Conn.: Yale University Press, 2001.<br />

_Moore, Char<strong>les</strong> W. Water and architecture, Londres: Thames and Hudson, 1994.<br />

_Motta, Giancarlo. Ravagnati, Carlo (eds.), Alvei meandri isole e altre forme urbane. Tecniche di<br />

rappresentazione e progetto nei territori fluviali, Milan: Franco Angeli, 2008.<br />

_Motta, Giancarlo, Ravagnati, Carlo (a cargo <strong>de</strong>).L'architettura <strong>de</strong>lle acque e <strong>de</strong>lla terra. Milán: Franco<br />

Angeli, 2006<br />

_ Motta, Giancarlo, Ravagnati, Carlo (a cargo <strong>de</strong>). Cartografia di fiume per il progetto di città. Ricerca sulla<br />

qualità <strong>de</strong>l progetto di architettura applicata all'area metropolitana torinese. Bergamo: Tecnograph, 2009.<br />

_Rentería Cano (<strong>de</strong>), Isabel. El Río como espacio urbano: Zaragoza: reflexiones sobre el Ebro, Zaragoza:<br />

Ayuntamiento Zaragoza, 1985.<br />

_Ribas, Anna. Saurí, David. "De la geografía <strong>de</strong> los riesgos a las geografías <strong>de</strong> la vulnerabilidad", en Joan<br />

Nogué y Joan Romero (a cargo <strong>de</strong>), Las otras geografías, Valencia: Tirant lo Blanch, 2006, pp. 285-300.<br />

_Ribas, A. Roset, D. Pujadas, M. “Planeamiento urbanístico y zonación <strong>de</strong> espacios inundab<strong>les</strong>. Una<br />

aplicación a la ciudad <strong>de</strong> Girona”, Ciudad y territorio: Estudios Territoria<strong>les</strong> 106, 1995, pp. 841-59.<br />

_Riverscapes: Designing Urban Embankments, Basel: Birkhäuser 2008.<br />

_ Saraiva, Maria Da Graça (coord.) Cida<strong>de</strong>s e rios: perspectivas para uma relaçao susrentável, Lisboa:<br />

Parque Expo 98, 2009.<br />

_Saraiva, M.G. Batista, J. Loupa, I. Bernardo, F. “Rehabilitation of River Landscape in Urban Context -<br />

Evaluating aesthetics for <strong>de</strong>cision making process” (actas <strong>de</strong> congreso), De la connaissance <strong>de</strong>s<br />

paysages à l'action paysagère, Bor<strong>de</strong>os, Palais <strong>de</strong>s Congrès, 2004.<br />

_Shannon, Kelly. Water Urbanism, Amsterdam: Sun Architecture, 2008<br />

_Segarra Lagunes, Maria Margarita. Il Tevere e Roma. Storia di una simbiosi, Roma: Gangemi, 2004.<br />

_Spiazzi, Anna Maria. Zucconi, Guido. (a cargo <strong>de</strong>) La memoria <strong>de</strong>ll'acqua: conoscenza e valorizzazione<br />

<strong>de</strong>i sistemi idrici nel paesaggio veneto. Unipress, Padua: Unipress, 2004.<br />

_Swingedouw, Erik. “Mo<strong>de</strong>rnity and Hydridity. Nature ‘Regeneracionismo’ and the Production of the<br />

Spanish Waterscape, 1880-1930”. Annals of the Association of American Geographers 89 (3), 1999,<br />

pp.443-465.<br />

_Torra, R. Farrero, A. Ténez, V. "La recuperació <strong>de</strong>ls paisatges fluvials metropolitans. El projecte <strong>de</strong><br />

recuperació ambiental i paisatgística <strong>de</strong>l riu Llobregat a la comarca <strong>de</strong>l Baix Llobregat", Papers 47, 2008,<br />

pp.44-53.<br />

_Vallette, Philippe. Les paysages <strong>de</strong> la Garonne: <strong>les</strong> métamorphoses d'un fleuve (entre Toulouse es<br />

Castets-en-Dorthe) (tesis doctoral), Toulouse : Université Toulouse II-Toulouse Le Mirail, Département <strong>de</strong><br />

Géographie et Aménagement, 2002.<br />

_Valette, P. Antoine, J.M. Desailly, B. Gazelle, F. “Les temps <strong>de</strong> la production <strong>de</strong>s paysages fluviaux<br />

urbains. Quelques exemp<strong>les</strong> dans le sud-ouest <strong>de</strong> la France” (actas <strong>de</strong> congreso), De la connaissance<br />

<strong>de</strong>s paysages à l'action paysagère, Bor<strong>de</strong>os, Palais <strong>de</strong>s Congrès, 2004.<br />

_Ventura, M. Ribas, A. Saurí, D. “Dos discursos antagónicos a la gestión integral <strong>de</strong> los ríos: el río<br />

antropocéntrico versus el río ecocéntrico”, Estudios Geográficos CSIC 246, 2002, pp.119-141.<br />

_Venturi Ferriolo, Massimo. “L’acqua nel paesaggio tra mito e storia”, Natura Alpina 3, 2002, pp.5-12.<br />

38


_Viganò, Paola.”Water and asphalt. The project of isotropy in the Metropolitan Region of Venice”.<br />

Architectural Design 78, 2008, pp.34-39.<br />

_Viganò, Paola. Fabian, Lorenzo (eds.). The Extreme City: Climate Change and transformation of the<br />

waterscapes, Qua<strong>de</strong>rni IUAV, IUAV, Dipartimento di Urbanistica, 2010.<br />

_Vila, Marc-Aureli. Catalunya: rius i poblament. Barcelona: Publicacions <strong>de</strong> l’Abadia <strong>de</strong> Montserrat, 1998.<br />

sobre el territorio <strong>de</strong>l Ter<br />

_At<strong>les</strong> ambiental i patrimonial <strong>de</strong>l riu Ter, Cornellà <strong>de</strong> Llobregat: Fundació Agbar - Manlleu: Consorci Alba-<br />

Ter, 2004.<br />

_At<strong>les</strong> literari <strong>de</strong> <strong>les</strong> terres <strong>de</strong> Girona: seg<strong>les</strong> XIX i XX, Girona: Diputación <strong>de</strong> Girona, 2003.<br />

_Camps i Arboix, Joaquim, Camprubí, Ramon, El Ter, Barcelona: Destino, 1976.<br />

_Casañas, Francesc. Comas, Jordi. “Tradició i innovació al camp”, Informacions UPC 248, 2012, pp.4-6.<br />

_Castells Llavanera, Ramon. Ciutats <strong>de</strong> Girona: catàleg <strong>de</strong> plànols <strong>de</strong> <strong>les</strong> ciutats <strong>de</strong> Girona <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l segle<br />

XVII al XX, Girona: Colegio <strong>de</strong> Arquitectos <strong>de</strong> Cataluña Demarcación <strong>de</strong> Girona, 1994.<br />

_Castells Llavanera, Ramon. Girona Ciutat: catàleg <strong>de</strong> plànols <strong>de</strong> la ciutat <strong>de</strong> Girona <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l segle XVII al<br />

XX, Girona: Colegio <strong>de</strong> Arquitectos <strong>de</strong> Cataluña Demarcación <strong>de</strong> Girona, 1994.<br />

_Consorci Alba-Ter, Inventari <strong>de</strong>l patrimoni cultural vinculat als usos <strong>de</strong> l’aigua <strong>de</strong>ls rius Ter i Freser. Salt-<br />

Manlleu, 2004-2005.<br />

_Chevalier, Marcel. El paisatge <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona: Barcino, 1928.<br />

_Geografia <strong>de</strong> Catalunya, Barcelona: Aedos, 1964.<br />

_Latorre, Xavier. Història <strong>de</strong> l'aigua a Catalunya. Premià <strong>de</strong> Mar: L'abecedari, 1995.<br />

_Laboratorio <strong>de</strong> Urbanismo <strong>de</strong> Barcelona. “La i<strong>de</strong>ntitat <strong>de</strong>l territori català. Les comarques”, Qua<strong>de</strong>rns<br />

d'arquitectura i urbanisme Extra 1, 2, 1981.<br />

_Montaner, María Carme. Casassas, Anna María. Imago Cataloniae: mapas <strong>de</strong> Cataluña, huellas <strong>de</strong> la<br />

historia, Barcelona: Institut Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya, 2005.<br />

_Montaner, María Carme. Mapes i cartògrafs a la Catalunya Contemporània, Barcelona: Institut<br />

Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya, 2000.<br />

_Obras Públicas en Cataluña: presente, pasado y futuro, Barcelona: Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ingeniería, 2003.<br />

_Oca Baradad, Joan. “El regadiu a Catalunya”, Nota d'Economia 93-94, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, 2009,<br />

pp. 53-65.<br />

_Sanmartín, Francisco Xavier. El Ter: un riu compartit, Barcelona: ATLL - Lunwerg, 2003.<br />

sobre el territorio <strong>de</strong>l Ter en la Selva, el Girones y el Baix Ter<br />

_Aguilar, Antoni. La construcció <strong>de</strong> l’espai rural al Baix Empordà (tesis doctoral), Barcelona: Universitat<br />

Politécnica <strong>de</strong> Cataluña, Departamento <strong>de</strong> Urbanismo y Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong>l Territorio, 1993.<br />

_Alberti, Albert. Roura, Marc. “El Ter, un canal o una anella verda?” Papers <strong>de</strong>l Montgrí 20, 2002, pp.81-<br />

181.<br />

_Audivert, Marcelí. Torroella <strong>de</strong> Montgrí, Barcelona: Marcellí Audivert editor, 1983.<br />

_Barbaza, Yvette. Cals Güell, Joan. El paisatge humá <strong>de</strong> la Costa Brava, Barcelona: Edicions 62, 1988.<br />

_Bordils: passat i present, Girona: Ayuntamiento <strong>de</strong> Bordils, 1999.<br />

_Buxeda, Gerard. L’aigua <strong>de</strong>l Ter a la Selva: inicatives, usos i conflictes, 1837-1930, Girona: Centre<br />

d'Estudis Selvatans, 2011.<br />

_Buxeda, Gerard “Les colònies industrials selvatanes <strong>de</strong>l Ter: motor <strong>de</strong> transformació econòmica, social i<br />

paisatgística <strong>de</strong> la contrada”, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> la Selva 21, 2009, pp.29-44.<br />

_Camps i Arboix, Joaquim. “El Ter i Torroella”, en Libre <strong>de</strong> la Festa Mayor, Torroella <strong>de</strong> Montgrí:<br />

Ayuntamiento <strong>de</strong> Torroella <strong>de</strong> Montgrí, 1991.<br />

_Celrà, Girona: Diputación <strong>de</strong> Girona – Caixa Girona, 2004.<br />

_Inundacions i societat al Baix Ter, Girona: Consorci <strong>de</strong> la Costa Brava – Museu <strong>de</strong>l Montgrí i <strong>de</strong>l Baix<br />

Ter, 1993.<br />

_Fabre, Jaume. Girona entre 4 rius: l'origen <strong>de</strong>ls carrers i barris <strong>de</strong> la ciutat, Girona: Ayuntamiento <strong>de</strong><br />

Girona, 1986.<br />

39


_Laboratorio <strong>de</strong> Urbanismo <strong>de</strong> Barcelona. Les traces <strong>de</strong>ls carrilets gironins. Propostes d'aprofitament.<br />

Girona: Colegio Oficial <strong>de</strong> Arquitectos <strong>de</strong> Catalunya, Delegación <strong>de</strong> Girona, 1982.<br />

_Pujol, D. LLagostera, Ll. La Cellera <strong>de</strong> Ter, Girona: Diputación <strong>de</strong> Girona – Caixa Girona, 1990.<br />

_Rams, Emili. Áng<strong>les</strong>. De la payesia a la industrializació, Girona: Diputación <strong>de</strong> Girona: 1998.<br />

_Ribas, Anna. Les inundacions a Girona, Girona: Institut d’Estudis Gironins, 2007.<br />

_Ribas, A. Saurí, D. Llausàs, A., Roset, D. “Percepción y valoración social <strong>de</strong>l regadío tradicional enel<br />

Baix Ter”, Actas <strong>de</strong>l Coloquio LPED/IMEP/GIEST, Marseilla: Université <strong>de</strong> Provence - Centre Saint<br />

Char<strong>les</strong>, enero 2011.<br />

_Roset, Dolors. “Inundacions i societat al baix Ter”, Revista <strong>de</strong> Girona 160, 1993.<br />

_Roviras, Antoni y Torrent, Enric. “Torroella <strong>de</strong> Montgrí i l'Estartit”, Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> la Revista <strong>de</strong> Girona.<br />

Monografies locals. Girona: Diputación <strong>de</strong> Girona - Caixa <strong>de</strong> Girona, 2003.<br />

_Salmeron, Car<strong>les</strong>. El Tranvía <strong>de</strong>l Baix Empordà, Barcelona: Terminus, 1985.<br />

_Santalla, E. Quan el vapor <strong>de</strong> la Burés parlà, Girona: [s. n.], 2008.<br />

_Serra, Juli. El Mapa <strong>de</strong>l Montseny, <strong>les</strong> Guilleries i el Collsacabra - facsímil <strong>de</strong>: Plano <strong>de</strong> las Guillerias<br />

1890, Girona: Competium, 2004<br />

_Serra, J. Tarrés, J. Rams, E. Un Viatge per <strong>les</strong> Guilleries i el Montseny: visió actual <strong>de</strong>l recorregut pioner<br />

fet l'any 1890 per Juli Serra, Barcelona: Rafael Dalmau, 2002 (Reedición <strong>de</strong>: Las Guillerías. Barcelona:<br />

[s.n.], 1891)<br />

_Tarrés, Josep. “Els usos <strong>de</strong>l terreny al final <strong>de</strong>l segle XIX, segons el mapa <strong>de</strong>l Montseny, <strong>les</strong> Guilleries i<br />

el Collsacabra <strong>de</strong> Juli Serra (1890)”. VI Trobada d’Estudiosos <strong>de</strong>l Montseny, Barcelona: Diputación <strong>de</strong><br />

Barcelona, 2005, pp. 171-173.<br />

_Torroella <strong>de</strong> Montgrí, l'Estartit: 1981, Barcelona: Dirección General <strong>de</strong> Urbanismo - Generalitat <strong>de</strong><br />

Cataluña, 1983.<br />

_Vert, Josep.“El conjunt <strong>de</strong>l Baix Ter i <strong>les</strong> salines en els seg<strong>les</strong> XVII i XVIII”, Llibre <strong>de</strong> la Festa Mayor <strong>de</strong><br />

Torroella <strong>de</strong>l Montgrí, 1989, pp.85-98.<br />

_Vert, Josep. “Els plans <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviament <strong>de</strong>l Ter i <strong>de</strong>l Daró”, Llibre <strong>de</strong> la Festa Mayor <strong>de</strong> Torroella <strong>de</strong>l<br />

Montgrí, 1991, pp.97-102.<br />

_Vert, Josep. “El poble d'Ullà a l'alta edat mitjana" Annals <strong>de</strong> l'Institut d'Estudis Gironins 38, 1996,<br />

pp.1521-1535.<br />

_Vilanova, Josep María. Pié, Ricard. "El medio y el paisaje. Los argumentos centra<strong>les</strong> <strong>de</strong>l nuevo<br />

planeamiento urbanístico <strong>de</strong> la Costa Brava. La revisión <strong>de</strong>l Plan General <strong>de</strong> Torroella <strong>de</strong> Montgrí", El<br />

paisaje y la gestión <strong>de</strong>l territorio, Rafael Mata y Àlex Tarroja (eds.). Barcelona: Diputación <strong>de</strong> Barcelona,<br />

2006.<br />

números monográficos <strong>de</strong> revistas<br />

_"Ciutat i riu: l’aigua en l’organització <strong>de</strong> l’espai urbà". Documents d’Anàlisi Geogràfica 31, 1997.<br />

_"Camp", AT Arquitectes Tarragona 19, 2009.<br />

_“Actuacions i reptes en la conservació <strong>de</strong>ls aiguamolls <strong>de</strong>l Baix Ter”, Papers <strong>de</strong>l Montgrí 30, 2009.<br />

archivos consultados<br />

ACA Agencia Catalana <strong>de</strong>l Agua<br />

ACSE Archivo Comarcal <strong>de</strong> la Selva<br />

AHG Archivo Histórico <strong>de</strong> Girona<br />

AHMA Archivo Histórico Municipal <strong>de</strong> Anglès<br />

ANC Archivo Nacional <strong>de</strong> Cataluña<br />

CdD Montgrí, il<strong>les</strong> Me<strong>de</strong>s i Baix Ter Centro <strong>de</strong> Documentación <strong>de</strong>l Montgrí, islas Me<strong>de</strong>s y Baix Ter<br />

ICC Instituto Cartográfico <strong>de</strong> Cataluña<br />

IGN Instituto Geográfico Nacional<br />

MC-ACA Archivo Corona <strong>de</strong> Aragón<br />

y archivos <strong>de</strong> las Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Regantes<br />

40

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!