28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Nonostante quanto ho argomentato f<strong>in</strong>o ad ora, vi è un dato che è<br />

assolutamente necessario tener presente, e che non casualmente voglio porre a<br />

fondamentale premessa ed imme<strong>di</strong>ata <strong>in</strong>troduzione dell’analisi cui mi acc<strong>in</strong>go: <strong>in</strong><br />

nessun caso Tacito <strong>di</strong>ce che Pisone cagionò la morte <strong>di</strong> Germanico, né, <strong>di</strong><br />

conseguenza, che <strong>di</strong> tale decesso Tiberio potè aver colpa alcuna. Al più, lo storico<br />

ipotizza che forse il sovrano spostò il giovane <strong>in</strong> Oriente per allontanarlo da regioni<br />

e legioni presso cui, col <strong>di</strong>spetto <strong>di</strong> Tiberio stesso 274 , stava conquistando sempre<br />

più gloria, sempre maggiore affetto, ed anche per esporlo a pericoli <strong>di</strong> varia<br />

natura 275 ; sottol<strong>in</strong>ea, lo si è già detto, come la f<strong>in</strong>e del nipote non fu certo cosa<br />

sgra<strong>di</strong>ta allo zio, che anzi tutti sapevano mal <strong>di</strong>ssimulasse il proprio gau<strong>di</strong>o 276 .<br />

Eppure, <strong>di</strong> accuse esplicite, <strong>di</strong> affermazioni perentorie sulla colpevolezza, più o<br />

meno <strong>di</strong>retta, del pr<strong>in</strong>ceps, non ve ne sono; piuttosto, a <strong>di</strong>rla tutta, dal resoconto<br />

tacitiano del processo emerge proprio il contrario, cioè l’assoluta <strong>in</strong>consistenza<br />

dell’accusa <strong>di</strong> veneficio 277 portata avanti dagli amici <strong>di</strong> Germanico 278 . Non<strong>di</strong>meno,<br />

facciata, dettate da motivi <strong>di</strong> opportunità politica, visto che molti a Roma cont<strong>in</strong>uavano a credere che la morte <strong>di</strong><br />

Germanico era forse stata orchestrata dal pr<strong>in</strong>ceps. In ogni caso, e questi sono dati <strong>di</strong> fatto, nel corso <strong>degli</strong> anni<br />

Agripp<strong>in</strong>a e suo figlio Nerone furono esiliati; quanto a Druso, Seiano ne ricercò <strong>in</strong><strong>di</strong>scutibilmente l’appoggio contro<br />

il fratello Nerone (Ann. IV 60, 3), ma va anche riconosciuto che, come chiarisce Tacito stesso, pure ai danni <strong>di</strong><br />

Druso il prefetto del pretorio andava concependo <strong>di</strong>segni <strong>di</strong> futura rov<strong>in</strong>a ( IV 60, 4). Ancora H.W. BIRD, L. Aelius<br />

Sejanus and…, cit., p. 69, non esclude che quest’altro figlio <strong>di</strong> Agripp<strong>in</strong>a poté essere costretto da Tiberio a morire,<br />

dopo il 31, proprio per le pregresse relazioni allacciate con Seiano. Inoltre M. PANI, Seiano e gli amici…, cit., pp.<br />

135 ss., <strong>in</strong> riferimento alla f<strong>in</strong>e <strong>di</strong> Druso II, databile al 23, sottol<strong>in</strong>ea come «proprio nel momento dell’affermazione<br />

<strong>di</strong> Seiano, la successione passa alla casa <strong>di</strong> Germanico» che <strong>di</strong>viene così, <strong>di</strong>rei quasi automaticamente, un pericoloso<br />

ostacolo nella corsa <strong>di</strong> Seiano verso un potere imperiale almeno fattuale, se non anche nom<strong>in</strong>ale. Del resto, la stessa<br />

posteriore partenza <strong>di</strong> Tiberio verso Capri è posta da D.C.A. SHOTTER, Tacitus. Annals IV, cit., p. 24, <strong>in</strong> relazione<br />

alla possibilità che essa <strong>di</strong>ede al prefetto del pretorio «to move aga<strong>in</strong>st Agripp<strong>in</strong>a and her friends». Inf<strong>in</strong>e, Francesca<br />

COSTANTINO, Processi e suici<strong>di</strong> nell’età <strong>di</strong> Tiberio, <strong>in</strong> AA. VV., Processi e politica nel mondo antico, a c. <strong>di</strong> Marta<br />

SORDI, «CISA» 22, 1996, pp. 237-47 (part., p. 237), parla <strong>di</strong> casi <strong>di</strong> suici<strong>di</strong>o, «peraltro <strong>in</strong>certi, riguardanti i membri<br />

della famiglia imperiale, cioè Agripp<strong>in</strong>a moglie <strong>di</strong> Germanico ed i loro figli Druso e Nerone». Stando così le cose,<br />

pur nell’<strong>in</strong>certezza delle ipotesi alle quali ci si deve limitare, credo che la successiva ascesa al trono <strong>di</strong> Caligola non<br />

autorizzi a negare la realtà persecutoria posta <strong>in</strong> essere negli anni precedenti.<br />

274 Cfr. il già citato Ann. I 52, 1, bellica quoque Germanici gloria (Tiberio) angebatur.<br />

275 Cfr. Ann. II 5, 1, Ceterum Tiberio haud <strong>in</strong>gratum acci<strong>di</strong>t turbari res Orientis, ut ea specie Germanicum suetis<br />

legionibus abstraheret novisque prov<strong>in</strong>c<strong>ii</strong>s impositum dolo simul et casibus obiectaret; II 42, 1, (…) amoliri<br />

iuvenem specie honoris statuit (Tiberio) struxitque causas aut forte oblatas arripuit (D.C.A. SHOTTER, Tacitus,<br />

Tiberius and…, cit., p. 205, nel suo tentativo <strong>di</strong> riabilitare Tiberio, ed anche il Tiberio tacitiano, afferma che<br />

<strong>in</strong>tendere amoliri nel senso <strong>di</strong> «elim<strong>in</strong>are» – «with all its present-day emotive power» – implica «rather more than<br />

Tacitus <strong>in</strong>tended»).<br />

276 Cfr. Ann. IV 1, 1, (Tiberio) Germanici mortem <strong>in</strong>ter prospera ducebat, e III 2, 3, gnaris omnibus laetam Tiberio<br />

Germanici mortem male <strong>di</strong>ssimulari, luoghi ai quali pure si è già avuto modo <strong>di</strong> accennare.<br />

277 Cfr. Ann. III 14, 1-2, solum veneni crimen visus est <strong>di</strong>luisse, quod ne accusatores quidem satis firmabant, <strong>in</strong><br />

convivio Germanici, cum super eum Piso <strong>di</strong>scumberet, <strong>in</strong>fectos manibus eius cibos arguentes. Quippe absurdum<br />

videbatur (…).<br />

278 A III 17, 3 Tacito chiarisce la sua op<strong>in</strong>ione riguardo al processo, da lui def<strong>in</strong>ito senza mezzi term<strong>in</strong>i una imago<br />

cognitionis, una farsa. Lo storico ricorda (III 6, 1) che un e<strong>di</strong>tto imperiale fu emanato per contenere (Tacito, <strong>in</strong><br />

92

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!