28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

consapevolezza dell’o<strong>di</strong>o nutrito da Tiberio; questi elementi, a loro volta,<br />

costituiscono il terreno su cui il seme del sospetto e dell’<strong>in</strong>nuendo, abilmente<br />

gettati, possono germogliare: il frutto sarà rappresentato dalla f<strong>in</strong>ale certezza,<br />

<strong>in</strong>stillata nel lettore, <strong>di</strong> una responsabilità <strong>di</strong> Tiberio nella morte <strong>di</strong> Germanico. Mi<br />

sento <strong>in</strong>somma <strong>di</strong> concordare con chi afferma che Tacito avrebbe <strong>in</strong>sistito, nei libri<br />

I e II, sulla rivalità provata da Tiberio nei riguar<strong>di</strong> <strong>di</strong> Germanico proprio per<br />

preparare il lettore quantomeno all’ipotesi che l’imperatore poté essere<br />

«l’<strong>in</strong>stigateur de la <strong>di</strong>sparition de son fils par adoption» 251 . Questi, l’ho già<br />

ricordato, era stato imposto da Augusto a Tiberio 252 ; lo stato d’animo con cui<br />

Tacito mostra il pr<strong>in</strong>ceps rapportarsi <strong>di</strong> solito a Germanico stesso è,<br />

significativamente, quello della paura 253 nei confronti <strong>di</strong> un potenziale aemulus,<br />

anzi, del suo «più temibile rivale» 254 . Tale sospettosa <strong>di</strong>ffidenza costituisce senza<br />

dubbio l’aspetto qualificante la relazione <strong>in</strong> cui Tiberio si poneva rispetto<br />

all’ombra del suo prestigioso figlio adottivo, da tutti amato. I successi militari del<br />

condottiero mettevano il pr<strong>in</strong>cipe <strong>in</strong> grossa <strong>di</strong>fficoltà, determ<strong>in</strong>ando <strong>in</strong> lui<br />

un’angosciosa sofferenza – bellica quoque Germanici gloria angebatur 255 –;<br />

251<br />

O. DEVILLERS, Rôle des passages…, cit., p. 236.<br />

252<br />

Cfr. supra.<br />

253<br />

Cfr. Ann. I 7, 5-6, nusquam cunctabundus (Tiberio), nisi cum <strong>in</strong> senatu loqueretur. Causa praecipua ex<br />

formi<strong>di</strong>ne, ne Germanicus (…) habere imperium quam exspectare mallet. In modo assai essenziale, ma efficace, O.<br />

DEVILLERS, Rôle des passages…, cit., p. 229, commenta: «Ce passage résume perfaitement la façon dont Tacite<br />

envisage les rapports entre Tibère et Germanicus». Non <strong>di</strong>versamente da Tacito si esprimono Svetonio e Cassio<br />

Dione. Il biografo ricorda che per Tiberio cunctan<strong>di</strong> (ad assumere il potere supremo) causa erat metus un<strong>di</strong>que<br />

imm<strong>in</strong>entium <strong>di</strong>scrim<strong>in</strong>um (Tib. 25). Lo storico greco, poi, sottol<strong>in</strong>ea (LVII 4, 1) che Tiberio<br />

toèn (...) Germanikoèn de<strong>in</strong>w%v e\fobei%to, ed a LVII 6, 2 fa osservare che il pr<strong>in</strong>cipe temette Germanico<br />

ancora <strong>di</strong> più dopo che questi ebbe rifiutato <strong>di</strong> sottrargli il potere assoluto. Per concludere, a LVII 13, 6 Dione offre<br />

anche una possibile motivazione <strong>di</strong> questa paura, quando sottol<strong>in</strong>ea che Tiberio e\fedreuéonta (Germanico) t+%<br />

h|gemoniéç e||wéra. Per conto mio, ritengo che secondo Tacito la paura fu <strong>in</strong> ogni tempo lo stato d’animo<br />

prevalente <strong>in</strong> Tiberio, f<strong>in</strong>o almeno a quando vissero tutti coloro che, <strong>in</strong> un modo o nell’altro, egli percepisse come<br />

rivali o, comunque, come ostacoli; non è senza significato che ad Ann. VI 51, 3 lo storico così concluda il suo<br />

excursus attraverso le tappe della vita del defunto pr<strong>in</strong>ceps: postremo <strong>in</strong> scelera simul ac dedecora prorupit,<br />

postquam remoto pudore et metu suo tantum <strong>in</strong>genio utebatur. Sulla base <strong>di</strong> quanto detto s<strong>in</strong>ora, sorprende la netta<br />

presa <strong>di</strong> posizione <strong>di</strong> R. MARTIN, Tacitus, cit., pp. 140 ss. :«There is no <strong>in</strong><strong>di</strong>cation <strong>in</strong> Tacitus or anywhere else that<br />

Tiberius’ behaviour was motivated by regard or fear of (…) Germanicus (…)». Inf<strong>in</strong>e, per un’<strong>in</strong>teressante analisi<br />

della «<strong>di</strong>ssimulatio del timore nei confronti <strong>di</strong> Germanico» operata da Tiberio, cfr. Roberta STROCCHIO, Simulatio e<br />

<strong>di</strong>ssimulatio…, cit., pp. 62 ss.<br />

254<br />

Cfr. Z. YAVETZ, Tiberio, dalla f<strong>in</strong>zione..., cit., p. 18.<br />

255<br />

Cfr. Ann. I 52, 1. Non a caso O. DEVILLERS, Rôle des passages…, cit., p. 234, puntualizza che «(…) angebatur<br />

révèle l’état d’esprit de Tibère». Per un’acuta lettura dei <strong>di</strong>fferenti stati d’animo <strong>in</strong> cui ebbero a trovarsi Tiberio e<br />

Domiziano nei confronti, rispettivamente, <strong>di</strong> Germanico ed Agricola, stati d’animo <strong>di</strong>fferenti a cui pure corrisposero<br />

comportamenti assai simili, cfr. Roberta STROCCHIO, Simulatio e <strong>di</strong>ssimulatio…, cit., pp. 62 ss.<br />

87

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!