28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

modalità espressive che ricordano quelle dell’ironia tragica 191 , ed <strong>in</strong> modo certo<br />

sarcasticamente e ferocemente criptico – ad alludere a quanto nel futuro attenderà<br />

Seiano stesso.<br />

Su un totale <strong>di</strong> 21 occorrenze del term<strong>in</strong>e negli Annales, si possono r<strong>in</strong>venire<br />

11 casi nei quali caritas 192 viene adoperato per <strong>in</strong><strong>di</strong>care l’attitu<strong>di</strong>ne positiva, la<br />

benevolenza, s<strong>in</strong>cera o meno, <strong>di</strong> un <strong>in</strong><strong>di</strong>viduo nei confronti <strong>di</strong> un altro; credo sia<br />

opportuno citarli brevemente tutti, naturalmente anche contestualizzandoli.<br />

A I 5, 1 si parla dei signa caritatis che, <strong>in</strong>sieme alle lacrimae,<br />

accompagnarono l’<strong>in</strong>contro <strong>di</strong> Augusto con Agrippa Postumo 193 , dest<strong>in</strong>ato poi a<br />

morire <strong>in</strong> concomitanza col celeberrimo primum fac<strong>in</strong>us novi pr<strong>in</strong>cipatus <strong>di</strong> I 6, 1.<br />

VI 46, 1 è il luogo <strong>in</strong> cui Tacito def<strong>in</strong>isce la problematica riflessione <strong>di</strong><br />

Tiberio relativamente alla scelta del proprio successore, mostrando il pr<strong>in</strong>ceps<br />

meglio <strong>di</strong>sposto verso quel figlio <strong>di</strong> Druso che poi cadrà vittima del proprio rivale,<br />

del figlio <strong>di</strong> Germanico, dell’imperatore passato alla storia col nome <strong>di</strong> Caligola 194 .<br />

Si legga ora II 42, 1: qui lo storico fa riferimento all’<strong>in</strong>capacità<br />

dell’imperatore <strong>di</strong> conferire cre<strong>di</strong>bilità alla sua falsa ostentazione <strong>di</strong> caritas nei<br />

confronti <strong>di</strong> Germanico 195 ; dopo tale f<strong>in</strong>zione, come si sa, Tiberio passerà alla<br />

realtà dell’azione, giocando un ruolo senza dubbio significativo, per quanto non<br />

ben def<strong>in</strong>ibile, né def<strong>in</strong>ito da Tacito 196 , nelle oscure vicende che porteranno alla<br />

morte del giovane generale.<br />

IV 19, 1 197 e XVI 14, 1 198 , poi, presentano rispettivamente le figure <strong>di</strong> Sosia<br />

Galla e <strong>di</strong> Anteio, legati da caritas l’una ad Agripp<strong>in</strong>a, moglie <strong>di</strong> Germanico,<br />

191 Ad un caso <strong>di</strong> ironia tragica ravvisabile nel testo <strong>di</strong> Tacito pensa, a mio giu<strong>di</strong>zio correttamente, L. LENAZ, <strong>in</strong><br />

Tacito, cit., p. 1209, commentando Ann. IV 40, 7: le parole f<strong>in</strong>ali della risposta <strong>di</strong> Tiberio alla richiesta<br />

“matrimoniale” avanzata da Seiano <strong>in</strong> relazione alla vedova <strong>di</strong> Druso II andrebbero collegate alla lettera con cui poi,<br />

anni dopo, Tiberio rov<strong>in</strong>erà il praefectus praetor<strong>ii</strong>, la verbosa et gran<strong>di</strong>s epistula <strong>di</strong> Iuv. Sat. 10, 71.<br />

192 Sul term<strong>in</strong>e caritas, cfr., tra gli altri, T. BOLELLI, Caritas. Storia <strong>di</strong> una parola, «RFIC» 28, 1950, pp. 117-41; D.<br />

MARIN, Caritas, «Ann. Fac. Lett. Bari» 17, 1974, pp. 161-234.<br />

193 (…) multas illic utrimque lacrimas et signa caritatis.<br />

194 (…) dubitavit de tradenda re publica, primum <strong>in</strong>ter nepotes; quorum Druso genitus sangu<strong>in</strong>e et caritate propior<br />

(…), Germanici filio robur iuventae, vulgi <strong>stu<strong>di</strong></strong>a, eaque apud avum o<strong>di</strong>i causa.<br />

195 (…) nec ideo s<strong>in</strong>cerae caritatis fidem adsecutus (…).<br />

196 Almeno, non esplicitamente. Per la questione, <strong>in</strong> ogni caso, cfr, il capitolo successivo.<br />

197 Erat uxor Silio Sosia Galla, caritate Agripp<strong>in</strong>ae <strong>in</strong>visa pr<strong>in</strong>cipi.<br />

198 (…) Anteium caritate Agripp<strong>in</strong>ae <strong>in</strong>visum Neroni (…).<br />

70

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!