28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Tiberio 350 , essendo stato <strong>in</strong>caricato <strong>di</strong> spostare verso Oriente quella politica <strong>di</strong><br />

attacco cont<strong>in</strong>uo, <strong>di</strong> ostilità ed avversione senza posa nei confronti <strong>di</strong> Germanico e<br />

del suo “clan”, che <strong>in</strong> Roma era – più nascostamente – portata avanti dal pr<strong>in</strong>ceps e<br />

dai suoi uom<strong>in</strong>i. Ora, né <strong>in</strong> Svetonio né <strong>in</strong> Dione vi è un accenno a questa<br />

consapevolezza <strong>di</strong> Germanico, che rende evidentemente ancor più straor<strong>di</strong>naria la<br />

sua sopportazione, dell’ostilità <strong>di</strong> Tiberio 351 ; e lo storico greco non riporta neppure<br />

le <strong>in</strong>formazioni sull’analoga situazione creatasi tra Germanico e Pisone. Bisogna<br />

registrare, solo, un accenno del biografo (Cal. 3) alla mitezza ed alla tolleranza<br />

quali doti <strong>di</strong> Germanico: «Fu sempre buono e mite, pers<strong>in</strong>o nei confronti dei propri<br />

detrattori, quali che fossero, e per quanto grave fosse l’offesa; a tal punto che<br />

quando vide che Pisone revocava i suoi decreti e perseguitava i suoi clienti non fu<br />

<strong>in</strong>dotto a mostrargli il proprio risentimento che dopo aver saputo che stava<br />

tramando contro <strong>di</strong> lui pers<strong>in</strong>o con atti <strong>di</strong> magia e <strong>di</strong> veneficio. E anche allora non<br />

fece nessun altro gesto se non quello <strong>di</strong> r<strong>in</strong>unciare alla sua amicizia (..) e <strong>di</strong> pregare<br />

i propri amici <strong>di</strong> ven<strong>di</strong>carlo <strong>in</strong> caso <strong>di</strong> <strong>di</strong>sgrazia» 352 . Ho riportato quasi per <strong>in</strong>tero la<br />

traduzione del luogo svetoniano poiché ritengo che, sulla base <strong>di</strong> quanto si è detto<br />

<strong>in</strong> relazione al testo <strong>di</strong> Tacito, non si potrà non osservare la vaghezza dell’allusione<br />

che il biografo fa ai «detrattori» <strong>di</strong> Germanico, o il fatto che egli riduca, e <strong>di</strong> molto,<br />

gli atti ostili <strong>di</strong> Pisone. A mio parere, il silenzio <strong>di</strong> Dione e la semplificazione <strong>di</strong><br />

Svetonio <strong>di</strong>mostrano che l’autore dei libri ab excessu <strong>di</strong>vi Augusti, att<strong>in</strong>gendo alla<br />

sua fonte (o ad una tra esse), oppure anche congetturando 353 , vuole <strong>in</strong> ogni caso<br />

350 Certo, una <strong>di</strong>fferenza significativa tra i due personaggi sta nel fatto che Pisone è assai più scoperto nelle sue<br />

manifestazioni <strong>di</strong> ostilità: Pisone, non lo si <strong>di</strong>mentichi, non era uno zio, non era un padre adottivo, non era un<br />

pr<strong>in</strong>ceps, e qu<strong>in</strong><strong>di</strong> non aveva i freni connessi a tali attribuzioni, tutte proprie <strong>di</strong> Tiberio. Ma Pisone, soprattutto, non<br />

era l’<strong>in</strong>terprete migliore, non era, anzi, l’<strong>in</strong>carnazione stessa della <strong>di</strong>ssimulatio: nel sistema dei personaggi Tacito<br />

può dar vita ad una “imitazione” <strong>di</strong> Tiberio, ma Tiberio resta unico!<br />

351 Al più, Svetonio (Cal. 1) ricorda che, morto Augusto, Germanico, <strong>in</strong>certum pietate an constantia maiore, rifiutò<br />

<strong>di</strong> <strong>di</strong>venire pr<strong>in</strong>ceps <strong>in</strong> luogo <strong>di</strong> Tiberio benché, volendo farlo, avrebbe potuto, <strong>in</strong> quanto sostenuto vigorosamente<br />

dalle legiones universae.<br />

352 Trad. <strong>di</strong> F. DESSÌ (Milano 1996 7 ). Il testo: obtrectatoribus etiam, qualescumque et quantacumque de causa<br />

nanctus esset, lenis adeo et <strong>in</strong>noxius, ut Pisoni decreta sua resc<strong>in</strong>denti, clientelas <strong>di</strong>vexanti non prius suscensere <strong>in</strong><br />

animum <strong>in</strong>duxerit, quam venefic<strong>ii</strong>s quoque et devotionibus impugnari se comperisset; ac ne tunc quidem ultra<br />

progressus, quam ut amicitiam ei (…) renuntiaret mandaretque domesticis ultionem, si quid sibi accideret.<br />

353 Angela SOLIMENO CIPRIANO, Tacito fonte…, cit., p. 8, così si esprime: «Mi sembrerebbe (…) errato immag<strong>in</strong>are<br />

che Tacito, parlando <strong>di</strong> imperatori deceduti quando egli non era ancora nato, si permettesse <strong>di</strong> <strong>in</strong>ventare ex nihilo,<br />

voci, <strong>di</strong>scorsi ed atteggiamenti <strong>di</strong> cui nulla trovava nelle fonti. Egli ha potuto ampliare o ridurre (…) ma doveva<br />

sempre trovare nelle fonti stesse uno spunto (…)». Per gran<strong>di</strong> l<strong>in</strong>ee, si potrebbe anche concordare con quanto<br />

115

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!