28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

fosse sicuro <strong>di</strong> esser stato mandato ad Oriente ad spes Germanici coercendas 309 , e<br />

soprattutto aggiunge cre<strong>di</strong>dere quidam data et a Tiberio occulta mandata 310 . Ora,<br />

contrariamente a quanto vuol fare <strong>in</strong>tendere l’apparente vaghezza dell’espressione,<br />

il rumor è <strong>in</strong> realtà dotato <strong>di</strong> sicuro rilievo 311 <strong>in</strong> quanto è stato collocato da Tacito<br />

tra due verità, una “<strong>in</strong>terna”, personale, soggettiva, la già citata consapevolezza <strong>di</strong><br />

Pisone, l’altra, quel che segue nel testo il pettegolezzo, “esterna”, storica, oggettiva,<br />

vale a <strong>di</strong>re la sicurezza che Livia avesse esortato Planc<strong>in</strong>a a perseguitare<br />

Agripp<strong>in</strong>a 312 . Benché lo storico non si sp<strong>in</strong>ga oltre un vago «credettero alcuni…»,<br />

mi pare dunque che tale voce risulti pienamente fondata appunto perché <strong>in</strong>serita tra<br />

due dati <strong>in</strong>contestabili e certi, con cui quasi naturalmente sembrerebbe determ<strong>in</strong>are<br />

un cont<strong>in</strong>uum <strong>in</strong>formativo 313 . In tal modo, Tacito sembra volersi schierare f<strong>in</strong><br />

dall’<strong>in</strong>izio dalla parte <strong>di</strong> coloro che credevano ad <strong>in</strong>carichi occulti <strong>di</strong> persecuzione<br />

nei confronti <strong>di</strong> Germanico, conferiti a Pisone <strong>di</strong>rettamente da Tiberio, ma lo fa<br />

alla sua maniera, <strong>in</strong>s<strong>in</strong>uatrice, allusiva, mai scoperta, presentando il proprio<br />

pensiero e la propria valutazione dei fatti e dei comportamenti sotto le sembianze<br />

<strong>di</strong> affermazioni d’altri, qui, <strong>di</strong> voci della folla. Ci sono poi, uno dopo l’altro, il<br />

<strong>di</strong>scorso <strong>di</strong> Germanico (II 71) <strong>di</strong> cui si è già detto, ed appunto le parole rivolte da<br />

Domizio Celere a Pisone, al f<strong>in</strong>e <strong>di</strong> <strong>in</strong>coraggiarlo a lottare – per il controllo della<br />

Siria – contro Senzio, uno dei Germanici amici, arbitrariamente messo a capo della<br />

prov<strong>in</strong>cia, ed <strong>in</strong>sieme a non temere alcuna accusa <strong>di</strong> omici<strong>di</strong>o, da parte <strong>di</strong> costoro<br />

né <strong>di</strong> nessun altro. Tali parole sono <strong>di</strong> una chiarezza e <strong>di</strong> una nettezza raggelanti:<br />

«(…) Pisonem, non Sentium Suriae praepositum; huic fasces et ius praetor<strong>ii</strong>, huic<br />

legiones datas. Si quid hostile <strong>in</strong>gruat, quem iustius arma oppositurum, <br />

qui legati auctoritatem et propria mandata acceperit? “(…) est tibi Augustae<br />

309<br />

Cfr. Ann. II 43, 4.<br />

310<br />

Ibid.<br />

311<br />

Ed acquisisce anche, mi sia consentito il gioco <strong>di</strong> parole, rilievo <strong>di</strong> sicurezza.<br />

312<br />

Ibid.: et Planc<strong>in</strong>am haud dubie Augusta monuit aemulatione muliebri Agripp<strong>in</strong>am <strong>in</strong>sectan<strong>di</strong>.<br />

313<br />

Secondo F.R.D. GOODYEAR, The Annals of Tacitus, cit., vol. II, p. 327, cre<strong>di</strong>dere quidam va nettamente <strong>di</strong>st<strong>in</strong>to<br />

da espressioni come tra<strong>di</strong>dere quidam: Tacito sta riferendo op<strong>in</strong>ioni sostenute all’epoca dei fatti, non quelle delle<br />

sue fonti. A mio avviso, comunque, ciò non esclude la notevole rilevanza, <strong>in</strong> term<strong>in</strong>i <strong>di</strong> atten<strong>di</strong>bilità, che Tacito<br />

conferisce al rumor <strong>in</strong> questione, servendosi delle modalità <strong>di</strong> scrittura che ho evidenziato. Assolutamente<br />

con<strong>di</strong>visibile mi sembra quanto sostenuto da A. DE VIVO, Le parole ambigue della storia…, cit., p. 87: « le<br />

<strong>in</strong>formazioni sono eterogenee ma non contrad<strong>di</strong>ttorie, così da <strong>in</strong>tegrare un quadro <strong>in</strong> cui la certezza <strong>di</strong> s<strong>in</strong>goli dati<br />

con<strong>di</strong>ziona la comprensione del tutto e <strong>in</strong>duce a sentire il verosimile come reale».<br />

105

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!