28.05.2013 Views

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

università degli studi di napoli federico ii dottorato di ricerca in ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Tiberio, mentre <strong>di</strong> sé nihil ad<strong>di</strong><strong>di</strong>t metu <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>ae an ratus conscientiam facti satis<br />

esse: a sostegno dell'idea che l'<strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a temuta da Germanico potesse essere secondo<br />

Tacito quella <strong>di</strong> Tiberio, si rammenti quanto lo storico <strong>di</strong>ce sul pr<strong>in</strong>ceps a I 52, 1, e<br />

cioè che bellica quoque Germanici gloria angebatur. Poco più avanti nel<br />

medesimo II libro 299 si narra delle <strong>in</strong>sistenze 300 con cui Tiberio <strong>in</strong>citava Germanico<br />

a tornare a Roma dopo le vittorie (parziali) riportate sui Galli, laddove il generale<br />

avrebbe fortemente desiderato che gli fosse consentito <strong>di</strong> portare a term<strong>in</strong>e quanto<br />

aveva soltanto da poco tempo <strong>in</strong>com<strong>in</strong>ciato: alla f<strong>in</strong>e il giovane dovette piegarsi, e<br />

haud cunctatus est ultra (…) quamquam f<strong>in</strong>gi ea (le ragioni con cui il pr<strong>in</strong>ceps<br />

sosteneva l'<strong>in</strong>vito a lasciare la Germania) seque per <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>am parto iam decori<br />

abstrahi <strong>in</strong>tellegeret.<br />

Vi è poi, f<strong>in</strong>almente, il luogo da cui siamo partiti 301 , dove, si è visto,<br />

all'<strong>in</strong><strong>di</strong>viduazione <strong>di</strong> Tiberio <strong>di</strong>etro il sentimento <strong>di</strong> <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a <strong>di</strong> cui era fatto segno<br />

Germanico, si perviene considerando attentamente le parole che l'imperator<br />

morente rivolge ai propri amici. Si tratta <strong>di</strong> un <strong>di</strong>scorso complesso, perfettamente<br />

strutturato dal punto <strong>di</strong> vista retorico come son sempre i <strong>di</strong>scorsi <strong>in</strong> Tacito, con<br />

significativi giochi <strong>di</strong> pendants e con altrettanto significative simmetrie, un<br />

<strong>di</strong>scorso <strong>in</strong> cui Germanico lascia chiaramente <strong>in</strong>tendere l'<strong>in</strong>sieme <strong>di</strong> responsabilità<br />

che egli scorge <strong>di</strong>etro la sua morte ormai prossima, senza però mai tirare<br />

<strong>di</strong>rettamente <strong>in</strong> causa il pr<strong>in</strong>ceps, anzi, come <strong>di</strong>rò, <strong>in</strong> apparenza scagionandolo da<br />

eventuali accuse <strong>di</strong> complicità con Pisone. In primo luogo, sottol<strong>in</strong>eavo,<br />

Germanico ufficialmente esenta Tiberio da colpe: è questa la f<strong>in</strong>alità delle accuse<br />

299 Cfr. II 26, 1-5.<br />

300 Con<strong>di</strong>visibile, a mio parere, l’osservazione <strong>di</strong> F.R.D. GOODYEAR, The Annals of Tacitus, cit., vol. II, p. 262,<br />

secondo cui queste pressioni <strong>di</strong> Tiberio, <strong>in</strong>tenzionato a concedere un onore a Germanico, non sono <strong>in</strong>compatibili con<br />

quanto si legge a II 5, 1 (ceterum Tiberio haud <strong>in</strong>gratum acci<strong>di</strong>t turbari res Orientis, ut ea specie Germanicum<br />

suetis legionibus abstraheret novisque prov<strong>in</strong>c<strong>ii</strong>s impositum dolo simul et casibus obiectaret), o a II 42, 1<br />

(Tiberius…amoliri iuvenem specie honoris statuit struxitque causas aut forte oblatas arripuit): non bisogna<br />

confondere i fatti con le elucubrazioni <strong>di</strong> Tacito relativamente alle motivazioni dell’agire del pr<strong>in</strong>ceps.<br />

301 II 71, 2. Per como<strong>di</strong>tà del lettore, riporto nuovamente il testo, già tradotto supra: si fato concederem, iustus mihi<br />

dolor etiam adversus deos esset, quod me parentibus, liberis, patriae <strong>in</strong>tra iuventam praematuro exitu raperent.<br />

Nunc scelere Pisonis et Planc<strong>in</strong>ae <strong>in</strong>terceptus ultimas preces pectoribus vestris rel<strong>in</strong>quo: referatis patri ac fratri<br />

quibus acerbitatibus <strong>di</strong>laceratus, quibus <strong>in</strong>si<strong>di</strong>is circumventus miserrimam vitam pessima morte f<strong>in</strong>ierim. si quos<br />

spes meae, si quos prop<strong>in</strong>quus sanguis, etiam quos <strong>in</strong>vi<strong>di</strong>a erga viventem movebat, <strong>in</strong>lacrimabunt quondam (…)<br />

100

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!