27.05.2013 Views

Fieste de patrie dal Friûl - Comune di Tavagnacco

Fieste de patrie dal Friûl - Comune di Tavagnacco

Fieste de patrie dal Friûl - Comune di Tavagnacco

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

FASÌN<br />

FIESTE<br />

Il <strong>Friûl</strong> come che no tu lu âs mai cognossût<br />

(ancje parcè che no tu jeris ancjemò nassût)<br />

Il Friuli come non l’hai mai conosciuto<br />

(anche perché non eri ancora nato)


Introduzion<br />

Metìnle cussì. A son fiestis comanda<strong>di</strong>s tant che lis<br />

ricorencis <strong>dal</strong> Stât o religjosis e fiestis no comanda<strong>di</strong>s<br />

tant che i compleans. La <strong>di</strong>ference e je che tes primis<br />

tu sês obleât a fâ fieste e nissun (o scuasit) al<br />

lavore o al va a scuele e a son segna<strong>di</strong>s in ros tal<br />

lunari; tes secon<strong>di</strong>s al <strong>di</strong>pent <strong>di</strong> te se tu vuelis lâ a<br />

vore o a scuele (ma se no tu vâs, tu âs <strong>di</strong> puartâ la<br />

justificazion) e par solit a son segna<strong>di</strong>s in neri, se no<br />

colin <strong>di</strong> domenie.<br />

In pratiche lis primis a son<br />

fiestis “comu<strong>di</strong>s”, lis secon<strong>di</strong>s<br />

a son fiestis personâls.<br />

E, par solit, propit par chest<br />

a son lis plui sintu<strong>di</strong>s tant<br />

che ciertis voltis al ven il<br />

dubi che tes primis ti<br />

oblein propit a fâ fieste.<br />

La fieste dai 3 <strong>di</strong> avrîl e fâs<br />

part <strong>dal</strong> secont grup.<br />

E je une fieste dute tô, che e<br />

fâs part <strong>de</strong> tô storie e <strong>di</strong> chê<br />

<strong>di</strong> chei che a vivin achì,<br />

parcè che il 3 <strong>di</strong> avrîl al è il<br />

complean <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>: in cheste<br />

zorna<strong>de</strong> si celebre la sô<br />

date <strong>di</strong> nassite e ancje lis<br />

istituzions le memorein.<br />

Orpo, no che il <strong>Friûl</strong> nol<br />

esistès prime, ma al è <strong>di</strong><br />

chest moment che al tache<br />

a vê une filusumie e une<br />

personalitât <strong>de</strong>fini<strong>di</strong>s.<br />

“Ma parcè propit il 3 <strong>di</strong> avrîl?” Tu <strong>di</strong>sarâs.<br />

Se tu tegnis lis orelis spiça<strong>di</strong>s tu lu scuvierzarâs.<br />

cemût ise la prof<br />

<strong>di</strong> storie vuÊ?<br />

introduzione<br />

Mettiamola così. Ci sono feste comandate come le ricorrenze<br />

<strong>de</strong>llo Stato o quelle religiose, e feste non comandate<br />

come i compleanni.<br />

La <strong>di</strong>fferenza è che nelle prime sei obbligato a fare festa<br />

e nessuno (o quasi) lavora né va a scuola e vengono<br />

segnate in rosso sul calendario; nelle secon<strong>de</strong> <strong>di</strong>pen<strong>de</strong><br />

da te se vuoi andare a lavorare o a scuola (ma se non<br />

ci vai <strong>de</strong>vi portare la giustificazione) e, <strong>di</strong> solito, sono<br />

segnate in nero se non cadono <strong>di</strong> domenica.<br />

no sarà<br />

une fieste,<br />

alore<br />

nere<br />

“Com’è la prof <strong>di</strong> storia oggi?” “Nera!”<br />

Non sarà un giorno <strong>di</strong> festa, allora.”<br />

In pratica le prime sono<br />

feste “como<strong>de</strong>”, le secon<strong>de</strong><br />

sono feste personali.<br />

E, <strong>di</strong> solito, proprio per<br />

questo sono le più sentite<br />

tanto che alle volte sorge il<br />

dubbio che nelle prime ti<br />

obblighino proprio a fare<br />

festa.<br />

La festa <strong>de</strong>l 3 aprile appartiene<br />

alle feste <strong>de</strong>l secondo<br />

gruppo.<br />

È una festa tutta tua, che<br />

appartiene alla tua storia e<br />

a quella <strong>di</strong> quanti abitano<br />

qui perché il 3 aprile è il<br />

compleanno <strong>de</strong>l Friuli: in<br />

quel giorno, infatti, si<br />

celebra la sua data <strong>di</strong><br />

nascita e anche le istituzioni<br />

vi partecipano.<br />

Cribbio! Non che il Friuli<br />

non esistesse prima, ma è<br />

da questo momento che comincia ad avere una sua<br />

fisionomia e personalità.<br />

“Ma perché proprio il 3 aprile?” <strong>di</strong>rai.<br />

Se mi segui con attenzione lo scoprirai.<br />

1


UN BIEL REGÂL DI COMPLEAN<br />

Ai 3 <strong>di</strong> avrîl <strong>dal</strong> 1077, un tâl siôr to<strong>de</strong>sc, Siart <strong>di</strong><br />

Tengling, che <strong>di</strong> mistîr al fâs il patriarcje a Aquilee,<br />

al ricêf a Pavie la investidure feudâl <strong>di</strong> ban<strong>de</strong> <strong>di</strong> Indrì<br />

IV, un altri to<strong>de</strong>sc (prime il <strong>Friûl</strong> al jere sot <strong>de</strong> marche<br />

<strong>di</strong> Verone) che lu clame “Princeps Italiae et<br />

Imperii”. In pratiche, in chel dì al nas il STÂT<br />

PATRIARCJÂL FURLAN.<br />

ANÌN PAR ORDIN<br />

Cemût si isal rivâts ai 3 <strong>di</strong> avrîl 1077? Tant che ducj<br />

i compleans ancje chest al rapresente la fin <strong>di</strong> une<br />

cierte da<strong>de</strong> <strong>di</strong> timp. Dome che achì <strong>di</strong> timp in<strong>di</strong> è<br />

passât un biel pôc e, par rivâ a capîlu, o vin <strong>di</strong> fâ un<br />

biel salt indaûr.<br />

i ongjars Nus àn<br />

puartât vie dut...<br />

ancje il tocai!!!<br />

“Gli Ungari ci hanno tolto tutto... anche il tocai!”<br />

889 - 942<br />

Il <strong>Friûl</strong> al è fiscât dai Ongjars. E cuant che si dîs fiscât<br />

si lu dîs cence esagjerazion: la plane furlane e pâr un<br />

grum <strong>di</strong> ru<strong>di</strong>naçs cun vues par ogni ban<strong>de</strong>; i abitants<br />

a son scjampâts in Cjargne e Carintie o ben a son<br />

ducj muarts tant che chestis tieris a varan <strong>di</strong> tornâ a<br />

jessi popola<strong>di</strong>s soredut <strong>di</strong> int sclave e il <strong>Friûl</strong> si cjape<br />

il biel sorenon <strong>di</strong> Vastata Hungarorum: tiere <strong>de</strong>vasta<strong>de</strong><br />

dai Ongjars (in realtât l’apelatîf al è la conseguence<br />

<strong>di</strong> une leture sbalia<strong>de</strong> <strong>di</strong> “...vel strata<br />

Hungarorum”) e al ven metût sot <strong>de</strong> marche <strong>di</strong><br />

Verone. Il marchês <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> al <strong>de</strong>vente cont e si viôt<br />

limitâts i posse<strong>di</strong>ments teritoriâi.<br />

UN BEL REGALO DI COMPLEANNO<br />

Il 3 aprile 1077, un certo signore te<strong>de</strong>sco, Sigeardo <strong>di</strong><br />

Tengling che <strong>di</strong> mestiere fa il patriarca ad Aquileia,<br />

riceve a Pavia l’investitura feu<strong>dal</strong>e da Enrico IV, un<br />

altro te<strong>de</strong>sco (prima il Friuli era sotto la marca <strong>di</strong><br />

Verona) che lo nomina “Princeps Italiae et Imperii”.<br />

In pratica, quel giorno nasce lo STATO PATRIARCALE<br />

DEL FRIULI.<br />

ANDIAMO CON ORDINE<br />

Come si è arrivati al 3 aprile 1077?<br />

Come tutti i compleanni anche questo è la fine <strong>di</strong> un<br />

dato periodo <strong>di</strong> tempo. Solo che qui <strong>di</strong> tempo ne è passato<br />

un bel po’ e, per capirlo, dobbiamo fare un bel salto<br />

in<strong>di</strong>etro.<br />

889 - 942<br />

Il Friuli è <strong>de</strong>vastato dagli Ungari. E quando si <strong>di</strong>ce<br />

<strong>de</strong>vastato lo si <strong>di</strong>ce alla gran<strong>de</strong>: la pianura friulana è<br />

ridotta a un cumulo <strong>di</strong> macerie punteggiate da cumuli<br />

<strong>di</strong> ossa; gli abitanti o sono fuggiti in Carnia e Carinzia<br />

o sono tutti morti tanto che queste terre dovranno essere<br />

ripopolate soprattutto con genti slave e il Friuli si<br />

pren<strong>de</strong> il bel soprannome <strong>di</strong> Vastata Hungarorum:<br />

terra <strong>de</strong>vastata dagli Ungari (in realtà il nomignolo è<br />

la conseguenza <strong>di</strong> un’errata lettura <strong>di</strong> “...vel strata<br />

Hungarorum”) e viene assoggettato alla marca <strong>di</strong><br />

Verona.<br />

Il marchese <strong>de</strong>l Friuli <strong>di</strong>viene conte e si ve<strong>de</strong> ridotti i<br />

possessi territoriali.<br />

AQUILEE ÜBER ALLES<br />

La uniche istituzion, che si môf in cussì tante <strong>de</strong>solazion<br />

par tornâ a fâ sù paîs e borcs sdrumâts, e che<br />

i ven da<strong>de</strong> la <strong>di</strong>fese <strong>dal</strong> teritori, e je la Glesie <strong>di</strong><br />

Aquilee che in chest mût e tache a cressi politicamentri.<br />

Cun <strong>di</strong> plui, tignint in consi<strong>de</strong>razion il fat<br />

che tancj borcs a jerin restâts cence nobii, la Glesie e<br />

profite <strong>de</strong> situazion par slargjâ il so podê temporâl,<br />

favori<strong>de</strong> in chest se<strong>di</strong> <strong>di</strong> rês che <strong>di</strong> imperadôrs, soredut<br />

to<strong>de</strong>scs, parcè che il <strong>Friûl</strong> al jere un impuartant<br />

teritori <strong>di</strong> passaç e <strong>di</strong> sgambi.<br />

UN PATRIARCJE SVELT E GHIBELIN:<br />

SUPER POPPO<br />

Une incressite <strong>de</strong>cisive la Glesie <strong>di</strong> Aquilee e tache a<br />

vêle cun Volfanc dai conts Ozis <strong>di</strong> Treffen, un carintian<br />

che tal 1019 al cjape podê e al <strong>de</strong>vente patriarcje<br />

<strong>di</strong> Aquilee cul non <strong>di</strong> Poppo o Popon.<br />

Il non nol è autorevul, ma il patriarcje sì.<br />

Poppo, un politic famôs, al capìs subit la impuartance<br />

strategjiche <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> pe politiche to<strong>de</strong>scje: se l’imperadôr<br />

al vûl vignî jù in Italie al scuen par fuarce<br />

passâ <strong>di</strong> chi. E int profite a pro <strong>de</strong> comunitât furlane,<br />

come un vêr siôr. Grant pru<strong>de</strong>ladôr dai imperadôrs<br />

to<strong>de</strong>scs che al frecuente e al cognòs une vore<br />

ben, i vent a cjâr presit la sô fe<strong>de</strong>ltât, rivant a otignî<br />

beneficis e plasês. Cetant <strong>di</strong>namic, al torne a organizâ<br />

il teritori furlan, al met a puest lis stra<strong>di</strong>s, al torne<br />

a dâi snait al puart <strong>di</strong> Aquilee, al svilupe cun <strong>de</strong>cision<br />

il cumierç tant che i unics bêçs <strong>dal</strong> so patriarcjât<br />

a vignaran cjatâts in Polonie e a lui i saran dâts<br />

cetancj merts che no son siei.<br />

AI TODESCS I PLÂS IL FRIÛL<br />

La necessitât <strong>di</strong> sigurâsi il passaç traviers lis Alps e<br />

interesse une vore ai imperadôrs to<strong>de</strong>scs che, par<br />

garantîsal, si movin par mantignî il patriarcjât in<br />

man ai lôr fedêi. Chest, o viodarìn, al à favorît no<br />

pôc il svilup politic e economic <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>.<br />

AQUILEIA ÜBER ALLES<br />

L’unica istituzione che si dà da fare in tanta <strong>de</strong>solazione<br />

per ricostruire i villaggi e i borghi <strong>di</strong>strutti e alla<br />

quale viene affidata la <strong>di</strong>fesa <strong>de</strong>l territorio, è la Chiesa<br />

Aquileiese che, così, comincia a crescere politicamente.<br />

Inoltre, consi<strong>de</strong>rando che molti <strong>de</strong>i borghi ricostruiti<br />

sono rimasti senza signori, essa ne approfitta per espan<strong>de</strong>re<br />

il suo potere temporale. Favorita in questo sia da re<br />

che da imperatori, specialmente te<strong>de</strong>schi, perché il<br />

Friuli è un importante territorio <strong>di</strong> passaggio e <strong>di</strong> scambi.<br />

I confins <strong>de</strong><br />

metropoli <strong>di</strong> Aquilee<br />

cu lis se<strong>di</strong>s<br />

episcopâls<br />

sufraganeis<br />

tal secul IX<br />

I confini <strong>de</strong>lla<br />

metropoli <strong>di</strong> Aquileia<br />

con le se<strong>di</strong><br />

episcopali<br />

suffraganee<br />

nel IX° secolo<br />

UN PATRIARCA SVEGLIO E GHIBELLINO:<br />

SUPER POPPO<br />

Una crescita <strong>de</strong>cisiva, la Chiesa Aquileiese comincia ad<br />

averla con Volfango <strong>de</strong>i conti Ozi <strong>di</strong> Treffen, un carinziano<br />

che nel 1019 sale sulla cattedra <strong>di</strong> Aquileia e<br />

<strong>di</strong>venta patriarca con il nome <strong>di</strong> Poppo o Poppone.<br />

Come nome non è il massimo, come patriarca sì.<br />

Poppo, un geniaccio politico, capisce subito l’importanza<br />

strategica <strong>de</strong>l Friuli per la politica te<strong>de</strong>sca: se l’imperatore<br />

vuole scen<strong>de</strong>re in Italia <strong>de</strong>ve per forza passare da<br />

qui. E ne aprofitta a favore <strong>de</strong>lla comunità friulana, da<br />

vero signore.<br />

Gran sostenitore <strong>de</strong>gli imperatori te<strong>de</strong>schi che frequenta<br />

e conosce molto bene, ven<strong>de</strong> loro a caro prezzo la sua<br />

fe<strong>de</strong>ltà ottenendone benefici e favori.<br />

Dinamicissimo, riorganizza il territorio friulano, riassesta<br />

le stra<strong>de</strong>, ridà impulso al porto <strong>di</strong> Aquileia, sviluppa<br />

con <strong>de</strong>cisione il commercio tanto che l’unico <strong>de</strong>naro <strong>de</strong>l<br />

suo patriarcato verrà trovato in Polonia e a lui verranno<br />

attribuiti molti meriti non suoi.<br />

AI TEDESCHI PIACE IL FRIULI<br />

La necessità <strong>di</strong> assicurarsi il passaggio attraverso le Alpi,<br />

interessa molto agli imperatori te<strong>de</strong>schi che, per garantirselo,<br />

si danno da fare per mantenere il patriarcato in<br />

mani a loro fe<strong>de</strong>li. Cosa che, come vedremo, favorì non<br />

poco lo sviluppo politico ed economico <strong>de</strong>l Friuli.<br />

2 3


SCOMETI SU CHEL CHE AL PIERT<br />

E VINCI UN STÂT<br />

Fra i tancj imperadôrs to<strong>de</strong>scs a’nd è un, Indrì IV,<br />

che le à a muart cul pape Gregori VII. Anzit, al à parfin<br />

convocât un sino<strong>di</strong> a Worms (1076) che i da <strong>dal</strong><br />

usurpadôr e lu <strong>de</strong>pon. No sai voaltris, ma il pape si<br />

inrabie une vore e lu scomuniche. Indrì IV al torne<br />

subite indaûr e al doman<strong>de</strong> scuse, fat che si verifiche<br />

intun cjamp neutri a Canosse, tal cjiscjel <strong>di</strong> Matil<strong>de</strong><br />

cu la innomena<strong>de</strong> sene <strong>dal</strong> imperadôr che al ven lassât<br />

<strong>di</strong> fûr a spietâ tal frêt.<br />

A chest pont a son i princips to<strong>de</strong>scs che se cjapin, a<br />

<strong>de</strong>ponin Indrì IV e a ele-<br />

Lis feminis!<br />

une volte che<br />

no si fasin<br />

spietâ...<br />

zin imperadôr so cugnât<br />

Rodolf. Ancje il <strong>de</strong>ponût<br />

Indrì si inrabie e al marcje<br />

cuintri i ribei.<br />

Sorprese: se<strong>di</strong> il marchês<br />

<strong>di</strong> Verone che il cont <strong>dal</strong><br />

<strong>Friûl</strong> lu fermin e i impe<strong>di</strong>ssin<br />

<strong>di</strong> traviersâ lis<br />

Alps: Indrì si cjate cussì<br />

cence pussibilitât <strong>di</strong> jessu<strong>de</strong>.<br />

Ce varessiso fat<br />

voaltris se o fossis stâts il<br />

patriarcje <strong>di</strong> Aquilee?<br />

Siart, che al jere un vêr<br />

patriarcje, al zue <strong>di</strong> azart:<br />

al <strong>de</strong>cît <strong>di</strong> pontâ su Indrì<br />

e lu fâs passâ.<br />

Al è inutil dî che Indrì al<br />

vinç i ribei e, tant che<br />

segn <strong>di</strong> ricognossince, al<br />

concêt a Siart la investidure<br />

feudâl e ai 3 <strong>di</strong> avrîl <strong>dal</strong> 1077 il <strong>Friûl</strong> si stache<br />

<strong>de</strong> marche <strong>di</strong> Verone e al nas, juri<strong>di</strong>camentri, il STÂT<br />

PATRIARCJÂL FURLAN.<br />

Dut câs, Siart nol podarà gjol<strong>di</strong> par tant timp <strong>di</strong> cheste<br />

incre<strong>di</strong>bile vitorie politiche, <strong>di</strong> fat al murarà <strong>di</strong><br />

malatie pôcs mês dopo.<br />

VUERIS DI RELIGJON<br />

Fra i patriarcjis ghibelins e il pape (oviamentri sostignût<br />

dai vuelfs) nol po<strong>de</strong>ve jessi un bon rapuart.<br />

Tant che un patriarcje aquileiês, Ulrì I <strong>di</strong> Eppenstein,<br />

no si fâs problemis a tignî in pereson a Rome il pape<br />

Pascuâl II par cont <strong>di</strong> Indrì V. Al sucêt che Ulrì I al<br />

finìs scomunicât par ben dôs voltis, ma la fuarce <strong>de</strong><br />

Glesie <strong>di</strong> Aquilee e je tâl che chest ultin nol samee<br />

inacuarzisi.<br />

“Le donne! Mai che non si facciano aspettare!”<br />

SCOMMETTERE SUL PERDENTE<br />

E VINCERE UNO STATO<br />

Tra i tanti imperatori te<strong>de</strong>schi ce n’è uno, Enrico IV, che<br />

ce l’ha a morte con papa Gregorio VII. Anzi, ha ad<strong>di</strong>rittura<br />

convocato un sinodo a Worms (1076) che gli dà<br />

<strong>de</strong>ll’usurpatore e lo <strong>de</strong>pone. Non so voi, ma il papa si<br />

arrabbia moltissimo e lo scomunica.<br />

Enrico IV fa subito marcia in<strong>di</strong>etro e chie<strong>de</strong> scusa, cosa<br />

che avviene in campo neutro a Canossa, nel castello <strong>di</strong><br />

Matil<strong>de</strong> con la celebre scena <strong>de</strong>ll’imperatore che viene<br />

fatto aspettare al freddo.<br />

A questo punto sono i principi te<strong>de</strong>schi che se la prendono:<br />

<strong>de</strong>pongono Enrico IV<br />

ed eleggono imperatore suo<br />

cognato Rodolfo.<br />

Anche il <strong>de</strong>posto Enrico si<br />

arrabbia e marcia contro i<br />

ribelli. Sorpresa: sia il marchese<br />

<strong>di</strong> Verona che il conte<br />

<strong>de</strong>l Friuli gli sbarrano il passo<br />

e gli impe<strong>di</strong>scono <strong>di</strong> attraversare<br />

le Alpi: Enrico è in un<br />

vicolo cieco.<br />

Cosa avreste fatto voi se foste<br />

stati il patriarca <strong>di</strong> Aquileia?<br />

Sigerado, lui che patriarca lo<br />

era veramente, gioca d’azzardo:<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>di</strong> puntare su<br />

Enrico e lo fa passare.<br />

Inutile <strong>di</strong>re che Enrico sconfigge<br />

i ribelli e, come segno <strong>di</strong><br />

riconoscenza, conce<strong>de</strong> a<br />

Sigerado l’investitura feu<strong>dal</strong>e<br />

e il 3 aprile 1077 il Friuli si stacca <strong>dal</strong>la marca <strong>di</strong><br />

Verona e nasce, giuri<strong>di</strong>camente, lo<br />

STATO PATRIARCALE FRIULANO.<br />

Sigerado non potrà, però, go<strong>de</strong>re a lungo <strong>di</strong> quest’incre<strong>di</strong>bile<br />

vittoria politica: morirà, infatti, per malattia<br />

pochi mesi più tar<strong>di</strong>.<br />

GUERRE DI RELIGIONE<br />

Tra i patriarchi ghibellini e il papa (ovviamente sostenuto<br />

dai guelfi) non doveva scorrere buon sangue. Tant’è<br />

che che un patriarca aquileiese, Ulrico I <strong>di</strong> Eppenstein,<br />

non esita a tenere prigioniero a Roma papa Pasquale II<br />

per conto <strong>di</strong> Enrico V. Va da sè che Ulrico I finisce scomunicato<br />

per ben due volte, ma la forza <strong>de</strong>lla Chiesa<br />

Aquileiese è tale che questo non sembra ci fece caso.<br />

SE LU VES SAVÛT<br />

ROBIN HOOD<br />

AL SARÈS RESTÂT<br />

MÂL...<br />

Che i patriarcjis aquileiês<br />

si freassin dai papis<br />

e je une robe propit <strong>di</strong><br />

no cro<strong>di</strong>. Ma che si freassin<br />

ancje <strong>di</strong> rês, tant<br />

che Ricart Cûr <strong>di</strong><br />

Leon... Di solit si crôt<br />

che chest al se<strong>di</strong> stât fat<br />

presonîr <strong>dal</strong> barbar<br />

Sala<strong>di</strong>n che lu veve vinçût<br />

par ben dôs voltis e<br />

che la cuistion jenfri<br />

Robin Hood e il princip<br />

Zuan e <strong>di</strong>pin<strong>di</strong> <strong>di</strong><br />

cheste presonie.<br />

Sbaliât! Ricart Cûr <strong>di</strong><br />

Leon al jere, sì, stât fat<br />

presonîr, ma <strong>dal</strong><br />

patriarcje <strong>di</strong> Aquilee<br />

Gofrêt (Gottfried <strong>di</strong><br />

Hohenstaufen) che lu<br />

veve “pescjât” a<br />

Aquilee, intant che al<br />

cirive <strong>di</strong> traviersâ lis sôs<br />

tieris (1192) par tornâ<br />

a cjase <strong>de</strong> Tieresante.<br />

Al va <strong>di</strong>t che ancje<br />

Mainart II cont <strong>di</strong><br />

Gurize al veve tentât <strong>di</strong><br />

cjapâ il re <strong>de</strong> Inghiltere,<br />

ma che lui nol jere<br />

rivât. Ricart al jere stât<br />

cjapât pal riscat, part <strong>di</strong><br />

chest al larà (e nol<br />

vignarà tornât...) a un<br />

altri patriarcje furlan<br />

che i à vignût daûr, un<br />

che al veve gust <strong>di</strong> gjol<strong>di</strong><br />

<strong>de</strong>s rafinatecis <strong>de</strong> art:<br />

Volchêr.<br />

cemût la<br />

cjace?<br />

LO AVESSE SAPUTO<br />

ROBIN HOOD CI<br />

SAREBBE RIMASTO<br />

PROPRIO MALE...<br />

Che i patriarchi aquileiesi<br />

se ne infischiassero <strong>de</strong>i<br />

papi è cosa da non cre-<br />

UN PATRIARCJE POETE<br />

Cul patriarcje Volchêr (Wolfger <strong>di</strong> Erla, bavarês,<br />

patriarcje <strong>dal</strong> 1204 al 1218), la Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> e<br />

<strong>de</strong>vente un centri <strong>di</strong> culture impuartant e il palaç<br />

patriacjâl al è la <strong>di</strong>more <strong>di</strong> cjantôrs provençâi e<br />

Minnesänger (cjantôrs <strong>di</strong> amôr) to<strong>de</strong>scs. Fra chescj a<br />

rivin in <strong>Friûl</strong> ancje Wolfram von Eschenbach, autôr<br />

<strong>dal</strong> “Parzival”, e il plui grant cjantôr <strong>de</strong> poesie cortese<br />

e cavaleresche to<strong>de</strong>scje: Walther von <strong>de</strong>r<br />

Vogelwei<strong>de</strong>; invezit un furlan, Tomasin <strong>di</strong><br />

Cerclarie, al scrîf prime un “libri <strong>de</strong>s cortesiis” in<br />

lenghe romanze, forsit furlane, daspò un classic <strong>de</strong><br />

leterature me<strong>di</strong>evâl to<strong>de</strong>scje: Wälscher Gast (Ospit<br />

Cisalpin).<br />

Al samee che il stes patriarcje al rimàs ancje cuntun<br />

non <strong>di</strong> plume: forsit no si fidave dai siei viers?<br />

<strong>de</strong>rsi. Ma che se ne infischiassero<br />

anche <strong>di</strong> re<br />

come Riccardo<br />

Cuor<strong>di</strong>leone...<br />

Normalmente si pensa<br />

che questi sia stato fatto<br />

prigioniero <strong>dal</strong> feroce<br />

Sala<strong>di</strong>no che aveva sconfitto<br />

per ben due volte, e<br />

che la contesa tra Robin<br />

Hood e il principe<br />

Giovanni sia <strong>di</strong>pesa da<br />

questa prigionia.<br />

Sbagliato! Riccardo<br />

Cuor<strong>di</strong>leone era, si! stato<br />

fatto prigioniero, ma <strong>dal</strong><br />

patriarca <strong>di</strong> Aquileia<br />

Godofredo (Gottfried <strong>di</strong><br />

Hohenstaufen) che lo<br />

aveva “pescato” ad<br />

Aquileia mentre tentava<br />

<strong>di</strong> attraversare le sue<br />

terre (1192) per tornarsene<br />

a casa <strong>di</strong> ritorno <strong>dal</strong>la<br />

Terrasanta. Va <strong>de</strong>tto che<br />

anche Mainardo II conte<br />

<strong>di</strong> Gorizia aveva tentato<br />

<strong>di</strong> catturare il re<br />

d’Inghilterra, ma che lui<br />

avon<strong>de</strong>: un pâr <strong>di</strong><br />

cenglârs e un<br />

cûr <strong>di</strong> leon...<br />

“Com’è andata la caccia?”<br />

“Passabile: un paio <strong>di</strong> cinghiali e un Cuor<strong>di</strong>leone...””<br />

era rimasto a mani vuote.<br />

Riccardo era stato catturato<br />

per il riscatto, parte<br />

<strong>de</strong>l quale andrà (e non<br />

verrà restituito...) a un<br />

altro patriarca friulano,<br />

suo successore, che amava<br />

circondarsi <strong>de</strong>lle rafinatezze<br />

<strong>de</strong>ll’arte: Volchero.<br />

UN PATRIARCA POETA<br />

Con il patriarca Volchero (Wolfger <strong>di</strong> Erla, bavarese,<br />

patriarca <strong>dal</strong> 1204 al 1218), la Patria <strong>de</strong>l Friuli, <strong>di</strong>venta<br />

un importante centro <strong>di</strong> cultura e il palazzo patriarcale<br />

è <strong>di</strong>mora <strong>di</strong> trovatori provenzali e Minnesänger<br />

(cantori d’amore) te<strong>de</strong>schi. Tra gli altri giungono in<br />

Friuli anche Wolfram von Eschenbach, autore <strong>de</strong>l<br />

“Parzival”, e il massimo cantore <strong>de</strong>lla poesia cortese e<br />

cavalleresca te<strong>de</strong>sca, Walther von <strong>de</strong>r Vogelwei<strong>de</strong>,<br />

mentre un friulano, Tommasino <strong>di</strong> Cerclaria scrive<br />

dapprima un “libro <strong>de</strong>lle cortesie” in lingua romanza,<br />

forse friulana, quin<strong>di</strong> un classico <strong>de</strong>lla letteratura<br />

me<strong>di</strong>oevale te<strong>de</strong>sca: Wälscher Gast (Ospite<br />

Cisalpino).<br />

Lo stesso patriarca sembra che poetasse anche se sotto<br />

uno pseudonimo: forse non si fidava <strong>de</strong>i suoi versi?<br />

4 5


Volchêr, dut câs, nol è impuartant dome pe sô cort,<br />

ma ancje pal sburt comerciâl che al sa dâ al <strong>Friûl</strong>,<br />

<strong>de</strong>ventât il plui grant stât talian <strong>de</strong> epoche e mete <strong>di</strong><br />

bancjîrs e comerciants florentins e senês, ven a stâi<br />

<strong>di</strong> chei che in chê volte a vevin il monopoli dai bêçs<br />

in Europe. Ma che a rapresentin ancje lis avanguar<strong>di</strong>is<br />

<strong>dal</strong> pape tal teritori ghibelin...<br />

Cul patriarcje Pelegrin (1131-1161), la Glesie <strong>di</strong><br />

Aquilee e varà il podê su ben 16 vescovâts e 7 ba<strong>di</strong>is<br />

impuartantis, che a cressaran cui patriarcjis che a<br />

vignaran dopo.<br />

Te cjartute il Stât patriarcjâl furlan tor <strong>dal</strong> 1300.<br />

Nella cartina: lo Stato Patriarcale Friulano nel 1300 ca.<br />

Fra i tancj poetis che a rivin in <strong>Friûl</strong> tal secul XIII, al<br />

samee che al se<strong>di</strong> stât ancje Dante, invidât <strong>di</strong> Indrì II,<br />

cont <strong>di</strong> Gurize. Forsit par vie <strong>de</strong> ospitalitât, achì Dante<br />

al à vût a ce dî sul furlan. Cun probabilitât al è par<br />

chest che in dì <strong>di</strong> vuê in Italie la lenghe uficiâl al è il<br />

talian che al ven <strong>dal</strong> florentin e no <strong>dal</strong> furlan....<br />

Tra i tanti poeti che giungono in Friuli nel XIII secolo,<br />

pare ci sia stato anche Dante, invitato da Enrico II, conte<br />

<strong>di</strong> Gorizia. Forse a causa <strong>de</strong>ll’ospitalità, qui Dante ebbe a<br />

che ri<strong>di</strong>re anche sul friulano. Forse è per questo che oggi in<br />

Italia la lingua ufficiale è l’italiano <strong>de</strong>rivato <strong>dal</strong> fiorentino<br />

e non <strong>dal</strong> friulano...<br />

Il patriarca Volchero non è importante solo per la sua<br />

corte, ma anche per l’impulso commerciale che sa dare<br />

al Friuli, <strong>di</strong>venuto il maggiore stato italiano <strong>de</strong>ll’epoca<br />

e meta <strong>di</strong> banchieri e commercianti fiorentini e senesi,<br />

ossia <strong>di</strong> coloro che allora <strong>de</strong>tengono il monopolio <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>naro in Europa.<br />

Ma che sono anche le avanguar<strong>di</strong>e <strong>de</strong>l papa in territorio<br />

ghibellino...<br />

Con il patriarca Pellegrino (1131-1161), la Chiesa<br />

Aquileiese avrà potere su ben 16 vescovati e 7 abbazie<br />

importanti, che cresceranno con i patriarchi successivi.<br />

CES FÂSTU?<br />

no tu vevis <strong>di</strong> butâ<br />

caric! no tu capissis<br />

propit nuIe?<br />

“Ma che combini?<br />

Non dovevi buttare<br />

carico! Non capisci<br />

proprio nulla?”<br />

Cu la incressite <strong>dal</strong> podê politic e economic <strong>dal</strong><br />

patriarcjât, a cressin ancje lis smicjis <strong>di</strong> chei che lu<br />

vuelin concuistâ: <strong>dal</strong> pape ai conts <strong>di</strong> Gurize, a<br />

Vignesie... che no si fasin problemis a stiçâ la nobiltât<br />

furlane, rissose e anarchiche, vere spine tal flanc<br />

<strong>dal</strong> patriarcjât.<br />

I FURLANS?<br />

NO PROPIT NOBII...<br />

La Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> no à, dut câs, dome nemîs par fûr,<br />

ma come simpri, i piês nemîs <strong>di</strong> se stes a son i furlans.<br />

No tant il popul, si ben i nobii che no jerin<br />

propit nobii, viodût che si <strong>de</strong><strong>di</strong>cavin ancje ae brigantarie,<br />

contant te imunitât <strong>dal</strong> lôr cêt sociâl. Cirî<br />

<strong>di</strong> tornâ a mandâju te juste <strong>di</strong>rezion (chê <strong>de</strong> pereson)<br />

e je une imprese une vore <strong>di</strong>ficil. Un patriarcje<br />

par fin al murarà, e no un cualsisei patriarcje, si<br />

ben...<br />

BERTRANT DI SAINT GENIÈS (1334 - 1350)<br />

“Un altri forest sul tron <strong>de</strong> Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>!” o <strong>di</strong>sarês<br />

voaltris (e no sarès une novitât, viodût che, lassât<br />

fûr un, a son ducj forescj) e al <strong>de</strong>vi vêlu pensât ancje<br />

chel che lu à metût li: Zuan XXII, tant al è che no lu<br />

fâs subit patriarcje. Ma Bertrant al è un om pardabon<br />

speciâl, un miscliç <strong>di</strong> inteletuâl e vuerîr. Nassût<br />

tal 1260, al è professôr <strong>di</strong><br />

<strong>di</strong>rit canonic e civîl e membri<br />

<strong>di</strong> chê élite universitarie<br />

che e à cetante influence su<br />

lis plui altis carghis gleseastichis.<br />

Il so patron al è un<br />

innomenât jurist <strong>di</strong> in chê<br />

volte, Jaques Duèse.<br />

“Ce jentrial chest cun<br />

Aquilee?” o <strong>di</strong>sarês voaltris.<br />

Al jentre, pardabon! Parcè<br />

che Jacques Duèse al <strong>de</strong>vente<br />

pape Zuan XXII e al è un<br />

grant nepotist: al afi<strong>de</strong> tropis<br />

plui carghis che al pues<br />

a chei <strong>de</strong> sô famee e a chei<br />

<strong>de</strong> sô regjon <strong>di</strong> nassite, che<br />

induvinait un pôc, e je la<br />

stesse <strong>di</strong> Bertrant: il Quercy.<br />

Duncje Bertrant prime al<br />

ven clamât ae cort papâl a<br />

Avignon e daspò fat patriarcje<br />

<strong>di</strong> Aquilee pôc prime che il so patron al mueri, se<br />

no cuissà cemût che a saressin la<strong>di</strong>s lis robis.<br />

Bertrant al rive in <strong>Friûl</strong> che al è za un biel pôc vecjut:<br />

al à 74 agns, une biele etât cumò, figurìnsi in chê<br />

volte! Ma al <strong>de</strong>vi jessi stât une persone propit fuarte:<br />

un politic, claramentri vuelf, al rive a tratâ cence<br />

“Ha 74 anni!” “E poi ci lamentiamo se<br />

la popolazione <strong>de</strong>l Friuli sta invecchiando!”<br />

Con il crescere <strong>de</strong>l potere politico ed economico <strong>de</strong>l<br />

patriarcato, crescono anche le mire <strong>di</strong> quanti vogliono<br />

impadronirsene: <strong>dal</strong> papa ai conti <strong>di</strong> Gorizia a<br />

Venezia... che non esitano a sobillare l’anarcoi<strong>de</strong> e riottosa<br />

nobiltà friulana, vera spina nel fianco <strong>de</strong>l patriarcato.<br />

I FRIULANI?<br />

NON PROPRIAMENTE NOBILI...<br />

La Patria <strong>de</strong>l Friuli non ha solo nemici esterni, ma, alle<br />

solite, i peggiori nemici <strong>di</strong> sé stessi sono i friulani.<br />

Non tanto il popolo, quanto i nobili che non erano propriamente<br />

nobili visto che si <strong>de</strong><strong>di</strong>cavano anche al brigantaggio<br />

fidando nell’immunità <strong>di</strong> casta.<br />

Cercare <strong>di</strong> ricondurli sulla retta via (quella <strong>de</strong>lla prigione)<br />

è impresa ardua. Un patriarca per<strong>de</strong>rà ad<strong>di</strong>rittura<br />

la vita e non un patriarca qualsiasi, ma ad<strong>di</strong>rittura...<br />

BERTRANDO DI SAINT GENIÈS (1334 - 1350)<br />

“Un altro straniero sul trono <strong>de</strong>lla Patria <strong>de</strong>l Friuli!”<br />

<strong>di</strong>rete voi (e non sarebbe una novità consi<strong>de</strong>rando che,<br />

fatto salvo uno, sono tutti stranieri) e <strong>de</strong>ve averlo pensato<br />

anche chi ve lo mette: Giovanni XXII, tant’è che<br />

non lo fa subito patriarca. Ma Bertrando è un tipo davvero<br />

speciale, un mix <strong>di</strong> intellettuale e guerriero.<br />

Nato nel 1260, è professo-<br />

re <strong>di</strong> <strong>di</strong>ritto canonico e<br />

civile e membro <strong>di</strong> quell’élite<br />

universitaria che ha<br />

molta influenza sulle maggiori<br />

cariche ecclesiastiche.<br />

Il suo patrono è un<br />

famoso giurista <strong>de</strong>l tempo,<br />

Jaques Duèse.<br />

“Cosa c’entra questo con<br />

Aquileia?” <strong>di</strong>rete sempre<br />

voi. C’entra, eccome!<br />

Perché Jacques Duèse<br />

<strong>di</strong>venta papa Giovanni<br />

XXII ed è un gran nepotista:<br />

affida quante più cariche<br />

può a quelli <strong>de</strong>lla sua<br />

famiglia o <strong>de</strong>lla sua regione<br />

<strong>di</strong> nascita che, indovinate<br />

un po’, è la stessa <strong>di</strong><br />

Bertrando: il Quercy.<br />

Per cui Bertrando prima<br />

viene chiamato alla corte<br />

papale ad Avignone e, poi, fatto patriarca <strong>di</strong> Aquileia<br />

poco prima che il suo patrono muoia, altrimenti chissà<br />

come sarebbero andate le cose.<br />

Bertrando arriva in Friuli che è già un bel po’ vecchiotto:<br />

ha 74 anni, una bella cifra a<strong>de</strong>sso, figuriamoci allora!<br />

6 7<br />

al à<br />

74<br />

aGns!<br />

e po si lamentìn<br />

se il friûl al sta<br />

dEventant vieli!


8<br />

compromès e a fâ i interès <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> se<strong>di</strong> cul pape che<br />

cul imperadôr, che a son come cjan e gjat.<br />

Cun lui il podê <strong>de</strong> Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> al cres une vore,<br />

cussì come i cumierçs e la culture, viodût che si<br />

impegne un grum par svilupâ la Universitât <strong>di</strong><br />

Cividât, fonda<strong>de</strong> <strong>dal</strong> so pre<strong>de</strong>cessôr Otobon, dulà<br />

che i stu<strong>de</strong>nts si esercitavin, fra l’altri, a voltâ i documents<br />

<strong>dal</strong> latin al furlan e vicevierse.<br />

Di lui si à iniment ancje la voie <strong>di</strong> doprâ lis mans,<br />

tant che nol esite a celebrâ la messe <strong>di</strong> Nadâl <strong>dal</strong><br />

1340 cu la armadure intor. Fat che ogni an al ven<br />

memoreât a Cividât inte Messe <strong>dal</strong> spadon.<br />

Propit biel, o <strong>di</strong>sarês voaltris, cuissà trop che a son<br />

contents i furlans. Il popul, o miôr, chei che a contin<br />

un pôc, <strong>di</strong> sigûr.<br />

Cetant <strong>di</strong> mancul i nobii feudataris che lu vio<strong>di</strong>n<br />

tant che fum tai vôi, soredut cuant che al <strong>de</strong>cît <strong>di</strong><br />

acusânt un pôcs <strong>di</strong> brigantarie. Chescj ultins si inrabiin<br />

e i organizin une vuate te Richinvel<strong>de</strong>, copantlu<br />

tal 1350. Storie fini<strong>de</strong>? No! Bertrant al à lassât cussì<br />

tante memorie daûr <strong>di</strong> se <strong>di</strong> vignî onorât e <strong>de</strong>ventâ<br />

beât. Beât lui!<br />

La ban<strong>di</strong>ere <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> che si<br />

cjate tal domo <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n e che e<br />

je il mo<strong>de</strong>l par dutis lis ban<strong>di</strong>eris<br />

furlanis e faseve part <strong>dal</strong> so<br />

mantel.<br />

Ma Bertrando è un tipo <strong>de</strong>cisamente tosto: abilissimo<br />

politico e ovviamente guelfo, riesce a trattare senza<br />

scen<strong>de</strong>re a compromessi e a fare gli interessi <strong>de</strong>l Friuli<br />

sia con il papa che con l’imperatore che continuano a<br />

essere come cane e gatto.<br />

Con lui il potere <strong>de</strong>lla Patria <strong>de</strong>l Friuli cresce notevolmente,<br />

così come i commerci e la cultura visto che si dà<br />

molto da fare per sviluppare l’Università <strong>di</strong> Civi<strong>dal</strong>e,<br />

fondata <strong>dal</strong> suo pre<strong>de</strong>cessore Ottobono. In questa<br />

Università gli stu<strong>de</strong>nti si esercitano, tra l’altro, a tradurre<br />

i documenti <strong>dal</strong> latino al friulano e viceversa.<br />

Di lui si ricorda anche la voglia <strong>di</strong> menare le mani<br />

tanto che non esita a celebrare la messa <strong>de</strong>l Natale<br />

1340 con addosso l’armatura.<br />

Cosa che viene rievocata ogni anno a Civi<strong>dal</strong>e nella<br />

Messa <strong>de</strong>llo spadone.<br />

Splen<strong>di</strong>do, <strong>di</strong>rete voi, chissà come sono contenti i friulani.<br />

Il popolo - meglio: chi conta qualcosa - sì.<br />

Decisamente meno i nobili feudatari che lo vedono<br />

come fumo negli occhi, soprattutto quando <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>di</strong><br />

accusarne un bel po’ <strong>di</strong> brigantaggio.<br />

Questi non ci stanno e gli tendono un tranello alla<br />

Richinvelda, ucci<strong>de</strong>ndolo nel 1350.<br />

Storia finita? No!<br />

Bertrando ha lasciato una tale memoria <strong>di</strong>etro sé da<br />

salire agli onori <strong>de</strong>gli altari e <strong>di</strong>ventare beato.<br />

Beato lui!<br />

Curiosità: la ban<strong>di</strong>era <strong>de</strong>l Friuli che si trova nel Duomo<br />

<strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne e che è il mo<strong>de</strong>llo <strong>di</strong> tutte le ban<strong>di</strong>ere friulane,<br />

faceva parte <strong>de</strong>l suo mantello.<br />

Toc <strong>dal</strong> mantel<br />

<strong>dal</strong> patriarcje<br />

Bertrant, Domo<br />

<strong>di</strong> U<strong>di</strong>n<br />

Parte <strong>de</strong>l mantello<br />

<strong>de</strong>l patriarca<br />

Bertrando, Duomo<br />

<strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne<br />

Al è ancje un altri patriarcje che bisugne ricuardâ par<br />

ce che al à fat:<br />

MARQUART DI RANDEK (1365 - 1381)<br />

Si à <strong>di</strong> ricuardâ chest patriarcje parcè che al è propit<br />

cun lui che finalmentri si conclu<strong>di</strong>n lis<br />

Constitutiones Patriae Fori Iulii (1366) un cuarp<br />

<strong>di</strong> leçs pe plui part civîls e procedurâls, une vore<br />

in<strong>de</strong>nant pe epoche storiche, che al forme il grop<br />

principâl <strong>dal</strong> <strong>di</strong>rit furlan fint ae cjadu<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Republiche venite.<br />

Cun Marquart si à ancje cetante atenzion par Triest,<br />

che no voleve colâ sot dai Venezians.<br />

Cul jutori <strong>de</strong> flote <strong>di</strong> Gjenue e dai cita<strong>di</strong>ns jevâts sù,<br />

tal 1380 Triest e ven libera<strong>de</strong> e i triestins a alcin il<br />

standart <strong>di</strong> Sant Just berlant “viva lu patriarcha”.<br />

Dut câs la fieste e dure pôc: pôcs agns dopo Triest e<br />

cole sot dai duchis austriacs.<br />

I FURLANS (CIERTS) A INFOSSIN<br />

IL PATRIARCJÂT FURLAN<br />

La posizion e la potence <strong>dal</strong> teritori <strong>di</strong> Aquilee a<br />

interessin se<strong>di</strong> la cjase d’Austrie che Vignesie, la<br />

prime par vê un passaç par slargjâsi in Italie, la<br />

secon<strong>de</strong> par fâsi sù un cussinut <strong>di</strong> protezion cuintri<br />

lis smicjis austriachis. La nobiltât furlane, rissose e<br />

anarchiche, cu la sô incapacitât <strong>di</strong> fâ vignî fûr personalitâts<br />

<strong>di</strong> lustri, no ju<strong>de</strong> <strong>di</strong> sigûr il patriarcjât che si<br />

viôt <strong>de</strong>ntri vie sabotât, <strong>di</strong> mût che tal 1420, i venezians,<br />

cul jutori <strong>di</strong> cetancj nobii furlans, si imparonin<br />

<strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> che, pierdu<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitivamentri la sô<br />

fuarce, al <strong>de</strong>ventarà une<br />

tiere simpri plui margjinâl.<br />

Cu la dominazion venite i<br />

patriarcjis a son elezûts jenfri<br />

lis fameis plui influentis<br />

<strong>di</strong> Vignesie che, dut câs, une<br />

volte aceta<strong>de</strong> la carghe, no<br />

mostrin plui interès e<br />

<strong>di</strong>spès si fasin vio<strong>di</strong> ben<br />

pôc in <strong>Friûl</strong>.<br />

Par altri, la lote pe concuiste<br />

<strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> no fo semplice<br />

par Vignesie: cetancj furlans<br />

a scombaterin fint a la<br />

muart par <strong>di</strong>fin<strong>di</strong> la libertât<br />

<strong>de</strong> lôr tiere.<br />

o sin stâts<br />

comprâts: o<br />

prEviôt gnûfs<br />

tais...<br />

DENÊL DOLFIN,<br />

L’ULTIN PATRIARCJE<br />

I unics che a mostraran<br />

interès a saran i Dolfins,<br />

che a cirin <strong>di</strong> tornâ a fâ sù il<br />

sflandôr patriarcjâl <strong>di</strong> une<br />

volte (no par câs a puartin in <strong>Friûl</strong> il Tiepul) metint<br />

adun a Sant Vît ancje une cort <strong>di</strong> leterâts. Ma aromai<br />

al è tart: no cate lis protestis <strong>di</strong> Denêl Dolfin, il<br />

“Siamo stati aquisiti: nuovi tagli in vista...”<br />

“Solo la nobiltà va mai in mobilità?”<br />

C’è un altro patriarca che va ricordato per ciò che ha<br />

fatto per il Friuli:<br />

MARQUARDO DI RANDEK (1365 - 1381)<br />

Questo patriarca va citato perché è con lui che giungono<br />

finalmente a compimento le Constitutiones Patriae<br />

Fori Iulii (1366) un corpo <strong>di</strong> leggi in gran parte civili<br />

e procedurali molto avanzate per il periodo storico che<br />

forma il nucleo principale <strong>de</strong>l <strong>di</strong>ritto friulano fino alla<br />

caduta <strong>de</strong>lla Repubblica veneta.<br />

Con il patriarca Marquardo si presta anche molta<br />

attenzione a Trieste che non vuole ca<strong>de</strong>re sotto il dominio<br />

veneziano. Tanto che, con l’aiuto <strong>de</strong>lla flotta genovese<br />

e <strong>de</strong>i citta<strong>di</strong>ni insorti, nel 1380 Trieste è liberata e<br />

i triestini innalzano lo stendardo <strong>di</strong> San Giusto al grido<br />

<strong>di</strong> “viva lu patriarcha”.<br />

Ma la festa dura poco: pochi anni dopo Trieste ca<strong>de</strong><br />

sotto i duchi d’Austria.<br />

I FRIULANI (ALCUNI) AFFOSSANO<br />

IL PATRIARCATO FRIULANO<br />

La posizione e la potenza <strong>de</strong>l territorio <strong>di</strong> Aquileia interessano<br />

sia alla casa d’Austria che a Venezia. Alla<br />

prima per avere un passaggio tranquillo per espan<strong>de</strong>rsi<br />

in Italia; all’altra per costruirsi un cuscinetto <strong>di</strong> protezione<br />

contro le mire austriache. La riottosa e anarchica<br />

nobiltà friulana con la sua cronica incapacità <strong>di</strong> far<br />

emergere personalità <strong>di</strong> prestigio, non aiuta certo il<br />

patriarcato che si ve<strong>de</strong> sabotato <strong>dal</strong> suo interno cosicché<br />

nel 1420, i veneziani, con l’aiuto <strong>di</strong> molti nobili friulani<br />

si impadroniscono <strong>de</strong>l Friuli che, perso <strong>de</strong>finitivamente<br />

il suo smalto, si<br />

ridurrà ad essere una terra<br />

Nome la<br />

nobiltât no<br />

va mai in<br />

mobilitât<br />

sempre più marginale.<br />

Con il dominio veneto, i<br />

patriarchi finiranno per<br />

essere eletti tra le famiglie<br />

più prestigiose <strong>di</strong> Venezia<br />

che, però, una volta accettata<br />

la carica se ne <strong>di</strong>sinteressano<br />

e, spesso, si fanno<br />

ve<strong>de</strong>re ben poco in Friuli.<br />

La lotta per la conquista<br />

<strong>de</strong>l Friuli, comunque, non<br />

fu una passeggiata per<br />

Venezia: molti friulani<br />

combatterono fino allo<br />

spasimo per <strong>di</strong>fen<strong>de</strong>re la<br />

libertà <strong>de</strong>lla loro terra.<br />

DANIELE DOLFIN, L’ULTI-<br />

MO PATRIARCA<br />

Gli ultimi a interessarsi<br />

<strong>de</strong>lle sorti <strong>de</strong>l Patriarcato<br />

saranno i Dolfin che tentano <strong>di</strong> ripristinarne l’antico<br />

splendore (e non a caso portano in Friuli il Tiepolo) tant’è<br />

che giungono, tra le varie cose, a organizzare a San<br />

9


patriarcjât <strong>di</strong> Aquilee tal 1751 si cjate slambrât e al<br />

so puest a vegnin istitui<strong>di</strong>s lis arci<strong>di</strong>ocesis <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n e<br />

Gurize.<br />

La progressive <strong>de</strong>bolece <strong>dal</strong> Stât Patriarcjâl aquileiês<br />

e je la conseguence no dome <strong>de</strong>s smicjis dai vicins<br />

cetant plui fuarts, ma ancje <strong>de</strong> sô <strong>de</strong>biltât interne,<br />

viodût che al à scugnût simpri fâ i conts cui stes furlans<br />

che, planc a planc, lu àn in<strong>de</strong>bolît valintsi <strong>dal</strong><br />

fat che al veve un guvier “plui a forme <strong>di</strong> republiche<br />

che <strong>di</strong> principât” (Gjirolam <strong>di</strong> Purcie, 1567).<br />

Il mert plui grant, soredut dai prins patriarcjis, al è<br />

chel <strong>di</strong> vê crodût in ce che a fasevin e <strong>di</strong> vê lavorât in<br />

mût “mo<strong>de</strong>rni” par chê volte, svilupant la regjon,<br />

fasint sù stra<strong>di</strong>s, universitâts, slargjant i sgambis<br />

comerciâi, creant leams politics e, parcè no?,<br />

doprant la fuarce cuant che si scugnive, par dâ al<br />

<strong>Friûl</strong> une sô coesion e une sô storie.<br />

IN FRIÛL<br />

IL PRIN<br />

PARLAMENT<br />

EUROPEAN?<br />

Ancje i storics (e i libris<br />

<strong>di</strong> storie) a pue<strong>di</strong>n sbaliâ.<br />

Di fat, a fasin tacâ<br />

la <strong>de</strong>mocrazie parlamentâr<br />

cu la Magna<br />

Charta inglese <strong>dal</strong> 1215<br />

che, dut câs, e acetarà<br />

lis comunitât dome tal<br />

1264. A <strong>di</strong>smentein<br />

che, za vincj agns<br />

prime, si veve in <strong>Friûl</strong><br />

une istituzion che e<br />

rapresentave lis comunitâts:<br />

il Parlament <strong>de</strong><br />

Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>, componût<br />

se<strong>di</strong> <strong>di</strong> rapresentants<br />

<strong>dal</strong> clericât<br />

(Vescui, Abâts e<br />

Cjapitui), <strong>di</strong> Barons, <strong>di</strong><br />

Ministeriâi, <strong>di</strong><br />

Habitatores, se<strong>di</strong> <strong>di</strong><br />

Municipis e che si riu-<br />

10<br />

nive, par solit, ogni trê<br />

agns.<br />

Bisugne dî, però, che al<br />

jere stât creât tant che<br />

une “furba<strong>de</strong>” <strong>di</strong> ban<strong>de</strong><br />

<strong>dal</strong> patriarcje, che no<br />

‘n<strong>di</strong> po<strong>de</strong>ve plui dai<br />

nobii furlans e al cirive<br />

<strong>di</strong> limitâ il lôr podê.<br />

La funzion <strong>dal</strong><br />

Parlament furlan no je<br />

<strong>de</strong>cjadu<strong>de</strong> cul domini<br />

venezian, restant une<br />

istituzion impuartante<br />

fint ae cola<strong>de</strong> <strong>di</strong><br />

Vignesie.<br />

ohu! o sin ancje<br />

noaLtris!<br />

cui<br />

sono?<br />

Vito al Tagliamento un’arca<strong>di</strong>a <strong>di</strong> letterati.<br />

Ma ormai è tar<strong>di</strong>: il patriarcato <strong>di</strong> Aquileia, nonostante<br />

le proteste <strong>di</strong> Daniele Dolfin e la sua storia, nel 1751<br />

è smembrato e, al suo posto, sono istituite le archi<strong>di</strong>ocesi<br />

<strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne e Gorizia.<br />

La progressiva fragilità <strong>de</strong>llo Stato Patriarcale<br />

Aquileiese <strong>de</strong>riva non solo dagli appetiti <strong>di</strong> vicini molto<br />

più forti, ma anche <strong>dal</strong>la sua <strong>de</strong>bolezza interna visto<br />

che <strong>de</strong>ve sempre fare i conti anche con gli stessi friulani<br />

che, un po’ alla volta, lo in<strong>de</strong>boliscono approfittando<br />

<strong>de</strong>l fatto che esso si regge “più a forma <strong>di</strong> repubblica che<br />

<strong>di</strong> principato” (Girolamo <strong>di</strong> Porcia, 1567).<br />

Il gran<strong>de</strong> merito, soprattutto <strong>de</strong>i primi patriarchi, è<br />

quello <strong>di</strong> aver creduto in ciò che facevano e <strong>di</strong> aver operato<br />

in maniera “mo<strong>de</strong>rna” per i tempi sviluppando la<br />

regione, costruendo stra<strong>de</strong>, università, ampliando gli<br />

scambi commerciali, intessendo legami politici e, perché<br />

no?, usando la forza quando serviva, per dare al Friuli<br />

una sua coesione e una sua storia.<br />

IN FRIULI<br />

IL PRIMO<br />

PARLAMENTO<br />

EUROPEO?<br />

Anche gli storici (e i libri<br />

<strong>di</strong> storia) possono sbagliare.<br />

Infatti, fanno iniziare<br />

la <strong>de</strong>mocrazia parlamentare<br />

con la Magna<br />

Charta inglese <strong>de</strong>l 1215<br />

che, però, accoglierà le<br />

comunità solo nel 1264.<br />

Dimenticano che vent’anni<br />

prima <strong>de</strong>lla<br />

al solit, i ultiNs<br />

rivâts...<br />

“Ehi, ci siamo anche noi!” “Chi sono?”<br />

“Al solito, gli ultimi arrivati...”<br />

Magna Charta già esiste<br />

in Friuli un’istituzione<br />

che rappresenta le comunità:<br />

il Parlamento <strong>de</strong>lla<br />

Patria <strong>de</strong>l Friuli composto<br />

sia dai rappresentanti <strong>de</strong>l<br />

clero (Vescovi, Abati,<br />

Capitoli) e dai Baroni,<br />

Ministeriali, Habitatores<br />

che dai Municipi.<br />

Questo, <strong>di</strong> solito, viene<br />

riunito ogni tre anni.<br />

Va, però, <strong>de</strong>tto che il<br />

Parlamento <strong>de</strong>lla Patria<br />

<strong>de</strong>l Friuli era stato creato<br />

con furbizia <strong>dal</strong> patriarca<br />

che ha le scatole piene<br />

<strong>de</strong>i nobili friulani e cerca<br />

<strong>di</strong> limitarne il potere.<br />

La funzione <strong>de</strong>l<br />

Parlamento friulano non<br />

venne a <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>re con il<br />

dominio veneziano, ma,<br />

per la sua importanza,<br />

permane fino alla caduta<br />

<strong>di</strong> Venezia.<br />

FASÌN FIESTE<br />

31 Març/1-9 Avrîl 2006<br />

FIESTE DE PATRIE DAL FRIÛL<br />

1077-2006


Program <strong>de</strong>s manifestazions ator pal <strong>Friûl</strong><br />

VINARS AI 31 <strong>di</strong> MARÇ / VENERDI’ 31 MARZO<br />

CORMONS – Sale <strong>di</strong> rapresentance <strong>dal</strong> Comun<br />

Aes 20.30<br />

UNE VITE PAL FRIÛL ORIENTÂL.<br />

Presentazion <strong>dal</strong> libri su Mons. Luigi Faidutti.<br />

A intervignaran:<br />

Clau<strong>di</strong>o Cucut, Sin<strong>di</strong>c <strong>dal</strong> Comun <strong>di</strong> Cormons<br />

Geremia Gomboso, Segretari <strong>dal</strong> Istitût La<strong>di</strong>n Furlan<br />

“Pre Checo Placerean”<br />

Gianfranco Ellero, Storic e curadôr <strong>de</strong> publicazion<br />

Gian Francesco Cromaz, nevôt <strong>di</strong> mons. Faidutti<br />

BASILIAN – Sale pes cunvignis <strong>de</strong> Vile Zamparo<br />

Aes 20.30<br />

“<strong>Friûl</strong> – lusôrs tal timp”.<br />

Incuintri <strong>de</strong><strong>di</strong>cât ae storie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>, presentazion <strong>de</strong><br />

version furlane <strong>dal</strong> statût <strong>dal</strong> Comun <strong>di</strong> Basilian e<br />

proiezion <strong>di</strong> doi documentaris:<br />

FRIÛL VIAÇ TE STORIE <strong>di</strong> Massimo Garlatti Costa<br />

e NÛFCENT <strong>di</strong> Dorino Minigutti<br />

TALMASSONS – Sale polifunzionâl<br />

Aes 20.30 – Incuintri storic e <strong>di</strong>vulgatîf sul teme <strong>de</strong><br />

storie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> cun proiezion dai documentaris<br />

FRIÛL VIAÇ TE STORIE<br />

realizât <strong>de</strong> Provincie <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n,<br />

e DI CA E DI LÀ DA L’AGHE: arte, cultura, natura e<br />

altre caratteristiche <strong>de</strong>lle zone a ridosso <strong>de</strong>gli antichi<br />

gua<strong>di</strong> <strong>de</strong>l Tagliamento,<br />

curât <strong>dal</strong> Istitût La<strong>di</strong>n Furlan “Pre Checo Placerean”.<br />

SABIDE 1 <strong>di</strong> AVRÎL / SABATO 1 APRILE<br />

CORMONS – Sale civiche <strong>dal</strong> Comun<br />

Aes 20.30 – Presentazion <strong>dal</strong> film<br />

FRIÛL VIAÇ TE STORIE<br />

e <strong>dal</strong> libri CUINTRISTORIE DAL FRIÛL<br />

<strong>di</strong> pre Josef Marchet e pre Checo Placerean.<br />

A intervignaran:<br />

William Cisilino, Presi<strong>de</strong>nt <strong>dal</strong> Istitût La<strong>di</strong>n Furlan<br />

Roberto Iacovissi, Diretôr <strong>de</strong> riviste “Autonomie”<br />

Romano Michelotti, Glesie Furlane<br />

Eros Cisilino, Presi<strong>de</strong>nt <strong>de</strong> Associazion “La Grame”<br />

TALMASSONS – Sale polifunzionâl<br />

Aes 20.30 – Conciert ban<strong>di</strong>stic <strong>de</strong>s ban<strong>di</strong>s<br />

<strong>di</strong> Bertiûl e Prissinins, in colaborazion<br />

cu la ANBIMA provinciâl <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n.<br />

UDIN – Universitât dai Stu<strong>di</strong>s <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n<br />

Palaç Antonini, Sale pes cunvignis<br />

Aes 10.00 – In colaborazion cul C.I.R.F.,<br />

organizazion <strong>de</strong> II cunvigne sul teme <strong>de</strong><br />

NOZION FRIÛL<br />

cun proiezions e relazions <strong>di</strong> Xavier Lamuela,<br />

Tito Maniacco, Bernardo Catarinussi.<br />

UDIN – Au<strong>di</strong>torium Zanon<br />

Aes 21.00 – La Associazion culturâl “Numar Un”,<br />

cul jutori <strong>de</strong> Provincie <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n, e organize il<br />

CONCIERT PE FIESTE DAL FRIÛL<br />

cui miôr artiscj furlans e ospits.<br />

A cjantaran Bruno Lauzi, Cristina Mauro, Lino<br />

Straulino, Loris Vescovo, Frizzi-Comini-Tonazzi,<br />

Toni Merlot, Miranda Martino e i zovins Ylenia,<br />

Andrea Sonvilla, Marnit e Silvia Michelotti.<br />

Jentra<strong>de</strong> libare<br />

DOMENIE AI 2 <strong>di</strong> AVRÎL / DOMENICA 2 APRILE<br />

CORMONS<br />

Aes 10.15 – Place Libertât<br />

Radun cu la ban<strong>de</strong> “Citât <strong>di</strong> Cormons”<br />

Aes 10.45 – Domo <strong>di</strong> Sant A<strong>dal</strong>bert<br />

MESSE GRANDE PAR FURLAN<br />

celebra<strong>de</strong> dai vicjaris <strong>de</strong>s trê Diocesis furlanis<br />

e cjanta<strong>de</strong> <strong>dal</strong> Grop corâl “Sant A<strong>dal</strong>bert”<br />

Aes 11.45 – Sale Civiche <strong>dal</strong> Comun<br />

_LETURE DAL DIPLOME<br />

che al à istituît il Stât patriarcjâl<br />

_INTERVENTS DES AUTORITÂTS<br />

_PREMIAZION DAL CONCORS<br />

“Disegne la storie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>”<br />

Aes 13.30 – Se<strong>de</strong> <strong>dal</strong> Grop dai Alpins (vie Caprive)<br />

Gustâ cun plats e vins tipics<br />

Aes 16.00 – Place XXIV <strong>di</strong> Mai<br />

Visite <strong>dal</strong> centri storic <strong>di</strong> Cormons<br />

Aes 17.00 – Sale Civiche <strong>dal</strong> Comun<br />

Proiezion <strong>dal</strong> vi<strong>de</strong>o<br />

CORMONS PAISAÇS, STORIE E ART <strong>di</strong> E. Sgubin<br />

Presentazion <strong>de</strong> CJARTE DAL FRIÛL<br />

par cure <strong>de</strong> Societât Filologjiche Furlane<br />

Aes 18.30 – Degustazion <strong>di</strong> vins tipics <strong>di</strong> Cormons<br />

li <strong>de</strong> enoteche<br />

Vie pal dì, in place XIV <strong>di</strong> Mai, <strong>di</strong>mostrazion <strong>di</strong><br />

antîcs mistîrs e <strong>de</strong>gustazion <strong>di</strong> vins e plats tipics <strong>di</strong><br />

Cormons<br />

Intes trê zorna<strong>di</strong>s <strong>di</strong> fieste si podarà visitâ la mostre<br />

TRENTE AGNS DI IN/FORMAZION <strong>di</strong> Di Suald<br />

li <strong>de</strong> Sale Civiche <strong>dal</strong> Comun <strong>di</strong> Cormons<br />

UDIN – Au<strong>di</strong>torium Zanon<br />

Aes 17.00 – La Associazion culturâl “Numar Un”<br />

e presente<br />

MUSICHE ZOVINE E TEATRI IN MARILENGHE<br />

pe <strong>Fieste</strong> <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong>, cui zovins artiscj furlans<br />

Tubet, Silvia Michelotti, Dek ill Ceesa.<br />

La compagnie teatrâl “The Sbealf”<br />

e presentarà il prin musical par furlan<br />

BERDEI, CUMÒ US CONTI JO LA VERETÂT<br />

cui Beât Lès.<br />

Jentra<strong>de</strong> libare<br />

LUNIS AI 3 <strong>di</strong> AVRÎL / LUNEDI’ 3 APRILE<br />

CJASTEONS DI STRADE – Sale Sant Carli<br />

Aes 20.30 – Sera<strong>de</strong> <strong>di</strong> poesie e musiche furlane<br />

inmanea<strong>de</strong> <strong>de</strong> Compagnie teatrâl “Il Ravoncli”, in<br />

colaborazion cu la Associazion culturâl “La Grame”.<br />

FLAIBAN – Centri Sociâl<br />

Aes 20.00 – Presentazion <strong>de</strong> version furlane <strong>dal</strong><br />

Statût Comunâl. Presentazion <strong>dal</strong> libri <strong>di</strong> poesiis <strong>de</strong><br />

scritore Giacomina De Michieli PIERIS E PINSÎRS<br />

e rapresentazion <strong>dal</strong> spetacul teatrâl MOSAICISCJ<br />

inmaneât <strong>dal</strong> Teatro Incerto<br />

LISTIZE – Sale <strong>dal</strong> Consei<br />

Aes 20.30 – Presentazion <strong>dal</strong> libri<br />

LAS RIVES: contributi per la storia <strong>de</strong>l territorio in<br />

comune <strong>di</strong> Lestizza <strong>di</strong> Paola Beltrame<br />

e Nicola Saccomano<br />

par cure <strong>dal</strong> Grup <strong>di</strong> Ricercjis Storichis Las Rives<br />

MERÊT DI TOMBE – Sale Conseâr<br />

Aes 20.30 – Presentazion <strong>dal</strong> libri<br />

CUINTRISTORIE DAL FRIÛL<br />

<strong>di</strong> pre Josef Marchet e pre Checo Placerean<br />

MORTEAN – Aule Magne <strong>de</strong> Scuele Me<strong>di</strong>e<br />

Aes 11.15 – Presentazion <strong>dal</strong> gjornalin scolastic<br />

MANDI (cuarte e<strong>di</strong>zion)<br />

Relatore prof.e Silvana Schiavi Fachin<br />

JOIBE AI 6 <strong>di</strong> AVRÎL / GIOVEDI’ 6 APRILE<br />

BUJE – Biblioteche comunâl<br />

Aes 18.00 – Pe ricorence <strong>de</strong> <strong>Fieste</strong> <strong>de</strong> <strong>patrie</strong> <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong><br />

la Associazion “El Tomât” e organize l’incuintri<br />

FRIÛL: LIS OLMIS DAL OM<br />

lectio magistralis <strong>dal</strong> prof. Mauro Pascolini<br />

<strong>de</strong> Universitât <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n e proiezion <strong>dal</strong> documentari<br />

FRIÛL VIAÇ TE STORIE<br />

DOMENIE AI 9 <strong>di</strong> AVRÎL / DOMENICA 9 APRILE<br />

PUÇUI – Au<strong>di</strong>torium I.P.S.I.A. S. Sabbatini<br />

Aes 20.45 – La Compagnie Filodramatiche <strong>di</strong> Sante<br />

Marie <strong>di</strong> Sclaunic e metarà in sene il spetacul “Trê <strong>di</strong><br />

Avrîl” <strong>di</strong> Roberto Tirelli.


FURLAN,<br />

LENGHE NOTEVULE E DI NODÂRS<br />

Si fâs tacâ la leterature furlane sot <strong>dal</strong> Patriarcjât <strong>di</strong><br />

Aquilee.<br />

No che no fos za, ma prime <strong>di</strong> in chê volte nus restin<br />

dome memoriis in<strong>di</strong>retis o sclesis.<br />

Dal Tresinte, par mert <strong>di</strong> un nodâr milanês che plui<br />

in<strong>de</strong>vant le à conserva<strong>de</strong>, Antonio Porenzoni, e<br />

samee jessi la prime poesie par furlan “Piruç myo<br />

doç”, fin a pôc timp indaûr conserva<strong>de</strong> te biblioteche<br />

<strong>di</strong> U<strong>di</strong>n e cumò scompari<strong>de</strong>.<br />

“Piruç myo doç” è je une poesie che e sint la clime<br />

cortês e <strong>di</strong> stamp provençâl che si veve <strong>di</strong> respirâ ae<br />

cort patriarcjâl.<br />

Piruç myo doç inculurit,<br />

quant yo chi vyot dut stoy ar<strong>di</strong>t.<br />

Per vo mi ven tant ar<strong>di</strong>ment<br />

e si furç soy <strong>di</strong> grant vigor<br />

ch'yo no crot fa <strong>di</strong>partiment<br />

may <strong>dal</strong> to doç lial amor...<br />

(Piruç mio doç inculurît,<br />

cuant jo cji viôt dut stoi ardît.<br />

Per vô mi ven tant ar<strong>di</strong>ment<br />

e sì furç soi <strong>di</strong> grant vigôr<br />

che jo no crôt fâ <strong>di</strong>partiment<br />

mai <strong>dal</strong> to doç liâl amôr... )<br />

Piruç<br />

myo<br />

doç...<br />

FRIULANO,<br />

LINGUA DEGNA DI NOTA E DI NOTAI<br />

Si è soliti far iniziare la letteratura friulana durante il<br />

Patriarcato Aquileiese.<br />

Non che non esistesse già, ma prima <strong>di</strong> allora abbiamo<br />

solo memorie in<strong>di</strong>rette o frammenti.<br />

Del Trecento, e grazie a un notaio milanese che più tar<strong>di</strong><br />

la conservò, Antonio Porenzoni, sembra essere la prima<br />

poesia friulana che si conosca: “Piruç myo doç”.<br />

Questa, fino a poco fa era conservata nella biblioteca <strong>di</strong><br />

U<strong>di</strong>ne, ma ora è scomparsa.<br />

“Piruç myo doç” è una poesia che risente <strong>de</strong>l clima cortese<br />

e provenzaleggiante che si doveva respirare alla corte<br />

patriarcale.<br />

Piruç myo doç inculurit,<br />

quant yo chi vyot dut stoy ar<strong>di</strong>t.<br />

Per vo mi ven tant ar<strong>di</strong>ment<br />

e si furç soy <strong>di</strong> grant vigor<br />

ch'yo no crot fa <strong>di</strong>partiment<br />

may <strong>dal</strong> to doç lial amor...<br />

(Dolce mia P(i)era <strong>dal</strong> bell’aspetto,<br />

d’audacia son preso al tuo cospetto.<br />

Per voi mi giunge sì tant’ardore<br />

e son così pieno d’intenso vigore<br />

che mai mi vorrei allontanare<br />

<strong>dal</strong> <strong>di</strong> voi dolce e leale amore...)<br />

Ocjo che il <strong>di</strong>segnadôr al à sbaliât:<br />

il cjantôr no si indrece a un piruç,<br />

ma Piruç al è un cjarinatîf che si riferìs<br />

a un non <strong>di</strong> femine (Piere?).<br />

Ancjemò vuê, cetantis maris si indrecin<br />

ai lôr fruts <strong>di</strong>sint “Piruçut mio biel...”,<br />

cjareçantju sul cjavut.<br />

Occhio che il <strong>di</strong>segnatore si è sbagliato:<br />

il trovatore non si rivolge a una pera,<br />

ma Piruç è un vezzeggiativo riferito<br />

a un nome (Piera?) o a una testa<br />

<strong>di</strong> bell’aspetto.<br />

Ancora oggi, ci sono mamme<br />

che si rivolgono ai loro figli <strong>di</strong>cendo<br />

“Piruçut miò biel...”<br />

e accarezzando la loro testolina.<br />

IL FURLAN, LENGHE EUROPEANE...<br />

Cuant che al è nassût il stât patriarcjâl, i patriarcjis a<br />

fevelavin la lôr marilenghe, in gjenar un <strong>di</strong>alet alt<br />

to<strong>de</strong>sc, dongje <strong>dal</strong> latin gleseastic. I nobii e il popul,<br />

invezit, une lenghe romanze che e <strong>de</strong>rivave <strong>dal</strong> latin,<br />

miscliça<strong>de</strong> <strong>di</strong> tantis lenghis <strong>di</strong> popolazions che a<br />

viverin in <strong>Friûl</strong>: celts, longobarts, francs...: il furlan.<br />

Ce che no savês al è che il furlan al è<br />

une lenghe une vore similâr a chê che<br />

si fevelave inte France <strong>dal</strong> nord te alte<br />

Ete <strong>di</strong> Mieç. Provait a lei chest tocut<br />

<strong>dal</strong> Zurament <strong>di</strong> Strasburc dai 14 <strong>di</strong><br />

Fevrâr <strong>dal</strong> 842 jenfri Carli il Calf e<br />

so fra<strong>di</strong> Ludovì, ducj i doi nevôts <strong>di</strong><br />

Carli il Grant. Ognidun al lei il<br />

zurament te lenghe dai soldâts <strong>di</strong><br />

chel altri par fâsi capî (no si sa<br />

mai....): Ludovì in franc-latin e<br />

Carli in “teotisco”. Ve ca il zurament<br />

<strong>di</strong> Ludovì:<br />

Pro Deo amur et pro christian<br />

poblo et nostro<br />

commun salvament d'ist<br />

in avant, in quant Deus<br />

savir et po<strong>di</strong>r me dunat, si salvarai eo<br />

cist meon fradre Karlo et in aiudha et in<br />

cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra<br />

salvar <strong>di</strong>ft, in o quid il mi altresi frazet<br />

et ab Ludher nul plaid unquam prindrai,<br />

qui, meon vol, meon fradre Karle in<br />

damno sit.<br />

MA IL FURLAN SI LU FEVELAVE (FORSIT) DI TIMP<br />

Fra i tancj che a son rivâts dongje a Aquilee o vin<br />

ancje S. Gjirolam, l’autôr <strong>de</strong> Bibie Vulga<strong>de</strong> (chê che<br />

o leìn ancjemò in dì <strong>di</strong> vuê), che al viveve intun<br />

romitori dongje <strong>di</strong> Aquilee (350 d.C.).<br />

Intune sô letare al à scrit che il vescul <strong>di</strong> in chê volte,<br />

Fortunazian, al veve metût par iscrit dai coments e<br />

<strong>de</strong>s pre<strong>di</strong>cjis par “Rustic Sermon”, che forsit al jere<br />

l’antîc furlan. Chest al vûl dî che bielzà in chê volte<br />

e jere une <strong>di</strong>ference jenfri il latin leterari e il latin<br />

fevelât, cun <strong>di</strong>viersitâts cetant evi<strong>de</strong>ntis.<br />

Di chest ultin si è daspò svilupât tai secui il furlan.<br />

IL FRIULANO, LINGUA EUROPEA....<br />

Alla nascita <strong>de</strong>llo stato patriarcale, i patriarchi parlano<br />

la loro lingua madre, generalmente un <strong>di</strong>aletto alto<br />

te<strong>de</strong>sco, oltre al latino ecclesiastico. I nobili e il popolo<br />

una lingua romanza <strong>de</strong>rivata <strong>dal</strong> latino frammischiata<br />

con le tante lingue <strong>de</strong>i popoli che abitarono in Friuli:<br />

celti, longobar<strong>di</strong>, franchi...: il friulano.<br />

Quello che (forse) ignorate è che il friulano è una lingua<br />

assai simile a quella che si parlava nella Francia<br />

<strong>de</strong>l nord nell’alto Me<strong>di</strong>oevo.<br />

Provate a leggere questo frammento<br />

<strong>de</strong>l Giuramento <strong>di</strong><br />

Strasburgo <strong>de</strong>l 14 febbraio 842<br />

tra Carlo il Calvo e Ludovico,<br />

suo fratello, ambedue nipoti <strong>di</strong><br />

Carlo Magno. Ognuno legge il<br />

giuramento nella lingua <strong>de</strong>lle<br />

truppe <strong>de</strong>ll’altro, per farsi capire<br />

(non si sa mai...): Ludovico in<br />

franco-latino e Carlo in “teotisco”.<br />

Ecco il giuramento <strong>di</strong> Ludovico:<br />

Pro Deo amur et pro christian<br />

poblo et nostro commun<br />

salvament d'ist in avant,<br />

in quant Deus savir et po<strong>di</strong>r<br />

me dunat, si salvarai eo cist<br />

meon fradre Karlo et in aiudha<br />

et in cadhuna cosa, si cum om per dreit<br />

son fradra salvar <strong>di</strong>ft, in o quid il mi altresi<br />

frazet et ab Ludher nul plaid unquam<br />

prindrai, qui, meon vol, meon fradre Karle<br />

in damno sit.<br />

MA IL FRIULANO SI PARLAVA (FORSE) GIÀ DA TEMPO<br />

Tra i tanti che sono capitati ad Aquileia c’è anche<br />

S.Girolamo, l’autore <strong>de</strong>lla Bibbia Vulgata (quella che<br />

leggiamo ancora a<strong>de</strong>sso), che viveva in un eremo vicino<br />

ad Aquileia (350 d.C.).<br />

In una sua lettera scrisse che il vescovo <strong>de</strong>l tempo,<br />

Fortunaziano, aveva riportato per iscritto <strong>de</strong>i commenti<br />

e <strong>de</strong>lle pre<strong>di</strong>che in “Rustico Sermone”, forse l’antico<br />

friulano. Ciò significa che già al tempo c’era una <strong>di</strong>fferenza<br />

tra latino letterario e latino parlato, con <strong>di</strong>fferenze<br />

molto marcate.<br />

Da quest’ultimo si è sviluppato nei secoli il friulano.<br />

11 12


...E TRIESTINE<br />

Dut câs, ce che no savês immò al è che ancje a Triest<br />

si fevelave par furlan. Anzit, ae fin <strong>dal</strong> ‘700 e jere la<br />

lenghe aristocratiche <strong>de</strong>s 13 fameis nobilis <strong>di</strong> Triest.<br />

Tal 1828 un abât, Josef Mainati, al scrîf cualchi <strong>di</strong>alic<br />

doprant il furlan <strong>di</strong> Triest, il tergjestin.<br />

Ve chi ciertis parts gjava<strong>di</strong>s fûr <strong>dal</strong> Setim <strong>di</strong>alic, chel<br />

dulà che siôr Bastian al puarte so fi Jaco ae scuvierte<br />

<strong>de</strong> basiliche <strong>di</strong> Sant Just. Cuntun finâl dut “talian”...<br />

Bas. - Quand che ti avaràsto imparà plui bem l’architetura,<br />

cognossaràsto mièi, e no favelaràsto cussì.<br />

Jaco - Aimò impar malapèna i set or<strong>di</strong>m architetònich.<br />

Bas. - Zà che imparisto i set òr<strong>di</strong>m <strong>de</strong> architetura, dìme,<br />

da ze òr<strong>di</strong>m xem stis colònis?<br />

Jaco - Del òr<strong>di</strong>m Corintìo<br />

scanelà.<br />

Bas. - Come cognossisto<br />

che lis sèis <strong>de</strong>l òr<strong>di</strong>m<br />

Corintìo?<br />

Jaco - Dai chiapitièi, che<br />

ham lis fòiis come chela<br />

planta che se clama acànto.<br />

(...)<br />

Jaco - Ze xe scrit intòl<br />

pe<strong>de</strong>stàl?<br />

Bas. - Lèj, e po savàrastu<br />

ze che xe scrit.<br />

Jaco - Numine... Me par<br />

che sìis paràulis latìnis, mi<br />

no capèss.<br />

Bas. - Va là, va là, zuss.<br />

Lejerài mi. Nùmine sub<br />

nostro felìces vìvite cives;<br />

arbìtri vestri quidquid<br />

habètis, erit.<br />

Jaco - Ze vol dì?<br />

Bas. - Aimò te <strong>di</strong>sarài par<br />

taliàm. Sòta i nuèstri<br />

auspìzj podarèi vive contiènti<br />

Tristini, chel che<br />

ghavèi sarà uèstro, <strong>de</strong> podè<br />

fà chel che volèi.<br />

...E TRIESTINA<br />

Quello che, però, non sapete è che anche a Trieste si<br />

parlava friulano. Anzi, alla fine <strong>de</strong>l ‘700 era la lingua<br />

aristocratica <strong>de</strong>lle 13 famiglie triestine più nobili.<br />

Nel 1828 un abate, Giuseppe Mainati, scrive alcuni<br />

<strong>di</strong>aloghi nel friulano <strong>di</strong> Trieste, il tergestino.<br />

Eccovi alcuni stralci ricavati <strong>dal</strong> Settimo <strong>di</strong>alogo, nel<br />

quale sior Bastiam porta suo figlio Jaco alla scoperta<br />

<strong>de</strong>lla basilica <strong>di</strong> San Giusto. Con un finale tutto “italiano”...<br />

(Bas. - Quando avrai imparato meglio l’architettura, ne<br />

saprai <strong>di</strong> più e non parlerai così.<br />

Jaco - Ora imparo appena i sette or<strong>di</strong>ni architettonici.<br />

Bas. - Dal momento che impari i sette or<strong>di</strong>ni <strong>de</strong>ll’architettura,<br />

<strong>di</strong>mmi: a quale or<strong>di</strong>ne appartengono queste<br />

colonne?<br />

Jaco - All’or<strong>di</strong>ne corinzio<br />

scannellato.<br />

Bas. - Come fai a sapere<br />

che sono <strong>de</strong>ll’or<strong>di</strong>ne corinzio?<br />

Jaco - Dai capitelli, che<br />

hanno le foglie come quella<br />

pianta che si chiama<br />

acanto.<br />

[...]<br />

Jaco - Cos’è scritto sul<br />

pie<strong>di</strong>stallo?<br />

Bas. - Leggi, e poi saprai<br />

ciò che sta scritto.<br />

Jaco - Numine... Mi sembrano<br />

parole latine, non<br />

capisco.<br />

Bas. - Dai, ciuco (gufo).<br />

Leggerò io. Nùmine sub<br />

nostro felìces vìvite cives;<br />

arbìtri vestri quidquid<br />

habètis, erit.<br />

Jaco - Che vuol <strong>di</strong>re?<br />

Bas. - Ora te lo <strong>di</strong>rò in<br />

italiano. Sotto i nostri<br />

auspici potrete vivere felici<br />

Triestini, ciò che avete<br />

rimarrà vostro, per poterne<br />

fare ciò che volete.)<br />

MANGJÂ DI SIÔRS<br />

I siôrs a jerin siôrs ancje tal gustâ e lu fasevin vio<strong>di</strong><br />

massime cuant che a vevin int impuartante.<br />

Ve un pâr <strong>di</strong> menûs cu lis puarta<strong>di</strong>s ufiertis a Pauli<br />

Santonino, segretari <strong>dal</strong> patriarcje <strong>di</strong> Aquilee Marc<br />

Barbo, te <strong>de</strong>scrizion dai viaçs (1485-1487) che al<br />

veve fat intai teritoris <strong>dal</strong> Patriarcjât.<br />

Cjiscjel <strong>di</strong> Gonobitz (SLO)<br />

Spongje frescje cun zucar<br />

Cjapon gras e poleçs<br />

les dâts fûr intal lôr brût<br />

Trutis<br />

Caulis taçâts cun tocuts <strong>di</strong> ar<strong>di</strong>el e <strong>di</strong> panzete<br />

Cjavret rustît cun plui <strong>di</strong> trê poleçs<br />

Carpions cul tocj<br />

Cjar <strong>di</strong> cjavret cuinça<strong>de</strong> cuntun tocj narançon<br />

Polpetis fatis cui gjambars, cuetis te spongje<br />

e cuinça<strong>di</strong>s cuntun sofrit <strong>di</strong> civole e droghis<br />

Miscliç <strong>di</strong> cjars cuetis tal sanc<br />

Fritulis <strong>di</strong> salvie cun foncs coltâts<br />

Vuar<strong>di</strong> pilât cuet tal brût gras<br />

Pan blanc<br />

Vins<br />

Cjiscjel <strong>di</strong> Finchestein (Austrie)<br />

Cjapons gras lessâts tal lôr brût<br />

Jeur cun tancj poleçs rustîts e un schenâl <strong>di</strong> manç<br />

Râfs cul ar<strong>di</strong>el<br />

Cjar <strong>di</strong> ors zovin impevara<strong>de</strong><br />

Ûfs dûrs metûts tal lat e daspò cuets e colorâts<br />

cul cividoc, cuinçâts cun saìn e droghis<br />

Cjar <strong>di</strong> jeur e tocs <strong>di</strong> poleç e fiât, cul tocj fat<br />

cun sanc <strong>di</strong> poleç e <strong>di</strong> jeur, e cuinça<strong>de</strong><br />

cun <strong>di</strong>viersis droghis e un pôc <strong>di</strong> asêt<br />

Mei cuet tal brût gras <strong>di</strong> cjar metût suntune<br />

guantiere cun tantis cuaiis<br />

une vore grassis<br />

Creme <strong>di</strong> lat.<br />

cemût la<br />

cene?<br />

MANGIARE DA SIGNORI<br />

Anche al tempo <strong>de</strong>i patriarchi i signori sono signori<br />

pure nel cibo che non lesinano quando hanno ospiti<br />

importanti. Ecco un paio <strong>di</strong> menu con le portate offerte<br />

a Paolo Santonino, segretario <strong>de</strong>l patriarca <strong>di</strong> Aquileia<br />

Marco Barbo, nei resoconto <strong>de</strong>i viaggi (1485-1487)<br />

compiuti nei territori <strong>de</strong>l Patriarcato.<br />

Castello <strong>di</strong> Gonobitz (SLO)<br />

Burro fresco con<strong>di</strong>to con zucchero<br />

Cappone grasso e polli lessi serviti nel loro brodo<br />

Trote<br />

Cavoli a fettine minute con pezzi <strong>di</strong> lardo e <strong>di</strong> pancetta<br />

Capretto arrosto accompagnato da più <strong>di</strong> tre polli<br />

Carpioni in sugo<br />

Carne <strong>di</strong> capretto affogata in un sugo color arancio<br />

Polpette fatte con polpa <strong>di</strong> gamberi, fritte nel burro<br />

e con<strong>di</strong>te con succo <strong>di</strong> cipolla e spezie<br />

Miscuglio <strong>di</strong> carni cotte nel sangue<br />

(“carne <strong>de</strong>lle tenebre”)<br />

Frittole <strong>di</strong> salvia e molti funghi coltivati<br />

Orzo pilato cotto in brodo grasso<br />

Piane bianco<br />

Vini<br />

Castello <strong>di</strong> Finchestein (Austria)<br />

Capponi grassi lessati nel loro brodo.<br />

Lepre con molti polli arrosto e uno schienale <strong>di</strong> manzo<br />

Rape col lardo<br />

Carne <strong>di</strong> orso giovane in peverata<br />

Uova rassodate nel latte, poi fritte e colorate col croco,<br />

con<strong>di</strong>te con strutto e spezie<br />

Carni <strong>di</strong> lepre e pezzi <strong>di</strong> pollo e fegato in una salsa<br />

liquida approntata con sangue <strong>di</strong> pollo e <strong>di</strong> lepre,<br />

e con<strong>di</strong>ta con <strong>di</strong>verse spezie e un po’ <strong>di</strong> aceto<br />

(“carne nelle tenebre”)<br />

Miglio cotto in brodo grasso <strong>di</strong> carne su un vassoio<br />

con molte quaglie grassissime<br />

Crema <strong>di</strong> latte<br />

si son compuartâts<br />

benon; a àn<br />

puartât une<br />

serie <strong>di</strong> puarta<strong>di</strong>s<br />

<strong>di</strong> gran<br />

puarta<strong>de</strong><br />

“Com’era la cena?”<br />

“Si sono com-portati<br />

magnificamente: hanno<br />

portato una serie <strong>di</strong> portate<br />

<strong>di</strong> gran portata”<br />

13 14


DIZUNÂ DI PUARS<br />

Se i siôrs a jerin siôrs cui siôrs, lu jerin cetant <strong>di</strong><br />

mancul cui conta<strong>di</strong>ns.<br />

Ve ce che al scrîf simpri il Santonin:<br />

“Fini<strong>di</strong>s (lis cerimoniis religjosis) il magnific siôr cavalîr<br />

e la sô femine, zentîl e biele, a domandarin al riverît siôr<br />

vescul, al siôr arci<strong>di</strong>acun <strong>de</strong> Save e a chei altris membris<br />

<strong>de</strong> nestre compagnie <strong>di</strong> svicinâsi a un altâr <strong>di</strong> len, metût<br />

dongje <strong>de</strong> glesie, e chi cun <strong>de</strong>lizie nus or<strong>de</strong>narin <strong>di</strong> mangjâ<br />

i poleçs rustîts e i otims pes cuets intune salse colôr<br />

narançon e sauri<strong>de</strong>, preparâts <strong>de</strong> siore Omelie cu lis sôs<br />

mans cetant blancjis.<br />

O scoltarin ducj tant vulintîr il lôr invît, par no che un<br />

lavôr cussì bondant e inspietât al restàs a chei pacjocs <strong>di</strong><br />

conta<strong>di</strong>ns che a stavin tor a tor.”<br />

JENFRI PATRIARCJIS E NOBII<br />

NOL CONVEN JESSI POPOLAN...<br />

La popolazion furlane e je forma<strong>de</strong> <strong>di</strong> pôcs oms<br />

libars, soredut tes citâts, e <strong>di</strong> cetante servitût (80%<br />

<strong>de</strong> popolazion) che e je <strong>di</strong> proprietât dai feudataris.<br />

L’inizi <strong>dal</strong> procès <strong>di</strong> liberazion al è <strong>de</strong>terminât <strong>de</strong>s<br />

pre<strong>di</strong>cazions dai dominicans e dai francescans<br />

(secul XIII) ma i colons a restin leâts ae tiere, a àn <strong>di</strong><br />

lavorâ cence jessi paiâts e paiâ lis tassis in nature.<br />

La servitût e reste fint ae secon<strong>de</strong> metât <strong>dal</strong> secul XV<br />

(uns 150 agns in plui rispiet al rest <strong>de</strong> Italie).<br />

DIGIUNARE DA POVERI<br />

Se i signori erano signori con i signori, lo erano molto<br />

meno con i conta<strong>di</strong>ni.<br />

Ecco cosa scrive sempre Paolo Santonino:<br />

“Terminate (le cerimonie religiose) il magnifico signor<br />

cavaliere e la gentile bella sua consorte chiesero al reverendo<br />

signor presule, al signor arci<strong>di</strong>acono <strong>de</strong>lla Sava e<br />

agli altri membri <strong>de</strong>lla nostra comitiva <strong>di</strong> avvicinarsi ad<br />

un altare <strong>di</strong> legno, messo vicino alla chiesa, e qui con dolcezza,<br />

ci comandarono <strong>di</strong> consumare i polli arrosto e gli<br />

squisiti pesci cotti in una salsa color arancio e saporita,<br />

preparati <strong>dal</strong>la signora Omelia colle sue mani bianchissime.<br />

Demmo retta tutti assai volentieri alla loro richiesta,<br />

per evitare che un lavoro così abbondante e insperato<br />

rimanesse ai conta<strong>di</strong>ni famelici che stavano intorno.”<br />

(da ITINERARIO, Istituti e<strong>di</strong>toriali e poligrafici internazionali®)<br />

a son propit dai vilans:<br />

no saN che al è <strong>di</strong> maleducâts<br />

<strong>di</strong> cjalâ intal plat<br />

<strong>di</strong> chei che a<br />

mangJIn!<br />

“Sono prorpio <strong>de</strong>i villani: non sanno che è da maleducati guardare nel piatto <strong>di</strong> chi mangia!”<br />

TRA PATRIARCHI E NOBILI<br />

NON CONVIENE ESSERE POPOLANO...<br />

La popolazione friulana è formata da pochi liberi, per lo<br />

più nelle città, e dai servi <strong>de</strong>lla gleba (80% <strong>de</strong>lla popolazione)<br />

<strong>di</strong> proprietà <strong>de</strong>i feudatari.<br />

L’inizio <strong>de</strong>ll’affrancamento è <strong>de</strong>terminato <strong>dal</strong>le pre<strong>di</strong>cazioni<br />

<strong>de</strong>i domenicani e <strong>de</strong>i francescani (XIII° sec.), ma<br />

i coloni restano legati alla terra, <strong>de</strong>vono prestare servizi<br />

gratuiti e pagare le tasse in natura.<br />

La servitù permane fino alla seconda metà <strong>de</strong>l XV° sec.<br />

(circa 150 anni in più rispetto al resto d’Italia).<br />

Carghis principâls<br />

<strong>dal</strong> Patriarcjât <strong>di</strong> Aquilee<br />

Patriarcje<br />

Princip temporâl e metropolite gleseastic.<br />

Vicjari "in Spiritualibus"<br />

Al viôt <strong>de</strong>s cuistions gleseastichis.<br />

Vicjari "in Temporalibus"<br />

Al viôt <strong>de</strong>s cuistions temporâls.<br />

Cjapitani Gjenerâl Al vui<strong>de</strong> l’esercit che al rive a<br />

cjapâ <strong>de</strong>ntri plui o mancul 500 elms (cavalîrs cul<br />

scudîr e il servent) che a vignivin dâts dai nobii<br />

vassâi libars, gleseastics o ministeriâi e 20.000<br />

pedons teorics (pôcs miârs in realtât) metûts adun<br />

tai feuts (cun int <strong>de</strong> servitût e taiis) e tes gastal<strong>di</strong>is,<br />

e organizâts in <strong>de</strong>senis.<br />

Avocat Al rapresente e al tutele <strong>dal</strong> pont <strong>di</strong> viste<br />

legâl il patriarcjât. La carghe ere<strong>di</strong>tarie e je tignu<strong>de</strong><br />

dai possents conts <strong>di</strong> Gurize.<br />

Barons Grancj Feudataris cul oblic <strong>di</strong> riverî il<br />

patriarcje e prestâ il servizi militâr personâl adun<br />

cul <strong>di</strong>rit <strong>di</strong> fâ justizie e sub-infeudazion. Fra i plui<br />

grancj o vin i conts <strong>di</strong> Gurize, i siôrs <strong>di</strong> Prate, <strong>di</strong><br />

Purcie (avocats <strong>dal</strong> vescul <strong>di</strong> Ceneda). A vegnin<br />

ju<strong>di</strong>câts dome <strong>di</strong> chei che a son te lôr stesse con<strong>di</strong>zion.<br />

La nobiltât e je to<strong>de</strong>scje.<br />

Vescui, Abâts e Cjapitui<br />

Feudataris gleseastics, che non àn <strong>di</strong> fâ il servizi militâr<br />

personâl.<br />

Habitatores Feudataris (Gastalts e Cjapitanis) che a<br />

rezin lis Abitancis Nobilis (cul <strong>di</strong>rit <strong>di</strong> juris<strong>di</strong>zion),<br />

Abitancis Minôrs (scue<strong>di</strong>ment <strong>di</strong> tassis e dazis), cjiscjelaniis<br />

e vilis (plui o mancul un centenâr).<br />

Ministeriâi (Gasints o Masnadêrs)<br />

Ministris <strong>dal</strong> Patriarcjât: Cjamarâr (financis),<br />

Copîr, Scalc o Dapifier, Cjamerâr,<br />

Marescalc e Confenonîr.<br />

Ministeriâi Ignobii A lavorin ae cort <strong>dal</strong> patriarcje in<br />

gambi <strong>di</strong> un toc <strong>di</strong> tiere (cucjars, barbîrs, lavandârs).<br />

Arci<strong>di</strong>acuns A àn la juris<strong>di</strong>zion gleseastiche su lis circoscrizions,<br />

che a cjapin <strong>de</strong>ntri <strong>di</strong>viersis plêfs.<br />

Municipis Comunitâts urbanis cun privileçs economics.<br />

Il Gjastalt, Po<strong>de</strong>stât o Cjapitani al ven nomenât<br />

<strong>dal</strong> Patriarcje e pru<strong>de</strong>lât <strong>di</strong> scabins, ju<strong>di</strong>çs, <strong>dal</strong><br />

consei maiôr e <strong>dal</strong> arenc (consei popolâr).<br />

Vicìniis<br />

Comunitâts rurâls rezu<strong>di</strong>s <strong>di</strong> une carghe eletive: un<br />

sin<strong>di</strong>c, un <strong>de</strong>an o un zupan (ju<strong>di</strong>ç), sometu<strong>di</strong>s a un<br />

feudatari o a un municipi. Cun <strong>di</strong> plui a nomenin<br />

un cjamerâr che al ministre lis glesiis.<br />

Principali Cariche<br />

<strong>de</strong>l Patriarcato <strong>di</strong> Aquileia<br />

Patriarca<br />

Principe temporale e metropolita ecclesiastico.<br />

Vicario "in Spiritualibus"<br />

Si occupa <strong>de</strong>gli affari ecclesiastici.<br />

Vicario "in Temporaliibus"<br />

Si occupa <strong>de</strong>gli affari temporali.<br />

Capitano Generale Guida l’esercito che arriva a compren<strong>de</strong>re<br />

circa 500 elmi (cavalieri con scu<strong>di</strong>ero e servente)<br />

forniti dai nobili vassalli liberi, ecclesiastici o<br />

ministeriali e 20.000 pedoni teorici (poche migliaia in<br />

realtà) raccolti nei feu<strong>di</strong> (servi <strong>di</strong> masnada, taglie) e<br />

nelle gastal<strong>di</strong>e, e organizzati in <strong>de</strong>cene.<br />

Avvocato Rappresenta e tutela legalmente il patriarcato.<br />

La carica è ere<strong>di</strong>taria ed è tenuta dai potenti conti<br />

<strong>di</strong> Gorizia.<br />

Baroni Gran<strong>di</strong> Feudatari con obbligo <strong>di</strong> omaggio al<br />

patriarca e servizio militare personale, <strong>di</strong>ritto <strong>di</strong> esercitare<br />

giustizia e sub-infeudazione. Tra i maggiori ci<br />

sono i conti <strong>di</strong> Gorizia, i signori <strong>di</strong> Prata, <strong>di</strong> Porcia<br />

(avvocati <strong>de</strong>l vescovo <strong>di</strong> Ceneda).<br />

Sono giu<strong>di</strong>cati solo da loro pari. La nobiltà è te<strong>de</strong>sca.<br />

Vescovi, Abati e Capitoli<br />

Feudatari ecclesiastici, esentati <strong>dal</strong> prestare servizio<br />

militare personale.<br />

Habitatores Feudatari (Gastal<strong>di</strong> e Capitani) che<br />

amministrano Abitanze Nobili (con <strong>di</strong>ritto <strong>di</strong> giuris<strong>di</strong>zione),<br />

Abitanze Minori (riscossione tasse e dazi),<br />

castellanie e ville (circa un centinaio).<br />

Ministeriali (Gasin<strong>di</strong> o Masna<strong>di</strong>eri) Ministri <strong>de</strong>l<br />

Patriarcato: Camerlengo (finanze), Coppiere, Scalco o<br />

Dapifiero, Camerario, Marescalco e Gonfaloniere.<br />

Ministeriali Ignobili Prestano servizio alla corte<br />

patriarcale in cambio <strong>di</strong> un appezzamento <strong>di</strong> terra<br />

(cocchieri, barbieri, lavandai).<br />

Arci<strong>di</strong>aconi Hanno giuris<strong>di</strong>zione ecclesiastica su circoscrizioni,<br />

che comprendono più pievi.<br />

Municipi Comunità urbane dotate <strong>di</strong> privilegi economici.<br />

Il Gastaldo, Po<strong>de</strong>stà o Capitano è nominato <strong>dal</strong><br />

Patriarca ed è affiancato da scabini, giu<strong>di</strong>ci, il consiglio<br />

maggiore e l’arengo (consiglio popolare).<br />

Vicinie Comunità rurali governate da una carica<br />

elettiva: sindaco, un <strong>de</strong>cano o un giu<strong>di</strong>ce, sottoposte<br />

ad un feudatario o un municipio.<br />

Eleggono inoltre un cameraro che amministra le chiese.<br />

15 16


CE CHE SI FÂS PAR AMÔR<br />

TAL DUSINTE...<br />

Se la persone che us plâs no us cjale e voaltris o sês<br />

un cavalîr (<strong>di</strong> chei cu la armadure), ce fasêso?<br />

A – O bevês par <strong>di</strong>smenteâ e o finîs par rusinî la<br />

armadure.<br />

B – O cirîs une muart nobil intun torneu, par fâ in<br />

mût che jê e vai par voaltris.<br />

C – Si sierais intun claustri a scrivi poesiis sul<br />

amôr platonic.<br />

D – Si taiais un dêt, jal mandais e daspò o lais<br />

ator a batisi tai torneus vistûts <strong>di</strong> femine.<br />

La rispueste juste e je la D e al è ce che al à fat<br />

Ulrì <strong>di</strong> Liechtenstein, un dai tancj cavalîrs passâts<br />

pal Patriarcjât <strong>di</strong> Aquilee.<br />

Chest ultin, cuant che al jere donzel, si jere inamorât<br />

<strong>de</strong> duchesse Beatrîs (potence <strong>dal</strong> non) <strong>di</strong><br />

Meranie.<br />

Deventât cavalîr (1223) ae cort <strong>di</strong> Indrì III,<br />

duche <strong>di</strong> Moedling - che i fâs imparâ a doprâ<br />

lis armis e a scrivi poesiis - al tache a fâ torneus<br />

<strong>di</strong> ca e <strong>di</strong> là.<br />

Ma il prin amôr non si <strong>di</strong>smentee e Ulrì,<br />

bacon <strong>di</strong> om, si dâ <strong>di</strong> fâ par concuistâ Beatrîs:<br />

si fâs fâ une operazion chirurgjiche par corezi<br />

il lavri leporin, si fâs taiâ un dêt che la dame<br />

i veve macât par scherç (?!?!?) e jal man<strong>de</strong><br />

intune casselute sperant cussì <strong>di</strong> concuistâle.<br />

Se voaltris o fossis in Beatrîs, ce fasaressiso?<br />

Lu mandaressis a chel paîs propit cemût che<br />

e fâs jê.<br />

Ulrì claramentri al reste mâl e, viodût che al<br />

è un om un tininin strambalât, al fâs in mût<br />

<strong>di</strong> stiçâ torneus proclamantsi Venere vignu<strong>de</strong><br />

jù <strong>dal</strong> cîl su la tiere par<br />

misurâ i siei adoradôrs cun<br />

garis e duei.<br />

Fin chi nuie <strong>di</strong> mâl.<br />

Ma il bon Ulrì al<br />

esagjere e si i<strong>de</strong>ntifiche<br />

talmentri tant in<br />

Venere che al va<br />

ator a batisi vistût<br />

“Ho perso<br />

un <strong>di</strong>to,<br />

posso per<strong>de</strong>re<br />

anche<br />

la faccia!”<br />

COSA SI FA PER AMORE<br />

NEL DUECENTO...<br />

Se la persona che amate vi snobba e voi siete un cavaliere<br />

(quelli con l’armatura) cosa fate?<br />

A - Bevete per <strong>di</strong>menticare e finite con l'arrugginire<br />

l’armatura.<br />

B - Cercate una nobile morte in torneo per farvi<br />

rimpiangere da lei.<br />

C - Vi rinchiu<strong>de</strong>te in convento a scrivere versi<br />

sull’amor platonico.<br />

D - Vi tagliate un <strong>di</strong>to, glielo spe<strong>di</strong>te e, infine,<br />

andate in giro a giostrare travestito da donna.<br />

La risposta corretta è la D ed è ciò che ha fatto Ulrich<br />

<strong>di</strong> Liechtenstein, uno <strong>de</strong>i tanti cavalieri passati per il<br />

Patriarcato <strong>di</strong> Aquileia.<br />

Questo, da paggio, si era invaghito <strong>de</strong>lla duchessa<br />

Beatrice (potenza <strong>de</strong>l nome) <strong>di</strong> Merania.<br />

Diventato cavaliere (1223) alla corte <strong>di</strong> Enrico III,<br />

duca <strong>di</strong> Moedling - che lo educa alle armi e alla poesia<br />

- comincia a torneare a <strong>de</strong>stra e a manca.<br />

Ma il primo amore non si scorda e Ulrich, una specie<br />

<strong>di</strong> arma<strong>di</strong>o ambulante, si dà da fare per conquistare<br />

Beatrice: si sottopone a un’ope-<br />

razione chirurgica per correggere<br />

il labbro leporino,<br />

si tronca un <strong>di</strong>to<br />

che la dama gli aveva<br />

ammaccato per<br />

scherzo (?!?!?) e glielo<br />

spe<strong>di</strong>sce in un cofanetto<br />

sperando <strong>di</strong> ottenere grazia ai<br />

suoi occhi.<br />

Foste in Beatrice, voi cosa fareste?<br />

Lo mandate al <strong>di</strong>avolo proprio<br />

come fa lei. Ulrich, ovviamente,<br />

ci rimane male e, consi<strong>de</strong>rato<br />

che è un tipo un<br />

tantino stravagante, si<br />

mette a provocare tornei<br />

proclamandosi Venere<br />

<strong>di</strong>scesa <strong>dal</strong> cielo a percorrere<br />

la terra per mettere<br />

alla prova i suoi adoratori<br />

con giostre d’armi. Fin<br />

qui nulla da eccepire. Ma il<br />

buon Ulrich esagera e si<br />

i<strong>de</strong>ntifica tanto in Venere<br />

da andarsene in giro a<br />

torneare vestito con<br />

abiti femminili<br />

sopra l’armatura e<br />

portando sull’elmo<br />

o Ai<br />

pierdût un dêt:<br />

no mi coste nuIe<br />

piEr<strong>di</strong> ancje<br />

la muse!<br />

<strong>di</strong> femine parsore <strong>de</strong> armadure e metintsi parsore<br />

<strong>dal</strong> elm une piruche dute plene <strong>di</strong> perlutis.<br />

Cussì metût al travierse la Marche trevisane, il <strong>Friûl</strong>,<br />

la Carintie, la Carniole, la Stirie, la Austrie e la<br />

Boemie, cuasi simpri vincidôr. Ma cuant che al torne<br />

al è cjançonât <strong>de</strong> insensibil Beatrîs: nol jere propit il<br />

so gjenar <strong>di</strong> om!<br />

Finalmentri Ulrì al capìs cuale che e je la situazion,<br />

il so amôr si trasforme in o<strong>di</strong> e al tache a scrivi epigrams<br />

cuintri <strong>di</strong> jê. Dut câs la <strong>de</strong>pression e dure pôc<br />

e si inviscje cuntune dame <strong>di</strong> Babenberg.<br />

Par jê al met adun altris torneus, cheste volte però<br />

inmascarât <strong>di</strong> Artù, vignût jù <strong>dal</strong> paradîs par tornâ a<br />

fâ une gnove taule taron<strong>de</strong>.<br />

Tra un combatiment e chel altri, purpûr al cjate il<br />

timp par scrivi doi poemis: Frauen<strong>di</strong>est (Servizi <strong>de</strong>s<br />

damis) e Frauenbuch (Libri <strong>de</strong>s damis), e chest<br />

ancje se nol saveve ni lei e ni scrivi.<br />

PERAULIS TODESCJIS DI EPOCHE PATRIARCJÂL<br />

raine < tod. raine<br />

spargher/spolert < tod. sparhert<br />

crot < tod. crötte<br />

sgnape < tod. schnaps<br />

una parrucca adorna <strong>di</strong> perle.<br />

Così conciato attraversa Marca trevisana, Friuli,<br />

Carinzia, Carniola, Stiria, Austria e Boemia, quasi<br />

sempre vincitore. Ma quando torna viene schernito <strong>dal</strong>l’insensibile<br />

Beatrice: non era proprio il suo tipo!<br />

Finalmente Ulrich capisce l’antifona, il suo amore si<br />

trasforma in o<strong>di</strong>o e comincia a scrivere epigrammi contro<br />

<strong>di</strong> lei. La <strong>de</strong>pressione, però, dura poco e lui si innamora<br />

<strong>di</strong> una dama <strong>di</strong> Babenberg. In suo onore altri tornei,<br />

questa volta travestito da Artù sceso <strong>dal</strong> para<strong>di</strong>so<br />

per ristabilire una nuova tavola rotonda.<br />

Tra una giostra e l’altra, comunque, trova il tempo <strong>di</strong><br />

comporre due poemi: Frauen<strong>di</strong>est (Servizio <strong>de</strong>lle<br />

dame) e Frauenbuch (Libro <strong>de</strong>lle dame), e questo<br />

nonostante fosse analfabeta.<br />

TEDESCHISMI DI EPOCA PARTIARCALE<br />

raine (terrina) < ted. raine<br />

spargher/spolert < ted. sparhert<br />

crot (rana) < ted. crötte<br />

sgnape (grappa) < ted. schnaps<br />

17 18


AQUILEE, UNE GLESIE<br />

CHE E CJALE A SORELI JEVÂT<br />

Al samee aromai sigûr il fat che al se<strong>di</strong> stât S. Marc a<br />

tacâ la pre<strong>di</strong>cazion cristiane a Aquilee.<br />

S. Marc, al contrari <strong>di</strong> S. Pauli, al jere pluitost tra<strong>di</strong>zionalist<br />

e, lant daûr <strong>di</strong> S. Pieri, al ricognosseve lis<br />

lidrîs judaichis <strong>de</strong> pre<strong>di</strong>cazion <strong>di</strong> Crist.<br />

Chest fat al à puartât almancul a dôs conseguencis:<br />

al mantegniment <strong>di</strong> lidrîs judaichis-cristianis se<strong>di</strong> te<br />

liturgjie che te tra<strong>di</strong>zion popolâr, e ae formazion<br />

<strong>de</strong>ntri <strong>de</strong> Glesie <strong>di</strong> Aquilee <strong>di</strong> un propi rît cun carateristichis<br />

orientâls.<br />

Par tant, par esempli, il principi <strong>dal</strong> an al jere ai 7 <strong>di</strong><br />

Zenâr, la zorna<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pasche Tafanie (daspò <strong>de</strong>venta<strong>de</strong><br />

befane...), e Aquilee e veve ancje un “Credo” particolâr<br />

che al finive cun cheste formule:<br />

Jo (o <strong>de</strong>clari che) al <strong>di</strong> fûr <strong>di</strong> cheste fe<strong>de</strong> ch’o ai pandu<strong>de</strong>,<br />

che e je chê <strong>di</strong> Rome, <strong>di</strong> Alessandrie e <strong>de</strong> nestre<br />

Aquilee, e che a pre<strong>di</strong>cjin ancje in Gjerusalem, no ‘nd<br />

ai, no ‘nd ai vu<strong>de</strong>, e, in non <strong>di</strong> Crist, no ‘n<strong>di</strong> varai une<br />

altre.<br />

DIU AL VA TAL INFIER (MA A FIN DI BEN)<br />

Il CREDO al è l’element plui impuartant che al<br />

prove la <strong>di</strong>vignince orientâl <strong>de</strong> Glesie <strong>di</strong> Aquilee,<br />

in<strong>di</strong> è fintremai il Symbolum, in particolâr dulà che<br />

al dîs che prime <strong>di</strong> resurî Gjesù “<strong>de</strong>scen<strong>di</strong>t ad<br />

infer(n)a”, Gjesù al è lât jù tal infier par liberâ dutis<br />

lis animis che e jerin siera<strong>di</strong>s alì, espression che no<br />

cjatìn tal CREDO che si dîs <strong>di</strong> domenie tes nestris<br />

glesiis. Cheste cala<strong>de</strong> tal infier e cjate une prove<br />

testuâl ancje tai Vanzelis, dulà che si fâs riferiment al<br />

profete Gjone.<br />

I cristians <strong>di</strong> Aquilee a sielzerin <strong>di</strong> figurâ propit la<br />

storie <strong>di</strong> Gjone tal mosaic <strong>dal</strong> paviment <strong>de</strong> Basiliche<br />

<strong>di</strong> Aquilee, cu la intenzion <strong>di</strong> rapresentâ il misteri <strong>de</strong><br />

salvece che mi<strong>di</strong>ant <strong>de</strong> muart <strong>di</strong> Crist, che al è lât jù<br />

tal infier, no à plui confins e e cjape <strong>de</strong>ntri ducj.<br />

Cheste fortuna<strong>de</strong> “veretât” <strong>di</strong> fe e cjate un riferiment<br />

ancje musicâl, te antighe suna<strong>de</strong> “Cum rex gloriae”,<br />

che si doprave te liturgjie aquileiese. E jere part <strong>di</strong><br />

une cerimonie che il clericât <strong>di</strong> Aquilee al faseve jenfri<br />

la gnot <strong>di</strong> Sabi<strong>de</strong> Sante e la buinore <strong>dal</strong> dì <strong>di</strong><br />

Pasche e che e rapresentave Crist che al lave jù tal<br />

infier e po dopo al tornave sù. I pre<strong>di</strong>s che a lavin te<br />

basiliche a rapresentavin Crist <strong>de</strong>nant <strong>de</strong>s puartis<br />

<strong>dal</strong> infier cul intent <strong>di</strong> sfuarçâlis par liberâ i oms<br />

juscj <strong>di</strong> dutis lis nazions, sierâts alì <strong>di</strong> cetant timp.<br />

Cheste veretât (e il riferiment a S. Marc) e je contignu<strong>de</strong><br />

te espression par furlan “arc <strong>di</strong> S. Marc” par<br />

<strong>de</strong>finî l’arc celest: tal Vecjo Testament chest element<br />

AQUILEIA, UNA CHIESA<br />

CHE GUARDA A ORIENTE<br />

Sembra ormai certo che sia stato San Marco a iniziare<br />

la pre<strong>di</strong>cazione cristiana ad Aquileia.<br />

San Marco, a <strong>di</strong>fferenza <strong>di</strong> San Paolo, era alquanto tra<strong>di</strong>zionalista<br />

e, seguendo San Pietro, riconosceva le ra<strong>di</strong>ci<br />

giudaiche <strong>de</strong>lla pre<strong>di</strong>cazione <strong>de</strong>l Cristo.<br />

Questo ha <strong>de</strong>terminato almeno due conseguenze: il<br />

mantenimento <strong>di</strong> ra<strong>di</strong>ci giudaico-cristiane sia nella<br />

liturgia che nella tra<strong>di</strong>zione popolare; e il formarsi,<br />

all’interno <strong>de</strong>lla Chiesa Aquileiese, <strong>di</strong> un rito proprio e<br />

<strong>dal</strong>le caratteristiche orientali. Perciò, ad esempio, l’inizio<br />

<strong>de</strong>ll’anno coinci<strong>de</strong>va con il 7 <strong>di</strong> gennaio, giorno<br />

<strong>de</strong>lla Pasche Tafanie (poi <strong>di</strong>ventata befana...) e<br />

Aquileia aveva un Credo particolare che terminava con<br />

questa formula:<br />

Io (attesto che) al <strong>di</strong> fuori <strong>di</strong> questa fe<strong>de</strong> che ho <strong>di</strong>chiarata,<br />

che è quella <strong>di</strong> Roma, <strong>di</strong> Alessandria e <strong>de</strong>lla nostra<br />

Aquileia, e che pre<strong>di</strong>cano anche in Gerusalemme, che<br />

non ho, che non ho avuto e che, in nome <strong>di</strong> Cristo, non<br />

ne avrò un’altra.<br />

DIO VA ALL’INFERNO (MA A FIN DI BENE)<br />

Il CREDO è l’elemento più importante che attesta<br />

l’origine orientale <strong>de</strong>lla Chiesa <strong>di</strong> Aquileia.<br />

Ne è ad<strong>di</strong>rittura il Symbolum, in particolare lì dove<br />

<strong>di</strong>ce che, prima <strong>di</strong> risorgere, Gesù “<strong>de</strong>scen<strong>di</strong>t ad<br />

infer(n)a”, Gesù è sceso agli inferi per liberare tutte le<br />

anime che vi erano rinchiuse, passo che non troviamo<br />

più nel CREDO che viene recitato alla domenica nelle<br />

nostre chiese.<br />

Questa <strong>di</strong>scesa agli inferi ha un riscontro testuale anche<br />

nei Vangeli lì dove si parla <strong>de</strong>l profeta Giona.<br />

I cristiani aquileiesi scelsero proprio <strong>di</strong> raffigurare la<br />

storia <strong>di</strong> Giona nel mosaico <strong>de</strong>l pavimento <strong>de</strong>lla<br />

Basilica <strong>di</strong> Aquileia, volendo rappresentare il mistero <strong>di</strong><br />

una salvezza che attraverso la morte <strong>di</strong> Cristo, <strong>di</strong>sceso<br />

agli inferi, non ha più barriere e coinvolge tutti.<br />

Questa fortunata “verità” <strong>di</strong> fe<strong>de</strong> trova un riferimento<br />

anche musicale, nella antichissima antifona “Cum rex<br />

gloriae” utilizzata nella liturgia aquileiese. Era parte <strong>di</strong><br />

una cerimonia che il clero <strong>di</strong> Aquileia compiva nel<br />

cuore <strong>de</strong>lla notte tra Sabato Santo e il mattino <strong>di</strong><br />

Pasqua e che rappresentava la <strong>di</strong>scesa <strong>di</strong> Cristo agli<br />

inferi e la sua risalita. I sacerdoti si recavano nella basilica,<br />

a simboleggiare Cristo che si presentava alle porte<br />

<strong>de</strong>ll’Inferno per scar<strong>di</strong>narle e liberare i giusti <strong>di</strong> tutte le<br />

nazioni rinchiusi da tempo immemorabile.<br />

Questa verità e il riferimento a San Marco è implicita<br />

nell’espressione friulana “arc <strong>di</strong> San Marc” per in<strong>di</strong>care<br />

l’arcobaleno: nell’antico Testamento questo fenomeno<br />

naturâl al rapresente la aleance che Diu al stabilìs cu<br />

lis sôs creaturis daspò <strong>dal</strong> <strong>di</strong>luvi universâl.<br />

LA SANTE SABIDE<br />

Une altre carateristiche che e <strong>de</strong>finìs la origjin judaiche-cristiane<br />

<strong>de</strong> glesie <strong>di</strong> Aquilee e je la <strong>de</strong><strong>di</strong>cazion<br />

<strong>di</strong> cetantis plêfs furlanis a une sante no cognossu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> agjografie uficiâl: “Sante Sabi<strong>de</strong>”.<br />

Chest fat al è leât al ricognossiment <strong>de</strong> solenitât <strong>de</strong><br />

Sabi<strong>de</strong>, seont l’ûs ebraic pandût tes areis <strong>di</strong> campagne<br />

dulintor <strong>di</strong> Aquilee.<br />

Il Vescul Cromazi al pensave pussibil che la introduzion<br />

<strong>dal</strong> ûs aquileiês <strong>di</strong> fâ fieste la sabi<strong>de</strong> e podès<br />

leâsi ae presince <strong>di</strong> proprietaris <strong>di</strong> tieris <strong>di</strong> <strong>di</strong>vignince<br />

ebraiche favorevui a mantignî usancis une vore<br />

antighis.<br />

Al è clâr che, cul lâ in<strong>de</strong>nant, al nas un fuart contrast<br />

fra lis usancis mantignu<strong>di</strong>s tes areis <strong>di</strong> campagne<br />

(che a fasin la polse <strong>di</strong> sabi<strong>de</strong>) e chês conserva<strong>di</strong>s tes<br />

citâts (che a fasin fieste <strong>di</strong> domenie) e chest in curt<br />

al <strong>de</strong>vente motîf <strong>di</strong> scuintri <strong>de</strong>ntri <strong>de</strong> Glesie <strong>di</strong><br />

Aquilee.<br />

A testemoneance <strong>di</strong> chest fat, il Patriarcje Paulin tal<br />

canul XIII, che al à scrit tal 796-797, al stabilìs che la<br />

celebrazion <strong>de</strong> domenie e à <strong>di</strong> tacâ la sere <strong>de</strong> Sabi<strong>de</strong><br />

e il segnâl <strong>de</strong> vilie <strong>de</strong> ore par celebrâ i Gjespui bisugne<br />

dâlu cu la cjampane.<br />

Cundut achel, la usance <strong>di</strong> fâ fieste la sabi<strong>de</strong> si mantignarà<br />

cussì come che e jere par secui, tant che e jere<br />

ancjemò vive te aree <strong>di</strong> Aquilee fra i secui XVII-XVIII,<br />

come che al è testemoneât <strong>de</strong> presince dai<br />

SABATÂRS, publics uficiâi che a vevin <strong>di</strong> impedî la<br />

osservance <strong>de</strong> leç judaiche <strong>de</strong> polse <strong>de</strong> sabi<strong>de</strong>.<br />

Chescj a vevin il compit <strong>di</strong> dâ une multe ai conta<strong>di</strong>ns<br />

becâts a tornâ a cjase dai cjamps prime che a<br />

vessin sunât lis cjampanis <strong>de</strong> sabi<strong>de</strong> <strong>di</strong> sere.<br />

becât:<br />

tu stâs<br />

polsant <strong>di</strong><br />

sabi<strong>de</strong>!<br />

naturale è segno <strong>de</strong>ll’alleanza che Dio stabilisce con le<br />

sue creature dopo il <strong>di</strong>luvio universale.<br />

IL CULTO DEL SABATO<br />

Un’altra caratteristica che in<strong>di</strong>ca l’origine giu<strong>de</strong>o-cristiana<br />

<strong>de</strong>lla chiesa <strong>di</strong> Aquileia è la <strong>de</strong><strong>di</strong>cazione <strong>di</strong> molte<br />

pievi friulane ad una santa sconosciuta all’agiografia<br />

ufficiale: “Sante Sabi<strong>de</strong>”.<br />

Questo fatto è legato alla solenizzazione <strong>de</strong>l Sabato<br />

secondo l’uso ebraico <strong>di</strong>ffuso nelle campagne aquileiesi.<br />

Il Vescovo Cromazio riteneva probabile che l’introduzione<br />

<strong>de</strong>ll’uso aquileiese <strong>di</strong> festeggiare il sabato poteva farsi<br />

risalire a proprietari terrieri <strong>di</strong> origine ebraica, inclini a<br />

conservare usanze ancestrali.<br />

È chiaro che, a lungo andare, nasce un forte contrasto<br />

tra i culti calendariali osservati nelle campagne (che<br />

osservano il riposo cultuale <strong>de</strong>l sabato) e quelli seguiti<br />

nei centri urbani (che fanno festa alla domenica) e che<br />

questo <strong>di</strong>viene ben presto motivo <strong>di</strong> scontro all’interno<br />

<strong>de</strong>lla Chiesa <strong>di</strong> Aquileia.<br />

A testimonianza <strong>di</strong> ciò, il Patriarca Paolino nel canone<br />

XIII, da lui redatto nel 796-797, stabilisce che la celebrazione<br />

<strong>de</strong>lla domenica <strong>de</strong>ve iniziare <strong>dal</strong>la sera <strong>de</strong>l<br />

Sabato ed il segno <strong>de</strong>lla vigilia e <strong>de</strong>ll’ora per l’ufficio <strong>de</strong>l<br />

Vespero va dato con la campana.<br />

Ciononostante, l’abitu<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> far festa il sabato si conserverà<br />

intatta per secoli tanto che era ancora viva nell’area<br />

aquileiese tra i secoli XVII-XVIII, come testimonia<br />

la presenza <strong>de</strong>i SABATARI, pubblici ufficiali incaricati<br />

<strong>di</strong> impe<strong>di</strong>re l’osservanza <strong>de</strong>lla legge giudaica <strong>de</strong>l<br />

riposo sabbatico. Questi avevano il compito <strong>di</strong> commiare<br />

una multa agli agricoltori sorpresi a rientrare <strong>dal</strong><br />

lavoro <strong>de</strong>i campi prima che le campane <strong>de</strong>l sabato sera<br />

avessero suonato.<br />

mestri,<br />

mai sintût<br />

a fevelâ <strong>di</strong><br />

week-end?<br />

19 20<br />

“Beccato: riposi <strong>di</strong> sabato!” “Capo, mai sentito parlare <strong>di</strong> week end?”


FURLANS E PATRIARCJIS GRANCJ VUERÎRS<br />

Ai furlans i plâs alçâ lis mans e il lôr valôr tes bataiis<br />

al è tant grant che tal Cinccent a son clamâts a batisi<br />

se<strong>di</strong> tes cuistions jenfri Visconts e Torians, se<strong>di</strong> in<br />

Toscane, paiâts <strong>de</strong> citât <strong>di</strong> Florence.<br />

Ma par patriarcjis tant che Bertrant, usâts a alçâ lis<br />

mans, la trupe no jê mai avon<strong>de</strong>. E ve che a vegnin<br />

tirâts dongje ancje gleseastics. Cun logjichis protestis,<br />

tant che chês che tal XII secul a àn viodût i fraris<br />

<strong>di</strong> Siest e chei <strong>di</strong> Ba<strong>di</strong>e <strong>di</strong> Rosacis protestâ e scan<strong>dal</strong>izâsi<br />

cuintri il patriarcje, che al voleve che a cjapassin<br />

lis armis par partecipâ aes sôs vueris.<br />

Po al è un altri gjenar <strong>di</strong> bataiis che si fasin, par solit,<br />

<strong>di</strong> gnot e in timps ben <strong>de</strong>finîts. A son chês jenfri<br />

Benandants e Malandants tes gnots <strong>de</strong>s “tempora”.<br />

Si trate <strong>di</strong> combatiments che a revochin antighis<br />

ritualitâts <strong>di</strong> fertilitât che a vegnin fats a cjaval <strong>di</strong> animâi,<br />

tant che jeurs, gjats, volps...e doprant armis tant<br />

che il fenoli o il saût. Se a vincin i Benandants, chê<br />

ana<strong>de</strong> e sarà buine, se, invezit, a vinci a son i<br />

Malandants, la ana<strong>de</strong> e sarà brute e si patissarà la<br />

fan.<br />

22 21<br />

FRIULANI E PATRIARCHI: GRAN GUERRIERI<br />

Ai friulani piace menare le mani e il loro valore in battaglia<br />

è tale che, nel cinquecento, verranno chiamati a<br />

combattere sia nelle contese tra Visconti e Torriani che<br />

in Toscana, pagati <strong>dal</strong>la città <strong>di</strong> Firenze.<br />

Ma a patriarchi abituati, come Bertrando, a continue<br />

battaglie, la truppa non basta mai. Ecco che allora vengono<br />

reclutati anche gli ecclesiastici.<br />

Con le loro conseguenti proteste.<br />

Come quelle che, nel XII secolo vedono i monaci <strong>di</strong><br />

Sesto al Reghena e quelli <strong>de</strong>ll’Abbazia <strong>di</strong> Rosazzo<br />

lamentarsi e scan<strong>dal</strong>izzarsi contro il patriarca che vorrebbe<br />

farli partecipare come armati alle sue guerre.<br />

Ma c’è un altro tipo <strong>di</strong> combattimenti che avvengono in<br />

tempi ben stabiliti: sono quelli tra i Benandants e i<br />

Malandants nelle notti <strong>di</strong> tempora. Sono combattimenti<br />

che riecheggiano antichi riti <strong>di</strong> fertilità e che vengono<br />

combattuti a cavallo <strong>di</strong> animali come lepri, gatti,<br />

volpi... e con armi come il finocchio o il sambuco.<br />

Se vincono i Benandants, quell’annata sarà buona; se,<br />

invece, a prevalere sono i Malandants, l’annata sarà<br />

brutta e la fame in agguato.<br />

CORMÒNS SEDE DE FIESTE DE PATRIE 2006 - CORMÒNS SEDE DELLA FESTA DEL FRIULI 2006<br />

LA STORIE<br />

Cormòns al esisteve za inte ete pre-latine: si à<br />

podût savêlu inte secon<strong>de</strong> metât <strong>dal</strong> Votcent;<br />

fasint i sgjâfs par costruî la linie fera<strong>de</strong> U<strong>di</strong>n-<br />

Gurize, si à cjatâts olmis e ogjets <strong>dal</strong> prin mileni<br />

prin <strong>di</strong> Crist.<br />

I romans a faserin sù achì un "castrum", e intal<br />

568, a zontarin une fuartece, jessint duche Gjisulf<br />

(principi <strong>dal</strong> secul VII). I Patriarcjis <strong>di</strong> Aquilee e<br />

verin la sô se<strong>de</strong> a Cormòns <strong>dal</strong> an 628 al 737; po<br />

a lerin a Cividât. Intal 980 il paîs al <strong>de</strong>ventâ un<br />

feut <strong>de</strong> Glesie aquileiês.<br />

Vie pal secul XI Cormòns al passà ai Conts <strong>di</strong><br />

Gurize, che a jerin <strong>di</strong> riun<strong>de</strong> gjermaniche.<br />

Si vè vueris jenfri i Conts e i Patriarcjis pal possès<br />

<strong>dal</strong> paîs: si rivà a fâ la pâs dome intal 1277.<br />

Di chel an fintremai al 1497, Cormòns al restà<br />

intes mans dai Conts; po il paîs lu cjapà la Cjase<br />

<strong>di</strong> Austrie, cul imperadôr Massimilian I.<br />

Daspò <strong>dal</strong> 1508, Cormòns lu concuistarin plui<br />

voltis i venezians, fintremai che al tornà intes<br />

mans <strong>di</strong> Viene intal 1618; e cun Viene al restà,<br />

fale che intai agns <strong>de</strong> svinta<strong>de</strong> <strong>di</strong> Napoleon<br />

(1797-1813), fint al 1918. Si firmà propit a<br />

Cormòns, ai 12 <strong>di</strong> Avost <strong>dal</strong> 1866, l'armistizi jenfri<br />

Austrie e Italie, che al fissà il confin su lis<br />

aghis <strong>dal</strong> Judri, lassant par altris 52 agns il <strong>Friûl</strong><br />

<strong>di</strong>vidût jenfri dôi Stâts.<br />

IL NON<br />

Cormòns al è nomenât fintremai <strong>dal</strong> an 628 cu la<br />

vôs "Cormones"; po, intal 630, inte forme "apud<br />

(dongje <strong>di</strong>) castrum Cormones". Il storicist longobart<br />

Pauli <strong>di</strong> Warnefrit, clamât "Diacun", lu<br />

nomene intal 791 cu lis peraulis "Carmonis ruralia<br />

(cjamps)".<br />

Il non al rive vadì <strong>de</strong> vôs celtiche "carmo", la bilite,<br />

viodu<strong>de</strong> tant che une besteute "totemiche".<br />

Cormòns al à dôs frazions. Il non <strong>di</strong> Brezan lu<br />

cjatìn citât intal 1084 cu la forme "<strong>de</strong> Brazzano":<br />

<strong>di</strong>bot <strong>dal</strong> sigûr al è un non "pre<strong>di</strong>âl" gjavât <strong>dal</strong><br />

non <strong>di</strong> persone "Brattius" oben "Braccius".<br />

Borgnan al è nomenât la prime volte intun test<br />

<strong>dal</strong> 1297 cu la vôs "Vuargan": ancje chest al è un<br />

non "pre<strong>di</strong>âl", al ven a stâi <strong>di</strong> une propietât <strong>di</strong><br />

cjamps, lea<strong>de</strong> a un "Varinius".<br />

LA STORIA<br />

Cormòns esisteva già in epoca pre-latina: lo si è<br />

<strong>de</strong>dotto dai reperti rinvenuti nella seconda metà<br />

<strong>de</strong>ll'Ottocento, durante la costruzione <strong>de</strong>lla ferrovia<br />

U<strong>di</strong>ne-Gorizia.<br />

In quell’occasione, sono state rinvenute tracce e<br />

oggetti <strong>de</strong>l primo millennio avanti Cristo.<br />

I romani vi aprirono un "castrum", che chiamarono<br />

"Cormontium". I longoba<strong>di</strong>, giunti <strong>dal</strong>l'est nel<br />

568, la fortificarono sotto il duca Gisulfo.<br />

I Patriarchi <strong>di</strong> Aquileia ebbero qui la loro se<strong>de</strong> <strong>dal</strong><br />

628 al 737 e poi la portarono a Civi<strong>dal</strong>e. Nel 980<br />

il borgo <strong>di</strong>venne feudo <strong>de</strong>lla Chiesa aquileiese.<br />

Durante il secolo XI Cormòns passò ai Conti <strong>di</strong><br />

Gorizia, <strong>di</strong> stirpe germanica; seguirono conflitti fra<br />

i Conti e il Patriarca per il possesso <strong>de</strong>l borgo: si<br />

arrivò a dura intesa solo nel 1277.<br />

Da questo anno fino al 1498, Cormòns rimase sotto<br />

i Conti <strong>di</strong> Gorizia; poi subentrò la Casa d'Austria,<br />

con Massimiliano I.<br />

Dopo il 1508, il borgo fu più volte conquistato da<br />

Venezia, finché tornò saldamente nelle mani <strong>di</strong><br />

Vienna nel 1618 e vi rimase - fatto salvo il periodo<br />

napoleonico (1797-1813) - fino al 1918.<br />

Il 12 agosto 1866 venne firmato proprio qui l'armistizio<br />

fra l'Austria e l'Italia che fissò il confine sul<br />

Judrio, lasciando per altri 52 anni il Friuli <strong>di</strong>viso<br />

fra due Stati.<br />

IL NOME<br />

Cormòns è citato fin <strong>dal</strong>l'anno 628 come<br />

"Cormones"; poi nel 630 nella forma "apud (presso)<br />

castrum Cormones".<br />

Lo storico longobardo Paolo Diacono lo cita nel 791<br />

con le parole "Carmonis ruralia" (campi).<br />

Il nome viene forse <strong>dal</strong>la voce celtica "carmo", la<br />

dònnola, vista come animale totemico.<br />

Cormòns ha due frazioni; il nome <strong>di</strong> Brazzano/<br />

Brezan è citato nel 1084 nella forma "<strong>de</strong><br />

Brazzano": è quasi certamente un pre<strong>di</strong>ale <strong>de</strong>rivato<br />

<strong>dal</strong> nome <strong>di</strong> persona "Brattius" o "Braccius".<br />

Borgnano/ Borgnan è nominato la prima volta in<br />

un testo <strong>de</strong>l 1297 come "Vuargan": è anch'esso un<br />

pre<strong>di</strong>ale, da "Varinius".<br />

(<strong>di</strong> Agnul <strong>di</strong> Spere, fûr <strong>di</strong> www.lenghe.net)<br />

Dât fûr <strong>de</strong> Provincie <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n, Ufici pe Lenghe Furlane<br />

in ocasion <strong>de</strong> <strong>Fieste</strong> <strong>de</strong> Patrie <strong>dal</strong> <strong>Friûl</strong> 2006<br />

I<strong>de</strong>azion e coor<strong>de</strong>nament: Di Suald<br />

Traduzions: Ufici pe Lenghe Furlane<br />

Fotos gjava<strong>di</strong>s fûr <strong>dal</strong> documentari “<strong>Friûl</strong>, viaç te storie”<br />

Stampe: Tipografia Sartor, Por<strong>de</strong>non<br />

©Provincie <strong>di</strong> U<strong>di</strong>n, Ufici pe Lenghe Furlane<br />

place Patriarcjât 3, 33100 U<strong>di</strong>n<br />

tel. 0432 279977 - fax 0432 279979<br />

fe<strong>de</strong>rica.<strong>de</strong>lpino@provincia.u<strong>di</strong>ne.it<br />

www.provincia.u<strong>di</strong>ne.it

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!