24.05.2013 Views

Il Genoma Mitocondriale: una Prospettiva al Femminile dell ...

Il Genoma Mitocondriale: una Prospettiva al Femminile dell ...

Il Genoma Mitocondriale: una Prospettiva al Femminile dell ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Università degli Studi di Sassari<br />

Facoltà di Agraria<br />

“Darwin e Darwinismo”<br />

Sassari - 22 maggio 2009<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

<strong>Il</strong> <strong>Genoma</strong> <strong>Mitocondri<strong>al</strong>e</strong>: <strong>una</strong><br />

<strong>Prospettiva</strong> <strong>al</strong> <strong>Femminile</strong> <strong>dell</strong>’Evoluzione<br />

Umana Recente<br />

Prof. Antonio Torroni<br />

Dip. di Genetica e Microbiologia “A. Buzzati Traverso”<br />

Università degli Studi di Pavia<br />

E-mail: antonio.torroni@unipv.it


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA <strong>Il</strong> genoma umano<br />

23 coppie di cromosomi + mtDNA<br />

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/genome/guid<br />

e/ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12<br />

Nucleo <strong>dell</strong>a cellula<br />

Autosomi<br />

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 X Y<br />

DNA nucleare<br />

3,2 x 10 9 bp<br />

(sequenziato “completamente” nel 2001)<br />

Cromosomi<br />

sessu<strong>al</strong>i<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Loc<strong>al</strong>izzato nei<br />

mitocondri<br />

mtDNA<br />

16569 bp<br />

DNA<br />

mitocondri<strong>al</strong>e<br />

(sequenziato completamente nel 1981)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

<strong>Genoma</strong> mitocondri<strong>al</strong>e umano (mtDNA)<br />

Regione codificante (37 geni)<br />

13 proteine (OXPHOS)<br />

2 rRNA (12S e 16S)<br />

22 tRNA<br />

Regione di controllo (16024-00576)<br />

HVS-I (16024 - 16383)<br />

HVS-II (00057 - 00372)<br />

HVS-III (00438 - 00576)<br />

(Modifiicato da Russel Ed 2005 iGenetics, Benjamin Cummings, San Francisco)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Eredità Materna ed Assenza di Ricombinazione


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

padre madre<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Antenata mitocondri<strong>al</strong>e


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Eredità Materna ed Assenza di Ricombinazione<br />

<strong>Il</strong> differenziamento <strong>dell</strong>’mtDNA umano è<br />

avvenuto solo per accumulo sequenzi<strong>al</strong>e di<br />

mutazioni lungo le linee di radiazione materna<br />

Nel tempo questo processo di divergenza molecolare ha dato<br />

origine ad entità monofiletiche dette Aplogruppi


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Che cosa è un Aplogruppo mitocondri<strong>al</strong>e?<br />

Gruppo di mtDNA che condividono un insieme di varianti<br />

acquisite per discesa da un antenato comune (femminile)<br />

A<br />

B<br />

B1


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

La differenziazione <strong>dell</strong>’mtDNA è<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

avvenuta princip<strong>al</strong>mente durante e dopo il<br />

processo di colonizzazione umana dei vari<br />

continenti per cui gli aplogruppi e i<br />

sottoaplogruppi tendono ad essere<br />

LIMITATI<br />

a specifiche aree geografiche e<br />

gruppi di popolazioni


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

La recente origine africana <strong>dell</strong>’uomo moderno<br />

“L’Eva Africana”<br />

(Wilson, Cann 1992 Sci Am 266: 68-73)<br />

L’antenata comune<br />

più recente<br />

140 - 290<br />

mila anni fa


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

TIME<br />

(years)<br />

200,000<br />

150,000<br />

100,000<br />

50,000 25,000 0<br />

L0<br />

L<br />

L1<br />

L5<br />

L2<br />

L0a<br />

L0f<br />

L0k<br />

L0d<br />

L1b<br />

L1c<br />

L5a<br />

L5b<br />

L2a<br />

L2b<br />

L2c<br />

L2d<br />

L6<br />

L7<br />

L4a<br />

L4g<br />

L3a<br />

L3b<br />

L3c<br />

L3d<br />

L3f<br />

L3h<br />

L3i<br />

L3x<br />

L3e<br />

M2<br />

Africa<br />

L4<br />

D<br />

D4<br />

D5<br />

D6<br />

M21<br />

Q<br />

S Asia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

N9<br />

L3<br />

N2<br />

N2a<br />

W<br />

N1a<br />

N1b<br />

N1c<br />

I<br />

X<br />

N<br />

U8<br />

K<br />

R5<br />

U2a<br />

U2b<br />

U2c<br />

U2d<br />

U2e<br />

U8a<br />

U8b<br />

K1<br />

K2<br />

U4<br />

U9<br />

U3<br />

U7<br />

U1<br />

U5<br />

U6<br />

B4<br />

B5<br />

B6<br />

R9b<br />

F<br />

R<br />

U<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Filogenesi mondi<strong>al</strong>e <strong>dell</strong>’mtDNA e<br />

distribuzione dei princip<strong>al</strong>i Aplogruppi<br />

<strong>Il</strong> più recente approccio molecolare per determinare<br />

la variazione di sequenza <strong>dell</strong>’mtDNA:<br />

<strong>Il</strong> sequenziamento di un gran numero di genomi<br />

mitocondri<strong>al</strong>i completi<br />

M<br />

M1<br />

A<br />

N9a<br />

N9b<br />

Y<br />

N21<br />

S<br />

N1<br />

E Asia SE Asia W Eurasia S Asia W Eurasia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

Oceania<br />

B<br />

R9<br />

R21<br />

P<br />

J T<br />

HV<br />

HV0<br />

H<br />

R0<br />

J1<br />

J2<br />

T1<br />

T2<br />

HV1<br />

HV0*<br />

HV0a<br />

V<br />

H1<br />

H2<br />

H3<br />

H4<br />

H5<br />

W Eurasia<br />

R0a


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

TIME<br />

(years)<br />

200,000<br />

150,000<br />

100,000<br />

50,000 25,000 0<br />

L0<br />

L<br />

L1<br />

L5<br />

L2<br />

L0a<br />

L0f<br />

L0k<br />

L0d<br />

L1b<br />

L1c<br />

L5a<br />

L5b<br />

L2a<br />

L2b<br />

L2c<br />

L2d<br />

L6<br />

L7<br />

L4a<br />

L4g<br />

L3a<br />

L3b<br />

L3c<br />

L3d<br />

L3f<br />

L3h<br />

L3i<br />

L3x<br />

L3e<br />

M2<br />

Africa<br />

L4<br />

D<br />

D4<br />

D5<br />

D6<br />

M21<br />

Q<br />

S Asia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

N9<br />

L3<br />

N2<br />

N2a<br />

W<br />

N1a<br />

N1b<br />

N1c<br />

I<br />

X<br />

N<br />

U8<br />

K<br />

R5<br />

U2a<br />

U2b<br />

U2c<br />

U2d<br />

U2e<br />

U8a<br />

U8b<br />

K1<br />

K2<br />

U4<br />

U9<br />

U3<br />

U7<br />

U1<br />

U5<br />

U6<br />

B4<br />

B5<br />

B6<br />

R9b<br />

F<br />

R<br />

U<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Filogenesi mondi<strong>al</strong>e <strong>dell</strong>’mtDNA e<br />

distribuzione dei princip<strong>al</strong>i Aplogruppi<br />

M<br />

M1<br />

A<br />

N9a<br />

N9b<br />

Y<br />

N21<br />

S<br />

L’uscita d<strong>al</strong>l’Africa<br />

N1<br />

E Asia SE Asia W Eurasia S Asia W Eurasia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

Oceania<br />

B<br />

R9<br />

R21<br />

P<br />

J T<br />

HV<br />

HV0<br />

H<br />

R0<br />

J1<br />

J2<br />

T1<br />

T2<br />

HV1<br />

HV0*<br />

HV0a<br />

V<br />

H1<br />

H2<br />

H3<br />

H4<br />

H5<br />

W Eurasia<br />

R0a


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Uscita d<strong>al</strong>l’Africa<br />

N,R (~45.000 anni fa)<br />

UNA popolazione<br />

loc<strong>al</strong>e<br />

L3 (~83.000 anni fa)<br />

L3<br />

Rotta costiera<br />

L3 M,N R<br />

R (~70.000 anni fa)<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

M,N,R M,N,R<br />

(~60.000 anni fa)<br />

(Macaulay et <strong>al</strong>. 2005 Science 308: 1034-36)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

TIME<br />

(years)<br />

200,000<br />

150,000<br />

100,000<br />

50,000 25,000 0<br />

L0<br />

L<br />

L1<br />

L5<br />

L2<br />

L0a<br />

L0f<br />

L0k<br />

L0d<br />

L1b<br />

L1c<br />

L5a<br />

L5b<br />

L2a<br />

L2b<br />

L2c<br />

L2d<br />

L6<br />

L7<br />

L4a<br />

L4g<br />

L3a<br />

L3b<br />

L3c<br />

L3d<br />

L3f<br />

L3h<br />

L3i<br />

L3x<br />

L3e<br />

M2<br />

Africa<br />

L4<br />

Un ritorno in Africa?<br />

D<br />

D4<br />

D5<br />

D6<br />

M<br />

M21<br />

Q<br />

Africa<br />

S Asia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

N9<br />

L3<br />

S<br />

N2<br />

N2a<br />

W<br />

N1a<br />

N1b<br />

N1c<br />

I<br />

X<br />

N<br />

U8<br />

K<br />

R5<br />

U2a<br />

U2b<br />

U2c<br />

U2d<br />

U2e<br />

U8a<br />

U8b<br />

K1<br />

K2<br />

U4<br />

U9<br />

U3<br />

U7<br />

U1<br />

U5<br />

U6<br />

B4<br />

B5<br />

B6<br />

R9b<br />

F<br />

R<br />

U<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Cosa si può dire degli Aplogruppi M1 e U6?<br />

M1<br />

A<br />

N9a<br />

N9b<br />

Y<br />

N21<br />

Perché sono in Africa?<br />

Stesso evento di flusso genico?<br />

N1<br />

Africa<br />

E Asia SE Asia W Eurasia S Asia W Eurasia E Asia SE Asia<br />

Oceania<br />

Oceania<br />

B<br />

R9<br />

R21<br />

P<br />

J T<br />

HV<br />

HV0<br />

H<br />

R0<br />

J1<br />

J2<br />

T1<br />

T2<br />

HV1<br />

HV0*<br />

HV0a<br />

V<br />

H1<br />

H2<br />

H3<br />

H4<br />

H5<br />

W Eurasia<br />

(Olivieri et <strong>al</strong>. 2006 Science 314: 1767-707)<br />

R0a


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Mappe di frequenza<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

M1 U6<br />

(Olivieri et <strong>al</strong>. 2006 Science 314: 1767-69)


Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

10057<br />

10482<br />

11914<br />

12940<br />

9053<br />

9545<br />

5896<br />

7853<br />

21<br />

1<br />

6<br />

198<br />

6056<br />

6851<br />

10506<br />

13105<br />

15115<br />

18<br />

152<br />

5319<br />

930<br />

7853<br />

14769<br />

5<br />

513<br />

6248<br />

8473<br />

13914<br />

14128<br />

3604<br />

4375<br />

4793<br />

13635<br />

15514<br />

16145<br />

16278<br />

17<br />

19<br />

12<br />

4011<br />

8521<br />

11044<br />

14182<br />

16249 16<br />

207<br />

6378<br />

8388<br />

3705<br />

12346<br />

16359<br />

813<br />

6671<br />

13<br />

150<br />

522-523d<br />

8281-8289d<br />

16241<br />

7<br />

200<br />

709<br />

6465<br />

14464<br />

11882<br />

8<br />

1719<br />

6962<br />

9966<br />

12373<br />

13542C<br />

10<br />

M1a<br />

M1a<br />

M1a1<br />

M1a1<br />

195 6446 6680 12403 12950C 14110<br />

16129 16189 16249 16311 16519<br />

11<br />

152<br />

2061<br />

11151<br />

11560<br />

11821T<br />

16209<br />

20<br />

14<br />

370<br />

3531<br />

5108<br />

6719<br />

16172<br />

310<br />

310<br />

(315.1)d<br />

(315.1)d<br />

3<br />

3275<br />

16194C<br />

16195<br />

16195+C<br />

15928<br />

4<br />

2<br />

M1a1a<br />

M1a1a<br />

M1a1b<br />

M1a1b<br />

M1a1b1<br />

M1a1b1 M1a1c<br />

M1a1c<br />

M1a1d<br />

M1a1d<br />

198<br />

15<br />

11288<br />

16207<br />

16255<br />

M<br />

207<br />

3547<br />

5773<br />

12391<br />

15928<br />

34<br />

40<br />

36<br />

10694<br />

13215<br />

13722<br />

14323<br />

14515<br />

15770<br />

15799<br />

16129<br />

189<br />

204<br />

6340<br />

9387C<br />

39<br />

35<br />

16129<br />

3513<br />

8607<br />

10667<br />

16465 235<br />

8587<br />

9452<br />

10586<br />

37<br />

189<br />

9652<br />

16051<br />

38<br />

M1a4<br />

M1a5<br />

13111<br />

3705<br />

7051<br />

12007<br />

16362<br />

16512<br />

9380<br />

12940<br />

15262<br />

16093<br />

47<br />

10895<br />

16399<br />

42<br />

5237<br />

466<br />

4936<br />

8868<br />

15247G<br />

16185<br />

9327<br />

13239<br />

14569<br />

46<br />

11377<br />

16291<br />

44<br />

2706<br />

7394<br />

45<br />

522-523d<br />

5250<br />

5351<br />

12663<br />

50<br />

16291<br />

M1b1<br />

M1b1<br />

M1b2<br />

M1b2<br />

200<br />

11671<br />

43<br />

4336<br />

M1b1a<br />

M1b1a<br />

M1b2a<br />

M1b2a<br />

33<br />

189<br />

954<br />

2905<br />

4137<br />

7269<br />

13105<br />

15848<br />

16093<br />

16249<br />

31<br />

13637<br />

16223<br />

150<br />

513<br />

522-523d<br />

10322<br />

11024<br />

14696<br />

16320<br />

30<br />

6473<br />

9740<br />

12414<br />

13928C<br />

16374C<br />

32<br />

M1a3<br />

41<br />

6179<br />

6815<br />

12406<br />

15884<br />

24<br />

214<br />

8381<br />

13176<br />

14182<br />

15431<br />

16129<br />

26<br />

27<br />

152<br />

(315.1)+2C<br />

14127<br />

15172<br />

25<br />

146<br />

513<br />

593<br />

593<br />

16260<br />

16320<br />

200<br />

315.1<br />

8392<br />

9196<br />

13149T<br />

1708T<br />

8670h<br />

12964A<br />

15119<br />

16129<br />

28<br />

1282<br />

1438<br />

2056<br />

2581<br />

2858<br />

14020<br />

15401<br />

16182<br />

16265C<br />

M1a2<br />

M1a2a<br />

M1a2a<br />

M1a2b<br />

M1a2b<br />

29<br />

M1b<br />

M1b<br />

13759<br />

48<br />

M1<br />

M1<br />

16093<br />

49<br />

9<br />

709<br />

22<br />

3906A<br />

93<br />

523+CA<br />

573+3C<br />

1007<br />

5567<br />

8512<br />

11150<br />

51<br />

5788<br />

15296<br />

23<br />

9629<br />

M1a1e<br />

M1a1e<br />

489 10400<br />

14783 15043<br />

U<br />

7<br />

7805<br />

14179<br />

16278<br />

9438<br />

U6b<br />

U6b<br />

16189<br />

2<br />

3969<br />

4172A<br />

11938<br />

16239<br />

189<br />

195<br />

4955<br />

5460<br />

6929T<br />

13<br />

U6a<br />

U6a<br />

10<br />

146<br />

152<br />

188<br />

1211<br />

11268<br />

13431<br />

15634<br />

16311<br />

3633<br />

9380<br />

9725<br />

9801<br />

9966<br />

10853<br />

10993<br />

11590<br />

12850<br />

16219<br />

1<br />

27<br />

16311<br />

16219<br />

3688C<br />

12406<br />

13879<br />

15553<br />

16111<br />

16129<br />

16519<br />

30<br />

U6c<br />

U6c<br />

794A<br />

1193<br />

1692T<br />

5120<br />

5471<br />

8473<br />

15530<br />

15632<br />

22<br />

20<br />

150<br />

437<br />

522-523d<br />

793<br />

4965<br />

5081<br />

11013<br />

15244<br />

16169<br />

16189<br />

4454<br />

12603<br />

14470<br />

16261<br />

3760G<br />

28<br />

185<br />

522-523d<br />

3377<br />

4021<br />

6077<br />

8466<br />

8705<br />

12097<br />

13569<br />

13928<br />

16362<br />

16399<br />

11<br />

146<br />

337<br />

13359<br />

16235<br />

960d<br />

6359<br />

11204<br />

8<br />

195<br />

686<br />

2746<br />

9128<br />

9656<br />

9891<br />

9972<br />

16274<br />

16278<br />

21<br />

16311<br />

103<br />

15626<br />

200<br />

513<br />

5899+C<br />

10101<br />

13986<br />

15436<br />

16257<br />

6<br />

523+CA<br />

11722<br />

14568h<br />

15221<br />

16362<br />

3<br />

150<br />

12246<br />

13674<br />

14215<br />

15862<br />

16134<br />

199<br />

373<br />

9866<br />

12<br />

14927<br />

4<br />

152<br />

8865<br />

9377<br />

9896<br />

10784<br />

12022<br />

13834<br />

15067<br />

16086<br />

5213<br />

11038<br />

16399h<br />

23<br />

15790<br />

150<br />

2833<br />

3826<br />

9<br />

152<br />

4336<br />

12501<br />

14518<br />

5460<br />

12842<br />

13145<br />

14003<br />

15892<br />

29<br />

U6a2<br />

U6a2<br />

U6a1<br />

U6a1 U6a3<br />

U6a3<br />

U6a4<br />

U6a4<br />

10685<br />

15355<br />

16271<br />

19<br />

3591<br />

7642<br />

13590<br />

15927<br />

14<br />

8713<br />

10192<br />

16126<br />

16169<br />

15<br />

1007<br />

1442<br />

16189<br />

11590<br />

16<br />

6593<br />

8251h<br />

9139<br />

11191<br />

11893<br />

16301<br />

8407A<br />

8557C<br />

9779<br />

10700<br />

11734<br />

13440<br />

709<br />

2967<br />

9090<br />

14181<br />

15661<br />

18<br />

U6a5<br />

U6a5<br />

U6a6<br />

U6a6<br />

U6d<br />

U6d<br />

16189<br />

16235<br />

146<br />

8251<br />

11176<br />

12376G<br />

12727<br />

15244<br />

15314<br />

16355<br />

16519<br />

5<br />

16519<br />

150<br />

11467<br />

12308<br />

12372<br />

3348<br />

16172<br />

73<br />

2706<br />

7028<br />

11719<br />

14766<br />

263<br />

315+C<br />

750<br />

1438<br />

4769<br />

8860<br />

15326<br />

U6<br />

U6<br />

R<br />

N<br />

12705<br />

16223<br />

rCRS<br />

H<br />

15043<br />

195<br />

198<br />

455+T<br />

709<br />

960+C<br />

1842<br />

7735<br />

11818C<br />

12940<br />

12950C<br />

13879<br />

16219<br />

24<br />

17<br />

146<br />

6407<br />

10268<br />

10398<br />

12397<br />

16189<br />

U6a7<br />

U6a7<br />

25<br />

U6b1<br />

U6b1<br />

195<br />

1555<br />

7700<br />

14279h<br />

26<br />

6734<br />

16163<br />

16164T<br />

195<br />

533<br />

2352<br />

9738<br />

15431<br />

16163<br />

16519<br />

8701<br />

9540<br />

10398<br />

10873<br />

15301<br />

L3<br />

9152<br />

16224<br />

Mediterranean South<br />

East Africa<br />

Near East<br />

Egypt<br />

Mediterranean North<br />

Filogenesi di<br />

Filogenesi di<br />

M1<br />

M1 e<br />

e U6<br />

U6<br />

81 sequenze<br />

complete<br />

37 mila anni<br />

45 mila anni<br />

23.4 ± 5.6 ky<br />

(Olivieri et <strong>al</strong>. 2006 Science 314: 1767-69)<br />

Ramo mediterraneo


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

U5...<br />

M1, U6<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

in Europa…<br />

Cacciatori-Raccoglitori<br />

Cacciatori Raccoglitori ~ 45.000 anni fa<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

in Europa…<br />

Agricoltori ~ 9.000 anni fa<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Gli aplogruppi H e U<br />

nella filogenesi mondi<strong>al</strong>e <strong>dell</strong>’mtDNA


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

62 sequenze complete<br />

3010 6766<br />

H1 H3<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Filogenesi <strong>dell</strong>’aplogruppo H (e aplogruppi fratelli)<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2004 Am J Hum Genet 75: 910-18)


Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

152<br />

234<br />

906<br />

1888<br />

7789<br />

9094<br />

9614<br />

12793<br />

13656<br />

15930<br />

16209<br />

16239<br />

16244<br />

16352<br />

16353<br />

146<br />

644<br />

709<br />

1598<br />

4721<br />

8023<br />

8676<br />

9767<br />

10810<br />

11890<br />

12172<br />

15214<br />

16189<br />

150<br />

309+C<br />

14139<br />

15454<br />

16343<br />

152<br />

189<br />

200<br />

207<br />

1719<br />

6050<br />

11050<br />

13215<br />

16274<br />

16343C<br />

U9b<br />

U8a<br />

U8b<br />

103<br />

146<br />

337<br />

d960<br />

6359<br />

11204<br />

13359<br />

15626<br />

16183C<br />

16189<br />

16235<br />

3197<br />

9477<br />

13617<br />

16270<br />

7385<br />

10927<br />

12618<br />

152<br />

2387<br />

4345<br />

8839<br />

5656<br />

5437<br />

15721<br />

523+CA<br />

742<br />

2892<br />

6917<br />

8865<br />

15355<br />

270+T<br />

11732<br />

16093<br />

11<br />

38<br />

34<br />

30<br />

29<br />

15884<br />

723<br />

5964<br />

16183C<br />

1850<br />

16148<br />

16335<br />

16189<br />

11467<br />

12308<br />

12372<br />

U1b<br />

12<br />

10<br />

20<br />

8<br />

9<br />

14<br />

15<br />

17<br />

39<br />

22<br />

23 24<br />

28<br />

26<br />

25<br />

21<br />

U5b1b<br />

U5b1b<br />

58.8<br />

58.8 ±6.8<br />

6.8 Ky<br />

Ky<br />

309+C<br />

16192<br />

16051<br />

217<br />

309+C<br />

340<br />

3116<br />

11197<br />

11732<br />

16183C<br />

16519<br />

499<br />

5999<br />

5999<br />

6545<br />

7906<br />

14180<br />

14766<br />

16168<br />

16192<br />

16519<br />

152<br />

3546<br />

4562<br />

4654<br />

5465<br />

8778<br />

8812<br />

9054<br />

16086<br />

16119<br />

16343<br />

195<br />

4646<br />

6047<br />

14620<br />

15693<br />

16356<br />

16519<br />

2083<br />

3672<br />

8642<br />

12297<br />

15789<br />

16362<br />

152<br />

961<br />

965+3C<br />

1555<br />

4562<br />

12937<br />

16134<br />

310<br />

523+2(CA)<br />

16356<br />

16359<br />

U9<br />

U9<br />

3531<br />

3834<br />

6386<br />

14094<br />

5460<br />

8974<br />

12852<br />

16051<br />

16261<br />

16278<br />

16311<br />

195<br />

309+C<br />

573+4C<br />

1005<br />

9299<br />

11350<br />

12615<br />

13111<br />

15930<br />

16242<br />

U9a<br />

309+C<br />

d522-523<br />

961<br />

965+3C<br />

3741<br />

8137<br />

8684<br />

10084<br />

11065<br />

13500<br />

14569<br />

15671<br />

16173<br />

16309<br />

16362<br />

16519<br />

282<br />

309+C<br />

1555<br />

3738<br />

5240<br />

6392<br />

6455<br />

7055<br />

9365<br />

10733<br />

12135A<br />

13145<br />

16146<br />

16242<br />

16342<br />

152<br />

980<br />

5360<br />

10142<br />

16318T<br />

U7<br />

U7<br />

U8<br />

U8<br />

146<br />

195<br />

d522-523<br />

3531<br />

6546<br />

6599<br />

9012<br />

9111<br />

9324<br />

9948<br />

10084<br />

11914<br />

12358<br />

12771<br />

14484<br />

16066<br />

16129<br />

16183C<br />

16189<br />

16234<br />

K<br />

1189<br />

10398<br />

d498<br />

7082<br />

14757<br />

15635<br />

16301<br />

195<br />

523+CA<br />

4113<br />

16093<br />

U6<br />

U6<br />

U5<br />

U5<br />

385<br />

d522-523<br />

3158+T<br />

3338<br />

3591<br />

5774<br />

5894<br />

10034<br />

12732<br />

13422<br />

16129<br />

146<br />

195<br />

279<br />

750<br />

2387<br />

3531<br />

8395<br />

10885<br />

11566<br />

15172<br />

16111<br />

16311<br />

16327<br />

199<br />

5585<br />

6023<br />

6674<br />

7569<br />

8251<br />

16311<br />

5339<br />

12801<br />

13889<br />

15466<br />

150<br />

7768<br />

14182<br />

3348<br />

16172<br />

309+C<br />

6734<br />

16163<br />

16164T<br />

16519<br />

5441<br />

11778<br />

13308<br />

16144<br />

3395<br />

4059<br />

8413<br />

16320<br />

14927<br />

309+C<br />

309+C<br />

16192<br />

285<br />

12879<br />

13104<br />

14070<br />

15148<br />

15954C<br />

16249<br />

8818<br />

U4<br />

U4<br />

1721<br />

13637<br />

3212<br />

9682<br />

12136<br />

16189<br />

16192<br />

16398<br />

37<br />

35<br />

36<br />

1834<br />

5452<br />

8705<br />

15511<br />

15924<br />

16270<br />

16519<br />

15191<br />

16192<br />

16311<br />

55A<br />

1555<br />

14420<br />

14470<br />

16336<br />

16519<br />

32<br />

U5b1c<br />

U5b1c<br />

U<br />

R<br />

199<br />

2225A<br />

3507<br />

8053<br />

8277<br />

8743<br />

10084<br />

12136<br />

33<br />

4655<br />

9804<br />

9064<br />

16129<br />

16274<br />

5262<br />

8572<br />

11150<br />

15629<br />

16154<br />

16230<br />

16311<br />

16519<br />

U2a<br />

U2a<br />

16206C<br />

146<br />

2706<br />

5186T<br />

12106<br />

13194<br />

15049<br />

5790A<br />

14935<br />

15061<br />

16234<br />

508<br />

3720<br />

5390<br />

5426<br />

6045<br />

6152<br />

10876<br />

13020<br />

13734<br />

15907<br />

16129C<br />

16189<br />

16362<br />

U2b<br />

U2b U2c<br />

U2c<br />

U2e<br />

U2e<br />

2218<br />

4991<br />

6026<br />

7581<br />

14364<br />

16183C<br />

16189<br />

U1a<br />

U1a<br />

U4a<br />

U4a<br />

U3b<br />

U3b<br />

U1<br />

U1 7805<br />

14179<br />

16278<br />

U6a<br />

U6a<br />

9438<br />

16311<br />

U6b<br />

U6b<br />

U5b<br />

U5b<br />

U5a<br />

U5a<br />

U5b1<br />

U5b1<br />

U5b2<br />

U5b2<br />

U5b1d<br />

U5b1d<br />

2706<br />

7028<br />

263<br />

315+C<br />

8860<br />

15326<br />

rCRS<br />

H<br />

73<br />

11719<br />

pre<br />

pre-HV<br />

HV<br />

HV<br />

HV<br />

14766<br />

750<br />

1438<br />

4769<br />

H2<br />

H2<br />

H2a<br />

H2a<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

1<br />

2<br />

3<br />

3480<br />

10550<br />

11299<br />

14798<br />

16224<br />

K1<br />

K1<br />

K1a<br />

K1a<br />

K1c<br />

K1c<br />

18<br />

U3a<br />

U3a<br />

2294<br />

4703<br />

6518<br />

9266<br />

10506<br />

13934<br />

16390<br />

16519<br />

U3<br />

U3<br />

U2<br />

U2<br />

16219<br />

2352<br />

9738<br />

15431<br />

16163<br />

U6b1<br />

U6b1<br />

14793<br />

16256<br />

15218<br />

16399<br />

U5a1<br />

U5a1<br />

4732<br />

11332<br />

7705<br />

11339<br />

U4b<br />

U4b<br />

4188<br />

4640A<br />

9656<br />

13743<br />

9698<br />

1811<br />

497<br />

146<br />

152<br />

9093<br />

11377<br />

9055<br />

14167<br />

16311<br />

16519<br />

27<br />

31<br />

152<br />

16<br />

13<br />

19<br />

41.4<br />

41.4 ±9.2<br />

9.2 Ky<br />

Ky<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2005 Am J Hum Genet 76: 883-86)<br />

Filogenesi <strong>dell</strong>’aplogruppo U (39 sequenze complete)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Ultimo picco glaci<strong>al</strong>e<br />

(~20.000 anni fa)<br />

?<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Andamento <strong>dell</strong>a temperatura negli ultimi<br />

150.000 anni<br />

(Petit JR et <strong>al</strong>. 2000. In Trends: A Compendium of Data on Glob<strong>al</strong><br />

Change.Carbon Dioxide Information An<strong>al</strong>ysis Center, Oak Ridge Nation<strong>al</strong><br />

Laboratory, U.S. Department of Energy, Oak Ridge, Tenn., U.S.A.)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Aree rifugio durante<br />

l’ultimo picco glaci<strong>al</strong>e<br />

e mappe di frequenza<br />

degli aplogruppi H1,<br />

H3, V, U5b<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Tempo di co<strong>al</strong>escenza medio = 11.300 (± 900) anni<br />

(Modified from Torroni et <strong>al</strong>. 2006 Trends Genet 22: 339-45)


Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

152<br />

234<br />

906<br />

1888<br />

7789<br />

9094<br />

9614<br />

12793<br />

13656<br />

15930<br />

16209<br />

16239<br />

16244<br />

16352<br />

16353<br />

146<br />

644<br />

709<br />

1598<br />

4721<br />

8023<br />

8676<br />

9767<br />

10810<br />

11890<br />

12172<br />

15214<br />

16189<br />

150<br />

309+C<br />

14139<br />

15454<br />

16343<br />

152<br />

189<br />

200<br />

207<br />

1719<br />

6050<br />

11050<br />

13215<br />

16274<br />

16343C<br />

U9b<br />

U8a<br />

U8b<br />

103<br />

146<br />

337<br />

d960<br />

6359<br />

11204<br />

13359<br />

15626<br />

16183C<br />

16189<br />

16235<br />

3197<br />

9477<br />

13617<br />

16270<br />

7385<br />

10927<br />

12618<br />

152<br />

2387<br />

4345<br />

8839<br />

5656<br />

5437<br />

15721<br />

523+CA<br />

742<br />

2892<br />

6917<br />

8865<br />

15355<br />

270+T<br />

11732<br />

16093<br />

11<br />

38<br />

34<br />

30<br />

29<br />

15884<br />

723<br />

5964<br />

16183C<br />

1850<br />

16148<br />

16335<br />

16189<br />

11467<br />

12308<br />

12372<br />

U1b<br />

12<br />

10<br />

20<br />

8<br />

9<br />

14<br />

15<br />

17<br />

39<br />

22<br />

23 24<br />

28<br />

26<br />

25<br />

21<br />

U5b1b<br />

U5b1b<br />

58.8<br />

58.8 ±6.8<br />

6.8 Ky<br />

Ky<br />

309+C<br />

16192<br />

16051<br />

217<br />

309+C<br />

340<br />

3116<br />

11197<br />

11732<br />

16183C<br />

16519<br />

499<br />

5999<br />

5999<br />

6545<br />

7906<br />

14180<br />

14766<br />

16168<br />

16192<br />

16519<br />

152<br />

3546<br />

4562<br />

4654<br />

5465<br />

8778<br />

8812<br />

9054<br />

16086<br />

16119<br />

16343<br />

195<br />

4646<br />

6047<br />

14620<br />

15693<br />

16356<br />

16519<br />

2083<br />

3672<br />

8642<br />

12297<br />

15789<br />

16362<br />

152<br />

961<br />

965+3C<br />

1555<br />

4562<br />

12937<br />

16134<br />

310<br />

523+2(CA)<br />

16356<br />

16359<br />

U9<br />

U9<br />

3531<br />

3834<br />

6386<br />

14094<br />

5460<br />

8974<br />

12852<br />

16051<br />

16261<br />

16278<br />

16311<br />

195<br />

309+C<br />

573+4C<br />

1005<br />

9299<br />

11350<br />

12615<br />

13111<br />

15930<br />

16242<br />

U9a<br />

309+C<br />

d522-523<br />

961<br />

965+3C<br />

3741<br />

8137<br />

8684<br />

10084<br />

11065<br />

13500<br />

14569<br />

15671<br />

16173<br />

16309<br />

16362<br />

16519<br />

282<br />

309+C<br />

1555<br />

3738<br />

5240<br />

6392<br />

6455<br />

7055<br />

9365<br />

10733<br />

12135A<br />

13145<br />

16146<br />

16242<br />

16342<br />

152<br />

980<br />

5360<br />

10142<br />

16318T<br />

U7<br />

U7<br />

U8<br />

U8<br />

146<br />

195<br />

d522-523<br />

3531<br />

6546<br />

6599<br />

9012<br />

9111<br />

9324<br />

9948<br />

10084<br />

11914<br />

12358<br />

12771<br />

14484<br />

16066<br />

16129<br />

16183C<br />

16189<br />

16234<br />

K<br />

1189<br />

10398<br />

d498<br />

7082<br />

14757<br />

15635<br />

16301<br />

195<br />

523+CA<br />

4113<br />

16093<br />

U6<br />

U6<br />

U5<br />

U5<br />

385<br />

d522-523<br />

3158+T<br />

3338<br />

3591<br />

5774<br />

5894<br />

10034<br />

12732<br />

13422<br />

16129<br />

146<br />

195<br />

279<br />

750<br />

2387<br />

3531<br />

8395<br />

10885<br />

11566<br />

15172<br />

16111<br />

16311<br />

16327<br />

199<br />

5585<br />

6023<br />

6674<br />

7569<br />

8251<br />

16311<br />

5339<br />

12801<br />

13889<br />

15466<br />

150<br />

7768<br />

14182<br />

3348<br />

16172<br />

309+C<br />

6734<br />

16163<br />

16164T<br />

16519<br />

5441<br />

11778<br />

13308<br />

16144<br />

3395<br />

4059<br />

8413<br />

16320<br />

14927<br />

309+C<br />

309+C<br />

16192<br />

285<br />

12879<br />

13104<br />

14070<br />

15148<br />

15954C<br />

16249<br />

8818<br />

U4<br />

U4<br />

1721<br />

13637<br />

3212<br />

9682<br />

12136<br />

16189<br />

16192<br />

16398<br />

37<br />

35<br />

36<br />

1834<br />

5452<br />

8705<br />

15511<br />

15924<br />

16270<br />

16519<br />

15191<br />

16192<br />

16311<br />

55A<br />

1555<br />

14420<br />

14470<br />

16336<br />

16519<br />

32<br />

U5b1c<br />

U5b1c<br />

U<br />

R<br />

199<br />

2225A<br />

3507<br />

8053<br />

8277<br />

8743<br />

10084<br />

12136<br />

33<br />

4655<br />

9804<br />

9064<br />

16129<br />

16274<br />

5262<br />

8572<br />

11150<br />

15629<br />

16154<br />

16230<br />

16311<br />

16519<br />

U2a<br />

U2a<br />

16206C<br />

146<br />

2706<br />

5186T<br />

12106<br />

13194<br />

15049<br />

5790A<br />

14935<br />

15061<br />

16234<br />

508<br />

3720<br />

5390<br />

5426<br />

6045<br />

6152<br />

10876<br />

13020<br />

13734<br />

15907<br />

16129C<br />

16189<br />

16362<br />

U2b<br />

U2b U2c<br />

U2c<br />

U2e<br />

U2e<br />

2218<br />

4991<br />

6026<br />

7581<br />

14364<br />

16183C<br />

16189<br />

U1a<br />

U1a<br />

U4a<br />

U4a<br />

U3b<br />

U3b<br />

U1<br />

U1 7805<br />

14179<br />

16278<br />

U6a<br />

U6a<br />

9438<br />

16311<br />

U6b<br />

U6b<br />

U5b<br />

U5b<br />

U5a<br />

U5a<br />

U5b1<br />

U5b1<br />

U5b2<br />

U5b2<br />

U5b1d<br />

U5b1d<br />

2706<br />

7028<br />

263<br />

315+C<br />

8860<br />

15326<br />

rCRS<br />

H<br />

73<br />

11719<br />

pre<br />

pre-HV<br />

HV<br />

HV<br />

HV<br />

14766<br />

750<br />

1438<br />

4769<br />

H2<br />

H2<br />

H2a<br />

H2a<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

1<br />

2<br />

3<br />

3480<br />

10550<br />

11299<br />

14798<br />

16224<br />

K1<br />

K1<br />

K1a<br />

K1a<br />

K1c<br />

K1c<br />

18<br />

U3a<br />

U3a<br />

2294<br />

4703<br />

6518<br />

9266<br />

10506<br />

13934<br />

16390<br />

16519<br />

U3<br />

U3<br />

U2<br />

U2<br />

16219<br />

2352<br />

9738<br />

15431<br />

16163<br />

U6b1<br />

U6b1<br />

14793<br />

16256<br />

15218<br />

16399<br />

U5a1<br />

U5a1<br />

4732<br />

11332<br />

7705<br />

11339<br />

U4b<br />

U4b<br />

4188<br />

4640A<br />

9656<br />

13743<br />

9698<br />

1811<br />

497<br />

146<br />

152<br />

9093<br />

11377<br />

9055<br />

14167<br />

16311<br />

16519<br />

27<br />

31<br />

152<br />

16<br />

13<br />

19<br />

41.4<br />

41.4 ±9.2<br />

9.2 Ky<br />

Ky<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2005 Am J Hum Genet 76: 883-86)<br />

Filogenesi <strong>dell</strong>’aplogruppo U (39 sequenze complete)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

270+T<br />

11732<br />

16093<br />

It<strong>al</strong>ia<br />

723<br />

5964<br />

16183C<br />

Sottoaplogruppo U5b1b<br />

15884<br />

5441<br />

11778<br />

13308<br />

Spagna It<strong>al</strong>ia<br />

U<br />

3197<br />

9477<br />

13617<br />

16270<br />

U5<br />

150<br />

7768<br />

14182<br />

U5b<br />

5656<br />

U5b1<br />

7385<br />

10927<br />

12618<br />

16189<br />

U5b1b<br />

Saami<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

8.600 ± 2.400 anni fa<br />

3395<br />

4059<br />

16144<br />

14927<br />

309+C<br />

1850<br />

16148<br />

16335<br />

Saami<br />

Yakuzo<br />

Saami<br />

15.000 km<br />

8413<br />

16320<br />

Fulano<br />

309+C<br />

16192<br />

152<br />

2387<br />

4345<br />

8839<br />

Berbero


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Berberi<br />

Fulani<br />

Saami<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Yakuzi


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Saami


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Berberi


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

10-12 mila anni fa<br />

Fulani<br />

Berberi<br />

Saami<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Yakuzi


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Al patrimonio genico degli Europei moderni<br />

hanno contribuito molto le popolazioni<br />

P<strong>al</strong>eolitiche di cacciatori-raccoglitori!


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Cosa possiamo dire <strong>dell</strong>’area<br />

di rifugio it<strong>al</strong>iana?<br />

?<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

P<strong>al</strong>a M., Achilli A., Olivieri A., Hooshiar Kashani B., Perego U.A., Sanna D., Metsp<strong>al</strong>u E., Tambets<br />

K., Tamm E., Accetturo M., Carossa V., Lancioni H., Panara F., Zimmermann B., Huber G., Al-<br />

Zahery N., Brisighelli F., Woodward S.R., Franc<strong>al</strong>acci P., Parson W., S<strong>al</strong>as A., Behar D.M., Villems<br />

R., Semino O., Bandelt H.-J., and Torroni A. American Journ<strong>al</strong> of Human Genetics (June 2009)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Achilli et <strong>al</strong>. 2005 AJHG<br />

U5a<br />

U5<br />

41.4 ± 9.2 ky<br />

U5b1<br />

U5b<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

U5b2


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

73 11719s<br />

R0<br />

14766ns<br />

HV<br />

2706~r 7028s<br />

H<br />

1438~r 4769s<br />

H2<br />

263 315+C 750~r<br />

8860ns 15326ns<br />

rCRS<br />

N<br />

12705s 16223<br />

R<br />

14793ns 16256<br />

U5a<br />

11467s 12308~t 12372s<br />

U<br />

3197~r 9477ns 13617s 16270<br />

U5<br />

5656~nc<br />

U5b1<br />

150 7768s 14182s<br />

U5b<br />

1721~r<br />

13637ns<br />

U5b2<br />

I<br />

II<br />

III<br />

373<br />

7226s<br />

11177ns<br />

16169A<br />

16192<br />

16235<br />

16519<br />

U5b3<br />

709~r 284<br />

11950s 11914s<br />

15244s<br />

IV<br />

V VI<br />

11620s<br />

@14182s<br />

16145<br />

VII<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

SARDINIA


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Distribuzione di frequenza<br />

<strong>dell</strong>’aplogruppo U5b3<br />

• 80 popolazioni<br />

• ~35,000 individui<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

73<br />

11719s<br />

R0<br />

14766ns<br />

HV<br />

2706~r<br />

7028s<br />

H<br />

1438~r<br />

4769s<br />

H2<br />

263<br />

315+C<br />

750~r<br />

8860ns<br />

15326ns<br />

rCRS<br />

5147s<br />

9540s<br />

15043s<br />

16086<br />

1<br />

9839s<br />

11647s<br />

12358ns<br />

@16270<br />

16302<br />

7<br />

2672~r 3943ns<br />

7337s 4065s<br />

7789s 9948ns<br />

2<br />

3<br />

7403s<br />

12127s<br />

N<br />

12705s 16223<br />

R<br />

14793ns 16256<br />

U5a<br />

195<br />

3828s<br />

14233s<br />

14569s<br />

15400s<br />

16184<br />

16304G<br />

4<br />

709~r<br />

11950s<br />

2218~r<br />

10700s<br />

15391As<br />

16037<br />

@16192<br />

5<br />

@228<br />

294<br />

2245~r<br />

12477s<br />

@228<br />

373<br />

11177ns<br />

@16304<br />

16519<br />

U5b3a1a<br />

284 @16235 6770Rs 2702R~r<br />

11467s 12308~t 12372s<br />

U<br />

3197~r 9477ns 13617s 16270<br />

U5<br />

16169A<br />

13 14<br />

21<br />

15<br />

11914s<br />

8-12<br />

15244s 18 19 20 5843~t<br />

15607s 22<br />

16 17<br />

6<br />

U5b3a1<br />

1721~r<br />

13637ns<br />

U5b1 U5b2<br />

150 7768s 14182s<br />

U5b<br />

5656~nc 228<br />

16145<br />

200<br />

15781s<br />

U5b3a1b<br />

24<br />

3513s<br />

12501s<br />

23<br />

25<br />

11620s<br />

@14182s<br />

16235<br />

U5b3a<br />

523.2+CA<br />

26<br />

@16235<br />

27<br />

16093<br />

@523+CA<br />

6458s<br />

523+CA<br />

10978s<br />

7226s<br />

16192<br />

16304<br />

U5b3<br />

16291 14803s @523+CA<br />

La diffusione <strong>dell</strong>’U5b3 fu<br />

contemporanea Ramo Sardo<br />

con quella di<br />

H1 ed H3<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

Aplogruppo U5b3<br />

52 Sequenze Complete<br />

28<br />

29<br />

@228<br />

30<br />

U5b3a2 @228<br />

16465<br />

31<br />

@523+CA<br />

4824ns<br />

7521~t<br />

9761s<br />

32<br />

10.1 / 8.1 ky<br />

14769ns<br />

16278<br />

33<br />

189<br />

2245~r<br />

34<br />

35<br />

9196ns<br />

U5b3b<br />

3507s<br />

7329ns<br />

8790s<br />

12810s<br />

@16192<br />

16311<br />

36<br />

16526<br />

37-38<br />

Clade<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

39<br />

@228<br />

4775s<br />

5557~t<br />

6461s<br />

U5b3c 48<br />

3290Y~t<br />

16295<br />

40<br />

13830s 3535Ans<br />

16129<br />

16067 8701ns<br />

16311<br />

U5b3f<br />

U5b3e 8469Gns @228<br />

U5b3d<br />

185<br />

13708ns<br />

152 9707s<br />

49 10493s<br />

2395~r<br />

9986s 3212~r 16312 44<br />

9038ns<br />

3511ns 50<br />

6425Gs<br />

41<br />

42<br />

No. of<br />

mtDNAs<br />

43<br />

SARDINIA<br />

ITALY<br />

WESTERN EUROPE<br />

EASTERN EUROPE<br />

NEAR‐EAST<br />

NORTH AFRICA<br />

OTHERS<br />

2308~r 8044s<br />

45<br />

46<br />

47<br />

ρ σ<br />

U5b3 52 2,19 0,44<br />

H1 134 2,11 0,23<br />

H3 50 2,14 0,28<br />

51<br />

52


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Sardinia<br />

It<strong>al</strong>y<br />

Iberia<br />

W. Europe (w/o Iberia)<br />

E. Europe<br />

Others<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Median-joining network degli aplotipi<br />

HVS-I osservati in 152 mtDNA U5b3<br />

Geographic<br />

Areas<br />

No. of<br />

MtDNAs<br />

Nucleotide<br />

Diversity %<br />

Average<br />

Number of<br />

Nucleotide<br />

Differences<br />

Sardinia 55 0.288 ±0.062 0.986<br />

It<strong>al</strong>y 23 0.717 ±0.093 2.451<br />

Iberia 17 0.645 ±0.117 2.206


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

18.000 anni fa<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

10.000 anni fa


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Qu<strong>al</strong>e è l’origine del ramo sardo?


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

73 11719s<br />

R0<br />

14766ns<br />

HV<br />

2706~r 7028s<br />

H<br />

1438~r 4769s<br />

H2<br />

263 315+C 750~r<br />

8860ns 15326ns<br />

rCRS<br />

N<br />

12705s 16223<br />

U5a<br />

R<br />

14793ns 16256<br />

11467s 12308~t 12372s<br />

U<br />

3197~r 9477ns 13617s 16270<br />

U5<br />

5656~nc<br />

U5b1<br />

4.6 / 6.3 ky<br />

9839s<br />

11647s<br />

12358ns<br />

@16270<br />

16302<br />

7<br />

7403s<br />

12127s<br />

709~r<br />

11950s<br />

1721~r<br />

13637ns<br />

U5b2<br />

150 7768s 14182s<br />

U5b<br />

9.2 / 7.2 ky<br />

@228<br />

373<br />

11177ns<br />

@16304<br />

16519<br />

U5b3a1a<br />

284 @16235 6770Rs 2702R~r<br />

16145<br />

13 14<br />

21<br />

15<br />

11914s<br />

8-12<br />

15244s 18 19 20 5843~t<br />

15607s 22<br />

16 17<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

228<br />

7226s<br />

16192<br />

16304<br />

U5b3<br />

16235<br />

U5b3a<br />

16169A<br />

U5b3a1<br />

11620s<br />

@14182s<br />

23<br />

200<br />

15781s<br />

U5b3a1b<br />

24<br />

3513s<br />

12501s<br />

25<br />

Francia<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

U5b3a1a<br />

Specifico dei Sardi (3.8%)<br />

U5b3a1b<br />

Indice di un legame genetico tra la<br />

Sardegna ed il sud <strong>dell</strong>a Francia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Francia meridion<strong>al</strong>e<br />

~80% <strong>dell</strong>’ossidiana rinvenuta nei<br />

siti francesi proviene d<strong>al</strong>la<br />

Sardegna; Monte Arci (OR)<br />

P<strong>al</strong>a et <strong>al</strong>. 2009 AJHG June in press<br />

Monte Arci<br />

U5b3a1<br />

9.000 – 5.000 anni fa<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Tykot 2002<br />

Tykot 2002


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Cosa possiamo dire degli <strong>al</strong>tri continenti?


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

D<strong>al</strong>ton 2003, Nature<br />

Bridging the gap!<br />

18-20 Kya 10-11 kya<br />

8-9 Kya present<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

L’ultimo Picco Glaci<strong>al</strong>e, la Beringia e il Popolamento<br />

<strong>dell</strong>e Americhe<br />

Temperature Changes<br />

Last Glaci<strong>al</strong> Maximum<br />

(~20.000 fa)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

•Una rotta costiera<br />

lungo il versante<br />

Pacifico?<br />

•Una rotta interna<br />

attraverso il corridoio<br />

tra la c<strong>al</strong>otta glaci<strong>al</strong>e<br />

<strong>dell</strong>e Montagne<br />

Rocciose e quella del<br />

Laurentide?<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Goebel et <strong>al</strong> 2008


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

+663<br />

HaeIII<br />

Torroni et <strong>al</strong>. 1992, Genetics<br />

A<br />

9bp<br />

B<br />

deletion<br />

-13259<br />

HincII<br />

-5176<br />

AluI<br />

C<br />

D<br />

Gli aplogruppi mitocondri<strong>al</strong>i dei<br />

Nativi Americani<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

L’informazione fornita d<strong>al</strong> DNA mitocondri<strong>al</strong>e<br />

2092<br />

A2 D1<br />

D1<br />

A2C1 D1 B2<br />

-5176<br />

AluI<br />

A2C1 D1B2<br />

… sono sotto-rami di linee<br />

asiatiche più antiche e differenziate<br />

Forster et <strong>al</strong>. 1996, Am J Hum Genet


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Aplogruppi dei Nativi Americani<br />

Quattro sono definiti “Pan-Americani”:<br />

A2, B2, C1, D1<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Cinque aplogruppi, sono invece rari e con<br />

distribuzione limitata ad <strong>al</strong>cune populazione o<br />

specifiche aree geografiche:<br />

X2a (Parte settentrion<strong>al</strong>e del Nord America)<br />

D2a (Aleutini e Eschimesi)<br />

D3 (Eschimesi)<br />

D4h3<br />

C4c


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

• Aplogruppo X2a: 23 mtDNA<br />

• Aplogruppo D4h3: 46 mtDNA<br />

Perego et <strong>al</strong>. 19:1-8 Curr Biol 2009<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

mtDNA database<br />

~70,000 subjects


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Distribuzione<br />

geografica (%)<br />

Perego et <strong>al</strong>. 19:1-8 Curr Biol 2009<br />

346 sequenze complete<br />

(Native Americane)<br />

Età Et media<br />

~16.000 16.000 anni<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Maximum Likelihood time sc<strong>al</strong>e


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Conclusione<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Cosa possiamo dire a proposito di<br />

migrazioni più recenti?


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

The Flutist<br />

Gli Etruschi: Etruschi<br />

un esempio paradigmatico<br />

An Etruscan warrior head figure<br />

Sarcophagus of the Spouses<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Etruscan Chimera


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Gli Etruschi, già d<strong>al</strong> IX secolo a.C., popolavano un’ampia<br />

zona <strong>dell</strong>’It<strong>al</strong>ia centr<strong>al</strong>e chiamata Etruria<br />

L’Etruria raggiunse la sua massima<br />

espansione tra il VII e il V secolo a.C.<br />

La dominazione etrusca di Roma iniziò<br />

con il 5° Re di Roma Tarquinio Prisco<br />

(616-578 a.C.) e terminò con la caduta di<br />

Tarquinio “il Superbo” (534-509 a.C.)<br />

90-88 a.C.<br />

Attribuzione <strong>dell</strong>a cittadinanza<br />

Romana a tutti gli Etruschi<br />

Le loro terre vennero distribuite tra i<br />

veterani Romani<br />

Rapida scomparsa sia <strong>dell</strong>a lingua che <strong>dell</strong>a cultura etrusca


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Tuttavia…<br />

Possiamo dire lo stesso dei loro geni?<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

E’ forse possibile ritrovare tracce di questo antico popolo nel<br />

patrimonio genetico <strong>dell</strong>e popolazioni moderne <strong>dell</strong>’It<strong>al</strong>ia<br />

centr<strong>al</strong>e e in particolar modo <strong>dell</strong>a Toscana?<br />

<strong>Il</strong> genoma mitocondri<strong>al</strong>e – che ha trasmissione esclusivamente<br />

materna – potrebbe aver risentito meno di <strong>al</strong>tre porzioni del genoma<br />

umano <strong>dell</strong>a “conquista” romana; infatti i veterani di Roma ai qu<strong>al</strong>i<br />

venivano assegnate le terre di Etruria spesso sposavano donne loc<strong>al</strong>i,<br />

di fatto preservando le linee mitocondri<strong>al</strong>i autoctone.


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Popolazioni toscane an<strong>al</strong>izzate<br />

Murlo (86), un paese piuttosto<br />

isolato di origine etrusca nella<br />

provincia di Siena<br />

Volterra (114), l’antica città<br />

etrusca chiamata Volaterrae in<br />

provincia di Pisa<br />

La V<strong>al</strong>le del Casentino in<br />

provincia di Arezzo (122), città<br />

etrusca chiamata Arretium<br />

Volterra<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Murlo<br />

Casentino<br />

V<strong>al</strong>ley<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2007 Am J Hum Genet 80)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

H6<br />

H5<br />

H1a<br />

H1i<br />

H15<br />

H14a<br />

H*<br />

H11a<br />

R0*<br />

R2<br />

L3d<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Albero mitocondri<strong>al</strong>e dei Toscani moderni<br />

Murlo<br />

H19<br />

H3<br />

17.5%<br />

Murlo<br />

Volterra<br />

Casentino V<strong>al</strong>ley<br />

H1<br />

U2e<br />

U1a<br />

U1b<br />

U7<br />

39 Aplogruppi<br />

U3a<br />

U6a<br />

U3<br />

U3*<br />

HV HV*<br />

HV1<br />

HV0*<br />

HV0a<br />

V<br />

U5a1<br />

U5b1<br />

R0a<br />

R0a<br />

U4<br />

K1<br />

D4g1<br />

T2*<br />

J1c<br />

N2a<br />

M1b<br />

T2b<br />

T1b<br />

N1b1 W<br />

I N1c<br />

X2<br />

L1b<br />

T1a<br />

J2b<br />

J1b1<br />

J1c1<br />

J1d<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2007 Am J Hum Genet 80)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

An<strong>al</strong>isi <strong>dell</strong>e<br />

Componenti Princip<strong>al</strong>i<br />

(PCA)<br />

Basque Country<br />

PC3 (9%)<br />

-4.0<br />

6.0<br />

Slovenia<br />

Sardinia<br />

Spain north-west north west<br />

Latvia<br />

Spain centre<br />

Portug<strong>al</strong> north<br />

And<strong>al</strong>usia<br />

-4.0<br />

Portug<strong>al</strong> south<br />

Portug<strong>al</strong> centre<br />

Sicily<br />

Volterra<br />

5.0<br />

PC2 (12%)<br />

Azerbaijan<br />

Caucasus north east<br />

Murlo<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

P<strong>al</strong>estinians<br />

Georgia<br />

Lombardy<br />

5.0<br />

Finland Czech Rep.<br />

Poland<br />

Estonia<br />

Romania<br />

Russia<br />

Bosnia<br />

Slovakia<br />

Norway<br />

Scotland<br />

Piedmont<br />

Switzerland<br />

Germany<br />

Austria<br />

Bavaria<br />

France<br />

England<br />

W<strong>al</strong>es<br />

Ireland<br />

Lemnos<br />

Marche<br />

Latium Rhodes<br />

-5.0<br />

PC1 (22%)<br />

Bulgaria<br />

Greece<br />

Crete<br />

Campania Casentino<br />

Caucasus north west<br />

5.0<br />

Sweden-Denmark<br />

Sweden Denmark<br />

Spain north-east north east<br />

Apulia-C<strong>al</strong>abria<br />

Apulia C<strong>al</strong>abria<br />

Armenia<br />

Kurds Lebanon<br />

Iran<br />

Turks<br />

-5.0<br />

PC1 (22%)<br />

0.0<br />

Syria<br />

Jordania<br />

Iraq<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2007 Am J Hum Genet 80)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Aplotipi toscani = 209<br />

5.3%<br />

MtDNA <strong>dell</strong>’Eurasia<br />

occident<strong>al</strong>e ~15.000<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

MtDNA toscani assenti negli <strong>al</strong>tri gruppi europei ed it<strong>al</strong>iani<br />

e presenti invece nell’area mediorient<strong>al</strong>e<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2007 Am J Hum Genet 80)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Conclusione<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

I dati che abbiamo ottenuto evidenziano l’esistenza di<br />

un legame genetico diretto e relativamente recente tra<br />

i toscani moderni e le popolazioni del Medio Oriente<br />

(Achilli et <strong>al</strong>. 2007 Am J Hum Genet 80)


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

“Al tempo di Atys, figlio del re Mane, ci fu in tutta la Lidia<br />

<strong>una</strong> tremenda carestia …<br />

il re, divisi in due gruppi tutti i Lidi, ne sorteggiò uno per<br />

rimanere, l'<strong>al</strong>tro per emigrare d<strong>al</strong> paese e a quello dei gruppi<br />

cui toccava di restare mise a capo lui stesso come re, <strong>al</strong>l'<strong>al</strong>tro<br />

che se ne andava pose a capo suo figlio, di nome Tirreno.<br />

Quelli di loro che ebbero in sorte di partire d<strong>al</strong> paese scesero<br />

a Smirne e costruirono navi e, posti su di esse tutti gli oggetti<br />

che erano loro utili, si misero in mare <strong>al</strong>la ricerca di mezzi di<br />

sostentamento e di terra, finché, oltrepassati molti popoli,<br />

giunsero <strong>al</strong> paese degli Umbri, ove costruirono città e abitano<br />

tuttora.<br />

Ma in luogo di Lidi mutarono il nome, prendendolo da quello<br />

del figlio del re che li guidava, e si chiamarono Tirreni”<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

Uno scenario in accordo con quanto sostenuto<br />

da <strong>al</strong>cune fonti classiche fra cui Erodoto<br />

Erodoto, Storie, I, 94, 3-7


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Conclusioni<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia<br />

L’an<strong>al</strong>isi <strong>dell</strong>a variazione di sequenza <strong>dell</strong>’mtDNA è ormai nell’era<br />

<strong>dell</strong>e sequenze complete.<br />

Gli studi più recenti rappresentano esempi paradigmatici di come la<br />

genetica sia diventata uno strumento per lo studio <strong>dell</strong>’origine e <strong>dell</strong>’<br />

evoluzione umana, aprendo nuove prospettive di ricerca in discipline<br />

come la p<strong>al</strong>eontologia, l’archeologia, la linguistica e la storia.<br />

L’an<strong>al</strong>isi degli aplogruppi del DNA mitocondri<strong>al</strong>e basata sulle<br />

sequenze complete sta fornendo dati molto precisi circa i tempi in cui<br />

si sono verificati i princip<strong>al</strong>i eventi di dispersione umana di età<br />

preistorica e i legami genetici esistenti fra le popolazioni umane<br />

moderne – informazioni essenzi<strong>al</strong>i per gli studi di patologie.


UNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI PAVIA<br />

Grazie per l’attenzione!<br />

Dipartimento di Genetica e Microbiologia

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!