Grammatica d'instrucziun dal rumantsch grischun - chattà.ch

38
– fatgs ch’èn succedids adina puspè en il passà.
Ella gieva mintga sonda saira en sortida.
Suenter gentar fascheva el in cupid.
Exempel per il diever da l’imperfect (fatgs ch’èn succedids adina puspè en il passà):
34. Ina giaglina delicata aveva disgust dals verms. Ella gieva a tschertgar sem glin,
ch’ella aveva fitg gugent, e crappins da chaltschina per far la crosa dals ovs. Cur
ch’ella chattava in verm, fascheva ella in nuf cun el ed al laschava per terra. Cun
verms pli lungs fascheva ella dus nufs. (Malerba 1992:34)
76 Cun il perfect pon ins exprimer:
– eveniments e fatgs ch’èn terminads en il passà, saja quai daditg u pir gist avant in mument.
L’imperatur Augustus ha conquistà la Rezia.
Jau sun gist stà giun tschaler.
– fatgs che vegnan ad esser cumplenids pir en l’avegnir.
En duas uras has ti segir fatg questa reparatura.
77 En il raquint stattan l’imperfect ed il perfect en relaziun in cun l’auter. L’imperfect descriva
las circumstanzas ch’existivan avant l’acziun e ch’accumpognan l’acziun. Il
perfect fa resortir ils eveniments essenzials en la situaziun che l’imperfect descriva.
26. Ina giaglina analfabeta aveva il grond giavisch dad emprender a scriver ses num.
Cur ch’ella ha finalmain chattà ina giaglina che saveva leger e scriver e ch’era
pronta da mussar, ha ella pitgà cun ina grifla sin il frunt ed ha clamà: «Jau na sai co
ch’jau hai num!» (Malerba 1992:28)
78 Cun il plusquamperfect pon ins exprimer:
– fatgs terminads en in raquint en il passà.
Lea aveva gia scrit la brev, cur che sia mamma è vegnida.
29. Ina giaglina ignoranta aveva dudì a discurrer dal latin e crajeva che quai fiss insatge
da magliar, in nov pavel. Ella ha raquintà quai a sias cumpognas che han demussà
tscherts dubis. […] (Malerba 1992:31)
79 Las furmas surcumponidas pon vegnir duvradas en frasas simplas empè da las furmas
correspundentas dal perfect u plusquamperfect. Ellas accentueschan anc pli ferm l’anteriuradad
da l’acziun:
El m’ha gì dà quest cudesch avant dus onns. (= el ha dà)
Quella lavur aveva el gì fatg la stad passada. (= aveva el fatg)
En frasas cumponidas inditgeschan ellas ina acziun terminada avant che l’acziun raquintada
el passà saja succedida.
Cura ch’ella ha gì finì quella lavur, es ella ida a letg.
Suenter ch’el aveva gì pussà in mument, avevan els cuntinuà il viadi.
80 Cun il futur pon ins exprimer:
– fatgs che succedan en l’avegnir.
Nus vegnin ad ir en vacanzas a Paris.