F. TERRANOVA, Osservazioni su Gai 2.108 pp. 281 - Università di ...
F. TERRANOVA, Osservazioni su Gai 2.108 pp. 281 - Università di ...
F. TERRANOVA, Osservazioni su Gai 2.108 pp. 281 - Università di ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
dall’ipotesi che <strong>su</strong>l punto <strong>su</strong>ssistesse un <strong>di</strong>ssi<strong>di</strong>o fra i giuristi, che vaglieremo<br />
alla luce dei dati emergenti da altre fonti, ci proponiamo <strong>di</strong><br />
indagare sia <strong>su</strong>lle ragioni per cui, inizialmente, si ammetteva che il testatore<br />
potesse iure adhibere l’erede come testimone, sia <strong>su</strong>lle motivazioni<br />
che portarono i giuristi a <strong>su</strong>ggerire una limitazione a tale facoltà.<br />
3. Prima ancora <strong>di</strong> inoltrarci nell’esame dei profili accennati, è necessario<br />
considerare il contesto espositivo <strong>di</strong> <strong>Gai</strong> <strong>2.108</strong>, ossia <strong>Gai</strong><br />
2.105-106 (cui corrisponde Tit. Ulp. 20.3-5), ove è affrontato il tema<br />
dell’inidoneità <strong>di</strong> alcuni soggetti a<strong>pp</strong>artenenti alla familia del testatore<br />
(c.d. mancipio dans) o del familiae emptor (mancipio accipiens) a essere<br />
impiegati in funzione <strong>di</strong> testimoni nel testamento librale. Si leggano<br />
quin<strong>di</strong><br />
<strong>Gai</strong> 2.105-106: 105. In testibus autem non debet is esse, qui in potestate<br />
est aut familiae emptoris aut ipsius testatoris, quia propter ueteris<br />
iuris imitationem totum hoc negotium, quod agitur testamenti or<strong>di</strong>nan<strong>di</strong><br />
gratia, cre<strong>di</strong>tur inter familiae emptorem agi et testatorem; qui<strong>pp</strong>e olim, ut<br />
proxime <strong>di</strong>ximus, is qui familiam testatoris mancipio accipiebat, here<strong>di</strong>s<br />
loco erat; itaque reprobatum est in ea re domesticum testimonium. 15 106.<br />
Unde et si is qui in potestate patris est familiae emptor adhibitus sit, pater<br />
eius testis esse non potest; ac ne is quidem qui in eadem potestate est,<br />
uelut frater eius rell. 16<br />
e<br />
15 Sulla corrispondenza <strong>di</strong> significato fra testimonium e testis cfr. E. FRAENKEL, Graeca-Latina,<br />
in Glotta IV (1913), 47; F. HARTMANN, Italische Sprachen und lateinische Grammatik,<br />
in Glotta IX (1918), 263, con altra bibliografia. Il termine, come già rilevato (cfr.<br />
<strong>su</strong>pra, nt. 2), è impiegato nelle fonti per in<strong>di</strong>care sia «das Geschäftszeugnis», sia «das Prozeßzeugnis»,<br />
e talora anche con il significato <strong>di</strong> instrumentum. Cfr., per tutti, M. KASER,<br />
s.v. Testimonium, cit., 1021. Sul punto v. anche infra, nt. 42.<br />
16 Abbiamo riportato solo la prima parte del § 106. Nel prosieguo del testo <strong>Gai</strong>o tratta<br />
dell’incapacità a fungere recte da testimoni del pater del <strong>di</strong>sponente – nel caso, quin<strong>di</strong>,<br />
in cui quest’ultimo sia <strong>su</strong>o filius familias – e del frater eius, sottoposto alla potestà del medesimo<br />
pater. L’ipotesi è circoscritta all’unico caso in cui, al <strong>di</strong> fuori del servizio militare<br />
(per il quale si a<strong>pp</strong>licano le regole, che <strong>di</strong>fferiscono dal regime or<strong>di</strong>nario, proprie del testamentum<br />
militis), è consentito al filius familias <strong>di</strong> fare testamento: ovvero post missionem<br />
ed ex peculio castrense. Sul punto v. infra, nt. 39.<br />
289