"Lungatgs dattan buca giu da tschiel" (1) Contribuziuns ... - pro idioms

"Lungatgs dattan buca giu da tschiel" (1)
(In commentari da Alexi Decurtins, october 2012)
Contribuziuns che secumpleteschan
Cuort in suenter l`auter ha Bernard Cathomas,
anteriur Secretari general dalla Lia
Rumantscha, publicau duas contribuziuns
davart la politica da lungatg romontscha. En la
revista Bündner Monatsblatt (1/2012) schizzescha
el la historia da ver 30 onns lungatg
unitar Rumantsch Grischun. El secund
artechel, sut il tetel "Sprachen fallen nicht vom
Himmel", sedrova el detschartamein
d`indoctrinar, co la planisaziun linguistica sto
sefar e ch`ella sappi e vegni buc ad esser
autruisa.
Che "lungatgs dattan buca giu da tschiel", san
ins confirmar senz`auter. Mo sch`igl ei ils
carstgauns pertuccai che fan, drovan e
sviluppeschan il lungatg, ei il meini d`in
enconuschent lexicograf talian buca fallius,
sch`el scriva: "Lungatgs ein buca products
dalla natira, mobein neschan da forzas che
vegnan ord l`ierta ed ord la cuminonza
organisada e vivida" (2). Per ordinari pia buca
lungatgs artificials u da pupi.
Cumparegliaziuns ughegiadas
Per sustegn da quei ch`el di alleghescha igl autur
exempels da translataders che han dau al
lungatg scret noda particulara. Per l`ina il
muntg Notker Labeo dalla claustra da Sogn
Gagl, entuorn ils 1100, cun translaziuns dil latin
el lungatg da scartira vegl-tudestg. Per l`autra ,
550 onns pli tard, Jachem Bifrun, cun ils
emprems cudischs stampai en lungatg
romontsch puter. Ils texts dad omisdus
translataders ein buc adina capeivels per nus
Romontschs dad oz.

Las cumparegliaziuns ein riscadas. Ellas
pertuccan aschibein el cass da Notker sco en
quel da Bifrun persunas scoladas, gie da duns
extraordinaris, capavlas da dar al svilup dil
lungatg in stausch special. Igl ei denton evident
ch`els han omisdus buc arau prau dir, mobein
che lur prestaziun ei il resultat d`ina liunga
perioda da madiraziun dil lungatg ditg avon els
(3).
Cathomas parta dall`idea, ch`el fa dretg per ses
intents, che era il tudestg e talian, sco lungatgs
"artificials" da cultura cun funcziun ulivonta,
seigien la finala daventai lungatgs naziunals
impurtonts. Qualificar quels dus sco lungatgs
"artificials" d`ulivada (Ausgleichssprachen) ei
gia per sesez singular. Cumparegliar els denton
cun lungatgs minoritars sco il romontsch pli che
mo problematic.
L`umbriva da Caspar Decurtins
Sco atgna enfiarla scientifica ei la disciplina
"planisaziun dil lungatg" encomuschenta dapi
circa ils onns 1970. Quella moda relativamein
giuvna d`observar il lungatg, derivonta
oriundamein ord cerchels sociopolitics, suonda
Cathomas (4). Quei ch`ei iu ordavon a quella
semuossa ad el sco ina cadeina da pass da
planisaziun per part reussi, per part sbagliai
(emprems documents dil 16avel e 17avel secul,
statuts civils e giuridics, cudischs da scola,
eav.). In svilup che ha promoviu l`identitad
romontscha, mo che ha adina puspei subiu
terradas e trumpadas (Sforzs d`unificaziun).
En quei si e giu cumparta igl autur a Caspar
Decurtins ina rolla plitost negativa. L`ovra
monumentala da Decurtins, la Crestomazia
retoromontscha - oz schizun recaltgabla digl
internet - ha alzau grondamein la valur e
muntada da lungatg e cultura. Las lavurs da
preparaziun vida quella han dau vau alla
"Renaschientscha romontscha" che ha

dominau il tschancun naven dalla secunda
mesadad dil 19avel tschentaner tochen alla sava
dalla Secunda uiara mundiala (5).
Denton eisi gest: Sco um politic ha Decurtins cun
intervegnir 1887 el Cussegl grond dau il culp
decisiv al diever "selvadi" e nuncontrollau dil
lungatg da fusiun da Bühler (lungatg unitar) ed
era argumentau e declarau siu agir (6). El era lu
en contact cun Frédéric Mistral e saveva dallas
spetgas e difficultads dalla renaschientscha
neoprovenzala. Nunditgond ils gronds sforzs ed
il fatg ch`ins ha undrau Mistral cun il premi
Nobel per siu epos epic "Mireìo", ei il
moviment buca gartegiaus da num ed ei ius a
fin en undas academicas ed intellectualas (7). Ils
problems aunc oz buca sligiai denter il lungatg
serb e croat fuvan medemamein
beinenconuschents a Decurtins.
Cun sia retenientscha enviers emprovas
d`unificaziun era Decurtins buca persuls. La
Surselva cun Pader Baseli Carigiet, redactur
Placi Condrau e la Conferenza scolastica
refusavan unisono il lungatg da fusiun (8). En
l`Engiadina fuva in ferm moviment da
cultivaziun linguistica sin via cun las lavurs da
Zaccaria Pallioppi (davart l`ortogrgafia,
l`ortoepia/pronunzia, las fuormas dils verbs e la
lexicografia) (9). Ils Ladins ein sefatschentai
mo gest agl ur cun il lungatg da fusiun. Schizun
Pallioppi sez cumbatteva quel cun mintga
caschun.
Entras la scartira dil romanist Heinrich Morf
(universitads da Berna e Turitg) ha la front da
refusa en Surselva sco ell`Engiadina survegniu
il sustegn e la confirmaziun quasi giud
scantschala (10).
"Ins fagess in puccau vid la giuventetgna retica",
scriva Morf, "dad engular siu temps cun far
emprender ella il romontsch fusiunau ni
schiglioc in auter lungatg artificial aunc aschi
bein patertgaus e formaus". E plinavon: "Il
franzos cumin ei buca sesviluppaus aschia

ch`ins ha priu in artechel normannic (Nord
dalla Frontscha) e mess el avon in substantiv
burgundic (Burgogna; Dijon) ed aschuntau a
quel in adverb poitevin (sid dalla Frontscha;
Poitiers) en in vestgiu latinisont. Il franzos
cumin ei in dialect dau che las relaziuns
politicas, religiusas, socialas e litteraras - e buca
la voluntad dils grammatichers - han scaffiu e
dau ad el ina surpeisa viers ils auters dialects:
il dialect dall`Isle de France cun Paris, sia
residenza omnipresenta e tuttschaffonta".
A Morf han ins reproschau ch`el hagi redigiu sia
scartira en entelgientscha cun Caspar
Decurtins e per far in plascher agl um dalla
politica e dalla cultura. La scartira seigi
trasatras partischonta (11).
Repassan ins denton il carnet da Morf, fan ins
persenn ch`el seprofundescha da rudien el
concept da Bühler e ch`el eruescha las vias, las
stortas e midadas da quel.
Lungatg fusiunau ed RG
Igl ei ni pusseivel ni dueivel da vuler
cumparegliar il lungatg unitar da Bühler cun il
project RG. Denton per certas varts
(appreziaziuns fallidas, midadas da strategia,
sviadas en posiziuns ideologicas, frequentas
manipulaziuns, success e nunsuccess) semeglian
las duas emprovas ualti fetg ina l`autra.
Per l`emprema il dogma steri ch`ina cuminonza
linguistica, seigi ella da quella u d`autra
specia, stoppi per tut prezi haver in lungatg
cumineivel surregiunal. In tal medium seigi
perquei necessaris cuosti tgei ch`ei vegli; in
lungatg fatgs giud la planera, bein ponderaus,
daus liber e derasaus il pli spert pusseivel,
senza risguard alla vusch dallas unfrendas ed a
consequenzas pusseivlas.
Las stentas da Bühler han fatg naufragi
oravontut perquei ch`el midava dafertontier siu

lungatg e ch`el deva a quel pli e pli ina fuorma
artificiala.
Tier l`elavuraziun dil RG, nua ch`il maun
coordinont digl autur, Heinrich Schmid,
maunca displascheivlamein dapi 1999,
semuossan semeglionts prighels e disposiziuns
dispiteivlas. Giuvens romanists che
collaboravan cun mei a siu temps vid la
preparaziun dil HDR (Manual dil
retoromontsch) han fatg da bial`entschatta in`
interessanta scuvretga. Il RG cuntegni sut e
sura ina procentuala da 60 % elements
sursilvans. Ils rebels encunter il RG en Surselva
dueigien pia seremetter, secalmar e schar
stgisar.
Cun l`applicaziun carschenta dil RG e cun vuler
contonscher spert in numnader general per la
standardisaziun, croda il RG facticamein pli e
pli fetg sin in sulom sursilvan. Igl ei buca da far
curvien ch`ils Engiadines cun lur liunga
tradiziun da lungatg cultivau han pauca
capientscha persuenter.
Planisar il "status " plitost ch`il "corpus"
La cardientscha nunballucconta vid in lungatg
uniu surregiunal cloma senz`auter il basegns
absolut da midar da rudien il caracter dil
moviment romontsch.
Il meglier selai quei far cun sustener la
planisaziun dil status/schientscha e stuschar
anavos la planisaziun dil
corpus/ierta/patrimoni (12).
Gia ditg avon la fundaziun dalla Lia Rumantscha
(1919) han ils Romontschs giu quitau da lur
patrimoni. Els han rimnau, archivau, ediu e
commentau. Quei sforz ha recaltgau ad els
vocabularis, grammaticas, ina litteratura
considerabla, fontaunas giuridicas, cudischs da
scola, cudischs da canzuns, bibliografias, detgas
e praulas e studis etnografics da valur.

Per in secretari dalla LR eisi concernent la
communicaziun segir buca lev da semover
tgunsch e sluccadamein el spessom idiomatic.
Tut tenor la derivonza han ils incumbensai
adempliu denton lur pensum bein ed endretg.
Surcargada ei l`instituziun LR stada pér dil
mument ch`ins ha instradau la nova strategia.
Il romontsch cumineivel (coinè) dueigi buca mo
vegnir rinforzaus, mobein era derasaus sin las
pli differentas vias. Ina finamira impurtonta
dils planisaders da lungatg ei stada ed ei dad
eruir novs areals e d`occupar e tener quels pil
romontsch.
Vegn vitier che la LR ha stuiu stretganir sias
structuras per motivs finanzials. Ella ha
decentralisau la lavur pratica da mintgadi ed ha
aschia dau ordamaun ed ordeifer cunzun
pensums impurtonts en loghens periclitai.
Orientaziun anoviars e sias consequenzas
L`orientaziun anoviars (politica, economia,
medias), il pass a pèr e sil medem scalem culs
auters vischins grischuns, tudestgs e talians, ha
carschentau la presenza romontscha ella
publicitad. Ella ha era alzau la schientscha
romontscha. Mo sco ins sa seperschuader: Las
mesiras van buc afuns ed ein nuotzun da cuoz.
Ei maunca oravontut la glieud qualificada per
mantener ed emplenir il niev "imperi". Buca da
smarvegliar ch`ins va pli e pli alla tscherca da
forzas persuenter ordeifer la Romontschia da
tschep.
Il siemi da Jacob, "la scala che meina alla grada
en tschiel", che gia Gion Antoni Bühler
desiderava, ei buc ius en vigur.

Per exemplificar: Ils onns 1980 ein vegni fatgs
sforzs serius per introducir empau il romontsch
ell`Armada. Ins ha formau in lungatg da
commando per quei intent e procurau per
divers entruidaments commensurai per aschia
gudignar schuldaus (fisiliers; battagliun,
cumpignia). Cun far valer ch`il persunal decisiv
da cader maunchi (officiers, sutofficiers) e che
la voluntad dad insumma scaffir talas unitads
seigi onz fleivla, han ins la finala renunziau a
tut e dau la caussa en sesez empermettenta per
piarsa.
Il medem schabegia cun l`occupaziun dallas
universitads entras il romontsch. Enstagl da
secuntentar cun paucas mo solidas entschattas,
han ins extendiu e diversificau las purschidas.
Denton han ins sutestimau ch`il Seminari
scolastic a Cuera, quella fueina da scolasts
romontschs ei ius els tgauns e che nuot staupa
aunc ussa quella largia bein ed endretg. La
munconza da glieud scolada aposta ed
oravontut da students vegn a sfurzar
dacheudenvi ch`ins serestrenschi al pusseivel e
raschuneivel.
Minoritads europeas sededestan
En sia contribuziun fa Cathomas allusiun al fatg
che biaras minoritads linguisticas ed etnicas
semuentan oz. Mo era quei fan ins bein da
reveder. Cun l`excepziun da certinas (per
semeglia dil catalan cun sia veglia historia e
ferma economia, cun in territori relativamein
cumpact, ina etnia ch`il temps franchist ha
scultschanau malamein, ni dalla Norvegia
ecnomicamein flurenta cun sias duas fuormas
coexistentas da lungatg scret), ein ils success da
minoritads plitost scars.
Nua sesanflan oz autras minoritads: il furlan, il
ladin central el Tirol dil sid, il francoprovenzal
el Piemont, il lungatg gualser sillas costas sid

dallas Alps, il breton ed igl occitan (provenzal)
en Frontscha? Co stat ei veramein cul lungatg
sorb en Tiaratudestga ni cul lungatg frisic sillas
inslas ?
Bunas premissas per surviver
El Grischun triling ed ella Svizra federativa ha il
romontsch en general bunas premissas da
sesviluppar e surviver.
Caspar Decurtins ha viu clar e bein nua che la
raschun-clav persuenter schai sper igl agid dil
stadi. Il romontsch seigi, enviers autras
minoritads europeas, bein enragischaus en las
vischnauncas e regiuns. Da leu vegni la forza
da resistenza e la vitalitad. Quei ha el
communicau dil reminent a scret a siu
correspondent Frédéric Mistral (13).
Alla tscherca d`in plan da lavur general
Ils onns 1980 ha Cathomas proponiu in plan
cumplessiv da siat puncts. Considerau dadoravi
fa quel ina buna impressiun. Secapescha ei igl
autur pertscharts ch`ei dat buca programs,
seigien quels aunc schi perfetgs, che cuarclan e
sligian tuttas difficultads.
Sin fundament dallas experientschas eisi denton
lubiu da far enzacontas enzennas da damonda.
Tgi sa e duei garantir als Romontschs in
territori francau ed uniu, el qual il RG, sco
fuorma buca discurrida, fa veramein senn ni
nua ch`el ha e vegn ad haver il surmaun sper
ils idioms? Tgi ei stgis da far valer en talas eras
protegidas in svilup economic bastont? E sco ils
fatgs muossan: Tgi sa sfurzar si ni ordinar alla
scola populara romontscha in niev lungatg scret
cumineivel?
"Ils scolars hagien il dretg fundamental da buca
vegnir disturbai sd sviai en lu scolaziun cun
emprovas e pretensiuns inadequatas", scriva il

derschader administrativ tudestg ed expert da
scola, Jörg Berkemann. El ei staus confruntaus
en ina fasa preparativa cun massivas criticas da
geniturs e scolars partenent la nova ortografia
dil tudestg da scartira. E vinavon di el:
"Sulettamein finamiras cumineivlas
raschuneivlas fussen el cass da legitimar ch`ins
intervegni els dretg fundamentals" (14).
Viu dalla situaziun actuala dalla scola
fundamentala romontscha stuess il suandont
dar da patgertgar. Sche 90 % dallas
vischnauncas romontschas u digl intschess
romontsch giavischan la scolaziun populara
idiomatica, ston ins buca ir lunsch alla tscherca
dil "beinesser cumin" (Gemeinwohlzweck) che
Berkemann postulescha per saver intervegnir
giuridicamein.
Bilinguitad dils Romontschs
La bilinguitad dils Romontschs ei buc in product
da nos dis. Ei ha adina giu num da tgamunar e
direger la relaziun tudestg-romontscha
precautamein ed aschia ch`ella porscha ina
vera plivaleta. Ina nova fuorma da romontsch,
decretada da surengiu ("Logica da surengiu"),
vegn plitost a derscher la carga che da menar
ella a buna fin.
Il success nunspitgau dil RG seigi daventaus il
crap da scarpetsch per el sez, manegia il
redactur Pieder Caminada zanua ella
"Südostschweiz". Ins sa considerar la caussa
aschia. Il success medial "scuflentau" e
giavischau sin empustaziun san ins denton era
valetar autruisa. Eisi buca plitost aschia ch`il
RG smanatscha da trer sesez ed ils idioms
ensemen alla perdiziun? Meglier fuss ei
carteivel da tschercar ina ballontscha andanta e
verdeivla denter ils dus e da tschentar
prioritads el moviment linguistic e cultural che
secunfan culs basegns effectivs dils

Romontschs. La relaziun numnada survart
partenent idioms ed RG en scola duess buca far
rumpatgau per "giustar" la stadera e quei era
en connex culla finanzas.
Bratsch a bratsch cullas medias
Cun promover sapientivamein ferms ligioms
cullas medias (Bündner Zeitung/Südostschweiz,
etc.) ha la Lia Rumantscha serrau ina ferma
allianza. Ina situaziun Win-win sco ella
secloma. Eisi propi aschia, ni ei la schinumnada
`Unique Sells Proposition` buca plitost "unica"
en quei senn ch`ella lubescha da controllar quei
che cuora e passa, el cass vertent da scartar e
cuschentar sistematicamein tut quei che plai
buc?
Vuler far dils fatgs romontschs in tema
permanent ella pressa buca-romontscha ei bi ed
endretg, cuntegn denton era prighels e
crutschs. Tals ein semussai savens il davos
temps. Denter auter en connex cun la gasetta dil
di "La Quotidiana" e cun siu entretschament e
sia finanziaziun en e cun la ANR (Agentura da
novitads rumantscha). Ella ei sepalesada a
caschun ch`il Parlament federal ha priu quatier
a Flem (atun 2006). E lu oravontut en las
discussiuns senza fin cun il schurnalist Urs
Paul Engler dalla "Weltwoche" (15). Plinavon
en las debattas cun directur Andreas Wieland
en vesta a munconzas da scolaziun tudestga
d`emprendists romontschs. Buca da
tschintschar dils problems dalla scola populara
romontscha dad oz.
Communicaziuns davart il romontsch ein savens
unilateralas e manifestamein empaladas. Buca
darar tunan ellas auter en organs romontschs e
tudestgs, tenor la devisa quei che Gion sto
saver, ei buca caussa da Pieder. Tgei finamira
han per semeglia descripziuns englesas dil
problem da scola en Val Müstair ella gasetta

americana "The Wallstreet Journal" (sonda, ils
1 da settember 2011) ni cloms da Cassandra
ella gasetta turitgesa da bulvard "20 minutas"
(dils 5 d`october 2012) che scungiran
omisduas la fin dil romontsch senza il RG sco
tschenta da salvament?
Summa summarum san ins constatar: Cun
derasar cuntinuadamein dispetas e rabantschas
ellas medias buca-romontschas, fan ins ir si la
futa als vischins grischuns e svizzers, talmein
che lur capientcha e pazienzia arriva als
cunfins.
Mo tgisà, forsa ei quei giavischau. La davosa
consequenza dall`allianza descretta ei evidenta.
Ils planisaders sestentan aviartamein u el
zuppau da gudignar ils Grischuns ch`els
mettien finalmein igl tgau denter la ureglias als
Romontschs. "Dueigien ils Romontschs decider
persuls en damondas da politica da
lungatg?"(16) Quels plaids en la contribuziun
da Cathomas vegnan per aschidadir neutier en
scalfins. Ver eisi denton che l`idea
"strubegiada" ei allerta gia daditg els tgaus da
beinenqualin. Eisi ussa da crer ch`ils iniziants
hagien midau peil, sch`els sedistanzieschan
tuttenina per buca calar? Sco ins sa leger
vinavon eisi aschia "ch`ils auters convotants [ils
Grischuns d`auter lungatg] san gidar la
minoritad romontscha da prender decisiuns che
surmuntan ils interess particulars e ch`ein per
ella a liunga vesta meglieras!" (17).

Las admoniziuns da Romedi Arquint e Martin
Candinas da sepertgirar da talas propostas
malmaneivlas e lur consequenzas vegn ins a
nudar sco ei descha.
Il siemi da Vieli mess ora autramein
Alla fin da siu tractat "Lungatgs dattan buca giu
da tschiel" vegnan ils tuns adina pli vivs e
recents. Igl autur empunescha vid in siemi da
Ramun Vieli (Regurdientschas 39, screts 1949).
Professer Vieli ha instruiu alla Scola cantunala a
medem temps scolars ord igl entir intschess
sursilvan-renan e surmiran. El e siu amitg e
mentur, Gion Cahannes, ein vegni a frida da
formar in lungatg da scartira cun claras
conturas. Libers da siemis relativescha Vieli il
meglier sez ils fatgs. "L`elavuraziun d`in
lungatg da scartira renan ei mo ina damonda
dil temps. Absolutamein falliu fuss ei da vuler
buglir quel cun la varianta ladina" (18).
La visiun da Vieli ei enconuschentamein buc ida
diltut en vigur. Mo gest en quei connex san ins
buca spargnar alla Lia Rumantscha ina certa
reproscha ch`ella ha frenau sia proposta e
promoviu bona fide suenter 1944 ina nova
fuorma scretta dil sutsilvan.
Structuras sclavinadas
Alla fin sa sias observaziuns sto igl autur
Cathomas conceder che las structuras
romontschas, ch` el ha sez duvrau ed empalau
en moda suverana, ein oz ualti mal en pugn.
Inaga la Lia Rumantscha sezza, cun magras
finanzas, senza ina clara mira, lu ils centers
regiunals che piteschan medemamein d`in cal
d`orientaziun e ch`ein tut auter che innovativs
ed attents.

En ina scartira nunpublicada, redigida la fin da
2011, menziunescha Martin Bundi chei seigi
per semeglia buca fatg cun observar, co il
romontsch en Val d`Alvra ed autrora tschessi,
mobein ch`ei fussi urgent d`intervegnir ed agir.
Sia vasta "recetta" partenent la situaziun
actuala dil romontsch savess porscher il
fundament per ina discussiun intensiva, co la
politica futura romontscha duei vegnir dirigida
denter ils Romontschs ed ensemen cul Cantun e
la Confederaziun (19).
Annotaziuns:
1 B. CATHOMAS, Sprachen fallen nicht vom Himmel. Zur Sprachplanung in der
Rätoromania, en: Schriften des Arbeitskreises für interregionale Geschichte des
mittleren Alpenraumes, Bd. 2/2012, 125-147; Red.: Gerhard Wanner/GeorgJäger;
Scurs.: CATHOMAS, 2012.
2 N. ZINGARELLI, Vocabolario della lingua italiana. Novissima edizione
interamente riveduta, 1944; pref.: "La lingua è opera di civiltà e non di natura".
3 A. DECURTINS, Gedanken zum Thema "Das Engadin und seine (literarische)
Schrifttradition", en: BM 1/2004, 51 ss. - Per Bifrun par. MARIA H.J-.
FERMIN, Le Vocabulaire de Bifrun dans sa traduction des quatre évangiles, p.
11 "Bifrun, le notaire montagnard, doit être considéré comme un génie
linguistique hautement doué".
4 A strategias socialpoliticas, dallas ga "manipulontas", sereferescha la scartira
dalla Banca Julius Bär & Co SA dils 3 da matg 1979 (Ord il "Wochenbericht der
Bank Julius Bär & Co SA", tiposcret, 4 paginas). - Par. era R. CORAY,
Rumantsch Grischun: Sprach- und Machtpolitik in Graubünden, en: Ann.
123/2010, 147-165.
5 C. FRY, Caspar Decurtins (1855-1916). Il campiun della Renaschientscha
romontscha. Ed. LR (senza datum).
6 C. DECURTINS, Crestomazia Retoromontscha, vol. 4/2, pp. 974-76.
7 Bettina BERTHER, Gl`interess dils Romontschs sper la mar per ils Romontschs
sin las alps, en: Ann. 123/2010, 47, cunzun 72 ss.
8 G. DEPLAZES, Geschichte der sprachlichen Schulbücher im romanischen
Rheingebiet. Arbeiten zur Psychologie, Pädagogik und Heilpädagokik, vol. 1, 93
ss. - Par. G.GADOLA, Pader Baseli Carigiet e siu temps (1811-1883), en: Ischi
XLVI, 81 ss.., cunzun 119 ss.
9 H. MORF, Die sprachlichen Einheitsbestrebungen in der rätischen Schweiz,
Bern 1888, cunzun p. 41 ss.
10 Il Sursilvan, nr. 44 dils 16.12 1896, p.71 ss. Excurs rhätoromonsch: "La
partischauntadad ei lient trop transparenta dall`ançetta tochen la fin".
11 CATHOMAS 2012, 125 s. 129 s.
12 Par. nota 7.
13 Der Spiegel, nr. 44 dils 28.10, 1996, p. 71. Logik von oben. ("Ist die Reform vor
den Gerichten zu stoppen? Verfassungsrechtler sehen Chancen").

14 Tages-Anzeiger, gievgia, ils 24 da matg 2007, Analyse 11. D. FOPPA: Seldwyla
auf Rätoromanisch. Zur Rassismusklage gegen Urs Paul Engler.
15 Boulevard-Blast "20 Minuten" dil venderdis, ils 5 d`october 2012. "Vegn igl agid
memia tard? FRIBURG. Avon 30 onns ei vegniu scaffiu in lungatg da scartira
cumineivel pils dialects (sic) retorom,ontschs.
16 CATHOMAS 2012, 141 s.
17 Südostschweiz, gievgia, ils 24 da matg 2012. Regiun 3. DeniseALIG,
Voksinitiative zu Romanischunterricht wird vorbereitet.
18 R.VIELI, Das Ringen der Rätoromanen um ihre Muttersprache, Sep. "Rätia",
fevrer 1938, 12. - Par. era LQ, dils 21 da fevrer 2011, 11, A. DECURTINS, Scola
primara romontscha e rumantsch grischun.
19 M. BUNDI, Zur Situation des Rätoromanischen in Graubünden. (december
2011, ms. copia , 17 paginas).