La Esperanto-movado en Afriko - Universala Esperanto-Asocio

La Esperanto-movado en Afriko
kun speciala atento al Tanzanio kaj Togolando
Universitato de Gent
universitata jaro 1998-1999
traktaĵo prezentita por akiri la
titolon de Licenciulo 1 pri la afrikaj lingvoj kaj kulturoj
far
Heidi GOES
Licenciiganto:
Prof. D-ro Jan BLOMMAERT (Universitato de Gent)
Komisionanoj:
Prof. D-ro Luc FRANÇOIS (Universitato de Gent)
Prof. D-ro Marc VAN OOSTENDORP (Universitato de Leiden/Amsterdamo)
1 Noto de la tradukinto: universitata titolo, akirita post kvar aŭ kvin jaroj da studado, meza inter matureca
ekzameno kaj doktoreco (nederlande: licentiate)

Dediĉita al mia filo, Robin
Por ke lingvo estu internacia, ne sufiĉas nomi ĝin tia.
(L. L. Zamenhof)
2

Enkonduko
Tiu ĉi traktaĵo volas doni bildon de la Esperanto-movado en Afriko. Krom malgranda
malplimulto da eŭropaj esperantistoj kiuj okupiĝas pri la movado en Afriko, nur malmultaj
eŭropanoj aŭ eĉ afrikanoj loĝantaj en Eŭropo, scias pri tiu ĉi movado en Afriko. Ankaŭ
ekzistas nur malmultaj laboraĵoj kiuj enfokusigas la afrikan Esperanto-movadon. Parte pro
interesiĝo kaj scivolemo, sed precipe por plenigi tiun ĉi mankolokon, mi selektis tiun ĉi temon
por la traktaĵo.
En la unua parto, konsistanta el du ĉapitroj, mi donas ĝenerale laŭhistorian kaj
lingvikan situigon de Esperanto. Al la lingvika situigo aldoniĝas ankaŭ paragrafo pri la afrikaj
vortradikoj en Esperanto.
La dua parto traktas pri la historia evoluo de la movado en Afriko kiel tuto. La unua
ĉapitro de ĉi tiu parto prezentas la unuajn paŝojn de la lingvo kaj de la movado en Afriko ĝis
la ondo de sendependiĝoj. Dum tiu ĉi periodo la esperantistoj en Afriko precipe, sed ne ĉiuj,
estis blankuloj. Post la sendependiĝada ondo sekvis periodo de klopodado por disvastigi
Esperanton en Afriko, kaj diskutoj pri la maniero en kiu tio ĉi devos esti farata. Tio ĉi estas
traktota en la kvara ĉapitro. En la kvina ĉapitro sekvos la pli strukturita agmaniero ekde 1980.
En la lasta ĉapitro de tiu ĉi parto mi prilumigas de pli proksime altvaloran aspekton de la
movado dum la pasinta jardeko, nome la afrikajn kongresojn,.
Ĉar el skolta serĉado montriĝis ke en diversaj afrikaj landoj, kiel Niĝerio, Malagasio,
Demokrata Respubliko de Kongo, Togolando kaj Tanzanio, komplika kaj/aŭ viveca
Esperanto-movado ekzistas aŭ ekzistis, ne eblis ene de la donita tempospaco prezenti
kompletan bildon de la specialaj ecoj de la movado en ĉiu afrika lando. Tial mi limigis min,
koncerne pli ellaboritan priskribon pri la hodiaŭa movado en Afriko, al Tanzanio kaj
Togolando. En la tria parto mi unue donas resumon de la movado en ambaŭ landoj ekde 1980.
Por povi bildigi al mi akuratan ideon pri la hodiaŭa movado en tiuj ĉi landoj, mi decidis fari
tie surterenan esploradon. La demandaroj kaj intervjuoj kiuj rezultis el ĝi, konsistigas la bazon
por komparado de la hodiaŭaj tanzania kaj togolanda Esperanto-movadoj. Tio ĉi estas
priparolota en la lasta ĉapitro.
3

PARTO 1
1. Laŭhistoria situigo de la lingvo kaj de la movado
1.1. Intelekta fono
Kiam Zamenhof en 1887 proponis sian planlingvon, la ideo malantaŭ ĝi ne estis nova.
Esperanto intelekte fluas en la tradicio de artefaritaj lingvoj en la kadro de filozofiaj kaj
praktikaj celobjektoj, kiu precipe ekde la 17-a jarcento malhaste gajnis favoron kaj ankoraŭ
pludaŭris ĝis longe en la 20-a jarcento. En 1629 R. Descartes kiel unua faris en letero
pozitivajn rimarkojn pri kaj direktivojn por artefarita lingvo. La britoj Dalgarno kaj Wilkins
ellaboris siajn ideojn jam plie ol Descartes, sed ili ne estis aŭskultataj. La proponoj de Leibniz
por universala lingvo montriĝis ja influaj. Tial li unuafoje uzis aposteriorajn (lingvospertajn)
elementojn, kio estis grava evoluaĵo. Multon el lia verkaro oni tamen eldonis nur post lia
morto (Forster 1982: 43).
Multajn jarojn da diversaj projektoj poste, en 1878, J. Schleyer publikigis sian propran
proponon, kiu kiel unua efektive funkciis kaj atingis konsiderindan rezulton: Volapük. Tamen
la projekto dependis koncerne sian vivipovon de la aŭtoritateco de Schleyer, kaj jam post
kelkaj jaroj malkonkordo pri reformoj de la lingvostrukturo kondukis al granda falo de la
nombro de adeptoj. Kelkaj transiris al Esperanto, dum aliaj, kiel Rozenberger kaj Peano, mem
proponis novan projekton (respektive Idiom Neutral kaj Interlingua).
1.2. Organiziĝo de la Esperanto-movado
Pro tio jam ekzistis konebla tradicio en la pensado pri la temo de internacia lingvo kiam
Zamenhof (1859 - 1917) estis konfrontata kiel judo en sia okupita de Rusoj naskiĝurbo
Bjalistoko al problemoj inter etnaj grupoj. Sed la ekzistantaj projektoj ne kontentigis lin kaj
unua tekstlibro de lia projekto, kiu estis kaj propono por lingvo kaj sociala manifesto, aperis
en 1887. Li subsignis per la pseŭdonimo D-ro Esperanto (doktoro kiu esperas) kaj tiel la
lingvo ricevis sian nomon. Zamenhof aktive antaŭenigis sian eltrovaĵon, organizis siajn
adeptojn kaj greftis disciplinemon al ili. Same kiel aliaj aŭtoroj de mondlingvoj li devis
reguligi la konton kun ‘reformemuloj’, kio estis prezentonta vojdecidan problemon por la
esperantistoj.
En sia Dua Libro aperinta en 1888 Zamenhof petis de siaj adeptoj, ke ili daŭrigu
siamaniere sian poresperantan laboron. En tiu sama jaro listo de adresoj aperis kun la unua
milo da esperantistoj. En 1889 ekaperis la revuo La Esperantisto, kiu estontis por Zamenhof
4

grava apogo al lia aŭtoritateco. Li invitis homoj fari proponojn pri modifoj, sed en la praktiko
li malakceptis ilin ĉiujn, interalie ĉar la proponoj ofte kontraŭstaras unu la alian. Ĉar
Zamenhof volonte taskis al si dividi la respondecon pri la gvidanteco kun aliaj, li jam frue
proponis starigi ligon de esperantistoj, kiu tiukaze posedos la aŭtoritatecon efektivigi
modifojn. Tio ĉi renkontis ripetfojan kontraŭstaron de liaj adeptoj, kiuj ne volis vidi la povon
en la manoj de siaj rivaloj. Finfine li mem direktis la diskutadon kaj la voĉdonadon pri la
reformoj, kies rezulto montris venkon de la konservemuloj. La atento de Zamenhof nun
denove pli direktiĝis al la valoroj malantaŭ Esperanto.
En 1895 La Esperantisto estis forcenzurita, sed en tiu sama jaro ekaperis en Svedujo
nova revuo, Lingvo internacia, kiu travivis diversajn eldonistojn. En 1904 ĝi translokiĝis al
Parizo, kiu estis fariĝinta jam depost 1898 la fokuso de la organizita Esperanto-movado.
Dume en Rusujo disvolviĝis la tiel nomata ‘interna ideo’, homama interpretaĵo de la
celobjektoj de Esperanto. Tiu ĉi elemento de orientiĝo al valoreco renkontis malmultan eĥon
en Francujo, kie malkaŝaj konfliktoj ekestis pri la interpretado de tiuj ĉi celobjektoj.
Gvide de L. de Beaufront, kiu emfazis la praktikan kaj sciencan valoron de Esperanto,
allasitaj estis ankaŭ homoj kiuj nur aprobis la ideon de internacia lingvo. Tiel en Francujo
Esperanto estigis kontribuon al la internaciigo kaj raciigo de la socio.
En 1903 en Le Havre okazis franc-angla Esperanto-kunveno, kie planoj estis farataj
por unua universala kongreso en 1905 en Bulonjo (-apud-maro ; france: Boulogne-sur-mer).
Tiu ĉi kongreso ludis ŝlosilan rolon en la evoluado de la Esperanto-ideologio. Ĝi plifortigis la
afekcian ligon de la partoprenantoj kun la lingvo. Zamenhof tie faris restintan paroladon fama,
kiun li finis per preĝo. Tio ĉi apudigis plian konfliktadon kun la francaj Esperanto-gvidantoj.
Denove oni levis la ideon de ligo kaj finfine la propono de Cart, por starigi federacion de
naciaj asocioj, estis akceptita. Tria valorhava ordero de la kongreso estis la ‘Deklaracio de
Bulonjo’, pri la esenco de Esperantismo, en kiu ankaŭ elmontriĝis ke Esperanto ne estas
destinita por anstataŭi la naciajn lingvojn. Ankaŭ en tiu ĉi jaro la revuo Esperanto estis
eldonita unuafoje.
Dum la dua universala kongreso en 1906 Zamenhof en sia malferma parolado deklaris,
ke la idealoj de Esperantismo estis opciaj por esperantisteco, sed ke li mem sendube sentis ilin
multege valorhavaj. Oni interkonsentis ke dum la kongresoj mem ne estontu okazo por
diskutoj pri politiko aŭ pri religio, sed certe por specifaj kunvenoj de ideologie bazitaj
subgrupoj. En la sekva kongreso li pliklarigis ke neŭtraleco estu pli ol prisilentado de temoj,
kiel Sébert estis proponinta, sed ke ĝi konsistigas ideologion en si. Oni devos paroli pri aferoj
kiuj povos konstrui ponton inter diversaj popoloj. La koncepto ‘Esperantujo’ gajnis favoron.
Pro la fortikeco de Esperanto en Francio, la franca pozitivisma scienca tradicio kun
ties emfazo pri sistemigado de la pensado, havis konsiderindan influon sur la internacian
5

organiziĝon. Finfine kaj priorganizaj kaj lingvikaj konfliktoj kondukis al skismo kun tiuj kiuj
en Ido vidis plibonigitan Esperanton. Tio ĉi fakte estis kaj estas ege simila al Esperanto, sed
alia lingvo. La Esperanto-movado estis konfirmata rilate sian konservemon kaj preferis
kontinuecon kaj stabilecon al maksimuma perfekto, kio estis la elektaĵo de la Idistoj. Tiuj ĉi
pro tio devis daŭre lukti kun unuflanke reformuloj kaj aliflanke dizertantoj kiuj proponis
novan projekton, kiel ekzemple Novial far Jespersen (Janton 1988: 26). Aliaj elprovis proponi
kompromison inter Esperanto kaj Ido, kiel Esperantido kaj Esperantida (R. de Saussure),
Mezvoio (Jamin), Idido (Sulerc), Ispirantu (Seidel), kaj multajn aliajn (Glodeau 1973: 15).
Sekve de la skismo la esperantistoj ekkomprenis ke oni bezonas instituciojn kiuj havos
decidrajton por ĉiuj Esperanto-parolantoj. En la komenco de la 20-a jarcento la formala
organiziteco de Esperanto je nacia bazo iĝis firme establita. Samtempe la demando estiĝis
kiom internacia organiziĝo estis ebla aŭ dezirinda. En 1908 la lingva komitato estis
reorganizita gvide de Boirac. La Akademio – la supera komisiono de tiu ĉi lingva komitato –
deklaris la konservadon de la fundamentaj principoj de la lingvo kaj la kontroladon de ĝia
evoluado. En 1910 Zamenhof faris proponon rilate al la organizado de aliaj aferoj ol la lingvo
mem.
Tion ĉi oni pridiskutis en la universala kongreso de 1911 en Antverpeno, sed la afero
komplikiĝis pro la fondado en 1908 de la Universala Esperanto-Asocio (UEA). Tiu ĉi asocio
reprezentis la individuojn senpere – kaj do ne tra la naciecoj –, en kio Zamenhof vidis
praktikan elmontron de sia idealismo. En 1911 kaj 1912 finfine nenio estis decidita. En 1913
UEA estis ekstertenata kaj la organiza komitato apogis la proponon de libervola kunlaborado
inter Esperanto-organizaĵoj. Dum la milito la diskuto estis prokrastita, sed la emfazo pri la
valoreca orientiĝo reviviĝis sub influo de UEA. Do post la milito oni ne povis senĝene plue
teni tiun ĉi organizon ekster la diskutado pri la internacia organiziĝado. En 1922 oni atingis
kompromison kiu estas konata kiel la ‘Kontrakto de Helsinko’. Ĝi estis provo por kunvenigi
la du tendencojn kiuj estis evoluintaj, nome internaciismon (asociadon de naciaj organizaĵoj)
kaj supernaciismon (UEA). Per tio ĉi oni faris gravan paŝon en la direkto de plia burokrata
povo, sed post mallonga periodo de sukceso tamen la kontrakto jam montriĝis nestabila.
Antaŭ la unua mondmilito oni klopodis (precipe en Francio) por oficiala rekono je la
nacia nivelo. Ne ekzistis, tiam, internacia organizo kiu povis esti kontaktata pri la ideo. Post la
milito okazis ŝanĝo pro la interveno de la Ligo de Nacioj, kio povis esti rigardata kiel
malgranda paŝo en la direkto de internacia respekteblo de la Esperanto-ideologio. E. Privat,
prezidanto de UEA, tial emfazis la praktikan valoron de Esperanto. En la dua ĝenerala
kunveno de Ligo de Nacioj, en septembro 1921, estis akceptita la propono por esplori
eksperimentojn kaj rezultaĵojn de Esperanto kaj fari el ĝi tagorderon por la sekva kunveno.
Por helpi en tio UEA establis internacian konferencon pri la lernado de Esperanto en la
6

lernejo. Ĝiaj decidoj estis, ne primirinde, pozitivaj, sed tamen la observantoj de Ligo de
Nacioj estis impresitaj ankaŭ de la fakto ke oni ne bezonas interpretistojn kaj ĉiu staras je
sama nivelo koncerne lingvan scipovon. La raporto por la kunveno de Ligo de Nacioj en 1922
estis – tial ĉi - pozitiva kaj oni proponis Esperanton kiel instruadan kaj telegrafadan lingvon.
Oni evitis proponi la utiligadon de Esperanto en la diplomatio aŭ en la aferista mondumo por
ne inciti Francion. La propono ‘Esperanto kiel instruada lingvo’ estis malakceptita, kaj
singarde vortigante la ‘Committee on International Cooperation’ decidis ne rekomendi
Esperanton al Ligo de Nacioj. En 1925 la Universala Telegrafia Unio akceptis Esperanton kiel
nekodan lingvon, kiu do rajtis esti uzata por telegramoj. Tio ĉi havis malmultajn praktikajn
rezultojn, sed estis grava simbolo por la rekonado kiel lingvo.
Tiu ĉi tuta periodo de intertraktado inter la Esperanto-movado kaj Ligo de Nacioj
cetere estis, malgraŭ la eta sukceso, kuraĝiga por la Esperanto-movado, ĉar ĝi estis traktata
serioza. Tamen ĝi ne akiris oficialan rekonon de Ligo de Nacioj, interalie sub premado de
Francujo kaj Britujo kaj pro veraj kaj suspektataj ligoj de Esperanto kun ‘maldekstrumo’.
UEA estis ja sukceshava rilate al la realigado de programo kiu evoluigis la utiligadon de
Esperanto sur specialigitaj praktikaj terenoj. La Esperanto-movado fariĝis valorinda, sed
neoficiala kaj specialigita organizo.
Kvankam multaj esperantistoj estis malfidemaj rilate al la oficiala politiko, jam en
1903 estis fondita en Stokholmo socialisme inspirita Esperanto-klubo de laboristoj. Oni
opiniis, ke la socialisma ideologio estas akordigebla en diversaj kampoj kun la
demokratigama spirito de Esperanto. Valorhava figuro en la franca socialisma Esperanto-
movado estis E. Adam, alinomata Lanti (derivita de la franca ‘L’anti’ = antiulo). Kiel fanatika
ne-naciisto li aprobis la ideologion de UEA, escepte ĝian politikan neŭtralismon (Forster
1982: 190-1). En 1921 li fondis novan organizaĵon: Sennacieca Asocio Tutmonda (SAT). Li
intencis precipe fari el ĝi instruivan kaj edukivan organizon, kiu akcelos la solidaremon inter
la membroj kaj emfazos la rolon de Esperanto en la interklasa batalado. SAT estis aglomeraĵo
de anarkistoj, komunistoj, social-demokratoj kaj aliaj. Multaj konfliktoj estiĝis. La anarkistoj
sin diserigis kaj fondis la organizaĵon ‘Tutmonda Ligo de Esperantistaj Senŝtatanoj’, ĉar la
komunismo estas tro forte reprezentata en SAT. Post tio SAT nomis la diversajn rigardliniojn
‘frakcioj’, por tiel emfazi la fundamentan unuecon.
Tamen dum la unuaj dek jaroj de sia ekzisto SAT havis stumblajn rilatojn kun siaj
Rusiaj membroj kaj en 1931 la fina disiĝo sekvis. SEU (Soveta Esperanto Unio), starigita en
1921, ekde tiam paŭsis strikte pro-Moskvan opinion. Esperanto restis populara en
komunismaj rondoj, ĝis en 1935 oficiala persekutado komenciĝis. En 1937 esperantistoj pro
siaj eksterlandaj kontaktoj estis rigardataj kiel kontraŭ-Sovetiaj elementoj. Multajn oni
ekzekutis. La diseriĝoj estis efikintaj ke la propra ideologio de Lanti (sennaciismo) fariĝis pli
7

influa en SAT. Tial li rezignis pri sia gvidanteco kaj poste klopodoj ne plu estis faritaj por
formi unuecan movadon kun membroj el komunismaj landoj. Post la morto de Stalin
Esperanto denove rapide reprosperis en komunismaj landoj, sed ja ene de UEA, kaj ne ene de
SAT. Tiu ĉi lasta fariĝis ne-dogmama movado de socialismaj esperantistoj, kiu per Esperanto
laboras, kontraŭe al UEA kiu laboras por Esperanto.
La malaboniĝo de la rilatoj inter internaciismo kaj supernaciismo kreskadis pro la pli
alte ekflamanta naciismo dum la periodo inter la du mondmilitoj, pro kio en la universala
kongreso oktobrofine de 1932 en Parizo likvidiĝis la ‘Kontrakto de Helsinko’. En 1933 la
konflikto pliakriĝis pro tio ke la Uko okazis en Germanujo sub nazi-registaro kaj la Germaniaj
esperantistoj pravigis la naziismon. Tamen oni signis opinian aranĝon: la ‘Aranĝon de
Kolonjo’. UEA ŝanĝiĝis tute: delegitoj nun estis nomataj de naciaj asocioj. Tamen estis
ankoraŭ multaj influhavaj pioniroj de la malnova UEA, reprezentitaj en la Svislanda
Esperanto-movado.
En 1936 skismo estiĝis inter la Svislanda sekcio de UEA kaj la aliaj (inter ili
Germanujo kaj Britujo), kiuj eknomis sin Internacia Esperanto-Ligo (IEL). Post la skismo
okazis ŝanĝo en IEL, kiu sin sentis ne plu kapabla toleri ajnan reĝimon. La ideologia fendo,
respondeca pri la skismo montriĝis do malpli profunda ol antaŭe. Reunuigo tamen sukcesis
post la dua mondmilito. Konsekvence depost 1947 kaj naciaj asocioj kaj individuoj povas
fariĝi membroj de UEA.
En tiuj samaj jaroj post la milito naskiĝis la problemo de rilatkonduto al la Esperantonazioj.
Kvankam UEA plue bonjuĝis neŭtralecon rilate politikon kaj religion, la statutoj de
1947 tekstis ke ‘la respekto por la homaj rajtoj estas esenca kondiĉo por ĝia laboro’ (Forster
1982: 226). Esperanto ne plu povas esti pure rigardata kiel lingvo, kiu povas esti asociata al iu
ajn ideologio. Ankaŭ komplete norm-orientita pozicio estas malfacile defendebla kaj do oni
pridiskutis la naturon de la valoreca orientiĝo. Interalie ŝanĝiĝoj en la ‘internacia komunumo’
efikis tiel ke la valoroj de Esperanto pliproksimiĝis al la tiutempaj valoroj. Ankaŭ UNoj
apogis nun ekzemple la valorojn kiujn la Esperanto-ideologio jam ĉiam apogis, nome pacon,
ĝustecon kaj internaciajn kulturajn rilatojn. La postmilita periodo estis tial ĉi karakterizita de
tendenco de instituciigado de la ‘interna ideo’.
Tiu ‘interna ideo’ estis tamen senkontura kaj interpretebla en diversaj manieroj. La
Jugoslava profesoro pri internacia juro I. Lapenna fariĝis en tiu ĉi rilato influhava figuro. Kiel
prezidanto de UEA (1964 -1974 ) li konsideris tiujn kiuj ligis Esperanton al aferoj kiuj ne
estis popularaj en la pli vasta socio (kiaj mistikaj aspiradoj), kiel minacon al la prestiĝo kaj la
respekteblo de Esperanto. Li provis plialtigi la intelektan kaj kulturan nivelojn de la movado,
interalie stimulante beletran verkadon en Esperanto. Sub lia celgvidado oni ankaŭ registris la
fundamentajn principojn de informado pri la internacia lingvo. Tiuj ĉi tamen ne estis
8

interpretataj sammaniere de ĉiuj lokaj grupoj kaj individuoj. Tamen tiu ĉi ‘prestiĝkoncerna
kondutado’ akiris valorajn rezultojn.
Post periodo de atento al UNoj la atento nun direktiĝis precipe al la rilato al
Unesko. En 1954 UEA estis akceptita kiel konsultiva organizo de Unesko, pri kio en
Esperanto-gazetoj aperis entuziasmaj artikoloj. Por Lapenna ĝi signifis ke la eduka, scienca
kaj kultura valoroj de Esperanto unuafoje estis oficiale rekonataj. Kiel kompenso UEA devis
akceli la celobjektojn de Unesko. Tiuj ĉi estis prezentataj kiel identaj al la valoroj de la
Esperanto-ideologio. Sukceso ĉe Unesko kuraĝigis UEAn por denove provi influi UNojn, kio
restis sen multa rezulto. En 1968, la UN-jaro de la Homaj Rajtoj, UEA precipe emfazis la
lingvan diskriminacion. UEA esperis ke UNoj akceptos Esperanton kiel solvon por la
problemo de la altiĝanta nombro de labor- kaj oficialaj lingvoj en UN-kunsidoj. Tamen estis
ankaŭ homoj kiuj ne volis sendiskute akcepti la ligon inter UEA kaj Unesko – eĉ nomis ĝin
pove danĝera – kaj ne akordiĝis kun Lapenna. Hans Jacob, membro de la UEA-Estraro
ekzemple emfazis la intereson de la valoreca orientiĝo kaj deklaris ke tiuj ĉi ‘stranguloj’
havas bonajn intencojn kaj estas entuziastaj.
Ankaŭ TEJO, la junulara sekcio de UEA, konfliktadis kun Lapenna kaj aliaj homoj
pri la politika neŭtraleco de Universala Esperanto-Asocio. En 1974 nova UEA-prezidanto
estis elektita, tamen la strategian orientiĝon de Lapenna oni ne forlasis. La ligo inter UEA kaj
Unesko estis eĉ plifortigata. Oni ja konscie faris klopodojn plibonigajn pri la malekvilibro
inter la superforta eŭropa bazo kaj la ceteraj esperantistoj. Prelegoj estis farataj en ne-eŭropaj
landoj por tie kuraĝigi la jam ekzistantan movadon. La kotizoj por membroj en malriĉaj
landoj estis malpliigitaj (Forster 1982: 252), kaj ade pli da Ukoj okazis ekster Eŭropo.
9

2. Lingvika situigo de Esperanto
Kion Zamenhof en 1887 publikigis sub la nomo Internacia Lingvo estis ne pli ol la embrio de
lingvo: dek ses gramatikaj reguloj (kiuj verdire pritraktas parte ankaŭ vortaron, ortografion
kaj sintakson), vortolisto kaj kelkaj ekzemploj de tekstoj. Li konsciis ke nur la uzado de la
lingvo povis igi tiun ĉi viva (Piron 1979: 13-4). Fakte Esperanto preterkreskis la stadion de
lingvoprojekto, kaj estas fariĝinta kompleta lingvo, kontraŭe al aliaj lingvoprojektoj kiel
Interlingua kaj Ido (vidu §1). Poste ampleksaj gramatikoj estis verkitaj, ekzemple far
Kalocsay & Waringhien (1935), sed la fundamento estas kaj restas provizore netuŝebla .
Ĉi tial Esperanto nun povas, same kiel naturaj lingvoj, esti determinata laŭtipe laŭ
fonetikaj, morfologiaj, sintaksaj kaj semantikaj distingiloj (vidu §2.1). Ĉar la tro eŭropeca
karaktero de Esperanto ofte estas mallaŭdata ne nur eŭropanoj de ankaŭ afrikanoj, sekvas en
§2.2 esploraĵeto pri la nombro de afrikaj vortradikoj en Esperanto kaj kelkaj pripensoj pri tio.
2.1. Laŭtipa determino
2.1.1. Laŭ fonetikaj ecoj
La Esperanto-alfabeto konsistas el 27 literoj, kiuj havas nur po unu prononceblon, kontraŭe al
multaj naturaj lingvoj. La kvin vokaloj estas elparolataj kiel en la svahila kaj en diversaj aliaj
bantuaj lingvoj kiel la lamba, shona kaj zulua. Same kiel en la svahila, en Esperanto la
akcento ĉiam estas sur la antaŭlasta silabo (Sekelj 1962: 6). La fonetikaj kaj ortografiaj tabeloj
povas esti trovataj en Aldono 3.
2.1.2. Laŭ morfologiaj ecoj
Kontraŭe al plej multaj lingvoj, kiuj apartenas precipe aŭ al la aglutinaj aŭ al la izolaj aŭ al la
fleksiaj lingvoj, Esperanto estas ekstreme aglutineca. En tiu ĉi rilato Esperanto havas pli da
similaĵoj kun la zulua ol kun eŭropaj lingvoj (Wells 1989: 28). Se oni, laŭ la proceduro de
Greenberg, kalkulas la gradon de aglutineco por Esperanto, oni alvenas al indekso de 0,9999,
kio laŭ la ekzakteco de Greenberg rezultigas 1,00 kaj do maksimuman aglutinecon. Multaj
aliaj, tiel citataj ‘bonaj’ ekzemploj de aglutinaj lingvoj, kiel la svahila (indekso 0.67) estas
multe malpli aglutinecaj (Wells 1989: 33-4). En Esperanto nur du sufiksoj, nome tiujn por fari
karesnomon el nomo aŭ alparola formo (ĉjo kaj njo), forigas parton de la origina vorto. Ĉi tie
Esperanto do estas fleksia aŭ kunfanda je naturo (Wells 1989: 30). Ĉe ĉiuj aliaj vortoj la
radiko kaj la diversaj prefiksoj kaj sufiksoj estas tre klare distingeblaj unu de la alia, ĉe kio ĉiu
afikso havas strikte difinitan signifon, sendependan de la radiko.
Afiksoj donas ĉiam la saman ekstran dimension al iu ajn radiko. La relativa multeco
de afiksoj en tiu ĉi lingvo (43 oficialaj en 1932 – Esperanto 1932 28/11: 169) ankaŭ zorgas
10

pri tio ke Esperanto inter la du ekstremoj analizo kaj sintezo, inkliniĝas iom pli al sintezeco
(Wells 1989: 35). Tiuj ĉi afiksoj utilas ne nur por signi gramatikajn, sed ankaŭ semantikajn
kategoriojn. Tio ĉi estas valorhava aspekto en rilato al la proponata relativa simpleco de tiu ĉi
internacia helplingvo. Oni fakte povas kun limigita baza vortaro en la kapo kompreni per la
afiksoj jam multe pli da vortoj kaj do relative malpli facilajn tekstojn kaj konversaciojn.
Alia valora morfemika trajto kiu kontribuas al la simpleco de Esperanto estas la fakto
ke por ĉiu gramatika aŭ semantika morfemo, nur unu formeblo ekzistas. Formvariantoj tiaj
kiuj ekzistas ekzemple en naturaj lingvoj surbaze de klasifiko aŭ sonharmonio, ne ekzistas en
Esperanto (Wells 1989: 30). Plie ekzistas po nur unu metoda principo por la formado de
nomkazoj kaj la konjugado (Wells 1989: 33).
2.1.3. Laŭ sintaksaj ecoj
La dominanta sinsekvo de la vortoj en indikiva, transitiva Esperanto-frazo estas SVO
(subjekto-verbo-objekto), kiel en plej multaj lingvoj. Tamen ekzistas tioma libero en la
sinsekvo de la frazopartoj, ke ankaŭ ĉiu de la kvin aliaj ebloj estas permesita kaj komprenebla
(Wells 1989: 39). Tiuj ĉi tiam ofte ja havas diferencon pri stilo. Ne povas tamen, dank’al la
akuzativo, ekesti dubo ĉe la identigado de subjekto kaj objekto (Wells 1989: 41). Tiu ĉi
libereco havas duoblan avantaĝon. Ĝi ebligas unue al la komencanta esperantisto uzi la
sinsekvon de la frazopartoj kiun li kutime uzas en sia gepatra lingvo, kaj tamen esti
komprenata. Due ĝi pliriĉigas la lingvaĵon de la sperta esperantisto, ĉar en tiu ĉi maniero ĝi
povas enigi nuancojn de stilo (Wells 1989: 42). En netransitivaj frazoj, havantaj nur subjekton
kaj verbon, la dominanta sinsekvo estas SV (subjekto-verbo). La kontraŭa sinsekvo estas
precipe uzata kiam la verbo estas mallonga kaj la subjekto longa, ekzemple se tiu konsistas el
kvin aŭ ses vortoj (Wells 1989: 42). En frazoj havantaj kopulon la subjekto kaj la predikato
havas la saman kazon. Tio ĉi signifas ke, se la kutima sinsekvo SVP (subjekto-verbopredikato)
ne estas uzata, konfuzo povas pli facile estiĝi pri la volita signifo. Pro la libero ĉi
tie estas iom malpli granda, sed depende de la enhavo tamen foje eblas teni alian sinsekvon ol
SVP. (Wells 1989: 43).
La akuzativa kazo ne nur havas kiel funkcion distingi subjekton de objekto. Tiu ĉi
ankaŭ uzatas kiel akuzativo de daŭro, direkto/movado (vidu Regulon 13 – Aldono 4),
mezurindiko kaj tempindiko. Aliaj kazoj kiaj genitivo, dativo, instrumentivo, ablativo (=
disigivo) kaj partativo (= forlasivo) ne ekzistas en Esperanto. Tiujn ĉi temajn rilatojn oni
esprimas per prepozicioj (Wells 1989: 44).
En frazopartoj konsistantaj el substantiva ĉefvorto kaj eventuale artikolo, montra aŭ
poseda pronomo, numeralo aŭ alia aldonaĵo, efektive regas reguloj kiuj grandaparte fiksas la
sinsekvon. La pozicio de la artikolo estas tre strikte preskribita, nome antaŭ la (adjektivo kaj)
substantivo (Wells 1989: 47). Nura escepto estas tie ĉi, kiel ankaŭ en la nederlanda kaj aliaj
11

lingvoj, nomoj sekvataj de orda numeralo, kiaj Ludoviko la Dek-kvara (nederlande: Lodewijk
de Veertiende, sed france: Louis Quatorze). Substantivo povas esti determinata de artikolo aŭ
de alia difina pronomo, sed ne de ambaŭ kune. Ankaŭ tiuj ĉi aliaj difinaj pronomoj plejparte
antaŭiras la substantivon. En tiu ĉi kazo tamen la sinsekvo ne estas tiel strikte preskribita kiel
ĉe la artikolo. En kelkaj idiomaj esprimoj la sinsekvo povas senprobleme esti inversa, kiel
ekzemple en Patro Nia. Ankoraŭ iom pli libera estas la sinsekvo de adjektivoj kaj
substantivoj. Plej ofte oni metas adjektivojn antaŭ la substantivoj, sed la ankaŭ la inversio
eblas . Oni faras tion ĉi precipe se oni volas akcenti la adjektivon aŭ se ĝi estas longa
adjektivo, precipe se la adjektiva parto konsistas el diversaj vortoj. Post substantivo de el la
konkordeca tabelo (vidu Aldonon 5), plej ofte sekvas la adjektivo. Nur ĉe ‘nenio’ la signifo
povas funde diferenci laŭ la sinsekvo. Komparu ekzemple ‘li manĝis etan nenion’ (ion, kio
similas nenio, ĉar ĝi estas eta) kun ‘li manĝis nenion etan’ (li ne manĝis ion, kio estas eta)
(Wells 1989: 48).
La adjektivo konkordas laŭnombro kaj -kaze kun la substantivo apud kiu ĝi staras. Tio
ĉi havas kiel avantaĝon ke ĝi ree ebligas ioman liberon de vortosinsekvo, kiu perdigas al la
frazon neniom da klareco. Tiel substantiva frazoparto povas esti interrompata de ekzemple
subjekto kaj verbo, sen ke oni sin demandu al kiu tiu ĉi aŭ tiu vorto nun apartenas. Ekzemple
‘brilan vi havos sukceson’ anstataŭ ‘vi havos brilan sukceson’ (Wells 1989: 49).
2.1.4. Laŭ leksikaj kaj semantikaj ecoj
La vortaro de Esperanto laŭ difino estas konsistigita en alia maniero kaj kun alia rapido ol tiu
de la naturaj lingvoj. Baza listo kun 912 (Janton 1987: 92) vortradikoj aperis en 1887 en la
Unua Libro. Ĉi tiun bazan vortaron oni jam frue plivastigis. Du jarojn poste aperis
Wörterbuch der internationalen Esperanto-Sprache (Wells 1989: 55). Preskaŭ senŝanĝa, sed
kun aldono de la traduko de la listo en la anglan, francan, polan kaj rusan, tiu ĉi lasta estis
reeldonita en 1893 sub la titolo Universala Vortaro. En ĝin estis enigitaj proksimume 2600
vortradikoj. De tiam kreskadis kaj sin novigis la vortaro per aplikiĝado de la samaj procedoj
de novvortigado kaj arkaismiĝo kiujn oni trovadas en aliaj lingvoj. ‘Plena Vortaro’
(Grosjean-Maupin 1954) ampleksis jam 7866 vortradikojn (Wells 1989: 55), kaj ‘Plena
Ilustrita Vortaro’ (Waringhien en 1970 ) proksimume 15250 (Janton 1987: 93).
La leksikan materialon Zamenhof ĉerpis plejgrandparte el la latina aŭ aliaj latinidaj lingvoj.
Oni mencias elcentojn inter 60 kaj 70%. Vortradikoj de el ĝermanaj lingvoj estas ankaŭ forte
reprezentataj, kaj porciiĝas kelke da 20 ĝis 30%. La ceteraj vortradikoj venas el diversaj
lingvogrupoj, kiaj la slavaj, semidaj, kaj kelkaj afrikaj lingvogrupoj. Tio ĉi temas plejofte pri
laŭkulture difinitaj terminoj (vidu §2.2). Esperanta vortaro do etimologie preskaŭ komplete
radikas en la hindeŭropa lingvogrupo. Zamenhof aplikis al la vortradikoj diversajn modifojn,
ekzemple por eviti homonimojn (trad.: = malsamsignifaj sed samformaj vortoj). El diversaj
12

kialoj oni ade plivastigis la liston, por kio oni multfoje utiligis la regulon 15 de la
Fundamenta Gramatiko (vidu Aldonon 4) (Wells 1989: 56-7).
Pli en naturaj lingvoj ol en artefaritaj staras konflikto inter skemismo, kiu favoras tute
laŭregulan kaj komplete sisteman vortformadon kaj –derivadon, kaj naturismo, kiu volas
strikte sekvi la naturajn lingvojn. Ĉe tiu ĉi lasta la derivaĵoj ĝenerale ne estas koheraj inter si,
sed la vortaro estas pasive rekonebla de homoj kiuj parolas lingvojn de tiu sama lingvogrupo
kiel tiu de kiu la vortaro estas derivita. Principe Esperanto apartenas al la skemisme formitaj
lingvoj (Wells 1989: 57). En la praktiko tamen prezentiĝas kelkaj malfacilaĵoj. En diversaj
kazoj du vortoj ekzistas por unu nocio, tiukaze unu estas skemisma derivaĵo, la alia natureca
monolito, ekzemple trajno kaj vagonaro Ambaŭ estas uzataj kaj kun la tempopaso la uzado
de unu devus fariĝi supera al la alia.
La skemismo estas nepre ne ekstreme persistinta. Por iuj antonimoj (trad.:
kontraŭsignifantoj) du vortradikoj estas uzataj (ekzemple ‘negativa’ kaj ‘pozitiva’), kvankam
oni povas fari kontraŭsencaj per la prefikso mal tiel adjektivojn kiel substantivojn, kaj
adverbojn kaj verbojn (ekzemple helpi kaj malhelpi). Aliflanke la skemismo klare montriĝas
en la uzado de la afiksoj kiel memstaraj vortoj (Wells 1989: 58). El tiuj ĉi afiksoj formiĝas tiel
adverboj kiel verboj, adjektivoj kaj substantivoj, ekzemple ‘ege’ (en tre alta grado), ‘eki’
(komenciĝi), ‘eta’ (malgranda) kaj ‘ejo’ (loko). Ankaŭ tio ĉi estas valorhava aspekto kiu
zorgas pri simpleco en la lingvo.
2.2. Afrikaj vortradikoj en Esperanto
Ĉe multaj afrikaj esperantistoj viglas la kritiko ke Esperanto estas tro eŭropeca. Iuj, kiel
Oliver Mazozde en prelego dum la kvara afrika kongreso en Tanzanio (vidu §6), Kibanou
Halaoui dum intervjuo kiun mi faris al li (31/12/1998) kaj Eliakimu Jayrousy en sia
demandaro (vidu ankaŭ §9.4.3), aldonas al tio ke urĝe afrikaj vortradikoj devas veni en ĝin.
Laŭ la opinio de Mazozde kaj Halaoui precipe la afrikaj realaĵoj devas ekhavi afrikan
vortradikon en Esperanto (Halaoui, intervjuo, 31/12/1998). Mazozde ricevis kiel reparolon el
la publiko ke, kiam tiuj realaĵoj estos anoncitaj vaste en la mondo, la vortaro ja sekvos
(Jacobsen 1996: 21).
Por ekhavi ideon pri tio kiuj vortoj en Esperanto jam estas derivitaj el afrikaj lingvoj,
mi traserĉis la libreton ‘Mil ekzotaj vortoj’, kun la etimologio de 1250 Esperanto-vortoj de ne-
eŭropa deveno (Cherpillod: 1992: 1). En ĝi mi trovis kvardek vortojn montritajn kiel estantajn
de afrika deveno, el kiuj ok el la (malnov-)egipta. Tiuj ĉi vortoj apartenas nur al kelkaj
semantikaj kampoj, inter kiuj precipe indiĝenaj plantoj kaj bestoj (ekzemple mambo el la
zulua vorto imamba = speco de serpento – Cherpillod 1992: 71), kulturaj propraĵoj (ekzemple
faraono el la egipta – Cherpillod 1992: 32), nomoj por monunitoj (ekzemple arjaro el la
13

malagaŝa ‘ariàry’ por neerigita arĝento – Cherpillod 1992: 12) kaj indiĝena nutraĵo. El tio oni
povus konkludi ke kion Mazozde proponis en la kvara afrika kongreso, nome la
enkondukadon de afrikaj vortradikoj por afrikaj realaĵoj, jam okazas, kvankam malgrandskale.
La termino ‘afrika deveno’ tamen estas tre relativa, ja tia ĉi en diversaj rilatoj kaj en
du direktoj. Unuflanke afrikaj realaĵoj en la hispana, franca aŭ angla kelkfoje estas prenitaj
preskaŭ rekte el iu afrika lingvo, tiel ke Esperanto-vorto aldone ankaŭ similas al afrika vorto,
el kiu ajn lingvo ĝi fakte estis prenita . Tiel de la kvardek vortoj kiuj laŭ Cherpillod originas el
afrikaj lingvoj, almenaŭ 21 ankaŭ estas transprenitaj en diversajn eŭropajn lingvojn, kio
sendube supozigas ke ili finvenis en Esperanton tra tiuj ĉi eŭropaj lingvoj. Ekzemploj de ĝi
estas banano ( deveninta de interalie la volofa kaj la mandinga, tra la portugala banana –
Cherpillod 1992: 16), ignamo (de bantu-vorto, tra la malnov-hispana iñame kaj la franca
igname – Cherpillod 1992: 47) kaj gnuo (de la hotentota nqu, tra la nederlanda gnoe –
Cherpillod 1992: 37). Laŭ la sama argumento ankoraŭ ok vortoj tiele finvenis en Esperanton
tra la scienca latina (ekzemple kolao, el sudana vorto al la scienclatina cola – Cherpillod
1992: 63) kaj unu el la araba. Tiukaze do restas nur tristige malmultaj vortoj kiuj eventuale
estas transprenitaj senpere en Esperanton el afrika lingvo.
Aliflanke oni ne povas nei ke, se tiuj ĉi vortoj nun rekte estas prenitaj en Esperanton,
tra eŭropa lingvo aŭ tra scienclatino, tio ĉi ne faras diferencon por ilia rekonebleco por
afrikanoj. Tiuj ĉi vortoj estos pli facile lernitaj de ili tiukaze samkiel alikaze.
Krome ankaŭ ekzistas vortoj en Esperanto kiuj laŭ la etimologio originas el ne-afrikaj
vortoj, sed jam tre longe estas prenitaj en la vortaron de afrikanoj kaj ĝustadire tute fariĝis
parto de iliaj respektivaj lingvoj, tiel ke afrikanoj mem verŝajne pensos ke tiuj Esperanto-
vortoj venas el iliaj lingvoj. Povas foje temi pri vere baza vorto. Esperanto-vorto por komerca
lingvo, vaste uzata en orienta Afriko ekzemple estas sŭahila ( svahila) . La ‘Waswahili’
(swahile: = swahiloj, la gento, kies lingvo vastiĝis, trad.) laŭ mia firma opinio rigardas tion ĉi
kiel afrikan vorton (eĉ se ili scias de kie ĝi venis), kvankam ĝi etimologie venis de la araba
‘sawāhil’ (homoj de la marbordo) (Cherpillod 1992: 100).
Krom tio multaj vortoj en la lastaj jardekoj fariĝis tiom internaciaj (ekzemple sciencaj
aŭ modernaj terminoj) ke ili estas prenitaj en multajn, kaj do foje ankaŭ en Afrikajn lingvojn,
tiel ke ankaŭ tiuj ĉi devus esti kompreneblaj por ili en Esperanto. Du ekzemploj estas: eko kaj
ĝino, kiuj en la svahila estas nomataj cheki kaj jini (Knappert 1996: 12 kaj 24).
Resume oni povas konsideri ke la Esperanto-vortaro fakte en nur tre limigita parto
estas de afrika origino, sed ke tamen pli granda parto devus esti rekonebla por afrikanoj.
14

PARTO 2
3. La unuaj paŝoj de Esperanto en Afriko
Kiel montriĝas el la antaŭaj ĉapitroj, la intelekta fono de la lingvo kaj la komenco de la
strukturado de la movado situas komplete en Eŭropo. Certe je la plej alta nivelo oni ankoraŭ
tute ne pensis pri strukturita vastigo al Afriko aŭ alia kontinento. Estas tial ĉi tre malfacile
por trovi donitaĵojn pri la unua konatiĝo de Esperanto al Afriko. En Szerdahelyi (1979-82),
kiu disponigas tekstojn, datojn kaj bibliografiojn pri la periodo ĝis la unua mondmilito, el la
1267 paĝoj nur apenaŭ kvar temas pri Afriko. Ankaŭ en la enciklopedio de Esperanto
(Kökény & Bleier 1933-35) nur kelkaj afrikaj landoj estas menciitaj kun siaj unuaj pioniroj.
El tiuj ĉi malabundaj donitaĵoj oni povas tamen tuj konkludi ke la unuaj esperantistoj
en la kontinento estis blankuloj, foje kolonisoldatoj, ofte koloniistoj (vidu pli). Escepte de
kelkaj kazoj, el kiuj Sud-Afriko kaj Malagasio estas la plej gravaj, precipe nord-afrikaj landoj
estas menciitaj. La fakto ke Esperanto havis tiel firman pozicion en Francio kontribuis al la
disvastigo ĝia en la Franciaj kolonioj.
Unu el la plej fruaj statistikoj pri la nombro de membroj de UEA en la mondo kiu
menciis pri esperantistoj en Afriko, aperis en 1912 en Esperanto (la oficiala organo de UEA).
Tiu ĉi statistiko konsistis el du partoj, unu por la distribuo po distrikto, kaj unu por la
distribuo po lando. En la unua parto, norda kaj suda Afriko estas menciitaj, kun respektive
17 kaj 37 membroj. Tio ĉi konklude rezultigas por tiu jaro por Afriko en la parto pri landoj,
54 UEA-membrojn. Tio ĉi estis iom malpli ol en la antaŭa jaro (1911), tiam estis tie nome 60.
La diferenco estas komplete alkalkulebla al norda Afrika (Esperanto 1912 8/13: 205). En
1914 oni faras en tiu ĉi statistiko jam iom pli da distingado (vidu tabelon 1).
Tabelo 1: Distribuo de la UEA-membroj en 1913 kaj 1914
Lando/regiono 1913 1914
Alĝerio 1 4
Egiptio 8 29
Maroko 2 6
Sudano - 1
Tunizio 4 3
Okcidenta Afriko
- 1
suda Afriko 10 44
Tute 25 88
Nordan Afrikon oni erigas en kvin landojn, kaj krome ankaŭ troviĝas membroj en suda Afriko
kaj unu en okcidenta Afriko. En Sudafriko konklude estas egale tiom da membroj (44) kiom
15

en la ses aliaj landoj kune. El tiuj 33 estis koncentritaj en Kaburbo (Esperanto 1914 10/13:
211). La tabelo plie montras tre grandajn oscilaĵojn en la nombro da membroj.
Valora fonto en tiu ĉi revuo plie estas la statistiko de Dietterle (Esperanto 1928 24/7-
8: 137-8), kiu estis la unua pli komplika provo nombri la esperantistojn. En tiu ĉi tabelo estas
presitaj la landoj alfabete ordigitaj po kontinento kaj al dek demandoj respondoj en cifera
formo estas donataj. La plej valoraj demandoj por Afriko estas tiuj pri la nombro de urboj kie
estas esperantistoj, kiom da kluboj kun kiom da membroj kaj kiom da izolaj esperantistoj tie
vivas. En Esperanto (1928 24/7-8: 154) tiuj ĉi urboj tiam estas nomlistitaj, kun signo ĉe la
urbnomo en kiu estas klubo. En la sekva teksto mi utiligos kie ajn eble tiun ĉi statistikon kaj
la aneksan liston. En Aldono 6 vi povas trovi la kompletan parton de la statistiko pri Afriko.
3.1. Norda Afriko
3.1.1. Alĝerio
Szerdahelyi (1982) kaj Kökény & Bleier (1933-35) kontraŭdiras unu la alian se nomi kaj datumi la unuajn
esperantistojn en tiu ĉi lando. Laŭ la opinio de Szerdahelyi (1982: 435) tiuj ĉi estis André Lardet en 1896 en
Bordj-bou-Arréridj, Ch. Claizerguez en Rio Salado kaj E. Gard en Mostaganem (Oran) en 1898, Paul Decor en
Oran kaj M. A. Rivier en Alĝero en 1899. El tiuj ĉi kvin nur la lastaj du estas menciitaj en Kökény & Bleier
(1933-35: 17). En ambaŭ ankaŭ la kapitano A. Capé-Montrosier estas nomita, kiu en 1903 komencis fari
“neordinare viglan propagandon per artikoloj kaj paroladoj” (Kökény & Bleier 1933-35: 17). Kun H. Tarry li
fondis Esperanto-grupon, kiu en tempodaŭro de ses semajnoj povis honoranime enskribi 122 membrojn, inter
kiuj la prefekto, la urbestro de Alĝero kaj aliaj altranguloj. Propagandaj artikoloj aperis interalie en La
Nouvelliste d’Alger, Les Nouvelles kaj La Dépéche Algérienne, per kio Esperanto estis favore lumigata en
Alĝerio kaj eĉ ĝis trans la limon en Tunizio.
Post speciala peto de Capé-Montrosier, la Francia ministro pri milito permesis al la
oficiroj membriĝi al Esperanto-grupo. En marto 1904 la Esperanto-grupo jam havis 283
membrojn. En tiu sama jaro Capé-Montrosier entreprenis porpropagandan vojaĝon tra la
lando, kio vekis la intereson “eĉ de italaj kaj hispanaj kolonisoldatoj” (Kökény & Bleier 1933-
35: 17). Dum la jaroj 1904 kaj 1905, la klubo eldonis revuon, Turko Revue, kiu havis
konstantan eron nomitan Esperanto Revue (Szerdahelyi (1982: 436). Kökény & Bleier (1933-
35: 17) nomas ĝin Turco-Revue kaj implicite komprenigas ke ĝi tute konsistis el propagando
por Esperanto.
Capé-Montrosier staris ankaŭ ĉe la bazo de la dulingva revueto Alĝera Stelo – L’étoile Algérienne, kiu
aperadis ĉiun duan semajnon ekde la 20-a de februaro 1905. Ĝi havis kiel subtitolon ‘Petite Organe de
Propagande Espérantiste de l’Afrique du Nord’. Ĝi estis destinita precipe por la koloniistoj de Alĝerio kaj
Tunizio kaj por la hejmlando Francio, kaj certe ne por la originaj loĝantoj de tiuj ĉi regionoj. Kelkaj frazoj aŭ
frazpartoj atestas pri tio, ekzemple ‘Tous les français pourront lire le texte mêlé qui suit’ = Ĉiuj Francoj
kapablos legi la tekston miksitan, kiu sekvas (Alĝera Stelo 1905 1/4: 1) aŭ ‘... la seninterrompa laboro de la
koloniistoj de Norda Afriko, sekva al la heroeco de la militistoj...’ (Alĝera Stelo 1905 1/1: 2).
16

Post la unua aŭ dua numero la nomo estis ŝanĝita en ‘Alĝeria Stelo’ (1905 1/3: 1). Ili estis decidintaj ke
la ĉefurbo ‘nia urbo’ nomiĝos Alĝero kaj la landon Alĝerio. Ekde 1906 la revuo havis alian subtitolon:
‘Duonmonata Oficiala Organo de la Grupo Esperantista de Alĝero kaj de Norda Afriko’ (Alĝeria Stelo 1906
2/3: 1). Ekde majo 1906 ĝi aperadis ĉiumonate (Alĝeria Stelo 1906: 2/9: 71). La lasta numero aperis en
septembro 1906 (Szerdahelyi 1982: 436). Ĉar Capé-Montrosier devis reiri Francion, Bresson transprenis la
prezidantecon.
De la 15-a ĝis 17-a de aprilo 1905-a okazis granda Esperanto-ekspozicio en Alĝero, kien kelkaj miloj da
vizitantoj transsojliĝis (Kökény & Bleier 1933-35: 17). En 1906 Esperanto-grupo estis fondita en Caen, kaj
laborista grupo en Alĝerio. Tiu ĉi lasta tenis kontaktojn kun la Angliaj laboristoj pri la fondado de ĵurnalo, kiu
defendos la internaciajn interesojn de la proletaro (Kökény & Bleier 1933-35: 17). Laŭ la opinio de Kökény &
Bleier (1933-35) post tio tiu ĉi viveca movado estas kolapsinta. Szerdahelyi (1982: 436) mencias aldone du
aliajn revuetojn, kiuj aperis tre efemere: ili estas Afrika Esperantisto, kiu estis eldonata pomonate de majo 1907
ĝis februaro 1908 en Alĝero, kaj Alĝeria Informilo. La intenco de tiu ĉi lasta estis ke ĝi, kiel ĉiusemajna
periodaĵo, aperos ĉiun ĵaŭdon en Esperanto kaj en la franca, sed de ĝi aperis neniam pli ol unu numero. Ankaŭ
laŭ tabelo 1 en tiuj ĉi jaroj ne estas multaj esperantistoj en Alĝerio. En Esperanto (1921 17/6: 117) tamen denove
fariĝas mencio pri tri Esperanto-kursoj.
Laŭ la statistiko de Dietterle en 1928 esperantistoj rezidas en kvin urboj. Tiuj ĉi estas Ain-Beida,
Alĝero, Constantine, Philippeville kaj Relizane. Tie vivas entute laŭinforme ankoraŭ 26 esperantistoj, sed plu
neniu organizita grupo. La Internacia Centra Komitato-raporto de 1931 atentigis pri tio ke en Alĝerio ja izolaj
esperantistoj rezidas, sed ke ilia helpo por la movado ofte estas nur portempa, pro tio ke ili, estantaj kolonioficiroj,
ofte post unu jaro ja jam forlasis la landon (Kökény & Bleier 1933-35: 17). En 1933 estis UEA-delegitoj
en Alĝero, Phillipheville, Sétif kaj Constantine.
Kökény & Bleier (1933-35: 17) dediĉis unu frazeton al la ‘indiĝenoj’, el kiuj la lernintoj de Esperanto
prefere aliĝis al SAT (vidu §1.2) pro ties politika orientiĝo ol al UEA.
3.1.2. Egiptio
Ankaŭ tie ĉi Szerdahelyi (1982: 436) mencias unu pioniron pli ol Kökény & Bleier (1933-35: 116), nome
Nicolas A. Vatimbella en 1894 en Ramleh. Ambaŭ mencias A. Piolet en Ismailia kaj Robert Laussac kaj René
Japiot en Aleksandrio en 1901. Danke al tiu ĉi lasta aperis artikoloj en ‘La Correspondence Egyptienne
illustrée’. En 1908 alia pioniro, Fadie, gvidis Esperanto-kursojn en Khartumo (Kökény & Bleier: 1933-35: 116).
El tabelo 1 montriĝas ke la nombro de membroj en tiu ĉi lando multe oscilis.
La unua revuo, Egipta Esperantisto aperis ne pli frue ol en decembro 1921 en Aleksandrio. Ĝi estis
publikigata ĝis 1922 sub redaktado de G. Wilken en la franca, Esperanto kaj la itala (Szerdahelyi 1982: 436).
Laŭ la opinio de Kökény & Bleier (1933-35: 116) la propagandilo ekaperisnur en 1922. Tiu ĉi kontraŭeco eble
povas esti eksplikata per tio ke la unua numero en 1921 aperis en decembro, kaj tiu ĉi krome eble estis
nulnumero.
La esperantistoj en Egiptio en tiu ĉi periodo faris relative multan propagandon, kion pruvas la –
kvankam tre mallongaj – informoj pri tio en la revuo Esperanto. En la dudekaj jaroj troviĝas en Tra la Mondo
Esperantista aŭ Kroniko, rubrikoj kun novaĵoj pri la diversaj landoj, sub Afriko nur nord-afrikaj landoj, kaj
tiukaze precipe Egiptio. En 1922 ja estis fondita Egipta Esperanto-Asocio, kies membroj estis tamen precipe
eŭropanoj (Lapenna 1974: 503-4). Tiel troviĝas en Esperanto (1921 17/11: 117) komuniko pri porpropaganda
kunveno kiun 200 personoj ĉeestis. Esperanto (1927 23/3: 61) sciigis ke en Kairo la arablingva ĵurnalo Al
Mokattam raportadas pri la Esperanto-afero. En ĉi-sama numero oni sciigis interalie ankaŭ ke en Bursaido
17

(Porto-Saido) estas nova grupo, kiu la sekvan jaron (Esperanto 1928 24/3: 67) havis dudek membrojn, el kiuj
ĉiuj kiuj estis finintaj sian kurson, aliĝis al UEA.
Ankaŭ el la statistiko de Dietterle montriĝas ke el relativa vidpunkto Egiptio havis tre firman pozicion
en tiu ĉi periodo. Ĝi raportas pri tiu ĉi lando en 1928 la plej altan nombron da izolaj membroj de ĉiuj afrikaj
landoj (89), kaj klubon en Bursaido de dek kvin personoj. Esperantistoj estis en ses urboj, nome en Aleksandrio,
Kairo, Kair-Zayat, Tantah, Bursaido kaj Suezo. La ICK-raporto de 1929 (citata en Kökény & Bleier 1933-35:
116) mencias ke la movado komencas akiri pli kaj pli palpeblan formon, kion pruvas la regulfoja aperado de
propagandaj artikoloj en la enlanda, precipe arablingva gazetaro. La apero de arablingva Esperanto-lernolibro de
Amin-El-Mofti en Aleksandrio, plisimpligis la lernadon de la lingvo (ICK-raporto de 1932, citata en Kökény &
Bleier 1933-35: 116). El ĝi montriĝas ke en tiu ĉi periodo Esperanto estis instruata ja ankaŭ al ne-eŭropanoj. La
ICK-raporto de 1933 (citata en Kökény & Bleier 1933-35: 116), faras mencion ankaŭ pri arabaj Esperantoŝlosiloj
kaj -faldfolioj, kiuj multe plifaciligis la instruadon. Valorhava en tiu ĉi raporto estas ja ankaŭ la fakto ke
Tadros Migalli, ne-eŭropano fariĝis la efektiva gvidanto, asistata de Nassif Marus.
En 1933-35 N. L. Newell gvidis kurson laŭ la Cseh-metodo en Kairo (Kökény & Bleier 1933-35: 116).
Poste evidente, probable sub influo de la militado, la Esperanto-movado en Egiptio devas esti finiĝinta, ĉar en
1944 ĝi estis ree startigita, precipe inter soldatoj kaj militkaptitoj (Lapenna 1974: 504). Kiam en oktobro 1947 la
usona esperantisto kaj vickonsulo John Robertson, venis Kairon, lia ĉeesto havis entuziasmigan efikon al la lokaj
esperantistoj (Megalli 1947: 176). Okaze de la 88-a datreveno de la naskiĝo de Zamenhof, Tadros Migalli, tiam
jam ĉefdelegito de UEA pri Egiptio, prelegis en la araba pri la vivo de Zamenhof dum kunveno de la YMCA
(Young Men's Christian Association (Kristana Asocio de Junaj Homoj)) de Kairo. Preskaŭ ĉiuj 50 ĉeestantoj
enskribigis sin, post provlecioneto, por la sekva kurso (Megalli 1948: 20).
La Egiptia Esperanto-movado estis bone organizita, kion pruvas la komuniko en Esperanto (1948 44/4:
49), kiu mencias ke la egiptoj-Esperantistoj en ĝenerala kunveno elektis novajn gvidantojn por 1948. Prezidanto
fariĝis Amin-El-Mofti, sekretario Said Saleh kaj Tadros Megalli partoprenis en la komitato. En la unuaj monatoj
de 1949 novaj kursoj estis donataj en Kairo. Journal d’Egypt kaj Images donis spacon por la Esperanto-movado
(Esperanto 1949a 45/5: 58). En 1951 la movado denove eksilentis (Lapenna 1974: 504), sed en tiu sama jaro la
Mezorienta Esperanto-Federacio estis registrita ĉe la Ministerio de Socialaj Aferoj. Tiu ĉi fondis jam antaŭ majo
1952 sekcion kiu respondecis pri kursoj per korespondado (Esperanto 1952 48/5: 133).
3.1.3. Maroko
Laŭ la opinio de Szerdahelyi (1982: 435) I. Grossart, komercisto, kaj Vincent C. Richard, kemia inĝeniero, estis
la unuaj pioniroj en Tanĝero. La unua estis tie depost 1896 kaj la lasta depost 1898. Laŭ Kökény & Bleier (1933-
35: 361) la unuaj pioniroj estis tie ne pli frue ol en 1906, kaj jam en la figuro de Franciaj oficiroj. En 1913 tiam
estis fondita en Melilo la unua Esperanto-asocio, far la kapitano Ferdinand Redondo. Tio ĉi klarigas probable la
relativan plialtiĝon de la nombro de UEA-membroj en 1914 (vidu tabelon 1).
Ankaŭ la fotografo R. Manfred laboris en 1925 por Esperanto, kaj C.V. Richard gvidis kursojn (Kökény
& Bleier 1933-35: 361-2). La fakto, ke nur oficiroj sekvis tiun ĉi, montras, ke soldato el Melilo per anonco en
Esperanto (1927 23/3: 66) serĉis korespondemulojn. Laŭ la statistiko de Dietterle ekzistis esperantistoj en 1928
en dek loĝlokoj, el kiuj unu kun klubo de dek ses membroj, nome en Tanĝero. La ceteraj urboj estis Amiszmiz,
Arzilo, Ber-Rechid, Ceuto, Cuta, Kénitra, Marakeŝo, Melilo kaj Rabato. En 1933 tio ĉi jam estis malpliiĝinta al
Ceuto, Kénitra, Tetuan, Kazablanko (Daralbaido), Miknaso kaj Tanĝero (Kökény & Bleier 1933-35: 362).
Je la 26-a de decembro 1950 Radio Maroc elsendis, dum kvaronhoro, unuan propagandan paroladon pri
Esperanto. Tio ĉi fariĝis en la franca (Esperanto 1951 47/2: 36). Proksimume unu jaron poste oni jam elsendis
franclingvajn Esperanto-kursojn tra tiu ĉi radistacio (Esperanto 1952 48/3: 69). Martofine de 1952 en Rabato
18

okazis ĝenerala kunveno de Maroka Esperanto-Asocio. Ĉeestis granda ( rilate tiun ĉi landon ) nombro da homoj,
nome 69 (Esperanto 1952 48/5: 134).
3.1.4. Tunizio
Ankaŭ tie ĉi Kökény & Bleier (1933-35: 543) kaj Szerdahelyi (1982: 436) ne akordiĝas. Laŭ la lasta la unuaj
pioniroj ekde 1892 estis Léon Chemla, advokato kaj ekde 1900-01 J. M. C. Ganouna en Tunizo. En Ain-el-Asker
Esperanto-pioniroj estis ekde 1900-01 Machuel, Combet, Darmandaritz kaj Colson. Kökény & Bleier (1933-35:
543) scias ke en 1893 estas iuj abonantoj al La Esperantisto en Tunizio, sed ne povas etikedi nomojn. Ankoraŭ
laŭ tiu ĉi fonto V. Macguel, Combet kaj Darmandaritz en 1900-01 rezidas en Tunizo, dum Colson en Ain-el-
Asker pionire klopodis.
Dank’al Capé-Montrosier en Alĝerio (vidu §3.1.1), la movado en Tunizio ekde 1904 fariĝis pli viveca
ol iam. Sub lia influo estis fondita Esperanto-sekcio en la Instituto de Kartago. Poulain fariĝis ĝia prezidanto. Li
uzis tiam ne tiel konatan ankoraŭ manieron de propagandado, nome la gluadon de propagandaj afiŝoj de la nordafrika
Esperanto-grupo sur la kolonojn de la fervojoj (Kökény & Bleier 1933-35: 543). En 1907 du Esperantoasocioj
estis starigitaj, unu en Mehdia kaj unu en Sonsee.
Laŭ la statistiko de Dietterle en 1928 oni povis trovi en Tunizio esperantistojn en kvar urboj. Tio rilatas
al Hammam-Lif, La Pêcherie, Tunizo kaj Tindja. Estis en ĉiu urbo nur unu esperantisto. Tion ĉi oni povas
konkludi el la fakto ke en tiu momento en Tunizio ne plu ekzistis klubo kaj tie rezidis nur kvar izolaj
esperantistoj. En 1933 ankaŭ estis neniu UEA-delegito en la lando (Kökény & Bleier 1933-35: 543).
3.1.5 Sudano
(Malio (Francia Sudano, trad.) kaj (Anglia, trad.) Sudano estas kolektitaj sendistinge sub la nomo Sudano en Kökény &
Bleier; nur per la urbonomoj mi povis distingi (vidu §3.2)
La ICK-raporto de 1930 (citata en Kökény & Bleier 1933-35: 521) mencias ke iu Marin ankaŭ en tiu ĉi lando
povis kolekti dekon da ‘indiĝenaj adeptoj’. Li ankaŭ sukcesis fari paroladon en la Gordon-instituto de Khartumo.
Tri jarojn poste troviĝis izolaj esperantistoj en diversaj lokoj en Sudano. En Atbara estis starigita grupo, al kiu
apartenis arabaj, siriaj kaj koptaj membroj (ICK-raporto, citata en Kökény & Bleier 1933-35: 521).
3.1.6. Kanariaj Insuloj
Ankaŭ tie ĉi la pioniroj klare estis kolonisoldatoj aŭ koloniistoj. En 1905 tiuj ĉi estis en Las Palmas Alfredo
Cabrera, A. Rodriguez Alvarez kaj F. Gonzales Correa. La unua Esperanto-grupo en 1907 en Laguna estis
fondita de S. Ferreira kaj E. Rivero (Kökény & Bleier 1933-35: 278).
La statistiko de Dietterle faras menciojn de esperantistoj en tri urbolokoj, nome en Puerto de la Cruz,
Santa Cruz de Tenerife kaj Las Palmas, kaj en la lastaj du organizitaj grupoj estis. En 1933 ekzistis ankaŭ en tri
lokoj UEA-delegitoj (Kökény & Bleier 1933-35: 278).
3.2. Okcidenta Afriko
Pri Malio la du fontoj pli akordiĝas. Ambaŭ mencias la ĉeeston de la esperantisto Ch. de
Troismonts en Ségou en 1897. A. Depuis dum jaroj propagandis en Tombukto kaj en Avid,
19

kaj rezidis raditelegrafisto kaj UEA-delegito en Bamako (Kökény & Bleier 1933-35: 521).
Laŭ la statistiko de Dietterle en 1928 estis nur unu esperantisto en Bamako.
Pruvo de la fakto ke en tiuj unuaj jardekoj nigrafrika esperantisto estis raraĵo, estas ja
ke en Esperanto (1933 29/1: 17) parto de la letero de S. B. Anomah, togolandano, estis
presita. Li estis lerninta Esperanton en Bremen Mission. La Praktiko de aprilo 1933 publikigis
eĉ lian foton (La Praktiko 1933 2/4:6).
437).
En Franca Gvineo L. Demarest ekde 1901 faris pioniran laboron en la urbo Blondal (Szerdahelyi 1982:
3.3. Orienta Afriko
3.3.1. Etiopio
Pri tiu ĉi lando estas tre malmultaj donitaĵoj rilate al eventualaj esperantistoj. La unua tiea esperantisto estis
Karlo Ludvik, en 1925 en Adisabebo (Kökény & Bleier 1933-35: 129). Laŭ la statistiko de Dietterle de 1928
tiam estis ade nur unu esperantisto en Etiopio, nome en Adisabebo.
3.3.2. Zanzibaro
En tiu ĉi insulo en 1960 Esperanto-kurso estis donita de la protestanta pastoro Robert Sparks
kune al hindaj, arabaj kaj afrikaj studentoj de King George VI School (Esperanto 1960 56/5:
90).
3.3.3. Mozambiko
Sub la nomo Portugalia Orienta Afriko en la statistiko de Dietterle de 1928 esperantistoj estas
menciitaj en du urbolokoj, nome en Lorencomarko kaj Moebase , kaj en la unua troviĝis klubo
de kvin homoj. Post tio dum longa tempo oni ne povas trovi tie informaĵon, sed ekde 1961
menciiĝas Mozambiko regulfoje en Esperanto. Tiel estas prezentita en Esperanto (1961 57/1:
17) raporteto de ekspozicio farita de la Esperanto-sekcio de Clube dos Lisboates. Tiu ĉi
okazis, inter la 10-a kaj 25-a de oktobro 1960, pro la 25-a datreveno de la klubo. Oni ne
klarigas ĉu ankaŭ ĝia Esperanto-sekcio tiam akiris tiun aĝon. La 7-an de majo 1960 Horacio
de Jesus Henriques, UEA-delegito, organizis en Nampula ankaŭ ekspozicion en la ĉambroj
de la katolika junlaboristaro. Krom la episkopo kaj la distriktestro, ĉeestis ankaŭ civilaj kaj
armeaj aŭtoritatuloj (Esperanto 1961 57/10: 178).
3.3.4. Malagasio
Kiel pioniroj estas nomitaj tie ĉi kaj Franco , P. Bourdier kaj Malagaso, M. Ravelojaona. Ili
ekde 1901 ambaŭ pionire aktivis en la ĉefurbo Antananarivo. En 1903 aldoniĝis tie ĉi en
Diego-Suarez ankaŭ P. Lemoine. Du jarojn poste la unuaj Esperanto-grupoj estis starigitaj, en
Antananarivo kaj Ankadifotsy. Le Courrier de Tananarivo prese aperigis Esperanto-kronikon
kaj -artikolojn. En 1907 estis starigitaj kaj malagasa Esperanto-grupo kaj grupo en la 13-a
20

egimento de la kolonia infanterio. Tiu ĉi lasta havis 30 membrojn (Kökény & Bleier 1933-
35: 356).
Tamen en 1928 estis, laŭ la statistiko de Dietterle, nur unu esperantisto en la insulo,
nome en la ĉefurbo. Laŭ ĝi, tie ankaŭ pluekzistas neniu klubo. Sed laŭ la ICK-raporto de 1929
tie ‘troviĝas jam notinda nombro de esperantistoj indiĝenaj’ (citata en Kökény & Bleier 1933-
35: 356). En 1933 malagasa Esperanto-ŝlosilo estis preparata. UEA-delegito tiam ekzistis nur
en Fianarantsoa (Kökény & Bleier 1933-35: 356).
3.4. Centra Afriko
En Belgia Kongolo (nun Demokratia Respubliko de Kongo) en 1905 estis la pioniro Fr. Hela
en Shangulu (Szerdahelyi 1982: 437). Laŭ la statistiko kaj listo de Dietterle en 1928 estis en
kvin lokoj po unu esperantisto, nome en Banalya, Bandundu, Matadi, Panga kaj Stanlejo
(Stanleyville, trad.). En 1933 troviĝis UEA-delegitoj en Panga kaj Costermansville (Kökény
& Bleier 1933-35: 298).
En 1949 la flandra profesoro Edward Symoens donis postinstruhorajn Esperanto-
lecionojn ĉe Reĝa Ateneo de Elizabethville (hodiaŭa Lubumbashi). Krome oni donis en la
sama lernejo je dimanĉo kursojn por plenkreskuloj. Laŭ informo en Esperanto (1949 45/6:
75) tiuj ĉi verŝajne estas la unuaj Esperanto-kursoj iam donitaj en Belgia Kongolo.
3.5. Suda Afriko
3.5.1. Rodezio – Centrafrika Federacio (Zambio, Zimbabwo kaj Botsvano)
La plej frua fonto tie ĉi estas la statistiko de Dietterle, kiu pruvas ke en 1928 en Suda Rodezio
dise en tri lokoj estis kvar esperantistoj, nome en Bulawayo, Plumtree kaj Salisburo. En
Esperanto (1956 52/1: 3) oni sciigas la fondon de Tut-Rodezio Esperanto Societo kaj estas
anoncita la apero de loka Esperanto-revueto.
3.5.2. Sudafriko
Laŭ Szerdahelyi (1982: 437) H. Best en 1894 estis la unua esperantisto en Pretorio. Du jarojn
poste plie venis tien la pioniroj H. P. Alberts en Kaba Kolonio (tiam sendependa ŝtato, ekde
1910 Provinco Bonespera Kabo, trad.) kaj E. Way kaj H. Clark en Transvaalio (egale
sendependa, trad). En 1901 troviĝis W. Coquelin en Transvaalio kaj en 1905 A. F. Whiteside
en Johanburgo (Kökény & Bleier 1933-35: 520). W. Carter estis pioniro en Pretorio ekde
1905, kaj tie fondis en 1906 la unuan Esperanto-grupon. La centro de la movado restis
Pretorio, kie en 1908 estis fondita Esperanto-asocio. En tiu sama jaro ankaŭ en Welingtono
estis fondita Esperanto-grupo (Szerdahelyi 1982: 437). J. Dusart ekde 1911 eldonis en
Durbano la revueton The South African Esperantist.
21

En 1926 en Pretorio geedzoj James kaj R. Spero organizis dek du Esperanto-kursojn
(Kökény & Bleier 1933-35: 520). La statistiko de Dietterle montras ke en 1928 en Bonespera
Kabo en kvar loĝlokoj estis esperantistoj (nome en Beaufort West, Kaburbo, Sea Point kaj
Wynberg) kaj en Transvaalio en sep loĝlokoj (nome en Benoni, Irene, Johanburgo kaj
Pretorio (nun en provinco Gauteng, trad.), Elim, Tzaneen, Pitersburgo (nun en Norda
Provinco, trad.)). En 1933 estis UEA-delegitoj en Beaufort West, Kaburbo, East Londen kaj
Johanburgo (Kökény & Bleier 1933-35: 520).
En 1950 F. Woolf sukcesis tiom interesigi pri Esperanto la edukadan instancon de la
teknika lernejo de Port-Elizabeta, ke ili permesis ĝian instruadon, malgraŭ la fakto ke la tiea
movado en tiu momento estis konsiderata de UEA kiel malforta (Esperanto 1950 46/6: 84).
En 1960 oni organizis grandan Esperanto-ekspozicion en Johanburgo (Esperanto 1960 56/6:
104).
4. Evoluo de la movado inter 1960 kaj 1980
Post la sendependiĝada ondo la interesiĝo pri Afriko kreskis en la eŭropa Esperanto-movado,
kio instigis la jugoslavan Tibor Sekelj al unujara migrado tra Afriko per Karavano de
Amikeco (vidu §4.1). La aliaj esperantistoj atentis precipe pri la lingvaj problemoj de Afriko
(Esperanto 1964 60/10: 102). En diversaj Esperanto-gazetoj aperis, krom la mallongaj
artikoloj aŭ anoncoj pri kurso tie ĉi aŭ ekspozicio tie, ideale pli longaj artikoloj pri la lingva
situacio en Afriko, la rolo kiun la Esperanto-movado tie povas aŭ volas ludi kaj la malfacilaĵoj
kiujn ĝi povas travivi en tio.
Oni starigis komisionojn (vidu §4.4/5) kaj eldonis broŝurojn (vidu §4.2) por esplori la
lingvan situacion en Afriko, kaj konvinki la afrikanojn pri la utilo de Esperanto rilate la
solvadon de iliaj lingvaj problemoj. Inter la eŭropaj esperantistoj tamen regis malkonkordo pri
la ĝustaj strategioj por rapide kaj efike akceptigi Esperanton en Afriko, kio instigigis al
polemiko en la revuo Esperanto (vidu §4.3).
4.1. La Karavano de Amikeco: la malsukces(plen)a komenciĝo?
Karavano de Amikeco ekvojaĝis je la 8-a de marto 1962 kun ok partoprenantoj (el kiuj kvar
esperantistoj) tra Turkio kaj Sirio al Egiptio. Tie komenciĝis la vera vojaĝo, kiu havis kiel
celon tramigri kiom eble plej da landoj de Afriko, sed kiu post unu jaro tra orienta Afriko,
finiĝis en Daresalamo (Sekelj 1991).
Kiam esperantistoj parolas aŭ skribas pri la movado en Afriko oni sufiĉe ofte referas al
tiu ĉi projekto de Tibor Sekelj (interalie Gruner 1994: 26 kaj H. Bakker, intervjuo,
18/1/1999). Ŝajnas kvazaŭ tio estintus la unua propagando por Esperanto en Afriko, kiu tamen
estas konsiderata nesukcesinta, ĉar la afrikaj interesitoj ne estis mentorataj kaj poste ili ne plu
22

icevis multan informaĵon kaj malsekvis (Bakker, intervjuo, 18/1/1999). Estas fakte tiel ke lia
propagandado por Esperanto en Afriko postlasis ne multajn spurojn, sed verdire tio ankaŭ ne
estis lia prioritata intenco. Ŝajnis prefere al li en tiu momento, dum aŭ ĝuste post la
sendependiĝo de la plimulto da afrikaj landoj, tre urĝe krei amikajn rilatojn inter afrikanoj kaj
ne-afrikanoj, per disvastigado de konoj pri la naturo kaj pri la homoj de Afriko. Por tio li volis
ja dum tiu ĉi ekspedicio kolekti multajn informojn.
Krome ankaŭ li estis decidinta ke ne plu sufiĉas paroli pri la foresto de Afriko en la
movado, kaj li trovis ke la momento estis alveninta por ekagi. Sian taskon li vidis precipe en
la formo de ekkonado de la faktoj pri tiuj landoj kaj ties popoloj, lingvoj kaj problemoj, antaŭ
ol aliuloj povos ekagi per ĉiu forto (Sekelj 1962b: 190).
Tamen li parolis pri Esperanto ie kaj tie en universitatoj, kun ministroj pri edukado kaj
en Tanzanio eĉ kun prezidento Nyerere. Krome li survoje donis kelkajn lecionojn. Liaopinie
oni povas ja ne mezuri la laboron de la karavano por Esperanto laŭ la nombro de novaj
esperantistoj, sed ja laŭ ‘la valora kontribuo al la ekkono de Esperanto sur tiu kontinento’, pro
la multaj disdonitaj broŝuroj (vidu §4.2) kaj pro la fakto ke la homoj povis vidi ke Esperanto
funkcias (Sekelj 1963: 207).
En la lasta ĉapitreto de lia libro, pri la dolĉaj rememoraĵoj kaj pri tio kio nun devos esti
farata, ne troviĝas vorto pri Esperanto (Sekelj 1991: 162-4). Sufiĉis do por li konatigi
Esperanton en Afriko, sed li ne havis la intencon nek en la komenco, nek je la fino de sia
vojaĝo, eksekvadi la interesitojn. Tiukaze oni ĝustadire ne povas riproĉi al li ke li ne faris tion
ĉi. Estis pli logike UEA, kiu, sciante oficiale pri la ekspedicio (Esperanto 1963 59/1: 16),
povintus utiligi la kontaktojn faritajn, por ankaŭ en la praktiko fariĝi ‘universala’ asocio.
Jarojn poste ankoraŭ kelkaj el liaj adresoj estis uzataj de TEJO (vidu plu), sed tio estis fakte
multe tro fortempe por ankoraŭ povi profiti el la entuziasmo kiun Sekelj laŭfame estis vekinta.
4.2. UEA-ideologio en la komenco de la ‘60aj jaroj
La broŝuro The international language Esperanto – Common language for Africa – Common
language for the world, donas ideon pri la ideologio kiun UEA manipulis, ĝuste post la
sendependiĝada ondo, por akceptigi kaj vastigi Esperanton en Afriko. Ĝi aperis en 1962, kaj
en la angla, la franca, kaj la araba (Esperanto 1964 60/10: 102). La origina Esperanto-versio
de la teksto estas verkita de Tibor Sekelj (vidu pli supre). Li komencas per mallonga priskribo
de la ĝenerala lingva situacio – kiu finiĝas per la konstato ke homoj de diversaj afrikaj landoj
ne povas kompreni unu la alian se ili estis koloniigitaj de diversaj eŭropaj potencoj – el kio
liaopinie sekvas ke tiu ĉi situacio fariĝis neakceptebla kaj ke la afrikaj popoloj urĝe bezonas
komunan lingvon. Tiu ĉi lingvo devos esti lernata laŭ la tuta kontinento kiel dua lingvo, tiel
23

ke ‘cultural contact between one tribe and another, between one nation and another, will go
forward in parallel with technical progress, to the brighter future of a strong and united
Africa’
24

(Kultura kontakto inter unu tribo kaj alia, inter unu nacio kaj alia, evoluos paralele al teknika progresado, al la
pli brila estontumo de fortika kaj unuigita Afriko) (Sekelj 1962a: 4). Estos krome ‘a great step forward
towards the friendship and peace of the world’ (granda antaŭiga paŝo en la direkto de amikeco kaj paco
tra la tuta mondo), se tiu ĉi lingvo aldone iam povu esti akceptita ankaŭ de la cetero de la mondo,
sekvanta la ekzemplon far Afriko (Sekelj 1962a: 4) (vidu ankaŭ plu).
Post tio sekvas argumentaĵo pri la elekto de tiu dua lingvo. La francan kaj la anglan oni
deklaras neakcepteblaj, ĉar por povi akiri kompletan, do ankaŭ kulturan sendependecon,
Afriko devas liberigi sin de la lingvoj de la estintaj koloniaj potencoj. Tial iuj proponis jam
unu el la tri plej parolataj afrikaj lingvoj, sed tio ĉi estos avantaĝa por tiuj kies gepatra lingvo
estos elektita kaj do estigos sentojn de supereco kaj ĵaluzon (Sekelj 1962a: 5). El tio ĉi sekvas
la kondiĉoj por akceptebla dua lingvo: ĝi devas esti neŭtra kaj ne malkontaktigi Afrikon de la
cetera mondo. Post tio Esperanto estas prezentata. La respondo je la fakto ke ĝi estas farita de
eŭropano, estas ke la telefono, la radio kaj la aŭto ankaŭ estas eŭropaj aŭ usonaj inventaĵoj,
sed ke neniu afrikano tial rifuzos ilin. La modernaj uzobjektoj apartenas al ĉiu kiu ilin utiligas,
kaj tia uzobjekto estas Esperanto por tiuj kiuj prenas ĝin (Sekelj 1962 : 5). Sekvas argumentoj
rilate al ĝia neŭtraleco (kaj koncerne ideon kaj konstruitecon de la lingvo mem), la facilo kun
kiu oni povas lerni ĝin, la fakto ke oni povas utiligi ĝin en ĉiu sfero, kaj priskribo de tio kion
Esperanto jam atingis dum sia mallonga ekzistado, malgraŭ la tendenco de la homo rifuzi ĉion
kio estas nova.
La teksto finiĝas per ebla estontuma skizo pri ĝia disvastigo kaj la avantaĝoj kiujn la
afrikanoj povos tiri el ĝi. Tiel Afriko povos pli bone dediĉi siajn energion kaj disponeblajn
financojn al la evoluado de siaj landoj kaj popoloj, pro tio ke ĝi ne estos forlogata de la batalo
pri la lingvaj problemoj. Oni ankoraŭfoje emfazas ke sendube aliaj nacioj kaj kontinentoj
sekvos la afrikan ekzemplon. Ŝajnas certe al la aŭtoro ke ‘the pioneering of this new era in
human understanding will be Africa’s great contribution to the solution of the modern
world’s major problem’ 2 (Sekelj 1962a: 8). Ĝi estas eblo por la afrikanoj ‘contribute to the
general progress of mankind’ 3 (Sekelj 1962a: 8). Post la teksto sekvas citaĵoj de sep
grandpersonoj, inter kiuj du afrikaj ministroj, kiuj pozitive parolis pri Esperanto kaj listo de
adresoj de la naciaj Esperanto-unuiĝoj. Inter tiuj ĉi estis tiam nur unu afrika, nome tiu de
Malagasio.
El tiu ĉi broŝuro montriĝas ke oni proponis Esperanton al la afrikanoj kiel lingvon kiu
povas helpi al ili, pro sia neŭtraleco, por fariĝi kulture sendependaj. La fakto ke Esperanto
tiam (kaj ankaŭ nun) ankoraŭ ne estis sufiĉe vastigita por vere servi kiel internacia lingvo,
evidente ne estis konsiderata kiel problemo. Oni eĉ petis al Afriko doni la ekzemplon. Poste
2
La pionirado de ĉi tiu nova erao pri interhoma kompreniĝo estos la granda kontribuo de Afriko al la solvo de la
ĉefa problemo de la mondo.
3
kontribui al la ĝenerala progreso de la homaro
25

venos kritiko je tio. Tiam kelkaj asertis kontraŭe ke, por afrikanoj, lerni Esperanton ne havas
sencon se ĝi ankoraŭ ne estas rekonita de Eŭropo aŭ UNoj (inter aliaj Rousseau, vidu plu).
Ankoraŭ poste la afrikaj esperantistoj mem deklaros en kongresa rezolucio ke, sen la permeso
de la eksaj kolonioj, neniu afrika lando povas akcepti Esperanton kiel oficialan lingvon (vidu
§8).
4.3. Polemiko
Ekde 1963 oni faris specon de polemiko en la oficiala organo de la movado per diversaj pli
longaj artikoloj pri la aplikenda strategio. Homoj kiuj estis pasintaj difinitan periodon en
Afriko (plejofte pro sia profesio), lingvistoj kaj aliaj donis tiel sian opinion. Estas interese
rigardi de iom pli proksime tiujn ĉi diversajn opiniojn, kvankam ili do ne reprezentis oficialan
UEA-starpunkton.
En Esperanto (1963 59/7-8: 122-3) leteroj estis publikigitaj de tri esperantistoj pri iliaj
travivaĵoj en Afriko. Du el ili menciis Esperanton. Nur unu el ili, Mark Starr, estis provinta
vere fari ion por Esperanto (vidu §7) kaj proponas strategion, ĉar liaopinie Afriko vaste
bezonas Esperanton. Lia plano konsistas el la disdonado de la broŝuroj de T. Sekelj (vidu pli
supre), la eldonado (por orienta Afriko) de gramatiko en la svahila, la proponado al ĉiu
Ministerio pri Edukado ‘en ĉiu nova lando’ ke ĝi akceptu UEA-delegacion por studi la
lingvan problemon, kaj la listigado de kompetentaj instruistoj kiuj estos pretaj organizi
kursojn por instruistoj (Esperanto 1963 59/7-8: 123). Li koncedas tamen ke ekzistas multaj
obstakloj, kiel la timo de la multlingvuloj kaj lingvoprofesoroj malhavi sian postenon.
La alia skribinto (Wim de Smet) lernis Esperanton ne pli frue ol post sia restado en
Afriko, sed tamen certigis el propra scio ke afrikanoj nur lernos tiujn lingvojn kiujn ili vere
bezonas. Estis do tempo por fari kontaktojn per Esperanto sur diversaj terenoj kiel komercado,
scienco, edukado, turismo, politiko, ktp. Se Esperanto montros sin tiele sur diversaj terenoj,
liaopinie ĝi ankaŭ vekos intereson en Afriko.
Preskaŭ jaron poste longa je kvar paĝoj artikolo aperis sub la titolo: ‘Lingvoj en Afriko: Laikula
Vidpunkto’ (Tonkin 1964: 102-5). Ĝia aŭtoro unue denombras aferojn kiuj jam okazis en la kadro de la
enkondukado de Esperanto en Afriko kaj tiam faras al la legantaro la demandon ĉu ĝi scias aŭ ne kion ĝi volas
atingi tie kaj ĉu ĝi sufiĉe konas aŭ ne la sociologiajn faktorojn antaŭ ol ekfari planojn. Mem li nee respondas sian
demandon, priskribas la komplikecon de la lingva situacio en Afriko kaj la neĝustajn ideojn kiujn liaopinie havas
pri ĝi la esperantistoj. Lia opinipunkto estas ke scienca esplorado estontu por pruvi la ade citatajn avantaĝojn de
Esperanto kaj inventari la eblecojn pri enesperantigi lernolibrojn en ĉiuj studosferoj. Nur tiam la faktoj povos esti
prezentataj al la ministerioj pri edukado. Plue estas necese ke tio ĉi farita estu rapide, ĉar kiam la diversaj
edukadaj sistemoj en Afriko estos stabilaj, oni malpli inklinos efektivigi ŝanĝojn.
Al tio venas reparolo de H. Rousseau, UEA-delegito en Pointe Noire, (Franca)
Kongolo (Rousseau 1964: 164-5), en artikolo kun la titolo: ‘Lingvoj en Afriko: afrika
vidpunkto’. La aŭtoro, kvankam eŭropano, nomas sin afrikano pro sia multjara restado en
Afriko. Post enkonduko en kiu li senkreditigas la tonecon de la antaŭa artikolo, li denombras
la malfacilaĵojn kiuj povas malhelpi la disvastigadon de Esperanto. Krom al evidentaj faktoroj
26

kiel la malriĉo kaj la malalta evolunivelo (kvankam li ne rigardas tion ĉi kiel nesupereblajn,
ĉar liaopinie oni devos ja ne okupiĝi trans la varbado de tiuj kiuj scipovas eŭropajn lingvojn),
li ankaŭ montras al la fakto ke la ekonomia evoluado absolute prioritatas ĉe la ŝtatestrantoj kaj
ke la novaj elitoj nur interesiĝas pri tio kio alportas senperan profiton. El tio ĉi li konkludas ke
la esperantistoj devas elkapigi la utopian ideon ke la afrikanoj ludos pioniran rolon en la
oficialigo de Esperanto. Sed eblas liaopinie ja engaĝi Afrikon en la mondan esperantistaron je
nivelo komparebla al tiu de Eŭropo aŭ Ameriko. La plej taŭgaj homoj por realigi tiun ĉi celon
estos tiam la afrikaj studentoj en eŭropaj universitatoj kaj la esperantistoj kiuj jam estas
surloke aŭ kiuj libervole du aŭ tri jarojn surloken iras. Financaj rimedoj laŭ li povas nur veni
el la eksterlando. La agmetodoj devas esti la samaj kiel aliloke: informado, publikaj kursoj, la
fondado de unuiĝoj, ktp.
Responde al tiu ĉi artikolo, H. Tonkin atentigas (Tonkin 1964 : 165) pri tio ke tiuj ĉi
metodoj nur aldonas lingvon al la jam ekzistantaj. Estas kontraŭe necese, post ĝisfunda
studado de la celo kaj la metodoj, enirigi Esperanton en la edukadajn sistemojn de la
koncernaj landoj. Liaopinie la afrikaj registaroj reagos favore al propono subtenata per faktoj.
Ankaŭ Sonnenfeld reagis al la artikolo de H. Tonkin (Sonnenfeld 1964: 206-7). Li
trovas tiun ĉi lastan sufiĉe negativa, kaj donas, laŭ propra diro, pli pozitivajn sugestojn.
Liaopinie propagandado estas nenecesa. Informado sufiĉas; li diris: ‘Jen Esperanto, via
kunpropraĵo; ne uzante ĝin, vi krimas kontraŭ via popolo.’ (p. 206). Sonnenfeld agnoskas ke
Esperanto ankoraŭ ne disponas pri la dezirata teknika literaturo. Sed se afrikaj aŭ aliaj
ŝtatestroj kaj intelektuloj komprenus la avantaĝojn kaj la eblecojn de Esperanto, ili ankaŭ
komprenus ke necesas kunlabori pri la kreado de teknika kaj esperantika legaĵaro. Li ankaŭ
proponas al UEA ŝanĝon de metodo, nome ne plu investi tiomajn tempon kaj monon en la
serĉadon de kelkaj centoj aŭ miloj da homoj kiuj estos pretaj lerni Esperanton, sed en la
establon de speciala fakgrupo ‘Publikaj rilatoj’. Ĝia celo estas tiurezone komprenigi ĉiujn
ŝtatojn, sed ja precipe la novajn kaj malgrandajn ŝtatojn, ke la esperantistoj estas pretaj
kapabligi instruistojn kaj kompili la bezonatan fakan literaturon, sed ke la iniciato devas veni
de ili, ĉar ankaŭ la profito apartenos al ili.
En tiu sama jaro plie aperis ankaŭ artikolo de tre alia speco, kiu tuŝas tiun ĉi temon. En
Esperanto troviĝas nome la malferma katedrumo de prof. C. C. Berg, rektoro de la Internacia
Somera Universitato 4 dum la universitata jaro 1964-65. En ĝi li metas al si interalie la
demandon : "kiuj estas la lingvaj bezonoj de la novaj ŝtatoj de Azio kaj Afriko kaj kiun rolon
la internacia lingvo povas ludi en tiuj kontinentoj?" Post ekspliko de la lingvaj problemoj en
tiuj ĉi landoj, li certigas ke la esperantistoj devas kompreni ke en multaj kazoj la plej
4
Ĉi tio estas aparta instituto de UEA, kiu depost 1950a donis favoran kontribuon pere de prelegoj al la evoluado
de Esperanto kiel parolata kaj diskutada lingvo en diversaj sciencaj direktoj (Lapenna 1974: 63).
27

mallonga vojo al plibonigo de la vivkondiĉoj de milionoj da homoj ankoraŭ ne povas esti
Esperanto. Esperanto ne solvas ĉiun komunikadan problemon. Sed li ja emfazas ke ĝia
enkonduko en la mez- kaj altgradajn lernejojn kaj universitatojn povas plifaciligi la evoluigon
de nacia lingvo kiel instrua lingvo por larĝaj tavoloj de la popolo. Pro tio, li asertas, ke simpla
internacia lingvo estas la plej etspeza fenestro al la ekstera mondo (Berg 1964: 162-3).
La legado de tiuj ĉi diversaj opinioj klare indikas ke la ideo disvastigi Esperanton en
Afriko estis tre viva, almenaŭ ĉe parto de la eŭropaj esperantistoj, sed ke la ideoj pri la
maniero taŭga kaj la eblaj ŝancoj sufiĉe diverĝis. Konsidere ke oni tiam ankoraŭ povis iri en
ĉiuj direktoj, tio ĉi estas komprenebla. La junularaj organizoj de la Esperanto-movado en tiu
ĉi periodo klopodas procedi iom pli efike per komisionoj.
4.4. La strategio de la junularaj Esperanto-organizoj
4.4.1. La Komisionoj pri Afriko
Jam komence de la ‘60-aj jaroj oni en la eŭropa Esperanto-movado starigis komisionojn por
ankaŭ pri Afriko, ekzemple la establitan en 1961 de la Pola Junulara Esperanto-organizo
(PEL) Komisionon por Afriko (Pietrucha 1963: 7). En aprilo 1962 oni anstataŭigis tiun ĉi per
Centro de Esploroj pri Afriko (Tamen 1962 4/9: 25), kiu direktis sin tiel al esperantistoj kiel al
ne-esperantistoj kaj havis kiel unuan celobjekton ‘la scienca(n) esplorado(n) de la afrikaj
problemoj, precipe koncerne la eblecojn de apliko de Esperanto en Afriko’ (Pietrucha 1963:
7).
Kelkajn jarojn poste, en 1968 ankaŭ la internacia junulara movado fondis Komisionon
por Afriko (Lapenna 1974: 503). Estis la intenco ke ties programo validos por ĉiu afrika
lando, ĝis nacia sekcio de TEJO estos starigita (Jansen 1970: 84). Tiu ĉi programo distingis
tri paŝojn, el kiuj la unua estis informado. Por tio ĉi oni povos utiligi ĉiajn metodojn kaj estis
konsilite ke la komisionanoj daŭre restos en reciproka kontakto. Por helpi en tio la komisiono
eldonis bultenon, nomitan Esperanto en Afriko. La redaktado, same kiel la gvidado de la
komisiono kuŝis ŝajne en la manoj de Eugène Raveloson de Malagasio (Esperanto en Afriko
1970 1/1: 1), sed efektive ĉio estis en la manoj de eŭropanoj (Corsetti, persona komuniko,
17/2/1999). La eŭropaj membroj de TEJO ankaŭ multe korespondis kun la afrikaj
esperantistoj, kiuj korespondadon inter si trovis ne sufiĉe prestiĝdona (Corsetti, persona
komuniko, 4/3/1999). E. Raveloson ankaŭ sendis cirkulerojn al la komisionanoj kiuj
reprezentis dek unu aliajn afrikajn landojn, inter kiuj Malio, Senegalio, Togolando, Sudafriko
kaj Egiptio (Esperanto en Afriko 1970 1/1: 1).
La dua paŝo estis la instruado de la lingvo. Pro la situacio en Afriko (tion ĉi la aŭtoro
tiuvorte prezentis, sen iu ekspliko) oni konsilis kursojn per letero. Verŝajne oni esprimis per
tio ĉi la malfacilan atingeblon de kelkaj regionoj kaj la grandajn distancojn inter urboj kaj
28

esperantistoj. Tie kie tamen lernigantoj estas, ja parolataj kursoj devos esti organizataj (Jansen
1970: 84). La uzado de Esperanto en la ĉiutaga vivo estis la tria paŝo. Por helpi al la novaj
esperantistoj en tio la komisionano povas kunigi ilin, ĉe kio eventuale grupoj povas esti
fonditaj en diversaj regionoj. Iliaj membroj povos tiam konversacii, legi aŭ korespondi kaj se
eble instali bibliotekon. Post ‘maturiĝo’ de tiuj ĉi grupoj, ili povos konsekvence unuigi sin en
federojn, kaj poste fine naciaj sekcioj estos kreataj (Jansen 1970: 84).
Du jarojn poste la Komisiono pri Afriko de TEJO informas al la esperantistoj pri siaj
novaj ambiciaj planoj, precipe la enirigo de Esperanto-kursoj en la afrikan radion (Winkler
1972: 196). Tiuj ĉi estos preparitaj en ses lingvoj kaj vastigataj tra tuta Afriko. Konsidere ke
pri tio kiom konate ne aperis eldonaĵoj, tiuj ĉi planoj supozeble neniam estas efektivigitaj.
4.4.2. Komisiono pri regiona agado de TEJO
Tiu ĉi komisiono, sekcio de TEJO kiu havis kiel celon disvastigi Esperanton en la Tria
Mondo, estis direktata de 1970 ĝis 1972 de la italiano Renato Corsetti, kiu dum la unuaj du
jaroj estis estrarano kaj en 1972 prezidanto de TEJO (Esperanto 1998 94/10: 168). Pro la
fakto ke komence de la ‘70-aj jaroj la okcidentaj gejunuloj montris specialan interesiĝon pri la
Tria Mondo, kaj ankaŭ pro tio ke li konsideris TEJO-n (kaj UEA) tro eŭropeca, li provis
konvinki TEJO-n ke ĝi devos agadi por la disvastigado de Esperanto en tiu parto de la mondo
(Corsetti, pers. komuniko, 14/1/1999–Corsetti 1971: 201). Por li Esperanto estas, aŭ povus
esti, armilo por sin liberigi de kultura kaj lingva imperiismo. La stato de la movado en Afriko
en tiu ĉi periodo troviĝis eksterordinare malbona, ĉar la antaŭa generacio de eŭropaj
esperantistoj kiuj rezidis en Afriko, estis malaperinta kaj postlasis vakuon. Esceptoj je tio nur
estis Malagasio kaj Sudafriko. Adresoj estis kolektataj de afrikaj esperantistoj kaj de homoj
kiuj petis informojn aŭ estis petintaj ilin, ekzemple el la tempo de Karavano de Amikeco.
TEJO tiurilate korespondis kun ili kaj sendis lecionaĵojn. Kiam junaj eŭropaj esperantistoj
vojaĝis Afrikon, ili kunportis aĵojn por distribui kaj kelkfoje gvidis kursojn, kiel ekzemple en
Tunizio kaj Eburbordo (Corsetti, pers. komuniko, 14/1/1999).
En 1974 Corsetti verkis relative longan kaj ĝisfundan artikolon pri la lingva situacio
de Afriko (Corsetti 1974: 203-5), ĉe kio li kritikeme esploras la ŝancojn de la movado en tiu
kontinento. Necesa kondiĉo por la kreskado de la nombro da esperantistoj en Afriko por li
estas informado, kio necesigas klarajn respondojn al la demando pro kio afrikanoj lernus
Esperanton. Corsetti sin demandas ĉu en la tuta movado jam estis iu, kiu pensadis pri tiu ĉi
demando. Post tio li mem provas doni kelkajn respondojn. Esperanto povus kontribui al la
kresko de la inter-afrika solidaremo, pro tio, ke la diversaj landoj nun malfacile interrilatas,
kaj al pli da fruktodonaj interŝanĝoj inter Afriko kaj la cetera mondo. Plie ankaŭ la en aliaj
kontinentoj uzataj hobirilataj argumentoj povas altiri homojn, sed ĉe tio Corsetti certigas ke li
ja havas kelkajn antaŭjuĝojn koncerne ilin. Tiujn ĉi li tamen ne ellaboras. Estas certe grave
29

serĉi kontakton kaj kunlabori kun tiuj kiuj volas ŝanĝi la lingvan situacion. Ĉe tiuj homoj oni
povus ankaŭ testi la validecon de la ideoj de la esperantistoj pri la valoro de la lingvo (Corsetti
1974: 203-5).
Corsetti tiel laboras planon kun celobjektoj liaopinie atingeblaj je mallonga kaj je longa
tempospaco. Dum la tri-kvar proksimaj jaroj la movado precipe devos havi firman pozicion
en la landoj kie jam esperantistoj estas. Tiukaze devos ne esti malfacile aranĝi kunvenon por
ke la afrikaj esperantistoj konatiĝu unu kun la alia kaj lernu kunlabori. Al Corsetti en tiu
momento ankaŭ multe valoris ke oni kompilu informadan kaj lecionan materialon en la afrikaj
lingvoj, tiel ke kiel eble plej baldaŭ la lernado de Esperanto tra eŭropaj lingvoj povu finiĝi
(Corsetti 1974: 203-5). Li estis nome konvinkita pri tio ke la plej bona politiko en Afriko estas
sin adapti al la rezolucioj de Unesko ekde la jaro 1954 rilate al la uzado de la lokaj lingvoj en
la lokaj lernejoj. Pro tio, ke tiam kelkaj maldekstrumaj afrikaj registaroj faris singardajn
paŝojn por ekuzi la lokajn lingvojn, li opiniis ke eblos fari priskribojn de la gramatiko de
Esperanto en tiuj ĉi lingvoj. La fakto ke la situacio finfine evoluis alimaniere kaj la koloniaj
lingvoj konservis siajn poziciojn ĝis hodiaŭ, laŭ Corsetti klarigas ke nun oni tamen ne uzas la
afrikajn lingvojn por lerni Esperanton (Corsetti, persona komuniko, 14/1/1999).
En pli longa tempospaco, post kelke dek ĝis dek kvin jaroj, la Esperanto-movado
devos funkcii en Afriko kun originala ecaro, engaĝiĝinta en la progresado de la landoj en kiuj
ĝi estas aktiva (Corsetti 1974: 203-5). Tiu ĉi originaleco devos rezulti el la klopodoj por
adapti Esperanton al la afrikaj cirkonstancoj. Tiel tiu ĉi estonta afrika movado kontribuos al
pli granda ekvilibro inter la diversaj partoj de la Esperanto-movado kaj -kulturo. Tiun tempon
ankaŭ pluvivis la espero ke la afrika movado en la antaŭvidebla tempo povos transdaŭri sen
helpo de ekstere (Corsetti 1974: 203-5). Tiu ĉi espero estas ankoraŭ je distanco de plenumiĝo,
kvankam kelkaj landoj havas relative memstaran movadon (vidu aliloke).
Ekde 1975 TEJO provis eviti tro grandan teoriumadon kaj certigi en unu aŭ alia
maniero la necesan financan bazon por povi daŭrigi la disvastigadon de la lingvo en la malpli
evoluintaj landoj, precipe tie kie jam estis esperantistoj (Azcuénaga 1975: 94). Oni ankaŭ
opiniis pli valorhava ekinstrui Esperanton en la izolaj landoj ol provi senpere fondi tie sekcion
de TEJO.
4.5. UEA-strategio en la ‘70-aj jaroj'
Ekde 1974 Renato Corsetti okupis seĝon en la komitato 5 de UEA, kie li ankaŭ fondis
komisionon por ‘regiona agado’ kaj fariĝis ĝia responsulo (Milojevic 1977: 41-2). Lia tasko
enhavis tie ĉi proksimume la samon kiel ĉe TEJO. Li estis en koresponda kontakto kun grupoj
5
Ĉi tiu komitato elektas inter siaj membroj la estraron de UEA kaj difinas la ĝeneralan agadon de UEA (Statuto
kaj Ĝenerala Regularo 1987).
30

kaj soluloj en Afriko, Azio kaj Suda Ameriko kaj tiel povis konsili al UEA pri tio kie kaj en
kiu formo helpo estas dezirata (Esperanto 1975 71/6: 108).
En tiu ĉi periodo Corsetti ankaŭ verkis la kajeron ‘Por la defendado de la afrikaj
kulturoj’, kiu aperis en la franca kaj la angla. En 1979 la broŝuro aperis en la svahila
(Esperanto 1979 75/12: 214), en traduko de Nino Vessella (vidu §7.1). Jam el la titolo oni
povas rimarki ke la argumentoj per kiu UEA klopodis persvadi la afrikanojn pri la utilo de
Esperanto, estis ne multe ŝanĝiĝintaj depost 1962. La broŝuron akre kritikis Bernard Golden
(interalie en Golden 1985: 16-7), interalie ĉar liaopinie ĝi enhavis tro multe da blufo pri la
vera etendiĝeco de la Esperanto-movado.
En 1977a oni konstatis ke ne estis realisme antaŭvidi ke unu sola persono (Corsetti) estos
kapabla por zorge atentadi la movadon en tri mondopartoj. Tial oni proponis ĉe la konsistigo
de la sekva komitato ne montri unu personon, sed tutan komisionon aŭ diversajn laborgrupojn
kiuj povos kunlabori kun Corsetti aŭ transpreni lian laboron (vidu plu). Krome la UEA-buĝeto
ankaŭ devos allasi pli grandan financan helpon ol estintume. Ĉar ĝis tiam la laboro de Corsetti
estis financata precipe per donacoj de individuaj esperantistoj (Milojevic 1977: 41-2).
Oni ankaŭ proponis ŝanĝon en la kotizfiksada linio de UEA por la multaj landoj por
kiuj la tarifo ankoraŭ ne estis fiksita en la loka kurzo, kaj en kiuj la esperantistoj do devis pagi
la kotizon je la plena monsumo, en guldenoj. Pro tio fariĝis preskaŭ neeble por ili membriĝi al
UEA. La membronombroj en la antaŭaj dudek jaroj pro tio estis precipe dependaj de la
financa stato de la Propaganda Konto kaj de Fondaĵo Canuto de UEA, kiuj pagis la kotizon
por la plimulto da la esperantistoj en tiuj ĉi landoj. Tiu ĉi manko pri aparta kotizfiksada
kondutlinio pri la malplievoluintaj landoj, laŭ la aŭtoro de la artikolo, Simo Milojevic, egalis
je direkta, kvankam eble nekonscia, saboto de la laboro de Corsetti kaj ĉiuj aliaj kiuj klopodis
firmigi la pozicion de la internacia lingvo en Azio, Afriko kaj Suda Ameriko. Favora
kotizfiksmaniero pri tiuj ĉi mondopartoj devos tiurilate esti ne pli ol unua paŝo en la direkto
de la ellaboro de detala strategio por la disvastigado de Esperanto en tiuj landoj kie lingvaj
problemoj malhelpas la progreson sur instruika, kultura kaj ekonomia terenoj (Milojevic
1977: 41-2).
Unu jaron poste, dum sesio de la UEA-komitato (21-a de aprilo 1978), oni diskutis
interalie pri Afriko. Du esperantistoj el Malagasio tie gastis (Milojevic 1978b: 89-90). Pro tio,
ke tiu ĉi lando tiam estis proksimume la sola en kiu Esperanto floris, sed el kiu ankaŭ ofte
venis kontraŭdiraj informoj (Milojevic 1978a: 69-70), en tiu ĉi kunveno la stato de la movado
en tiu lando estis pliklarigata por la komitato. Malgraŭ lokaj internaj problemoj kelke cent
homoj tie sekvis ĉiun jaron Esperanto-kurson. Estis tamen malfacile, pro manko pri
31

internaciaj kontaktoj, vivteni ilian interesiĝon. Tial la reprezentanto de la movado en
Malagasio petis al UEA okazigi unu de la sekvontaj Ukoj en lia lando, sed tio ĉi estis ne
akceptita. Oni ja promesis malpli grandan internacian kunvenon, nome la ILEI-konferencon
de 1980. Ankaŭ UEA estis preta financi apartan informbroŝureton por afrikaj esperantistoj,
kiu estis eldonota kaj distribuota de el Malagasio (Milojevic 1978b: 89-90).
4.6. Transiro de regiona agado al afrika agado
La planita pliigo de la homforto por la propagandado por Esperanto en Azio, Afriko kaj Suda
Ameriko, estis realigita nur dum la Uko de 1980 en Stokholmo. Renato Corsetti okazigis
kunvenon por la multaj interesitoj en ‘Regiona agado’, ĉe kiu li parolis tiel entuziasmige ke
diversaj homoj proponis sian kandidatecon por sin dediĉi pri difinita regiono en kiu ankoraŭ
ne ekzistis nacia Esperanto-asocio. Inter ili estis ankaŭ la nederlandano Hans Bakker, kiu en
la jaroj ‘60-a - 70-a aktivis ĉe TEJO koncerne la lingvajn minoritatojn kaj kulturan
sendependecon. Oni fondis komisionon, en kiu li kunrespondecis pri Afriko kaj Suda
Ameriko. Jam baldaŭ la aliaj malkomencis, kaj post la konsciiĝo ke tiuj ĉi du kontinentoj
estas tute malsamaj, Hans Bakker post kelkaj monatoj nur pluokupis sin pri Afriko (Bakker,
intervjuo, 18/1/1999). Li fariĝis, kaj estas ankoraŭ daŭre, la Afriko-komisiito de UEA
(Bakker, persona komuniko, 14/4/1999) (vidu §5).
32

5. Evoluo de la movado depost 1980
Tiu ĉi ĉapitro nur traktas pri gvidaj evolulinioj de la afrika Esperanto-movado dum la pasintaj
du jardekoj, t.e. ĝeneralaj evoludirektoj kaj okazintaĵoj kiuj gravas por la tuta afrika movado
kaj ties strategia planado de el Eŭropo. Por priparolado de pli konkretaj okazintaĵoj mi referas
al aliaj ĉapitroj. Ankaŭ la afrikaj kongresoj estas priparolotaj en aparta ĉapitro (vidu §6).
5.1. Komenco de la afrika agado
Kiam Hans Bakker kun kelkaj aliaj Esperantistoj troviĝis antaŭ la tasko propagandi
Esperanton el Eŭropo en Afriko, li puŝiĝis je pesimismo ĉe la eŭropanoj kiuj memoris la
‘Karavanon de Amikeco’ (vidu §4.1) kiel agadon kiu postlasis ne multajn spurojn, kaj diris ke
afrikanoj tro rapide perdas sian interesiĝon (Bakker, intervjuo, 18/1/1999). Sed li persistis kaj
la unua paŝo konsistis el la varbado de homoj kaj la aranĝado de perkorespondaj kursoj
(Raporto pri la agadjaro). Tio ĉi fariĝis en orienta kaj okcidenta Afriko en iom alia maniero
(vidu respektive §7 kaj §8), sed estis granda sukceso en ambaŭ kontinentopartoj, ĉar la homoj
tre entuziasme eklernis.
Laŭ Hans Bakker tiu ĉi lin miriganta diferenco kun Eŭropo rezultis unuflanke el la
deziro de la afrikanoj rilati kun la blankula, t.e. riĉa mondo, sed aliflanke ankaŭ el la deziro
povi rigardi trans la horizonton, movi siajn limojn kaj ekkoni la mondon. La komenco do estis
facila, sed post mallonga tempo la afero fariĝis malpli facila, ĉar la homoj ne ĉiufoje montris
sin sian talenton fari pli, kaj ankaŭ komprenis ke la lernado de Esperanto ne estas maniero
por fariĝi riĉa (vidu ankaŭ §5.3) (Bakker, intervjuo, 18/1/1999).
En 1984, jam estis verdire tro multaj interesitoj, kaj estis akcentataj precipe la uzado
kaj la plulernado de Esperanto. La respondo al la demando kion per ĝi oni povas fari, estis:
korespondi, ĉar ili ne havis monon por ĉeesti kongresojn aŭ aĉeti librojn. Tial UEA faris al ili
unikan oferon: la repagadon de la afrankoj (vidu ankaŭ plu). La serĉado de korespondantoj
por tiuj afrikaj esperantistoj rezultis en sistemo (ĝemelado) ĉe kiu inter du kluboj intensa ligo
estiĝas per la grupopa korespondado (ekzemple inter suedaj kaj tanzaniaj kluboj–vidu §7).
Kiam tiu ĉi retaĵo ankoraŭ estis superrigardebla, oni eldonis revueton por la ne-afrikaj kluboj,
kiuj tiel povis interŝanĝi ekkonojn. Oni ankaŭ praktikis debatojn en ĝi pri ekzemple afrikanoj
kiuj nur petis servojn aŭ monon en siaj leteroj (Bakker 1989). Ĝi nomiĝis Bulteno por
Ĝemelantoj kaj Korespondantoj kaj aperadis duonjare de 1982 ĝis 1988 (Bakker, persona
komuniko, 21/2/1999).
33

5.2. Salta ekapero sur la internacian scenejon
Post proksimume ses aŭ sep jaroj kelkdekoj da afrikaj lernantoj bone regis Esperanton, sed la
cetero de la Esperanto-movado malmulte sciis pri tio. Kelkan tempon antaŭ la jubilea
kongreso en 1987 UEA kaj Hans Bakker do pensis doni dum tiu ĉi kongreso specon de
demonstracio de la sukceso de Esperanto en Afriko. Ili faris tion ĉi invitante afrikajn
esperantistojn al la venonta Uko (Bakker, intervjuo, 18/1/1999).
En tiu tempo la eŭropaj ŝtatoj ankoraŭ pli facile havigis vizojn por vojaĝi kaj pro tio ke
afrika agado tiam estis nova kaj populara temo, la Afrika Fondaĵo ricevis ankaŭ sufiĉe da
donacoj, tiel ke dek tri afrikanoj povis esti invititaj (vidu ankaŭ §8.2). Unue ili partoprenis
preparan seminarion de kvin semajnoj en Budapeŝto, kien ili estis invititaj de Hungara
Esperanto-asocio. Tiu ĉi povis organizi kaj financi ĝin pro tio ke ilin subvenciis la hungara
ŝtato. La afrikanoj rabotis en ĝi ne nur sian scion de la lingvo, sed ankaŭ lernis uzi la Cseh-
metodon (vidu §3.1.2) (Bakker, intervjuo, 18/1/1999). Post la seminario la afrikanoj ĉeestis la
internacian junularan kongreson en Krakovo, kaj poste la Ukon en Varsovio. Tio ĉi forte
impresis ilin, sed ilia ĉeesto aliflanke ankaŭ forte impresis la aliajn esperantistojn. Multaj
Esperanto-gazetoj publikigis poste intervjuojn kun kaj fotojn de ili (Bakker, intervjuo,
18/1/1999).
Dum tiu ĉi kongreso Hans Bakker gajnis la premion Onisaburo Deguchi-premio, kiu
estis eldonita unuafoje kaj konsistis el 4000 guldenoj. Ĝin sponsoris la Esperanta
Propaganda Asocio de Oomoto, kiu volis stimuli per ĝi agadojn per Esperanto por paco kaj
interkompreno. Hans Bakker emfazis en la ceremonio ke la uzado de Esperanto estas pli
valorhava por la afrikaj esperantistoj ol por ne-afrikaj, sed ankaŭ pli malfacila, ĉar ili nepre
bezonas helpon en la realigado de siaj eblecoj (Esperanto 1987 83/9: 161). Ne longe poste li
estis plukondukonta tiun ĉi linion en artikolo kiu ĝis nun restas por li kaj UEA la gvidlinio pri
agadoj en Afriko (vidu §5.3).
Ankaŭ en 1988 afrikanoj estis invititaj kaj al la universala kongreso kaj al aliaj
Esperanto-kunvenoj antaŭkongresaj kaj postkongresaj. Ĉi tiun fojon ankaŭ Simba Mramba el
Tanzanio estis inter ili. Lia respondo al mia demando: kia li trasentis la kongreson, estas
pruvo ke la aliaj kongresantoj estis impresataj de la afrikanoj. Li nome ne havis liberan
momenton, daŭre oni metis demandojn al li kaj li devis rakonti. Unu sviso estis tiom
impresata ke li volis ĉirkaŭbrakumi lin(Mramba, intervjuo, 27/8/1998).
En la sekvaj jaroj preskaŭ ĉiam afrikanoj partoprenis la Ukon. Ĉe tio la nombro
dependis interalie de la facilo kun kiu la koncerna lando havigis vizojn 6 . La entuziasmo de la
6
La sinretenemo kun kiu precipe okcident-eŭropaj landoj faris tion dum la lastaj jaroj povas eble esti klarigita
per la fakto ke jam pluraj afrikanoj post la mondkongreso restis en Eŭropo kaj petis la statuson de propolitika
rifuĝinto (vidu §7.2 kaj laŭ persona okazo post la 83a Uko).
34

ne-afrikaj esperantistoj estas tamen malvarmiĝinta, tiom eĉ ke Yao Afantchao-Biakou
respondis al demando 6 de la Esperanto-parto de mia demandaro, ke li havis la senton ke oni
dum la Uko en Montpellier (1998a) volis signali al la afrikanoj: “Vi partoprenantoj el malriĉaj
landoj, vi fariĝas ade pli ĝenaj.” Ankaŭ la donacoj al Afriko-Fondaĵo estas malpliiĝintaj
(Bakker, persona komuniko, 26/4/1999).
En 1989 oni komencis firmigi la komenciĝantan memstaron de la movado en kelkaj
afrikaj landoj transdonante pli da respondumo al iliaj naciaj Esperanto-asocioj. Ili ricevis
tiukaze la subtenon de UEA en sia centra adreso anstataŭ ĉiu aparte kaj estis mem respondecaj
pri ĝia enlanda distribuado (Bakker 1990: 3). Ekzemploj de tio ĉi estas Togolando, Zairo kaj
freŝdate Malagasio (Bakker, persona komuniko, 26/4/1999).
5.3. Notico pri strategio de UEA
En septembro 1989 Hans Bakker publikigis broŝureton titolitan ‘Por plia jardeko da
Esperanto en Afriko’, kio en januaro 1990 grandaparte estis represita en Esperanto (Bakker
1991: 1). Ĝi estis destinita kiel aldono al la strategiplano de UEA de 1988-9 kaj daŭre estas la
struktura bazo por la UEA-strategio rilate Afrikon (Bakker 1990: 2, kaj persona komuniko,
14/4/1999).
Post preskaŭ dek jaroj da Afrika agado Hans Bakker emfazis en ĝi la grandan gravon
de la utiligado de la lingvo, multe super nur varbado kaj instruado al novaj lernantoj.
Kvankam tio ĉi lasta ankaŭ estas farata en Eŭropo, ĝi estas des pli malutila en Afriko, ĉar
UEA ne povas subvencii pli da lernantoj kaj kluboj. La varbado devas des pli esti
malkuraĝigata ĉar tro multaj homoj erare komprenas ke ili per Esperanto povas akiri
(porvojaĝajn) stipendiojn, laboron, materiajn aferojn aŭ eĉ edzinon (ĉi-lasta montriĝas el
diversaj aliaj fontoj, persona komuniko kaj propra observo). Ekzistas do laŭ Hans Bakker
granda bezono, ne je pli da esperantistoj, sed je pli bonaj. Tial la Esperanto-lecionoj por
progresintaj devas ricevi prioritaton al tiuj por komencantoj (Bakker 1990.a: 3).
La utiligado de la lingvo por afrikanoj povas ĉefe konsisti el nur korespondado kaj la
loka kluba vivo. Per la unua oni povas sperti internacian amikecon kaj interŝanĝi praktikajn
servojn. En la klubo oni povas kune konduki aktivaĵojn kiuj kreas senton de komuneco kaj
ekhavi la senton de agado en internacia mondo. Plie ankaŭ valoras la funkciado de la klubo en
la socio, por elgajni respekton de tiu ĉi (Bakker 1990.a: 4).
5.4. Evoluo ekde 1990a
5.4.1. Kongresoj kaj periodaj gazetoj
La unua duono de tiu ĉi jardeko estis karakterizita de kvar afrikaj kongresoj (vidu §6). Ankaŭ
tiuj ĉi konsistigis parton de la plua memstarigo de la movado, kvankam oni reguligis ankoraŭ
35

multon de el Eŭropo kaj ilin praktike komplete subvenciis UEA kaj la eŭropaj partoprenantoj.
Nepre la movado dum tiuj ĉi jaroj povis pluevolui pozitive, pro la reciprokaj kontaktoj dum la
kongresoj. Tiu ĉi stimulo nun jam pli ol tri jarojn ne ekzistis, sed en kelkaj landoj la manko
estas moderigata de naciaj kongresoj. Ekzemploj estas Togolando (vidu §8.4), sed ankaŭ
Malagasio, kiu en 1996 organizis la Unuan Interinsulan Esperantistan Kongreson (Esperanto
93/6: 110-1).
La pejzaĝo de la Esperanto-gazetoj de kaj por Afriko en tiuj ĉi jaroj ankaŭ multe
ŝanĝiĝis. 1992 estis la lasta jaro de la tanzania revueto Orienta Stelo (vidu §7.2), sed la unua
jaro de Afrika Reto, redaktata de la brita Esperantistino Katelina Hall. Ĝi estas destinita al
afrikaj esperantistoj kiuj volas aperigi poezion aŭ prozon en Esperanto, kaj aliaj povos tiam
sendi sian komenton al la revuo. La verketo kiu ricevas plej multan laŭdan kritikon, porfine
ekhavas premion (Hall 1992: 1). La fakto ke la revueto daŭre pluekzistas, indikas ke ja jam
sufiĉa nombro da afrikaj esperantistoj atingis relative altan nivelon en la lingvo.
En majo 1981 la nulnumero de Esperanto en Afriko aperis. Poste oni eldonis ĝin sub la
titolo Espéranto en Afrique kiel aldono ĉe la belga informilo Espéranto en marche. Ekde
januaro 1988 ĝi fariĝis sendependa kaj reaperis sub la nomo Esperanto en Afriko. Ĝi estis
precipe destinita al esperantistoj en la eksaj francaj kolonioj. Aparte de la nulnumero, kiu estis
tute skribita en Esperanto, oni povas rimarki en ĝi evoluon de preskaŭ komplete francaj
numeroj, al komplete Esperantaj numeroj. Ĝi lastfoje aperis en majo 1994. Samrolulo por la
eksaj kolonioj de Britujo estis parteto de la irlanda revuo Esperanto en Irlando (de februaro-
marto 1985 ĝis marto-junio 1987), kiu pro tio ekde julio 1987 ricevis la nomon Irlandafrika
Esperantisto. Ĝi ĉesis aperadi en 1992.
En 1994 kaj 1995 aperis po unu numero de Junulara Magazino
togolanda, kompilita far dekkelkuloj de la togolanda klubo C-21. En 1994 aperis ankaŭ
unuafoje la togolandaj revuetoj Ondo da Vero (oficiala organo de TIETo), kaj la sekvan jaron
Alvoko (oficiala organo de UTE), kiuj ambaŭ daŭras esti eldonataj (vidu §8.3 kaj §8.4.2).
Tiu ĉi ripetataj ekaperoj kaj malaperoj de Esperanto-gazetoj por Afriko estas nur unu
ekzemplo de la nestabileco de la movado en tiu kontinento, kvankam la ja aŭ ne aperadon de
revuetoj certe ankaŭ rezultigis la ŝanceliĝa interesiĝo de la eŭropaj esperantistoj. Kelkaj
landoj tamen certe ne plu bezonas tian subtenan revuon kiel Esperanto en Afriko aŭ
Irlandafrika Esperantisto. Sed eble revuo por la tuta kontinento povas ja esti utila por landoj
kun startanta movado kiuj en internaciaj revuoj trovas tro malmultajn praktikajn ideojn por
plukonstrui ĝin. Por tio tamen estas bezonata tiom da tempo kaj mono de eŭropaj
esperantistoj, ke se tiuj ĉi ja estus disponataj, ili pli bone estos investitaj en aliaj manieroj,
ekzemple por plibonigi kaj plukonstrui ‘ĝemelajn rilatojn’. Krom tio aperas en ekzemple
36

Kontakto plej ofte kaj Tejo Tutmonde fojade artikoloj de afrikanoj, kaj tiuj ĉi gazetoj, same
kiel Esperanto estas sufiĉe vastigataj en Afriko.
5.4.2. Reorganiziĝo
La jarraporto de 1997 (en Esperanto 1998 94/6: 110) sciigis ke necesas reorganiziĝo de la
rilato inter UEA kaj la afrika movado. Estis proponite unue ke la riĉaj landoj pli kaj pli
anstataŭigos UEA-n kaj ĝian komisiiton pri Afriko, Hans Bakker 7 , en la kulturado de la
rilatoj kun Afriko. Ankaŭ tie ĉi la ĝemelaj kluboj povos ludi gravan rolon. Due Afriko mem
devos transpreni la zorgon pri sia movado. Tial Togolandano, Raoul Hounnake, faris staĝon
fine de 1997, komence de 1998 ĉe UEA, por studi la instigeblecon al togolanda movado
transpreni laborparton de Bakker. Plie pri tio konkretaj aferoj nun ankoraŭ ne estas realigitaj,
sed oni ankoraŭ daŭre debatas pri ĝi en la Centra Oficejo en Roterdamo (Bakker, persona
komuniko, 26/4/1999).
Efektive unuafoje dum la Uko de 1998 afrika esperantisto estis elektita kiel membro
de la internacia estraro de UEA, nome la Togolandano Koffi Gbeglo (Buller 1998: 148). Li
estas respondeca pri la funkciado en Afriko kaj jam konigis siajn proponojn al la aliaj
estraranoj. Dum lia unua kunveno, martofine de 1999, oni tamen konfirmis al li kion li jam
pensis antaŭe, nome ke ne la estraro decidas, sed la ĝenerala direktoro de UEA. Li trovis la
subvencion por sia vojaĝo tial ĉi preskaŭ forĵetita mono (Gbeglo, persona komuniko,
6/4/1999).
En letero de 23/4/1999 al Michela Lipari, sekretario de la
UEA-estraro, Gbeglo eksplikas kio estos, post interparoloj kun diversaj koncernuloj, lia
labortereno. Li volas pli da kunlaborantoj por Afrika agado kaj varbi pli da donacantoj por
Afriko-Fondaĵo. Plie ankaŭ valoras solvi la problemojn inter afrikaj esperantistoj de sama
lando kaj eviti ilin. Krome restas ankaŭ necesa la strebado al memstareco de la afrika movado
(vidu §8.4.6).
7
Hans Bakker laboras sola, male al la sepopaj aŭ okopaj komisionoj por Azio kaj Ameriko (Esperanto 1997
93/6: 110).
37

6. La afrikaj kongresoj
Ukoj okazas plej ofte en Eŭropo (72 fojojn el 83 Ukoj) (Veuthey 1998: 34), kial homoj el la
aliaj kontinentoj malpli ekhavas okazon viziti tiujn ĉi. Tial gravas por ili povi ĉeesti
kontinentajn kongresojn. Tiel okazis jam en 1978 unua latinamerika kongreso. La unua azia
kongreso okazis ne pli frue ol en 1996, en Ŝanhajo en Ĉinio (Veuthey 1998: 14).
Afrikaj kongresoj tiel realiĝis post ripetaj demandoj/petoj de afrikanoj okazigi la
Ukon en sia kontinento (vidu ankaŭ §4.5). Dum la Uko de 1987 oni petis al la UEA-komitato
pensi pri la propono de la juna Eburborda Esperanto-Asocio organizi Ukon en Eburbordo. La
komitato opiniis ke la tempo por tio ankoraŭ ne maturiĝis, sed promesis organizi iom pli
modestan kunvenon en tiu regiono (Bakker 1990b: 29-30). Dum la Uko de 1989 en Brajtono,
oni tamen decidis okazigi la unuan afrikan kongreson en Togolando (laŭ letero de UTE al
Marcel Delforge, 5/1/1990). Depost tiam ankaŭ la kvara afrika kongreso jam estas estintumo.
En §6.1 la organizo kaj la okazmaniero de tiuj ĉi kvar kontinentaj kongresoj estos
eksplikataj, kun, kie bezone, komentoj pri tio. Post tio sekvas kelkaj komparoj kaj
postkonsideroj en §6.2.
6.1. Organizo kaj okazmaniero de la afrikaj kongresoj
6.1.1. Unua afrika kongreso Notse (Togolando)
27/12/1990-2/1/1991, Temo: “Esperanto en la Tria Mondo: kia estonteco de Esperanto
en Afriko?”
Por sin prepari al tiu ĉi unua afrika kongreso, UTE organizis martofine de 1990 unuan nacian
kongreson (vidu §8.4.1). Post kelkaj modifoj rilate la datojn kaj la daŭron de la kontinenta
kongreso, fine kunvenis por tio ĉi 104 esperantistoj, el kiuj 97 afrikanoj (el Benino, Ganao,
Niĝerio, Togolando kaj Eburbordo), ses eŭropanoj kaj unu amerikano. Laŭ la programo ĝi ege
similis universalan kongreson, kun interkona vespero, solena malfermo, la voĉlegado de
salutadoj kiuj estis skribe alvenintaj, paroladoj de diversaj afrikaj funkciuloj, la salutadoj de la
kongreso far la eksterlandaj gastoj kaj solena fermo kun la voĉlegado de la kongresrezolucioj
(Maxwell 1991: 21).
Dum la malfermo parolis Dan Maxwell, reprezentanto de UEA interalie pri la mono
kiun li kunportis por kovri la kostojn de la kongreso:
‘Necesas starigi la jenan demandon: kial UEA pretas elspezi monon por okazigi
Esperanto-kongreson tie ĉi? Jen la respondo: unue ĉar UEA celas disvastigi Esperanton
tra la tuta mondo, ne nur en Eŭropo. Due ĉar decas, ke relative riĉa mondparto elspezu
monon por evoluigi relative malriĉan mondparton, kaj nuntempe Eŭropo estas relative
riĉa kaj Afriko relative malriĉa mondparto’ (OVo 1994: 4)
38

UEA do finance apogis la kongreson por helpi la afrikan Esperanto-movadon progresi. Ĝis
nun ne unu kontinenta aŭ nacia afrika kongreso estas tute financita de la afrikaj esperantistoj
mem (vidu ankaŭ plu).
Iom malpli kutimaj programeroj (kompare al UK-programoj) estis la prezento far
kelkaj partoprenantoj de siaj religiaj aŭ ateismaj konvinkiĝoj, futbalparumo kaj scikonkurso
(speco de kvizo). Je la 31-a de decembro oni parolis, dum debato pri la kongresa temo, pri la
argumentoj por lerni Esperanton kaj pri la utilo kiun oni povas tiri el ĝi (Gbeglo 1991: 6).
La sekvo estis rezolucio en kiu oni petis al la afrikaj registaroj helpi la Esperanto-
movadon en siaj landoj sur ĉiuj terenoj, decidis ke afrika kongreso okazos ĉiun jaron kun
kursoj por pliperfektiĝi en la lingvo kaj kuraĝigis la afrikanojn utiligi la diversajn terenojn en
uzado per Esperanto kaj fari pli entuziasma la rilaton inter si kaj kun aliaj. Kiel kvinan eron
oni ratifis ke Ukoj ankaŭ devos okazi en Afriko, la unua estu tiu de 1995 (vidu ankaŭ plu).
Kiel lasta ero oni atentigis pri tio ke la afrikaj Esperanto-asocioj devos klopodi fariĝi (finance)
memstaraj (Gbeglo 1991: 4). Tiu ĉi problemo ankoraŭ daŭre estas ne solvita.
Ekzemplo de la dependeco de la afrikaj Esperanto-asocioj estas ke, kiam dum la kongreso estis farita la
propono organizi afrikan kongreson denove en la sekva jaro, ne ĉiuj partoprenantoj estis kontentaj pri tio, ĉar la
afrikanoj ja ne mem povos pagi ĝin kaj la rimedoj de UEA denove tempkelke estas elĉerpitaj. Estos tiel, ke nur
per la kotizado de la partoprenantaj ne-afrikanoj ankaŭ afrikanoj povos partopreni la okazaĵon (Maxwell 1991:
22). Pro tiuj ĉi ne-afrikanoj postsekvis la kongreson sestaga kultura rondvojaĝo tra Eburbordo, organizita de la
esperantistoj de tiu lando (Gbeglo 1991: 5).
6.1.2. Dua afrika kongreso Cotonou (Benino)
28-31/12/1991, Temo: “La rolo de Esperanto por la turismo en Afriko”
Kvankam oni estis interkonsentinta dum la unua kongreso por igi la daŭron de la dua same
longa kiel tiun de la unua, tiu ĉi finfine daŭris nur tri tagojn kaj tiam sekvis postkongreso
(precipe por eŭropanoj) kaj oktaga vizito al Eburbordo. La kongreson subvenciis UEA kaj la
fondaĵo Friedrich Naumann 8 , kaj kunvenigis 90 esperantistojn (Esperanto en Afriko 1992 6/2:
2). En tio estis 71 afrikanoj (krom el Benino kaj Togolando ankaŭ el Senegalio, Ganao,
Eburbordo, Niĝerio kaj Gabono) kaj 19 eŭropanoj (interalie el Nederlando, Germanio, Belgio
kaj Skandivio), inter kiuj la tiutempa ĝenerala direktoro de UEA, Simo Milojeviĉ. Partoprenis
nur 35 esperantistoj el Benino mem, pro tio ke ankaŭ ili devis pagi kotizon (Milojevic 1992:
4). La afrikaj esperantistoj estis fascinitaj ke inter la eŭropanoj ankaŭ estis pli aĝaj virinoj, ĉar
ili ade suferis kulpigojn de la fakto ke Esperanto estas afero de infanoj kaj gejunuloj, kaj ili do
ne estis traktataj kiel seriozaj (Milojevic, intervjuo, 6/4/1999).
Dum la malfermo oni parolis multe, pro la ĉeesto de la televido, sed nenie oni povas
trovi ion pri la enhavo de la malferma parolado, nek multe pri la plua enhavo de la kongreso.
8
Ĉi tio estas germania fondaĵo, ligita al la germana liberala partio FDU (Bakker, persona komuniko, 14/4/1999).
39

Laŭ raportoj (pli bone diri: plendleteroj) de kelkaj eŭropaj partoprenantoj, ankaŭ ne multo
estas okazigita de la oficiala programo. Oni efektive okazigis balotadon, sed la estraro estis
reelektita helpe de dolĉaj trinkaĵoj kiel subpago (Milojevic 1992: 4). Neniu rezolucio estis
akceptita (Bakker, persona komuniko, 14/4/1999).
6.1.3. Tria afrika kongreso Winneba (Ganao)
23/12/1994-2/1/1995, Temo: “Demokratia afrika kulturo kaj Afriko”
Tri jarojn post la dua kaj unu jaron pli poste ol antaŭvidite, la tria afrika kongreso okazis, en
Ganao. La longa atendado al ĝi ne estis kaŭzata de manko je entuziasmo, sed de tio ke la
subvencio de UEA ne ebligis la organizadon de nova kongreso (Bakker 1994b: 178). Nur du
jarojn antaŭe la ganaaj esperantistoj okazigis sian unuan nacian kongreson, kun 32
partoprenantoj (Bakker 1993: 88). Dum la tria kontinenta kongreso 48 esperantistoj kunvenis
el dek unu landoj kaj tri kontinentoj (krom el Afriko kaj Eŭropo, ankaŭ el Suda Ameriko)
(Rojas 1995: 41). Unuafoje ankaŭ reprezentanto el orienta Afriko ĉeestis, nome Zairano kiu
loĝis tiam (kaj daŭras loĝi) en Tanzanio (Minani G. Matabaro, persona komuniko, 6/9/1998).
La multe malpli granda nombro da partoprenantoj estas primiriga, se oni konsideras la
fakton ke la kongreso okazis en la sama regiono kiel la du antaŭaj kaj ke la lasta estis okazinta
jam antaŭ tri jaroj. Tio ĉi rezultis ĉar vere nur du Togolandanoj partoprenis. Ĉar ili ĉiam
konsistigis grandan porcion, tio klarigas la malgrandan totalon. Sed kial ili ne partoprenis
grandnombre? Ankaŭ tio ĉi ne rezultis el manko je entuziasmo, sed pro decido de Ganaa
Esperanto-Movado (GEM). Tiu ĉi oktobrofine estis sciiginta al UTE ke nur estos loko por du
togolandaj esperantistoj anstataŭ la antaŭe antaŭvidita dudeko. UTE akceptis tiun ĉi decidon,
respondante ke tio ĉi ne estas volo ne de GEM, sed de la kongresa kaso. Ili tamen ne povis
elekti du el siaj membroj kaj tial ili decidis delegi neniun. Finfine tamen kvar iris. Du
membroj de la UTE-estraro havis la devon iri kiel membroj de la ekzamena komisiono de la
kongreso (ankoraŭ nur malmultaj afrikaj esperantistoj atingis nivelon je kiu ili povas plenumi
tiun ĉi funkcion) kaj du aliaj estis persvaditaj kaj subvenciitaj far la germanino Annsybill
Kamphausen por tamen partopreni. Ŝi argumentis ke ŝi sentus sin ofendita se neniu togolanda
esperantisto partoprenus la kongreson, ĉar laŭ ŝi valorhavaj diskutoj pri la afrika movado estis
farotaj. Post tio en Ondo da Vero aperis artikolo por ekspliki kial la interkonsento farita kun la
kluboj ne estis plenumita (Ondo da Vero 1995 2/1: 4-5). Nepre tiuj ĉi observantoj (ili ne estis
tie kiel reprezentantoj de UTE) povis en tiu ĉi maniero doni eksplikon al la aliaj kongresantoj,
kiuj, laŭ TIETo, estis neĝuste informitaj pri la konduto de UTE.
La kongresaj debatoj traktis pri la komunikado inter afrikanoj kaj homoj de aliaj
kontinentoj, la stato kaj la evoluo de la movado en diversaj afrikaj landoj, ktp (Rojas 1995:
41). La valorhava diskutado pri kiu Kamphausen parolis, estis tiu pri la fondado de Afrika
Esperanto-Movado, proponita de Adanou Efou. Laŭ Kamphausen kontinenta Esperanto-
40

organizacio povos helpi la naciajn asociojn por fariĝi kulture pli memstaraj, ĉar ŝi ne akordis
pri tio ke la programo de la afrikaj kongresoj estas nur kopio de tiu de la Ukoj. Sur kultura
tereno la sendependiĝo tamen jam estis komenciĝinta, ĉar tiam la naciaj asocioj jam estis
liberaj por fari kion ili volis. Nur finance ili devis kaj devas limigi sin je la subvencioj de
UEA kaj do ili dependas de Eŭropo (Gbeglo 1995a: 3). Koffi Gbeglo, tiam vicprezidanto de
UTE plie skribas en tiu artikolo ke bonŝance la plano ne estas efektivigita, ĉar ĝi estus
plenuminta nur la ambicion de kelkaj homoj. Tio ĉi estas ankaŭ la opinio de Hans Bakker, kiu
ankoraŭ nun kontraŭstaras la ideon. La estraro de tia kontinenta asocio laŭ li ne sufiĉe
proksimas al la individuaj esperantistoj kaj al la Esperanto-kluboj kaj do ne progresigas la
movadon, sed nur faras valoraspektajn figurojn el si mem (Bakker, intervjuo, 18/1/1999).
La kongreso ankaŭ estis fiksinta al si du agocelojn: volontulan laboron kaj
pliprofundigon de la scipovo de Esperanto. La unua enhavis reforstuman projekton, sed tiu
povis nur simbole okazi ĉar montriĝis, ke ne tempis la bona sezono (Rojas 1995: 41). Tamen
antaŭ tio ankaŭ aliaj projektoj estis proponitaj, kiel la konstruado de puto (Bakker 1994a: 83).
Estas ne klare pro kio tio ĉi ne estas efektivigita. La dua projekto produktis pli da fruktoj. Ĝi
konsistis el seminarioj je komenca kaj progresinta niveloj pri la Cseh-metodo. La
partoprenantoj lernis fari siajn proprajn didaktaĵojn. Esperantisto el Eburbordo tie fariĝis la
dua afrika Cseh-instruisto. Ne planite oni ankaŭ startigis Esperanto-kurson por studentoj de la
loka universitato, kiu montris interesiĝon pri tio (Rojas 1995: 41).
La akceptita rezolucio (Halaoui 1995: 8) multe similis la unuan, sed havis kelkajn
kromajn erojn. Oni decidis ke afrikaj kongresoj estonte okazu ĉiun duan jaron, sed la sekva ja
jam post unu jaro. Esperece oni prenis en la rezolucion ke la universala kongreso de la jaro
2000 okazu en Afriko, sed tiu ĉi espero estas jam nun vaporiĝinta (vidu §6.2). La sepa ordero
pritraktis la programon, kiu, krom mallongaj prelegoj, estonte ankaŭ enhavu diskutgrupojn,
kantojn kaj ekskursojn. Pro la malgranda nombro da eblaj partoprenantoj de tiu jaro, pro
manko je financoj - en kombino kun la fakto ke tiuj malmultaj tiam ja gastis en hoteloj kaj
ricevis multekostan nutraĵon (Gbeglo 1995: 3) - oni prenis en la rezolucion ke, por ŝpari
monon kaj por ebligi eble plej grandan nombron da partoprenantoj, la kongreso devos okazi
en bazaprezaj lokoj, kiel universitatoj aŭ lernejoj, anstataŭ en multekostaj hoteloj.
Al la irado de tiu ĉi kongreso ankoraŭ pli da opiniaj reagoj venis ol tiuj jam menciitaj.
Kvankam neniu el la kvar esperantistoj kiuj venis el Togolando, povis aŭ volis reprezenti la
Togolandan landan asocion UTE, tiu ĉi instanco tamen estis reprezentata, kaj nome de
Togolandano kiu jam tempkelke loĝis en Ganao (la antaŭe menciita Adanou Efoe). Eburbordo
estis reprezentata de Togolandano kiu, post periodo en Eburbordo, nun ankaŭ loĝis en Ganao
(Kouablan Antoine). Minani G. Matabaro reprezentis kaj sian landon de deveno, kaj sian
tiaman hejmlandon kaj Ruandon kaj Burundon. Parfo Ajto (pseŭdonimo de Koffi Gbeglo –
41

Gbeglo, intervjuo, 6/4/1999), la redaktanto de Ondo da Vero furiozis kontraŭ tio (Ajto 1995:
5-6).
Liaopinie esperantistoj devas reprezenti la landojn kie ili rezidas, kaj kies movadon ili
plej bone devus (ek)konadi. Li argumentas ke oni, post foresto, ne plu sufiĉe konas la
movadon de sia propra lando por povi reprezenti tiun ĉi. Estas necese ke oni ekkonu la
movadon de la lando kie oni loĝas kaj ke tiuj kiuj ĉiam loĝadis tie donu egalajn rajtojn al la
novvenintoj kaj plene enkonduku ilin en la koncernan movadon. Adanou Efoe nome estis
ekdecidinta iri reprezenti UTE-n, tial ĉi estis ne komplete informita de la estraro de GEM pri
la fartado de la tria afrika kongreso, kvankam li kunorganizis tiun. Minani G. Matabaro estas
admonata en la artikolo ne kumuli reprezentante kvar landojn kune. Parfo Ajto pledas tiam
por Esperantujismo, la ‘pensaro de Esperanto-lando’, al kio li signifigas ke oni inter
esperantistoj ne konsideru la naciecon de la aliulo, sed ke plej gravas la sento de alproksimiĝo
kaj fratado.
6.1.4. Kvara afrika kongreso Moshi (Tanzanio)
26/12/1995-3/1/1996, Temo: “Imagoj de Afriko: kontinento de espero aŭ de
malespero”
Ĉi tiun fojon la kongreso okazis en la antaŭvidita periodo, unuafoje en orienta Afriko. Ĉe la
piedo de Kilimanĝaro, 38 partoprenantoj kunvenis el Tanzanio, Burundo, Zimbabwo kaj ses
eŭropaj landoj. Oni povus denove sin demandi kial tiom malmultaj afrikaj esperantistoj
ĉeestis, en momento kiam la tanzania movado estis konsiderata kiel la plej forta de la orienta
Afriko (Jacobsen 1996: 21). El interparoloj en Tanzanio evidentiĝis ke eĉ kongreson en
propra lando oni trovis tro multekosta, interalie koncerne transportkostojn, tagojn tiam dum
kiuj oni ne povos labori, kaj la restadon surloke (persona komuniko).
La unuajn tagojn la dek eŭropanoj utiligis por alklimatiĝi kaj komenci lerni la
svahilan. Dum la oficiala malfermo la distriktestro promesis zorgi pri tio ke la esperantistoj
povu libere disvastigi sian lingvon en lia regiono. Tio estis valora promeso, ĉar la
kontraŭagado de tiuj kiuj rigardis Esperanton kiel minacon al la ĝenerala instruado de la nacia
lingvo jam estintis sentebla (Jacobsen 1996: 21).
Kiel enkondukon al la diskutado pri la kongresa temo, Minani Matabaro skizis la
historian, politikan kaj socian evoluon de la kontinento. Je la fino li demandis: ‘Kaj kion vi
povas fari por ke Afriko fariĝu kontinento de espero?’ La eŭropanoj interpretis tion ĉi kiel
demandon direktita nur al Minani mem kaj estis surprizitaj pri tioma naiveco (Jacobsen 1996:
21). La parolinto signifigis tamen ke ĉiu el ni povas helpi fari el Afriko kontinenton de espero
(Matabaro, persona komuniko, 6/9/1998). La posta diskutado direktis sin al la premisoj de la
afrika demokratio.
42

La unua afrika Cseh-instruisto, Oliver Mazozde el Zimbabwo, prelegis pri la
vortradikoj en Esperanto, aŭ pli bone dirite, pri la manko je tiuj. Li proponis novakcepti iujn,
almenaŭ por afrikaj realaĵoj (vidu §2.2). Oni ankaŭ okazigis kurson por progresintoj
(Jacobsen 1996: 21).
La tanzania Esperanto-asocio balotis novan estraron, kiu daŭre atendas anstataŭiĝon,
kvankam legeblas en la statutoj ke la estrarmendato estas du jaroj (vidu §7.3.3). Neniu
rezolucio estis akceptita (Bakker, persona komuniko, 14/4/1999).
El eŭropana vidpunkto la kongreso estis granda paŝo antaŭen por juna Tanzania
Esperanto-Asocio, ĉar ĝi estis pruvinta povi organizi internacian kongreson kaj ke la ĉeesto de
diversaj eminentuloj devus montriĝi avantaĝa por la publikaj rilatoj (Jacobson 1996: 21). En
la praktiko tamen veriĝis ke tiuj ĉi avantaĝoj ne estis utiligitaj de la nova estraro (vidu §7.3.3).
6.2. Postkonsideroj
Kio tuj kaptas la atenton, krom la ade nur malpliiĝanta nombro da partoprenantoj, estas la
fakto ke neniu el la kvar kongresoj vere estis afrika kongreso. Per tio ĉi mi ne pridiras la
programojn, kiel Kamphausen rimarkigis, sed la naciecojn de la partoprenantoj. Fakte ili estas
regionaj kongresoj, ĉar la partoprenantoj kiuj venas de pli malproksime ol najbarlando, estas
maloftaj. Certe estas gastoj el aliaj kontinentoj, sed eĉ el Sudafriko, kiu tamen estas relative
riĉa, ne venas reprezentantoj. Tamen manko de mono estas prioritata kaŭzo pro kiu la
partoprenantoj, krom el Eŭropo kaj Usono, preskaŭ regule venas ankaŭ el la gastlando aŭ ties
ĉirkaŭaj landoj. Krome, se ja eblas ŝpari por multekosta vojaĝo, oni pli pretas elekti Ukon en
Eŭropo, eĉ ol Ukon en alia kontinento (John Daniël, persona komuniko 2/9/1998).
Tamen tiuj ĉi kongresoj estas valorhavaj. Afrikanoj el diversaj landoj, ja kvankam la
nombro de landoj estas limigita, tiel povos iam vere paroli Esperanton kun samideanoj kiuj ne
parolas sian propran unuan aŭ duan lingvon. En tia maniero ili kelkkaze unuafoje travivas
veran Esperanto-etoson, kiun ili pro manko je mono ne povas travivi dum Ukoj. Gravas ankaŭ
ke ili povas reciproke antaŭmeti la problemojn de siaj respektivaj movadoj kaj interdiskuti
ilin. Pro la konfrontiĝo ankaŭ ekestas konfliktoj (kiel dum la tria kongreso), sed principe ili
devus povi konduki al fruktodona kunlaborado kaj ideinterŝanĝo, ĉar iliaj problemoj estas
samspecaj, dum tiuj multe diferencas de tiuj de aliaj kontinentoj.
Kvankam dum la tria afrika kongreso estis decidite organizi unu tian kongreson en ĉiu
dua jaro, nun jam pasis pli ol tri jaroj de kiam la lasta okazis. Dum la kvara afrika kongreso
oni pri tio nek decidon prenis, nek akceptis rezolucion. En okcidenta Afriko oni parolas pri ĝi
laŭ sekva esprimo: “La kongreso ankaŭ iam devis iri al orienta Afriko, sed tie ĝi mortis”
(Halaoui, persona komuniko, 28/12/1998). Togolandano kaj Ganaano, ambaŭ estraranoj en
siaj respektivaj asocioj, faris post tiu ĉi rimarkigo (dum la sesa togolanda kongreso) la unuajn
43

neprecizajn planojn por kvina afrika kongreso en Togolando. Oni devos atendi ĉu tie ĉi
efektive io efektiviĝos, ĉar ili ankoraŭ daŭre dependas finance de UEA (vidu §8.4.6).
Plie oni devas konkludi ke preskaŭ neniu rezolucio estas efektivigita. Rezolucioj kiuj
certigas ke la afrikaj ŝtatoj subtenu la Esperanto-movadon kaj devas enigi Esperanton en la
lernejojn, eble ankaŭ estas multe tro optimismaj, ĉar eĉ en Eŭropo tio ĉi estas raraĵoj. Pli
efektivigebla, sed ankoraŭ ne sufiĉe aplikita, estas verŝajne la punkto kiu konsilas al la kluboj
kaj al la asocioj kunlabori kun la naciaj sekcioj de ne-registaraj organizaĵoj.
En la rezolucioj ankaŭ ĉiufoje la espero reelmontriĝas foje rajti organizi Ukon en
Afriko. La lasta dato kiun oni fiksis en rezolucio, estis la jaro 2000. Sed oficiale la
kongresurboj nun jam estas fiksitaj ĝis 2001 (Zagrebo-Kroatio), pro kio ankaŭ tio ne plu
eblas. Krome oni decidos dum la kongreso en Berlino, en aŭgusto 1999, kie la Uko en 2002
okazos, kaj por tio la kandidatoj estas Brazilio kaj Belgio (Flory Witdoeckt 9 , persona
komuniko, 27/4/1999).
Yao Afantchao-Biakou, kiu en la 83 kongreso en Montpellier en 1998a, salutis la
kongresantojn en la nomo de la togolanda Esperanto-movado, tiam diris ankaŭ ke li volas
Ukon en Afriko “antaŭ la fino de la unua jardeko de la tria jarmilo”. Afriko tiam estos la lasta
kontinento en kiu tiu ĉi okazaĵo lokiĝos. La demando povus esti ĉu ili per tiuj ĉi kvar afrikaj
kongresoj alproprigis sufiĉan scipovon por organizi Ukon, sed Azio tute ne havis tiun
scipovon, kaj tamen ili jam organizis tri Ukojn (1965-Japanio/1986-Ĉinio/1994-Koreio)
(Veuthey 1998: 33). Aliflanke ja devas esti dirite ke la tiea movado havas multe pli firman
pozicion, kaj ke por funde prepari universalan kongreson, tre multaj klopodoj kaj rimedoj
estas bezonataj. Evidente UEA ankoraŭ ne juĝas la tiean afrikan movadon kapabla. Tio ĉi
tamen ankaŭ havas rilaton al la malfavora politika kaj ekonomia situacio en Afriko, kaj ne nur
al la movado mem. Tiu ĉi certe povus esti memstara en diversaj landoj, kiel en Kongolo,
Togolando kaj Malagasio, se la ĝenerala kaj ekonomia situacio estus pli bona.
9
Flory Witdoeckt estas prezidantino de Flandra Esperanto-Ligo.
44

PARTO 3
7. Evoluo de la hodiaŭa movado en Tanzanio
7.1. La ŝosa komenciĝo
Kiam fine de 1962, komence de 1963 Tibor Sekelj (vidu §4.1) kun la Karavano de Amikeco
trairis Tanganjikon, li parolis pri Esperanto interalie kun Pascal X. Sao. Kun kelkaj amikoj tiu
ĉi lasta aĉetis Teach Yourself Esperanto kaj ili eklernis Esperanton (Pascal Sao, kiel respondo
al demando 1 de mia demandaro, 9/1998). Laŭ Lapenna (1974: 502) en 1963 estis fondita
Tanzania Esperanto-Asocio far dudeko da homoj, kies prezidanto fariĝis Pascal X. Sao. Laŭ
Dagmarsdotter (persona komuniko, 30/4/1999) oni retrovis en 1991-92 paperaĵojn, estintaj en
kuŝo ĉe la registaro dum 25 jaroj, kun la registrado de Tanganjika Esperanto-Asocio (vidu
ankaŭ plu).
Ĉar nur en 1964 Tanzanio estis kreita per unuigado de Tanganjiko kaj Zanzibaro, la
informo en Lapenna 1974 estas tre pridubinda, same kiel tiu, ke oni estus petinta registradon
por Tanganjika Esperanto-Asocio en 1966. Verŝajne en 1963 oni petis oficialigon por
Tanganjika Esperanto-Asocio, kiu, post la unuigo de Tanganjiko kaj Zanzibaro, estus ekstere
ŝanĝinta nomon. Tio ĉi tiurezone estus motiviginta Lapennan por ekuzi la novan nomon. Sed
kiam fine la oficialigaj paperaĵoj estis en ordo, supozeble sur ili staris ankoraŭ la unue
oficpetita nomo. Ĉar jardekojn poste la paperaĵoj atingis la manojn de la esperantistoj, tiam
la nomo oficiale ŝanĝiĝis al Tanzania Esperanto-Asocio (vidu plu).
Nepre iel komence de la’60-aj jaroj oficiale rekonita ja aŭ ne, Tanzania Esperanto-
grupo ekzistis, gvidata de Pascal Sao. Li donis tiam lecionojn al kelkaj lernantoj
(Dagmarsdotter, persona komuniko, 13/1/1999). Tamen, sen atento al kelkaj radiintervjuoj en
1968 kaj 1969 (Esperanto 1968 64/11: 166–1969 65/5: 90) cetere tamen ŝajne ne multo
okazis. En la speciala numero de Esperanto en Afriko de 1970, eldonita de Komisiono pri
Afriko de TEJO (vidu §4.4.1), Sao (vidu §7.1) estas indikita komisionano pri Tanzanio, sed li
ne sendis informojn al la revueto pri la movado en sia lando. La movado ne multe kreskis kaj
baldaŭ estingiĝis (Dagmarsdotter, persona komuniko, 13/1/1999). Tio ĉi havis probable
rilaton al la fakto ke Pascal Sao sub la socialisma reĝimo ne plu havis permeson aŭ ne kuraĝis
gvidi Esperanto-klubon (Gruner, persona komuniko, 26/11/1998). Aliflanke li nun denove
prezidantas, sed estrece li ankaŭ nun ne vere gvidas (Bakker, pers. komuniko, 4/5/1999–vidu
ankaŭ plu).
La hodiaŭa Esperanto-movado en Tanzanio trovas sian originon dum la komenco de la
1980-aj jaroj. Tiu ĉi interligiĝas, precipe la unuajn jarojn, kun tiu de Kenjo, do kie bezone mi
mencios ankaŭ tiun ĉi landon. Hans Bakker konstatis sin taskita restartigi la movadon
45

(Bakker, intervjuo, 18/1/1999). Multaj estis skeptikaj, sed kun la helpo de la italo Nino
Vessella sukcesiĝis aperigi diversajn informojn en la jaroj 1981 kaj 1983 en Kenjaj ĵurnaloj
(Vessella, persona komuniko, 14/3/1999). La informoj estis redaktitaj en la svahila kaj aperis
en Taifa Leo kaj Taifa Weekly. Estis anoncite en ĝi ke oni povos senpage lerni internacian
lingvon (vidu Aldonon 7-a). En 1983 Nino Vessella ankaŭ sukcesis, kun la helpo de tanzania
amiko, aperigi tian sciigon (vidu Aldonon 7-b) je kelkaj fojoj en Uhuru, tanzania ĵurnalo
(Vessella, persona komuniko, 14/3/1999).
El Keno Vessella ricevis 117 kaj el Tanzanio 220 reagojn. Tiuj ĉi homoj ricevis
personan respondon de UEA en la svahila, kun la ensvahiligita far Vessella en 1979
(Esperanto 1979 75/12: 214) broŝuro Por la defendo de afrikaj kulturoj de Corsetti (Kwa
kulinda tamaduni za Afrika). Tiuj, kiuj al tio reagis, tiam ricevis la lernolibreton Jifunze
lugha ya Kiesperanto (Ni lernu Esperanton), kiun Vessella kompilis en 1982 surbaze de
Esperanto for Beginners de C. Butler, kaj anglalingvan Esperanto-ŝlosilon (Vessella, persona
komuniko, 14/3/1999–Bakker 1982: 125). Post kelka tempo UEA sendis ankaŭ la
periodaĵeton Esperanto en Afriko (ne intermiksendan kun tiu de 1970–vidu §4.4.1) al Afriko
(Tarrant 1982: 46). Homoj kiuj kune fondis studgrupetojn, perpoŝte ankaŭ ricevis kasedon por
lerni la elparolmanieron (Vessella, persona komuniko, 14/3/1999).
Por tiuj ĉi unuaj lernantoj Nino Vessella en 1982 kaj 1983 eldonis bultenon (en la
nomo de UEA kaj kun la helpo de Hans Bakker). La unua, kiu aperis en aprilo 1982, nomiĝis
Kenja bulteno. La kvar sekvintaj numeroj (11/82-2/83-5/83-12/83) nomiĝis Orientafrika
bulteno. Ili estis bultenoj klare destinitaj al komencantoj. Ili estis redaktitaj grandaparte en la
svahila kaj la Esperanto-tekstoj estis ensvahiligitaj aŭ parte (ties malfacilaj vortoj) aŭ tute.
Oni urĝe petis ke la lernantoj skribu leterojn por aperigi ilin en la bulteno kaj faru la
ekzercojn. La leteroj skribitaj en Esperanto estis presitaj kun la eraroj kaj la korektoj
(Orientafrika Bulteno 1982-3). La farado de la ekzercoj estis kuraĝigata per la promeso ke
tiuj, kiuj faros ĉiujn ekzercojn, ricevos la repagon de sia sendokosto (Vessella 1982: 1). En la
bulteno estis ankaŭ vortlistoj.
Jam fine de 1982 pensis Simba Mramba, kiu estis vidinta la sciigon en Kenja ĵurnalo
(Mramba, persona komuniko, 26/8/1998) pri fondado de Tanzania Esperanto-Asocio,
kvankam la letero en kiu li skribis tion ĉi, ankoraŭ tute estis farita en la svahila (Mramba
1983: 6). Al tiuj kiuj volis kunlabori kun li, Vessella petis kontakti Simba Mramba. Liaopinie
tio ĉi havis la avantaĝon ke la membroj pli bone povos helpi sin reciproke en la lernado de
Esperanto (Vessella 1983: 1).
Rimarkeble estas ankaŭ ke estis konsilite aĉeti la norman klarigan svahilan vortaron
Kamusi ya Kiswahili Sanifu, por povi elserĉi la klarigojn de la gramatikaj terminoj kiuj estas
uzataj en la lernolibreto Jifunze lugha ya Kiesperanto (Vessella 1983: 1). El interparoloj kun
46

diversaj esperantistoj en Tanzanio fakte montriĝis ke tiuj ĉi terminoj estas sentataj kiel tro
malfacilaj (persona komuniko, 8-9/1998). Ili montriĝas pli facilaj en la angla, sed tiukaze nur
kompreneble por tiuj kiuj regas tiun ĉi lingvon. Ilidire estas tamen absurde konkludi aŭ
prekonkludi ke , kiuj jam scipovas la anglan, nur tiuj povas lerni Esperanton. Cetere oni
povas nomi sufiĉe da kontraŭekzemploj, kiel Simba Mramba, kiu parolas Esperanton tre
bone sen koni unu vorton de la angla.
Ĉar Nino Vessella, pro plulaborado kaj personaj problemoj, kiujn li mem nun ne plu
rememoras precize (Vessella, persona komuniko, 14/3/1999), en 1984 (Bakker 1986: 8) subite
haltigis sian agadon, multe de la laboro jam farita, precipe en Kenjo, perdiĝis (Bakker,
intervjuo, 18/1/1999). En Tanzanio tamen la movado kreskis malrapide sed ja ade. Pioniroj
estis interalie Simba Mramba kaj Charles K. Hiza (respektive el enketoj kaj diversaj sciigoj en
Esperanto-gazetoj), kiuj daŭris aktivi. Ili komencis lerni en respektive 1982a kaj 1983a, post
la apero de la anoncoj. Tio kio en la propono de la ĵurnala anonceto precipe altiris s-ron
Simba Mramba, junan viron kiu pro malriĉo povintis ricevi ne multe da instruado, estis la
fakto ke li povos lerni ion senpage. Ke tio ĉi krome estis lingvo per kiu li povos komuniki kun
homoj de aliaj landoj, estis bonŝanca avantaĝo. Tiuokaze li poste komencis ankaŭ apreci ĝian
ideologion (Mramba, persona komuniko, 25/8/1998).
Malgraŭ la fakto ke li jam estis haltiginta la agadon, Nino Vessella daŭrigis bonteni
personan korespondadon kun kelkaj tanzaniaj esperantistoj kaj en 1987a li vojaĝis al
Daresalamo por labori tie por Esperanto. Tio ĉi estis individua iniciato, kiun UEA ne
sponsoris. Post kelka serĉado li povis renkonti tie kelkajn samideanojn, inter kiuj grupeto el
Bunda, kie tiutempe Simba Mramba jam mem instruis. Liaj lernantoj jam bone parolis
Esperanton, kvankam ili unuafoje povis paroli ĝin kun eksterlandano. La impreso al Vessella
estis plie ke ili estis tre aktivaj, sed ne havis precize konturitan ideon pri UEA. Iuj pensis
ekzemple ke ĝi estas institucio kun profitcelo, por kiu oni povas iri labori kaj tiel perlabori
monon. Li eksplikis al ili kiel ili povos organizi sian lokan klubon, kaj eventuale nacian
asocion (Vessella, persona komuniko, 14/3/1999).
Tra Ramadhani S. K. Tuli, loka esperantisto, Vessella kontaktiĝis kun la direktoro de
la nacia biblioteko de Daresalamo, kiu disponigis lokon al li por oficialaj kunvenoj kaj
ŝrankon por Esperanto-gazetoj kaj -libroj. La swahila-lingvinstituto Bakita pagis la invitilojn
al kunveno je la 10a de julio 1987a, al kiu kelke dek simpatiantoj de Esperanto ĉeestis. Estis
parolado en la swahila pri Esperanto, pri ties tiama utilo aŭ neŭtilo por afrikanoj, kaj pri UEA
(pro tio ke iuj pensis ke tio ĉi estas profitodona organizacio). La ĉeestantoj decidis fondi
grupon por kune lerni Esperanton en la biblioteko. Oni elektis sekretarion kaj kasiston kaj
faris planojn pri la eldonado de bulteno (Vessella, persona komuniko, 14/3/1999).
47

En 1988a, ĝuste antaŭ sia vojaĝo al Eŭropo okaze de la Uko, Simba Mramba akiris
laŭleĝan rekonon por sia loka Bunda Esperanto-Klubo (Irlandafrika Esperantisto 1988 2/4:
6). Dum tiu ĉi Uko en Nederlando, kiun li povis partopreni dank’al Uneska stipendio, li lernis
Esperanton tre bone (Mramba, pers. komuniko, 25/8/1998). Post tio li faris rondvojaĝon laŭ la
tanzaniaj Esperanto-kluboj por fari prelegojn pri siaj spertoj (Orienta Stelo 1989 1/1: 3).
7.2. Esperanto en la tanzaniaj tendaroj por rifuĝintoj
Aparta, sed valorhava parto de la Esperanto-movado en Tanzanio, estas la kluboj fonditaj en
diversaj rifuĝtendaroj. La unua, Maendeleo (Progreso), estis fondita en 1986 de zairaj (Zairo
estis la nomo de la nuna Demokratia Respubliko de Kongo (DRK)) rifuĝintoj en kampadejo
en Kigwa, apud Tabora (Esperanto kaj Irlando, 1986 6/4: 7). Ili kiel grupo estis
ekinteresiĝintaj pri Esperanto. Kelkaj lernis ĝin kiel unuaj, tra la franca, kaj la aliaj tiam lernis
de ili. Jam post kelkaj monatoj ili “infektis” la ĉirkaŭon kaj Tanzanianoj el Tabora kaj
ankoraŭ pli fore komencis ĉeesti la lecionojn tra la angla aŭ la svahila. Tial oni elektis en la
grupo tri mentorojn, laŭ ĉiu de la tri lingvoj en kiuj oni donis lecionojn. Ekkoninte la
tanzaniajn esperantistojn en Tabora, la rifuĝintoj sin sentis bonvenaj en la urbo, kaj kiam
aliuloj vidis bonajn rilatojn, ili ankaŭ volis lerni Esperanton (Nzaniye 1987: 5). Unu el la
malmultaj esperantistoj kiuj nun ankoraŭ loĝas en Tabora, estas John Daniël. Tiutempe li estis
respondeca pri la svahilaj lecionoj. Multaj el tiuj kiuj nun aŭ en la antaŭaj jaroj komencis
Esperanto-klubojn en aliaj urboj, lernis la lingvon en Tabora (Daniël, persona komuniko,
1/9/1998).
En oktobro 1987 ekestis la nova Esperanto-klubo Muungano (Unueco) (Irlandafrika
Esperantisto 1988 2/5: 8), al kiu membriĝis tiel Tanzanianoj kiel rifuĝintoj el Burundio,
Kenjo kaj la tiama Zairo. Ĝi havis kiel intencon altiri precipe Tanzanianojn, ĉar la rifuĝintoj
povis en ĉiu momento forlasi la landon. La lecionoj okazis laŭvice en Tabora kaj Kigwa.
Ankoraŭ ne malpli ol unu jaron poste tria klubo ekestis, Kilimanĝara Esperanto-Klubo, en la
ĉirkaŭaĵo de Tabora, kun kaj Tanzanianoj kaj rifuĝintoj el la tiama Zairo, Mozambiko kaj
Malavio (Esperanto 1988 84/11: 202). Ĉar ankaŭ pliaj klubetoj estis fondataj (interalie en
Kigoma), kaj ankaŭ soluloj komencis lerni Esperanton, estis fondita en tiu ĉi periodo Tabora
Esperanto-Federacio, por pli bone povi helpi la klubojn kaj reprezenti ilin je la nacia nivelo
(Ntawu 1989: 2).
Maendeleo en 1988 metis tri projektojn prioritate: eldoni informilon, redakti kurson en
la burunda por infanoj kaj ne-instruitoj, kaj kontribui al la propono de la hispana Tutmonda
Pacifista Movado, establante pripacikan grupon (Irlandafrika Esperantisto 1988 2/4: 7). Ĉi-
lasta ja okazis, sed plue mi trovis nenion plian pri ĝi, do verŝajne ĝi ne multe aktivis. Ne
48

primirige estis menciite ekde la komenco ke ĝia funkciado estos malfaciligata pro malhelpo
de la tanzaniaj aŭtoritatuloj.
Pri la redaktado de la kurso la Burundano Zacharie Ndabinengesere estis iniciatanto
kaj responsulo. Li opiniis ke la novaj gramatikaj teorioj (en afrikaj lingvoj) enhavas multajn
nenaturajn vortojn, kiuj povas esti komprenataj nur de la intelektuloj kiuj scipovas eŭropan
lingvon. Tiel ekzemple ankaŭ pri la kurso de Vessella, Jifunze lugha ya Kiesperanto, kiu
postulas ke oni unue ellernu la teorion de la svahila gramatiko. Tial li provis kompili kursojn
sen tiuj ĉi gramatikaj terminoj, juĝante laŭ la konstatoj ke en la praktiko oni konas la
gramatikon de sia gepatra lingvo, kaj ke afrikanoj, sen gramatikaj teorioj, instruas unu al la
alia siajn gepatrajn lingvojn (Ndabinengesere 1988: 8).
Ankaŭ la eldonado de informilo realiĝis, kvankam ĝi ne ĝuis longan vivon. En 1989
unuafoje aperis Orienta Stelo, kun subtitolo Tanzania Informilo. Ĝi estis redaktata de kvin
afrikanoj kaj en la unua numero krom raportoj pri la movado, enestis ankaŭ kaj precipe
poemoj. La du sekvajn jarojn ĝi aperis po du fojoj, en 1990 kun subtitolo Esperantlingva
Informilo por Mezorienta Afriko kaj en 1991 subtitolita Orientafrika Informilo. Tiu ĉi ŝanĝo
klare montras la intencon de la redakcio (en 1990 ankoraŭ nur Lutombo Yogolele kaj Hangi
Ntawu), kiel ĝi tiun mem mencias en la enkonduko de la dua numero, ke ĝi fariĝu ne nur
tanzania, sed orient-afrika revueto (Yogolele & Ntawu 1990: 2).
La svedino Anita Dagmarsdotter, kiu post vojaĝo al Tanzanio dum la somero de 1988
prenis la respondecon pri la movado en Tanzanio, jam depost la unua numero helpis kopii kaj
distribui la revuon. Ekde 1991 ŝi ankaŭ komencis, tiam ankoraŭ nur kun Yogolelo, redakti la
revuon. En 1992 ĝi aperis ankoraŭ trifoje, sen subtitolo, kaj post tio, ĉar la Tanzanianoj ne
kontribuis sufiĉe da artikoloj, ĝi jam ne aperis (Dagmarsdotter, persona komuniko, 8/4/1999).
Tiu ĉi revueto klare jam estis pli destinita al progresintoj. Ĝi estis skribita preskaŭ tute
en Esperanto, jam kun multe pli kompleksaj tekstoj ol tiuj de Orientafrika Bulteno (vidu pli
supre). Temoj estis, krom la movado en Tanzanio, interalie afrikaj historio, politiko kaj
muziko kaj artikoloj represitaj el aliaj Esperanto-gazetoj pri la afrikaj kongresoj en okcidenta
Afriko kaj afrikanoj en Ukoj. En la unua numero de ĉiu jaro (escepte de la unua jaro) estis
ankaŭ unu artikolo en la svahila pri Esperanto. Tiuj ĉi estis destinitaj al ne-esperantistoj, kiuj
hazarde ekvidos la revuon, aŭ al esperantistoj por plifaciligi eksplikadon al siaj amikoj pri
Esperanto. Ĉar afrikanoj ofte unuafoje kontaktiĝas kun Esperanto vidante iuloke, precipe ĉe
amikoj esperantistaj, revuon kuŝantan, (vidu §9.4.3), supozeble tio ĉi ja havis efikon, kaj ĝi
certe estis bona ideo.
En la lasta numero (Orienta Stelo 1992 4/3: 13-4) vortolisto presiĝis kun proponoj pri
ŝanĝoj de tradukoj kiuj troviĝas en la unua vortareto svahila-Esperanto-svahila (Knappert
1983). Tio ĉi klare indikas ke tiun ĉi vortareton oni ne trovis adekvata. Dume jam dua
49

eviziita eldono (Knappert 1996) aperis, el kiu el diversaj intervjuoj kaj neformalaj
interparoloj montriĝis ke oni daŭre taksis ĝin ne adekvata, kaj kelkaj eĉ ‘ankoraŭ pli malbona
ol la unua’ (persona komuniko, 8-9/1998).
El tiuj ĉi gazetoj kaj el artikoloj en Esperanto en Irlando kaj Irlandafrika Esperantisto
montriĝas ke dum kelkaj jaroj la movado en la rifuĝtendaroj estis tre forta, kaj nombris
diversajn spertajn esperantistojn. Kiel ili tamen mem jam antaŭvidis (vidu pli supre), tiuj ĉi,
unu post la alia, foriris. Unu Burundiano restis en Svedujo, post kiam li partoprenis la Ukon
en Varsovio, kaj estis invitita al Svedujo de Anita Dagmarsdotter (Dagmarsdotter, persona
komuniko, 8/4/1999). Aliaj elmigris al Kanado, ĉar ili estis enlasitaj tie kiel propolitikaj
rifuĝintoj, kaj plue aliaj retroiris al sia lando de deveno. Tamen en la jarraporto de 1992 estas
menciitaj pliaj kvin kluboj fonditaj de rifuĝintoj, po kun kelke ĝis deko da membroj
(Dagmarsdotter 1992: 1). Krom tio ankaŭ diversaj tanzaniaj esperantistoj, kiuj foriris el la
regiono, fondis klubojn en siaj novaj loĝlokoj (Daniël, persona komuniko, 1/9/1998),
ekzemple Viktoria Esperanto-Klubo en Mwanza far Jayrousy en 1990 (Jayrousy, kiel
respondo al demando 1a de mia demandaro) aŭ 1991 (Dagmarsdotter 1992: 2). La rifuĝintoj
do tamen estas sukcesintaj en tiu ĉi rilato pri sia intenco (vidu pli supre), malgraŭ la multaj
malfacilaĵoj kiujn ili spertis pro la fakto ke ili en kampadejo de rifuĝintoj lokiĝis.
Ankaŭ pli freŝdate ankoraŭ troviĝis kongolaj esperantistoj en la rifuĝtendaroj de
Tanzanio, ekzemple en 1997 en la regiono de Kigoma. La tuta vilaĝo, kaj do ankaŭ la
membroj de la loka Esperanto-klubo, estis fuĝintaj el Kongolo. La plimulto tamen baldaŭ,
pro la malbonaj cirkonstancoj en la rifuĝejoj, plufuĝis en Zambion, 500 kilometrojn pli
malproksime (Bakker 1997: 67). En februaro 1998 oni denove fondis klubon en la rifuĝejo
Lugufu apud Kigoma; temas pri Mag. Helga-Klubo (Esperanto 1998 94/11: 190).
7.3. Florado, kulmino kaj malfortiĝo de la tanzania movado
7.3.1. Fortika movado malgraŭ problemoj
El la jarraporto de 1989 montriĝas ke la tiama movado nombris ĉirkaŭ 262 tanzaniajn
esperantistojn, sed ĉe tio oni rimarkigis tuj ke 90% el tiuj ankoraŭ ne sufiĉe regis la lingvon
(Yogolelo 1990: 9-10). Tio ĉi jam tiam estis konsiderata kiel eterna kaj granda problemo sur
la kontinento. Kiel motivojn oni nomis interalie la distancon inter la loĝlokoj de la individuaj
esperantistoj reciproke kaj la malmultan scipovon de la angla aŭ la franca. Ĉi-lasta laŭ ili estas
la kaŭzo de tio ke oni ne komprenis la teorion en la Esperanto-lernolibroj (vidu §7.2). Tial oni
bezonas instruistojn, kiuj jam bone komprenas la lingvon, sed ankaŭ tiuj ofte mankas
(Yogolelo 1990: 10). Krome malriĉeco estas (ankaŭ laŭ aliaj – vidu plu) ne forgesenda
elemento, kiu rezultas en tio ke renkontoj ne povas esti organizataj pro manko de mono, kaj
tial ankaŭ de tempo kaj de transportebleco. La aŭtoro de la artikolo en Orienta Stelo tial ĉi
50

cetere konsentas kun Hans Bakker, kiu komence de tiu jaro publikigis artikolon pledante por
“ne pli da esperantistoj, sed pli bonaj esperantistoj” (vidu ankaŭ §5.3).
En sia redakcia artikolo de la kvina numero Yogolelo plendis pri la fakto ke tro
malmultaj esperantistoj ensendas artikolojn, kaj ke li timas pri la movado en orienta Afriko
(Yogolelo 1991a: 2-3). Li trovis ankaŭ necesa ankoraŭfoje bone ekspliki kio precize estas
Esperanto, kun emfazo al la neŭtraleco kaj ĝia internacieco (Yogolelo 1991b: 4-6). Evidente
oni sentis ke eĉ homoj kiuj pretas eklerni Esperanton, ne bone komprenas kion la movado
signife enhavas (vidu ankaŭ pli supre).
Malgraŭ tiuj ĉi donitaĵoj la tanzania Esperanto-movado en 1991 internacie estis
konsiderata kiel unu el la kvantece plej fortaj de Afriko. Kelkaj svedaj kluboj kulturis
intensajn kontaktojn (‘ĝemelajn’) kun kelkaj tanzaniaj kluboj. Simba Mramba klopodis
plibonigi la sintenon de la aŭtoritatuloj rilate al Esperanto, sed en tiu ĉi periodo ankoraŭ daŭre
nacia asocio aŭ kunveno ne estis permesita (Esperanto 1991 87/3: 59),
En la somero de la sama jaro 1991 unu de la tiamaj motoroj de la tanzania movado,
Costantine Mashauri, povis partopreni la Ukon en Svedujo. Ĝi estis bona okazo por funde
diskuti pri la evoluo de Tanzania Esperanto-Asocio kun Anita Dagmarsdotter. La ĉefa celo
estis – kaj daŭre estas – ke tiu ĉi TEA prenu ĉiun respondumon kaj ke Anita Dagmarsdotter
restu nur konsilisto tiom longe ke oni bezonos ŝin. Ili konsentis ke gravas ke provizora estraro
de TEA firmigu la kontaktojn kun la kluboj kaj organizu kunvenon (Dagmarsdotter, persona
komuniko, 13/1/1999).
7.3.2. De la unua tanzania kongreso ĝis la kvara afrika kongreso
Inter la 4-a kaj 11-a de julio 1992 do okazis unua nacia kongreseto (Esperanto 1992 88/4: 79),
kun kelkaj eksterlandaj gastoj kiel Anita Dagmarsdotter, Horst Gruner kaj Nino Vessella
(Esperanto 1992 88/10: 166). Oni malkovris ke iam Tanzania Esperanto-Asocio registriĝis
(vidu §7.1), sed la paperaĵoj estis neniam transdonitaj al la esperantistoj (Dagmarsdotter,
persona komuniko, 30/4/1999). Tial dum la kunveno nova estraro povis esti elektata por tiu ĉi
asocio. Mramba fariĝis prezidanto, Constantine sekretario kaj Hiza kasisto (Dagmarsdotter
1992: 166). Oni ankaŭ fiksis la statutojn.
La jaroj de tiuj ĉi leĝdonantoj estis tre aktivaj jaroj por la tanzania Esperanto-movado
(Mramba, Constantine, Gruner, Dagmarsdotter, respektive persona komuniko). Simba
Mramba vizitis, de el Bunda, diversajn klubojn por aŭskulti iliajn problemojn (Mramba,
intervjuo, 27/8/1998). Ankaŭ Gruner, germana esperantisto kiu de januaro 1993 ĝis mezo de
1996 laboris en Daresalamo kiel ambasadoro, kaj Costantine vizitis la klubojn en pli foraj
regionoj (Gruner, persona komuniko, 26/11/1998). Tio ĉi ŝajnas esti io tre grava en lando en
kiu pro diversaj kialoj la komunikado iras malfacile. Unu el la plendmotivoj kiujn cetere nun
oni havas en Tanzanio kontraŭ la hodiaŭa estraro, estas ĝuste la fakto ke ili ne faras tion ĉi
51

(diversaj intervjuoj kaj demandaraj respondoj–vidu ankaŭ plu). Gruner kaj Constantine
Mashauri (kiu laboris tiam kiel ŝoforo ĉe Gruner) organizis ankaŭ Esperanto-kursojn en la
Goethe-instituto de Daresalamo kaj kompilis Esperanto-lecionaĵojn en la svahila (Gruner,
persona komuniko, 26/11/1998).
En 1992 oni tie ankaŭ faris, kun la helpo de svedaj Esperanto-kluboj, provon
sendependigi la tanzanian movadon de eksterlanda financa helpo. Per donacoj kaj pruntoj oni
kapablis malfermi la restoracion Espero, kio devos samtempe informi la homojn pri Esperanto
kaj firmigi la ekonomian staton de la asocio (Orienta Stelo 1992 4/3: 4). Ĉar la restoracio
tamen estis ne sufiĉe profitodona, oni fermis ĝin post malpli ol unu jaro (Dagmarsdotter,
persona komuniko, 30/4/1999).
En 1994, de la 11-a ĝis 16-a de junio, en Mwanza okazis la dua tanzania Esperanto-
kongreso, kun proksimume 35 esperantistoj kiuj povis partopreni nur dank’al la Fondaĵo
Afriko de UEA. Dum la plimulto sekvis intensan kurson pri la gramatiko de Esperanto, alia
laborgrupo okupiĝis pri plibonigoj por la vortaro svahila-Esperanto (Knappert 1983). Oni
ankaŭ elektis du novajn estraranojn, nome Pascal Sao kaj Nyambona Massamba, unu el la
malmultaj virinoj en la kongreso. Ambaŭ loĝas en Daresalamo, same kiel la tiama sekretario
de TEA, Constantine. Laŭ Horst Gruner oni devas – tial ĉi – serĉi la novajn esperantistojn en
la ĉefurbo. En la kamparo ne estas tiel malfacile akceli Esperanton. La homoj tie ekhavas ne
multajn ŝancojn por lerni, kaj tiu ĉi lingvo donas la esperon pri letero transmara, kio en afrika
vilaĝo ofte kunestigas prestiĝon. Sed de el la kamparo la movado ne povas fariĝi sendependa
aŭ kreski, ĉar la homoj havas tro malmultajn rimedojn por tio (Gruner 1994b: 158–Gruner,
persona komuniko, 26/11/1999). Tial estis lia intenco provi interesigi, en la periodo dum kiu
li loĝis en la ĉefurbo, la urbecajn profesiulojn pri Esperanto. Li akiris nur modestajn rezultojn
en ĝi (Gruner, persona komuniko, 26/11/1999).
Unu kaj duonan jaron poste okazis la kulmino de la movado en Tanzanio, nome la
kvara afrika kongreso, en Moshi de la 26-a decembro 1995 ĝis la 3-a de januaro 1996 (vidu
§6.1.4).
7.3.3. Malfortiĝo
Dum tiu ĉi kongreso oni elektis novan estraron, kiu estras TEA-n ĝis hodiaŭ, kvankam laŭ la
statutoj novaj elektoj devus esti organizitaj jam post du jaroj. Dum mia rondvojaĝo laŭ
diversaj kluboj en la somero de 1998, mi krome aŭdis (dum intervjuoj kaj neformala
komunikado kaj responde al kelkaj demandaroj) ankaŭ multajn plendojn pri la maniero en kiu
tiu ĉi estraro laboras.
Tiuj ĉi plendoj temis precipe pri la fakto ke la estraro faras tro malmulte: ne viziti la
klubojn, ne respondi leterojn de la kluboj, ne informi la klubojn, nenion organizi kaj ne
transdoni la subvenciojn de UEA, ktp. Tion ĉi lastan en 1998 ili tamen ne povis fari, ĉar ili
52

estis ne ricevintaj subvencion de UEA, pro tio ke ili multe malfrue plusendis la financan
raporton de 1997 (Dagmarsdotter, persona komuniko, 24/11/1998). Aliajn aferojn, ekzemple
neresdpondadon de leteroj, oni neis kiam mi pridemandis ilin, sed ankaŭ miaj leteroj al
Daresalamo estis kaj estas ne responditaj. La fakton ke ili ne organizis novajn elektojn, oni
argumentis bona pro manko de mono por la organizado de kunveno (Sao k.a., persona
komuniko, 5/9/1998).
– Tamen ili estis organizintaj, septembrofine de 1997, seminarion de kvar tagoj en
Mwanza (laŭ diversaj demandaroj). Laŭ TEA tiu ĉi seminario servis por lernigantoj, sed laŭ
UEA estis kurso por komencantoj (Ambrose Polle, kiel respondo al demando 7 de Esperantoparto).
Nepre TEA povintus kunokazigi tion ĉi kun elektoj aŭ almenaŭ kun diskuto pri la
temo, ĉe kiu eventuale nova estraro povus esti montrita tra ĝenerala konsento. –
Mi tiam proponis al ili organizi perleteran balotadon, kiel ankaŭ UEA mem faras.
Mian tutan eksplikon oni notis kaj raporto promesiĝis. Poste mi eksciis ke ankaŭ Anita
Dagmarsdotter skribe proponis tion ĉi preskaŭ en la sama tempo, kaj eĉ taskis al si elsendi la
voĉdonilojn, pro la malrapida enlanda poŝto. Ĝis hodiaŭ tamen ankoraŭ nenio de tio realiĝis
(Dagmarsdotter, persona komuniko, 24/11/1998-13/1-8/4/1999). La plendoj pri la nefunkciado
de la TEA-estraro do klare estas ne malpravaj, kio verdire kondukas al senelireblo,
ĉar antaŭ ol tiu ne vekiĝos kaj organizos elektojn, alia estraro ne povos ekfunkcii.
Tio ĉi montras ankoraŭfoje ke la entuziasmo, la stimulo kaj la sindediĉo de unu aŭ
kelkaj personoj necesas por la ekzistado de ne nur klubo, sed ankaŭ de nacia asocio, kaj ke la
ekmalapero de tio (tie ĉi pro elektoj) povas paralizi la tutan klubon aŭ la tutan asocion (ideo
interalie levita en Bakker 1986: 9). Estas krome interese rimarki ke la urbanoj, kiuj laŭ Horst
Gruner havas pli da ebloj por fari la movadon memstara, ne utiligas tiujn ĉi eblojn, dum
aliflanke iuj, preskaŭ sen rimedoj kaj kun multe da malhelpo, tamen sukcesis instrui aliajn
(kiel Simba Mramba en la regiono ĉirkaŭ Bunda) aŭ eĉ fulme starigi diversajn grupojn kaj
ankaŭ publikigi revuon, kiel la esperantistoj en la rifuĝtendaroj.
53

8. Evoluo de la hodiaŭa Esperanto-movado en Togolando
Jam en 1933, kaj poste denove ekde fine de la ‘60-aj jaroj, ekzistis esperantistoj en Togolando
(vidu respektive §3.2 kaj §4.4.1). Tiuj ĉi tamen kontribuis en neniu rilato al la ekesto aŭ la
kresko de la hodiaŭa movado, kiu same kiel en Tanzanio okazis komence de la ‘80-aj jaroj.
Tiu ĉi ĉapitro traktas pri la kreskado kaj la evoluo de tiu ĉi hodiaŭa Esperanto-movado en
Togolando.
8.1. La ŝosa komenciĝo
Same kiel la startigo de la hodiaŭa movado en Tanzanio montras iajn similaĵojn al tiu de aliaj
orientt-afrikaj landoj (vidu §7.1), tiu de Togolando iome kongruas al tiu de aliaj, franclingvaj
okcident-afrikaj landoj. Ankaŭ tie ĉi Hans Bakker metis la bazon, kaj li kunordigis la agadon
de kelkaj kunlaborantoj. Sub la influo de kelkaj lokaj afrikaj entuziasmuloj kiuj pretis multe
labori por ĝi, la movado en Togolando tiam elkreskis ĝis la plej forta de la regiono. Alia
similaĵo al Tanzanio estas la komenciĝa periodo, nome komence de la jaroj ‘80. Oni same
utiligis la skribajn komunikilojn, sed en alia maniero.
Germain Pirlot, belga esperantisto, komence de la jaroj ‘80-aj dum kelkaj jaroj abonis
la franclingvajn revuojn Bingo kaj Jeune Afrique (Bakker 1982: 126–Pirlot, persona
komuniko, 12/2/1999). Tiuj ĉi enhavis rubrikon en kiu oni povis sciigi la deziron trovi
gekorespondantojn. G. Pirlot ekfaris listojn de la afrikanoj kiuj esprimis la deziron por
korespondi kun homoj de aliaj kontinentoj. Al tiuj ĉi afrikanoj li sendis leteron, konsistantan
el mem kompilita cirkulero kaj du aldonoj. En la letero la atento estis direktata al la facileco
de Esperanto por interŝanĝado de leteroj kun homoj el diversaj landoj. En unu el la aldonoj
estis presitaj citaĵoj de afrikaj ambasadoroj ĉe UNoj, kiuj en la ‘60aj jaroj esprimis al T.
Sekelj sian simpation por Esperanto. La alia aldono konsistis el la unua leciono de koresponda
kurso pri Esperanto, kiun prizorgis Hans Bakker. Ĉiun monaton en tiu unua periodo estis
sendataj kelke dek kvin ĝis dudek leteroj. G. Pirlot respondis ankaŭ la leterojn de tiuj kiuj
petis pli da informaĵo (Pirlot, persona komuniko, 12/02/99). Se tamen oni volis sekvi la
kurson, tio ĉi efektiviĝis tra Hans Bakker.
La unuaj togolandaj esperantistoj kiuj en tiu ĉi maniero lernis la mondlingvon, estis
Ekue Aloso Foley, Yaovi Saleck Boko kaj Souguilipo Lamboni en 1983 (Attiogbe-
Agbemadon & Gbeglo 1989: 2). En januaro 1984 Koffi Gbeglo ankaŭ presigis pagitan
anoncon en Bingo, por trovi korespondantojn kiuj interesiĝis same kiel li pri la kemia
produktado de dolĉaj trinkaĵoj (Gbeglo, intervjuo, 23/12/1998). Kiam ankaŭ li poŝte ekhavis
la unuan lecionon de la Esperanto-kurso, li estis tiel scivola ke li faris la ekzercojn kaj plene
sekvis la kurson. La kuraĝigaj konsiloj de Hans Bakker kaj la Esperanto-vortformado tiom
54

amuzis kaj interesis lin ke li ne povis muti pri sia studado, sed ĉiam kaj ĉie informis pri ĝi al
aliuloj. Komence ĝia rezulto estis nula. Ĉiu mokis pri li kaj pri lia proponado. Tamen kun la
ekzercoj de la tria leciono li povis kunsendi al Hans Bakker ankaŭ la adreson de sia plej bona
amiko, Attiogbe-Agbemadon kaj tiujn de kelkaj el siaj nevoj, por ke tiu lasta alsendu la
kurson ankaŭ al ili (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 2).
Tiel jam en 1984 ĉirkaŭ respektive Foley kaj Gbeglo estis iĝintaj neformalaj, ne-
strukturitaj grupoj de kunstudantoj. Al la afabla peto de H. Bakker, ke tiuj ĉi esperantistoj
ekkonu sin reciproke kaj fondu Esperanto-grupon por helpi disvastigi la lingvon, oni tiel
organizis kunvenon je la 5-a de januaro 1985. Inter la sep ĉeestantoj oni elektis kvinopan
estraron por unua Esperanto-klubo, Amikaro de Togolandaj Esperantistoj. En sekvaj
kunvenoj ĉiam estis maksimume tri ĉeestantoj, kio certe ne povis plifaciligi ĝian funkciadon.
En tiu sama jaro estis ankaŭ fondita, en la kvartalo Nyekonakpoè de Lomé, asocio kun la
nomo Togolanda Esperantista Asocio. Estis ne klare ĉu ja koncernis nacian asocion, aŭ
ordinaran klubon, kaj ili ne sukcesis disvastigi Esperanton (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo
1989: 5).
Tamen ĉiufoje oni trovis denove novajn lernantojn por la koresponda kurso. Gbeglo
kaj Agbemadon instruis, post la finado de la kurso, ankaŭ mem aliajn interesitojn, inter kiuj
Yao Afantchao-Biakou. Tiu ĉi lasta aliĝis al ATE, kiu je la 6-a de oktobro 1986 kunvenis por
fondi novan klubon kaj elekti estraron por ĝi. La klubo Nova Sento tiel ekhavis Foley kiel
prezidanton, Gbeglo kiel sekretarion kaj Afantchao-Biakou kiel kasiston. Ankaŭ ĉirkaŭ
Tognon, en la kvartalo Ablogame, oni fondis en 1986 Esperanto-klubon, nome Brila Verda
Stelo, kies membro interalie Raoul Hounnake estis (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 6).
En kelkaj aliaj vilaĝoj la unuaj esperantistoj ankaŭ komencis instrui al malgrandaj grupoj da
interesitoj.
La kreskado de la nombro da lernantoj devigis H. Bakker peti la helpon de aliaj
Esperantistoj por la koresponda kurso, precipe por perfektigaj kursoj. La Nederlandanino Els
Kervers-Van Tholen kaj la Francoj Roland Levreaŭd, J. P. Beau, kaj Leo Lentaigne lin helpis
en tio, sed por la Togolandanoj precipe la du lastenomitaj estis multgravaj. La du pioniroj,
Gbeglo kaj Agbemadon, estis forte kuraĝigataj de Lentaigne, ricevis de li valorhavajn
Esperanto-vortarojn kaj gramatikilojn kaj per liaj lecionoj pliperfektigis sian scion de la
lingvo. Post tio Beau transprenis tiun ĉi taskon en la nomo de UFE (Unuiĝo Franca por
Esperanto), en kiu tiu ĉi estis respondeca pri la ‘triamondaj esperantistoj’ (Attiogbe-
Agbemadon & Gbeglo 1989: 8).
55

8.2. La fondo de nacia asocio
En 1987 la nombro de esperantistoj en Togolando estis tiom kreskinta, ke sin sentigis la
bezono pri nacia asocio (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 17). Tre valorhava en la
decidoj pri tio, estis Nova Sento, la sola strukturita klubo kiu tiam ekzistis. Je invito de tiu ĉi
klubo, ĝiaj membroj kunvenis je la 21-a de marto 1987 kun kelkaj responsuloj de aliaj, ne-
strukturitaj grupoj de esperantistoj. Dum tiu ĉi kunveno estis alprenita la nomo Unuiĝo
togolanda por Esperanto por la nacia asocio de togolandaj esperantistoj, kaj estraro elektita.
Attiogbe-Agbemadon fariĝis prezidanto, Gbeglo sekretario, Lamboni vicsekretario, Adanou
responsulo pri la financoj kaj Afantchao-Biakou responsulo pri edukado kaj kulturo. Kun
kelkaj aliaj ili estis komisiitaj unue prepari la statutojn de la asocio por la sekva kunveno, je la
24-a de aprilo 1987 (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 18). Tiuj ĉi estis destinitaj nur por
la komenco kaj post elprova periodo ili estis adaptitaj (Gbeglo, persona komuniko, 6/4/1999)
(vidu plu).
En tiu sama jaro la esperantistoj festis la centjaran ekzistadon de Esperanto kaj okaze
de tio dek tri afrikanoj estis invititaj ĉeesti la Ukon (vidu ankaŭ §5.2). Inter ili ankaŭ estis du
Togolandanoj, nome Mensah Attiogbe-Agbemadon kaj Koffi Gbeglo. Ili forvojaĝis kelkajn
semajnojn antaŭ la Uko , kaj unue ĉeestis pedagogian seminarion kaj internacian Esperanto-
kunvenon en Hungarujo. Post tio ili gastis en Esperanto-junulara kongreso (Internacia
Junulara Kongreso) en Pollando, kie ankaŭ la Uko okazis. Tie ambaŭ sukcese faris la
ekzamenon de progresinta nivelo.
Dume Afantchao-Biakou en Togolando organizis Esperanto-jarcentan feston, sed la
vojaĝo de la du aliaj estraranoj rezultis en malkonkordo kiu kondukis al rompo en la klubo
Nova Sento. En la sekvaj monatoj oni fondis du aliajn klubojn, nome Juna Amikaro kaj Klubo
de Zamenhof.
Ĉirkaŭ tiu ĉi tempo ankaŭ fariĝis klare ke, pro la sekureco, necesis sciigi la
aŭtoritatulojn pri la ekzisto de UTE. Evidentiĝis ke nur aliĝo al FTACU (Fédération
Togolaise des Associations et Clubs Unesco) povas garantii tion ĉi. Je la 17-a de decembro
1987 UTE tiucele aliĝis al FTACU, kies prezidanto certigis ke ili devos organizi solenan
ceremonion por konatigi la landan asocion UTE al la publiko (Attiogbe-Agbemadon &
Gbeglo 1989: 22). Tio ĉi okazis la 22-an de aprilo 1988, kio por UTE signifis la vojon por
povi agi libere en la lando (almenaŭ tion ili pensis – vidu §8.4.5) kaj kunlabori kun FTACU
kaj kun aliaj samspecaj organizaĵoj (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 23).
Ekzemplo de tia kunlaborado estas la partoprenado de kelkaj esperantistoj en
reforstumiga projekto organizita de FTACU en la ekstrema nordo de Togolando. Tiu ĉi
projekto daŭris du semajnojn (15-28/7/1988), kaj dume la kvaropo – kiu ankaŭ apartenis al la
56

UTE-estraro – reviziis la statutojn, kaj ili donis enkondukajn Esperanto-lecionojn al pli ol
duono de la 205 partoprenantoj (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 23-4).
La oficialigo rezultigis ankaŭ la fondon de la klubo Espero en Anyrokope, ĉar antaŭe
tie estis malhelpo kontraŭ tio ĉi (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 24). Oni povis nun
ankaŭ aranĝi seminariojn, kaj tiel ekde la 8-a de aŭgusto 1988 okazis dum du semajnoj la
unua seminario por kurs/klub-gvidantoj (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 25). La 18-an
de marto 1989 la reviziitaj statutoj kaj regularoj (vidu pli supre) estis akceptitaj de la konsilio
de UTE (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 28) kaj en 1990 UTE organizis sian unuan
nacian kongreson (vidu §8.4).
8.3. Esperanto-institutoj
Je la 28-a de aŭgusto 1988, Koffi Gbeglo fondis studgrupon pri Esperanto kaj matematiko
(Studgrupo Esperanta kaj Matematika) (Attiogbe-Agbemadon & Gbeglo 1989: 27). Li jam
frue komprenis ke gravas ligi Esperanton al aliaj aferoj, tiel ke la interesiĝo al ĝi estu
vivtenata kaj ĝia utileco estu pligrandigata (Gbeglo, persona komuniko, 6/4/1999). Al la
instruisto pri matematiko ne estis malfacile kombini la Esperanto-lecionojn kun lecionoj pri
matematiko. Post grandaj sukcesoj, la 25-an de aprilo 1992, oni anstataŭigis SEM per la pli
multflanka Tietti-instituto de Esperanto en Togolando (TIETo), nomita laŭ suoma geedza
paro kiu iniciatis studgrupojn en Togolando (Gbeglo, persona komuniko, 15/3/1999). La celo
de la instituto estas unue informi kaj instrui pri la movado kaj la ideoj de Esperanto, kaj aliaj
ne-lingvikaj temoj, kiel porsana publikservo, stenografio kaj parapsikologio. Due ĝi organizas
Esperanto-ekzamenojn kun disdono de diplomoj, kaj trie, se UTE ne povas aŭ volas, ĝi ankaŭ
organizas lingvajn kursojn, ĉe kio tiujn por progresintoj oni juĝas pli gravaj ol tiujn por
komencantoj. Ĝi klopodas atingi ĉion per prelegoj, seminarioj, helpo al esperantistoj kaj la
fondado kaj gvidado de kluboj kaj eldonado de beletraj verkoj (Gbeglo 1994: 104).
Je la fondo de tiu ĉi instituto la estraro de UTE estis decidinta forhelpi la problemon de
la ‘eternaj komencantoj’, kiuj pretervidas la bazajn ideojn de la lingvo kaj la movado, kaj
neniam povas decidi por funde lerni la lingvon. TIETo konsistigas parton de UTE, kiel ILEI
(Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj) konsistigas parton de UEA. Ankaŭ ĝi eldonas
ekde januaro 1994 propran, trimonatan revueton, Ondo da Vero, kiu daŭre aperas (Bakker,
persona komuniko, 26/4/1999)
8.4. La togolandaj Esperanto-kongresoj
8.4.1. Unua togolanda Esperanto-kongreso, Aneho
27-30/3/1990, Temo: ‘Esperanto kaj paco’
57

Ĉi tiun unuan nacian kongreson oni organizis kiel preparon al la unua afrika kongreso, kiu
estis okazonta fine de 1990 en Togolando (vidu §6.1.1). En ĝi 123 esperantistoj partoprenis,
inter kiuj ok el Benino. Ĝi estis valorhava evento, pro tio ke unuafoje la plimulto da aktivaj
togolandaj esperantistoj povis interkonatiĝi kaj ellabori komunan strategion. La pli granda
parto de la programo tial ĉi ekzistis el laborkunsidoj kaj kurson por progresintoj. Tri
laborgrupoj pritraktis po unu el sekvaj organizaj demandoj: la rapida disvastigado de
Esperanto en Togolando, la adaptiĝo de Esperanto al la togolanda kulturo kaj la kvinjara
plano de UTE. Unu el tiuj ĉi laborgrupoj konstatis ke la partoprenantaj Togolandanoj preskaŭ
ĉiuj devenas de la sama regiono, kaj ke ĝi do ne estas vere nacia kongreso. Tial ĉi ilia
rekomendo estis ke UTE disvastigu Esperanton en la tuta lando antaŭ ol organizi duan nacian
kongreson (Gbeglo 1990: 114).
En aparta kunveno la kluboj havis la okazon publike prezenti sian jarraporton, ĉe kio
precipe elmontriĝis problemoj rilate monon kaj komunikadon. Koffi Gbeglo prelegis pri la
ĝenerala evoluo de la Esperanto-movado en Afriko, kaj jam tuŝis la problemon de ĝia
nememstareco (Gbeglo 1990: 114), kio, sep jarojn poste unuafoje kaj ok jarojn poste efektive,
estontis la temo de kongreso (vidu §8.2.5/6).
Dume ankaŭ nova estraro ekfunkciis, por kio necesis elektoj pri tri el la dek unu
postenoj. La gastoj el Benino pretis gvidis la elektadon (Gbeglo 1990: 114).
8.4.2. Dua togolanda Esperanto-kongreso, Tsevie
23-26/9/1994, Temo: ‘La interna ideo de Esperanto’
Kvankam en la unuaj statutoj de UTE estis reguligite ke nacia kongreso okazu ĉiun duan
jaran, daŭris pli ol kvar jaroj antaŭ ol la dua okazis. La kaŭzo de tio ĉi estis certe ankaŭ ke en
la antaŭaj jaroj frapis la landon kaj politikaj konfliktoj, naŭ monatojn daŭra ĝenerala striko kaj
financa krizo. Kiel antaŭkongreso, okazis perfektiga kurso de unu semajno (Hounnake 1994:
183).
La 102 partoprenantoj en la kongreso akceptis novan statuton, kiu pli alprenis la
formon de tiu de UEA, kaj ankoraŭ daŭre validas. Sekve estis fondita UTE-komitato kiu el
inter siaj membroj elektis novan estraron por UTE. Tiu ĉi estis ekfunkcionta ekde januaro
1995 (Hounnake 1994: 183). Intenciĝis ke ekde tiu momento la estraro laboru sub kontrolado
de la komitato (Hounnake 1996: 65), same kiel en UEA.
Tiu ĉi nova estraro de UTE komencos en la daŭro de sia unua laborjaro, 1995, la
eldonadon de la kvarmonata informilo Alvoko, kiu nun daŭras servi kiel ilia oficiala organo.
Tio ĉi estis ero de la statutoj kiu ankoraŭ ne estis ekpraktikita (Gbeglo 1995b: 1).
Kvankam la afrikaj esperantistoj estas mezume multe pli junaj ol la eŭropaj (vidu
§9.3.1), ekestis en Togolando tamen problemoj inter la malpli junaj kaj la junuloj. Tial oni
decidis fondi junulan sekcion de UTE, nome JOTE (Junulara Organizo de Togolandaj
58

Esperantistoj). Provizora estraro preparis la elektojn kiuj okazis dum tiu ĉi kongreso (Feĉjo
1994: 5 – Halaoui, intervjuo, 31/12/1998). Prezidanto fariĝis Kibanou Halaoui, kiu jam kvar
jarojn poste estontis vicprezidanto de UTE (vidu §8.2.6). Tio ĉi tamen, laŭ mi, demonstras la
relativecon de la generacikonflikto inter UTE kaj JOTE.
Raoul Hounnake prelegis pri la kongresa temo (Bakker, persona komuniko,
14/4/1999), dum Mensah Attiogbe-Agbemadon dum prelego elmontris la problemojn kiujn
UTE frontas kaŭze de la kreskanta nombro de esperantistoj kaj la ĝenerala situacio en la
lando. Aliflanke oni povis rimarki ĉe la partoprenantoj en la kongreso klaran plibonigon de la
lingva nivelo, kompare al la antaŭa kongreso (Hounnake 1994: 183).
8.4.3. Tria togolanda Esperanto-kongreso, Kpélé-Govié
28-31/12/1995, Temo: ‘Esperanto en Afriko?’
Tiu ĉi kongreso kunvenigis 137 esperantistojn, inter kiuj gastoj el Niĝerio (1), Benino (4) kaj
Italio (1). Prelego okazis pri la graveco de Esperanto por Afriko, kaj post tio oni invitis la
publiko al debati pri tio (Gbeglo 1996: 6). Tio ĉi kondukis al la redaktado de signifa
rezolucio, kies tradukon vi povas trovi en Aldono 8.
El tio montriĝas klare ke la partoprenantoj en tiu ĉi kongreso volis transdoni mesaĝon
al la blankulaj esperantistoj, atentigante ilin pri la fakto ke ankaŭ en la movado rasismo estas
ankoraŭ indikebla kaj pri la fakto ke laŭ la Deklaracio de Bulonjo Esperanto ja povas esti
utiligata por aliaj celobjektoj ol nur tiuj kiujn la eŭropanoj trovas taŭgaj. Tamen ĝi agnoskas
ke ili (kaj ilia movado) estas multe pli junaj kaj ke ĝi petas ankoraŭ la helpon de UEA kaj aliaj
Esperanto-organizaĵoj. Rimarkindaj estas ankaŭ la diversaj aludoj pri la ankoraŭ nekompleta
sendependeco de Afriko de la iamaj koloniintoj, precipe la konkludo ke neniu afrika lando
povas akcepti Esperanton kiel oficialan lingvon sen la permeso de la koncerna koloniinta
lando.
8.4.4. Kvara togolanda Esperanto-kongreso , Vogan
26-29/12/1996, Temo: ‘La utileco de Esperanto’
La daŭro de tiu ĉi kvara nacia kongreso estis duonigita, ĉar la subvencioj de UEA alvenis
malfrue. La kostoj pri reduktita programo povis esti kovritaj per monprunto kun la epsero, ke
la promesitaj subvencioj ankoraŭ aperos poste (Ondo da Vero 1997 4/1: 4-5). Ĉi tiun aferon
oni ne menciis en la raporto pri la kongreso en la oficiala organo de UEA, Esperanto
(Esperanto 1997 93/4: 64). Eble tio ĉi estis konsiderata kiel io kio ne estu publikigita.
Dum prelego pri la kongresa temo antaŭ sepdeko da partoprenantoj, la estraro de UTE
eksplikis pri la funkciado de sia organizaĵo. Evidente ĝi sentis la bezonon klarigi ke, por havi
sidejon en la estraro, ne gravas kiom delonge oni jam lernadas Esperanton, sed certe kiom
bone oni ĝin parolas. Kelkaj ‘eternaj komencantoj’ havis nome la ambicion okupi lokon en la
59

estraro. La estraranoj tiel klarigis ĉion, ke la partoprenantoj poste ‘laŭdis ilian honestan kaj
klaran laboron’ (Ondo da Vero 1997 4/1: 6). Oni ankaŭ emfazas, kaj post tio rekomendis en la
rezolucio, ke ĉiu esperantisto komplete devas lerni la lingvon antaŭ ol ekuzi tiun ĉi por kiu ajn
celo (Hounnake 1997: 64).
Dum la ĝenerala kunveno de la sekva tago la nova komitato petis al la eksiĝanta
estraro daŭrigi la gvidadon de la asocio ankoraŭ du jarojn. La estraro akceptis tion ĉi, kio faris
elektadon superflua.
Okazis ankaŭ kunveno kun la redakcio de nova togolanda Esperanto-revueto, Afrika
Vekiĝo, ĉar la revueto montris tro malaltan lingvan nivelon. Ĝi estis ankoraŭ pluaperonta kun
alia vizaĝo, sed tio ĉi ne plu okazis. Ĝi eĉ ne plu aperis (Bakker, persona komuniko,
25/2/1999).
En la artikolo pri la kongreso ankaŭ estas rekomendite al la estraro de UTE ke ili pli
ofte vizitu la klubojn por teni kontakton, kaj ekspliku al la membroj ke la asocio devas
klopodi fariĝi finance pli memstara (Ondo da Vero 1997 4/1: 8). Ĉar sen financa memstaro
UTE pri la organizado de kongresoj restos dependa de subvenciado far UEA. Tion ĉi oni fakte
spertis dum tiu ĉi kongreso. La aŭtoro de la artikolo ankaŭ promesis ke la kvina kongreso
kompensos ĉion (Ondo da Vero 1997 4/1: 2), sed tio ĉi estis sen konsidero al la registaro.
8.4.5. Kvina togolanda Esperanto-kongreso, Atakpamé
26-27/12/1997, Temo: ‘Al memstareco de la togolanda movado’ (Alvoko 1997 3/3: 5)
Tiu ĉi kongreso devintus havi festivan koloriĝon pro la dekjara ekzistado de UTE. Sed ĝuste
antaŭ la malfermo la estraro estis informita de la prefekto de Atakpamé ke la Ministro pri
Enlandaj Aferoj estas malpermesinta ĉiun manifestaĵon aŭ grupiĝon en la lernejo. Tio ĉi
signifis ke la kongreso malhavis permeson por okazi. Lokaj aŭtoritatuloj, ankaŭ tiuj kiuj
pozitive rilatis al Esperanto, ne havis povon ŝanĝi ion pri la situacio.
Tamen la 103 kongresintoj ne tuj foriris. La improvizita programo konsistis por la
ordinaraj membroj precipe el promenado tra la urbo. Membroj de la estraro kaj de la komitato
de UTE okazigis siajn respektivajn kunvenojn por prepari la postsekvan jaron. Ankaŭ la
komisiono pri la repagado de poŝtmarkoj kunvenis por fari sian laboron. Oni bedaŭris precipe
ke ne povis okazi la prelego kaj la diskutado pri la kongresa temo (Ondo da Vero 1998 5/1:
6). En la oficiala organo de UEA, Esperanto, nenio menciiĝas pri tiu ĉi kongreso. Eble neniu
el la partoprenantoj sentis raporton pri ĝi valora.
En la rubriko Vidpunktoj de Ondo da Vero (Kounke 1998: 10-12) Yawo Emile
Kounke donis siaopinie klarigon pri la malpermeso de la ministro pri la kongreso. Li ĉi-cele
komencas per mallonga analizo de la personeco de Yao Afantchao-Biakou (vidu ankaŭ
aliloke). Tiu ĉi estis (kaj estas) ne nur valora aktivulo en la togolanda Esperanto-movado, sed
ankaŭ politikisto kaj aktiva en kulturaj unuiĝoj kaj ne-registaraj organizaĵoj. En aŭgusto 1996
60

li proponis sin kandidato je deputiteco pri sia regiono en la parlamento, kiel membro de la
opozicia partio UTD. Laŭ li, vide al la situacio en la lando, en kiu ĉiam kiam iu persono kiu
staras proksime al la opozicio organizis ion, tio ĉi estis konsiderata kiel kampanjo kontraŭ la
prezidento kaj ties partio, oni estas malpermesinta tiun ĉi kongreson pro Yao Afantchao-
Biakou. Tamen kreskis la movado de jam pli ol dek jaroj, kaj estis organizitaj diversaj
Esperanto-kongresoj, -seminarioj, -prelegoj, ktp. UTE, krom tio, funkciis jam preskaŭ dek
jarojn sub FTACU, kiu estas registrita ĉe la registaro. La aŭtoro de tiu ĉi artikolo tial ĉi
demandas al si ĉu UTE plie devus ankaŭ esti registrita aparte, kaj kial UTE, vide al la ade
plimalfaciliĝanta politika situacio, ankoraŭ ne antaŭe klopodis zorgi tion.
Laŭ aliaj, ekzemple Koffi Gbeglo, ankaŭ povus esti ke la reganta politika partio volas
ataki per tia ago la popularecon de la opozicianoj. La problemo cetere ankoraŭ nun estas ne
tute solvita. Daŭre UTE ankoraŭ ne estas memstare oficiale rekonita. Povus nun tamen esti
nur afero de tempo antaŭ ol ĉiuj paperaĵoj estos en ordo (Gbeglo, intervjuo, 6/4/1999).
8.4.6. Sesa togolanda Esperanto-kongreson 10 , Assahoun
27-30/12/1998, Temo: ‘Al memstareco de la togolanda movado’
La vojaĝo de la ĉefurbo Lomo al Assahoun, en tri luitaj busetoj, daŭris proksimume unu
horon. Dum tiu ĉi relative mallonga veturado la busetoj, same kiel aliaj veturiloj, estis
haltigitaj de militistoj kun mitraloj. Ĉiu estis devigita elbusiĝi kaj oni traserĉis la pakaĵon.
Evidentiĝis ke ili serĉis armilojn. Kiam ili trovis neniun, ni povis ree ekveturi. Ni alvenis iom
antaŭ la dek-kvara horo, kaj ĉar por tiu tago vera programo ankoraŭ ne estis antaŭvidita (vidu
Aldonon 9), oni precipe multe ĝisparolis sin reciproke kaj esplore rigardis Assahoun. Finfine
ni kunvenis kun 98 homoj, inter kiuj du infanoj de estraranoj. Aparte de mi mem, en tio nur
sep knabinoj ĉeestis. Inter ili estis tri kiuj scipovis la lingvon. Kvara estis knabino de
proksimume kvar jaroj (filino de la elektita dum tiu ĉi kongreso nova prezidanto de UTE), kiu
estas edukata en Esperanto kaj do jam tiom komprenis de Esperanto kiom ŝia aĝo permesis.
Togolandanoj konsistigis la egan plimulton. Plie ankoraŭ estis grupo de naŭ Ganaanoj. Mem
mi estis la sola ne-afrika ĉeestanto.
Pro tio dum la malfermo de la kongreso la sekvan matenon mi estis indikita kiel
reprezentanto de Eŭropo, kaj mi asigne ekhavis antaŭan lokon ĉe la parolontoj. Post kiam ĉiu
togolanda klubo, kaj ĉiu alia lando aŭ kontinento per reprezentanto estis salutinta la
kongreson, kelkaj personoj prezentis Esperanto-kantojn. Post tio Yao Afantchao-Biakou, kiel
eksiĝanta prezidanto, faris longan paroladon, parte en la franca kaj parte en Esperanto. Li
temigis, post vastaj formalaĵoj rilate al la invititaj lokaj aŭtoritatuloj, la estiĝadon de
10 Ĉar mi mem partoprenis tiun-ĉi kongreson, la donitaĵoj por ĉi tiu paragrafo rezultas el propra travivo, el
neformalaj kaj malpli neformalaj persona komunikado kaj el raportoj skribitaj de la partoprenintoj por ilia propra
61

Esperanto, la ligon kun Unesko, la komenciĝon de la movado en Togolando kaj kion tiu ĉi
jam estas atinginta. Al tio li kalkulis ankaŭ la fakton ke Togolandano, nome Koffi Gbeglo en
tiu jaro kiel unua afrikano estas elektita kiel membro de la estraro de UEA (vidu §5.4.2). Post
tio li montris al tio ke la kongreso devos elpensi strategiojn pri kiel sendependeco povos esti
atingita en la sekvontaj dek jaroj, li dankis kelkajn eminentulojn en la movado, la Ganaanojn
(ĉar ili internaciigas la kongreson), kaj min, ĉar mi ‘interkontinentigas’ la kongreson. Li diris
ankaŭ ke dum la Uko en Montpellier li diris ke li ‘ certas kaj daŭre certiĝas ke la unua Afrika
universala kongreso okazos en Togolando baldaŭ’. Al tio sekvis muĝa aplaŭdado. Post
ankoraŭ kelkaj dankoj Koffi Gbeglo transprenis la parolon. Li montris al tio ke de ĉiuj afrikaj
landoj nur Sudafriko pagas kotizon al UEA, kaj ke UEA per malmultaj rimedoj tamen faras
multe. La prelegon de Gbeglo telegramstile enfrancigis Yao, serve al la invititoj. Post tio
Mensah Attiogbe-Agbemadon deklaris la kongreson malfermita kaj tiam oni kantis la
Esperanto-himnon. Sekvis akcepto por tiuj kiuj sidis sur la podio (ankaŭ mi devis) kaj la
invititoj. Dume la aliaj amuziĝis per kantado kaj okazis prelego pri la sanigaj fortoj de Bruno
Gröning 11 .
Kiam tagmezo alvenis, multe poste ol planite, oni komencis per la prelego kaj la
diskutado pri la kongresa temo (Al memstareco de la togolanda movado). Tiu ĉi estis la sama
kiel tiu de la antaŭa jaro, sed tiam la prelego ne povis okazi (vidu §8.4.5). Se scii ke la
movado en Togolando estas konsiderata kiel unu de la plej fortaj de Afriko, tio ĉi je la unua
rigardo aperas stranga temo. Tamen restas tiel ke ankaŭ tiu ĉi movado koncerne la financojn
dependas je 99,99% (vortoj de Yao dum lia malferma parolado) de UEA. Vide al la problemoj
kiuj rezultas/rezultis el tio (vidu ekzemple la kvaran TEK) UTE volas fari ŝanĝojn en ĝi. Unue
Attiogbe-Agbemadon klarigis kion memstareco entute signifas kaj post tio la kongresantoj
povis fari siajn kontribuojn al la diskuto. Ĉar estis varmege kaj fakte jam horo por manĝi,
troviĝis ne multe da entuziasmo, kvankam jam monatojn antaŭe, en Alvoko oni estis petinta
pripensi la temon, nome per la organizado de konkurso en kiu tiuj kun la plej bonaj ideoj pri
la temo estis gajnontaj monpremion. Kelkaj havis do ideojn pri establi difinitajn projektojn,
per kiuj konsekvence ili povos perlabori monon. La estraro reagis al tio dirante ke por startigi
tiajn projektojn ankaŭ mono estas bezonata, kaj ke la planoj do devas esti pli konkretaj.
Kelkaj proponis uzi la monon kiun UEA disponigas al ili antaŭ la kongreso, por investi en
ekzemple aŭtomobilo, kiu tiam povos enspezigi (kiel speco de taksio) tiom da mono ke UEA
povos esti repagita kaj ili mem povus pagi la kongreson. Kokou S. Sagbadjelou, kiu dum tiu
ĉi kongreso estis indikita kiel nova prezidanto, rimarkigis ke liaopinie senprokrasta
uzo (do ne publikigitaj). Pro tio la priparolado de la irado de ĉi tiu kongreso havas iom alian kaj pli vastan
karakteron ol tiuj de la antaŭaj kongresoj Ĝi krome donas bonan bildon de la aktuala movado en Togolando.
62

sendependeco ne eblas, kaj ke pli bone unue la kluboj mem klopodu fariĝi memstaraj, ne plu
demandante subvenciojn de UTE. Troviĝas jam unu ĵus fondita klubo Modelo, kiu estas
dirinta ne bezoni subvenciojn de UTE, kaj tiu ĉi ricevis laŭdon pro ĉi tio.
Finfine nenio esenca estis decidita dum tiu ĉi diskutado. Tial estis starigota komisiono
kiu devos disvolvi kaj valortaksi pluajn ideojn. Posttagmeze ĉiuj kluboj kaj sekcioj ricevis de
UTE la okazon prezenti siajn jarraportojn. La tago finiĝis per kultura vespero.
La sekvan matenon komenciĝis, multe tro malfrue, kvizo kun ĉiaj demandoj pri la
historio de Esperanto, ĝenerala kulturo kaj matematiko. Kvankam ankoraŭ multaj
komencantoj ĉeestis, la respondoj devis esti donitaj en Esperanto, kio kredeble povus esti
pozitiva stimulo por ili al lerni ĝin pli bone, ĉar ĝustaj respondoj alportis Esperanto-librojn kaj
simile.
Posttagmeze la komitato okazigis kunvenon. Post la priparolado de kelkaj praktikaj
aferoj kiel la datoj de sekvontaj kunvenoj, la sekvaj Zamenhoffesto kaj kongreso, estis
prezentataj la novaj estraroj de la komitato, de UTE kaj JOTE. Neniu havis kontraŭmotivojn,
kaj ekpluvo igis ĉiujn fuĝi enen, tiel ke ankaŭ pliaj rimarkoj jam ne estis faritaj.
Ĉar mi min demandis kiel oni do ja estis decidinta pri la kunmetado de tiuj novaj
estraroj, mi ankoraŭ faris mallongan intervjuon post la kongreso al la eksiĝinta prezidanto de
UTE, Yao Afantchao-Biakou. Li deklaris en ĝi ke en la jaroj en kiuj ili ankoraŭ efektive
okazigis demokratajn elektojn, tio ĉi kaŭzis krizojn inter la esperantistoj, ĝis eĉ kelkaj eksiĝis
de la asocio. Ankaŭ tiumaniere estis eble ke oni ne elektis la spertajn, laborvolajn
esperantistojn, sed komencantojn, kiuj verdire ankoraŭ scipovis ne sufiĉe da Esperanto por
gvidi la asocion kaj labori por ĝi. Tial ili nun klopodas identigi la esperantistojn, kiuj estas
interesitaj, faras bonan laboron en sia klubo kaj bone regas la lingvon. Post tio estas
kontaktataj tiuj kiuj jam havas ioman scion pri la movado, kaj la responsuloj de la kluboj. Post
diskutoj tiam oni elektas en reciproka akordo kun tiuj ĉi spertaj esperantistoj la novajn
estraranojn. En la lumo de pli bona reciproka interkompreno kaj ‘kulturo de paco’ (la
terminon ‘kulturo de paco’ pruntas Yao ĉe Unesko, kun kiu organizo li intense kunlaboras,
pers. komuniko) tiu ĉi elekta maniero ŝajnas por UTE pli bona ol ‘demokrataj’ elektoj (origina
nuancigo – Afantchao-Biakou, intervjuo, 31/12/1998).
Post la pluvado oni povis ludi en subtempo la prokrastitan futbalparumon. UTE
verŝajne estas la sola Esperanto-asocio en la mondo kun propra futbalteamo. Ili ludas kelke
kvar fojojn jare, interalie dum la Zamenhoffesto kaj la kongreso, ĉiufoje kontraŭ la loka
teamo. La relative altajn kostojn de la teamo kompare al la pli malaltaj subvencioj por la
kluboj oni pravigas atentigante pri tio ke dum la parumoj Esperanto venas eksteren kaj la
11 Ĉi tiu jam forpasinta esperantisto asertis, ke li povas sanigi homojn per preĝado kaj klasika muziko (laŭ tiu
prelego). En diversaj landoj, ankaŭ en Belgio, lia doktrino estas propagandata de volontuloj (Rosa Ruhs, persona
63

publiko povas ekkoni ĝin. Dum la kongreso mi aŭdis pri tio plian, laŭ mi ĝustan rimarkigon,
nome ke la esperantistoj inter la publiko parolu Esperanton, por maksimuma efiko. Tio ĉi
tamen ne okazis. Montriĝis klare dum la ĝenerala kunveno (28/12/1998) ke ne ĉiu konsentas
pri tiu ĉi utiligo de la subvencioj.
Post la parumo sekvis kelkaj malplenaj horoj, kun por plej multaj membroj nur la
vespermanĝo kiel interrompo. La estraro estis okupita kaj Kokou S. Sagbadjelou kunvokis
tiujn (kvinon) kiuj planis partopreni la sekvantan Ukon. Ili mallonge ricevis informojn pri kiel
la aferoj tie okazas, kaj vaste klariĝis kiel oni estu kondutontaj ja kaj ne por ne senhonorigi
UTE-n.
Ĉirkaŭ la 22-a horo, unu horon pli malfrue ol antaŭvidite, finfine la balo estis
malfermita, kiu daŭris ĝis proksimume la 3-a horo en la mateno. Ĉar tiel malmultaj
esperantistinoj ĉeestis, oni invitis ankaŭ la knabinojn kaj junaj virinojn de Assahoun.
La sekvan matenon la kongreso estis fermita per la prezentado de la novaj estraranoj
de UTE, la komitato kaj JOTE. La eksiĝantaj estraranoj transdonis sian povon per manpremo
kaj gratuloj al la novaj estraranoj. La venkintoj de la diversaj parumoj estis anoncitaj, inter
kiuj tiu pri la kongresa temo. Post tio oni voĉlegis la rezolucion. Ĉiu el la du novaj prezidantoj
de UTE kaj JOTE prezentis mallongan parolon, kaj Yao Afantchao-Biakou fermis la
kongreson. Oni kantis la Esperanto-himnon antaŭ ol esti fotita en grupo. Subite evidentiĝis,
ke ĉiu ege hastemas por reiri hejmen. Tiel, laŭ mia sento, la kongreso iom abrupte finiĝis.
Ĝuste antaŭ la fermo de la kongreso oni petis al la partoprenantoj surpaperigi siajn
impresojn kaj sugestojn. Tio ĉi estis iniciato de Kibanou Halaoui, la nova vicprezidanto de
UTE (Halaoui, persona komuniko, 31/12/1998). Ĉi-sube mi priparolas la plej komunajn
kaj/aŭ plej valorajn impresojn de la malmultaj personoj kiuj respondis al la alvoko (inter kiuj
mi mem).
Multaj rimarkigis ke oni ne respektis la hortabelon de la programo kaj la kongreso en
si ne estis granda sukceso. Laŭ mia sento la etoso precipe malboniĝis pro ĵaluzo inter kelkaj
esperantistoj, precipe inter la prezidantoj de certaj kluboj. La prezidanto de la klubo C-21,
Elom Attaglo vortigis ĝin tiel: ‘La interna ideo de Eo ne enestas la Esperantistojn’. Laŭ
Dogbo Agossou la etoso estis ‘malpli bona’ kaj regis ne sufiĉa ĝojo inter la esperantistoj.
Kvankam kelkaj rimarkigis ke la programo ne permesis bone ekkonadi Assahoun, mi
havis la pli fortan impreson ke, malgraŭ la fakto ke la kongreso daŭris jam ne tri plenajn
tagojn, precipe por la komencantoj multaj malplenaj horoj estis plenigendaj. Tiu ĉi impreso,
konfirmita per analizo de la programo (mem mi estis tiom okupita ke eble mi neĝuste taksis la
programon de la aliaj) kaj kompletigita per la observa scio ke granda parto de la kongresantoj
parolis ankoraŭ preskaŭ neniun vorton da Esperanto, estigis la bazon de mia plej valorhava
komuniko, 7/4/1999).
64

imarko: la fakto ke la perditaj horoj povos esti utiligataj por ekinstrui Esperanton al tiuj ĉi
komencantoj, tiel ke ilia subvenciado havos sencon. Kiam oni konsideras la programon
(Aldono 9) oni fakte havas la impreson ke – certe dum la 28-a kaj 29-a de decembro – daŭre
io estis farata, sed tio ĉi ne estas tiel por ĉiu. La unuan tagon por la ne-estraranoj fakte estis
farata nenio alia ol la vespermanĝo. Tamen la esperantistoj alvenas jam horojn antaŭ la
antaŭvidita horo (vidu pli supre). Eĉ se oni ankaŭ volas ĝisparoli kaj esplorrigardi la urbon, tie
ĉi estas certe tempospaco por unu aŭ du lecionoj al komencantoj. La scion kiu tie ĉi estas
akirota, oni povos testi dum la malfermo de la kongreso la sekvan matenon, ĉar la salutoj al la
kongreso kaj la kantetoj plej ofte konsistas el simplaj, mallongaj frazoj. Samtempe kun la
ĝenerala kunveno kaj dum la ekzamenoj, kiujn komencantaj esperantistoj ne aŭ malfacile
povas sekvi aŭ partopreni, certe ankaŭ unu aŭ du lecionoj povas esti organizataj. Dum la
kultura vespero kaj la kvizo tiu ĉi scio - siavice - povas esti provata kaj eĉ praktikata, kun tujaj
rekompencoj por la rapidaj lernantoj se ili povas doni bonan respondon. La kunveno de la
lasta posttagmezo estas destinita nur al komitatanoj kaj estraranoj, tiel ke dume denove estas
okazospaco por lecionado.
Ĉi tiun argumenton mi skribis ne nur en la folio kun sugestoj kaj impresoj, sed ankaŭ
mi ĝin levis dum du intervjuoj kiujn mi ankoraŭ kondukis post la kongreso, respektive kun
Raoul Hounnake kaj Kibanou Halaoui. Ili ambaŭ ne povis prezenti konkludajn argumentojn
kontraŭ ĝi, kaj la nova vicprezidanto de UTE promesis igi ĝin tagorda punkto dum UTE-
kunveno (Halaoui, intervjuon, 31/12/1998). Fine mi eksplikis tiujn ĉi rezonadojn ankaŭ al
Hans Bakker (Bakker, persona komuniko, 18/1/1999). Tiu ĉi komunikis pri tio kun Koffi
Gbeglo, kiu petis al mi tra Hans Bakker (Bakker, laŭ letero, 27/1/1999) komuniki tion ĉi al
UTE. Mi faris tion ĉi per letero, senditan je 11/2/1999, ne bone sciante kiel tiu ĉi estos
ricevita. La respondon kiun mi ricevis mi tamen tute ne antaŭvidis. Ĝi konsistis nome nur el
unu sola frazo: ‘Dankon pro viaj rimarkigoj’ (UTE, laŭ letero, 23/3/1999–vidu Aldonon 10).
Do oni povas atendi kion ili ekfaros pri ĝi, kvankam tia respondo laŭ Gbeglo ne necese
signifas ke ili negative ricevis la leteron (Gbeglo, persona komuniko, 6/4/1999).
Unu frapa rimarkigo, kiu iras multe pli longe ol rimarkigo pri la kongreso, venis de la
prezidanto de Klevea Esperanto-Klubo, D. Agossou. Li skribis ke la movado estas senviva,
kaj ke ĝi havos multajn problemojn por revivigi sin. Krome liaopinie ‘la verdiro estas preskaŭ
malaŭdita’. Klevea Esperanto-Klubo tial ĉi disponigas siajn membrojn al UTE ‘kondiĉe ke la
kadro ĝin permesas plu’. Similan malkaŝan sed neklaran, ne-konkretan kritikon ankaŭ Dogbe
Agossou skribis kiel rimarkigon al sia demandaro. Mia letero de 8/1/1999 kun interalie peto
pri pli da ekspliko restis senresponda.
65

9. Kompara studo de la movado en Tanzanio kaj Togolando
9.1. Enkonduko
Ĉar libroj, artikoloj el gazetoj, jarraportoj kaj similaj donas ne sufiĉe laŭvivan kaj aktualan
bildon de la Esperanto-movado en Afriko, mi decidis mem viziti la afrikajn esperantistojn.
Tial unue mi partoprenis la Ukon de 1998 en Montpellier, Francio. Tiu ĉi okazis de la 1-a ĝis
la 8-a de aŭgusto kaj programe enhavis interalie kelkajn kunvenojn por afrikanoj kaj
interesitoj en la afrika movado. Tiel mi povis relative facile konatiĝi kun la deko da afrikaj
partoprenantoj kaj ekhavi ideon pri ilia pozicio en UEA, internaj konfliktoj kaj hodiaŭaj
problemoj.
Por tamen povi al mi formi bildon de la vera afrika movado, mi aliris Afrikon kaj tie
vizitis lokajn klubojn. La elekto por Tanzanio estis rapide farita, ĉar mi sciis ke kelkajn jarojn
antaŭe oni ankoraŭ nomis ĝin unu el la plej fortaj de orienta Afriko (vidu §7.3.1). Mi estis tie
de la 13-a de aŭgusto ĝis la 8-a de septembro 1998 kaj vizitis klubojn kaj izolajn
esperantistojn en sep vilaĝoj aŭ urboj, nome Pangani, Tanga, Mwanza, Bunda, Kahama
(Kagongwa), Tabora kaj Daresalamo (vidu ankaŭ en Goes 1999: 62-3).
Ĉar dum la Uko mi informiĝis pri la planita sesa nacia Esperanto-kongreso en
Togolando, kaj dume sciiĝis ke la togolandan oni nomas unu el la plej fortaj Esperanto-
movadoj de Afriko (Dagmarsdotter, persona komuniko, 12/7/1998), ankaŭ vizito al
Togolando estis necesa. Mi loĝis de la 14-a ĝis la 31-a decembro 1998 en Lomé ĉe la familio
Agbemadon, de kiu en tiu momento estis nur unu el la du esperantistoj (Mêmê, prezidanto de
la klubo Junulsperto). Je dimanĉo, la 20-a de decembro la membroj de UTE celebris en la
kvartalo la naskiĝtagon de Zamenhof. Tiu ĉi konsistis precipe el futbalparumo, prelego pri la
pensoj de Zamenhof, enigmetoj, kantoj, manĝado kaj grupfoto. Plej gravis tamen ke
esperantistoj povis revidi unu la alian, novuloj povis gustumi la etoson kaj iomete ekzerci sian
scion de la lingvo, kaj ne-esperantistoj estis altirataj. Unu semajnon poste mi ankaŭ
partoprenis en la nacia kongreso (vidu §8.4.6) kaj dume mi vizitis kelkajn klubojn en Lomé,
Klevé kaj Glidji.
Tiel dum la Uko kiel en Tanzanio kaj Togolando mi faris, krom intervjuojn de la plej
spertaj esperantistoj (pri la lingvo kaj/aŭ pri la movado), ankaŭ enketojn de kiel eble plej da
esperantistoj (vidu plu). La plenigitaj demandaroj de Tanzanio kaj Togolando estigas la bazon
por kompara studo de la movadoj en tiuj ĉi landoj (§9.3/4). Por tamen emfazi ion, aŭ por
klarigi ion mi referas ankaŭ al neformala komunikado kaj intervjuoj. Kie tio notindas, tiuj ĉi
donitaĵoj ankaŭ estos mallonge komparataj kun la eŭropa situacio. Tio ĉi okazas interalie
surbaze de la rezultoj de enketo, farita en 1968 de Peter G. Forster al britaj esperantistoj
(Forster 1982: 299-346).
66

En §9.2, antaŭ ol komenci la veran analizon, mi klarigos el kiu speco de demandoj la
demandaroj konsistis kaj respondos pro kio tri diversaj versioj estis uzataj. Post tio sekvas
sociografia bildo de la afrikaj esperantistoj, kun komparoj inter la du vizititaj landoj (§9.3) kaj
priparolado pri kial ili komencis lerni Esperanton, kion ili pensas pri la movado, ĝiaj
problemoj kaj plej valorhavaj aspektoj (vidu §9.4). La lasta paragrafo skizas kelkajn
projektojn startigitajn far tanzaniaj kaj togolandaj esperantistoj.
9.2. Prirespondo de la uzitaj demandaroj
La uzitaj demandaroj en Tanzanio kaj Togolando enhavis ambaŭ adaptaĵojn, efektivigitajn
post la sperto akirita de la demandaroj plenigitaj dum la kongreso kaj en Tanzanio. En la ĉi-
sekva prirespondado la mallongigoj D1, D2 kaj D3 reprezentas respektive la unuan version,
uzitan en la kongreso, la duan version, uzitan en Tanzanio kaj fine la trian version, uzitan en
Togolando. La originaj versioj, en Esperanto, povas esti trovitaj en aldonoj 11 ĝis 13.
Ĉe la kompilado de D1 mi startis de interalie sekvaj demandoj kiujn mi metis al mi
mem: ”Kiuj estas la afrikaj esperantistoj?”, “Kio motivigas afrikanojn al eklernado de
Esperanto?”, “Kion ili pensas pri la movado kaj la ‘interna ideo’ kiam ili okupiĝas pri ĝi?”.
Mi plie bazis min grandaparte sur la demandaro de Forster (1982: 388-394), kiun li uzis por
konkludi al la socia konsisteco de la britaj esperantistoj. Verŝajne li pensis ke lia cel- kaj
esplorgrupo, la membroj de BEA (Brita Esperanto-asocio, nuntempe nomata EAB), estas
komplete anglalingva, aŭ ĉiukaze pli bone scipovas la anglan ol Esperanton, ĉar lia
demandaro estis farita en tiu ĉi lingvo, kaj do ne en Esperanto. Pro tio, ke mi estis prezentonta
miajn demandarojn al afrikanoj kun diversaj gepatraj lingvoj, mi senhezite decidis por
Esperanto kiel portanto. Kompreneble komencantoj devontis peni pri tio, sed tion oni solvis
helpe de pli spertaj esperantistoj, aŭ tra la angla, la franca aŭ foje tra la svahila.
Ĉiuj versioj de la demandaro dividiĝas en du partojn, ĉe kio la unua parto, Ĝenerala
parto prezentas ĝeneralajn kaj personajn donitaĵojn pri la informanto. En la dua parto
Esperanto la demandoj preskaŭ ekskluzive temas pri Esperanto. Demando 8 estas la nura
escepto, kiu ne estis metita en la unuan parton ĉar demando 9 referas al la respondo al
demando 8. Resume mi demandas tiam ĉu kaj se jes, pro kio la ne-Esperanto-organizaĵoj , en
kiuj la informanto membras, harmonias kun la ‘interna ideo’ de Esperanto. Demandojn pri la
opinio de la esperantist(in)o pri la novaj radikvortoj en Esperanto, aŭ pri ĝia politika
aparteneco mi, kontraŭe al Forster, ne metis. La unuan mi trovis malfacila, la duan sufiĉe peza
temo. Tamen mi ne preterlasis demandi pri ĝi en personaj intervjuoj, kiam tio eblis kaj/aŭ
ŝajnis interesa al mi.
Plie mi lasis la demandojn pli malfermaj ol Forster, kaj adaptis ilin al mia cel- kaj
esplorgrupo. Ekzemplo de aldonita pro tio ĉi demando estas demando 5 (a kaj b) de la
67

ĝenerala parto. En ĝi mi demandas pri la lingvo de la gepatroj kaj la lingvo kiun oni parolas
hejme, por ekhavi bildon de la lingva ĉirkaŭaĵo de la informanto. Versio 1-a finfine enhavis
37 demandojn – dividitajn inter la du partoj: parto unu 19 kaj parto du 18 demandojn – el kiuj,
precipe en la dua parto, multaj dividiĝas en diversajn subdemandojn. La lasta demando de ĉiu
versio estas ĝustadire ne vera demando, sed invitas doni pli da komento kaj detaloj kaj
dankas al la informant(in)o pro ties helpo.
Tuj post la kongreso mi havis relative malmultajn (4) plenigitajn demandarojn
enmane. Aliajn oni estis postsendonta al mi, sed mi havis neniun utilon el tio dum la kelkaj
tagoj inter la Uko kaj mia foriro al Tanzanio. Surbaze de tio ĉi estis, se ne neeble, tamen tre
malfacile kaj antaŭtempe por tiri konkludojn kiuj estis pravigontaj certajn modifojn. Tion mi
tial ĉi ne faris. Ja mi havis la eblecon igi korekti mian demandaron pri gramatikaj eraroj pro
kio D2 nepre jam estis ĉi-rilate pli bona ol D1. Sed kio estas pli valora, tio estas du demandoj
kiujn mi aldonis al la Esperanto-parto de D2, pro konsilo de la afrika esperantisto kun la plej
multa sperto pri la movado (el la kongresaj ĉeestantoj), nome la tiama prezidanto de UTE.
Aferas demandoj 1b kaj 17, tiel ke demandoj 17 kaj 18 (D1) fariĝas respektive demandoj 18
kaj 19 en D2. Yao Afantchao-Biakou (pers. komuniko, 7/8/1998) konsilis al mi ankaŭ
demandi pli pri la lingva situacio en la lando de la esperantist(in)o, ekzemple pri la nombro da
lingvoj kiuj estas parolataj tie kaj kiel oni kondutas al tiu fakto. Mi ja rekonis la utilon de
similaj demandoj, sed retenis ilin por la personaj intervjuoj, ĉar alikaze la respondoj de
esperantistoj de unu sama lando tamen estos nur redundaj, kaj mi malhavis motivon surŝarĝi
la demandaron.
Post la legado de la respondoj al D2 far la tanzaniaj esperantistoj, mi trovis necesa fari
kelkajn modifojn antaŭ ol prezenti tiun ĉi demandon al la esperantistoj kiujn mi renkontos en
Togolando. Nun mi estis rericevinta 35 plenigitajn demandarojn kaj estis pli klare kio plej
bone estu ŝanĝota en ili. Tamen mi lasis la enhavon de la demandoj kiom eble sama, por poste
ankoraŭ povi kompari la rezultojn.
Farante tiel ĉe iuj demandoj mi ŝanĝis nur la vortigon, ĉar el la praktiko, dum la
plenigado (kiun mi preskaŭ ĉiufoje ĉeestis aŭ proksimis) montriĝis ke ili ne estis sufiĉe klaraj.
Ĉe aliaj demandoj mi nun metis kromdemandon, ĉar, precipe komencantaj esperantistoj
kredis, jesan aŭ nean respondon sufiĉa kaj ne sentis logita doni plian eksplikon. Alia demando
el tiu kialo estis revortigita (vidu plu). La numerigo kaj la sinsekvo de la demandoj restis
samaj. Do ankaŭ demandoj ne estas forigitaj, kvankam oni povas certe nomi ekzemplojn de
demandoj ĉe kiuj el la tanzaniaj respondoj mi povas tiri nur malmultan aŭ ne aferkoncernan
informaĵon (ekzemple demando 10 de la Esperanto-parto). Tiel estintu pro la ebleco ke samaj
demandoj en Togolando povos certe liveri interesan informaĵon (ĉar la tiea movado similis la
alian).
68

Koncerne formon, menciiĝu ke en D3 mi iom plibonigis la konsistecon. Tiel mi
presigis inter ĉiuj elektebloj la saman signon /, dum en la antaŭa versio tiuj ĉi foje interhavis
nur spacetojn. En tiu ĉi lasta versio mi ankaŭ jam konsekvence antaŭmetis ĉe ĉiu jesnea
demando Jes / Ne, kio devus plifaciligi kaj plirapidigi ĝian plenigadon. Ĉar mi antaŭvidis ke –
ĉar mi estis ironta interalie al nacia kongreso kien venis antaŭajn jarojn tamen mezume pli ol
100 homoj (vidu §8.4) – mi devos disdoni en Togolando en mallonga tempo tiom multajn
demandarojn ke mi jam ne povos paroli kun ĉiu individue pri kiu mi estas kaj kion mi volas
fari pri la akiritaj informoj, mi aldonis en D3 antaŭparoleton por klarigi tion ĉi.
La titoloj Ĝenerala Parto kaj Esperanto en la lasta versio estas presitaj dika kaj lokitaj
en kadreton. Tiel ambaŭ partoj estas vide pli bone distingataj unu de la alia ol en la antaŭa
versio. En la ĝenerala parto demandoj 5a kaj 5b estis revortigitaj, ĉar oni ofte bezonis plian
eksplikon por kompreni la diferencon inter ili.
Ĉe demando 6 (D3) mi forigis la parentezojn ĉirkaŭ la elektebloj kaj mi aldonis
specifan peton bonvole meti signon apud la ĝusta respondo. Oni ne ofte petis de mi plian
eksplikon pri tiu ĉi demando, sed mi ne ricevis ĉiujn petitajn informojn ĉe ĉiu lingvo notita
de la pleniganto. Tio ĉi igis min pensi ke la maniero de plenigado ne estis sufiĉe klara.
Demando 10 nur koncerne tekstaranĝon iomete ŝanĝiĝis, ree pro la klareco de la respondloko.
Demando 12 (D2) demandas la esperantist(in)on ĉu ĝi iam sekvis aliajn kursojn ol
Esperantan. En D3 mi iom pli klarigis la demandon, demandante pri aliaj eksterlernejaj kursoj
kaj mi petas la pleniganton enkaze ankaŭ mencii tiujn. La unuan ŝanĝon mi faris ĉar la
demando ne ĉiam estis komprenita kaj la duan ĉar kelkaj, nome 40% de tiuj kiuj respondis
pozitive, sin limigis al jesa respondo ne specifante ĝin. La dek-kvina demando ankaŭ ne ĉiam
estis komprenita, precipe ne de komencantoj, kiuj intermiksis la vorton eklezio (religia
aparteneco) kun preĝejo (konstruaĵo). Por katolikaj esperantistoj ankaŭ ne estis sufiĉe klare ke
ili ne devas respondi tiun ĉi demandon, ĉar ili ne povas pli specifi. Do mi skribe aldonis al ĝi
en D3: “ekzemple se vi estas protestanta”.
La Esperanto-parto komenciĝas per tre malferma peto (demando 1a) skizi en dek aŭ
dek kvin linioj la unuan konatiĝon kaj ekkonon de Esperanto. Inter parentezoj prezentiĝas en
D2 demandoj kiuj povas helpi en la redaktado de tiu ĉi skizo. Sed malofte mi ricevis
respondon kiu strebis plenumi ĉiujn demandetojn. Tiel la kialo estis plenigita en nur 60% de
la demandaroj. Tiu ĉi nombro estintus ankoraŭ pli malalta se mi estus preterlasinta
ankoraŭfoje eksplicite demandi ĝin kiam mi rimarkis la vakuon tuj post la prezentado. Tial en
1a (D3) jam ne estas parentezoj kaj estas petite eksplicite almenaŭ plenumi tiujn ĉi demandojn
ĉe la redaktado de la skizo petita. Pro tio ke la kialo estis malofte respondita, mi ekhavis la
ideon tajpi dika la demandvorton. Finfine en tiu ĉi maniero mi rimarkebligis ĉiujn kvin
demandvortojn de 1a (D3).
69

Demando 1b plu entemigas tiun ĉi kialon. En versio 2 nur estas petite ĉu la lernado de
Esperanto estas plenuminta la motivdeziron de la esperantisto. Legante la grandan nombron
da jesaj respondoj ĉe homoj kiuj estis atingintaj ankoraŭ nur tre malaltan lingvan nivelon
(70% de la komencantoj respondis jese), mi havis tre fortan impreson ke oni respondis
pozitive multe tro rapide. Aŭ mia demando do ne estis bone komprenita, aŭ ja oni elektis por
respondo pri kiu oni pensis ke ĝi estas atendita. Tial mi unue iom plivastigis la ĉefdemandon
por certe igi ĝin sufiĉe klara. Due mi aldonis, por ricevi motivitan respondon du
kromdemandetojn, el kiuj nur unu devas esti respondita, depende de la respondo al la
ĉefdemando (Se jes, kiel? kaj Se ne, kial ne?).
En la demandoj 2 ĝis 4 enhave nenio ŝanĝiĝis. Ĉar tamen la demandoj similas unu al
la alia – pro tio ke ili temas pri proksimume la samaj aferoj de tri diversaj organizoj – mi tajpe
dikigis en versio 3 la nomojn de tiuj ĉi organizaĵoj. En tiu ĉi maniero ili estas pli bone
distingeblaj unu de la alia. La ideo pri tio ĉi estiĝis verdire pro tio ke demandoj 4 (D2) kaj 8
(D2) en 8% de la kazoj estis interŝanĝitaj. Tio ĉi kelkfoje ankoraŭ ja estis plibonigita de la
koncerna persono mem, sed mi volis eviti tiajn aferojn estontece. Do presiĝas dika la vorto ne
de la fokusita termino ne-Esperanto-organizo en demando 8 (D3). Ankaŭ ĉe demando 5 (D3)
oni en tiu ĉi maniero emfazas la fokusitan terminon.
Pro la motiviĝo indikita ĉe demando 1a (D3), mi forigis ankaŭ ĉe demando 6 (D3) la
parentezojn en la demandetoj kiuj devus inspiri en la skribado de respondo (kun la espero
ricevi pli da reparoloj). Ĉe la diversaj demandoj sub 10 (D3) nur la unua estis iomete adaptita,
por fari ĝin pli vasta. La demando nun jam ne estas ĉu la koncerna esperantist(in)o renkontis
sian edz(in)on dum Esperanto-kunveno, sed certe ĉu li/ŝi renkontis la alian tra Esperanto. Tio
ĉi ŝajnis al mi pli logika ĉar esperantistoj tre ofte inter si kontaktiĝas per korespondado.
Plivastigo de la demando estis aplikita ankaŭ ĉe 11 (D3). Mi nun ne plu demandas nur
ĉu ankaŭ la gepatroj parolas Esperanton, sed ankaŭ ĉu aliaj familianoj scipovas tiun ĉi
lingvon. Mi venis al tiu ideo kiam mi trovis tri junulojn de la sama familio inter la
esperantistoj de unu klubo (Pacamanta Esperanto Rondo de Mwanza). Per tiu ĉi demando mi
ankaŭ sciiĝas la kazon se ili ne kune frekventas unu klubon aŭ ne ĉiuj plenigas la
demandaron. La informo ŝajnis al mi valora por ricevi bildon de la afrikaj esperantistoj kiel
socia grupo.
Ĉe demando 13 mi konservas la du frazojn de ekspliko, sed mi prezentas la demandon
alimaniere. En 13 (D2) mi pridemandas la opinion de la esperantist(in)o pri la temo de la
‘interna ideo’ supozante ke tiu ĉi donos ioman eksplikon ĉe tio kaj faros elekton inter ambaŭ
aspektoj. En 13 (D3) mi nun demandas unue eksplicite kiun de la du aspektoj ĝi trovas pli
grava, kaj nur post tio kion ĝi plie pensas pri ĝi. Demando 17 (D2) denove estas tia demando
al kiu laŭ mia opinio oni pozitive respondis multe tro rapide. Esperanto tiukaze estintus
70

igardata de la respondintoj kiel solvo pri lingvaj problemoj (77,1% senkondiĉe jese
respondis), sed nur 5,7% aldonis plian eksplikon pri tio. Mi ja petis pri ĝi en intervjuoj, sed mi
verdire volonte volis ricevi de ĉiu iom pli da ideoj pri tio. Tial mi demandas en 17 (D3) kiel,
laŭ la informant(in)o, Esperanto povas esti solvo pri lingvaj problemoj en Afriko aŭ en la
mondo.
Fine mi ankoraŭ mencias ke mi trovas demandojn 13 kaj 17 tiom valoraj, ke mi ja
faris dikliteraj ankaŭ iliajn kernvortojn en versio 3. Aliflanke plue ankaŭ estis forprenitaj
kelkaj gramatikaj neregulecoj kaj makuletoj.
9.3. Sociografia bildo de la esperantistoj en Tanzanio kaj
Togolando 12
Kelkaj rezultaĵoj estas preskaŭ plene influataj de la esperantistoj de unu klubo aŭ unu urbo aŭ
vilaĝo, kio necesigas komenci per prezentado de la nombro de demandaroj plenigitaj de ĉiu
klubo. Al tio ĉi mi referas, se bezone, por ekspliki superreprezentitecon de iuj kategorioj. N
D signifas ‘nombron de demandaroj’.
Tabelo 1a: Tanzanio: nombro de demandaroj laŭ la kluboj
Tanzanio
Urbo/vilaĝo Klubo N D
Pangani Pangani Virina Esperanto-Grupo 7
Pangani Esperanto-Klubo 3
Mwanza Pacamanta Esperanto-Rondo (PER) 6
Viktoria Esperanto-Klubo (VEK) 2
Bunda Bunda Esperanto-Klubo 6
Kahama (Kagongwa) Kahama Esperanto-Klubo 5
Daresalamo Dar es Salaam Esperanto-Klubo 5
Tanga - 1
Tuto: 35
Tabelo 1b: Togolando: nombro de demandaroj laŭ la kluboj
Togolando
Urbo/vilaĝo Klubo N D
Lomo Junulsperto 9
Unuiĝo de Verdaj Amikoj (UVA) 9
Celo 21-a Jarcento (C-21) 7
Klubo Zamenhof 3
Nova Sento 3
Klevé Klevea Esperanto-Klubo (KEK) 6
Glidji Nova Stelo 4
Anyronkopé Espero 3
12
Por ĉi tiu paragrafo mi utiligis la respondon de la Ĝenerala parto de la demandaroj. La numero de la koncerna
demando staras interkrampe malantaŭ la titolo de la tabelo.
71

Zowla Juna Amikaro 3
Aklakou Pacbatalantoj 1
(dise) estraro kaj izoluloj 7
Tuto: 55
9.3.1. Aĝo kaj ceteraj trajtoj
Per kontaktiĝado kun la esperantistoj en tiuj ĉi landoj, konfirmiĝis al mi tio, kio jam
prezentiĝis en diversaj artikoloj de esperantistoj kiuj vojaĝis Afrikon, nome ke la afrikaj
esperantistoj estas mezume multe pli junaj ol la eŭropaj.
Tabelo 2: Naskiĝjaroj de la esperantistoj (1b)
Naskiĝjaro Tanzanio Togolando
N % N %
1935-1939 1 2,9 - -
1940-1944 - - - -
1945-1949 2 5,7 - -
1950-1954 3 8,6 1 1,8
1955-1959 5 14,3 5 9,1
1960-1964 6 17,1 3 5,5
1965-1969 10 28,5 5 9,1
1970-1974 6 17,1 12 21,8
1975-1979 1 2,9 18 32,7
1980-1984 1 2,9 9 16,4
1985-1989 - - 2 3,6
Tuto 35 100,0 55 100,0
Tion ĉi oni ankaŭ deduktas komparante la respondojn al demando 1b (vidu tabelon 2) kun la
rezultaĵoj de Forster (1982: 303). Ĉi-lastaj malkaŝas, ke en 1968 la plej granda aĝokategorio
en BEA estis inter 60 kaj 69 jaroj (23%), dum tiu en Tanzanio estas inter 30 kaj 34 (28,6%)
kaj en Togolando inter 20 kaj 24 jaroj (32,7%). Do krome montriĝas el ĝi ke ankaŭ inter la
afrikaj landoj ekzistas relative granda diferenco koncerne la aĝokategoriojn al kiuj la
esperantistoj apartenas. En Tanzanio 62,8% de la esperantistoj estas inter 25 kaj 39 jaroj, dum
en Togolando la plimulto (70,9%) havas inter 15 kaj 29 jarojn.
Tiu ĉi unuarigarde relative malgranda diferenco pri aĝo (rilate al la granda diferenco al
Eŭropo) tamen havas grandajn konsekvencojn por aliaj kategoriecaj variantoj, kiel familia
stato, ĉu oni laboras aŭ ankoraŭ studas, kaj eble ankaŭ por la okazo kiun oni havas por studi la
lingvon kaj do por la kompetenteco pri ĝi (vidu plu). Tial nun sekvas mallonge la priparolado
de la demandoj kaj respondoj kiuj rilatas al ĉi tio.
La diferenco de aĝo unualoke havas influon al la demando pri la profesio de la
esperantisto (vidu tabelon 3). La pli granda grupo de la togolandaj esperantistoj estas ankoraŭ
lernantaj aŭ studantaj. Pro tio, ke multaj ne klarigis la fakton, ĉu ili ankoraŭ nun frekventas
72

lernejon aŭ universitaton (kaj tio en Afriko 13 ne estas deduktebla el aĝo), mi kunigis la
kategoriojn lernanto/studento. Tiuj ĉi tiel kune konsistigas 47,3% de la esperantistoj en
Togolando, kontraŭe al Tanzanio, kie la movado ne (aŭ apenaŭ) nombras lernejanojn aŭ
studentojn. Tie la instruistoj reprezentas la plej grandan grupon (25,7%).
Tabelo 3: Profesio de la esperantistoj (8)
Profesio Tanzanio Togolando
N % N %
neniu (lernanto/studento) - - 26 47,3
instruist(in)o 9 25,7 6 10,9
terkultivist(in)o 4 11,4 - -
komercant(in)o 4 11,4 3 5,5
terkultivist(in)o +
komercant(in)o
1 2,9 - -
aliaj 14
15 42,8 18 32,7
senlabora 1 2,9 2 3,6
respondo mankas 1 2,9 - -
Tuto 35 100,0 55 100,0
Ĉe tio ĉi ja rimarkiĝu ke tiujn ĉi instruistojn oni povas trovi precipe (ses el la naŭ) en la du
kluboj de Pangani, nome en Pangani Virina Esperanto-Grupo kaj Pangani Esperanto-Klubo
(por viroj). La unua grupo, starigita nur en 1996, estas subtenata de japana klubo (Kokosa
Klubo) kaj klopodas por la sendependeco de la tanzaniaj virinoj (Tume Saito, persona
komuniko, 1/8/1998) (vidu ankaŭ §9.5). Tio ĉi estas iniciato kiu povus oferi multajn fruktojn,
ĉar ili, se ili ja jam bone regos la lingvon, kiel instruistinoj kaj patrinoj, povos relative facile
transdoni ĝin. Nun ili tamen por tio ankoraŭ ne sufiĉe progresis. Ili mem (tri el la sep, vidu
tabelon 1) ĉe tio mencias kiel kaŭzon (respondante demandon 18 de la Esperanto-parto) ke ili
havas tro multajn ‘family problems’, per kio ili signifigas ke ili havas tro multajn hejmajn
taskojn por ke ili ekstudu (persona komuniko, 19/8/1998; vidu ankaŭ §9.4.3). Krome sama
nombro da tanzaniaj esperantistoj (25,7%) okupiĝas pri agrikulturo kaj/aŭ komerco.
De la togolandaj esperantistoj kiuj ne studas, estas ankaŭ 20,7% (6 el la 29) instruisto.
Ĉi tie tiuj ĉi tamen estas ne, kiel en Tanzanio, koncentritaj en du kluboj. La duono partoprenas
aŭ partoprenis en la landa estraro aŭ la komitato. Kvara persono estas prezidanto de loka
klubo, kaj la du ceteraj estas ordinaraj (kvankam relative pli aĝaj) membroj de du diversaj
kluboj.
Alia klara diferenco inter la movado en Tanzanio kaj Togolando, kiu rezultas el la
diferenco de aĝo, estas la familia stato (vidu tabelon 4). Ĉu oni estas geedzeca, ne eksplicite
13
Kiam mi vizitis lernejon en Lomo, lernantino diris al mi, ke en ŝia klaso (lernjaro 5) estis gelernantoj inter 12
kaj 20 jaroj (16/12/1999).
14
Por detala listo de la profesioj vidu aldonon 17.
73

estas petite, sed la respondon al tio mi derivis el la respondoj al demando 9, kaj ĉu oni havas
infanojn, el demando 10.
Tabelo 4: Familia stato: (ne)edzeca kaj kun aŭ sen infanoj (9+10)
Familia stato Tanzanio Togolando
N % N %
Edz(in)igita kun infanoj 25 71,4 13 23,6
Edz(in)igita sen infanoj 1 2,9 - -
Needz(in)igita kun infanoj 2 5,7 - -
Needz(in)igita sen infanoj 7 20,0 42 76,4
Tuto 35 100,0 55 100,0
El tiu ĉi tabelo montriĝas ke la ega plimulto en Tanzanio (71,4%) estas geedzeca kaj havas
infanojn, dum en Togolando pli ol tri kvaronoj de la esperantistoj (76,4%) estas gefraŭlaj kaj
ankaŭ ne havas infanojn. Krome ankaŭ kvar el la sep needz(in)igitaj tanzaniaj esperantistoj
sen infanoj membras en unu sama klubo (Pacamanta Esperanto-Rondo de Mwanza), dum la
ceteraj loĝas dise en tri diversaj urboj. El tio ĉi do dedukteblas ke tiu ĉi klubo montriĝas
precipe alloga por junuloj. Plie, du gefraŭlojn el la tri ceteraj sen infanoj oni ne plu povas
ĝuste nomi junuloj (n. 1967e kaj n. 1959e), kaj do ĉiuj aliaj kluboj preskaŭ tute konsistas el
plenaĝuloj.
9.3.2. Sekso
Ankaŭ koncerne sekson la proporcio en Tanzanio ne estas la sama kiel tiu en Togolando (vidu
tabelon 5). Kvankam oni povus atendi ke kun gejunuloj eblas pli granda libero por la knabinoj
ol kun la pli aĝa generacio, estas ĝuste la togolanda movado kiu nombras tre malgrandan
elcenton da esperantistoj de la ina sekso (7,3%). Kontraŭe al tio ĉi en Tanzanio preskaŭ triono
(31,4%) de la esperantistoj estas inaj. Por tio ĉi ankoraŭfoje respondecas Pangani Virina
Esperanto-Grupo, kiu enkalkulas sep el la dek unu virinoj. De la ceteraj kvar tri membras en
Pacamanta Esperanto-Rondo, kaj unu en la klubo de Daresalamo. Tio ĉi signifas ke, se oni
kalkulas ekster la virina klubo, oni tamen rimarkas, ke troviĝas en Tanzanio relative pli da
esperantistinoj (nome 14,3%) ol en Togolando.
Tabelo 5: Sekso de la geesperantistoj (7)
Sekso Tanzanio Togolando
N % N %
Ina 11 31,4 4 7,3
Vira 24 68,6 51 92,7
Tuto 35 100,0 55 100,0
Aliflanke en Togolando la esperantistinoj ankaŭ ne estas tiom koncentritaj, kaj tri el la kvar
74

kiuj plenigis la demandaron, apartenas al tri malsamaj kluboj (C-21, Nova Stelo kaj Juna
Amikaro). Kvara estas individua membro de UTE kaj ne apartenas al klubo. Krome tiuj ĉi
kvar scipovas Esperanton taŭge aŭ tre bone, dum oni povas diri tion ĉi nur pri unu el la dek
unu esperantistinoj en Tanzanio (membro de la klubo de Daresalamo). Certe en ambaŭ landoj
vivas pli da geesperantistoj kaj do ankaŭ pli da esperantistinoj ol tiuj kiuj plenigis mian
demandaron, sed el tiu ĉi trajto tamen estas deduktebla ke la rilatumoj proksimume akordas.
En la kongreso nome inter la 88 togolandanoj estis sep knabinoj (inkluzive la kvarjaran
knabineton), kio rezultigas 8% kaj do bone konformas al la rezulto de la demandaroj (7,3%).
Se ne kunnombri la (du) infanojn, tiam ni ekhavas 7% da knabinoj.
Kaj en Tanzanio (Bunda) kaj Togolando (KEK) oni povas nomi ekzemplojn de kluboj
kiuj konsistas eksklude el viroj. Tiu ĉi problemo estas rekonita kaj de UEA (Bakker en sia
notico pri strategio – vidu §5.3) kaj de (kelkaj) afrikanoj mem. Precipe Halaoui estas forte
konscia pri tio (persona komuniko kaj intervjuo). Eble, fariĝinte vicprezidanto de UTE, li
ekhavas la ŝancon ŝanĝi ion pri tio.
Ankaŭ en Eŭropo ja la plimulto de la esperantistoj estas viraj, kvankam la fendo ne
estas tiel granda kiel en Togolando. Ĝi tamen ne estas multe malpli granda ol en Tanzanio. En
1968, 33% de la membroj de la brita nacia Esperanto-asocio BEA konsistis el Esperantistinoj
(Forster 1982: 301), sed nur 11% de la gejunuloj estis knabinoj. La problemo do ne estas tipe
afrika. Ĉu en Afriko la fondado de kluboj nur por virinoj estas solvo? Tio ĉi devos montriĝi
en la momento en kiu la membroj de la Pangani-grupo komencos regi sian Esperanton kaj
eventuale estos imitataj. Nepre ili jam povas organizi en tiu ĉi maniero siajn proprajn
klubaktivaĵojn, kio - siavice - pli glate altiros aliajn virinojn.
9.3.3. Socia klaso
Por ricevi ideon al kiu socitavolo la afrikaj esperantistoj apartenas, en Tanzanio ankaŭ
demando estis farita pri la profesio de la patro, kion en Togolando mi plivastigis al demando
pri la profesio de la gepatroj (vidu tabelo 6). Kvankam tiu ĉi parametro estas diskutebla, ĝi
estas en tiuj ĉi kazoj tamen sufiĉe klara por ricevi bildon de la socitavolo de la afrikaj
esperantistoj, kaj ebligi komparon kun Eŭropo.
Aldono 6: Profesioj de la gepatroj de la esperantistoj
Tanzanio Togolando
Profesioj gepatraj Profesio patra Profesio patra Profesio patrina
N % N % N %
terkultivist(in)o 14 40,0 15 27,3 13 23,6
komercant(in)o 1 2,9 4 7,3 23 41,9
terkultivist(in)o +
komercant(in)o
- - 4 7,3 4 7,3
instruist(in)o 2 5,7 4 7,3 1 1,8
75

masonisto 1 2,9 5 9,1 - -
aliaj 15
16 45,6 16 28,9 7 12,7
patro jam mortis aŭ
estas nekonata
1 2,9 4 7,3 1 1,8
respondo mankas - - 3 5,5 6 10,9
Tuto 35 100,0 55 100,0 55 100,0
La plej granda profesia kategorio de la patroj, kaj en Tanzanio (40,0%) kaj en Togolando
(kvankam tie ĉi malpligrade: 27,3%) estas agrikulturo. En 1968 neniu terkultivisto membris
en BEA (Forster 1982: 309). Tio ĉi estas verdire malfacila komparo, ĉar en okcidenta Eŭropo,
el inter la tuta loĝantaro jam multe malpli (3%) da agrikulturistoj estas troveblaj ol en
Afriko, kie ankoraŭ multe pli da homoj loĝas sur la kamparo. La pli granda nombro da
agrikulturistoj inter la gepatroj de la tanzaniaj esperantistoj, estas tial ĉi parte eksplikebla per
la fakto ke tie relative pli da kluboj troviĝas en la kamparo ol en Togolando, kie diversaj
kluboj troviĝas en la ĉefurbo. Plie la profesioj de la patroj estas multe diversaj, sed sen multaj
fakuloj, dum inter la membroj de BEA en 1968, 42% havis fakajn okupojn (Forster 1982:
309), kompare al 10% en la tuta loĝantaro. Kun la fakto ke la plimulto da la patrinoj (72,7%)
regule enspezas per agrikulturo kaj/aŭ komerco, kaj la fakto ke el la vortelekto montriĝis ke
tio ĉi rilatas al podetala aŭ neformala komerco, oni povas konkludi, ke la afrikaj esperantistoj
precipe apartenas al simplaj familioj. Tio ĉi estas tiel klare kontraŭa al la situacio de la
eŭropaj esperantistoj, kiuj estas devenaj precipe de la supera meza klaso (Forster 1982: 307).
La kialo de tiu ĉi stato interalie rilatas al la ĝenerale pli malalta vivnivelo, kion kaŭzas
la fakto, ke en Afriko ne ĉiu povas ricevi edukadon, kaj ke plie, la oferata edukado ofte ne
estas sufiĉa. La fakto ke Esperanto povas esti lernata senpage, nepre por diversaj pioniroj de
la tanzania movado estis la (parta) motiviĝo al eklernado de Esperanto. Kaj en Tanzanio kaj
Togolando tio ĉi estas ankoraŭ nun unu el la avantaĝoj kiujn oni citas rilate al la varbado de
novaj esperantistoj. Riĉuloj, kiuj havas sufiĉe da mono por funde lerni la francan aŭ la anglan,
opiniadas, ke ili ne bezonas Esperanton.
Tamen ne estas tute vere ke oni povas lerni la lingvon tute senpage. Malgrandkoste
eble, tio certas, ĉar la instruistoj laboras libervole, sed ankaŭ estas bezono pri libroj, kajeroj,
globkrajonoj, kreto, loko por kunveni, ktp. Tio ĉi rezultigas ke tamen en la movado estas
plendoj pro manko de mono (vidu §9.4.3). Manko de mono efikas ne nur al manko de
materialo, sed ankaŭ, ekzemple en Bunda, al malpliigo de la nombro da lecionoj, ĉar pli da
tempo konsumiĝas pro ‘la serĉado pri mono por manĝi’ (preskaŭ ĉiu, persona komuniko). Ĉi
ĉio kaŭzas ke la movadoj en Afriko devas peti subtenadon de (kaj ankaŭ ricevas de) UEA, kaj
do ne estas sendependaj (vidu ankaŭ pli supre).
15
Por la detala listo de la profesioj de la gepatroj de la esperantistoj, vidu aldonon 18.
76

9.3.4. Laŭreligia distribuo de la esperantistoj
Nekonantoj de Esperanto en Afriko relative ofte al ĝi donas la stampon de ‘religio’ (vidu
§9.4.3), kio estas konsiderata kiel minaco al la propra religio. Tion ĉi la esperantistoj sentas
kiel malavantaĝan aferon por la movado. Krom tio iuj en Togolando rimarkigis ke la islamaj
ŝtatoj devus klopodi pli por Esperanto, ĉar ke alikaze la movado ne povos progresi.
Estis tial interese vidi ĉu tiuj kiuj ĝuste ne trovas Esperanton minaca al la religio, kaj
do eklernas ĝin, ĉu ili ĉiuj konfesas la saman religion aŭ ne (vidu tabelon 7). En ambaŭ landoj
estas forta plireprezentiteco de kristanoj, tiel katolikoj kiel protestantoj de la plej diversaj
nomgrupoj, sed estas ankaŭ diversaj aliaj minoritatuloj, inter kiuj Islamanoj kaj animistoj. La
porcio de Islamanoj inter la togolandaj esperantistoj konformas al la porcio en la tuta
loĝantaro, kiu laŭinforme kuŝas inter 2 kaj 25%. Sed en Tanzanio, kie en la tuta loĝantaro
laŭinforme estas 26 ĝis 50% Islamanoj, nur 14,3% de la esperantistoj estas islamaj (Hinnells
1997: 171). Tio ĉi eble signas faktan antipation al Esperanto inter la Islamanoj en Afriko. Tio
ĉi tamen ne estas tiel en ĉiuj islamaj landoj. En la jarlibro de 1998 ekzemple, troviĝas 28
delegitoj en Irano, kontraŭ kvar kaj dek unu respektive en Tanzanio kaj Togolando (Veuthey
1998: 296-7). Sed Irako ne estas menciita en la jarlibro.
Tabelo 7: Religio de la esperantistoj (13 ĝis 15)
Religio Tanzanio Togolando
N % N %
katolikismo 14 40,0 32 58,3
protestantismo (diversaj 15 42,8 10 18,2
nomgrupoj)
Islamo 5 14,3 2 3,6
Animismo, Vuduismo (1) - - 7 12,7
Kristanismo (ne specifita) - - 1 1,8
kredanta (‘am-ismo’) - - 1 1,8
Oomoto - - 1 1,8
Bahaismo 1 2,9 - -
informo mankas - - 1 1,8
Tuto 35 100,0 55 100,0
Kio plue tiris mian atenton, estas ke la estrintoj de UTE (nun en la komitato), kaj la antaŭa
prezidanto de TEA mencias en intervjuoj tre nekonvenciajn religiojn, kiel Oomoton
(Afantchao-Biakou), ‘Amo-ismon’ (Gbeglo), kaj Bahaismon (Mramba). Tio ĉi konfirmas
mian impreson ke ili tre malfermite kaj libere pensas ne nur pri lingvikaj demandoj, sed
interalie ankaŭ sur religia tereno havas ‘malfermitan menson’. Gbeglo krome respondis ke li
efektive vizitas preĝejojn kaj similajn, sed tiam por ‘vidi kiel la homoj tie kondutas’. La
77

animistoj estas precipe koncentritaj en unu vilaĝo/klubo, nome kvin el la ses de la klubo en
Klevé.
9.4. Sinteno rilate al Esperanto kaj la movado
9.4.1. Enkonduko
En la priparolado de la sinteno de la tanzaniaj kaj togolandaj esperantistoj estas grave scii ke,
pro la maniero de la ricevado de la plenigitaj demandaroj, en Tanzanio relative multe pli da
komencantoj plenigis la demandaron, aŭ provis plenigi ĝin, ol en Togolando. Kvankam en
Tanzanio mi restis ĉiufoje nur dum kelkaj tagoj en la vilaĝo aŭ la urbo, eblis pli da persona
komunikado ol en Togolando, kie la homoj havis tempon de unu semajno inter la
zamenhoffesto kaj la kongreso, sed tamen ne ĉiuj plenigis la demandaron.
Tio ĉi rezultigis ke en Tanzanio eĉ komencantoj, ofte kun la helpo de unu de la
malmultaj progresintoj, plenigis la demandaron. Tio ĉi certe sekvigas ke malfacilaj demandoj
malpli ofte ricevas respondon, aŭ ke, ekzemple en Pangani demando 1 estas respondita
sammaniere de preskaŭ ĉiu. La kopiado tamen ankaŭ okazas en Togolando. Ĉi tie eĉ unu
fojon oni transprenas el kongresa rezolucio (tiu de la tria togolanda kongreso) por signali la
problemojn de la movado.
Tabelo 8: Lingvo en kiu oni plenigis demandaron
Lingvo de respondoj Tanzanio Togolando
N % N %
Nur Esperanto 28 79,9 52 94,5
Esperanto kaj la angla 5 14,3 - -
Esperanto kaj la franca - - 3 5,5
Nur la angla 1 2,9 - -
E-o, la angla kaj la swahila 1 2,9 - -
Tuto 35 100,0 55 100,0
Post la kongreso mi do ne estis ricevinta la esperatan nombron da demandaroj, nome nur 50,
inter kiuj kvar de ganaaj esperantistoj. Per senprokraste skribi post hejmenveno al ĉiuj kluboj
kun persona dankado kaj peto alsendi la ceterajn demandarojn, mi povis aldoni ankoraŭ naŭ al
tiu ĉi nombro, tiel ke la tuto atingis 55 togolandajn demandarojn. Tiuj ĉi venis de tri el la deko
da alskribitaj kluboj. Je la 20-a de aprilo 1999 ankoraŭ unu alvenis de kvara klubo, sed tiu ĉi
estis tro malfrua por ankoraŭ povi prilabori. Malgraŭ la alta nombro da komencantoj, tamen
plej multaj demandaroj en ambaŭ landoj estis skribitaj tute en Esperanto (vidu tabelon 8). La
dulingvaj demandaroj kontraŭe kelkfoje estas plenigitaj pli komplete, kvankam pro tio ne
ĉiam komprenebla.
En la resto de tiu ĉi ĉapitro estas priparolotaj unue kelkaj de la jesneaj demandoj de la
Esperanto-parto de la demandaro. En 9.4.3 tiam sekvas priparolado de la malfermaj demandoj
78

kiaj pri la motiviĝo al eklernado de Esperanto, la sentitaj problemoj en la movado kaj ĝiaj plej
valorhavaj aspektoj. La numero de la demando troviĝas inter parentezoj post la titolo de la
tabelo.
9.4.2. Jesneaj demandoj
En la demandaro mi demandis interalie ĉu la koncerna persono membras en Universala
Esperanto-asocio. El la respondoj montriĝas ke iom pli ol kvarono de la tanzaniaj
esperantistoj membras en UEA, kontraŭ 41,8% de la togolandaj esperantistoj (vidu tabelon 9).
Tiu ĉi diferenco estas eksplikebla per la pli bona funkciado de UTE, kaj la fakto ke UTE
estas liĝinta asocio de UEA. Pro tio la togolandaj esperantistoj ne nur estas pli bone informitaj
pri la tutmonda movado, sed ili ankaŭ havadas la okazon por membrigi sin tra UTE al UEA.
Tabelo 9: nombro da membroj de UEA (3)
Membreco de UEA Tanzanio Togolando
N % N %
Membras 9 25,7 23 41,8
Ne membras 26 74,3 32 58,2
Tuto 35 100,0 55 100,0
Laŭ la plej freŝdataj ciferoj de UEA, en 1998 en Togolando estis 51 esperantistoj membroj de
UEA, el kiuj 25 tra UTE kaj 26 kiel individua membro (Zapelli 1999: 66). En Tanzanio neniu
povas membriĝi tra TEA ĉar TEA ne estas aliĝinta asocio de UEA (Dagmarsdotter, persona
komuniko, 30/4/1999). Naŭ tanzaniaj esperantistoj estis individuaj membroj (Zapelli 1999:
66). Ĉe tio oni tamen devas ne forgesi ke la individuajn membrecojn pagas Fondaĵo Canuto
(Istvan Ertl 16 , persona komuniko, 3/5/1999), kiu estis fondita speciale pro tiu ĉi celo.
Belgio en 1998 atingis tuton de 696 UEA-membroj kaj en la tuta mondo en 1998
20171 esperantistoj estis membroj de UEA (Zapelli 1999: 66). Ĉar Togolando nombras nur 3
ĝis 3,5 milionojn da enloĝantoj, tiu ĉi lando fakte poentas tre bone kompare al la tuta mondo.
Tio ĉi ne estas nur tiel ĉe UEA. En 1993 staris Togolando, kun Italio, en la deka rango de la
monda vico de individuaj membroj de TEJO (Tejo Tutmonde 1994 12/1: 20).
La nombro da membroj de la naciaj Esperanto-asocioj estas en ambaŭ landoj
konsiderinde pli alta, nome po iom pli ol tri kvaronoj de la tuta nombro da enketitoj (vidu
tabelon 10). Ne ĉiuj Esperantistoj en Togolando membras en UTE, kaj ne ĉiuj tanzaniaj
membras en TEA, ĉar ofte tiuj landaj asocioj ricevas pli da progresantoj ol komencantoj. Per
tio ĉi mi nun priparolas ne la eternajn (re)komencantojn, sed tiujn, kiuj vere ĵus membriĝis al
klubo, aŭ ĵus decidis lerni la lingvon. Estas kompreneble ke ili ne tuj membriĝas al la nacia
asocio. Ĉi-rilate ili ne diferencas de eŭropaj esperantistoj (laŭ propra observo). Unu tanzania
16
Istvan Ertl estas redaktanto de la revuo Esperanto. (ĝis fino 2001a, trad.)
79

‘esperantisto’ vortigis ĝin tiele: “I have just started this language, but my intention is to join
them after knowing their rules.” 17
Tabelo 10: nombro da membroj de TEA/UTE (2)
Membriĝo al nacia
Tanzanio Togolando
Esperanto-asocio
(TEA) (UTE)
N % N %
Membras 27 77,1 42 76,4
Ne membras 8 22,9 13 23,6
Tuto 35 100,0 55 100,0
Membriĝi al la nacia asocio cetere ne egalas partopreni aktive en la movado. Laŭ la
jarlibro de UEA (Veuthey 1998: 49), en 1997, 270 togolandanoj membris en UTE. Tiu ĉi
nombro tamen estas multe pli alta ol la nombro da progresintoj aŭ aktivuloj. En Belgio en tiu
jaro 1013 esperantistoj membris en Belgische Esperanto-Federatie (Belga Esperanto-
Federacio), kio do kompare al la nombro da enloĝantoj ne estas multe pli ol en Togolando
(Veuthey 1998: 42). Aliflanke en Belgio verŝajne multaj nur membras en FEL, aŭ nur en
UEA.
La esperantistoj ankaŭ ricevis demandon ĉu ili estas jam akirintaj diplomon aŭ
atestilon en la lingvo (vidu tabelon 11). La rezultoj de tio ĉi tiel montras la pli bonan
funkciadon de UTE kompare al TEA, kiel la ĝenerale pli bonan scipovon de la lingvo en
Togolando.
Tabelo 11: nombro de e-istoj kun E-diplomo aŭ -atestilo (12)
Ĉu jam E-diplomojn
aŭ -atestilon ricevis?
Tanzanio Togolando
N % N %
Jes 12 34,3 25 45,5
Ne 23 65,7 29 52,7
Informo mankas - - 1 1,8
Tuto 35 100,0 55 100,0
La nombro da esperantistoj kun diplomo aŭ atestilo estas nome 11,2 elcentunuoj 18 pli alta en
Togolando ol en Tanzanio. En Togolando la Tietti-instituto (vidu §8.3) ankoraŭ regulfoje
kondukas ekzamenojn je diversaj niveloj. Tio ĉi ne estas la kazo en Tanzanio, dum tie eĉ
ankaŭ la kluboj estas gvidataj de nesufiĉe da kaj nesufiĉe spertaj instruistoj. La plej rigora
17
Mi ĵus eklernis tiun ĉi lingvon, sed mi intencas aliĝi, ekkoninte iliajn kutimojn.
18
Noto de la tradukinto: Se uzi la vorton ‘elcento(j)’, tio povus kompreniĝi kiel rilatuma komparo inter la
absolutaj nombroj de diplomitoj en la du landoj, do la nombro da diplomitoj en Togolando = 1,12-oble la
nombron da diplomitoj en Tanzanio.
80

ekzemplo de tio, Michael Anthony, la ‘granda problemo’ de Anita Dagmarsdotter 19
(Dagmarsdotter, persona komuniko, 12/7/1998) tamen ja havas diplomon aŭ atestilon (li ne
specifas kiun el ambaŭ), sed tiun ĉi lia propra klubo eldonis, kaj ne TEA. Du aliaj havas
diplomon de TEA, sed nun mem partoprenas en la estraro de TEA. Eĉ se tio ĉi korekte okazis,
ĝi ankoraŭ ne signas bonan funkciadon de TEA. Aliflanke kvar aliaj akiris diplomon aŭ
atestilon kiam ili estis en Eŭropo pro invito por la kongreso, kaj devis sekvi kurson.
Malgraŭ la relativeco de tiuj ĉi diplomoj – unu Tanzaniano ricevis atestilon de la brita
koresponda kurso, sed plenigis sian demandaron preskaŭ komplete en la angla, dum Yao
Afantchao-Biakou akiris la mezan gradon ĉe ILEI, sed jam rajtas konduki ekzamenojn pri la
plej alta grado (Afantchao-Biakou, persona komuniko, 4/8/1998) – ili restas por la homoj
persone valorhavaj. Du Togolandanoj raportis kiel motiviĝon al la lernado de Esperanto:
“fariĝi persono fama en la mondo kaj akiri diplomon”, kaj post tio skribis ke ilia motivdeziro
ankoraŭ ne estas plenumita (vidu pli). Ankaŭ el diversaj interparoloj evidentiĝis la graveco de
diplomo de la lingvo.
Unu de la demandoj kiujn oni en Togolando starigis iom pli vaste ol en Tanzanio, estas
demando 11. Pro la relative juna aĝo de la esperantistoj en ambaŭ landoj, estas facile
klarigeble kial la demando al la Tanzanianoj ĉu iliaj gepatroj scipovas Esperanton, preskaŭ
ĉiam estis respondita nee (vidu tabelon 12a).
Tabelo 12a: nombro de e-istoj kies gepatroj parolas E-on (11)
Ĉu viaj gepatroj parolas
Esperanton?
Tanzanio
N %
Jes 1 2,9
Ne 34 97,1
Tuto 35 100,0
Se la gepatroj de la esperantistoj ankaŭ estus esperantistoj, la mezuma aĝo tamen devus niveli
iom pli alte (vidu §9.3.1). Tio ĉi ankaŭ signas alian trajton, nome ke Esperanto en Afriko ne
estas transdonata de gepatro al infano. Tio ĉi estas kontraŭa al Eŭropo, kie de la malmultaj
junuloj (kaj ankaŭ maljunuloj) kiuj lernas Esperanton kaj restas aktivaj, la plimulto ricevis
tion ĉi de la gepatroj (laŭ propra observo kaj persona komuniko, neniuj ciferoj disponeblaj).
El la demandaro de la sola persono kiu pozitive respondis cetere montriĝis ke ŝi ne ekkonis
ĝin tra siaj gepatroj. Plej verŝajne ĝi okazis tie ĉi inverse.
Laŭ kiu vojo la afrikanoj ja ekkonas Esperanton, jam estas parte klarigite per tabelo
12b. Al la demando ĉu iliaj gepatroj aŭ aliaj familianoj parolas Esperanton, la togolandaj
19
Ŝi cetere petis min diri al li, ke li devas ne plu instrui.
81

esperantistoj respondis jese en 40% de la kazoj. Tipaj respondoj estas tiukaze ‘du fratoj kaj
fratino’ aŭ ‘du nevoj kaj frato’.
Tabelo 12b: nombro da e-istoj kun familianoj kiuj parolas E-on (11)
Ĉu viaj gepatroj aŭ aliaj
familianoj parolas Esperanton?
Togolando
N %
Jes 22 40,0
Ne 31 56,4
Informo mankas 2 3,6
Tuto 55 100,0
Juĝe laŭ la respondoj al demando 1a, ofte ankaŭ estas unu frato, kiu tra amikoj aŭ instruistoj
(la estraro konsistas ĉefe el instruistoj–vidu §9.3.1) kontaktiĝis kun Esperanto kaj post tio
entuziasmigis la aliajn por ĝi. Tio ĉi povas realiĝi tra konversacioj aŭ pro la ŝancrimarko de
Esperanto-revuo. Tio ĉi montras ankoraŭfoje ke Esperanto en Afriko estas precipe afero de
junuloj, kontraŭe al tiu en Eŭropo.
9.4.3. Motiviĝoj, problemoj kaj valoraj aspektoj de la movado
La motivoj kiujn afrikaj gejunuloj indikas pri tio kial ili komencis lerni Esperanton, multe
diverĝas, sed tamen certajn motivojn oni mencias relative multe pli ol aliajn (vidu tabelon 13).
Tiuj ĉi motivoj estas prenitaj el la respondoj al la plurobla demando 1a de la Esperanto-parto.
Kelkaj skribas nur pri kiel kaj kie ili eklernis Esperanton, sed ne plenigas la demandon pri la
kialo. Foje mi tiukaze povis dedukti la motiviĝon el la respondo al demando 1b, pro tio ke ili
komunikas kial ilia deziro estas plenumita. Aliaj mencias diversajn motivojn, aŭ simple
komencis pro scivolemo. Ĉe kelkaj la origina celobjekto ne estas plenumita, sed jes aliaj,
kiujn ili metis al si post kiam ili ekkonis la spiriton de la lingvo. Ne malofte tio ĉi
akompaniĝas kun la aserto ke Esperanto faris el ili ‘alian homon’. Ĉar la plimultaj notas pli ol
unu motiviĝojn, la nombro de menciitaj motivaĵoj estas pli alta ol la nombro de esperantistoj
en la lando. Tial du elcentoj estis kalkulitaj. Por la unua elcento la nombro da menciitaj
motivaĵoj egalas 100%, tiel ke la pezo de motivaĵo rilate la tutan nombron de motivaĵoj estas
konata. La dua elcento, kiu staras inter parentezoj, estis kalkulita surbaze de la nombro de
esperantistoj kiuj mencias difinitan motivaĵon. Tiel 41,8% de la togolandaj esperantistoj
menciis kiel unu el siaj motivaĵoj la akiradon de amikoj aŭ korespondamikoj eksterlandaj.
Tabelo 13: Motiviĝo por eklernado de Esperanto (1a/b)
Priskribo de la motiviĝo Tanzanio Togolando
N % (%) N % (%)
por havi amikojn/korespondamikojn en diversaj 7 15,9 (20,0) 23 21,8 (41,8)
82

landoj
por povi paroli kun homoj kun alia lingvo, povi
komprenigi sin eksterlande
7 15,9 (20,0) 9 8,6 (16,4)
komunikado kun la mondo (interalie en la komerco) 9 20,4 (25,6) 3 2,9 (5,5)
por povi vojaĝi/avantaĝa por vojaĝado 1 2,3 (2,9) 12 11,3 (21,8)
lerni pri aliaj landoj/kulturoj, por kompreni aferojn 4 9,1 (11,4) 8 7,6 (14,5)
de la mondo
por pli scipovi lingvon, pro interesiĝo pri lingvoj 2 4,5 (5,7) 10 9,5 (18,3)
pro la facilo 4 9,1 (9,1) 6 5,7 (10,9)
pro la neŭtraleco 2 4,5 (5,7) 9 8,6 (16,4)
por kunlabori en la paco/la ideo de paco 3 6,8 (8,6) 5 4,8 (9,1)
pro interesiĝo/scivolemo 1 2,3 (2,9) 9 8,6 (16,4)
pro la internacieco, universaleco, progresigo de la 1 2,3 (2,9) 4 3,8 (7,3)
universala kulturo, por fariĝi internacia
ĝi estas senpaga - - 2 1,9 (3,6)
por fariĝi persono fama en la mondo, akiri diplomon - - 2 1,9 (3,6)
ĉar ĝi estas pli internacia ol la angla 1 2,3 (2,9) - -
por havi sekretan lingvon kun amikoj 1 2,3 (2,9) - -
por ekkoni aliajn lingvojn tra Esperanto 1 2,3 (2,9) - -
ĉar ĝi estas samspeca al mia religia apartenado - - 1 1,0 (1,8)
por ĉeesti kongresojn - - 1 1,0 (1,8)
por plilarĝigi la kulturan horizonton - - 1 1,0 (1,8)
Tuta nombro da motivaĵoj 44 100,0 105 100,0
El tiu ĉi tabelo unue montriĝas ankoraŭfoje ke en Tanzanio relative pli da komencantoj
plenigis la demandaron, ĉar la tanzaniaj esperantistoj raportis kune relative malpli da
motivaĵoj. Eble tio ĉi estas tro malfacila demando por komencantoj.
Tamen la plej grandnombre indikitaj motivoj en ambaŭ landoj proksimas laŭ sia
intenco. Esencas al la afrikaj esperantistoj precipe por povi komuniki kun la mondo,
sendepende ĉu tio ĉi ja okazas per korespondado kun amikoj, aŭ kun eksterlandanoj aŭ homoj
de alia etno kiuj vizitas ilian landon aŭ urbon. Kelkaj (du po lando) mencias voli uzi ĝin en la
komercado. Tio ĉi estas unu el la celobjektoj kiujn oni ankaŭ ofte starigas al si poste.
Plie ankaŭ la ebleco de vojaĝado estas altranga motivaĵo por komenci lerni
Esperanton, kvankam invito al la Uko ekzemple tute ne estas atendebla per si mem, eĉ
ankoraŭ malpli ol fine de la ‘80-aj jaroj (vidu §5.2). Kelkaj esperas iaman inviton de
korespondant(in)o, sed iuj ankaŭ jam trovas multvalorhava la vojaĝadon al aliaj partoj de la
lando okaze de nacia kongreso. Tio ĉi montriĝas kaj el pozitivaj reagoj al antaŭaj kongresoj,
dum kiuj oni faris tempon por ekskursoj (demando 6), kaj el komento dum la plej freŝdata
kongreso, nome ke ne estis sufiĉa tempo por ekkoni la urbon (vidu §8.4.6). La diferenco kun
eŭropaj esperantistoj estas ke tiuj pli verŝajne lernus Esperanton por fari la vojaĝadon pli
facila aŭ malpli multekosta, ne por ĝin ebligi (inter aliaj Forster 1982: 337, kaj la maniero en
kiu oni progresigas Esperanton en Eŭropo).
83

Ankaŭ la fakto ke tra Esperanto oni povas aldone lerni ion estas valorhava por multaj.
Tio ĉi montras ke ekzemple Programeroj de kursoj organizitaj de la TIETo-instituto (vidu
§8.3), kiujn havas neniun rilaton al Esperanto, estas aprezataj kaj havas sencon. En aŭgusto
1998 ekz UTE. venigis iun dum seminario por enkursaj helpantoj kaj klubestrantoj por paroli
pri naskiĝplanado (Togbossi 1998: 190). Aliaj esperantistoj lernas aferojn tra la Esperanto-
literaturo kiujn ili laŭ propra diro ‘alikaze neniam estus lernintaj’.
Plie oni komencas precipe la lernadon de Esperanto pro la ideo de paco aŭ la
universaleco aŭ neŭtraleco de la lingvo kaj la movado, aŭ simple ĉar ĝi estas pli facila ol aliaj
lingvoj.
El inter la respondoj al la demando ĉu tiuj ĉi deziroj aŭ motivaĵoj estas plenumiĝintaj,
preskaŭ pli da Tanzanianoj (20 % ) respondas jese ol da Togolandanoj (vidu tabelon 14). Tio
ĉi konfirmas mian impreson ke la tanzaniaj esperantistoj respondis pozitive multe tro rapide
(vidu §9.2), ĉar ja ĝi estas malfacile komprenebla ke oni en la lando kun malpli da instruistoj,
pli alta elcento da komencantoj, kaj multe malpli bonfunkcianta nacia estraro (vidu pli supre),
estus pli kontentaj. Per tio ĉi mi ne intencas diri ke la Togolandanoj ne estas sufiĉe kontentaj
pri sia relative pli bona situacio. Ankaŭ tie ankoraŭ estas komencantoj, kaj ankaŭ ĉe la
progresintoj ne ĉiam ĉiu deziro estas plenumita.
Tabelo 14: Plenumitaj deziroj post la lernado de Esperanto (1b)
Ĉu via esperkialo por lerni ĝin
estas plenumita?
Tanzanio Togolando
N % N %
Jes 27 77,2 32 58,2
Ne 6 17,1 18 32,7
ankoraŭ ne scias 2 5,7 3 5,5
respondo mankas - - 2 3,6
Tuto 35 100,0 55 100,0
Ekspliko ĉe la respondo estas donita precipe de Togolandanoj, ĉar ĉe ili estis eksplicita
demando pri ĝi (vidu §9.2 aŭ Aldonon 16). La plej ofta ekspliko ĉe pozitiva respondo rilatas
al la plej ofte indikitaj motivaĵoj. Oni sciigas ke nun oni havas amikojn aŭ korespondamikojn
en tiu ĉi aŭ tiu lando aŭ tra la tuta mondo, aŭ povas paroli kun homoj de tra la tuta mondo. Du
skribis ke ili trovas en ĝi ĝojon aŭ vivon. El intervjuoj kaj persona komunikado montriĝis ke
ankoraŭ pliaj ekzistas kun tiu ĉi sento, kvankam la vortigo povas diferenci, streĉiĝanta de
‘rido’ ĝis ‘vivo’.
Kvankam kelkaj notas ke ili estas kontentaj ĉar ili vojaĝis aŭ ricevis librojn, la plej
komuna plendo (50%) ĉe tiuj kiuj ne estas kontentaj, estas ke ili ankoraŭ ne vojaĝis aŭ
ankoraŭ ne scias kiel eksterlandanoj vivas. La sekva plej ofta plendo – iuj menciis ankaŭ pli ol
84

unu motivojn de malkontento – temas pri la fakto ke ili ne sufiĉe rapide progresis en la lingvo
aŭ ankoraŭ ne akiris lerndistingon aŭ diplomon.
El tio ĉi montriĝus ke la praktikaj avantaĝoj de Esperanto (facila komunikado, vojaĝoj,
aldona lernado,...) tre gravas, sed kiam oni petas fari elekton inter la interna ideo de Esperanto
kaj ĝiaj praktikaj avantaĝoj, tamen respondas en Togolando iom pli ol la duono (52,7%) ke
por ili la interna ideo plej gravas (vidu tabelon 15).
Tabelo 15: Kio estas la plej grava aspekto de Esperanto? (13)
Plej grava aspekto de E-o Tanzanio Togolando
N % N %
Interna ideo 12 34,3 29 52,7
Praktikaj avantaĝoj - - 6 10,9
Ambaŭ 14 39,9 9 16,4
respondo mankas/ankoraŭ ne
scias
3 8,6 6 10,9
nekomprenebla respondo 3 8,6 - -
respondo Xne rilatas la
demandon
3 8,6 5 9,1
Tuto 35 100,0 55 100,0
Nur ses preferas la praktikajn avantaĝojn. En Tanzanio multe pli malgranda parto nur
selektas la internan ideon, sed neniu nur la praktikajn avantaĝojn. La plimulto elektas tie por
ambaŭ (40%).
Ankaŭ estas kompreneble ke kelkaj komencantoj, kiuj eble ankoraŭ ne bone scias
kion signifas la interna ideo – kvankam tio estas menciita apud la demando – aŭ kiuj ankoraŭ
ne sentis ĝin, ne bone scias kion elekti. Sed ankaŭ por homoj kun plurjara sperto en la estraro
ne estas facile fari elekton. Tiel unu el ili skribis: “La du vidpunktoj havas valoron. Dependas
de la situacio.”, kaj aliulo: “Laŭ mi ambaŭ estas ligitaj kaj ne disigeblaj. La praktikaj
avantaĝoj ja estas tre interesaj, sed ne povus ekzisti sen la bazaj ideoj paco kaj reciproka
interkompreniĝo.” (ambaŭ Togolandanoj).
Ankaŭ ne ĉiam estas facile dedukti el la klarigoj la preferon de la esperantisto, kio
pruvas ankoraŭfoje ke la elekto ne facile farebla estis aŭ estas. Tial ankaŭ por mi ne eblas tiri
pliajn konkludojn el la rezultoj de tiu ĉi demando.
Al la demando pri aliaj valorhavaj aspektoj (14a), respondis nenion pli ol la duono kaj
en Tanzanio kaj en Togolando (respektive 54,3 kaj 60%). Pri la ceteraj preskaŭ ĉiuj respondis
ion alian, kio indikas ke ankoraŭ multe da personaj valorhavaj aspektoj povas do esti trovitaj
en la movado. Ekzemploj donitaj de tanzaniaj esperantistoj estas: progresigo de la internacia
kulturo, amo kaj unueco, facila anoncado por turismo, facila kaj malgrandkosta lernado,
kunigado de la mondcivitanoj. Togolandanoj interalie raportis la sekvajn aspektojn: la reton
85

de delegitoj en la jarlibro, la homaranismon 20 , kulturan komprenon inter la popoloj, unuigon
de la mondo, lingvaĵperfektigajn seminariojn, kaj la junaĝecon de la esperantistoj.
Kiam en Tanzanio oni petas ĉu Esperanto povas esti solvo por lingvaj problemoj (demando
17), la plimulto (71,4%) nur respondas ‘jes’, sen pluaj klarigoj. Du homoj efektive klarigas
tion ĉi (vidu ankaŭ §9.2). Laŭ unu, ĝi povas esti solvo ĉar ĝi estas neŭtra, kaj laŭ la aliaj ĉar
oni povas per ĝi ricevi eksterlandajn gastojn. La ceteraj donas aŭ neniun aŭ nekompreneblan
respondon (3 homoj aŭ 8,6%), aŭ alie ili ligas kondiĉon al ĝi. Tiuj ĉi konformas proksimume
la kondiĉojn kiujn la Togolandanoj notas (vidu plu). Neniu estas negativa, kvankam unu
Tanzaniano singarde respondis ‘iomete’.
Ĉar en Togolando mi starigis la demandon alimaniere (vidu §9.2), la Togolandanoj
donis pli da klarigojn. Nur du ne respondis kaj iu skribis ke li ne havas lingvajn problemojn
en Afriko. Du notis ke ĝi ankoraŭ ne povas esti solvo. Laŭ unu estas tiel ĉar Afriko ne povas
mem decidi pri sia sorto, kaj laŭ la alia ĉar ankoraŭ ne sufiĉe da homoj povas legi, aŭ estas
instruitaj, kaj eĉ tiuj kiuj ja estas tiel, ankoraŭ havas aliajn problemojn. La ega plimulto tiel
respondas jese, el kiu du trionoj tamen metas kondiĉojn kaj la aliaj eksplikas kial aŭ kiel ĝi
povas esti solvo.
Kvankam la kondiĉoj preskaŭ ĉiufoje estas vortigitaj alie – escepte ĉe la kopiintoj –
unu ĉefa kondiĉo tamen montriĝas tre klare, nome ke ĝi devas esti pli bone disvastigita, ke ĉiu
devas ĝin paroli, ke ĝi devas ludi rolon kiel dua aŭ tria oficiala lingvo. En diversaj manieroj –
tial ĉi – estas indikite kiel tio ĉi povas esti atingota plej bone, nome, igi ĝin akceptita, tra la
ministerioj, je la diversaj niveloj de la edukado. Kiel pliajn kondiĉojn oni nomis: la aplikadon
de la principoj de la esperantismo, grandan solidarecon inter la esperantistoj kaj ne rasismon,
ĝian rekonon far la evoluintaj landoj aŭ UNoj, kaj la fondadon de Esperanto-asistasocioj kiel
vojaĝasistasociojn aŭ helpon en milito aŭ post grandaj tempestoj (ĉi-lasta el Tanzanio).
Tiuj kiuj simple donas eksplikon ĉe sia senkondiĉa ‘jes’, temigas precipe reciprokan
interkomprenon, facilan komunikadon kaj neŭtralecon, sed ekzemple ankaŭ (malpliigitajn)
elspezojn por tradukoj.
Kelkaj de tiuj ĉi kondiĉoj ripetiĝas kiel respondoj al la lasta demando (18), nome tiu pri
lingvikaj problemoj aŭ problemoj de la movado. Al tio oni en ambaŭ landoj donas tre
diversajn respondojn (vidu tabelon 16). Ĉar nur kelkaj ‘lingvikaj’ problemoj estis menciitaj,
tiuj ĉi estas presitaj en unu tabelo (sube) kun la problemoj en la movado. Ankaŭ tie ĉi la
nombro de menciitaj problemoj estas pli alta ol la nombro de esperantistoj en la lando kaj
20 Ĉi tio estis propono de Zamenhof por speco de mondreligio en kiu ĉiuj aliaj estus tolerataj. Ĝi signifias: ‘la
doktrino pri aneco de la homaro’.
86

estis kalkulitaj du elcentecoj. Rilate la unuan elcentecon la nombro da menciitaj problemoj
egalas 100%, tiel ke la pezo de problemo rilate la tutan nombron da menciitaj problemoj estas
konata. La dua elcentaĵo, kiu troviĝas inter parentezoj, estis kalkulita surbaze de la nombro da
esperantistoj kiuj mencias difinitan problemon.
Malgraŭ la granda diverseco je respondoj, kaj kvankam neniu problemo atingas vere
grandan elcenton, tamen kelkaj problemoj estas menciitaj multe pli ofte ol aliaj. La plej ofte
menciitaj problemoj kaj en Tanzanio kaj en Togolando, rilatas al manko je mono kaj libroj aŭ
aliaj aĵoj. En Tanzanio oni ankaŭ akcente atentigas pri la nesufiĉa nombro da instruistoj.
Kontraŭe oni opinias en Togolando multe pli ke la propagando por Esperanto ne plenumiĝas.
Ankaŭ 7,3% de la togolandaj esperantistoj menciis la problemon de la dependeco de financa
kaj alia apogo el okcidento. La nemencio de tiu ĉi problemo en Tanzanio ne signifas ke la
tiea movado estas efektive memstara. Tie ĝi kontraŭe estas ankoraŭ pli dependa ol tiu de
Togolando, pro tio ke la TEA-estraro eĉ ne povas mastri la organizadon de la movado. Estas
ironie ke la lando kiu fakte bezonas pli da helpo, ne ricevas ĝin ĉar la nacia estraro ne
ĝustatempe prezentas buĝeton (vidu §7.3.3). Probable oni notis tiun ĉi problemon en
Togolando sub influo de la kongresa temo (vidu §8.4.6), ĉar multaj homoj plenigis la
demandaron dum la kongreso. En Tanzanio oni aliflanke raportis ja du specojn de problemoj
rilate TEA-n, nome la fakton ke estas tro malmulta kontakto kun ĝi, kaj la fakto ke la estraro
estas nepova.
Tabelo 16: Problemoj de la afrika Esperanto-movado (18)
Menciitaj problemoj de la movado nombro da fojoj menciita
Tanzanio Togolando
N % (%) N % (%)
monmanko en klubo/movado, malriĉeco 8 14,7 (22,9) 11 16,2 (20,0)
dependa, ne memstara - - 4 5,9 (7,3)
libroj k.a. aĵoj mankas 9 16,6 (25,7) 10 14,7 (18,2)
nesufiĉe da/tro malbona propagando, ne sufiĉe
konata
3 5,5 (8,6) 8 11,8 (14,5)
ne sufiĉe da instruistoj, ne bonaj instruistoj 6 11,0 (17,1) - -
tro malmulta kontakto kun TEA/UTE 2 3,7 (5,7) 3 4,4 (5,5)
estas neglektita ĉar ĝi ne estas lingvo de iu lando, 1 1,9 (2,9) 3 4,4 (5,5)
neŭtraleco
hejmaj problemoj/tro multe da hejma laboro 3 5,5 (8,6) - -
nepovaj TEA-estrantoj 3 5,5 (8,6) - -
ne specialaj Eo-lernejo/lecionoj en la lernejo 1 1,9 (2,9) 2 2,9 (3,6)
Esperanto povas esti akceptita en Afriko kiam la
evoluintaj landoj/Eŭropo/UNoj unue rekonos ĝin
- - 3 4,4 (5,5)
ne reprezentita en UEA 2 3,7 (5,7) - -
kursoj kun alta nivelo ĉiufoje malproksimaj de
Afriko
2 3,7 (5,7) - -
tro malmulta informaĵo - - 2 2,9 (3,6)
87

ne-frekventemaj esperantistoj, tro malmultaj homoj - - 2 2,9 (3,6)
ankaŭ rasismo en la movado - 2 2,9 (3,6)
tro eŭropeca - - 2 2,9 (3,6)
kontraŭagado/malbonvolo de la registaro - - 2 2,9 (3,6)
indiferenteco de la registaro 2 3,7 (5,7) - -
indiferenteco de la fortaj islamaj ŝtatoj - - 2 2,9 (3,6)
indiferenteco de UNoj - - 1 1,5 (1,8)
klasĉambro/loko por kunveni mankas 1 1,9 (2,9) 1 1,5 (1,8)
manko je tempo 1 1,9 (2,9) 1 1,5 (1,8)
movado ne estas sufiĉe forta 1 1,9 (2,9) 1 1,5 (1,8)
tro malrapida rekono 1 1,9 (2,9) - -
malbona ligo kun Unesko, malgraŭ la onidiroj 1 1,9 (2,9) - -
la eternaj komencantoj - - 1 1,5 (1,8)
hipokriteco de E-o estrantoj - - 1 1,5 (1,8)
ne sociala E-o helpcentro - - 1 1,5 (1,8)
UEA ne sufiĉe proksimas al naciaj Esperanto- 1 1,9 (2,9) - -
organizaĵoj
esperantistoj vivas tro malproksime unu de la alia 1 1,9 (2,9) - -
esperantistoj estas tro junaj - - 1 1,5 (1,8)
envio inter la membroj - - 1 1,5 (1,8)
estas rigardata kiel religio 1 1,9 (2,9) 1 1,5 (1,8)
lernantoj ne volas lerni ĝin ĉar ili timas ke ili - - 2 2,9 (3,6)
forgesos aliajn lecionojn
(lingvike) malfacila prononcado 2 3,7 (5,7) - -
(lingvike) tro malmultaj afrikaj vortoj en E-o 2 3,7 (5,7) - -
Tuta nombro de indikitaj problemoj 54 100,0 68 100,0
La plej multaj aliaj problemoj estas indikitaj nur de unu ĝis tri homoj, sed iuj tamen estas
sentataj de pli da homoj kune. Montriĝis en diversaj interparoloj, ke la esperantistoj en
Tanzanio loĝas tro malproksime unu de la aliaj por povi ekzerci aŭ por regultempe instruiĝi.
Menciiĝas en diversaj intervjuoj, ke Esperanto estas rigardata ne nur kiel religio, sed ankaŭ
iuj pensas ke la movado estas ‘kontraŭ Jesuo’ (inter aliaj Jayrousy kaj Polle, intervjuoj,
respektive 29 kaj 27/8/1998).
Ne nur en Pangani sed ankaŭ en Mwanza mi aŭdis , ke la virinoj ne havas tempon por
lerni (Daria Bitoro, persona komuniko, 27/8/1998). Charles Hiza certigis al mi ke, se li ne
estus lerninta Esperanton kiel studento, li nun, kiel juna patro, certe ne plu estus havinta
tempon por komenci pri ĝi. Aliflanke ankaŭ en Togolando la studentoj kaj lernantoj plendis
ke ili ne havas sufiĉan tempon por funde lerni Esperanton (persona komuniko, 12/1998). Iu
de la estraro tiam rakontis al mi kie verdire liaopinie la tubero estas en la afero, nome ke ĉio
dependas de motiviĝo efektiva aŭ manka (Attiogbe-Agbemadon, intervjuo, 29/12/1998).
9.5. Vivkondiĉojn progresigaj projektoj tra Esperanto
En 1974 Renato Corsetti skribis en sia futurplano por la movado en Afriko, ke tie en pli longa
tempospaco, skize post dek aŭ dek kvin jaroj, afrika movado por Esperanto devos esti
88

naskiĝinta. Tiu ĉi ne devos esti kopio de la eŭropa, sed devos elmontri proprajn, originalajn
trajtojn, kaj precipe esti movado kiu sin dediĉas por la progreso de la landoj en kiuj ĝi agadas
(Corsetti 1974: 205; vidu ankaŭ §4.4.2). Li estis certa pri tio ke la originaleco de la ecoj
rezultos el la klopodoj adapti Esperanton al la afrikaj cirkonstancoj.
Kvankam la movado en Afriko renkontas multajn problemojn pro la malfacilaj lokaj
cirkonstancoj (vidu pli supre), aŭ eble ĝuste pro tio, ĝi fakte komencis alpreni proprajn
trajtojn. Rimarkebla trajto plue fakte estas la sindediĉo evoluigi la propran landon aŭ
plibonigi la propran situacion. En ĉi-lasta paragrafeto mi volas doni kelkajn ekzemplojn de tio
el Tanzanio kaj Togolando.
La Esperanto-grupo por virinoj de Pangani, marborda vilaĝo en la nordo de Tanzanio,
klopodas por la sendependeco de la tanzaniaj virinoj. Ili kune faras fadenaĵojn por vendado.
Estas la intenco startigi per la profito pli grandajn projektojn, kiuj faros ilin finance pli
sendependaj. Tiuj ĉi projektoj enhavas la aĉeton de maŝino por per ĝi rafini kokosoleon, kaj la
establon de gastiga domo. Verŝajne pro malfacilaĵoj efektive vendi la fadenaĵojn, nenio de tiuj
ĉi lastaj planoj ankoraŭ realiĝis.
La projektoj de la Esperanto-klubo de Klevé, en Togolando, alportis jam pli da
rezultaĵoj. Ili faras manlaboron en la kampoj kaj kulturas bestojn, kiujn ili vendas poste. De la
profito parto iras al la Esperanto-klubo, kiu finance estas la plej sana de ĉiuj togolandaj kluboj
(tio ĉi evidentiĝis dum la kongreso en la voĉlegado de la financaj raportoj). Ĉi-momente ilia
projekto helpas al ili por sin vivteni, sed ili kovas planojn por iam povi ekvojaĝi kun ĝi (pers.
komuniko, 22/12/1999).
Deklari ke tiaj projektoj nur eblas per Esperanto, estus iom antaŭtempe. Estas tamen ja
tiel ke en vilaĝoj aŭ kamparaj urboj kiel Klevé aŭ Pangani, la Esperanto-klubo estas preskaŭ
la sola organizita klubo. Kiam homoj estas organiziĝintaj kaj regulfoje kunvenadas, verŝajne
jam ne tiom malproksimas la ideo ankaŭ kune provi plibonigi la vivon aŭ la vivkondiĉojn.
Aliflanke montriĝas ke kelkaj afrikaj esperantistoj ankaŭ emas konsideri transe de sia
propra vivsituacio, kaj klopodas evoluigi sian regionon aŭ sian landon. Tiel Simba Mramba
en Bunda fondis la ne-registaran organizon Esperanto Orientado-Programo. Tiu ĉi laboras
kun ne-esperantistoj, kaj havas kiel celon provizi la regionon je pli da edukado kaj porsanan
publikservon. La teron por malsanulejo la lokaj aŭtoritatuloj disponigis kaj la apoteko estas
jam konstruita. Kuracistoj kaj flegistaro estas bonvolaj veni senprokraste por labori, kiam ĉio
estos finpretigita. La sola restanta problemo estas la kuracista aparataro kaj la instalaĵoj, por
kiuj oni serĉas helpon eksterlande.
En Togolando oni ne nur klopodas konsciigi la gejunulojn en la Esperanto-kunvenoj
pri iuj problemoj, kiel naskiĝplanado (vidu pli supre). Oni ankaŭ starigis la organizaĵon Unu
Homaro – Unu Planedo (HP), ĝuste post la konferenco de Rio de Janejro en 1992 pri
89

vivmedio kaj evoluado. La organizo volas konsciigi gejunulojn pri ties vivmedio, kaj plie ligi
Esperanton al praktikaj aferoj. HP organizas seminariojn kaj prelegojn pri aidoso 21 kaj aliaj
staoj 22 , malario, kaj diversaj formoj de polucio, sed ankaŭ internaciaj laborkampadoj en kiuj
volontuloj tiamaniere povas helpi en ekzemple reforstigado (Pesce 1997: 30).
21
Noto de la tradukinto: alinfektita sindromo de mankhava imuneco (pli anglisme: Alinfektita Imun-Deficita
Sindromo). Mi preferus ‘asmi’.
22
Noto de la tradukinto: sekse transdoneblaj afekcioj
90

Ferma parolo
La Esperanto-movado en Afriko trairis tutan vojon por fariĝi tio kio ĝi nun estas: afrika
movado, afrikaj membroj kaj afrika ecaro. Kiam Afriko ne estis sendependa, la tiea movado
konsistis precipe el kelkaj esperantistoj kiuj iris kunhelpi koloniigi Afrikon. Se tiuj ĉi estis
sufiĉe entuziasmaj pri la movado, ili efektive provis disvastigi la lingvon, sed tiam precipe en
sia propra popolo. Tamen ekzistas esceptoj je tio, kaj ekzemple en Egiptio kaj Malagasio, la
lokaj esperantistoj eĉ transprenis la gvidadon de la movado aŭ de la klubo.
Kiam en la daŭro de kelkaj jaroj plej multaj afrikaj landoj fariĝis sendependaj, kaj la
plimulto da blankaj esperantistoj Afrikon forlasis, oni komencis en la eŭropa Esperanto-
movado pripensi la eblan disvastigadon de la lingvo en Afriko. Oni starigis komisionojn,
redaktis broŝurojn kaj okazigis diskutojn. Sed escepte de kelkaj kazoj, kiel en Kongolo kaj
Malagasio, oni ne efektivigis multon konkretan kaj/aŭ daŭran.
La hodiaŭa movado estas precipe la rezulto de la nova agmaniero ekde 1980. La
sukcesoj aŭ malsukcesoj en la diversaj landoj dependis grandparte de hazardaj faktoroj, de
personoj kiuj sin dediĉis al ĝi dum mallonga aŭ pli longa tempo, kaj de la interesiĝo de la
eŭropaj esperantistoj. Tiu ĉi interesiĝo estis tre granda dum la jubilea kongreso kaj kelkaj
sekvaj jaroj, kiam unuafoje la afrikanoj vere elpaŝis antaŭen. En tiu ĉi maniero Afriko-
Fondaĵo akiris sufiĉan financan agliberon por povi daŭrigi la afrikan agadon. Tiel fariĝis eble
organizi kvar afrikajn kongresojn kaj subteni la komenciĝantajn movadojn. Sed venis ŝanĝiĝo
en tiu ĉi sinteno. Eŭropaj esperantistoj estas ektediĝintaj je la donacado kaj ankaŭ la ‘ĝemelaj
rilatoj’ inter kluboj estis ne tiel bone establitaj kiel atendite. Iam forta movado kiel tiu en
Tanzanio tamen malfortiĝis ne pro tio, sed certe pro ne-bonfunkcianta estraro. Tamen la
individuaj kluboj, per la malmultaj rimedoj kaj nesufiĉe spertaj instruistoj kiujn ili havas,
faras siajn eblojn por resti fidelaj al la movado kaj eĉ pligrandigi tiun ĉi. La tanzaniaj
esperantistoj starigis malgrandajn projektojn tra la klubo. Ankaŭ en Togolando oni klopodas
en kluba kuneco plibonigi la vivkondiĉojn, sed tie la pli bone funkcianta estraro povas ankaŭ
starigi pli grandajn projektojn. Ĉar nun unuafoje afrika esperantisto partoprenas en la estraro
de UEA, tio eble enblovos novan vivon al la movado en tuta Afriko.
91

Referoj
Antaŭira rimarkigo: Pro la granda nombro de revuaj artikoloj sen mencio de la nomo de la
aŭtoro, mi decidis ne ordigi tiun ĉi en la sama listo kun la libroj kaj artikoloj kun aŭtormencio.
Dekoj da anonimoj malhelpus superrigardi la tuton. Tial nun tiuj ĉi referoj estas metitaj unue
laŭ alfabeta sinsekvo, laŭ la titolo de la revuo, apud kiu la artikoloj de la revuo estas presitaj
laŭ kronologia sinsekvo. Post tio sekvas la subsignitaj artikoloj, la libroj kaj la broŝuroj,
alfabete laŭ aŭtoro. Al tio ĉi ankaŭ unu anonima broŝuro aldoniĝis.
Laŭ revutitolo
Alĝer(i)a Stelo
1905 Alĝera Stelo 1/1: 2.
1905 Alĝeria Stelo 1/3: 1.
1905 Alĝeria Stelo 1/4: 1.
1906 Alĝeria Stelo 2/3: 1.
1906 Alĝeria Stelo 2/9: 71.
Alvoko
1997 Kongresaj komunikoj Alvoko 3/3: 5-6.
1998 La sesa TEK Alvoko 4/2: 6-7.
Esperanto
1912 Statistiko de la Esperantianoj Esperanto 8/13: 205.
1914 Statistiko de la membroj de UEA Esperanto 10/13: 210-1.
1921 Tra la mondo esperantista Esperanto 17/11: 117.
1927 Egipto Esperanto 23/3: 61.
1927 Maroko Esperanto 23/3: 66.
1928 Kroniko – Egipto Esperanto 24/3: 67.
1928 Tabelo pri la rezultintaj ciferoj Esperanto 24/7-8: 137-8.
1928 Afriko Esperanto 24/7-8: 154.
1932 Esperanto 28/11: 169.
1933 Kroniko – Togo Esperanto 29/1: 17.
1948 Tra la mondo esperantista – Egiptujo Esperanto 44/4: 49.
1949 Tra la mondo esperantista – Egiptujo Esperanto 45/5: 58.
1949 Kongo Belga Esperanto 45/6: 75.
1950 Sud-Afriko – Unuafoja instruo de Esperanto kaj publika institucio Esperanto 1950
46/6: 84.
1951 Maroko – radiodissendo de Esperanto Esperanto 47/2: 36.
1952 Maroko – radio Esperanto 48/3: 69.
1952 Egiptujo Esperanto 48/5: 133.
1952 Maroko – progresraporto Esperanto 48/5: 134.
1956 Norda Rodezio Esperanto 52/1: 3.
1960 Tra la mondo – Zanzibaro Esperanto 56/5: 90.
1961 Tra la mondo – En Mozambiko Esperanto 57/1: 17.
1961 Mozambiko Esperanto 57/10: 178.
1963 Rajtigo de U.E.A. al Tibor Sekelj Esperanto 59/1: 16.
1963 Lingvoj en Afriko – opinioj kaj spertoj Esperanto 59/7-8: 122-3.
1968 Loke - Fake - Persone – Tanzanio Esperanto 64/11: 166.
92

1969 Loke - Fake - Persone – Tanzanio Esperanto 65/5: 90.
1975 Sufiĉas havi bonan volon Esperanto 71/6: 108.
1976 Kuraĝigi izolulojn Esperanto 72/5: 91.
1979 Loke – Afriko Esperanto 75/12: 214.
1987 Premio Deguĉi “Por afriko” Esperanto 83/9: 161.
1988 Tanzanio Esperanto 84/11: 202.
1991 Tanzanio: malfacile antaŭen Esperanto 87/3: 59.
1992 Tanzanio: Kontaktu klubojn, kreskigu kunvenon! Esperanto 88/4: 79.
1997 Landa kaj regiona agado: Ĝemela helpo interlande Esperanto 93/6: 110-1.
1998 Senfanfarona solidaro Esperanto 94/6: 110.
1998 Novaj agantoj kuspas la manikojn Esperanto 94/10: 168.
1998 Inter la mil Esperanto 94/11: 190.
Esperanto en Afriko
1970 Komisionanoj Esperanto en Afriko 1/1: 1.
1970 Al ĉiuj komisionanoj... Esperanto en Afriko 1/1: 2.
Esperanto en Afriko
1992 La dua afrika kongreso Esperanto en Afriko 6/2: 2.
Esperanto kaj Irlando
1986 Klubo “Maendeleo” en Tanzanio Esperanto en Irlando 6/4: 7.
Irlandafrika Esperantisto
1988 La Unua Kongreso de la Bunda Esperanto-Klubo Irlandafrika Esperantisto 1988
2/4: 6.
1988 Raporto de Maendeleo Esperanto-Klubo Irlandafrika Esperantisto 2/4: 7.
1988 Raporto de Muungano Esperanto-Klubo Irlandafrika Esperantisto 2/5: 8.
La Praktiko
1933 La Praktiko 2/4:6.
Ondo da Vero
1996 Rezolucio de la tria Togolanda Esperanto-Kongreso Ondo da Vero 3/1: 7.
1997 La kvara TEK Ondo da Vero 4/1: 4-8.
1998 La kvina Togolanda Esperanto-Kongreso Ondo da Vero 5/1: 6-7.
Orienta Stelo
1989 Mramba vizitos Tabora maje Orienta Stelo 1/1: 3.
1992 ‘Espero Restoracio’ en Dar es Salaam Orienta Stelo 4/3: 4.
1992 Nia lingvo Orienta Stelo 4/3: 13-4.
Tamen
1962 La centro de esploroj pri Afriko Tamen 4/9: 25.
Tejo Tutmonde
1994 La dek landoj kun plej da IM de TEJO Tejo tutmonde 12/1: 20.
Laŭ aŭtoro
Ajto, Parfo (pseŭdonimo de Koffi Gbeglo)
93

1995 Esperantujismo Ondo da Vero 2/1: 5-6.
(anon.)
1987 Statuto kaj Ĝenerala regularo. Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
Attiogbe-Agbemadon, Mensah & Koffi Gbeglo
1989 Skizo pri la kvinjara historio de Esperanto en Togolando. Lomé: UTE.
Azcuénaga, Juan
1975 Regiona agado de TEJO - kien? Esperanto 71/5: 94.
Bakker, Hans
1982 Investoj en Afriko Esperanto 78/7-8: 125-127.
1986 La aktuala stato de Esperanto... Esperanto en Irlando 6/1: 7-10.
1989 Raporto pri la agadjaro 1988 (ne publicita).
1990a Por plia jardeko da Esperanto en Afriko Esperanto 86/1: 2-4.
1990b Unua afrika kongreseto Tejo Tutmonde 8/3: 29-30.
1991 Agi en Eksterafrikujo – Konsiloj kaj sugestoj kiel partopreni la afrikan agadon.
Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
1993 Ganao survoje al Tria Afrika Kongreso Esperanto 89/5: 88.
1994a La Tria afrika Kongreso Esperanto 90/5: 83.
1994b Varma nova jaro! Franca Esperantisto 62/11: 178.
1997 Ne tute forlasitaj Esperanto 93/4: 67.
Bendor-Samuel, John (eld.)
1989 The Niger-Congo Languages. Lanham: University Press of America.
Berg, C. C.
1964 Novaj respondecoj de la Esperanto-movado Esperanto 60/10: 162-3.
Buller, Osmo
1998 Afrikano unuafoje en la Estraro Esperanto 94/9: 148-9.
Ĉerpillod, André
1992 Mil ekzotaj vortoj. (eldonita en propra direktado)
Corsetti, Renato
1971 Ekstereŭropigo – Tasko de TEJO Esperanto 67/12: 201.
1974 La neplugita kampo Esperanto 70/12: 203-5.
Dagmarsdotter, Anita
1992 Premiera renkontiĝo en Tanzanio Esperanto 88/10: 166.
1992 Tanzanio 1992 Raportoj. (nepublicita)
Feĉjo (probable pseŭdonimo de Koffi Gbeglo)
1994 Alvoko de samideano Ondo da Vero 1994 1/3: 5.
Fernández, Alberto
1995 Esperanto – Een kritisĉe kijk op de Internationale Taal (kritika vido al la Internacia
Lingvo) Bruselo: Masereelfonds.
Forster, Peter G.
1982 The Esperanto Movement (La Esperanto movado) Hago: Mouton Publishers.
94

Gbeglo, Koffi
1990 Pri disvastigo kaj memstariĝo en Togolando Esperanto 86/6: 114.
1991 Raporto pri la unua afrika kongreso de Esperanto Esperanto en Afriko 5/1: 4-6.
1994 Esperanto-Instituto en Togolando Franca Esperantisto 62/5: 104.
1995a La 3-a Afrika Kongreso Ondo da Vero 2/1: 3-4.
1995b Karaj geamikoj Alvoko 1/0-1-2: 1.
1996 Tria kongreso landa Ondo da Vero 3/1: 6.
Glodeau, Simone
1973 Une humanité – Une langue. (Unu homaro – unu lingvo) Parizo: Les Editions
Polyglottes.
Goes, Heidi
1999 La unua vojaĝo al Afriko Esperanto 95/4: 62-3.
Golden, Bernard
1985 Esperanta mispropagando por Afriko La Kancerkliniko 9/1: 16-7.
Gruner, Horst
1994a Esperantumu ĉe la fontoj de Nilo Esperanto 90/2: 26.
1994b Juna Kongreso en Tanzanio Esperanto 90/9: 158.
Halaoui, Kibanou Felix
1995 Rezolucio de la tria Afrika Kongreso de Esperanto Ondo da Vero 2/2: 8.
Hall, Katelina
1992 Karaj legantaj geamikoj Afrika Reto 1/1: 1.
Hinnells, R. John (eld.)
1997 A New Handbook of Living Religions (Nova manlibro de vivantaj religioj) Oxford:
Blackwell Publishers.
Hounnake, Raoul A. K.
1994 La problemo: pliiĝas esperantistoj Esperanto 90/11: 183.
1996 Ĉu rizesperantistoj? Esperanto 92/4: 65.
1997 UTE enpafas golojn Esperanto 93/4: 64.
Jacobsen, Jesper Lykke
1996 Ĉu kontinento de espero? Esperanto 92/2: 21.
Jansen Wim
1970 Tejo en Afriko Esperanto 66/5:84.
Janton, Pierre
1987 2 [1973] Het Esperanto (La Esperanta) Culemborg: Meulenhoff/Edinfo B.V.
1988 Esperanto: lingvo – literaturo – movado. Roterdamo: Universala Esperanto-
Asocio.
Kalocsay, Kálmán & Gaston Waringhien
1985 Plena Analiza Gramatiko de Esperanto. Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
Knappert, Jan
1983 Vortaro de Esperanto kaj Swahila – Kamusi ya Kiesperanto na Kiswahili.
Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
95

1996 Vortaro Esperanto-Suahila – Kamusi Kiesperanto Kiswahili. Roterdamo:
Universala Esperanto-Asocio.
Kökény, L. & V. Bleier
1933-5 Enciklopedio de Esperanto, Vol. I-II. Budapest: Literatura mondo.
Kounke, Yawo Emile
1998 Pri kio temas? Ondo da Vero 5/1: 10-2.
Lapenna, Ivo (eld.)
1974 Esperanto en perspektivo. Londono: Universala Esperanto-Asocio.
Maxwell, Dan
1991 Elsendu la vokon – vivu AK-oj! Esperanto 87/2: 21-22.
Megalli, Tadros
1947 Tra la mondo esperantista – Egiptujo Esperanto 43/12: 176.
1948 Tra la mondo esperantista – Egiptujo Esperanto 44/2: 20.
Middelkoop, A. J.
1986 Prisma Woordenboek Nederlands-Esperanto-Nederlands (Prisma vortaro
nederlanda-Esperanto-nederlanda) Utreĉt: Het Spectrum.
Milojevic, Simo
1977 Ne sufiĉas unu komisiito por tri kontinentoj Esperanto 73/3: 41-2.
1978a Kontinento kie ni mankas Esperanto 74/4: 69-70.
1978b Fari sian laboron signifas ne fari sufiĉe Esperanto 74/5: 89-90.
1992 Afero de infanoj kaj gejunuloj Esperanto 88/1: 4.
Mramba, Simba
1983 Ndugu Mpwenda, Saluton! Orientafrika Bulteno 2/1: 6.
Ndabinengesere, Zaĉarie
1988 Pensoj pri la Instruoj de Esperanto en Afriko Irlandafrika Esperantisto 2/6: 8.
Ntawu, Huberto Hangi
1989 Historieto de la movado en Tabora Orienta Stelo 1989 1/1: 1-3.
Nzaniye, Bernard
1987 Maendeleo Esperanto Klubo Esperanto en Irlando 7/1: 5.
Pesce, Daniele
1997 Verdaj misiistoj? Ne dankon! Tejo tutmonde 15/1: 29-30.
Pietruĉa, Jerzy
1963 La afrikaj iniciatoj de PEJ Pola Esperantisto 43/5-6: 7.
Piron, Claude
1979 Understanding among Africans: Linguistic isolation and linguistic communication
(Interkomprenado inter afrikanoj: Lingva izoleco kaj lingva komunikado)
Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio.
Rojas, Atilio Orellana
1995 Ganao havis bonan TAK-on Esperanto 91/3: 41.
96

Rousseau, Henri
1964 Lingvoj en Afriko: afrika vidpunkto Esperanto 60/10: 164-5.
Sekelj, Tibor
1962a The international language Esperanto – Common language for Africa – Common
language for the world (La internacia lingvo Esperanto – Komuna lingvo por
Afriko – Komuna lingvo por la mondo) Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
1962b Karavano de Amikeco tra Afriko Esperanto 58/11: 190-3.
1963 Sukcese finiĝis la Karavano de Amikeco Esperanto 59/12: 206-7.
1991 Ghambo rafiki – La Karavano de Amikeco tra Afriko. Piza: Edistudio.
Sonnenfeld, Ernesto
1964 Kion ni volas atingi en Afriko? Esperanto 60/12: 206-7
Szerdahelyi, István
1979-82 Krestomatio de Esperanta Literaturo – Tekstoj, dataro, bibliografio, Vol I-III.
Budapest: Tankönyvkiado.
Tarrant, Ian D.
1982 Ili ne bezonas la kvinan lingvon Esperanto 78/3: 45-6.
Tietti, Delfeno
1994 Ni memoru la unuan afrikan kongreson Ondo da Vero 1/3: 4-5.
TIETo
1995 Ankaŭ kvar aktivaj E-istoj Togolandaj partoprenis la trian AK Ondo da Vero 2/1: 4-
5.
Togbossi, Yao
1998 Brila aŭgusto por Togolando Esperanto 94/11: 190.
Tonkin, Humphrey
1964a Lingvoj en Afriko: Laikula Vidpunkto Esperanto 60/6: 102-5.
1964b Responde al s-ro Rousseau Esperanto 60/10: 165.
Tsirimokos, Angelos
1999 Las adventures van doctor eŭropanto Esperanto 95/4: 64-5.
Vessella, Nino
1982 Saluton! Kiel vi fartas? Orientafrika Bulteno 1/1: 1.
1983 Karaj legantoj Orientafrika Bulteno 2/1: 1-2.
Veuthey, Fransisco L.
1998 Jarlibro 1998. Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio.
Wells, John
1989 2 [1978] Lingvistikaj aspektoj de Esperanto. Roterdamo: Universala Esperanto-
Asocio.
Winkler, G. D.
1972 Informas la Afrika Komisiono de TEJO Esperanto 68/11: 196.
Woodruff, E. W.
97

1960 Granda Esperanto-Ekspozicio en Johannesburg, Sud-Afriko Esperanto 56/6: 104.
Yogolelo, Lutombo
1990 Tanzania esperantistaro Orienta Stelo 2/2: 8-12.
1991a Ni konservu la lumeton Orienta Stelo 3/2: 2-3.
1991b Kial Esperanto? Orienta Stelo 3/2: 4-6.
Yogolelo, Lutombo & Hangi Ntawu
1990 Ĉiam kun vi Orienta Stelo 2/1: 1-2.
Zapelli, Pasquale
1999 La membraro la UEA en 1998 Esperanto 95/4: 66.
98

Aldono 2: Uzitaj mallongigoj
Aldonoj
ESPERANTO / france
ATE Amikaro de Togolandaj Esperantistoj
BEA Brita Esperantista Asocio
BEF Belga Esperanto-Federacio
EAB Esperanto-Asocio de Britio
FEL Flandra Esperanto-Ligo
FTACU Fédération Togolaise des
Associations et Clubs Unesco
GEM Ganaa Esperanto-Movado
HP Unu Homaro – Unu Planedo
ICK Internacia Centra Komitato
IEL Internacia Esperanto-Ligo
ILEI Internacia Ligo de Esperantistaj
Instruistoj
JOTE Junulara Organizo de Togolandaj
Esperantistoj
PEL Pola Esperanto-Junularo
SAT Sennacieca Asocio Tutmonda
SEM Studgrupo Esperanta kaj Matematika
SEU Sovetlanda Esperantista Unuiĝo
TEA Tanzania Esperanto-Asocio
TEA Togolanda Esperantista Asocio
TEJO Tutmonda Esperantista Junulara
Organizo
TEK Togolanda Esperanto-Kongreso
TIETo Tietti-Instituto de Esperanto en
Togolando
UEA Universala Esperanto-Asocio
UFE Unuiĝo Franca por Esperanto
UK Universala Kongreso
UTD Union Togolaise pour la Démocratie
UTE Unuiĝo Togolanda por Esperanto
99

Aldono 3: Fonetikaj kaj ortografiaj tabeloj
— bazita sur Wells (1989: 18), Janton (1987: 52-3) kaj Janton (1988: 47-8)
Tabelo A: Fonetika tabelo
konsonantoj 1 2 3 4 5 6 7
plozivoj voĉa b d g
senvoĉa p t k
afrikatoj voĉa d
senvoĉa ts t
frikativoj voĉa v z
senvoĉa f s x h
nazaloj m n
lateraloj l
rulsonoj r
duonvokaloj w j
1. labialoj
2. labiodentaloj
3. dentaloj
4. alveolaroj
5. palataloj
6. velaroj
7. glotaj plozivoj
vokaloj
fermitaj
duon-malfermaj
malfermaj
i
antaŭe
a
malantaŭe
u
Tabelo B: Ortografia tabelo
1 2 3 4 5 6 7
plozivoj voĉa b d g
senvoĉa p t k
afrikatoj voĉa ĝ
senvoĉa c ĉ
frikativoj voĉa v z ĵ
senvoĉa f s ŝ ĥ h
nazaloj m n
lateraloj l
rulsonoj r
duonvokaloj ŭ j
1. labialoj
2. labiodentaloj
3. dentaloj
4. alveolaroj
5. palataloj
6. velaroj
7. glotaj plozivoj
vokaloj antaŭe malantaŭe
fermitaj i u
duon-malfermaj e o
malfermaj a
100

Aldono 4: La dek ses bazaj reguloj de la Fundamenta Gramatiko de
Esperanto 23
1. Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita (la), egala por ĉiuj seksoj,
kazoj kaj nombroj.
2. La substantivoj havas la finiĝon o. Por la formado de la multenombro oni aldonas la
finiĝon j. Kazoj ekzistas nur du: nominativo kaj akuzativo; la lasta estas ricevata el la
nominativo per la aldono de la finiĝo n. La ceteraj kazoj estas eprimataj per helpo de
prepozicioj
3. La adjektivo finiĝas per a. Kazoj kaj nombroj kiel ĉe la substantivo s. Por la komparativo
oni uzas la vortojn pli.....ol, dum por la superlativo uzatas plej.
4. La fundamentaj numeraloj, kiuj ne ŝanĝiĝas je formo laŭ la kazo aŭ sekso de la vorto al
kiu ili apartenas, estas: unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naù, dek (1-10), cent (100),
mil (1000). La dekoj kaj centoj estas formataj simple per kunigo de la numeraloj (kaj
legiĝas de maldekstre al dekstre). Ekzemple: 382 = tricent okdek du.
Por signi la ordajn numeralojn oni aldonas la finiĝon de la adjektivo (a) al la fundamenta
numeralo;’ por la multoblaj oni aldonas la sufikson obl, por la entjeraj dividitaĵoj (duono,
kvarono, ...) la sufikson on, por la kolektivoj (kvinope) la sufikson op. Po estas la
distribuiva prepozicio (po ses ……= ses …….. ĉe/al/en ĉiu aparte). De la numeraloj oni
povas fari ankaŭ substantivojn aŭ adverbojn (per aldonado de respective o aŭ e).
5. La personaj pronomoj estas: mi, vi, li, ŝi, ĝi, si, ni, vi, ili kaj oni. Posedaj pronomoj estas
formataj per aldono al la koncerna persona pronomo de la adjektiva finiĝo a. La formado
de kazoj estas la sama kiel ĉe la substantivoj.
6. La verbo ne estas ŝanĝata laŭ la personoj nek nombroj. Al la radiko de la verbo oni
alfiksas la finiĝon depende de la tempo aŭ la modo:
Tempo/modo Morfemo Ekzemplo
Estanta tempo: -as mi kuras
Estinta tempo: -is mi kuris
Estonta tempo: -os mi kuros
Kondiĉa modo: -us mi kurus
Ordona modo: -u kuru
Sendifina modo: -i kuri
(Ekzistas aktivaj kaj pasivaj participoj, ĉiu kun apud verba signifo ankaŭ adjektiva kaj
adverba signifo. Se uzataj laŭ la adjektiva signifo, ili tiucele estas ŝanĝendaj; laŭ la
adverba signifo uzataj ili estas neŝanĝeblaj.)
La finiĝoj por la participoj estas la sekvaj:
Tempo/modo Morfemo Ekzemplo
Aktiva prezenca participo: -ant- mi estas skribanta
Aktiva preterita participo: -int- vi estas skribinta
Aktiva futura participo: -ont- skribonte,...(esti en la stato de futura skribado)
Pasiva prezenca participo: -at- tio estis mangata (agado estis kuranta)
Pasiva preterita participo: -it- tio estas mangita (agado estas fermita)
Pasiva futura participo: -ot- tio estas manĝota (esti en la stato de futura manĝiĝo)
Ĉiuj formoj de la pasivo estas formataj per la helpo de responda formo de esti kaj
participo pasiva de la koncerna verbo. Ĉe tio estas uzata la prepozicio de por indiki la
23
Rimarkigoj inter parentezoj kaj ekzemploj ne estas partoj de la originaj dek ses reguloj.
Noto de la tradukinto: La origina nomo de la dek ses reguloj cetere estas Plena Gramatiko de Esperanto, tiel
nomita pro propaganda celo.
101

ag(a,i,o)nton. (Ankaŭ la aktiva participo povas esti uzata en tiu ĉi maniero (sen la
prepozicio la). esti en la prezenca, pasinta kaj futura tempo kun la aktiva prezenca
participo havas la signifon de respektive la anglalingva present, past kaj future
continuous.)
7. Adverboj formiĝas per aldonado de la sufikso e al la radiko. La komparadaj gradoj estas
formataj same kiel ĉe la adjektivoj.
8. Ĉiuj prepozicioj postulas la nominativon.
9. Ĉiu vorto estas legata kiel ĝi estas skribita.
10. La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo.
11. Kunmetitaj vortoj estas formataj per simpla kunigo de la koncernaj vortoj, ĉe kio la ĉefa
vorto staras en la fino. Gramatikaj finiĝoj estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj.
12. Ĉe alia nea vorto la vorto ne estas forlasata.
13. Por montri direkton, la finiĝo de la akuzativo uzatas.
14. Ĉiu prepozicio havas difinitan kaj konstantan signifon. Se ne estas klare kiun prepozicion
oni prenu, povas esti uzata je – kiu ne havas difinitan signifon. Anstataŭe oni povas
ankaŭ, se konfuziĝo ne povas estiĝi, uzi la akuzativon sen prepozicio.
15. La tiel nomataj vortoj fremdaj, t.e. tiuj kiujn la plimulto da lingvoj prenis el unu fonto
estas transprenataj sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo; sed ĉe diversaj vortoj
de unu radiko estas pli bone nur senŝanĝe transpreni la fundamentan vorton kaj fari la
ceterajn vortojn el tiu ĉi lasta laŭ la reguloj de la lingvo esperanto.
16. La finan vokalon de la substantivo, o kaj la a de la artikolo oni rajtas forlasi kaj substitui
per apostrofo. (Tion-ĉi oni aplikas precipe en la poezio.)
102

Aldono 5: La konkordecaj tabeloj de esperanto
Tabelo A: Substantive kaj adjektive uzataj pronomoj
Individuo (m/v) Kvalito
(subst./adj.) (adj.)
nedifinita IU
IA
demanda KIU
(noma kaj
komuna)
montra TIU
(persono)
kolektiva ĈIU
nea NENIU
KIA
TIA
ĈIA
NENIA
103
Kozo (neŭtra)
(subst.)
IO
KIO
TIO
ĈIO
NENIO
Posedanto
(adj.)
IES
KIES
(noma kaj
komuna)
TIES
ĈIES
NENIES
Tabelo B: Adjektivoj
Kvanto Loko Tempo Kialo Maniero
nedifinita IOM IE
IAM IAL IEL
demanda KIOM
montra TIOM
kolektiva ĈIOM
nea NENIOM
KIE
TIE
ĈIE
NENIE
KIAM
TIAM
ĈIAM
NENIAM
KIAL
TIAL
ĈIAL
NENIAL
KIEL
TIEL
ĈIEL
NENIEL

Aldono 6: Statistiko de Dietterle de 1928a (parto pri Afriko)
Tiu ĉi statistiko (laŭ Esperanto 1928 24/7-8: 138) estas konsistigita el dek unu kolumnoj. En
la unua estas presitaj la landoj aŭ insuloj. Kvankam dume la politika realo multe ŝanĝiĝis, mi
retenis la nomojn. La dek aliaj kolumnoj konsistas el ciferoj, kiuj estas respondoj al la sekvaj
dek demandoj (Esperanto 1928 24/7-8: 137):
1. En kiom da lokoj troviĝas esperantistoj?
2. Kiom da grupoj ekzistas entute?
3. Kiom el ili estas ‘fakaj’ grupoj?
4. Kiom de la grupoj kalkulitaj sub 2. ne respondis?
5. Kiom da anoj apartenas al la grupoj?
6. Kiom da izole vivantaj esperantistoj ekzistas en lokoj, kie ne estas grupo?
7. Kiom da esperantistoj ekzistas ekster la grupoj en la lokoj kie estas grupoj?
8. Kiom da kursoj okazis en la grupoj (nur tie! ne en lernejoj k.t.p.) dum 1926?
9. Kiom da kursoj okazis entute dum la lastaj jaroj entute laŭ la raportoj de la grupoj?
10. Kiom da grupoj havas Esperanto-bibliotekon?
Statistiko de Dietterle (Afriko-parto)
Demandoj
Landoj
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Abisenujo 24
1 - - - - 1 - - - -
Alĝerio 5 - - - - 26 - - - -
Angolo 6 - - - - 10 - - - -
Acoroj 4 - - - - 6 - - - -
Verdakabaj Insuloj 25
1 - - - - 1 - - - -
Kanariaj Insuloj 3 2 - 2 16 9 - - - -
Kongolo 26 (Belgia) 5 - - - - 5 - - - -
Kongolo (Portugalia) 1 - - - - 1 - - - -
Egiptio 6 1 - - 15 89 - 2 2 -
Fernandopoo 27
1 - - - - 1 - - - -
Ora Bordo (nuna
Ganao)
1 - - - - 1 - - - -
Gvineo (Hispania,
nuntempa Ekvatoria)
1 - - - - 1 - - - -
Eburbordo 1 - - - - 1 - - - -
Bonespera Kabo 28 (nun
provinco de Sudafriko)
4 - - - - 5 - - - -
Liberio 1 - - - - 1 - - - -
Libio 1 - - - - 1 - - - -
Malagasio 29
1 - - - - 1 - - - -
Maroko 10 1 - - - 16 8 2 4 -
Maŭricio 1 - - - - 1 - - - -
24
Noto de la tradukinto: La originaĵo entenis ‘Abesinujo’-n.
25
Noto de la tradukinto: La originaĵo entenis ‘Kapverdaj insuloj -n’.
26
Noto de la tradukinto: La originaĵo de ĉi tiu kaj de la sekva kategorio entenis ‘Kongo’-n
27
Noto de la tradukinto: La originaĵo entenis ‘Fernando-po’-n.
28
Noto de la tradukinto: La originaĵo entenis ‘Kaplando’-n.
29
Noto de la tradukinto: La originaĵo entenis ‘Madagaskaro’-n.
104

Natalo (nun provinco
Kvazulu-Natalo de
Sudafriko)
1 - - - - 4 - - - -
Niĝerio 1 - - - - 1 - - - -
Orienta Afriko
(Portugalia, nun
Mozambiko)
2 1 - - 5 1 - - - -
Oranĵo-ŝtato (nun
provinco Free State de
Sudafriko)
1 - - - - 1 - - - -
Rodezio 3 - - - - 4 - - - -
Somalio 30 (Italia) 1 - - - - 1 - - - -
Sanheleno 31
1 - - - - 4 - - - -
Sudano (Francia) 1 - - - - 1 - - - -
Transvaalio 32 (nun
provincoj Norda
Provinco, Gauteng,
Mpumalanga kaj parto
de Nordokcidento)
7 1 - - 32 15 - 12 12 -
Tunizio 4 - - - - 4 - - - -
30
Noto de la tradukinto: En la originaĵo specifita kiel ‘Somali-bordo itala’.
31
Noto de la tradukinto: St. Heleno
32
Noto de la tradukinto: En la originaĵo: ‘Transvalo’.
105

Aldono 7: Gazetaj sciigoj
7a. Gazeta sciigo el Taifa Leo kaj Taifa Weekly
— aperinta en Kenjo, inter aliaj je 21/3-23/5-6/6-10/6-4/7-12/9-10/10-21/10/1981a kaj
9/5-18/5-5/9/1983
7b. Gazeta sciigo el Uhuru
— aperinta en Tanzanio, interalie je 30/3/1983
106

Aldono 8: Rezolucio de la tria togolanda Esperanto-kongreso
— El Ondo da Vero 1996 3/1: 7
“La kongreso
-rekonas * la gravecon kaj valoron de Esperanto por la homaro;
* ke Esperanto nun disvastiĝas tra Afriko, kie ekzistas esperantistoj
rimarkinde pli bonnivelaj ol multaj esperantistoj eksterafrikaj;
* la troan junecon de afrikaj esperantistoj;
* ke Esperanto ebligas al triamondanoj kaj anoj de evoluintaj landoj rilati
unu kun la alia;
* la malriĉecon de Afriko antaŭ la evoluintaj landoj;
* la ĉiaman ekzistadon de konfliktoj en afrikaj landoj, kion kaŭzas la
koloniintoj de la nigra kontinento por ĉiam subpremi, ekspluati kaj sklavigi
la afrikanojn;
- kondamnas la fakton, ke esperantistoj insultas afrikajn Esperantistojn, ke tiuj ĉi estas "rizesperantistoj",
"almozuloj", tio estas ke ili uzas Esperanton nur por serĉi panon; la uzado de la
terminoj "riz-esperantistoj" kaj almozuloj montras ke eĉ en nia movado esperantistoj
elmontras sian rasismon kontraŭ nigruloj; tiaj tendencoj hontigas kaj ridindigas nian
Esperanto-movadon, kaj pravigas homojn, kiuj neniam volas lerni Esperanton;
- memorigas la punkton 5 de la Deklaracio Bulonja: "Esperantisto estas nomata ĉiu persono,
kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto, tute egale por kiaj celoj li ĝin uzas ......";
- konstatas, ke afrikaj landoj ne estas tute sendependaj, ĉar la koloniintaj landoj ĉiam altrudas
siajn volojn kaj decidojn al la kontinento;
- rimarkas, ke Esperanto ne jam estas oficiale rekonita de la evoluintaj landoj;
- konkludas, ke *neniu afrika lando povas, sen la permeso de la koloniintoj, adopti
Esperanton kiel oficialan lingvon;
*Esperanton povas tamen uzi afrikanoj kaj alikontinentanoj egale por ĉiaj
celoj, do rajtas, sed ne devas uzi ĝin por provi solvi siajn problemojn
malriĉecajn kaj socipolitikajn;
- rekomendas, ke *afrikanoj lernu Esperanton, kiun ili uzu por sia ĉiutaga vivo sen kaŭzi
ĝenon al aliaj esperantistoj;
*eksterafrikaj esperantistoj helpu al Afriko lerni kaj uzi Esperanton, tiel kiel
ankaŭ ili lernas kaj uzas ĝin;
*UEA kaj aliaj Esperanto-organizaĵoj zorgeme subtenu, gvidu, protektu kaj
eduku la afrikajn esperantistojn nun junajn, por ke en sia nejuneco ili
kapablu prizorgi la movadon afrikan;
- esperas, ke la tutmondaj esperantistoj kaj Esperanto-organizaĵoj komprenos la situacion en
Afriko, kaj faros tiurilatajn klopodojn, por ke la Esperanto-movado tiukontinenta pluvivu.
Farita en Kpele-Govie, 31-12-1995 dum La Tria Togolanda Esperanto-Kongreso
107

Aldono 9: Programo de la sesa togolanda Esperanto-kongreso
— El Alvoko 1998 4/2: 6-7
“Programo de la kongreso
Dimanĉo la 27-a de decembro
16:00: Alveno de la kongresanoj
19:00: Vespermanĝo
20:00: Kunsido ( la komitato kun la estraroj de UTE kaj JOTE: pretigo de la raportoj pri la
agado en 1998; informoj de la kongresa organiza komitato: sukcesoj, malsukcesoj)
Lundo, la 28-a de decembro
07:00: Matenmanĝo
09:00: Inaŭguro
Prelego pri la kongresa temo
11:00: Ekzameno UEA/ILEI ( Antaŭtesto)
12:00: Tagmanĝo
14:00: Ĝenerala Asembleo: Raportoj pri la vivo de la kluboj en la jaro; raportoj de la Estraroj
de UTE kaj JOTE, raportoj de organizaĵoj kunlaborantaj en Togolando kun UTE.
16:00: Ekzameno UEA/ILEI (Skriba parto); kaj ekskurso al la montoj AGOU
19:00: Vespermanĝo
21:00: Kultura vespero
Mardo, la 29-a de decembro
07:00: Matenmanĝo
08:00: Ekzameno UEA/ILEI ( fino)
09:00: Kvizo
12:00: Tagmanĝo
14:00: Kunsido de la nova komitato: voĉdonado (elekto de la estraranoj de UTE kaj de la
membroj de la gvidantaro de la komitato).
Asembleo de JOTE: Elekto de la estraro de la junulara organizo
16:00: Matĉo de piedpilko.
21:00: Kongresa balo
Merkredo, la 30-a de decembro
07:00: Matenmanĝo
09:00: Ferma ceremonio
Grupa Fotiĝo
Disiĝo de la kongresanoj.
108

Aldono 11: Demandaro D1 33
DEMANDARO
ĜENERALA PARTO
1a. Kie vi estas naskita ? b. Kiam ?
2. Kie vi nun loĝas ? (urbo / urbeto sufiĉas)
3. Ĉu vi jam finis iri al lernejo ? Se jes, kiam ?
Se vi sekvis ‘pli altan’ instruadon, tio estis en kiu direkto / fako(j) ?
Kiun gradon vi akiris ?
4. Kiu estas la plej alta klaso / nivelo kiun vi atingis ?
5a. Kiu estas via gepatra lingvo ?
5b. Kiu estas via hejma lingvo ?
6. Kiujn aliajn lingvojn vi ankoraŭ povas paroli, kiel bone vi povas paroli ilin kaj kie vi lernis ilin ?
lingvo bonete bone bonege kie ? (strato / lernejo / hejme / alie: .... )
-
-
-
7. Kiu estas via sekso ? viro / virino
8. Kio estas via profesio ? Bonvolu esti specifa: ekz: se vi estas oficisto, donu vian rangon; se vi estas
instruisto; donu la tipon de lernejo kaj la fakojn kiujn vi instruas.
9. Se vi estas edz(in)igita: kio estas la profesio de via edz(in)o ?
10. Kiom da infanoj vi havas ? Bonvolu doni ilian naskiĝdaton
Nomo dato
-
-
-
11. Kio estas la profesio de via patro ? Se li estas pensiita, bonvolu doni lian antaŭan profesion.
12. Ĉu vi iam sekvis aliajn kursojn krom Esperanto?
13. Kiun religion vi konfesas ? kristanismo islamo hinduismo budhismo judaismo alia
33
Noto de la tradukinto: Ĉi tiu demandaro svarmis je gramatikaj eraroj. La tradukinto pravigis sin korekti ilin.
En demandaro D2 mi ankaŭ korektis kelkajn erarojn.
109

14. Se vi estas kristano, ĉu vi estas katoliko prostestanto adventisto atestanto de Jehovah alia
15. Bonvolu mencii vian eklezion.
16. Ĉu vi iras al religia celebrado ? Jes Ne
17. Se jes, kiom da fojoj ? regule regulete okaze malofte
18. Ĉu vi estas vegetarano ? Jes Ne
19. Se jes, bonvolu doni detalojn pri longeco kaj genro (ovo-lakto, …)
ESPERANTO
1. Bonvolu skizi vian unuan konatiĝon kaj sperto pri Esperanto en 10 aŭ 15 linioj. (Ekzemple Kiam kaj kiel vi
unue aŭdis pri la lingvo kaj la movado, kiam kaj kie vi komencis lerni Esperanton , kial vi lernis Esperanton?)
2. Se ekzistas, ĉu vi estas membro de la nacia E-Asocio de via lando ? Se ne ekzistas nacia EA, ĉu vi estas
membro de regiona EA ? Se jes, de kiu jaro ?
Se ne, ĉu vi iam estis membro ? Se jes, kio estas la kialo ke vi nun ne plu estas ?
3. Ĉu vi estas membro de UEA ? Jes Ne
Se jes, en kiu jaro ?
Se ne, ĉu vi iam estis membro ? Se jes, kio estis la kialo ke vi nun ne plu estas ?
110

4. Ĉu vi estas membro de alia(j) E-organizo(j) ? Jes Ne
Se jes, de kiu organizo ?
En kiu jaro vi unue devenis membro ?
5. Ĉu vi havas aŭ havis iam oficialan funkcion en iu E-organizo ? Jes Ne
Se jes, kiu periodo, kiu funkcio kaj kiu organizo ? Bonvolu doni detalojn.
6. Ĉu vi iam vizitis E-kongreson (en via propra lando aŭ alie) ? Jes Ne
Bonvolu rakonti pri tio okazaĵo. Kion vi pensis pri tio ? (Kie kaj kiam, ĉu estis loka, regiona, nacia aŭ
internacia kongreso ?…..)
7. Ĉu vi iam vizitis alian nacian aŭ internacian seminarion, kurson aŭ alian kunvenon de E-istoj ? Jes Ne
Se jes, bonvolu mencii la daton, urbon kaj specon de kunveno. Vi povas rakonti detalojn kion vi pensas pri
tio,…
8. Ĉu vi estas membro de alia, ne-E-organizo ? Jes Ne
Se jes, kiu(j) organizo(j) ?
De kiam ?
111

Kio estas via eventuala funkcio ?
Kiu estas la nivelo de la organizo: loka / regiona / nacia / internacia ?
9. Kiuj de tiuj organizoj menciitaj en 8. harmonias laŭ via penso kun la ‘interna ideo’ de Esperanto ?
Kial ?
10. Nur por geedzoj:
- Ĉu vi renkontis vian edz(in)no ĉe iu ajn E-kunveno ?
- Ĉu via edz(in)o lernis/lernas Esperanton ? Jes Ne
Se jes, de kiam ?
- Se vi havas infanojn, ĉu ili scipovas Esperanton ? Jes Ne
Kiel ili lernis Esperanton ? Hejme en klubo en lernejo alie ?
- Kiam ili eklernis Esperanton?
- Kio estas ilia motivo ?
11. Ĉu viaj gepatroj parolas Esperanton ? Jes Ne Nur patro/patrino
Se jes, de kiam ?
12. Ĉu vi iam akiris diplomon aŭ ateston de Esperanto ? Jes Ne
Se jes, kiu organo eldonis tion ?
Kiun eventualan gradon vi akiris ?
13. Iuj homoj pensas ke la plej grava aspekto de Esperanto estas la ‘interna ideo’ de paco kaj kompreno tra
neŭtrala internacia lingvo. Aliaj homoj pli emfazas la praktikajn avantaĝojn de facila internacia lingvo en la
komerco, kongresoj, korespondado kaj vojaĝoj. Kio estas via opinio pri tiu ĉi temo ?
112

14a. Ĉu estas alia(j) aspekto(j) de E-o kiuj laŭ vi estas tre gravaj ? Jes Ne
Se jes, bonvolu mencii ilin.
b. Ĉu vi pensas ke la aspektoj menciitaj en 13a. ricevas sufiĉe da atento en la movado ? Aŭ ĉu nur en kelkaj
niveloj ? Kiuj niveloj ? Kion vi farus por ke tiu aspekto ricevu pli da atento ?
15. Ĉu vi iam legis libron (do ne artikolon) pri la vivo de d-ro Zamenhof aŭ pri la Esperanto- movado ? Jes
Ne
16. En kiu lingvo estis tiu(j) libro(j) skribita(j)?
17. Kio estas laŭ via opinio ĝenerala problemo de Esperanto ? Bonvolu skribi pri lingvistikaj problemoj kaj pri
la problemoj de la movado.
18. Mi bonvenigas alian komentarion kaj detalojn kaj tre dankas vin pro via helpo.
113

Aldono 12: Demandaro D2
DEMANDARO
GENERALA PARTO
1a. Kie vi naskiĝis ? b. Kiam ?
2. Kie vi nun loĝas ? ( urbo / urbeto sufiĉas)
3. Ĉu vi jam finis iri al lernejo ? Se jes, kiam ?
Se vi sekvis ‘pli altan’ instruadon, tio estis kiu direkto / fako(j) ?
Kiun gradon vi akiris ?
4. Kiu estas la plej alta klaso / nivelo kiun vi atingis ?
5a. Kiu estas via gepatra lingvo ?
5b. Kiu estas via hejma lingvo ?
6. Kiujn aliajn lingvojn vi ankoraŭ povas paroli, kiel bone vi povas paroli ilin kaj kie vi lernis ilin ?
lingvo bonete bone bonege kie ? (strato / lernejo / hejme / alie: .... )
-
-
-
7. Kiu estas via sekso ? viro / virino
8. Kio estas via profesio ? Bonvolu esti specife: ekz: se vi estas oficisto, donu vian rangon; se vi estas
instruisto; donu la tipon de lernejo kaj la fakojn kiujn vi instruas.
9. Se vi estas edz(in)igita: kio estas la profesio de via edz(in)o ?
10. Kiom da infanoj vi havas ? Bonvolu doni ilian naskigdaton
Nomo dato
-
-
-
11. Kio estas la profesio de via patro ? Se li estas pensiita, bonvolu doni lian antaŭan profesion.
12. Ĉu vi iam sekvis aliajn kursojn ol Esperanto?
114

13. Kiun religion vi konfesas ? kristanismo islamo hinduismo budhismo judaismo alia
14. Se vi estas kristano, ĉu vi estas katoliko prostestanto adventisto atestanto de Jehovah alia
15. Bonvolu mencii vian eklezion.
16. Ĉu vi iras al religia celebrado ? Jes Ne
17. Se jes, kiom da fojoj ? regule regulete okaze malofte
18. Ĉu vi estas vegetarano ? Jes Ne
19. Se jes, bonvolu doni detalojn pri longeco kaj genro (ovo-lakto, …)
ESPERANTO
1a. Bonvolu skizi vian unuan konatiĝon kaj sperto kun Esperanto en 10 aŭ 15 linioj. (Ekzemple Kiam kaj kiel vi
unue aŭdis pri la lingvo kaj la movado, kiam kaj kie vi komencis lerni E, kial vi lernis Esperanton ?…..)
1b. Ĉu la lernado de Esperanto satigis vian deziron ?
2. Se ekzistas, ĉu vi estas membro de la nacia E-Asocio de via lando ? Se ne ekzistas nacia EA, ĉu vi estas
membro de regiona EA ? Se jes, de kiu jaro ?
Se ne, ĉu vi iam estis membro ? Se jes, kio estas la kialo ke vi nun ne plu estas ?
115

3. Ĉu vi estas membro de UEA ? Jes Ne
Se jes, de kiu jaro ?
Se ne, ĉu vi iam estis membro ? Se jes, kio estis la kialo ke vi nun ne plu estas ?
4. Ĉu vi estas membro de alia(j) E-organizo(j) ? Jes Ne
Se jes, de kiu(j) organizo(j) ?
En kiu jaro vi unue fariĝis membro ?
5. Ĉu vi havas aŭ havis iam oficialan funkcion en iu E-organizo ? Jes Ne
Se jes, kiu periodo, kiu funkcio kaj kiu organizo ? Bonvolu doni detalojn.
6. Ĉu vi iam vizitis E-kongreson (en via propra lando aŭ alie) ? Jes Ne
Bonvolu rakonti pri tio okazaĵo. Kion vi pensis pri tio ? (Kie kaj kiam , ĉu estis loka, regiona, nacia aŭ
internacia kongreso ?…..)
7. Ĉu vi iam vizitis alian nacian aŭ internacian seminarion, kurson aŭ alian kunvenon de E-istoj ? Jes Ne
Se jes, bonvolu mencii la daton, urbon kaj genron de kunveno. Vi povas aldoni pliajn detalojn pri tio,…
8. Ĉu vi estas membro de alia, ne-E-organizo ? Jes Ne
116

Se jes, kiu(j) organizo(j) ?
De kiam ?
Kio estas via eventuala funkcio ?
Kiu estas la nivelo de la organizo: loka / regiona / nacia / internacia ?
9. Kiuj de tiuj organizoj menciitaj en 8. harmonias laŭ via penso kun la ‘interna ideo’ de Esperanto ?
Kial ?
10. Nur por geedzoj:
- Ĉu vi renkontis vian edz(in)on ĉe iu ajn E-kunveno ?
- Ĉu via edz(in)o lernis/lernas Esperanton ? Jes Ne
Se jes, de kiam ?
- Se vi havas infanojn, ĉu ili scipovas E-on ? Jes Ne
Kiel ili lernis Esperanton ? Hejme en klubo en lernejo alie ?
- Kiam ili eklernis Esperanton?
- Kio estas ilia motiveco ?
11. Ĉu viaj gepatroj parolas Esperanton ? Jes Ne Nur patro/patrino
Se jes, de kiam ?
12. Ĉu vi iam akiris diplomon aŭ ateston de Esperanto ? Jes Ne
Se jes, kiu organo eldonis tion ?
117

Kiun eventualan gradon vi akiris ?
13. Iuj homoj pensas ke la plej grava aspekto de Esperanto estas la ‘interna ideo’ de paco kaj kompreno tra
neŭtrala internacia lingvo. Aliaj homoj pli emfazas la praktikajn avantagojn de facila internacia lingvo en la
komerco, kongresoj, korespondado kaj vojagoj. Kiu estas via opinio pri tiu ĉi temo ?
14a. Ĉu estas alia(j) aspekto(j) de Esperanto kiu(j) laŭ vi estas tre grava(j) ? Jes Ne
Se jes, bonvolu mencii ilin.
b. Ĉu vi pensas ke la aspektoj menciitaj en 13a. ricevas sufiĉe da atento en la movado ? Aŭ ĉu nur en kelkaj
niveloj ? Kiuj niveloj ? Kion vi farus por ke tiu aspekto ricevu pli da atento ?
15. Ĉu vi iam legis libron (do ne artikolon) pri la vivo de d-ro Zamenhof aŭ pri la Esperanto- movado ? Jes
Ne
16. En kiu lingvo estis tiu(j) libro(j) skribita(j) ?
17. Ĉu Esperanto laŭ via opinio estas solvo por lingvaj problemoj ?
18. Kio estas laŭ via opinio ĝenerala problemo de Esperanto ? Bonvolu skribi pri lingvistikaj problemoj kaj pri
la problemoj de la movado.
19. Mi bonvenigas alian komentarion kaj detalojn kaj tre dankas vin por via helpo.
118

Aldono 17: Profesioj de la tanzaniaj kaj togolandaj esperantistoj (1998)
— El la respondoj al demando 8 de demandaroj D2 kaj D3
Profesio de la esperantisto Tanzanio Togolando
N % N %
mankas: lern/studas ankoraŭ - - 26 47,4
instruist(in)o 9 25,6 6 11,0
terkultivist(in)o 4 11,3 - -
komercant(in)o 4 11,3 3 5,5
terkultivist(in)o +
1 2,9 - -
komercant(in)o
kontisto 3 8,5 - -
publikserva oficisto 3 8,5 - -
ŝoforo - - 4 7,3
laboristo 1 2,9 - -
lignaĵisto - - 2 3,6
programisto 1 2,9 2 3,6
riparisto - - 2 3,6
fotografo - - 1 1,8
presisto - - 1 1,8
konstruadentreprenisto 1 2,9 - -
farmaciistino 1 2,9 - -
etulinstruisto 1 2,9 - -
doganhelpisto - - 1 1,8
vojaĝkonsilisto 1 2,9 - -
ĵurnalisto 1 2,9 - -
elektrikoteknikisto - - 1 1,8
kudristo 1 2,9 1 1,8
flegist(in)o 1 2,9 1 1,8
kuiristo - - 1 1,8
herbkuracisto + sekretario - - 1 1,8
senlabora 1 2,9 2 3,6
respondo mankas 1 2,9 - -
Tuto 35 100,0 55 100,0
119

Aldono 18: Profesioj de la gepatroj de la esperantistoj de Tanzanio kaj Togolando
(1998)
— El la respondoj al demando 11 de demandaroj D2 kaj D3
Tanzanio Togolando
Profesioj gepatraj Profesio de la patro Profesio de la patro Profesio patrina
N % N % N %
kampist(in)o 14 40,0 15 27,3 13 23,7
komercant(in)o 1 2,9 4 7,3 23 41,9
agrikulturo+komerco - - 4 7,3 4 7,3
instruist(in)o 2 5,7 4 7,3 1 1,8
masonisto 1 2,9 5 9,1 - -
lignaĵisto - - 3 5,5 - -
kontisto 2 5,7 2 3,6 - -
garaĝisto 1 2,9 - - - -
plumbisto 1 2,9 - - - -
laborist(in)o - - 1 1,8 1 1,8
ŝoforo - - 1 1,8 - -
administristo 1 2,9 - - - -
tekhnikisto 1 2,9 - - - -
policisto 2 5,7 - - - -
bestokuracisto 1 2,9 - - - -
agronomo - - 1 1,8 - -
mareksperto - - 2 3,6 - -
stenografistino - - - - 1 1,8
konstruisto 1 2,9 - - - -
ferladisto - - 1 1,8 - -
poŝtoficisto - - 1 1,8 - -
profesoro - - 1 1,8 - -
inĝeniero 3 8,6 1 1,8 - -
kudristino - - - - 1 1,8
zorgadistino - - - - 1 1,8
transportoveturilisto - - 1 1,8 - -
tradicia kuracisto 2 5,7 - - - -
magazenisto - - 1 1,8 - -
religia pastro 1 2,9 - - 1 1,8
dommastrino - - - - 1 1,8
malsana - - - - 1 1,8
gepatro nekonata 1 2,9 - - - -
gepatro jam mortis - - 4 7,3 1 1,8
respondo mankas - - 3 5,5 6 10,9
Tuto 35 100,4 55 100,0 55 100,0
120

Enkonduko
E N H A V O
.
PARTO 1
1. Laŭhistoria situigo de la lingvo kaj de la movado
1.1. Intelekta fono
1.2. Organizigo de la Esperanto-movado
2. Lingvika situigo de Esperanto
2.1. Laŭtipa determino
2.1.1. Laŭ fonetikaj ecoj
2.1.2. Laŭ morfologiaj ecoj
2.1.3. Laŭ sintaksaj ecoj
2.1.4. Laŭ leksikaj kaj semantikaj ecoj
2.2. Afrikaj vortradikoj en Esperanto
PARTO 2
3. La unuaj pasoj de Esperanto en Afriko
3.1. Norda Afriko
3.1.1. Alĝerio
3.1.2. Egiptio
3.1.3. Maroko
3.1.4. Tunizio
3.1.5 Sudano
3.1.6. Kanariaj Insuloj
3.2. Okcidenta Afriko
3.3. Orienta Afriko
3.3.1. Etiopio
3.3.2. Zanzibaro
3.3.3. Mozambiko
3.3.4. Malagasio
3.4. Centra Afriko
3.5. Suda Afriko
3.5.1. Rodezio - Centrafrika Federacio (Zambio, Zimbabvo kaj Botsvano)
3.5.2. Sudafriko
4. Evoluo de la movado inter 1960 kaj 1980
4.1. La Karavano de Amikeco: la malsukces(plen)a komencigo?
4.2. UEA-ideologio en la komenco de la '60aj jaroj
4.3. Polemiko
4.4. La strategio de la junularaj Esperanto-organizoj
4.4.1. La Komisionoj pri Afriko
4.4.2. Komisiono pri regiona agado de TEJO
.
4.5. UEA-strategio en la '70-aj jaroj'
4.6. Transiro de regiona agado al afrika agado
5. Evoluo de la movado depost 1980
5.1. Komenco de la afrika agado
5.2. Salta ekapero sur la internacian scenejon
5.3. Notico pri strategio de UEA
5.4. Evoluo ekde 1990
121

5.4.1. Kongresoj kaj periodaj gazetoj
5.4.2. Reorganizigo
6. La afrikaj kongresoj
6.1. Organizo kaj okazmaniero de la afrikaj kongresoj
6.1.1. Unua afrika kongreso Notse (Togolando)
6.1.2. Dua afrika kongreso Cotonou (Benino)
6.1.3. Tria afrika kongreso Winneba (Ganao)
6.1.4. Kvara afrika kongreso Mosi (Tanzanio)
6.2. Postkonsideroj
PARTO 3
7. Evoluo de la hodiaŭa movado en Tanzanio
7.1. La sosa komencigo
7.2. Esperanto en la tanzaniaj tendaroj por rifugintoj
7.3. Florado, kulmino kaj malfortigo de la tanzania movado
7.3.1. Fortika movado malgraŭ problemoj
7.3.2. De la unua tanzania kongreso gis la kvara afrika kongreso
7.3.3. Malfortigo
8. Evoluo de la hodiaŭa Esperanto-movado en Togolando
8.1. La sosa komencigo
8.2. La fondo de nacia asocio
8.3. Esperanto-institutoj
8.4. La togolandaj Esperanto-kongresoj
8.4.1. Unua togolanda Esperanto-kongreso, Aneho
8.4.2. Dua togolanda Esperanto-kongreso, Tsevie
8.4.3. Tria togolanda Esperanto-kongreso, Kpélé-Govié
8.4.4. Kvara togolanda Esperanto-kongreso , Vogan
8.4.5. Kvina togolanda Esperanto-kongreso, Atakpamé
8.4.6. Sesa togolanda Esperanto-kongreson , Assahoun
9. Kompara studo de la movado en Tanzanio kaj Togolando
9.1. Enkonduko
9.2. Prirespondo de la uzitaj demandaroj
9.3. Sociografia bildo de la esperantistoj en Tanzanio kaj Togolando
9.3.1. Ago kaj ceteraj trajtoj
9.3.2. Sekso
9.3.3. Socia klaso
9.3.4. Laŭreligia distribuo de la esperantistoj
9.4. Sinteno rilate al Esperanto kaj la movado
9.4.1. Enkonduko
9.4.2. Jesneaj demandoj
9.4.3. Motivigoj, problemoj kaj valoraj aspektoj de la movado
9.5. Vivkondicojn progresigaj projektoj tra Esperanto
Ferma parolo
Referoj
Laŭ revutitolo
Laŭ aŭtoro
Aldonoj
Aldono 2: Uzitaj mallongigoj
Aldono 3: Fonetikaj kaj ortografiaj tabeloj
Aldono 4: La dekses bazaj reguloj de la Fundamenta Gramatiko de Esperanto
Aldono 6: Statistiko de Dietterle de 1928
Aldono 7: Gazetaj sciigoj
Aldono 8: Rezolucio de la tria togolanda Esperanto-kongreso
122

Aldono 9: Programo de la sesa togolanda Esperanto-kongreso
X
Aldono 12: Demandaro D2
Aldono 13: Demandaro D3
Aldono 17: Profesioj de la tanzaniaj kaj togolandaj esperantistoj
Aldono 18: Profesioj de la gepatroj de la esperantistoj de Tanzanio kaj Togolando
123