16.01.2013 Views

giorgi gedeniZe eTer lazaraSvili

giorgi gedeniZe eTer lazaraSvili

giorgi gedeniZe eTer lazaraSvili

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

inteleqti<br />

<strong>giorgi</strong> <strong>gedeniZe</strong><br />

<strong>eTer</strong> <strong>lazaraSvili</strong><br />

XI<br />

klasis<br />

saxelmZRvanelo


<strong>giorgi</strong> <strong>gedeniZe</strong><br />

<strong>eTer</strong> <strong>lazaraSvili</strong><br />

fizika<br />

XI klasis<br />

saxelmZRvanelo<br />

grifi mieniWa 2012 wels ssip ganaTlebis xarisxis ganviTarebis<br />

erovnuli centris (brZaneba ##375, 18.05.2012) mier<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi 2012


<strong>giorgi</strong> <strong>gedeniZe</strong>, <strong>eTer</strong> <strong>lazaraSvili</strong><br />

fizika XI<br />

Giorgi Gedenidze, Eter Lazarashvili<br />

PHYSICS XI<br />

INTELEKTI PUBLISHERS<br />

Tbilisi 2012<br />

redaqtorebi gvanca <strong>gedeniZe</strong><br />

naTia mamulaSvili<br />

Editor Gvantsa Gedenidze<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

ISBN 978-9941-439-67-4<br />

Natia Mamulashvili<br />

Tbilisi, ilia WavWavaZis gamziri 5<br />

225-05-22, 599 55-66-54<br />

faqsi: 225-05-22<br />

info@intelekti.ge www.intelekti.ge<br />

iNtELEKti Publishers<br />

5 ilia Chavchavadze ave., tbilisi, Georgia. tel.: 225-05-22, 599 55-66-54<br />

© gamomcemloba `inteleqti~, 2012


Sinaarsi<br />

I Tavi. meqanikuri rxevebi da talRebi ................................................................6<br />

1.1. ra da rogor iswavleT, SeamowmeT Tqveni codna ...............................................7<br />

1.2. maTematikuri qanqara ........................................................................................................11<br />

1.3. rxeviTi moZraoba. zambariani qanqara........................................................................14<br />

1.4. harmoniuli rxeva ...............................................................................................................17<br />

1.5. Tavisufali da iZulebiTi rxevebi. rezonansi .......................................................20<br />

1.6. meqanikuri talRebi ...........................................................................................................23<br />

1.7. bgeriTi talRa ....................................................................................................................26<br />

1.8. amocanis amoxsnis nimuSi .................................................................................................29<br />

1.9. SeamowmeT Tqveni codna ..................................................................................................31<br />

II Tavi. eleqtromagnituri rxevebi da talRebi ............................................32<br />

2.1. analogia meqanikur da eleqtromagnitur movlenebs Soris ............................33<br />

2.2. cvladi deni. cvladi denis generatori. denis Zalisa da Zabvis<br />

efeqturi mniSvneloba ......................................................................................................36<br />

2.3. eleqtruli energiis gadacema ......................................................................................39<br />

2.4. transformatori ................................................................................................................42<br />

2.5. eleqtromagnituri talRebi ..........................................................................................44<br />

2.6. eleqtromagnituri talRebis gamoyeneba. radiotalRebi ..................................48<br />

2.7. eleqtromagnituri talRebis gamoye neba. optikuri diapazonis<br />

eleqtromagnituri talRebi. rentgenis sxivebi ....................................................51<br />

2.8. amocanis amoxsnis nimuSi .................................................................................................54<br />

2.9. SeamowmeT Tqveni codna ..................................................................................................55<br />

III Tavi. molekulur-kinetikuri Teoria da Termodinamika ...................56<br />

3.1. molekulur-kinetikuri Teoriis ZiriTadi debulebebi. Termodinamika .....57<br />

3.2. molekulebis raodenoba da masa. fardobiTi molekuluri masa.<br />

nivTierebis raodenoba. moluri masa. avogadros mudmiva................................60<br />

3.3. idealuri airi. molekulur-kinetikuri Teoriis ZiriTadi<br />

gantoleba. temperatura .................................................................................................63<br />

3.4. temperaturis absoluturi skala. temperatura _ molekulebis<br />

saSualo kinetikuri energiis zoma .............................................................................65<br />

3.5. idealuri airis mdgomareobis gantoleba ...............................................................68<br />

3.6. airis kanonebi ......................................................................................................................70<br />

3.7. amocanis amoxsnis nimuSi .................................................................................................73<br />

3.8. SeamowmeT Tqveni codna ..................................................................................................75<br />

3


4<br />

3.9. Sinagani energia da misi Secvlis xerxebi ................................................................76<br />

3.10. siTbos raodenoba. muSaoba airis moculobis cvlilebisas ..........................79<br />

3.11. ra da rogor iswavleT SeamowmeT Tqveni codna ................................................81<br />

3.12. najeri orTqli. duRili ...............................................................................................84<br />

3.13. haeris tenianoba ...............................................................................................................87<br />

3.14. Termodinamikis pirveli kanoni ..................................................................................91<br />

3.15. Termodinamikis pirveli kanonis gamoyeneba sxvadasxva<br />

procesisaTvis. adiabaturi procesi ........................................................................93<br />

3.16. Seqcevadi da Seuqcevadi procesebi. Termodinamikis meore kanoni............95<br />

3.17. siTburi Zravebi ................................................................................................................97<br />

3.18. amocanis amoxsnis nimuSi ...............................................................................................100<br />

3.19. SeamowmeT Tqveni codna ................................................................................................102<br />

IV Tavi. birTvuli energiis miReba da gamoyeneba .......................................103<br />

4.1. birTvuli kvlevebi ............................................................................................................105<br />

4.2. radioaqtivoba .....................................................................................................................107<br />

4.3. alfa (α), beta (b) da gama (g) .......................................................................................109<br />

4.4. radioaqtiuri gamosxiveba ..............................................................................................111<br />

4.5. atomis agebuleba. rezerfordis cdebi ....................................................................113<br />

4.6. atomis planetaruli modeli ........................................................................................115<br />

4.7. boris postulatebi ...........................................................................................................117<br />

4.8. radioaqtiuri gardaqmnebi .............................................................................................119<br />

4.9. naxevardaSlis periodi ....................................................................................................121<br />

4.10. birTvuli reaqciebi. protonisa da neitronis aRmoCena.<br />

atomis birTvis agebuleba ............................................................................................123<br />

4.11. birTvuli Zalebi. atomuri birTvebis bmis energia ..........................................126<br />

4.12. masis defeqti. birTvis bmis kuTri energiis masur<br />

ricxvze damokidebuleba ...............................................................................................128<br />

4.13. birTvuli reaqciebi protonebiT da neitronebiT ............................................130<br />

4.14. jaWvuri birTvuli reaqciebi ......................................................................................132<br />

4.15. TermobirTvuli reaqciebi. birTvuli reaqtori ................................................134<br />

4.16. amocanis amoxsnis nimuSi ...............................................................................................137<br />

4.17. SeamowmeT Tqveni codna ................................................................................................139


paragrafis<br />

nomeri<br />

paragrafis<br />

saxelwodeba<br />

wyvilebad<br />

muSaoba<br />

jgufebad<br />

muSaoba<br />

individualuri<br />

samuSao<br />

informacia<br />

suraTis<br />

mixedviT<br />

amocanebi<br />

logikuri<br />

msjelobis<br />

gamoyenebiT<br />

axali<br />

terminebi<br />

daskvnebi<br />

saSinao cda<br />

saWiroa sifrTxile<br />

rogor vixelmZRvaneloT saxelmZRvaneloTi<br />

3.12<br />

najeri orTqli. duRili<br />

��<br />

10. aRwereT 77.1 suraTze gamosa<br />

xuli situacia. romeli energiis<br />

xar jze xdeba sosisis Sewva?<br />

rogor icvleba sosisis Sina gani energia?<br />

viciT, damokidebuleba absolutur tempe raturasa<br />

da molekulebis gadataniTi moZraobis saSualo kinetikur<br />

energias Soris gamoisaxeba formuliT: E kT.<br />

2 3 (1)<br />

kin=<br />

sur. 77.1<br />

���� 5. rogoria Tqveni varaudi, oTaxSi temperaturis<br />

Semcirebisas haerSi arsebuli wylis orTqli uaxlovdeba<br />

Tu Sordeba najerobis mdgomareobas?<br />

pasuxi daasabuTeT magaliTebiT.<br />

�<br />

4. gamoiyofa Tu<br />

STainTqmeba energia<br />

uranis birTvis<br />

gax leCisas meti bmis kuTri<br />

energiis birTvebis warmoqmnisas?<br />

5. ra informacias<br />

iRebT 132.1 suraTidan?<br />

neitronebi<br />

sur. 132.1<br />

neitroni<br />

namsxvrevebi<br />

I. ucvleli masis idealuri airis wnevisa da moculobis nam­<br />

ravlis Sefardeba absolutur tempe ratu ras Tan mudmivi sididea<br />

PV<br />

const.<br />

T<br />

=<br />

8. I winadadebis gamoyenebiT SeiZleba vTqvaT, rom<br />

rodesac mocemuli masis idealuri airis absoluturi temperatura<br />

orjer izrdeba, maSin airis<br />

a. wneva da moculoba ar icvleba;<br />

b. wnevac da moculobac orjer izrdeba.<br />

absoluturi tenianoba, fardobiTi tenianoba, namis<br />

wertili, higrometri, fsiqrometri<br />

gavecaniT tenianobas. tenianobis gazomvis xerxebs. tenianobis mniSvnelobas<br />

yofa­cxovrebaSi.<br />

Semdeg gakveTilze gavecnobiT energiis Senaxvisa da gardaqmnis<br />

kanons siTburi procesebisaTvis.<br />

saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

• qva an kenWi<br />

• wyliani abazana<br />

• 4-5 tivtiva<br />

• zonari<br />

cdis mizani: meqanikur talRebze dakvirveba<br />

1. wyalSi CaagdeT qva an kenWi. daakvirdiT wylis<br />

zedapirs. aRwereT da SeecadeT axsnaT SemCneuli<br />

movlena.<br />

2. ganier WurWelSi (abazanaSi), erTmaneTisagan<br />

daSorebiT, moaTavseT oTxixuTi<br />

msubuqi tivtiva _ korpis an asanTis<br />

Reris gadanaWeri. joxis perioduli Se xebiT<br />

wyali rxeviT moZraobaSi moiyvaneT. daakvirdiT wyli s zedapirs da tivtivebs.<br />

ras amCnevT? gadaadgildeba Tu ara tivtivebi horizontalurad?<br />

aRwereT SemCneuli movlenebi.<br />

! dafiqrdiT da asanTis Reris Tavebi (sur. 136.1) ise ganalageT liTonis<br />

ta faze an kecze, rom cdiT SeZloT jaWvuri reaqciis demonstrireba.<br />

5


6<br />

I Tavi<br />

meqanikuri<br />

rxevebi da<br />

talRebi<br />

am TavSi gaixsenebT da<br />

gaecnobiT<br />

� meqanikur rxevas;<br />

� rxevis amplitudas, sixSires, fazas;<br />

� maTematikur da zambarian<br />

qanqarebs;<br />

� harmoniul rxevas da mis<br />

maxasiaTeblebs;<br />

� rezonanss;<br />

� meqanikur talRebs: ganivsa da<br />

grZivs;<br />

� bgeris warmoqmnas da gavrcelebas;<br />

� bgeris siCqares sxvadasxva<br />

garemoSi;<br />

� adamianisa da cxovelebis mier<br />

aRqmul bgerebs;<br />

� mocemul Temebze amocanebis<br />

amoxsnas.


a da rogor iswavleT, SeamowmeT<br />

Tqveni codna<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p1<br />

testi<br />

1. Tbilisidan quTaisSi mimavali TviTmfrinavi<br />

a. moZraobs Tbilisis mimarT, ar moZraobs quTaisis mimarT;<br />

b. moZraobs quTaisis mimarT, ar moZraobs Tbilisis mimarT;<br />

g. moZraobs orive qalaqis mimarT;<br />

d. ar moZraobs arc erTi qalaqis mimarT.<br />

2. Tbilisidan quTaisSi mimavali datvirTuli TviTmfrinavi<br />

a. moZraobs Tbilisis da tvirTis mimarT;<br />

b. moZraobs Tbilisis mimarT, ar moZraobs tvirTis mimarT;<br />

g. ar moZraobs Tbilisis mimarT, moZraobs tvirTis mimarT;<br />

d. ar moZraobs arc Tbilisis, arc tvirTis mimarT.<br />

3. Zafze dakidebuli wonasworobis mdebareobidan gadaxrili<br />

burTulis (sur. 7.1) gaTavisuflebis Semdeg misi moZraobis<br />

traeqtoriaaa<br />

a. wrewiris rkali; b. wrfis monakveTi; g. wrewiri;<br />

d. wertili.<br />

sur. 7.1<br />

4. sxeuli, romelzec moqmedi Zalebis tolqmedi nuli ar<br />

aris<br />

a. uZravia; b. moZraobs Tanabrad; g. moZraobs aCqarebulad;<br />

d. moZraobs mxolod RerZis Tanxvdenili mimarTulebiT.<br />

5. Tu sxeulma 2 wT­Si 120 m gaiara, maSin SI­Si misi saSualo siCqarea<br />

a. 60 m/wm; b. 240 m; g. 60 m/wT; d. 1 m/wm.<br />

6. SI­Si muSaobisa da energiis erTeulebad, Sesabamisad, miRebulia<br />

a. 1 niutoni, 1 jouli; b. 1 jouli, 1 niutoni;<br />

g. 1 niutoni, 1 niutoni; d. 1 jouli, 1 jouli.<br />

7. SI­Si siCqarisa da aCqarebis erTeulebad, Sesabamisad, miRebulia<br />

a. 1 m/wm, 1 m/wm 2 ; b. 1 m/wm 2 , 1 m/wm; g. 1 km/sT, 1 m/wm 2 ;<br />

d. 1 sm/wm, 1 m/wm 2 .<br />

8. rodesac 7.2 suraTze gamosaxuli k sixistis<br />

zambara deformirebuli ar aris da m masis<br />

sxeuli moZraobs marjvniv v siCqariT, maSin<br />

mas gaaCnia (formulebSi x aris zambaris<br />

sigrZis cvlileba).<br />

a. kinetikuri _ da potenciuri _ energiebi;<br />

sur. 7.2<br />

v 1<br />

1.1<br />

7


8<br />

b. kinetikuri _ da potenciuri _ ;<br />

g. mxolod kinetikuri _ energia;<br />

d. mxolod potenciuri _ energia.<br />

9. rodesac 8.1 suraTze gamosaxuli k sixistis zambara gaWimulia x­iT<br />

da m masis sxeuli moZraobs marcxniv v siCqariT, maSin mas gaaCnia<br />

a. kinetikuri _ da potenciuri _ energiebi;<br />

b. kinetikuri _ da potenciuri _ ;<br />

g. mxolod kinetikuri _ energia;<br />

d. mxolod potenciuri _ energia.<br />

sur. 8.1 x<br />

10. erTnairi masalisa da ganivkveTis farTobis l da 2l sigrZis<br />

rezinidan l sigrZis rezinis sixiste<br />

a. orjer metia 2l sigrZisaze; b. orjer naklebia 2l sigrZisaze;<br />

g. iseTivea, rogoric 2l sigrZis; d. oTxjer metia 2l sigrZisaze.<br />

Tu testebze pasuxis gacema gagiWirdaT, maSin gaiRrmaveT codna<br />

qvemoT moyvanili winadadebebiT. miRebuli informaciiT, fiqriT da<br />

azrovnebiT aucileblad SeZlebT testebze swori pasuxebis gacemas.<br />

drois ganmavlobaSi sxeulis mdebareobis cvlilebas sivrceSi sxva<br />

sxeulis mimarT meqanikuri moZraoba ewodeba.<br />

sxeuls, romlis zomebi amocanis mocemuli pirobebiT SeiZleba<br />

ugulebelvyoT, nivTieri wertili ewodeba.<br />

aTvlis sxeuli, masTan dakavSirebuli koordinatTa sistema da drois<br />

gasazomi xelsawyo erTad qmnis aTvlis sistemas, romlis mimarTac<br />

ganixileba sxeulis moZraoba.<br />

warmosaxviT wirs, romelsac nivTieri wertili moZraobisas aRwers,<br />

am wertilis moZraobis traeqtoria ewodeba.<br />

Tanabari moZraobis siCqare ewodeba mudmiv sidides, romelic tolia<br />

sxeulis S gadaadgilebis da drois im t Sualedis Sefardebisa, romlis<br />

ganmavlobaSic man es gadaadgileba Seasrula: v =<br />

S<br />

t<br />

& S = vt.<br />

TanabaraCqarebuli moZraobis aCqareba ewodeba mudmiv sidides,<br />

romelic tolia sxeulis siCqaris cvlilebis fardobisa drois im<br />

SualedTan, romlis ganmav lobaSic es cvlileba moxda: v v0<br />

a =<br />

t<br />

,<br />

- , (1)<br />

sadac v0 aris sxeulis sawyisi siCqare, v _ siCqare drois t momentSi,<br />

v 1


a _ aCqareba.<br />

sidides, romliTac xasiaTdeba erTi sxeulis moqmedeba meoreze,<br />

Zala ewodeba. Zalis moqmedebiT icvleba sxeulis siCqare.<br />

niutonis meore kanoni _ aCqareba, romliTac moZraobs sxeuli,<br />

tolia masze moqmedi Zalisa da sxeulis masis Sefardebis:<br />

a<br />

m<br />

,<br />

F<br />

= & F = magegmilebiT<br />

F =ma .<br />

x x<br />

Zalis erTeulad SI­Si miRebulia 1 niutoni (1 n). es aris Zala,<br />

romelic 1 kg masis sxeuls 1 m/wm 2 aCqarebas aniWebs. 1 n = 1 kg.m/wm 2 .<br />

fizikur sidides, romelic axasiaTebs sxeulis an sxeulTa sistemis<br />

mier muSaobis Sesrulebis unars, meqanikuri energia ewodeba.<br />

energias, romelic sxeuls moZraobis Sedegad aqvs, kinetikuri<br />

2<br />

energia ewodeba: E<br />

mv kin= , sadac E aris v siCqariT moZravi m masis<br />

kin 2<br />

sxeulis kinetikuri energia.<br />

Tu sxeulze moqmedi Zala asrulebs dadebiT muSaobas, maSin sxeulis<br />

kinetikuri energia izrdeba. energiis erTeulad SI­Si miRebulia 1<br />

jouli (1 j).<br />

energias, romelic ganisazRvreba urTierTmoqmedi sxeulebis an erTi<br />

da imave sxeulis nawilebis urTierTmdebareobiT, potenciuri energia<br />

ewodeba.<br />

potenciuri energia aqvs dedamiwis zedapiridan raime simaRleze<br />

aweul sxeuls da yvela drekadad deformirebul sxeuls.<br />

potenciuri energiis aTvlis nulovani donidan h simaRleze aweuli<br />

m masis sxeulis E pot potenciuri energia ganisazRvreba E pot =mgh<br />

formuliT.<br />

im zambaris potenciuri energia, romlis sixistea k, xolo<br />

deformaciis sidide (wagrZeleba an SekumSva) _ x, ganisazRvreba<br />

2<br />

E<br />

kx<br />

pot= formuliT.<br />

2<br />

sixiste mocemuli zambarisTvis (rezinisTvis) mudmivi sidi dea.<br />

igi damokidebulia zambaris nivTierebis gvarobaze, pirdapir proporciulia<br />

zambaris ganivkveTis farTobis da ukuproporciulia zambaris<br />

sawyisi sigrZis _ k `<br />

S<br />

.<br />

l<br />

9


10<br />

saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

• Zafi<br />

• burTula<br />

• danayofebiani saxazavi<br />

• wammzomi<br />

cdis mizani: Zafze dakidebuli burTulis<br />

rxeviTi moZraobis gamokvleva.<br />

grZel `uWimav~ da `umaso~ Zafze daki­<br />

debuli mcire zomis, magram didi masis<br />

sxeuls maTematikur qan qaras uwodeben.<br />

grZel Zafze dakidebuli burTula<br />

gadaxareT 5-8 0 -iani kuTxiT, gauSviT xeli<br />

da daakvirdiT burTulis rxe vebs (sur. 10.1).<br />

TanmimdevrobiT ganixileT qvemoT mocemuli sakiT xebi, upasuxeT<br />

SekiTxvebs da gamoitaneTY daskvnebi.<br />

a. gansazRvreT qanqaras rxevis amplituda _<br />

udidesi gadaxra wonasworobis mdebareobidan.<br />

rodesac sxeuli oTxi amplitudis tol manZils<br />

gaivlis, maSin sruldeba erTi sruli rxeva.<br />

erTi sruli rxevis xangrZlivobas rxevis periodi<br />

ewodeba. rxevis periodi aRvniSnoT T­Ti.<br />

b. moifiqreT qanqaras rxevis periodis gansazRvris<br />

xerxi da gansazRvreT.<br />

C<br />

O<br />

sur. 10.1<br />

B<br />

gegim qanqaras rxevis periodi Semdegnairad gansazRvra: qanqara<br />

gadaxara wonasworobis mdebareobidan. dainiSna drois is momenti,<br />

rodesac burTulas gauSva xeli (B Bmdebareoba) da gazoma drois<br />

is Sualedi _ rxevis periodi, romlis Semdegac burTula isev B<br />

mdebareobaSi mivida.<br />

anastasiam gazoma drois τ Sualedi, romelSic qanqaram Seasrula n=20<br />

sruli rxeva. drois es Sualedi gayo rxevaTa raodenobaze da miiRo<br />

qanqaras rxevis periodis mniSvneloba T =<br />

x<br />

n<br />

.<br />

g. Tqven rogor fiqrobT, romeli meTodiT miRebuli mniSvneloba<br />

iqneba ufro axlos qanqaras rxevis periodis namdvil mniSvnelobasTan?<br />

d. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogor Seicvleba qanqaras<br />

rxevis periodi amplitudis mcire sididiT gadidebisas?<br />

gamoitaneT daskvna:<br />

rogor aris damokidebuli qanqaras rxevis periodi amplitudaze?<br />

e. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogor Seicvleba qanqaras<br />

rxevis periodi Zafze dakidebuli burTulis masis gadidebisas.<br />

gamoitaneT daskvna:<br />

rogor<br />

masaze?<br />

aris damokidebuli qanqaras rxevis periodi burTulis<br />

v. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogor Seicvleba qanqaras<br />

rxevis periodi Zafis sigrZis Secvlisas? gamoitaneT daskvna:<br />

rogor<br />

sigrZeze?<br />

aris damokidebuli qanqaras rxevis periodi qanqaras<br />

z. rogor moiqcevi Tu romelime SemTxvevaSi Tqveni varaudi ar gamarTlda?<br />

ganmeorebiT CaatarebT cdebs, Tu miRebuli SedegiT maSinve gamoitan<br />

daskvnas?<br />

miRebuli monacemebis mixedviT, samuSao rveulSi SeavseT cxrili.


maTematikuri qanqara<br />

� ratom maTematikuri da ara ubralod _ qanqara?<br />

125-e a suraTze gamo saxulia grZel Zafze dakidebuli foladis bur-<br />

Tula. igi umartivesi qanqaraa. burTula uZravia.<br />

�� 1. 11.1 a suraTze<br />

gamo saxeT burTulaze<br />

moqmedi Zalebi da<br />

axseniT, ratom aris igi wonasworobaSi.<br />

gadavxaroT qanqara wonasworobis O mdebareobidan B mdebareobaSi da<br />

gavuSvaT xeli (sur. 11.1,b).<br />

��<br />

C mdebareobaSi meyseuli gaCerebis Semdeg igive Zalebis moqmedebiT<br />

burTula daiwyebs moZraobas O mdebareobisaken zrdadi siCqariT.<br />

procesi C mdebareobidan B mdebareobisken ise mimdinareobs, rogorc<br />

mimdinareobda B-dan C-sken. burTula O wertilis xan erT, xan meore<br />

mxares gadaixreba _ irxeva.<br />

drois erTeulSi Sesrulebul rxevaTa ricxvs<br />

rxevis sixSire ewodeba. rxevis sixSire aRvniSnoT<br />

n-Ti.<br />

rxevis periodi T =<br />

1 1<br />

o<br />

& o = .<br />

T<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p2<br />

(1)<br />

a<br />

C<br />

sur. 11.1<br />

O b<br />

2. 11.1 b suraTze B mdebareobaSi gamosaxeT<br />

burTulaze moqmedi Zalebi. awonasworebs Tu ara es<br />

Zalebi erTmaneTs? axseniT, ratom? ra mimarTulebiT<br />

iwyebs burTula moZraobas B mdebareobidan?<br />

3. gaCerda Tu ara burTula O wertilSi? axseniT, ratom?<br />

4. SeadareT erTmaneTs O mdebareobis gavlis momentSi burTulaze<br />

moqmedi simZimisa da Zafis daWimulobis Zalebis modulebi. pasuxi<br />

daasabuTeT.<br />

5. rogori mimarTuleba aqvs burTu laze moqmedi Zalebis tolqmeds<br />

O wertilis marcxena mxares? gamosaxeT suraTze samuSao rveulSi.<br />

6. rogori moZraobaa rxeviTi?<br />

��<br />

moiyvaneT rxeviTi moZraobis magaliTebi.<br />

7. ganmarteT rxevis amplituda da periodi. daasaxeleT<br />

TiToeulis erTeuli SI-Si.<br />

B<br />

n _ `niu~<br />

berZnuli asoa.<br />

1.2<br />

11


12<br />

sixSiris erTeulad miRebulia 1 herci (1 hc).<br />

1 herci iseTi rxevis sixSirea, romlis drosac 1 wm­Si erTi sruli<br />

rxeva sruldeba.<br />

��<br />

8. qanqara 5 wm-Si asrulebs 10 rxevas. gansazRvreT<br />

rxevis periodi da sixSire.<br />

9. aRwereT qanqaras rxeva energetikuli TvalsazrisiT.<br />

CavataroT da gavaanalizoT saSinao cdebSi miRebuli Sedegebi.<br />

gamovitanoT daskv nebi:<br />

wonasworobis mdebareobidan mcire gadaxrisas maTematikuri<br />

qanqaras rxevis periodi ar aris damokidebuli amplitudasa da<br />

burTulis masaze.<br />

mcire amplitudiT rxevebisas maTematikuri qanqaras rxevis periodi<br />

pirdapirproporciulia kvadratuli fesvisa qanqaras sigrZidan.<br />

mtkicdeba, rom maTematikuri qanqaras rxevis periodi ganisazRvreba<br />

formuliT<br />

T<br />

g<br />

,<br />

l<br />

= 2r<br />

(1)<br />

sadac l aris qanqaras sigrZe _ manZili Zafis dakidebis wertilidan<br />

burTulis masaTa centramde.<br />

��<br />

10. bavSvebi erTsa da imave saqanelaze qanaoben (sur.<br />

12.1). CaTvaleT, rom bavS ve bis masaTa centri erT donezea<br />

da SeadareT maTi rxevis periodebi erTmaneTs.<br />

sur. 12.1<br />

11. moifiqreT, dagegmeT da Sin CaatareT cda, romlis meSveobiTac<br />

gansazRvravT Tavisuflad vard nili sxeulis aCqarebas.<br />

maTematikuri qanqara, rxevis periodi, sixSire, herci


saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

• zambara an rezini<br />

• danayofebiani saxazavi<br />

• wammzomi<br />

• saswori<br />

• sxvadasxva masis<br />

burTulebi<br />

cdis mizani: zambaraze damagrebuli<br />

burTulis rxeviTi moZraobis gamokvleva.<br />

zambaris (rezinis) erTi bolo daamagreT.<br />

meore boloze dakideT sxeuli.<br />

sxeuli wonasworobis mdebareobidan<br />

2-3 sm-iT CamoswieT da gauSviT xeli.<br />

moiyvaneT rxeviT moZraobaSi (sur. 13.1).<br />

sxeulis masa ise SearCieT, rom rxevebi swrafad ar Sewzydes.<br />

TanmimdevrobiT ganixileT qvemoT mocemuli sakiTxebi,<br />

upasuxeT SekiTxvebs da gamoitaneT daskvna.<br />

a. gazomeT rxevis amplituda;<br />

b. gazomeT drois Sualedi, romlis ganmavlobaSic<br />

sxeulma Seasrula 20 an 30 rxeva. gansazRvreT rxevis<br />

periodi.<br />

g. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogor<br />

Seicvaleba rxevis periodi amplitudis 1-1,5 sm-iT<br />

gadidebisas? daadgineT rxevis periodis damokidebuleba<br />

amplitudaze.<br />

d. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogori<br />

gaxdeba zambaraze dakidebuli oTxjer meti masis sxeulis<br />

rxevis periodi? rogor Seicvala igi?<br />

sur. 13.1<br />

gamoitaneT daskvna: rogor aris damokidebuli zambariani qanqaras<br />

rxevis periodi masze damagrebuli sxeulis masaze?<br />

e. CaatareT cdebi sxvadasxva sigrZis reziniT. romeli rezinis sixistea<br />

meti _ grZelis Tu moklesi?<br />

rogor icvleba rxevis periodi rezinis sixistis gazrdiT? gamoitaneT<br />

daskvna da CawereT samuSao rveulSi cxrilSi.<br />

v. rogor moiqceviT, Tu romelime SemTxvevaSi Tqveni varaudi ar<br />

gamarTlda: ganmeorebiT CaatarebT cdebs, Tu miRebuli SedegiT maSinve<br />

gamoitanT daskvnas?<br />

z. rogor fiqrobT, erTnair pirobebSi cdis mxolod erTxel Catareba<br />

sakmarisia saboloo daskvnis gamosatanad? axseniT, ratom fiqrobT ase.<br />

13


1.3<br />

14<br />

rxeviTi moZraoba.<br />

zambariani qanqara<br />

� zambarac maTematikuri qanqaras msgavsad `iqceva~<br />

CavataroT cdebi:<br />

gluv horizonta lur RerZze Camocmuli ara defor mirebuli zambaris<br />

erTi bolo damagrebulia. meore boloze mimagre bulia RerZuli nax vretis<br />

mqone sxeuli (sur. 14.1, a). zam ba raze<br />

moqmedi simZimis Zala gawo naswo rebulia<br />

O<br />

a<br />

RerZis reaqciis ZaliT. sxeuli wonasworobaSia.<br />

x=0<br />

X<br />

SevkumSoT zambara. sxeuli davaci-<br />

B<br />

b<br />

loT wonasworobis O mdebareobas. gavwioT<br />

mar cxniv A manZilze, gadaviyvanoT<br />

X<br />

B mdebareobaSi, gavuSvaT xeli da<br />

x=-A<br />

dava k vir deT<br />

koo r dinatia.<br />

(sur.14.1,b). x<br />

O wertilis<br />

sxeulis<br />

mar jvniv<br />

C g<br />

koor dina ti<br />

uaryofiTi.<br />

dadebiTia, marcxniv _<br />

x=A<br />

X<br />

sur. 14.1<br />

��<br />

1. daasaxeleT da gamosaxeT 14.1 suraTze Zala,<br />

romliTac zambara B mdebareobaSi moqmedebs sxeulze.<br />

2. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, ra moxdeba<br />

sxeulze xelis gaSvebis Semdeg?<br />

3. rogor icvleba sxeulis siCqare O wertilisken moZrao bisas?<br />

4. ra moxdeba sxeulis O wertilSi misvlis Semdeg?<br />

ra emarTeba zambaras? axseniT, ratom?<br />

5. rogor icvleba sxeulze moqmedi drekadobis Zala O wertilidan<br />

marjvniv moZraobisas? sxeulis siCqare? aCqareba? pasuxi daasabuTeT.<br />

C mdebareobaSi sxeuli meyseulad Cerdeba. zambara gaWimulia, rogorc<br />

cda gviCvenebs, TiTqmis A-s toli maqsimaluri manZiliT (sur. 14.1, g).<br />

am mdebareobaSi sxeulze moqmedebs marcxniv mimarTuli drekadobis<br />

Zala, romlis moduli maqsimaluria. SeCerebis Semdeg sxeuli marcxniv<br />

amoZravda. man xelaxla gaiara O mdebareoba (axla marjvnidan marcxniv)<br />

da kvlav gadaixara misgan TiTqmis A manZiliT anu dabrunda wertilSi,<br />

saidanac daiwyo moZraoba. amis Semdeg procesi meordeba. sxeuli O<br />

wertilis mimarT xan erT, xan meore mxaresaa.<br />

��<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p3<br />

6. rogor moZraobas asrulebs sxeuli?<br />

`sxeuli _ zambaras~ erTobliobas xSirad zambarian qanqaras uwo deben.


��<br />

7. ra saxis energia aqvs deformirebul zambaras?<br />

deformirebuli zambaris potenciuri energia ganisazRvreba formuliT<br />

2<br />

E<br />

kx<br />

pot= , (1)<br />

2<br />

sadac k zambaris sixistea, x _ deformaciis sidide.<br />

��<br />

8. ra saxis energiad gardaiqmneba SekumSuli zambaris<br />

gaSlisas misi potenciuri energia?<br />

Tu sistema Caketilia da rxe visas xa xu ni mcirea, garkveuli drois ganmavlo<br />

baSi misi moqmedebis Sedegi TiTqmis ar gamo v lindeba da sistemis sruli<br />

meqa ni ku ri energia SeiZleba mudmivad CaiTvalos.<br />

SekumSuli zambaris maqsimaluri potenciuri energia kA wonaswo robis<br />

2<br />

mdebareobaSi gavlisas sxeulis kinetikuri energiis mv<br />

2<br />

maqs -is tolia, e. i.<br />

2<br />

2 2<br />

mv<br />

2<br />

kA maqs A m A m<br />

= ⇒ = ⇒<br />

= .<br />

(2)<br />

2<br />

2 2 vmaq<br />

k vmaq<br />

k<br />

roca sxeuli ukidures marjvena mdebareobaSi aRmoCndeba, misi kineti kuri<br />

energia kvlav nuls gautoldeba, xolo sruli energia _ maqsimalur potenciur<br />

energias. wonasworobisa da maqsimaluri gadaxris mdebareobebs Soris<br />

sxeuls aqvs rogorc kinetikuri, ise poten ciuri energia, maTi jami _ sruli<br />

meqanikuri energia mudmivia da nebismier mdebareobaSi kA 2<br />

2<br />

2<br />

-is to lia.<br />

amrigad, merxevi sxeulis sruli meqani kuri energia rxevis amplitudis<br />

kvadratis pro por ciulia.<br />

gavaanalizoT saSinao cdebSi miRebuli Sedegebi da gamovitanoT<br />

daskvnebi.<br />

wonasworobis mdebareobidan mcire gadaxrisas zambariani<br />

qanqaras rxevis periodi ar aris damokidebuli amplitudaze. igi<br />

pirdapirproporciulia kvadratuli fesvisa sxeulis masidan da<br />

ukuproporciulia kvadratuli fesvisa zambaris sixistidan, e.i.<br />

T +<br />

m<br />

.<br />

k<br />

Semdeg paragrafSi davamtkicebT, rom zambariani qanqaras rxevis<br />

periodi ganisazRvreba formuliT<br />

T = 2r<br />

m<br />

, (3)<br />

k<br />

sadac m sxeulis masaa, k _ zambaris sixiste.<br />

��<br />

9. cxrili samuSao rveulSi gadaxazeT da SeavseT. rogor<br />

icvleba cxrilSi miTiTebuli TiToeuli sididis moduli<br />

14.1 suraTze gamosaxuli zambariani qanqaras rxevisas?<br />

15


16<br />

sxulis<br />

drekadobis<br />

moZraobis<br />

Zala<br />

mimarTuleba<br />

B-dan O-sken<br />

O-dan C-sken<br />

C-dan O-sken<br />

O-dan B-sken<br />

saSinao cda<br />

siGqare aGqareba potenciuri<br />

energia<br />

zambariani qanqara<br />

Zabri (SeiZleba gamoiyenoT polieTilenis<br />

patara boTlis gadanaWeri) ZafiT<br />

CamokideT (sur.16.1). Zabris xvrelSi CadeT<br />

qaRaldi da gaukeTeT iseTi xvreli, rom<br />

masSi Cayrili sila (an marili) wvril<br />

nakadad gamovides.<br />

Zabris qveviT magidaze dadeT qaRaldi.<br />

ZabrSi CayareT sila.<br />

a. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT,<br />

rogori iqneba qaRaldze dafenili silis<br />

forma, Tu qanqaras Sveuli mdebareobidan<br />

gadaxris mcire kuTxiT da xels gauSvebT?<br />

kinetikuri<br />

energia<br />

sruli meqanikuri<br />

energia<br />

realur<br />

pirobebSi<br />

sur. 16.1<br />

daakvirdiT, qanqaras rxevisas rogor efineba sila qaRal dze.<br />

gamarTlda Tqveni varaudi?<br />

idealur<br />

pirobebSi<br />

b. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT SeamowmeT, rogori iqneba furcelze<br />

dayrili silis forma, Tu qanqaras rxevis sibrtyis marTobulad qaRalds<br />

Tanabrad amoZ ravebT?<br />

daakvirdiT qaRaldze dafenil silas. rogori forma aqvs mas?<br />

gamarTlda Tqveni varaudi?


harmoniuli rxeva<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p4<br />

�<br />

1. ra aris saWiro,<br />

rom Zafze daki debulma<br />

(sur. 17.1,a) an zamba raze mimagrebulma<br />

(sur. 17.1,b) sxe ulma rxeva daiwyos? a sur. 17.1<br />

rxevebi gansakuTrebiT TvalsaCino maSin xdeba, rodesac mer xevi sxeulis<br />

koordinatis droze da mo ki de bu lebas grafikis saxiT war movad genT.<br />

CavataroT cda: merxev sxeulze davamagroT flomaste ri, mis win _<br />

muyao (sur. 17.2). sxeulis rxevisas flo masteri muyaoze gaavlebs wrfis<br />

AB monakveTs (sur. 17.3, a), romlis yovel wertils flomasteris wveri<br />

peri odis ganmav lo baSi orjer gaivlis _ zeviT da qveviT moZra obisas.<br />

magram, Tu gvinda davafiq siroT merxevi sxeulis mdebareoba drois<br />

sxvadasxva momentSi, saWiroa flomasteri muyaos<br />

erTsa da imave wertils mxolod erTxel Seexos.<br />

amisaTvis muyaos zoli flomaste ris rxevis sibrtyis<br />

mar Tobulad mudmivi siCqa riT vamoZ raoT. davina xavT,<br />

muyaoze gaC ndeba mrudi, rom lis yoveli wertili<br />

Seesa bameba flomasteris, maSasadame, mer xevi sxeulis<br />

mdeba reobas drois mo cemul momen tSi (sur. 17.3, b).<br />

su raTze gamosaxul mruds mivi RebT, Tu muyaos avamoZravebT<br />

im momentSi, roca sxeuli wonasworobis<br />

mdebare obas gadis. am mruds sinuso ida hqvia.<br />

fizikuri sididis droze damokidebul periodul<br />

cvli lebas, romelic<br />

sur. 17.2<br />

A<br />

sinusis an kosi nusis<br />

kanoniT sruldeba, harmoniuli rxeva ewodeba.<br />

zambaraze damagrebuli sxeulis rxevis<br />

B<br />

a<br />

gamomwvevi mizezi zambaris deformaciisas<br />

aRZruli drekadobis Zalaa, romlis gegmili<br />

F =-kx. (1)<br />

x<br />

(1)⇒ drekadobis Zalis gegmili pir dapir-<br />

b pro porciulia wonasworobis mdebareo bi dan<br />

sur. 17.3<br />

gadaxris da mis sapirispi rodaa mimar Tuli.<br />

aqedan gamomdinareobs, rom harmoniul rxe viT<br />

moZraobas iwvevs iseTi Zala, romlis moduli<br />

pirdapirproporciulia wonasworobis mdeba reobidan gadaxris da mis<br />

sapirispirod aris mimarTuli.<br />

SeadareT saSinao cdaSi qaRaldze dafenili silis forma 17.3 suraTze<br />

gamosaxul mruds.<br />

�<br />

2. hgavs Tu ara mrudebi erTmaneTs?<br />

3. SegviZlia Tu ara vTqvaT, rom zambaraze damagrebuli<br />

sxeulis rxevisas misi koordinati drois mixedviT ise icvleba, rogorc<br />

Zafze dakidebuli sxeulis koordinati?<br />

b<br />

1.4<br />

17


18<br />

cdebiT miRebuli grafikebis msgavseba gvaZlevs uflebas vTqvaT,<br />

rom zambaraze mimagrebuli burTulasa da qanqaras koordinati drois<br />

mixedviT icvleba erTi da imave kanoniT, miuxedavad imisa, rom rxevebis<br />

gamomwvev Zalebs gansxvavebuli fizikuri buneba aqvT. pirvel SemTxvevaSi<br />

es zambaris drekadobis Zalaa, xolo meoreSi _ simZimis Zalis da Zafis<br />

daWimulobis Zalis tolqmedi.<br />

ganvixiloT A radiusian wrewirze moduliT<br />

mudmivi v siCqariT moZravi nivTieri wertilis<br />

gegmilis moZraoba erT-erT diametrze gavlebul<br />

X RerZze (sur. 18.1). vTqvaT t=0 momentSi sxeuli<br />

C wertilSia, xolo t momentSi _ B wertilSi.<br />

1<br />

radiusis Semobrunebis kuTxe aRvniSnoT j-Ti.<br />

suraTidan ⇒ sxeulis koordinati x=Asinj. (2)<br />

kuTxuri siCqare ~ =<br />

t<br />

& { = t.<br />

{<br />

~ (3) 2<br />

,<br />

T r<br />

(4) sadac T garSemovlis periodia.<br />

~ =<br />

(4) (3) (2)⇒ x Asin<br />

2<br />

t Asin t.<br />

2<br />

C v1 B<br />

v4 j j<br />

E O x<br />

A<br />

X<br />

v2 v3 sur. 18.1<br />

=<br />

r<br />

= ro (5) x<br />

wrewirze moduliT mudmivi siCqariT moZravi<br />

nivTieri wertilis X RerZze gegmilis koordinatis<br />

droze damokidebulebis grafiki sinusoidaa (sur.<br />

18.2). es imas niSnavs, rom misi rxevebi harmoniulia.<br />

amgvarad, maTematikuri qanqaras da zambaraze<br />

damagrebuli sxeulis rxevisas maTi koordinatis<br />

drois mixedviT cvlileba gamoisaxuleba (5)<br />

T<br />

formuliT, sadac A rxevis amplitudaa, T _ rxeviT periodi,<br />

T 1<br />

o = rxevis<br />

sixSire, w _ 2p wamSi Sesrulebuli rxevaTa raodenoba, mas cikluri an<br />

wriuli sixSire ewodeba, t _ drois aTvlis dawyebidan gasuli dro.<br />

4. amplitudis meSveobiT gamosaxeT harmoniulad<br />

merxevi sxeulis koordinatebi drois nul, T<br />

,<br />

T<br />

,<br />

T<br />

4 2 4<br />

3<br />

�<br />

da T momentebSi.<br />

5. gaimeorebs Tu ara merxevi sxeuli drois meore periodSi im gzas<br />

rac pirvel periodSi gaiara?<br />

6. romel wertilebSia merxevi wertilis siCqaris gegmilis moduli<br />

udidesi? umciresi (sur. 18.1)?<br />

wrewirze moZravi nivTieri wertilis siCqaris moduli v=wA. (6).<br />

(4) (6)⇒<br />

T A v =<br />

2r<br />

⇒ A<br />

v<br />

=<br />

T<br />

. (7)<br />

2r<br />

O wertilSi (sur. 18.1) merxevi sxeulis siCqaris moduli udidesia,<br />

amitom (7)⇒ A<br />

=<br />

T<br />

. (8) wina paragrafSi davadgineT A<br />

vmaqs 2r<br />

=<br />

vmaqs<br />

m<br />

. (9)<br />

k<br />

(9)∧(8)⇒ T = 2r<br />

m<br />

. (10) miviReT formula, romelic saSinao cdebis<br />

k<br />

analiziT ukve miRebuli gvqonda.<br />

harmoniuli rxeviTi moZraobisas wonasworobis mdeba reobidan x<br />

gadaxrasa da drois t Sualeds Soris damoki debulebis grafiki sinusoidaa<br />

(sur. 18.2).<br />

T<br />

4<br />

T<br />

2<br />

sur. 18.2<br />

T<br />

t


oca wonasworobis mdebareobidan gadaxra mcirea, ma Sin zambaraze an<br />

Zafze dakidebuli sxeulis rxevebi har moniulia.<br />

sinusis arguments j=w t= 0 T t<br />

2r (11) rxevis faza ewodeba.<br />

T t Sefardeba miuTiTebs, periodis ra nawili gavida rxeviTi moZraobis<br />

dawyebidan. periodis nawilebiT gamosaxul drois nebismier mniSvnelobas<br />

radianebiT gamosaxuli fazis mniSvneloba Seesabameba. magaliTad, sruli<br />

T periodis gasvlas Seesabameba j=2p faza, T/2-is gasvlas _ j=p.<br />

�<br />

7. fazis ra mniSvneloba Seesabameba periodis meoTxeds?<br />

pasuxi daasabuTeT.<br />

19.1 suraTze gamosaxulia harmo<br />

niulad mer xevi sxeulis koordinatis<br />

fazaze damoki debulebis<br />

grafiki.<br />

Tu muyaos moZraobas (sur. 17.2)<br />

da viwyebT drois im momentSi, ro -<br />

desac sxe uli ukidures zeda wertilSi<br />

imyofeba, maSin muyaoze mi-<br />

Rebul su raTs eqneba II mru dis Sesa -<br />

bamisi sa xe (sur. 19.2). es kosinuso<br />

idaa, romelic sinuso idisgan<br />

gans xvavdeba mxolod p/2 faziT.<br />

sin b~ t<br />

r<br />

0 + l cos ~ 0t.<br />

2<br />

=<br />

x,sm<br />

x,sm<br />

harmoniuli rxeva, rxevis faza.<br />

p 2<br />

p 2p 3p 4p<br />

I II<br />

gavecaniT harmoniul rxevas, mis gantolebas.<br />

saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

• polieTilenis ori<br />

wyliani boTli<br />

• Zafi<br />

• ori burTula<br />

I<br />

II<br />

sur. 19.3<br />

T<br />

4<br />

sur. 19.1<br />

sur. 19.2<br />

j<br />

t,wm<br />

cdis mizani: ori qanqaras rxevaze dakvirveba<br />

erT­erTis sigrZis cvlilebisas.<br />

aawyveT 19.3 suraTze gamosaxu li danadgari.<br />

zonarze dakideT ori qan qara.<br />

pirveli zonarze gadadeT ZafiT, romlis<br />

sigrZis cvlileba SegiZ liaT Zafis Tavisufali<br />

bolos moZraobiT, meore _ ucvle li<br />

sigrZis ZafiT.<br />

pirveli qanqara wonas worobis mdebareobidan<br />

gamoiyvaneT da xeli gauSviT.<br />

daakvirdiT da daafiqsireT meore qanqaras<br />

rxevis maqsimaluri amplituda. Semdeg<br />

pirveli qanqaras sigrZe odnav SeamcireT<br />

da cda gaimeoreT _ kvlav daafiqsireT<br />

meore qanqaras rxevis maqsimaluri amplituda.<br />

cdebi CaatareT pirveli qanqaras sxvadasxva<br />

sigrZisas, im SemTxvevaSidac, rodesac orive<br />

qanqaras sigrZe erTmaneTis tolia.<br />

gamoitaneT daskvna: pirveli qanqaras rogori sigrZisas aRwevs meoris<br />

rxevis amplituda udides mniSvnelobas? dakvirvebis Sedegi rveulSi CawereT.<br />

Tqveni azriT, sakmarisia Tu ara monacemebi daskvnis gamosatanad?<br />

saWirod xom ar TvliT, dagegmoT da CaataroT damatebiTi cdebi?<br />

19


20<br />

1.5<br />

Tavisufali da iZulebiTi<br />

rxevebi. rezonansi<br />

iseT rxevas, romelsac wonasworobis mdebareobidan<br />

gadaxrili sxeuli gaTavisuflebis Semdeg<br />

TavisTavad, gare zemoqmedebis gareSe asrulebs,<br />

Tavisufali rxeva hqvia. Zalebs, romlebic<br />

Tavisufal rxevebs aRZravs, Siga Zalebi ewodeba.<br />

Tavisufali rxevebi sruldeba erTxel miniWebuli<br />

energiis xarjze (sur. 20.1).<br />

sur. 20.1<br />

sxeulTa sistemas, romelsac aqvs Tavisufali<br />

rxevebis unari, rxeviTi sistema ewodeba. Tavisufali rxevebis sixSires<br />

ki _ sistemis sakuTari rxevebis sixSire.<br />

maTematikur qanqaraSi sxeulze moqmedi simZimis Zalis `wyaro~<br />

dedamiwaa, amitom aseTi qanqaras sistemaSi Sedis dedamiwac.<br />

ganxiluli magaliTebidan SeiZleba gamovitanoT daskvna: Tavisufali<br />

rxevebis aRZvrisaTvis saWiroa, sistemis wonasworobis mdebareobidan<br />

gamoyvanisas aRiZras Zala, romelic wonasworobis mdebareobisken aris<br />

mimarTuli da xaxuni iyos Zalian mcire.<br />

iseT rxevebs, romelTa amplituda drois ganmavlobaSi mcirdeba,<br />

milevadi ewodeba. yovel axal periodSi amplituda sul ufro da ufro<br />

mcirdeba.<br />

Tu xaxuni ar aris, qanqaras sruli<br />

meqanikuri energia ar icvleba da im<br />

energiis tolia, romelic sistemas<br />

dasaw yis Si mivaniWeT. am SemTxvevaSi<br />

rxevis amplituda ar icvleba (sur. 20.2).<br />

� rogor aZlierebs yuTi kamertonis xmas?<br />

1. SesaZlebelia saqanelam TavisTavad,<br />

gare zemoqmedebis gareSe daiwyos rxeva?<br />

�� 2. daasaxeleT maTematikuri da zambariani qanqarebis<br />

rxeviTi moZraobis gamomwvevi Zalebi.<br />

3. Tavisufalia Tu ara maTematikuri da zambariani<br />

qanqarebis rxevebi? axseniT, ratom?<br />

4. ra sidideebiT ganisazRvreba maTematikuri da zambariani<br />

qanqarebis Tavisufali rxevebis sixSire? dawereT maTi gamosaTvleli<br />

formulebi.<br />

��<br />

��<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p5<br />

5. rogor icvleba Tavisuflad merxevi sxeulis sruli<br />

meqanikuri energia? amplituda? axseniT, ratom?<br />

6. rodis ufro swrafad mcirdeba amplituda _ mcire<br />

Tu didi xaxunisas? axseniT, ratom?<br />

X, m<br />

A<br />

T<br />

T<br />

sur. 20.2<br />

t, wm


��<br />

7. ra hqvia 20.2 suraTze gamosaxul mruds da rxevebs,<br />

romelic am kanoniT mimdinareobs?<br />

8. daxazeT wonasworobis mdebareobidan gadaxris droze<br />

damokidebulebis grafiki milevadi rxevebisas.<br />

9. ra aris saWiro imisaTvis, rom rxeva miulevadi iyos?<br />

merxevi sistemis energiis Sevseba SeiZleba masze periodulad cvalebadi<br />

gare Zalis moqmedebiT. am Zalas maiZulebeli Zala ewodeba, xolo<br />

rxevebs _ iZulebiTi. sistemis energia aRdgeba gare Zalis muSaobis<br />

xarjze.<br />

iZulebiTi ewodeba iseT rxevas, romelsac sxeuli asrulebs<br />

periodulad cvladi gare Zalis moqmedebiT. aseT rxevebs asrulebs<br />

qanqara, rodesac masze periodulad cvladi gare Zala moqmedebs. am dros<br />

qanqara irxeva maiZulebeli Zalis sixSiriT. iZulebiT rxevas asrulebs<br />

sakeravi manqanis nemsi moZraobisas, Cveni xeli fanjris wmendisas.<br />

iZulebiTi rxevis sixSire maiZulebeli Zalis sixSiris tolia.<br />

gavaanalizoT saSinao cdaSi miRebuli Sedegebi:<br />

10. romeli qanqaras rxevaa iZu lebiTi da ra iwvevs<br />

��<br />

mas (sur. 19.3)?<br />

11. icvleba Tu ara pirveli qanqaras rxevis sixSire<br />

misi sigrZis SecvliT?<br />

12. ras amCnevT, icvleba Tu ara meore qanqaras rxevis amplituda<br />

pirvelis sigrZis SecvliT?<br />

13. pirveli qanqaras rogori sig rZisas xdeba meore qanqaras rxevis<br />

amplituda udidesi?<br />

iZulebiTi rxevis amplituda maqsimalur mniSvnelobas maSin aRwevs,<br />

roca maiZulebeli Zalis n sixSire emTxveva merxevi sistemis sakuTar<br />

n 0 sixSires (n=n 0 ). xaxunis Zala aq did rols asrulebs. swored igi ar<br />

aZlevs saSualebas amplitudas, miaRwios Za lian did mniSvnelobas. magram<br />

maiZulebeli Zalisa da sistemis saku Tari rxevebis sixSireTa tolobisas<br />

SeiZleba amplituda sakmaod didi aRmoCndes.<br />

iZulebiTi rxevis amplitudis mkveTrad gazrdis<br />

movlenas, rode sac maiZulebeli Zalis sixSire<br />

sis temis sakuTari rxevis sixSires em Txveva, rezonansi<br />

ewodeba.<br />

21.1 suraTze gamosaxulia iZu lebiTi rxevis amplitudis<br />

maiZu lebeli Zalis n sixSireze damo kidebu<br />

lebis grafiki. suraTidan Cans, rom amplituda<br />

maqsimums aRwevs sixSiris raRac n=n 0 mniSvnelobaze,<br />

sadac n 0 merxevi sistemis sakuTari sixSirea. (1)<br />

mruds mcire xaxuni Seesabameba, am SemTxvevaSi maqsimumi<br />

Zalian mkveT ria. rodesac xaxunis Zala didia,<br />

maqsimumi mkveTri ar aris (me-2 mrudi).<br />

rezonanss farTo gamoyeneba aqvs eleqtro gam zom xelsawyoebSi, radioteqnikaSi,<br />

medicinaSi.<br />

saWiroebis mixedviT SegviZlia maqsimalurad gavzardoT saqanelas<br />

rxevis ampli tuda modu liT mcire ZaliT.<br />

rezonansi SeiZ leba saziano da saSiSic aRmoCndes. iyo xidis dangrevis,<br />

avtomobilisa da TviTmfrinavis damsxvrevis SemTxvevebi.<br />

0<br />

X<br />

n 0<br />

2<br />

1<br />

sur. 21.1<br />

n<br />

21


22<br />

rezonansis movlenas bgeriT rxevebzec Sei-<br />

Zleba davak virdeT.<br />

CavataroT cda: er Tmane TTan axlos movaTavsoT<br />

ori erTnairi A da B kamer toni ise, rom<br />

maTi Ria nawi lebi erT ma neTisaken iyos mimar-<br />

Tuli. B kamertonis Reros msubuqi burTula<br />

exeba (sur. 22.1). SemovkraT A kamertons rezinis<br />

CaquCi (avaJReroT igi) da Semdeg TiTebis SexebiT<br />

A<br />

B<br />

CavaxSoT rxevebi.<br />

B kamertonis fexze mivaweboT plastilini da<br />

sur. 22.1<br />

amiT SevcvaloT rxevis sakuTari sixSire. gavimeoroT cda; Sevam CnevT, B<br />

14. gesmiT Tu ara bgerebi?<br />

��<br />

15. ra emarTeba burTulas, romelic B kamertonis Reros<br />

exeba?<br />

16. ras miuTiTebs es faqti?<br />

kamertoni aRar exmaureba A kamertonis rxe vas.<br />

rezonansis movlenas farTod iyeneben musikalur instrumentebSi.<br />

��<br />

saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

• qva an kenWi<br />

• wyliani abazana<br />

• 4-5 tivtiva<br />

• joxi<br />

• zonari<br />

davaleba<br />

17. ratom aJRerda B kamertoni pirvel cdaSi da ar<br />

aJRerda, roca masze plastilini iyo mikruli?<br />

Tavisufali rxeva, iZulebiTi rxeva, rezonansi<br />

cdis mizani: meqanikur talRebze dakvirveba<br />

1. wyalSi CaagdeT qva an kenWi. daakvirdiT wylis<br />

zedapirs. aRwereT da SeecadeT axsnaT SemCneuli<br />

movlena.<br />

2. ganier WurWelSi (abazanaSi), erTmaneTisagan<br />

daSorebiT, moaTavseT oTxi-xuTi<br />

msubuqi tivtiva _ korpis an asanTis Reris<br />

gadanaWeri. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT<br />

SeamowmeT, joxis perioduli Se xebiT wyali<br />

rxeviT moZraobaSi rom moiyvanoT, gadaadgildeba Tu ara tivtivebi horizontalurad?<br />

gamoikvlieT da aRwereT SemCneuli movlenebi.<br />

3. Sveul kedelze erTi bo loTi damagrebuli, odnav gaWimuli, grZeli<br />

zonris me ore bolo rxeviT moZraobaSi<br />

moiy va neT (sur. 22.2). amoZraveT jer<br />

zeviT da qveviT, Sem deg marcxniv da<br />

marjvniv; SemCne uli movlena aRwereT<br />

rveulSi.<br />

sur. 22.2<br />

moipoveT dawvrilebiTi informacia sasargeblo da saziano rezonansis<br />

magaliTebis Sesaxeb. moamzadeT masala gakveTilze warsadgenad.


� ratom Cndeba talRebi wyalSi qvis Cavardnisas?<br />

1. urTierTqmedeben Tu ara nebismier sxeulSi (myari,<br />

��<br />

Txevadi, airadi) nawilakebi erTmaneTTan?<br />

2. Tu sxeulis romelime nawilaki rxeviT moZraobas<br />

daiwyebs, maSin ra emarTeba am nawilakis maxloblobaSi myof nawilakebs?<br />

gavaanalizoT saSinao cdebSi SemCneuli movlenebi. wyalSi qvis Cavardnis<br />

adgilas qvam gamodevna wyali da am adgilTan gaCnda Cazneqiloba.<br />

gamodevnilma wyalma CazneqilobasTan gaaCina rgolisebri amozneqiloba.<br />

Semdeg amozneqilobam warmoqmna<br />

ufro didi radiusis<br />

Cazneqiloba, romelmac warmoqmna<br />

meore amozneqiloba.<br />

Semdeg warmoiqmna mesame, meo-<br />

Txe da a. S. amozneqilobebi<br />

da Cazneqilobebi, qvis Cavardnis<br />

adgilidan ufro da<br />

ufro Sors _ wylis zedapirze<br />

`garbis~ talRa (sur. 23.1).<br />

sur. 23.1<br />

talRa ewodeba rxevas, romelic<br />

sivrceSi drois ganmavlobaSi vrcel deba.<br />

��<br />

saSinao cdaSi SeamCnieT, rom, Tu zonris bolos ganuwyvetliv vamoZravebT<br />

zeviT da qveviT, maSin zonris gaswvriv garbis talRa (sur. 23.2).<br />

talRebi SeiZleba iyos ganivi da<br />

grZivi.<br />

talRas, romelSic merxevi sxeulis<br />

nawilakebi talRis gavrcelebis<br />

marTobulad irxeva, ganivi talRa<br />

ewodeba.<br />

sur. 23.2<br />

talRas, romelSic merxevi sxeulis<br />

nawi lakebi talRis gavrcelebis<br />

mimarTulebis gaswvriv irxeva, grZivi talRa ewodeba.<br />

��<br />

meqanikuri talRebi<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p6<br />

3. talRasTan erTad gadaadgildeba Tu ara wylis<br />

zedapirze mimobneuli tivtivebi?<br />

4. aRwereT, rogor moZraoben tivtivebi.<br />

5. Tqveni azriT, ganivia Tu grZivi zonarSi aRZruli<br />

talRa? axseniT, ratom fiqrobT ase?<br />

grZivi talRis warmoqmnas SeiZ leba davakvirdeT grZeli, didi diametris<br />

mqone rbili zambaris meSveobiT. Tu zambaris erT bolos SevarxevT<br />

masze xelis mirtymiT, Sedegad warmoiqmneba xviebis Sesqeleba, romelic<br />

1.6<br />

23


24<br />

`garbis~ zam baris gas wvriv. Tanmimdevruli dartymebiT zam baraSi aRvZ raT<br />

talRa. igi zambaris xviebis erTimeoris mim devar Sesqele bebs da SeTxelebebs<br />

warmoadgens (sur. 24.1, a).<br />

talRuri moZraobisas yoveli nawilaki imeorebs wina nawilakis rxe vebs<br />

odnav nak lebi amplitudiT da dagvianebiT.<br />

cal keuli nawilakebis wonasworobis<br />

mde bareoba am dros ar icvleba, e. i.<br />

niv Tiereba, ro melSic talRa vrceldeba,<br />

Tavad ar gadaadgildeba, magram tal-<br />

Ris gavrcelebisas energia nawilakidan<br />

a<br />

nawilaks gadaecema. es energia moedineba<br />

λ<br />

wya rodan, romelsac rxeviT moZra obaSi<br />

mohyavs pirveli nawilaki.<br />

λ<br />

gamovitanoT daskvna: nebismieri<br />

talRis ZiriTadi Tvisebaa energiis<br />

gadatanis unari nivTierebis gadatanis<br />

gareSe.<br />

λ<br />

b<br />

manZils, romelzec vrceldeba talRa<br />

nawilakebis rxevis periodis ganmavlobaSi,<br />

talRis sigrZe ewodeba.<br />

sur. 24.1<br />

SemoviRoT aRniSvnebi: talRis sigrZe<br />

≡ λ, rxevis periodi ≡ T, sixSire ≡ n (sur. 24.1, b da g).<br />

��<br />

6. gamosaxeT talRis siCqare talRis sigrZiT da periodiT.<br />

talRis gavrcelebis siCqare talRis sigrZisa da rxevis sixSiris<br />

namravlis tolia.<br />

v=ln. (1)<br />

daskvna marTebulia rogorc ganivi, ise grZivi talRebisTvis.<br />

airSi, myar sxeulsa da siTxeSi meqanikuri<br />

talRa drekadi Za lebiT Cndeba.<br />

drekadi Zalebis aRZvras iwvevs sxe- a<br />

c<br />

ulis formis an moculobis cvlileba.<br />

sxeulis forma icvleba nivTierebis<br />

fenebis erTimeoris mimarT wanacvlebisas.<br />

am dros xdeba Zvris deformacia<br />

(sur. 24.2). sxeulis moculoba ki icvleba<br />

misi SekumSvisas an gafarToebisas.<br />

B C<br />

A D A<br />

D<br />

a<br />

sur. 24.2<br />

b<br />

ganivi talRa warmoiqmneba mxolod myar sxeulSi. ganivi talRa siTxis<br />

zedapirzec warmoiqmneba, magram ara mis SigniT.<br />

b<br />

d<br />

B<br />

a<br />

c<br />

g<br />

7. iwvevs Tu ara drekadi Zalebis gaCenas myar sxeulSi<br />

��<br />

fenebis erTimeoris mimarT wanacvleba?<br />

8. iwvevs Tu ara drekadi Zalebis gaCenas airsa da<br />

siTxeSi fenebis erTimeoris mimarT wanacvleba?<br />

9. SesaZleblad migaCniaT Tu ara airsa da siTxeSi ganivi talRebis<br />

arseboba? pasuxi daasabuTeT.<br />

g<br />

C<br />

b<br />

d


grZiv talRaSi SesaZlebelia kumSvis deformacia.<br />

10. warmoiSoba Tu ara kumSvis deformaciasTan da-<br />

��<br />

kavSirebuli drekadobis Zalebi myar, Txevad da airad<br />

sxeulebSi?<br />

11. iwvevs Tu ara es Zalebi garemos calkeuli ubnebis rxevebs?<br />

12. romel garemoSi vrceldeba grZivi talRa? pasuxi daasabuTeT.<br />

myar garemoSi grZivi talRac vrceldeba da ganivic. es faqti<br />

miuTiTebs, rom myar garemoSi SesaZlebelia maTi erTdroulad arseboba.<br />

magaliTad, miwisZvrisas orive talRa erTdroulad warmoiqmneba.<br />

dedamiwis qerqSi grZivi talRis siCqarea 3 km/wm.<br />

ganivi talRis ki _ 2 km/wm.<br />

��<br />

saSinao cda<br />

cdebisTvis saWiroa<br />

� simebiani<br />

instrumenti<br />

� magida<br />

13. seismur sadgurSi romeli talRa registrirdeba<br />

pirvelad? axseniT, ratom?<br />

14. SesaZleblad migaCniaT Tu ara seismuri sadguridan miwisZvris<br />

keramde manZilis gansazRvra? axseniT, rogor?<br />

meqanikuri talRebi, ganivi talRa, grZivi talRa,<br />

talRis sigrZe<br />

Sem Cneuli mov lena CawereT rveulSi.<br />

cdebis mizani: bgeris warmoqmnasa da sxvadasxva<br />

garemoSi mis gavrcelebaze dakvirveba.<br />

1. simebiani instru mentis (mag. violino, Celo,<br />

Conguri, gi tara) gaWimul sims daak virdiT aJRerebamde<br />

da JRe ris pro cesSi. amCnevT gansxvavebas?<br />

2. yuri mWidrod miadeT magidis erT bolos. megobarma meore boloze<br />

daakakunos. magidas yuri odnav mo aSoreT da cda gaime oreT. Semdeg<br />

megobarma daados yuri magidas da Tqven daakakuneT. Sem Cneuli mov lenebi<br />

CawereT rveulSi.<br />

25


1.7 bgeriTi talRa<br />

26<br />

��<br />

fizikis nawils, romelic<br />

bge riT movlenebs Seiswavlis,<br />

akus tika ewodeba.<br />

gavaanalizoT saSinao cdeb­<br />

Si SemCneuli movlenebi: musikaluri<br />

instru mentebis mJRer simebze<br />

dakvirvebisas vxedavT, rom<br />

xmis gamocemisas isini irxe vian.<br />

aseTi cdac CavataroT: davakvir<br />

deT xis yuTze damagrebul<br />

U-s msgav sad moRunul Reros –<br />

kamertons (sur. 26.1, a). rezinis<br />

patara CaquCi davartyaT Reros.<br />

��<br />

� yuri imitom aqvs adamians, rom moisminos<br />

1. ra aris bgera?<br />

2. risi xma gvesmis?<br />

a b<br />

sur. 26.1<br />

mJReri kamertonis Reros frTxilad mivuaxlooT msu bu qi bur Tula<br />

ise, rom odnav Seexos (sur. 26.1, b).<br />

��<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p7<br />

3. ra gvesmis?<br />

4. ras amCnevT? ras miuTiTebs SemCneuli movlena?<br />

Catarebuli cdebiT vrwmun debiT: bgeris wyaro yovelTvis merxevi<br />

sxe ulia. sanam simi (an kamertonis totebi) irxeva, gvesmis bge ra; gava-<br />

CerebT sims da bge rac Sewydeba.<br />

ra xdeba haerSi an sxva garemoSi, rodesac iq moTav sebuli sxeuli<br />

irxeva?<br />

merxevi sxeuli (firfita) ubiZ gebs haers da gadaanac vlebs mis nawilakebs<br />

adrin deli mdebareobi dan. igi mis erT mxares kumSavs ha eris fenas<br />

– qmnis haeris nawila kebis siWarbes (Sesqelebas). erT dro ulad iwvevs<br />

haeris gaiS viaTebas meore mxares. Semdgom imave ad gilas Sesqelebas cvlis<br />

SeTxeleba. es SekumSvebi da gaiSviaTebebi drois mixedviT erTmaneTs<br />

rigrigobiT cvlis da vrceldeba drekadi grZivi talRis saxiT (sur. 26.2).<br />

haeris wneva nebismier adgilas xan metia, xan ki naklebi im wnevaze, romelic<br />

bgeris gaCenamde iyo. wnevis am<br />

namats an danakliss bgeris wneva<br />

ewodeba. talRa aRwevs Cvens yurs<br />

da iwvevs mis maxloblad wnevis<br />

periodul rxevas, romelic smenis<br />

aparatze moqmedebs.<br />

sur. 26.2


haerSi bgeris wneva haeris normaluri wnevis<br />

umniSvnelo nawils Seadgens.<br />

Cveni yuri bgeris saxiT aRiqvams rxevas,<br />

romlis sixSirec 17-dan 20 000-mde hercis<br />

farg lebSia. aseT rxevas akustikuri rxeva<br />

ewodeba.<br />

bgeriTi rxeva SeiZleba warmoiSvas da gavr-<br />

sur. 27.1<br />

celdes nebis mier nivTier gare moSi.<br />

nebismieri talRa, rogorc meqanikuri, ise eleqtromagnituri, imis<br />

mixedviT, rogoria dabrkoleba, misgan nawilobriv airekleba, gardatydeba<br />

da STainTqmeba.<br />

iseve, rogorc sinaTlisTvis, meqanikuri talRebisTvisac mar Tebulia<br />

arekvlisa da gardatexis kano nebi.<br />

gavrcelebisas, Tu bge ra Sexvdeba raime zRudes, mTas, tyes, kedels,<br />

maSin is misgan airekleba da Cven SeiZleba gavigonoT areklili bgera,<br />

romelsac eqo ewodeba. yvela areklil bgeras ver aRviqvamT, rogorc<br />

eqos, radganac ori bgera cal-calke SegviZlia ga vigonoT mxolod im<br />

Sem TxvevaSi, Tu maTi aRqmis momentebs Soris drois Sualedi 1/15 wm-ze<br />

naklebi ar aris.<br />

��<br />

SenobebSi bgeriTi talRebi ramdenime aTeuljer airekleba Senobis<br />

kedle bidan, Weridan, avejidan da sxva sagnebidan, vidre maTi energia<br />

mTlianad STainTqmeba. amitom bgeris wyaros rxevis Sewyvetis Semdeg,<br />

maTi mravaljeradi arekvlis gamo, SenobaSi bgera ismis ramdenime wamis<br />

gan mav lo baSi.<br />

CavataroT cda: magidis erT bolosTan dadeT isrebiani saaTi<br />

(sur. 27.1). Tqven dadeqiT magidis mopirdapire boloSi, sadac saaTis<br />

wikwiki TiTqmis ar ismis. magidis am bolos miadeT yuri da gamoitaneT<br />

daskvna.<br />

��<br />

5. ra minimaluri manZili unda iyos dabrkolebamde,<br />

rom eqo gavigonoT?<br />

6. haeri ufro kargad atarebs bgeriT rxevebs Tu<br />

magidis zedapiri?<br />

drekadi sxeulebi _ liTonebis umetesoba, xe, airebi, siTxeebi _<br />

bgeris kargi gamtarebia.<br />

rbili da forovani sxeulebi _ nabadi, xaliCa, dawnexili korpi,<br />

naxerxi, forovani qvebi _ bgeris cudi gamtarebia.<br />

bgeriTi rxevebi, miaRweven ra aseT fenas, swrafad miilevian da qrebian.<br />

rxeviTi moZraobis energia gardaiqmneba Sinagan energiad _ sxeulebi<br />

Tbeba.<br />

7. aRwereT, rogor moiqceviT xmaurisagan oTaxis dasa-<br />

��<br />

cavad.<br />

8. rogoria Tqveni varaudi, miileva Tu ara bgerebi<br />

gavrce lebisas? moiyvaneT varaudis damadasturebeli magaliTi.<br />

vaku umSi bgera ar vrceldeba. bgeris gavrcelebis siCqare siTxeSi metia,<br />

vidre haerSi da kidev uf ro metia myar sxeulSi.<br />

27


28<br />

mag. haerSi bgeris gavrcelebis siCqarea 340 m/wm, wyalSi _ ≈1400 m/wm,<br />

rkinaSi _ ≈5850 m/wm. garemos temperaturis gadidebiT masSi bgeris siCqare<br />

izrdeba.<br />

zogierT garemoSi bgeris gavrcelebis siCqare ixileT cxrilSi gv. 140.<br />

��<br />

bgerebi, romlebsac yoveldRi urad vismenT, metad mravalferovania.<br />

bgeras, romelsac rxevis gan sa z Rvruli sixSire aqvs, musi ka luri bgera,<br />

anu toni ewodeba.<br />

musikaluri tonebi gansxvavdebian xmamaRlobiT da simaRliT.<br />

tonis xmamaRloba ganisazRvreba rxevis amplitudiT. rac ufro<br />

didia rxevis amplituda, miT ufro xmamaRalia toni.<br />

magaliTad, rac ufro Zlierad vurtyamT CaquCs kamertons, miT ufro<br />

metia kamertonis fexis rxevis amplituda da<br />

miT ufro xmamaRla JRers igi.<br />

tonis simaRle ganisazRvreba rxevis six­<br />

SiriT. rac ufro didia rxe vis sixSire, miT<br />

ufro metia tonis simaRle (maRalia toni).<br />

amas SeiZleba davakvirdeT simis rxevisas. simis<br />

daWimulobis zrda iwvevs misi Tavisufali<br />

rxevis sixSiris zrdas. amitom, roca vWimavT<br />

gitaris an sxva instrumentis sims, vzrdiT<br />

bgeris simaRlesac.<br />

adamianis xmis bgerebis sazRvrebi moTavse- sur. 28.1<br />

bulia 70 hc-sa (dabali sabaso noti) da ≈1400<br />

hc-s (maRali sopranos noti) Soris.<br />

xmauri musikaluri tonisagan imiT gansxvavdeba, rom mas ar Seesabameba<br />

rxevis raime gansazRvruli sixSire. igi sxvadasxva sixSi ris rxevebis<br />

erTobli obaa.<br />

grZiv talRebs, romelTa sixSire 16 hc-ze naklebia, infrabgerebi ewodeba,<br />

xolo talRebs, romelTa sixSire 20 000 hc-ze metia _ ultrabgerebi.<br />

samyaroSi infrabgerebi da ultrabgerebi iseve farTodaa gavrcelebuli,<br />

rogorc bgeriTi talRebi. aRmoCnda, rom maT asxivebs da iRebs<br />

cocxali organizmebi ro gorc xmeleTze, ise wyalsa da haerSi da iyenebs<br />

TavisianebTan `salaparakod~ an sivrceSi orientirebisaTvis.<br />

davaleba<br />

8. moipoveT informacia, sxvadasxva garemoSi bgeris<br />

gavrcelebis siCqaris Sesaxeb. SeadareT erTmaneTs da<br />

gamoTqviT varaudi maT Soris arsebul gansxvavebaze.<br />

akustika, musikaluri bgera, tonis simaRle,<br />

tonis xmamaRloba<br />

moipoveT informacia cxovelebisa da adamianebis mier aRqmuli bgeris<br />

sixSiris Sesaxeb da warmoadgineT svetovani diagramis saxiT.<br />

moamzadeT masala prezentaciisTvis.


amocanis amoxsnis nimuSi<br />

1. gansazRvreT, ra simaRleze iyo aweuli maTematikuri qanqaras<br />

burTula wonasworobis mdebareobidan, Tu xelis gaSvebis Semdeg man<br />

es mdebareoba 1,4 m/wm siCqariT gaiara.<br />

amoxsna<br />

potenciuri energiis aTvlis nulovan doned avir-<br />

CioT burTulis udablesi mdebareoba (sur. 29.1).<br />

meqanikuri energiis mudmivobis kanonis Tanaxmad,<br />

E +E =E E+E , (1)<br />

pot.1 kin.1 pot.2 kin.2<br />

mv<br />

kin.2= (5)<br />

2<br />

2<br />

sadac E =mgh, (2) E =0, (3) E =0 (4) E .<br />

pot.1 kin.1 pot.2<br />

(2),(3),(4),(5) (1) Þ (*)<br />

(*): m.<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p8<br />

sur. 29.1<br />

2. gansazRvreT maTematikuri qanqaras sigrZe, Tu misi sixSire<br />

1 hercia.<br />

amoxsna<br />

maTematikuri qanqaras rxevis periodi<br />

T<br />

g l<br />

2<br />

gT<br />

l<br />

4 2<br />

= r<br />

2<br />

& = (1) .<br />

r T<br />

? l<br />

moc.: n=1 hc.<br />

=<br />

1<br />

(2)<br />

o<br />

(2)<br />

g<br />

(1) Þ l = 2 2.<br />

(*)<br />

4r o<br />

(*): l=0,25 m.<br />

3. dinamometrze dakidebuli sxeulis rxevis sixSire 2 hc­ia.<br />

gansazRvreT rxevebis Sewyvetis Semdeg zambaris wagrZeleba.<br />

amoxsna<br />

rxevebis Sewyvetis Semdeg sxeuli wonasworobaSia.<br />

sxeulze moqmedi mg simZimis da F drekadobis Zalebi<br />

erTmaneTs awonasworebs F=mg. (1)<br />

mg<br />

hukis kanonis Tanaxmad, F=k∆l. (2) (1)�(2) Þ D l = . (3)<br />

k<br />

zambariani qanqaras rxevis periodi T = 2r<br />

m<br />

. (4) aseve T =<br />

1<br />

. (5)<br />

k<br />

o<br />

(4)�(5) Þ<br />

m 1 g<br />

= 2 2.<br />

(6) (6) (3) Þ D l = 2 2.<br />

(*)<br />

k 4ro<br />

4ro (*): ∆l ≈ 6 . 10-2 ? Dl<br />

moc.: o = 2 hc<br />

m.<br />

1.8<br />

29


30<br />

4. zambaraze dakidebul firfitaze drois toli Sualedebis<br />

Semdeg ecema wylis wveTebi, ris gamoc zambara irxeva maqsimaluri<br />

amplitudiT. firfitis sakuTari rxevis sixSire n 0 ­ia. wveTebi swydeba<br />

raRac simaRlidan.<br />

gansazRvreT manZili or uaxloes vardnil wveTs Soris. haeris<br />

winaaRmdegoba umniSvneloa.<br />

amoxsna<br />

radgan haeris winaaRmdegoba umniSvneloa, wveTebis<br />

aCqareba SeiZleba CavTvaloT g-s tolad.<br />

wveTebi erTmaneTis mimarT Tanabrad moZraoben. ris<br />

gamoc vardnis procesSi wveTebs Soris manZili ar<br />

icvleba. manZili or vardnil wveTs Soris<br />

2<br />

g<br />

h = .<br />

2<br />

x ? h<br />

moc.: o<br />

g<br />

(1)<br />

sadac τ aris drois Sualedi wveTis mowyvetidan momdevno wveTis<br />

mowyvetamde. wveTebis dacemis gamo firfitis rxevebi iZulebiTia.<br />

radganac firfitis rxevis amplituda maqsimaluria da ar icvleba, amitom<br />

damyarebulia rezonansi. e. i. gare Zalis sixSire (am SemTxvevaSi vardnili<br />

wveTebis sixSire) emTxveva firfitis sakuTari rxevis sixSires n=n . (2) 0<br />

aqedan gamomdinareobs, rom t drois Sualedi firfitis rxevis t periodis<br />

0<br />

tolia.<br />

x = x<br />

1<br />

0=<br />

o<br />

. (3) (3)<br />

0<br />

(1) Þ h =<br />

g<br />

2 . (*)<br />

o<br />

5. Tqveni varaudiT, did darbazSi oratoris xma rodis ufro kargad<br />

ismis, roca darbazi xalxiTaa savse, Tu roca msmenelTa raodenoba<br />

mcirea?<br />

2 0<br />

amoxsna<br />

did darbazSi, roca msmenelTa raodenoba mcirea, oratoris sityva<br />

naklebad garkveviT ismis. bgerebi ramdenjerme irekleba kedlebidan,<br />

Weridan. radgan es zRudeebi msmenelTagan sxvadasxva manZilze<br />

mdebareobs, amitom oratoridan wamosuli da areklili bgerebi<br />

msmenelebTan sxvadasxva dros midis. amitom oratoris sityva garkveviT<br />

ar ismis.<br />

magram imave darbazSi, roca is msmenelebiTaa savse, tansacmeli<br />

STanTqavs bgeriT rxevebs, amitom aseTi darbazis akustikuri (bgeriTi)<br />

Tvisebebi umjobesdeba da oratoris xma ukeTesad ismis.


SeamowmeT Tqveni codna<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t1p9<br />

amoxseniT amocanebi<br />

1. qanqaras rxevis erTi periodis ganmavlobaSi ramdenjer gardaiqmneba<br />

potenciuri energia kinetikurad da, piriqiT, kinetikuri _ potenciurad?<br />

2. gansazRvreT maTematikuri qanqaras sigrZe, Tu misi rxevis periodi<br />

1 wm-ia.<br />

3. gansazRvreT zambaraze damagrebuli sxeulis rxevis periodi da<br />

sixSire, Tu igi 16 wm-Si 20 rxevas asrulebs.<br />

4. 400 n/m sixistis zambara 10 sm-iT gaWimes. gansazRvreT zambaris<br />

maqsimaluri potenciuri energia. zambara horizontalur mdebareobaSia.<br />

5. gitarebiaT Tu ara wyliani vedro? migiqceviaT yuradReba, rom<br />

wyliani vedros tarebisas zogjer misgan wyali gadmoaSxefebs? ratom<br />

xdeba ase? rogor moiqceviT gadmoSxefebis SesaCereblad?<br />

6. zRvaSi talRis sigrZe 150 m-ia, rxevis periodi _ 15 wm-i. gansaz-<br />

RvreT talRis gavrcelebis siCqare.<br />

7. grZiv talRasTan SedarebiT granitis masivSi seismuri signali<br />

ganivi talRiT 2,8 wm-is dagvianebiT dafiqsirda. gansazRvreT manZili<br />

seismografidan miwisZvris epicentramde, Tu grZivi talRis siCqare 5,40<br />

km/wm-ia, xolo ganivis _ 3,85 km/wm.<br />

8. haeri metad STanTqavs bgeras, vidre mina. quCis xmauri ki Ria fanjaraSi<br />

ufro metad ismis, vidre daxurulSi. axseniT, ratom?<br />

testi<br />

1. zambaraze damagrebuli sxeulis masis oTxjer gazrdiT rxevis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda;<br />

g. orjer gaizarda; d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

2. zambaris sixistis oTxjer gazrdiT masze damagrebuli sxeulis<br />

rxevis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda;<br />

g. orjer gaizarda; d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

3. maTematikuri qanqaras sigrZis oTxjer gadidebiT rxevis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda;<br />

g. orjer gaizarda; d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

4. Zafze dakidebuli sxeulis masis oTxjer gadidebiT rxevis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda;<br />

g. orjer gaizarda; d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

1.9<br />

31


32<br />

II Tavi<br />

eleqtromagnituri<br />

rxevebi da<br />

talRebi<br />

am TavSi gaixsenebT<br />

da gaecnobiT<br />

� analogias meqanikur da eleqtrul<br />

rxevebs Soris;<br />

� cvlad dens;<br />

� cvladi denis efeqtur<br />

mniSvnelobas;<br />

� cvladi denis simZlavres;<br />

� cvladi denis generators;<br />

� transformators;<br />

� sinaTles, rogorc<br />

eleqtromagnitur talRas;<br />

� eleqtromagnitur skalas;<br />

� mocemul Temebze amocanebis<br />

amoxsnas.


analogia meqanikur da<br />

eleqtromagnitur movlenebs Soris<br />

33.1, a suraTze gamosa xulia SekumSuli zambara, 33.2, a-ze mimdevrobiT<br />

SeerTebuli kondensatori da induqciurobis koWa _ rxeviTi konturi.<br />

ganxilul SemTxvevebSi meqanikuri da eleqtromagnituri energiebis sxva<br />

saxis energiad gardaqmna ar gaviTvaliswinoT.<br />

t 0 =0<br />

a<br />

t 0 =0<br />

a<br />

F v F<br />

v<br />

t<br />

T<br />

1=<br />

4<br />

b<br />

b<br />

t<br />

T<br />

2=<br />

2<br />

g<br />

sur. 33.1<br />

g<br />

sur. 33.2<br />

t<br />

T<br />

3= 3<br />

4<br />

d<br />

I m Im<br />

t<br />

T<br />

1=<br />

4<br />

t<br />

T<br />

2=<br />

2<br />

t 3<br />

T<br />

3=<br />

4<br />

burTulis gaTavisuflebis t 0 = momentidan inertulobis gamo F x drekadobis<br />

Zalis moqmedebiT burTulis siCqare TandaTan iwyebs gadidebas.<br />

t<br />

T<br />

1=<br />

4<br />

momentSi burTulas aqvs maqsimaluri kinetikuri energia. am momentSi<br />

zambaris potenciuri energia nulis tolia. meqanikuri energiis<br />

mudmivobis kanonis Tanaxmad: kA<br />

2<br />

2 mvmaqs<br />

2<br />

= (sur. 33.1,b).<br />

2<br />

analogiurad, K gadamrTvelis meore mdebareobaSi gadayvanis momentidan<br />

U Zabvis moqmedebiT kondensatori iwyebs ganmuxtvas. TviTinduqciis<br />

gamo wredSi deni TandaTan iwyebs gadidebas. kondensatoris eleqtruli<br />

velis energia mcirdeba, igi denis magnituri velis energiad gardaiqmneba.<br />

d<br />

t =T 4<br />

e<br />

�<br />

1. ra saxis energia aqvs gaWimul (SekumSul) zambaras?<br />

damuxtul kondensators (sur. 33.2,a)? dawereT energiis<br />

ganmsazRvreli formulebi?<br />

�<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p1<br />

t 4 =T<br />

2. rogor icvleba zambaris potenciuri energia? rad<br />

gardaiqmneba igi?<br />

e<br />

2.1<br />

F<br />

33


34<br />

t<br />

T<br />

1=<br />

4<br />

momentSi denis magnituri velis energia maqsimaluria. am momentSi<br />

kondensatoris energia nulis tolia. rodesac wredis R winaRoba umniSvneloa,<br />

maSin energiis mudmivobis kanonis Tanaxmad, SegviZlia davweroT:<br />

(sur. 33.2,b)<br />

b mdebareobaSi burTulaze drekadobis Zala ar moqmedebs.<br />

�<br />

inertulobis gamo burTula agrZelebs moZraobas marjvniv. zambara<br />

iWimeba. drekadobis Zala mimarTulia marcxniv. burTulis siCqare mcirdeba.<br />

�<br />

3. gaCerdeba burTula am mdebareobaSi? axseniT,<br />

ratom fiqrobT ase?<br />

4. rad gardaiqmneba burTulis kinetikuri energia?<br />

pasuxi daasabuTeT.<br />

t<br />

T<br />

2=<br />

2 momentSi potenciuri energia maqsimaluria, kinetikuri _ nuli<br />

(sur. 33.1, g).<br />

analogiurad, magnituri velis energiis xarjze eleqtruli muxtebi<br />

iwyeben kondensatoris Semonafenebze dagrovebas da t<br />

T<br />

2=<br />

2 momentSi<br />

magnituri velis energia kondensatoris eleqtruli velis energiadaa<br />

gardaqmnili (sur. 33.2, g).<br />

amis Semdeg burTula iwyebs moZraobas wonasworobis mdebareobisaken _<br />

kondensatori iwyebs ganmuxtvas. wredSi deni gadis Tavdapirvelis sapirispiro<br />

mimarTulebiT (sur. 33.2,d) da periodis bolos sistema ubrundeba<br />

sawyis mdgomareobas (sur. 33.2, e).<br />

amis Semdeg procesi meordeba. sistemaSi _ kondensatori da mis<br />

SemonafenebTan mierTebuli koWa _ aRiZvreba Tavisufali eleq tru li<br />

rxe vebi. aseT sis temas rxeviTi konturi ewodeba.<br />

xaxunis gamo Tavisufali meqanikuri rxevebi garkveuli drois Semdeg<br />

Sewydeba.<br />

aseve, gamtarebis winaRobisa da energiis gamosxivebis gamo, kontu rSi<br />

eleqtromagnituri rxevebi Sewydeba. meqanikuri da eleqtruli energia<br />

Sinagan energiad gardaiqmneba. es rom ase ar iyos, maSin meqanikuri da<br />

eleqtromagnituri rxevebi usasrulod gagrZeldeboda.<br />

drois im umcires Sualeds, romlis Semdegac denis Zalis an Zabvis<br />

mniSvnelobis moduli da mimarTuleba meordeba, denis Zalisa da<br />

Zabvis rxevis periodi ewodeba.<br />

Cveni msjelobidan Cans, rom arsebobs msgavseba meqanikur da eleqtromagnitur<br />

rxevebs Soris. magram msgavsebaa ara periodulad cvladi<br />

sidideebis bunebas Soris, aramed am sidideebis perioduli cvlilebis<br />

procesebs Soris. magaliTad, kondensatoris damuxtva _ misTvis<br />

eleqtruli energiis miniWeba _ analogiuria zambaraze damagrebuli


sxeulis wonasworobis mdebareobidan gamoyvanis da misTvis energiis<br />

miniWebis. kondensatoris q muxtis cvlileba analogiuria x koordinatis<br />

cvlilebis da a. S. analogia meqanikur da eleqtromagnitur rxevebs Soris<br />

gamovsaxoT cxrilis saxiT.<br />

meqanikuri sidideebi eleqtruli sidideebi<br />

koordinati x<br />

siCqaris gegmili v x<br />

masa m<br />

zambaris sixiste k<br />

kinetikuri energia mv 2 /2<br />

potenciuri energia kx 2 /2<br />

muxti q<br />

denis Zala I<br />

induqciuroba L<br />

tevadobis Sebrunebuli sidide 1/C<br />

magnituri velis energia LI 2 /2<br />

eleqtruli velis energia q 2 /2C<br />

radgan zambaraze damagrebuli sxeulis rxevis periodi amitom<br />

meqanikur da eleqtrul rxevebs Soris analogiis safuZvelze, SeiZleba<br />

davweroT rxeviT konturSi sakuTari eleqtruli rxe vebis periodis<br />

gamosaxuleba: es formula pirvelad ingliselma fizikosma<br />

tomsonma gamoiyvana, amitom tomsonis formulis saxelwodebiTaa cnobili.<br />

�<br />

5. rxeviTi konturis induqciuroba 2 hn-ia, kondensatoris<br />

tevadoba ki _ 0,5 mkf. gansazRvreT konturSi<br />

eleqtromagnituri rxevebis sakuTari sixSire.<br />

6. rogor Seicvleba rxeviTi konturis sakuTari sixSire, Tu koWas<br />

induqciurobas orjer gavadidebT, xolo kondensatoris tevadobas<br />

orjer SevamcirebT? pasuxi daasabuTeT.<br />

rxeviTi konturi, tomsonis formula<br />

gavecaniT analogias meqanikur da eleqtromagnitur rxevebs Soris.<br />

analogiis safuZvelze, davwereT eleqtruli rxevebis periodis<br />

ganmsazRvreli formula.<br />

35


36<br />

2.2<br />

cvladi deni. cvladi denis generatori.<br />

denis Zalisa da Zabvis efeqturi mniSvneloba<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p2<br />

�<br />

1. Tqveni azriT, SeiZleba Tu ara praqtikulad<br />

gamoviyenoT iseTi deni, romelic swrafad miileva?<br />

asxeniT, ratom fiqrobT ase?<br />

rxeviT konturSi Tavisufali eleqtruli rxevebi swrafad miileva. aramilevad<br />

iZulebiT rxevebs ki udidesi praqtikuli mniSvneloba aqvs. mis<br />

misaRebad daxarjuli energia rxeviT konturSi ganuwyvetliv unda SevavsoT.<br />

ganaTebis qselSi cvladi deni iZulebiTi eleqtruli rxevebia.<br />

rogor miviRoT igi?<br />

CavataroT cda: magnitur velSi<br />

B C<br />

movaTavsoT Sveul RerZze Camocmuli<br />

ABCD marTkuTxa CarCo, romelic<br />

izolaciiT dafaruli mavTulis<br />

ramdenime aTeuli xviisagan Sedgeba.<br />

A D<br />

gamtaris boloebi rgolebisa (r) da<br />

musebis (m) meSveobiT galvanometrTa-<br />

m<br />

naa SeerTebuli (sur. 36.1).<br />

m<br />

cda gviCvenebs, rogori mdebare-<br />

r<br />

obac unda hqondes CarCos magnitur<br />

velSi. Tu igi uZravia, galvanometri<br />

sur. 36.1<br />

dens ar gviCvenebs.<br />

vabrunoT CarCo mudmivi kuTxuri siCqariT saaTis isris brunvis<br />

mimarTulebiT im damkvirveblisaTvis, romelic CarCos zemodan uyurebs.<br />

CarCos im mdebareobas, rodesac misi sibrtye magnituri velis daZabulobis<br />

wirebis marTobulia, neitraluri vuwodoT. t=0 momentSi am mdebareobis<br />

gavlisas CarCos AB da CD gverdebi daZabulobis wirebis paralelurad<br />

moZraoben. ar xdeba am wirebis gadakveTa, ar icvleba CarCos gamWoli<br />

magnituri nakadi, ris gamoc masSi deni ar aRiZvreba. am mdebareobis gavlis<br />

momentidan CarCos gamWoli magnituri nakadi icvleba, amitom konturSi<br />

aRiZvreba deni. Semobrunebis kuTxis gadidebasTan erTad izrdeba CarCos<br />

gamWoli magnituri nakadis cvlilebis siCqare.<br />

2. rogor icvleba am dros konturSi gamavali denis<br />

moduli? pasuxi daasabuTeT.<br />

3. gansazRvreT CarCoSi gamavali denis mimarTuleba<br />

drois t<br />

T<br />

1=<br />

4<br />

momentSi, rodesac igi 900 ��<br />

-iTaa Semobrunebuli.<br />

4. jer ivaraudeT, Semdeg cdiT daadgineT, drois am momentidan<br />

dawyebuli rogor icvleba deni konturSi. gansazRvreT deni drois t<br />

T<br />

2=<br />

2<br />

momentSi, rodesac CarCo 1800-iT Semobrundeba.


am mdebareobis gavlisas deni Seicvlis mimarTulebas, misi moduli<br />

izrdeba da aRwevs maqsimums t 3<br />

T<br />

3= momentSi.<br />

4<br />

E<br />

Semdeg isev mcirdeba. t =T momentSi CarCo<br />

4<br />

ubrundeba sawyis mdebareobas. masSi gamavali<br />

deni nuli xdeba, kvlav icvlis mimarTulebas da<br />

procesi meordeba.<br />

damtkicebulia, rodesac CarCo brunavs mudmivi<br />

t<br />

kuTxuri siCqariT erTgvarovan magnitur velSi, ma-<br />

Sin CarCoSi aRiZvreba si nusoiduri kanoniT cvla di<br />

sur. 37.1<br />

em Zala da deni. (sur. 37.1).<br />

E=E sinwt, I=I sin(wt+j ), sa dac j maqs maqs 0 0<br />

fazaTa sxvaobaa denis rxevasa da Zabvas<br />

Soris.<br />

mowyobilobas, sadac ama Tu im sa xi s<br />

energia gardaiqmneba cvladi denis eleqtrul<br />

energiad, cvladi denis generatori<br />

ewodeba.<br />

cvla di denis generatoris modelia<br />

(sur. 36.1) danadgari, romelic Sedgeba<br />

magnitisa da gamtari CarCosagan, ori rgoliTa<br />

da ori musiT.<br />

mZlavri generatorebiT SeiZleba mivi-<br />

RoT aTeul aTasobiT amperi deni 10 000 v<br />

rigis Zabvis dros.<br />

moZravi kontaqtebis meSveobiT aseTi<br />

maRali Zabvis denis gamoyvana, praqtikulad,<br />

SeuZlebelia, vinaidan moZrav<br />

kontaqtebSi Zlieri naperwklebi Cndeba.<br />

amitom cvladi denis TiTqmis yvela generatorSi<br />

gragnils (Ruza), romelSic induqciiT<br />

aRiZvreba em Zala, uZravad dgamen,<br />

magnituri sistema (induqtori) ki brunavs.<br />

manqanis uZrav nawils statori ewodeba,<br />

moZravs ki _ rotori.<br />

generatoris rotori brunavs romelime<br />

ZravaTi _ hidro turbi niT, orTqlis<br />

sur. 37.2<br />

turbiniT, Sigawvis ZravaTi an sxva.<br />

erT agregatad SeerTebul ele q trul<br />

generators da orTqlis turbinas turbogeneratori ewo deba (sur. 37.2).<br />

hidroeleqtrul sadgurSi (he si) generatorebis rotorebis sabruneblad<br />

gamoiyeneba kaSxliT aweuli wylis potenciuri energia (sur. 38.1,<br />

a). eleqtruli generatoris rotori brunavs hidravlikuri turbiniT<br />

(sur. 38.1, b).<br />

cvladi denis mniSvnelobis dadgenisas sargebloben misi iseTi moqmedebiT,<br />

romelic denis mimarTulebaze damokidebuli ar aris, magaliTad,<br />

denis siTburi moqmedeba.<br />

37


38<br />

sur. 38.1<br />

eleqtruli energia<br />

a b<br />

5. SesaZleblad migaCniaT Tu ara, rom mocemuli<br />

��<br />

winaRobis gamtarSi mocemul droSi mudmivma denma<br />

iseTive siTbos raodenoba gamoyos, rasac gamoyofs cvladi deni imave<br />

droSi? pasuxi daasabuTeT.<br />

mudmivi denis im mniSvnelobas, romelic gamtarSi siTbos imdenive<br />

raodenobas gamoyofs, ramdensac cvladi deni imave droSi, cvladi<br />

denis moqmedi (efeqturi) mniSvneloba ewo deba.<br />

mtkicdeba, rom sinusoiduri cvladi denisaTvis misi I efeqturi mniSvneloba<br />

mis I maqs amplitudur mniSvnelobaze -jer naklebia, e. i. . msgavsad amisa,<br />

Zabvis U efeqturi mniSvneloba naklebia mis amplitudur mniSvnelobaze<br />

-jer, e. i.<br />

�<br />

mniSvneloba?<br />

,<br />

E maqs<br />

E = .<br />

2<br />

saqarTveloSi ganaTebis qselSi denis sixSire 50 hercia. es imas niSnavs,<br />

rom deni gamtarebSi 1 wm-Si 50-jer erTi mimarTulebiT gadis da 50-jer<br />

sapirispiro mimarTulebiT.<br />

6. rodesac ganaTebis qselSi Zabvis efeqturi<br />

mniSvneloba 220 v-ia, maSin rogoria Zabvis amplituduri<br />

cvladi denis generatori, statori, rotori,<br />

turbogeneratori, Zabvisa da denis efeqturi<br />

mniSvneloba.<br />

gavecaniT cvladi denis generatoris models. cvladi denis generatoris<br />

mowyobilobas da misi moqmedebis princips. agreTve, cvladi denis<br />

da Zabvis moqmed anu efeqtur mniSvnelobas.


eleqtruli energiis gadacema<br />

eleqtrosadgurebs ageben im adgilebSi, sadac sawvavisa da hidroresursebis<br />

wyaroebia. momxmareblebi ki yvelganaa. didi masStabiT eleqtroenergiis<br />

Senaxva SeuZlebelia. igi miRebisTanave unda gamoiyenon.<br />

amitom iqmneba eleqtroenergiis did manZilze gadacemis aucilebloba.<br />

deni gadamcem sadenebs aTbobs.<br />

1. dakargulia Tu ara denis mier gadamcem xazSi<br />

�<br />

gamoyofili siTburi energia? axseniT, ratom fiqrobT<br />

ase?<br />

eleqtroenergiis gadacema ekono miurad xelsayreli rom iyos, aucileblad<br />

saWiroa, sadenebis gaTbobaze danakargi rac SeiZleba Semcirdes.<br />

rogor movaxerxoT es?<br />

gamtarSi denis gavlisas gamoyofili siTbo ganisazRvreba joul-lencis<br />

kanoniT.<br />

Q = I 2 Rt, (1)<br />

sadac I gamtarSi gamavali denia, (2) gamtaris winaRoba, l _ gam-<br />

taris sigrZe, S _ ganivkveTis farTobi, ρ _ kuTri winaRoba, t _ drois<br />

Sualedi, romlis ganmavlobaSic gamtarSi deni gadioda.<br />

�<br />

2. rogor SevamciroT energiis danakargi gadamcem<br />

xazSi? varaudi CawereT samuSao rveulSi.<br />

(1) ⇒ energiis danakargis Semcirebis ramdenime gza arsebobs. erT-erTi<br />

gadamcemi xazis sadenebis winaRobis Semcirebaa.<br />

�<br />

3. ramdenad misaRebia mcire winaRobis sadenebis gamoyeneba<br />

eleqtruli energiis gadacemisas? varaudi Cawe reT<br />

samuSao rveulSi.<br />

SevecadoT, problemebis gadawyvetis gzebi amocanis amoxsniT, etapobrivad,<br />

vaCvenoT.<br />

vTqvaT, eleqtrosadguris generatoris simZlavrea 220 kvt, Zabva _<br />

220 v. eleqtroenergia unda gadavceT 40 km­ze spilenZis mavTuliT. ganvsazRvroT,<br />

rogori unda iyos mavTulis ganivkveTis farTobi da masa,<br />

rom sadenebSi danakargi ar aRematebodes gadasacemi simZlavris 10%­s?<br />

? S , m<br />

moc.: P=220kvt=22 . 104 vt<br />

U=220v<br />

l=40 km= 4 . 104 m<br />

ρ=1,7.10 –2 omi.mm2 /m<br />

D=9800 kg/m3 K=0,1<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p3<br />

amoxsna<br />

xazis winaRoba . (3)<br />

(3) ⇒ (4)<br />

simZlavris danakargi<br />

P 1 =I 2 R, (5) da P 1 =kP. (6)<br />

2.3<br />

39


40<br />

generatoris simZlavre (7)<br />

(6) (7) (5): ⇒ (8)<br />

(8) (4) ⇒ (*) (*): S=31 000 mm 2 = 0,031 m 2 .<br />

m=DSl. (**) (**): m=11 036 000kg.<br />

mavTulis TiToeuli metris masa<br />

�<br />

4. praqtikulad, SesaZleblad migaCniaT Tu ara eleqtruli<br />

energiis gadacema aseTi didi masis mavTulebiT?<br />

axseniT, ratom fiqrobT ase?<br />

energiis danakargis mkveTrad Semcireba SeiZleba gadamcem xazSi denis<br />

SemcirebiT.<br />

��<br />

5. mocemuli P=IU simZlavris Seucvlelad, rogor<br />

SeiZ leba denis Semcireba?<br />

vTqvaT, igive 220 kvt simZlavre unda gadavceT 100-jer meti 22000 v<br />

ZabviT.<br />

6. gansazRvreT, Tu Zabvas 100-jer gavadidebT, maSin<br />

ramdenjer Semcirdeba deni gadamcem xazSi?<br />

7. P =I 1 2 ��<br />

R formulidan daadgineT, simZlavris imave danaka rgisaTvis<br />

ramdenjer ufro didi winaRobis gadamcemi xazis gamo yenebaa SesaZlebeli?<br />

gamoTvlebi gviCvenebs, Tu eleqtrul energias<br />

100-jer meti ZabviT gadavcemT, SesaZlebelia,<br />

gadamcemi xazis winaRobis 100 2 -jer gadideba da,<br />

Sesabamisad, xazis masis 100 2 -jer Semcireba. amis<br />

Sedegad, TiToeuli metris masa toli iqneba<br />

≈0,0276 kg-is da energiis gadacema, praq tikulad,<br />

SesaZ lebeli gaxdeba.<br />

amgvarad, eleqtroenergiis did man Zilze<br />

gada cemisas aucileblad maRali ZabviT unda<br />

visa rgebloT.<br />

amis gamo, generatoridan miRebul Zabvas amaRleben<br />

transformatoriT. umartivesi tran sformatori,<br />

misi mowyobilobis sqema da pirobiTi<br />

aRniSvna gamosaxulia 40.1 a, b da g suraTebze.<br />

transformatoris muSaobas safuZvlad udevs<br />

eleqtromagnituri induqciis movlena.<br />

b<br />

sur. 40.1<br />

g<br />

transformatori (laT.)<br />

_ aparati, romelic eleqtruli<br />

denis Zabvas zrdis<br />

an amcirebs.<br />

a


gadamcemi xazis boloebze _ momxmarebelTan Zabva unda SevamciroT.<br />

amas axorcieleben sadab lebeli transformatoriT. Cveulebriv, Zabvis<br />

dadableba da, Sesabamisad, denis gazrda xorcieldeba ramdenime etapad.<br />

yovel etapze Zabva xdeba sul ufro mcire, eleqtruli qselis mier Semofargluli<br />

teritoria _ sul ufro farTo.<br />

eleqtroenergiis gadacemisa da ganawilebis sqema mocemulia 41.1 suraTze.<br />

cvladi denis<br />

generatori<br />

gadacemis<br />

xazi<br />

sadablebeli<br />

transformatori<br />

Tu adamiani SeZlebs iseTi gamtaris Seqmnas, romelsac bunebriv pirobebSi<br />

winaRoba ar eqneba, maSin (1) ⇒ aseT gamtarSi (zegamtarSi) denis<br />

gavlisas siTbo ar gamoiyofa da eleqtrul energias, ragind did manZilze,<br />

udanakargod gadavcemT.<br />

davadgineT, rom eleqtrosadgurebidan momxmareblamde eleqtruli<br />

energiis gadacemisas aucileblad maRali ZabviT unda visargebloT.<br />

amisaTvis generatoridan miRebul Zabvas jer amaRleben, Sor manZilze<br />

gadacemis Semdeg ki adableben transformatoris meSveobiT. Semdeg<br />

gakveTilze gavecnobiT transformatoris moqmedebis princips.<br />

davaleba<br />

11 kv<br />

6 kv<br />

6 kv<br />

6 kv<br />

gadacemis<br />

xazi<br />

samaRlebeli<br />

transformatori<br />

sadablebeli<br />

transformatori<br />

sur. 41.1<br />

110 kv<br />

gadacemis xazi<br />

sadablebeli<br />

transformatori<br />

ramdenad saWiroa iseTi gamtaris Seqmna, romelsac bunebriv<br />

pirobebSi winaRoba ar eqneba.<br />

sakiTxi ganixileT etapebis mixedviT.<br />

1. CamoayalibeT Tqveni pozicia, am sakiTxTan dakavSirebiT.<br />

2. moiyvaneT magaliTebi, romliTac daasabuTebT oTaxis temperaturaze<br />

zegamtaris Seqmnis aucileblobas.<br />

3. ra Seicvleboda eleqtruli energiis gadacemisas, Tu zegamtarebs<br />

gamoviyenebdiT?<br />

4. ratom aris es mniSvnelovani?<br />

220 v<br />

220 v<br />

220 v<br />

220 v<br />

220 v<br />

35 kv<br />

35 kv<br />

momxmareblisken<br />

35 kv<br />

41


42<br />

2.4 transformatori<br />

1. ra aris saWiro eleqtroenergiis Sor manZilze naklebi danakargebiT<br />

gadasacemad?<br />

transformatori Sedgeba Sekruli foladis<br />

gularisagan, ro melzec Camocmulia<br />

ori (an meti) mavTulis gragniliani koWa.<br />

erT-erT gragnils, romlis boloebze<br />

mode bulia gardasaqmneli cvladi U 1 Zabva,<br />

ewodeba pirveladi gragnili. gragnils, romlis<br />

boloebi SeerTebulia momxmarebelTan,<br />

ewodeba meoreuli.<br />

�<br />

2. ra informacias iRebT 42.1 suraTebidan?<br />

denis<br />

wyaro<br />

a. CamrTveli gamorTulia b. CamrTvelis CarTvisas g. CamrTvelis CarTvidan<br />

1-2 wm-is Semdeg<br />

d. CamrTvelis gamorTvisas<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p4<br />

e. CamrTvelis gamorTvidan<br />

1-2 wm-is Semdeg<br />

3. ris meSveobiT xorcieldeba Zabvis amaRleba?<br />

4. ra aris gamosaxuli 42.2 suraTze?<br />

sur. 42.2<br />

transformatoris moqmedebis principi damyarebulia eleq tromagnituri<br />

induqciis movlenaze. pirvelad koWaSi cvladi denis gavlisas, gularSi<br />

Cndeba cvladi magnituri nakadi, romelic, praqtikulad, mxolod gularis<br />

SigniT arsebobs da erTnairia yvela kveTaSi. amis gamo induqciis em<br />

Zalis myisi mniSvneloba pirveladi Tu meoreuli gragnilis nebismier<br />

xviaSi erTnairia.<br />

a<br />

sur. 42.1<br />

b


cxadia, rac metia koWas xviaTa ricxvi, miT metia masSi aRZruli<br />

induqciis em Zala da Zabva am koWas boloebze.<br />

dasabuTebulia, rom ,<br />

sadac U da U Zabvis moqmedi mniSvnelobebia, Sesabamisad, pirveladi da<br />

1 2<br />

meoreuli gragnilebis boloebze. n da n pirveladi da meoreuli grag-<br />

1 2<br />

nilebis xviaTa ricxvia.<br />

K sidides ewodeba transformaciis koeficienti. Tu K>1, transformatori<br />

aris sadablebeli, xolo Tu K


44<br />

2.5 eleqtromagnituri talRebi<br />

miveCvieT, rom cnoba msoflios sxvadasxva adgilas momxdari ambis<br />

Sesaxeb sul ramdenime wuTSi aRwevs Cvenamde. rogorc xSirad vambobT<br />

xolme, SevigrZnobT samyaros majiscemas. yovelive amas ki, uzrunvelyofs<br />

radiokavSiris erTiani sistema.<br />

�<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p5<br />

1. daasaxeleT mowyobilobebi, romelTa meSveobiT<br />

swrafad SeiZleba informaciis mopoveba.<br />

radiokavSirs safuZvlad udevs jeimz klerk<br />

maqsvelis eleqtromagnituri velis Teoria.<br />

maqsvelma Teoriulad daasabuTa, rom eleqtrul<br />

da magni tur velebs Soris mWidro kavSiri arsebobs:<br />

magnituri velis yoveli cvlileba garemomcvel<br />

sivrceSi iwvevs cvla di eleqtruli velis gaCenas.<br />

eleq truli velis yoveli cvlileba ki _ cvla di<br />

magnituri velis gaCenas.<br />

cvladi eleqtruli velis da mas Tan uwyvetad<br />

dakav Sirebuli cvla di magnituri velis erTo bliobas<br />

eleq tromagnituri veli ewo deba.<br />

swrafad cvladi eleqtromag nituri veli vakuum-<br />

Si vrceldeba sinaTlis gavrcelebis _ 300 000 km/wm<br />

siCqariT da gavrcelebisas gadaaqvs energia.<br />

jeimz klerk maqsveli<br />

(1831­1879)<br />

periodulad cvla di eleqtro mag nituri ve lis gavrcelebis pro cesi<br />

warmoadgens ta lRur pro cess _ ele qtromagnitur ta l Ras.<br />

44.1 suraTze gamosa xu lia<br />

ase Ti procesis `momentaluri<br />

eleqtruli veli<br />

su ra Ti~. eleqtruli da magni<br />

tu ri velebi warmoiqmne ba<br />

ur TierT marTob sibrtyeebSi.<br />

ma T marTobulad vrceldeba<br />

eleqtro magnituri talRa.<br />

magnituri veli<br />

sur. 44.1<br />

maqsvelma daamuSava sinaTli<br />

s eleq tromagnituri Teoria da amiT gaaerTiana manamde erT ma neTisagan<br />

gan calkevebuli eleq trobis, magniti zmisa da optikis dargebi. maqsvelis<br />

varaudi, rom sinaTle eleqtromagnituri tal Raa, daadastura henrix hercma<br />

(1857-1894). man eqsperimentulad miiRo sinaTleze naklebi sixSiris eleqtromagnituri<br />

talRebi da gazoma maTi siCqare. aRmoCnda, rom sinaTlis<br />

msgavsad, isic ganivi talRebia da gavrcelebisas imave Tvi sebebs avlens,<br />

rasac sinaTlis tal Rebi: arekvla, gardatexa, da sxva.<br />

Tu eleqtromagnitur talRebs ganvalagebT talRis sigrZis klebis<br />

mixedviT, miviRebT skalas, romelsac eleqtromagnitur talRaTa skala<br />

ewodeba.


eleqtromagnituri gamosxivebis mTeli speqtri gamosaxulia 45.1 suraTze.<br />

bgeriTi da<br />

infrabgeriTi<br />

sixSiris<br />

radiotalRebi<br />

eleqtromagnituri talRebi<br />

optikuri diapazonis<br />

gamosxiveba<br />

sur. 45.1<br />

talRis<br />

sigrZe, m<br />

rentgenis<br />

sxivebi<br />

eleqtromagnituri talRebis klasifikacia<br />

sixSire,<br />

hc<br />

bgeriTi da infrabgeriTi sixSiris 10 11 -10 5 3 . 10 -3 -3 . 10 3<br />

radiotalRebi<br />

zegrZeli 10 5 -10 4 3 . 10 3 -3 . 10 4<br />

grZeli ? 3 . 10 4 -3 . 10 5<br />

saSualo 10 3 -10 2 3 . 10 5 -3 . 10 6<br />

mokle 10 2 -10 3 . 10 6 -3 . 10 7<br />

ultramokle<br />

metruli 10-1 ?<br />

decimetruli 1-10 -1 3 . 10 8 -3 . 10 9<br />

santimetruli 10 -1 -10 -2 3 . 10 9 -3 . 10 10<br />

milimetruli 10 -2 -10 -3 3 . 10 10 -3 . 10 11<br />

decimilimetruli 10 -3. 10 -4 3 . 10 11 -3 . 10 12<br />

gama sxivebi<br />

optikuri diapazonis gamosxiveba<br />

infrawiTeli 10-3-7,6 . 10-7 3 . 1011-7,0 . 1014 wiTeli 7,6 . 10-7-6,2 . 10-7 ?<br />

narinjisferi 6,2 . 10-7-5,9 . 10-7 4,8 . 1014-5,1 . 1014 yviTeli 5,9.10-7-5,6 . 10-7 5,1 . 1014-5,4 . 1014 mwvane 5,6 . 10-7-5,0 . 10-7 5,4 . 1014-6,0 . 1014 cisferi ? 6,0 . 1014-6,2 . 1014 lurji 4,8 . 10-7-4,5 . 10-7 6,2 . 1014-6,7 . 1014 iisferi 4,5 . 10-7-3,8 . 10-7 6,7 . 1014-8,0 . 1014 ultraiisferi gamosxiveba 3,8 . 10-7-10-8 8 . 1014-3,0 . 1015 rentgenis gamosxiveba 8 . 10-8-10-12 3,7 . 1015-3 . 1020 gama gamosxiveba 10-11 da naklebi 3 . 1019 xiluli<br />

gamosxiveba<br />

da meti<br />

45


46<br />

2. 45-e gv.-ze cxrilSi kiTxviTi niSnebis adgilas Cas-<br />

�<br />

viT Sesabamisi mniS vnelobebi.<br />

3. radiotalRebis, xiluli sinaTlis da rentgenis<br />

sxivebidan, romels aqvs yvelaze grZeli talRis sigrZe? yvelaze<br />

mokle? romeli eleqtromagnituri talRis sixSirea yvelaze meti?<br />

icvleba Tu ara eleqtro magnituri talRis siCqare talRis sigrZis<br />

SemcirebiT?<br />

mowyobiloba, romelSic swrafi eleqtro nebis damuxruWe bisas gamosxivdeba<br />

rentgenis sxivebi<br />

sur. 46.1<br />

gamosxivebaTa skalis cal keul ubnebs Soris sazRvrebi sakmaod pirobiTia.<br />

prin cipuli ga nsxvaveba cal keul gamosxi ve bebs Soris ar aris.<br />

yoveli maT gani warmoadgens eleqtro mag nitur talRas, romelic va ku umSi<br />

vrceldeba 300 000 km/wm siCqariT. sxvadasxva sigrZis talRis gamos xivebebs<br />

erT maneTisagan asxvaveben maTi miRebis xerxisa (antenis gamos xiveba, siTburi<br />

gamosxiveba, gamosxi veba swrafi eleqtro nebis damuxruWe bisas da sxva) da<br />

regist raciis meTo diT. gamosxivebis talRis sigrZis Sem ci rebasTan erTad,<br />

talRis sigrZeebs So ris raodenobrivi gansxvavebani iw vevs mniS vnelovan<br />

Tvisebriv gansxva vebebs. maga liTad: radiotalRebi, romelTa talRis sigrZe<br />

10 m-ze metia, airekleba iono sfe rodan. maSin,<br />

rodesac ul tra mokle talRebi, romelTa tal-<br />

Ris sigrZe 10 m-ze nak lebia, gadis iono sferoSi<br />

(sur. 46.2).<br />

sagnebidan ultramokle radiotalRebis<br />

arekvlis movlena safuZvlad daedo e. w. radiolokacias.<br />

sur. 46.2


obieqtis aRmoCenas da maTi adgilsamyofelis zustad gansazRvras<br />

radiotalRebis meSveobiT radiolokacia ewodeba. radiolokatoris<br />

moqmedebis principi gamosaxulia 47.1 suraTze.<br />

lokatori gagzavnili impulsi<br />

antenis gadamrTveli<br />

mimRebi<br />

gadamcemi<br />

areklili impulsi<br />

gamaZlierebeli<br />

sur. 47.1<br />

impulsebis<br />

generatori<br />

ekrani<br />

obieqtamde manZili<br />

optikuri diapazonis tal Re bisaTvis gaum Wvir vale nivTierebani rentgenisa<br />

da gan sa kuTrebiT g sxi vebisaTvis gamWvir valea. magram mTavari gansxvaveba<br />

grZe l tal Rian da mokletalRian gamos xivebebs Soris isaa, rom<br />

mokle tal Riani gamosxiveba nawilakebis Tvi sebebs avlens.<br />

eleqtromagnituri talRebis cal keul ubnebs, maTi Tvisebebis Sesabamisad,<br />

sxvadasxva praqtikuli gamoyeneba aqvs.<br />

eleqtromagnituri veli, elemagnituri talRa,<br />

eleqtromagnituri talRebis klasifikacia,<br />

radiolokacia.<br />

gavecaniT eleqtromagnituri talRebis skalas. Semdeg gakve Tilze<br />

ki gave cnobiT eleqtromagnituri talRebis, kerZod, radiotalRebis<br />

ga moyenebas.<br />

47


48<br />

2.6<br />

gamoyeneba<br />

radiotal-<br />

Rebis<br />

eleqtromagnituri talRebis<br />

gamoyeneba. radiotalRebi<br />

ultramokle<br />

radiotal-<br />

Rebis<br />

dabalsixSiruli<br />

mikrotalRebis<br />

maRalsixSiruli<br />

mikrotalRebis<br />

radiokavSiris fizikuri safuZvlebi Zalian rTulia.<br />

SemovifargloT mxolod aRweriT. radiokav Siri xorcieldeba<br />

radiogadamcemiT da radiomimRebiT.<br />

daakvirdiT 48.2 suraTs.<br />

�<br />

a<br />

mikrofons ecema<br />

bgeriTi talRebi.<br />

modulirebul eleqt romagnitur<br />

talRebs iWers<br />

mimRebi antena.<br />

konusuri difuzori<br />

membrana<br />

magniti<br />

koWa<br />

3. imsjeleT radiogadacemisa da<br />

miRebis principebze.<br />

b<br />

mikrofoni bgeriT tal-<br />

Rebs gardaqmnis imave<br />

formis eleq trul rxevebad.<br />

e v<br />

sur. 48.2<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p6<br />

z<br />

� 1. daasaxeleT TqvenTvis<br />

cnobili ra diota l-<br />

Rebi.<br />

2. ra aris radio kavSiris safuZveli?<br />

sur. 48.1. radiotalRebis<br />

gamoyeneba<br />

g<br />

bgeriTi sixSiris<br />

ele q t ruli rxevebiT<br />

xde ba maRa li<br />

sixSiris eleqtromagnituri<br />

rxevebis<br />

modu lireba.<br />

gadamcemi antenis meSveobiT<br />

maRali si xSiris modulirebuli<br />

eleqtromagnituri<br />

talRebi (radio tal Rebi)<br />

gamosxivdeba sivrceSi.<br />

modulacia _ maRali sixSiris<br />

rxevebis Secvla dabali (bgeriTi)<br />

sixSiris eleqtruli rxevebiT.<br />

gadamcemi radiosadguris sixSireze awyobili<br />

radio mimRebi maRali sixSiris cvlad dens<br />

gardaqmnis ise Tsave eleqtrul denad, romelic<br />

mikrofonSi warmoiqmneba.<br />

eleqtruli mowyobilobebi aZlierebs bgeriTi six-<br />

Siris dens, romelic gadis xmamaRla molaparakis koWaSi<br />

da qmnis cvlad magnitur vels. igi aiZulebs koWas, rxeva<br />

daiwyos mudmivi magnitis mimarT. rxevebi gadaecema membranas,<br />

difuzori aZlierebs rxevebs da gamosxivdeba bgeriTi<br />

talRebi.<br />

d


pirveli radiogadacema <strong>eTer</strong>Si ga vida 1906 wlis 24 dekembers. es gaxldaT<br />

kanadeli profesoris, fesen deris, mravalwliani Sromis Sedegi.<br />

mauwyebloba, ZiriTadad, reklama da musika, 128 m simaRlis anZis meSve obiT<br />

ganxorcielda. am movlenis Sem deg radiomauwyebloba saocari sis wra fiT<br />

ganviTarda. amitom 1927 wels pirvelad moaxdines sixSireebis centralizebuli<br />

danawi leba. es imas niSnavda, rom yvela radiosadgurs mxolod<br />

misTvis gamo yofil sixSireze unda emuSava, raTa erTmaneTTan ax los mdebare<br />

gadam cemebs erTmane TisaTvis xeli ar SeeSa laT <strong>eTer</strong>Si.<br />

radiotalRebis meSveobiT gamosaxulebis manZilze gadacema 1923 wels<br />

pirvelad ganaxorciela Sotlandielma inJinerma jon lodji berdma (1888-<br />

1946).<br />

regularuli telegadacemebi did britaneTSi 1936 wels daiwyo, aSS-Si<br />

_ 1941 wels, xolo saqarTveloSi _ 1956 wlis 30 dekembridan.<br />

am patara saocrebis Semyureni, albaT, maSin verc warmoidgendnen, rom<br />

sul mcire xanSi televizori (sur. 49.1) Cveni cxovrebis yoveldRiuri,<br />

ganuyreli atributi gaxdeboda, masobrivi komunikaciis yvela sxva saSualebas<br />

ajobebda sazoga doebaze Tavisi gavleniT<br />

da namdvil socialur-fsiqologiur fenomenad<br />

iqceoda.<br />

dRes msoflioSi, sxvadasxva monacemebiT,<br />

ramdenime aTeuli aTasi satelevizio gadamcemi<br />

sadguri muSaobs. televizia masobrivi<br />

komunikaciis grandiozuli sistemaa, romelsac<br />

adamianebze zemoqmedebis simZlavriT, albaT,<br />

veraferi Seedreba.<br />

gamosaxulebis manZilze gadacemis principi<br />

ki aseTia: gadamcem sadgurSi gamosaxuleba<br />

sur. 49.1<br />

Tanamimdevrulad gardaiqmneba eleq trul signalebad.<br />

Semdeg am signa lebiT axdenen maRali sixSiris generatoris mier<br />

warmoq mnili rxevebis modulacias. modulirebul eleqt ro m agnitur talRas<br />

informacia did manZilze gadaaqvs. mimRebSi xdeba uku gardaqmna, maRali<br />

sixSiris moduli rebuli rxevebi modulirdeba, xolo miRe buli signali<br />

gardaiqmneba xilul gamo saxulebad. moZrao-<br />

baTa gada sa cemad gamoiyeneba kinos principi:<br />

moZravi obieqtis erTmaneTisagan mci red gansxvavebuli<br />

gamosaxulebebi (kadrebi) wamSi<br />

ramdenime aTeul jer gadaicema.<br />

TiTqmis 30 weliwadia, rac mobiluri kav-<br />

Sirgabmuloba mTel msoflioSi intensiurad<br />

modulireba (ing.) _<br />

maRali sixSiris rxevebis<br />

dabali sixSiris (bgeriT)<br />

rxevebad gardaqmna.<br />

viTardeba. manamde ki, didi xniT adre, ukve arsebobda idea, rom erTsa<br />

da imave adamians hqonoda ara ramdenime tele foni, misi adgilsamyofelis<br />

mixedviT, aramed erTi, romelic mas mudam Tan eqneboda.<br />

1977 wels CikagoSi mwyobrSi Cadga pirveli sacdeli fiWuri sadguri,<br />

romelic ori aTas abonents emsa xureboda. male mobiluri tele fonizaciis<br />

tempma yovelgvar molo dinsa Tu prognozs gadaaWarba.<br />

ramdenad usafrTxoa mobiluri telefoni? amboben, rom antenis maRali<br />

sixSiris gamosxiveba iwvevs simsivnes, fsiqikur moSlilobas, uSvilobas,<br />

49


50<br />

genetikur daavadebebs... sinamdvileSi, dRes konkretulad aravin icis, ras<br />

iwvevs adamianis organizmSi maRali sixSiris aramai onizirebeli gamosxiveba.<br />

es radiacia ar aris. amgvari gamosxi vebis moqme debis<br />

konkretuli Sedegebi jerac ucnobia, Tumca, yvela<br />

aRiarebs erTs: aucilebelia elementaruli normebis<br />

dacva, namdvilad ar Rirs fiWuri telefoniT uzomod<br />

didxans saubari iseve, rogorc kompi uterTan<br />

Seusveneblad muSaoba. cnobisaTvis: sa qar Tve loSi<br />

mobi luri telefoniT erTi adamianis saubris sa-<br />

Sualo xangrZlivoba msoflio maCve nebels TiTqmis<br />

orjer aWarbebs.<br />

mobiluri telefonebis (sur. 50.1) wya lobiT, aRar<br />

sur. 50.1<br />

arsebobs ganSo rebis saf rTxe, maT gaauqmes manZili da distancia, maT<br />

marTlac Secvales msoflio da, bunebrivia, Segvcvales Cven _ adamianebi,<br />

Cveni azrovneba da mentaliteti, gemovneba da cxovrebis wesi. es cvlilebebi<br />

ki Zalian swrafi da radikaluria.<br />

gavecaniT radiotalRebis praqtikul gamoyenebas. Semdeg gakveTilze<br />

gavecnobiT sxva diapazonis eleqtromagnituri talRebis gamoyenebas.<br />

davaleba<br />

SearCieT da moamzadeT erT-erTi Tema:<br />

1. radiotalRebis miReba da gamoyeneba.<br />

2. radiolokatorebi.<br />

am Temis Sesaswavlad gamoiyeneT TqvenTvis xelmisawvdomi sainformacio<br />

wyaro (beWdviTi, audiovizualuri, interneti).<br />

damuSavebuli masala warmoadgineT seminarze.


eleqtromagnituri talRebis gamoye neba.<br />

optikuri diapazonis eleqtromagnituri<br />

talRebi. rentgenis sxivebi<br />

�<br />

1. daasaxeleT opti kuri diapazonis<br />

eleq tro magnituri<br />

talRebi.<br />

2. romel eleqtromagnitur tal Rebs iyenebs<br />

adamiani yvelaze me tad?<br />

ultramokle radiotalRebze meti sixSirisa<br />

da wiTel ferze naklebi sixSiris eleqtromagnitur<br />

talRebs infrawiTeli ewodeba. mas asxivebs<br />

nebismieri gaxurebuli sxeuli maSinac ki,<br />

sur. 51.1. optikuri diapazonis<br />

gamosxivebis gamoyeneba<br />

rodesac ar anaTebs. magaliTad, gaxurebuli Rumeli an binis gamaTbobeli<br />

asxivebs infrawiTel sxivebs, romlebic garemomcvel sxeulebs aTboben.<br />

amitom infrawiTel talRebs xSirad siTbur talRebs uwodeben. varvaris<br />

naTuras gamosxivebis maqsimumi infrawiTel sxivebze modis.<br />

�<br />

infrawiTel sxivebs didi gamoyeneba aqvs. igi gamoiyeneba bostneulis,<br />

xilis da sxvaTa gamosaSrobad. Seqmnilia xelsawyoebi, romelTa meSveobiTac<br />

obieqtis TvaliT uxilavi infrawiTeli gamosaxuleba xilul gamosaxulebad<br />

gardaiqmneba. damzadebulia binoklebi da optikuri samizneebi,<br />

romlebiTac sibneleSic vxedavT.<br />

iisfer sinaTleze meti sixSiris eleqtromagnitur talRebs ultraiisferi<br />

ewodeba. ultraiisferi sxivebi gamoirCeva didi qimiuri aqtivobiT.<br />

amaSi davrwmundebiT, Tu sibneleSi ultraiisfer sxivebs davasxivebT<br />

fotoqa Raldze. gamJRavnebis Semdeg aRmovaCenT, rom ultraiisferi sxivebi<br />

ufro metad aSavebs qaRalds, vidre xiluli sinaTle. mzis ultraiisfer<br />

gamosxivebas atmosfero nawilobriv STanTqavs. mcire dozebiT ultraiisferi<br />

sxivebi samkurnaloa, amitom mzeze zomieri yofna sasargebloa, gansakuTrebiT<br />

patarebisaTvis. ultraiisferi sxivebi xels uwyobs organizmis<br />

zrdasa da ganviTarebas, kanis qsovilze moqmedebiT iwvevs damcveli pigmentis<br />

gaSavebas da vitamin D 2 -is warmoqmnas, gavlenas axdens centralur<br />

nervul sistemaze, astimulirebs organizmis bevr sasicocxlo funqcias.<br />

ultraiisferi sxivebis didi doziT moqmedeba Tvalis badurasa da<br />

kanze Zalian sazianoa. amitom maRalmTian adgilebSi Tovlze minis muqi<br />

saTvalisa da tanisamosis gareSe didxans yofna ar aris rekomendebuli.<br />

mina Zlier STanTqavs ultraiisfer sxivebs.<br />

�<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p7<br />

3. SeadareT erTmaneTs wiTeli da infrawiTeli sxivebis<br />

talRis sigrZe.<br />

4. ratom aris mTaSi tansacmlis gareSe mzeze didxans<br />

yofna ufro mavnebeli, vidre zRvaze?<br />

2.7<br />

51


52<br />

�<br />

5. ra unda vicodeT avadmyofis mosarCenad?<br />

6. ra iciT rentgenis sxivebis Sesa xeb?<br />

diagnozis dasmaSi eqimebs exmareba<br />

specialuri diagnostikuri aparatebi.<br />

diagnozi (berZnuli) _ daavadebis gamocnoba<br />

avadmyofis gamokvlevis Sedegad.<br />

1895 wels gamoCenilma germanelma<br />

fizi kosma vilhelm rentgenma (1845-<br />

1923) aRmo aCina sxivebi, romlebsac<br />

sinaTlisaTvis gaumWvirvale sxeulebSi<br />

SeRwevis unari aRmoaCndaT. am sxivebs<br />

Semdeg rent genis sxivebi uwodes. sxi-<br />

vebis STan Tqmis unari nivTierebis simkvrivis propo rciuli aRmoCnda.<br />

aRmoCenis mniSvne loba Zalian swrafad Seafases medikosebma da dRemde<br />

ren tgenis aparats praqtikulad yvela kli nika iyenebs.<br />

rentgenis sxivebis meSveobiT SeiZ leba<br />

miviRoT adamianis sxvadasxva orga nos<br />

suraTi (sur. 52.2).<br />

rentgenis sxivebs zianis motanac<br />

SeuZ liaT. maTi moqmedebiT irRveva<br />

cocxali organizmis cxovelmoqmedeba,<br />

amitom xSirad gaSuqeba re komende buli<br />

ar aris. mis Sesac vle lad ukanasknel<br />

wlebSi ufro da ufro xSirad gamoiyeneba<br />

ultrabgeriTi tomografi.<br />

a<br />

7. Tqveni varau-<br />

�<br />

diT, ra Cans araTi-<br />

Tze (sur. 52.2,b)?<br />

8. 52.2 b suraTis mixedviT gaakeTeT<br />

komentari.<br />

rentgenis da gama sxivebis gamoyeneba<br />

sur. 52.1<br />

1895 wels rentgenis mier miRebuli erTerTi<br />

rentgenograma<br />

rentgenis sxivebi gamosxivdeba swrafad<br />

moZravi eleqtronebis mkveTri<br />

b<br />

da mux ruWebis dros. isini rom eleqtromagnituri<br />

talRebia, daamtkices misi<br />

sur. 52.2<br />

aRmoCenidan 15 wlis Semdeg. rentgenis<br />

sxivebis sixSire miT metia, rac metia damuxruWebuli eleqtronebis energia.<br />

avxsnaT rentgenis sxivebis gamosxivebis meqanizmi.<br />

��<br />

9. ra saxis energia aqvT eleqtronebs damuxruWebamde?<br />

10. romeli saxis energia icvleba eleqtronebis<br />

damuxruWebisas?


��<br />

11. ras iwvevs magnituri velis cvlileba?<br />

12. ras iwvevs cvladi eleqtruli veli?<br />

13. ra xdeba swrafad moZravi eleqtronebis mkveTri<br />

damuxruWebisas? icvleba Tu ara eleqtronebis mier Seqmnili magnituri<br />

veli? ra xdeba Semdeg?<br />

teqnologiuri procesebis ganviTarebam<br />

tomografi (berZnuli) _ tomos<br />

SesaZlebeli gaxada Seqmniliyo xelsawyo<br />

`fena~ da `grafi~ _ vwer.<br />

tomografi (sur. 53.1), romelsac kompiuteris<br />

gamoyenebiT SeuZlia Seqmnas sxeulis<br />

an misi romelime nawilis sivrculi gamosaxuleba (sur. 53.1).<br />

eleqtromagnituri talRebidan yvelaze didi sixSire g sxivebs aqvs.<br />

maT Tvisebebs Semdeg gavecnobiT.<br />

sur. 53.1<br />

rentgenis sxivebis<br />

wyaro skaneri brunavs<br />

gamosakvlevi obieqtis<br />

irgvliv<br />

tvinis gamosaxuleba<br />

rentgenis sxivebi<br />

gan Wolavs<br />

Tavs<br />

deteqtorebi<br />

aRricxaven<br />

sxvadasxva<br />

ubnidan<br />

ga mosul<br />

sxivebs<br />

tomografis marTvis pulti<br />

gavecaniT optikuri diapazonis eleqtromagnituri talRebisa da<br />

rentgenis sxivebis praqtikul gamoyenebas. gavecaniT rentgenis sxivebis<br />

miRebis meqanizms.<br />

davaleba<br />

survilis mixedviT, SearCieT da moamzadeT erT-erTi Tema:<br />

1. infrawiTeli sxivebi da maTi gamoyeneba.<br />

2. ultraiisferi sxivebi. maTi dadebiTi da uaryofiTi mxareebi.<br />

3. rentgenis sxivebis miReba da gamoyeneba. misi dadebiTi da uaryofiTi<br />

mxareebi.<br />

am Temis Sesaswavlad gamoiyeneT TqvenTvis xelmisawvdomi sainformacio<br />

wyaroebi (beWdviTi, audiovizualuri, interneti).<br />

damuSavebuli masala warmoadgineT seminarze.<br />

53


54<br />

2.8 amocanis amoxsnis nimuSi<br />

1. rxeviT konturSi deni icvleba I = 0,8sin628t kanoniT. ganvsazRvroT<br />

denis Zalis amplituda, Tavisufali rxevebis periodi da denis Zala<br />

0,01 wm momentSi.<br />

amoxsna<br />

mocemuli I = 0,8sin628t (1) gantolebisa da harmoniuli rxeviTi moZ-<br />

raobis (2) zogadi gantolebis SedarebiT vadgenT:<br />

I maqs =0,8 a;<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p8<br />

(*): I=0,8sin628.0,01=0,8sin6,28=0,8sin2p=0.<br />

2. rxeviTi konturis induqciuroba 0,5 mhn­ia, kondensatoris<br />

Semonafenebze maqsimaluri Zabva _ 200 v, xolo konturSi maqsimaluri<br />

deni _ 0,2 a. ganvsazRvroT konturis Tavisufali rxevebis periodi.<br />

amoxsna<br />

rxeviT konturSi Tavisufali rxe vebis pe-<br />

riodi (1)<br />

energiis mudmivobisa da gardaqmnis kanonis<br />

Tanaxmad,<br />

(2) (1) ⇒ (*) (*): T=3,14 mkwm.<br />

(2)<br />

3. ramdenjer Semcirdeba gadamcem xazSi eleqtruli energiis danakargebi,<br />

Tu transformatorSi Semavali Zabva 11 kv­ia, xolo gamomavali<br />

_ 110 kv.<br />

amoxsna<br />

joul-lencis kanonidan (1)<br />

energiis mudmivobis kanonis safuZvelze:<br />

I 1 U 1 =I 2 U 2 ⇒ (2)<br />

(2) (1) ⇒ (*) (*):<br />

e. i. siTburi dana kargebi gadamcem xazSi 100-jer Semcirdeba.


amoxseniT amocanebi<br />

SeamowmeT Tqveni codna<br />

www.physics.ge | saZiebo fraza k11t2p9<br />

1. rxeviT konturSi Tavisufali rxevebisas denis Zalis amplituda 100<br />

ma-ia. gansazRvreT Zabvis amplituda 1 mkf tevadobis kondensatorze,<br />

Tu koWas induqciuroba 1 hn-ia, xolo aqtiuri winaRoba _ umniSvnelo.<br />

2. rxeviTi konturis kondensatoris tevadoba 2,0 pkf-ia, koWas induqciuroba<br />

_ 0,50 mkhn. gansazRvreT konturSi eleqtruli rxevebis<br />

sixSire.<br />

3. magnitur velSi Tanabrad mbrunav CarCoSi maqsimaluri em Zala 100<br />

v-ia. gansazRvreT em Zalis myisi mniSvnelobebi, rodesac CarCo brunvis<br />

procesSi neitraluri mdgomareobidan gadaxrilia 30 0 da 60 0 -iani<br />

kuTxiT.<br />

4. dasaSvebia Tu ara 220 v Zabvis cvladi denis wredSi iseTi kondensatoris<br />

CarTva, romlis garRvevis Zabva 250 v-ia? pasuxi daasabuTeT.<br />

5. transformatoris pirvelad gragnilSi 20 xviaa. ramdeni xvia unda<br />

iyos meorad gragnilSi, rom Zabva 220 v-dan gaizardos 11000 v-mde?<br />

gansazRvreT transformaciis koeficienti.<br />

testi<br />

1. rxeviTi konturis kondensatoris tevadobis oTxjer gadidebiT<br />

eleqtromagnituri rxevebis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda; g. orjer gaizarda;<br />

d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

2. rxeviTi konturis induqciurobis oTxjer gadidebiT da kondensatoris<br />

tevadobis oTxjer SemcirebiT konturis eleqtromagnituri<br />

rxevis periodi<br />

a. oTxjer gaizarda; b. oTxjer Semcirda; g. orjer gaizarda;<br />

d. orjer Semcirda; e. ar Seicvala.<br />

3. Tu rxeviTi konturis kondensators paralelurad mivuerTebT<br />

3­jer meti tevadobis kondensators, maSin konturSi eleqtromagnituri<br />

rxevebis sixSire<br />

a. gaizrdeba orjer; b. gaizrdeba samjer; g. Semcirdeba orjer;<br />

d. Semcirdeba samjer; e. ar Seicvleba; v. Semcirdeba -jer.<br />

4. Tu idealuri rxeviTi konturis 4mkf tevadobis kondensatorze<br />

Zabvis amplituda 10 v­ia, maSin am konturis koWas maqsimaluri<br />

magnituri velis energiaa<br />

a. 2 . 10-4 j; b. 2 . 10-3 j; g. 2 . 10-2 j; d. 200 j.<br />

5. Tu rxeviTi konturis kondensatoris eleqtrotevadoba 2 mkf­ia,<br />

koWas induqciuroba _ 2 hn, xolo Tavisufali miulevadi rxevebis<br />

denis amplituda _ 0,1 a, maSin kondensatoris Zabvis amplitudaa<br />

a. 10 v; b. 3 v; g. 80 v; d. 100 v.<br />

2.9<br />

55

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!