16.01.2013 Views

samuSao rveuli qimia

samuSao rveuli qimia

samuSao rveuli qimia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>samuSao</strong><br />

<strong>rveuli</strong><br />

<strong>qimia</strong><br />

VIII


manana vardiaSvili<br />

<strong>samuSao</strong> <strong>rveuli</strong><br />

<strong>qimia</strong><br />

VIII klasi<br />

grifi mieniWa 2012 wels ssip ganaTlebis xarisxis ganviTarebis<br />

erovnuli centris (brZaneba # 375, 18. 05. 2012) mier<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi 2012


manana vardiaSvili<br />

<strong>qimia</strong> VIII<br />

<strong>samuSao</strong> <strong>rveuli</strong><br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi 2012<br />

Manana Vardiashvili<br />

cheMistry Viii<br />

WorkINg WrItINg-Book<br />

INtELEktI PUBLISHErS<br />

tbilisi 2012<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi, ilia WavWavaZis gamziri #5<br />

225-05-22, 5(99) 55-66-54<br />

faqsi: 225-05-22<br />

elfosta: inteleqti@caucasus.net vebgverdi: www.intelekti.ge<br />

ISBN 978-9941-439-28-5<br />

© manana vardiaSvili, 2012<br />

© gamomcemloba `inteleqti~, 2012


� 1. daasaxeleT erTi qimiuri Tviseba, romliTac mJava da tute erTmane-<br />

Tisagan gansxvavdeba. pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

__________________________________________________________________<br />

__________________________________________________________________<br />

� 2. warmoidgineT, rom samzareuloSi<br />

dgas ori WurWeli da<br />

ici, rom<br />

a) erTSi spirtia, meoreSi ki Zmari<br />

b) erTSi Saqaria, meoreSi ki<br />

limonmJava<br />

aRwereT, rogor amoicnobT, romel<br />

WurWelSi ra nivTierebaa.<br />

� 3. aRwereT mimarTeba sityvaTa wyvils Soris. CamoayalibeT werilobiT.<br />

ipoveT analogiuri wyvili<br />

mina _ sinjara<br />

kolba _ menzura<br />

rkina _ magniti<br />

cvili _ sanTeli<br />

Sandali _ sanTeli<br />

� 4. warmoidgineT, rom samyaroSi<br />

`gaqra~ naxSirorJangi.<br />

aRwereT werilobiT, ra Sedegebia<br />

mosalodneli.<br />

1.1 nivTierebis Tvisebebi<br />

3


4<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.2 nivTiereba da narevi<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

5


6<br />

1.3 rogor davyoT narevi<br />

� 1. rogor dayofT komponentebad:<br />

a) wylisa da masSi uxsnadi niv-<br />

Tierebis narevs.<br />

b) wylisa da masSi xsnadi niv-<br />

Tierebis narevs.<br />

g) ori myari nivTierebis narevs,<br />

romelTagan erT-erTi rkinaa.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 2. davuSvaT, rom spirtisa<br />

da wylis narevs acxelebT, romel<br />

temperaturaze daiwyeba duRili?<br />

orive siTxe erTdroulad daiwyebs<br />

duRils Tu ara? axseniT Tqveni pasuxi,<br />

CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 3. ra procesia asaxuli suraTze?<br />

ra SemTxvevaSi iyeneben narevebis<br />

dayofis am xerxs?<br />

ra nomriTaa aRniSnuli filtrati?<br />

daasaxeleT erTi narevi mainc,<br />

romelic SeiZleba davyoT am xerxiT.<br />

1 2<br />

3<br />

4


� 4. ra daniSnuleba<br />

aqvs suraTze gamosaxul<br />

mowyobilobas? aRwereT misi<br />

moqmedebis principi.<br />

mowyobilobis Semadgenel<br />

aRWurvilobas miuwereT saxelwodeba<br />

da aRniSneT, ra<br />

funqcias asrulebs is am<br />

mowyobilobaSi.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

7


8<br />

1.4 riT gansxvavdeba narevi da naerTi<br />

� 1. gTavazobT narevebis or jgufs.<br />

I<br />

a) carcis fxvnilisa da wylis narevi<br />

b) wylisa da zeTis narevi<br />

� 2. warmoidgineT, rom gaqvT<br />

wyali, Saqari, marili da qviSa.<br />

rogor moamzadebT am nivTierebebisagan<br />

sam erTgvarovan da sam<br />

araerTgvarovan narevs?<br />

� 3. frCxilebSi mocemuli sityvebidan<br />

SearCieT swori vari anti da winadadebebi<br />

ise gadawereT.<br />

a) narevSi nivTierebebi (ina rCunebs,<br />

ar inarCunebs) Tavis Tvisebebs.<br />

b) narevi (SeiZleba, ar Sei Zleba)<br />

davyoT Semadgenel nivTierebebad.<br />

g) narevis momzadebisas niv Tierebebi<br />

(SeiZleba, ar SeiZ leba) SevurioT nebismieri<br />

Tana fardobiT.<br />

II<br />

a) haeri<br />

b) wylisa da eTanolis narevi<br />

ras fiqrobT, ra niSnis mixedviT davajgufeT narevebi?<br />

warmoidgineT, rom gaqvT ori narevi a) rkinisa da gogirdis b) wylisa da<br />

sufris marilis.<br />

narevebis pirvelsa Tu meore jgufs miakuTnebT TiToeul maTgans? axseniT<br />

Tqveni pasuxi, CamoayalibeT werilobiT.<br />

erTgvarovani narevi<br />

1) _____________________________________<br />

2) _____________________________________<br />

3) _____________________________________<br />

araerTgvarovani narevi<br />

1) _____________________________________<br />

2) _____________________________________<br />

3) _____________________________________<br />

a) _____________________________________<br />

b) _____________________________________<br />

g) _____________________________________


SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

9


10<br />

1.5 narevis Semadgeneli komponentebis masuri<br />

� 1.<br />

V airi<br />

φ= V narevi<br />

da moculobiTi wilis gansazRvra<br />

formulis mixedviT CamoayalibeT moculobiTi wilis ganmarteba. Semdeg ki<br />

amoxseniT amocana.<br />

amocana<br />

haerSi naxSirorJangis dasa S vebi normaa: yovel 100 l-Si _ 3 ml.<br />

iangariSeT naxSi ror Jangis moculobiTi wili haerSi.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


12<br />

1.6 risgan Sedgeba nivTiereba<br />

� 1. moifiqreT, dagegmeT da<br />

CaatareT cda, romliTac daasabuTebT,<br />

rom molekulebi moZraobs<br />

da sivrceSi gadaadgildeba. cdis<br />

mizani, etapebi da daskvna CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

� 2. atomisa da molekulis arsebobis<br />

ideas bevri mowinaaRmdege<br />

hya vda. XIX saukunis cnobili frangi<br />

mecnieri saqve ynod acxadeba: `me<br />

ver davuSveb verc atomis da verc<br />

molekulis arsebobas, ugulebelvyof<br />

imas, risi danaxva da dakvirvebac<br />

SeuZ lebelia~.<br />

miswereT werili `urwmuno~ mecnierebs<br />

_ daasabuTeT, rom atomebi<br />

da molekulebi namdvilad arsebobs.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

cdis mizani ___________________________<br />

cdis etapebi<br />

daskvna


14<br />

1.7 martivi da rTuli nivTiereba<br />

� 1. daakvirdiT suraTze gamosaxul wyalbadis,<br />

Jangbadisa da wylis molekulaTa modelebs. ra gansxvavebaa<br />

maT Soris Sedgenilobis TvalsazrisiT?<br />

imsjeleT, gamoitaneT daskvna da mxolod Semdeg<br />

daiwyeT paragrafis teqstis wakiTxva. daskvna CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

a)<br />

b)<br />

� 2. daasaxeleT martivi nivTiereba, romlis molekulac Sedgeba<br />

a) ori atomisagan (wyalbadisa da Jangbadis garda)<br />

b) sami atomisagan.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

Jangbadi<br />

wyalbadi<br />

wyali


16<br />

1.8 ra aris qimiuri elementi<br />

� 1. werilobiT CamoayalibeT winadadeba,<br />

romliTac aRwerT Saqris Sedgenilobas.<br />

� 2. sityvebidan `naxSirbadi~, `nax-<br />

Siri~ _ romeli aRniSnavs qimiur elements<br />

da romeli martiv nivTierebas?<br />

moiyvaneT kidev erTi magaliTi, rodesac<br />

qimiuri elementis saxelwodeba gansxvavdeba<br />

Sesabamisi martivi nivTierebis<br />

saxelwodebisagan. pasuxi CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

� 3. teqstidan amoiwereT mxolod is sityvebi, romlebic metalis an arametalis<br />

dasaxasiaTeblad gamo d geba da SeadgineT mcire moT xroba saxelwodebiT<br />

a) `metalebis fizikuri Tvisebebi~.<br />

b) `arametalebis fizikuri Tvisebebi~.<br />

`plastikuri, aqvs suni, Cveulebriv pirobebSi arsebobs rogorc myar,<br />

ise Txevad da airad mdgomareobaSi, bzinavs, siTbogamtaria, ar aris<br />

siTbogamtari, gamWvirvalea, ar aris eleqt ro gamtari, eleqtrogamtaria~.<br />

a) metalebis fizikuri Tvisebebi<br />

b) arametalebis fizikuri Tvisebebi<br />

moTxrobis Sedgenisas xom ar aRwereT metalis, an arametalis iseTi<br />

Tviseba, romelic teqstSi ar iyo miTiTebuli?<br />

xom ar iyo teqstSi miTiTebuli romelime iseTi Tviseba, romelic<br />

arc metalebis saerTo Tvisebebs ganekuTvneba da arc arametalebis?


� 4. gaqvT rTuli nivTierebis modeli:<br />

da ori calkeuli atomis modeli: da .<br />

rogor `aawyobT~ am modelebisagan ori martivi<br />

nivTierebis models? (daxateT).<br />

Seasrule paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

17


� 1.<br />

18<br />

1.9 rogor gamoisaxeba qimiuri elementi<br />

vercxliswyali<br />

kala<br />

tyvia<br />

oqro<br />

qimiuri elementebis alqimiuri simboloebi<br />

suraTze Tqven xedavT<br />

simbolos, romliTac<br />

alqimikosebi<br />

dariSxans aRniSnavdnen.<br />

ras fiqrobT, ratom<br />

SeaCeres arCevani<br />

aseT aRniSvnaze?<br />

_ daakvirdiT _ ras<br />

mogagonebT vercxlis<br />

alqimiuri aRniSvna?<br />

_ scadeT da<br />

gaarkvieT _ ras mianiSnebs<br />

vercxliswylis aRniSvna?<br />

gamoitaneT daskvna: alqimikosebis epoqaSi<br />

ar se bobda Tu ara qimiuri elementebisa<br />

da nivTi erebebis aRniSvnis yvelasaTvis gasagebi<br />

zogadi wesi?<br />

spilenZi vercxli rkina gogirdi<br />

iyo dro, rodesac qimiur elemen tebs sxvadasxva figurebis<br />

saSu alebiT aRniS navdnen. am aRniSvnebiT sargeb lob dnen alqimikosebi.<br />

� 2. uwodebdiT Tu ara ufro progresuls qimiuri elementebis<br />

daltoniseul aRniSvnebs? ratom fiqrobT ase?<br />

amoicnobT Tu ara nivTierebas am aRniSvnis © mixedviT?<br />

amas Tu amoicnobT? _ _esec daltoniseuli aRniSvnaa.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT.


� 3. gamotovebul adgilebSi CasviT saWiro sityvebi: `martivi niv-<br />

Tiereba~, `qi miuri elementi~.<br />

a) Jangbadi wyalSi mcired ixsneba<br />

Jangbadi Sedis wylisa da qviSis SedgenilobaSi. Tevzebs<br />

uWirT arseboba anaduRar wyalSi, radgan, masSi ar aris gaxsnili<br />

Jangbadi .<br />

b) Termometri gatyda da vercxliswyali daiRvara iatakze,<br />

vercxliswylis naerTebi da vercxliswylis<br />

orTqli momwamlavia.<br />

g) sakvebSi kalciumisa da fToris naklebobam SeiZleba gamoiwvios<br />

kariesi.<br />

medikamentis SedgenilobaSi Sedis rkina .<br />

� 4. miiReT qimiuri elementis saxelwodeba.<br />

daamateT asoebi: gadaanacvleT asoebi:<br />

dioi<br />

ala mamigniu<br />

lori tiyva<br />

romi digirgo<br />

TuTa atizo<br />

sorfifo<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

19


1.10 rogor gamovsaxoT nivTierebis<br />

� 1. SeadgineT ozonis qimiuri formula da waikiTxeT<br />

� 2. SeadgineT gogirdwyalbadis qimiuri formula da<br />

waikiTxeT<br />

Sedgeniloba<br />

� 3. wertilebis nacvlaT CasviT saTanado sityvebi: `qimiuri simbolo~,<br />

`indeqsi~, `koeficienti~.<br />

. . .<br />

� 4. mocemulia: 5H 2 O 5O P 2 O 5 5O 2<br />

H 2 H 2 S 2HNO 3 2H<br />

NH 3 N N 2 O N 2<br />

ipoveT maTi Sesabamisoba sityvier CanawerTan da gverdiT miuwereT.<br />

a) Jangbadis xuTi molekula<br />

b) wyalbadis ori calkeuli atomi<br />

g) azotis erTi molekula<br />

d) wylis xuTi molekula<br />

e) Jangbadis xuTi calkeuli atomi<br />

3N 3N 2 3HNO 3<br />

. . .<br />

. . .<br />

→<br />

21


� 5. monaxeT analogiuri wyvili, CamoayalibeT sityvierad _ ra aris<br />

analogiis safu Zveli<br />

22<br />

S : H 2 S<br />

N : N 2<br />

H : H 2 O<br />

N : NH 3<br />

O : H 2 O<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.11 atomi, elementi da naerTi<br />

� 1. daazusteT, ra gansxvavebaa metalebisa da arametalebis fizikur<br />

Tvisebebs Soris. pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 2. gTavazobT cxrils, romelSic sami cnobili naerTis Sedgenilobaa<br />

aRwerili.<br />

naerTis saxelwodeba<br />

naerTis Semadgeneli elementebi<br />

wyali wyalbadi da Jangbadi<br />

naxSirorJangi naxSirbadi da Jangbadi<br />

eTanoli, anu<br />

eTilis spirti<br />

naxSirbadi<br />

Jangbadi<br />

wyalbadi<br />

naerTis molekulis modeli<br />

naerTis formula elementis simboloebisa da indeqsebisagan Sedgeba. wylis<br />

formulaa H 2 O, naxSirorJangis formulaa CO 2 . gamoiyeneT Tqveni codna da Cven<br />

mier SemoTavazebuli cxrilis mixedviT SeadgineT eTanolis qimiuri formula<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

23


1.12 atomis masa, fardobiTi atomuri<br />

da molekuluri masa<br />

� 1. gaecaniT cxrils, sadac naCvenebia fardobiTi molekuluri masis<br />

gaangariSebis wesi.<br />

cxrili: fardobiTi molekuluri masis gaangariSebis wesi<br />

nivTierebis<br />

saxelwodeba<br />

nivTierebis<br />

formula<br />

� 2. ivaraudeT, romeli nivTierebis fardobiTi atomuri masaa ufro<br />

meti? ufro naklebi? ratom fiqrobT ase? varaudi CamoayalibeT werilobiT,<br />

Semdeg SeamowmeT gaangariSebiT:<br />

C H 3 8<br />

C H 3 4<br />

C H 3 6<br />

C H 2 2<br />

atomTa<br />

ricxvi niv-<br />

TierebebSi<br />

fardobiTi<br />

atomuri<br />

masa<br />

fardobiTi molekuluri masa<br />

azoti N 2 2N A r (N)=14 M r (N 2 )=2A r (N)=2×14=28<br />

amiaki NH 3 1N, 3H<br />

magniumis<br />

nitrati<br />

Mg(NO 3 ) 2<br />

1Mg<br />

2N<br />

6O<br />

A r (N)=14<br />

A r r(H)=1<br />

A r (Mg)=24<br />

A r (N)=14<br />

A r (O)=16<br />

M r (NH 3 )=A r (N)+3A r (H)=14+3=17<br />

M r (Mg(NO 3 ) 2 )=A r (Mg)+2A r (N)+<br />

+6A r (O)=24+28+96=148<br />

SeasruleT davaleba<br />

aRniSneT fardobiTi molekuluri masa M r -iT da iangariSeT Jangbadis, wylisa<br />

da gogirdmJavas H 2 SO 4 fardobiTi molekuluri masebi.<br />

igive Sedegi miiRe rac Senma megobarma?<br />

rogor moiqcevi Tu Sedegebi ar daemTxveva erTmaneTs?<br />

� 3. monaxeT analogiuri wyvili, CamoayalibeT sityvierad _ ra<br />

aris analogiis safuZveli<br />

NH : 17<br />

3<br />

H O : 2<br />

2<br />

N : 14<br />

2<br />

H : 2<br />

2<br />

H O : 34<br />

2 2<br />

varaudis mixedviT<br />

gaangariSebis mixedviT<br />

25


26<br />

� 4. daadgineT: romeli elementia X, Tu cnobilia, rom<br />

M r (X 3 PO 4 ) = 98<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.13 ra aris valentoba<br />

� 1. formulis mixedviT daadgineT: ramden valentiania azoti da<br />

naxSirbadi. aRniSneT maTi valentoba Sesabamisi cifriT.<br />

NH 3<br />

amiaki<br />

CH4<br />

meTani<br />

� 2. ras gamosaxavs (a) da (b) grafiki? pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

aageT analogiuri grafiki NH 3 -is SemTxvevaSi.<br />

naerTis Sedgeniloba<br />

I<br />

H<br />

II<br />

o<br />

1 2 3<br />

H<br />

H<br />

I<br />

H<br />

o<br />

valentoba<br />

naerTis Sedgeniloba<br />

(a) (b)<br />

Cu<br />

II<br />

o<br />

II<br />

Cu<br />

1<br />

� 3. SeavseT winadadebebi saTanado sityvebiT. sityvebi da maTi Tanmimdevroba<br />

monaxeT savaraudo pasuxebSi.<br />

`molekulaSi atomebi erTmaneTTan SeerTebulia garkveuli . . . . .<br />

. . . , maTi . . . . . . . . Sesabamisad. struqturuli formula<br />

gviCvenebs atomTa SeerTebis . . . . . . . .<br />

a) TanmimdevrobiT / valentobis/ pirobebs/<br />

b) mimarTulebiT/ atomuri masis/ Tanmimdevrobas/<br />

g) TanmimdevrobiT/ atomuri masis/ Tanmimdevrobas/<br />

d) TanmimdevrobiT/ valentobis/ Tanmimdevrobas/<br />

2<br />

o<br />

3<br />

valentoba<br />

27


� 4. daadgineT TiToeuli elementis valentoba, dawereT Sesabamisi<br />

molekuluri formula.<br />

28<br />

O=C=O N≡N<br />

H – O<br />

H – O<br />

H – O<br />

H – N – H<br />

H<br />

P=O<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.14 gaangariSebebi valentobis mixedviT<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

29

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!