ATJEH jang ka ja Budaja - the Aceh Books website
ATJEH jang ka ja Budaja - the Aceh Books website
ATJEH jang ka ja Budaja - the Aceh Books website
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
KENANGANKU<br />
UNTUK ANANDA TERTJINTA<br />
TJUT MIKZADEWI KESÜMA<br />
JANG TELAH PERGI DJAUH<br />
PADA TAHUN 1961, TANGGAL HARl INI.<br />
Banda Atjeh. 10 Agustus 1972.
Pearrbit :<br />
<strong>ATJEH</strong><br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> <strong>ka</strong> <strong>ja</strong><br />
Buda<strong>ja</strong><br />
CHch:<br />
T. Alibas<strong>ja</strong>h Talsya.<br />
PUSTAKA MEUTXA — Banda Atjeh<br />
D<strong>ja</strong>lan Sibola;a 2
J Hak tjipta pada Penjusun.
— 3 —<br />
SAMBUTAN KETUA UMUM<br />
PANITIA PUSAT PEKAN KEBUDAJAAN <strong>ATJEH</strong> KE-II.<br />
Suatu kesempatan baik <strong><strong>ja</strong>ng</strong> d<strong>ja</strong>rang terd<strong>ja</strong>di untuk dinikmati<br />
oleli setiap orang, baik para pengundjung dari dalam dan luar daerah,<br />
maupun <strong>ka</strong>um wisatawan luarnegeri, a<strong>ka</strong>n ditemui pada tanggal<br />
20 Agustus s/d 2 September 1972 di Banda Atjeh, dalam arena Pe<strong>ka</strong>n<br />
Kebuda<strong>ja</strong>an Atjeh ke-II (The 2nd Atjeh Cultural Festival).<br />
Pesta buda<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bersemarak ini padat dengan bcrbagai upat<strong>ja</strong>ra2<br />
tradisionil dan ane<strong>ka</strong> djenis pertundju<strong>ka</strong>n kesenian, masing2 dengan<br />
tjorak dan tjirin<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> chas, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> a<strong>ka</strong>n mengung<strong>ka</strong>pi wad<strong>ja</strong>h<br />
dan tata-variasi kehidupan buda<strong>ja</strong> Rak<strong>ja</strong>t Atjeh sed<strong>ja</strong>k zamau dahulu.<br />
Panitia Pe<strong>ka</strong>n Kebuda<strong>ja</strong>an Atjeh ke-II <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pembentu<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> dilaku<strong>ka</strong>n<br />
dengan Surat Keputusan Gubernur Kepala Daerah Propinrsi<br />
Daerah Istimewa Atjeh tanggal 25 Pebruari 1972 No. 38/1972, ber<strong>the</strong>ma<br />
Kebuda<strong>ja</strong>an Dalam Rang<strong>ka</strong> Pembangunan dan merupa<strong>ka</strong>n<br />
rang<strong>ka</strong>ian daripada partisipasi aktif Rak<strong>ja</strong>t Atjeh menund<strong><strong>ja</strong>ng</strong> usaha2<br />
pembangunan Nasional dan pembangunan Daerah.<br />
Pe<strong>ka</strong>n Kebuda<strong>ja</strong>an Atjeh ke-II <strong><strong>ja</strong>ng</strong> telah dimufa<strong>ka</strong>ti oleh Pimpinan<br />
Pemerintah Daerah, para unsur Muspida dan pemu<strong>ka</strong>2 mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t<br />
Atjeh dengan restu Bapak Presiden R.I. ini, bertumnu pada<br />
titiktolak landasan idiiln<strong>ja</strong> Pant<strong>ja</strong>sila, landasan konstitusionil UUD<br />
1945 dan landasan strukturil Negara Kesatuan Republik Indonesia<br />
<strong>ja</strong>ne: kokoh bersatu, bernedoman pada Pant<strong>ja</strong> Krida Kabinet<br />
Pembangunan R.I. iantï dewasa ini merupa<strong>ka</strong>n program perdjuangan<br />
scluruh lanisan masiara<strong>ka</strong>t Bangsa kita.<br />
AtVh ians: terbu<strong>ka</strong>. madbi dan modern denman tata kehidunan<br />
ma^ïara<strong>ka</strong>tnia ians; adil dan makmur merupa<strong>ka</strong>n pula titiktudjuan<br />
Pe<strong>ka</strong>n Kebuda<strong>ja</strong>an Atieh ke-II.<br />
Didalam buku ATIEH JANG KA TA BTIDATA ini, pengarangn<strong>ja</strong><br />
mendjelas<strong>ka</strong>n kepada pembatia berbasrai2 d'*enis ke^enï^n Rak<strong>ja</strong>t<br />
Atjeh untuk mend<strong>ja</strong>di pengetahuan atau bahan peleng<strong>ka</strong>p bagi<br />
setiap orang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berminat untuk ini.<br />
Kami menghargai <strong>ka</strong>rya pengarangn<strong>ja</strong> dan <strong>ka</strong>rena terbitn<strong>ja</strong> bertepatan<br />
pada saat2 Pe<strong>ka</strong>n Kebuda<strong>ja</strong>an Atieh ke-II berlangsung ma<strong>ka</strong><br />
Kami mcn<strong>ja</strong>mpai<strong>ka</strong>n ut<strong>ja</strong>pan terima<strong>ka</strong>sih Panitia setinggi2n<strong>ja</strong>.<br />
Banda Atjeh, 20 Agustus 1972,<br />
KETUA UMUM<br />
Panitia Pusat Pe<strong>ka</strong>n Kebuda<strong>ja</strong>an Atjeh Ke-II<br />
(Drs. MARZUKI NJAKMAN)<br />
Wakil Gubernur Kepala Daerah
— 5 —<br />
<strong>ATJEH</strong> KAJA BUDAJA<br />
Bda jnalaaa terang purnanu, deaa2 di Tanah Atjeh senaiiberlangir<br />
suasana pesm <strong>ja</strong>ag meriah, aobingga begitu in-<br />
-ahn<strong>ja</strong> maKim2 begmi, kerap<strong>ka</strong>h membuat para wt&ataron tertjeog»ng2<br />
mengagurnia<strong>ja</strong>.<br />
Dj<strong>ja</strong> senci<strong>ja</strong> telah berd<strong>ja</strong>bat brat makm, Rak<strong>ja</strong>t Atjeh<br />
raeaghadap, berbaga, kestou<strong>ka</strong>n maiani <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berlangir ania<br />
i J^cleramata dan pelerai hati, berupa ane<strong>ka</strong> rag^fce^S<br />
tan2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mdah gemaiai dan n<strong>ja</strong>nj<strong>ja</strong>n <strong>ja</strong>ag lembutmemiXfeoaxa<br />
menggema dari berbagai pendjuru desa<br />
Semua <strong>ja</strong>ag berkumandang dan semua <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terpandane<br />
iltt <strong>ka</strong><strong>ja</strong> ra<strong>ja</strong> dengan keindahan dan variasi, <strong>ka</strong>reaa diampinï<br />
,anan dan n<strong>ja</strong>njian peidjuangan, sad<strong>ja</strong>k2 romantis meaambah<br />
Siorumn<strong>ja</strong> kesegaran inalam,<br />
Maiahan, kelompok2 dara <strong>ja</strong>ag memunbuk padi, üupun<br />
uoerapa<strong>ka</strong>n «uatu fatamorgana paling romantis. Bunji alu £e-<br />
:umpa lesung bersahut2an ma Sing2 dengan lentun irama berbedaZ,<br />
diselang-selmg tawariang dan sendagurau para «adfe<br />
•ÏÏL S<br />
^to<strong>ja</strong> tUmbUt d G W a S a d e a i g a n Se<br />
*j m<br />
*i alan<br />
' ch<br />
Ban harum bunga tjempa<strong>ka</strong> dari sanggul2 lébat ben<strong>ja</strong>mpwr<br />
wangi ma<strong><strong>ja</strong>ng</strong> pinang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sedang tmengorak kelopaknia<br />
^.Tl dl<br />
- tm<br />
S^i2- kehidupan malam <strong>ATJEH</strong> JANG KAJA<br />
Semua <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dilihat indah se<strong>ka</strong>b', segala <strong><strong>ja</strong>ng</strong> didengar mer-<br />
Jim<strong>ja</strong> sangat mengasjik<strong>ka</strong>n bagi mata ,dan hati seorang penga-<br />
& v ö<br />
;itm keindahan.<br />
Kami sadji<strong>ka</strong>n buku <strong>ATJEH</strong> KAJA BUDAJA ini seba-<br />
#u ad<strong>ja</strong><strong>ka</strong>n supa<strong>ja</strong> Andïa djuga turnt bersama <strong>ka</strong>mi ' seseitah,<br />
hadir d l-tengah2 indahn<strong>ja</strong> tari, ditjelah2 indahnia n<strong>ja</strong> nji<br />
Jan disela2 segarn<strong>ja</strong> wangi desa2 <strong>ATJEH</strong> JANG KAJA BU<br />
DAJA.<br />
Banda Atjeh, tö Agustus 1972 Penjusua :<br />
^
— 6 —
E E N T J O N G<br />
Rentjong menduduki tempat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> penting ,dan memegang<br />
peranan besur didalam sed<strong>ja</strong>rah perdjuangan rak<strong>ja</strong>t Atjeh setiap<br />
zaman, semerad<strong>ja</strong>k masa dahulu hingga dalam perdjuangan<br />
mempertahan<strong>ka</strong>n Proklamasi Kemerde<strong>ka</strong>an Indonesia.<br />
Oleh <strong>ka</strong>rena rentjong memipa<strong>ka</strong>n djuga setagai lambang<br />
keperwiraan dan bentukn<strong>ja</strong> sangat in'dah, ma<strong>ka</strong> rak<strong>ja</strong>t Atjeh<br />
umumn<strong>ja</strong> menjisip send<strong>ja</strong>ta ini dipinggang kemanapun merefea,<br />
pergi. la terbuat dari besi, bermata tad<strong>ja</strong>m dan udjungn<strong>ja</strong> runtjfag.<br />
Supa<strong>ja</strong> mudah ment<strong>ja</strong>butn<strong>ja</strong> mendadak bila diperlu<strong>ka</strong>n sebagai<br />
send<strong>ja</strong>ta pertahanan, ma<strong>ka</strong> lazimn<strong>ja</strong> rentjong disisip<strong>ka</strong>n<br />
dipinggang bahagian kiri depan dan <strong>ka</strong>dang2 pada bahagian<br />
pusat.<br />
Bentukn<strong>ja</strong> bu<strong>ka</strong>n sad<strong>ja</strong> muri
_ 8 —<br />
Gagangn<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> meiekuk kemudian menebal pada bahagian<br />
sikun<strong>ja</strong> merupa<strong>ka</strong>n aksara Arab : Ba.<br />
Sin.<br />
Budjuran gagang tempat genggaman merupa<strong>ka</strong>n aksara ;<br />
Bentuk lantjip <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menurun kebawah pada pang<strong>ka</strong>l besi<br />
de<strong>ka</strong>t gagangn<strong>ja</strong> merupa<strong>ka</strong>n aksara : Mim.<br />
Ladjur besi dari pang<strong>ka</strong>l gagang hingga de<strong>ka</strong>t udjungn<strong>ja</strong><br />
merupa<strong>ka</strong>n aksara : Lam.<br />
Udjung <strong><strong>ja</strong>ng</strong> runtjing dengan dataran sebelah atas mendatar<br />
dan bahagian bawah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sedikit meiekuk keatas merupa<strong>ka</strong>n<br />
aksara : Ha.<br />
Ma<strong>ka</strong> rang<strong>ka</strong>ian dari aksara Ba, Sin, Mim, Lam dan H;i<br />
ituiah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengudjud<strong>ka</strong>n <strong>ka</strong>ümat Bismillah.<br />
Oi°h <strong>ka</strong>renan<strong>ja</strong>, didalam pandangan rak<strong>ja</strong>t Atjeh röotjong<br />
pantang diperguna<strong>ka</strong>n untuk keperluan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> kedji2, tetapi ra<br />
dipa<strong>ka</strong>i untuk mempertahait<strong>ka</strong>n diri dari sesuatu malapetak i<br />
dan sebagui alat pembunuh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ampuh terhadap segala bentuk<br />
ked<strong>ja</strong>hatan.<br />
Didalam setiap peperangan ataupun perdjuangan untuk k -<br />
pentingan Tumpah darah dan Bangsa, Agama dan kebftia<br />
rentjong, tidak pernah ditinggal<strong>ka</strong>n, biarpun tiap pedjuanr<br />
Atjeh memüiki send<strong>ja</strong>ta2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lebih mutachir, oleh <strong>ka</strong>rena óywa<br />
dan semangat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dilambang<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> dan ben tuk <strong><strong>ja</strong>ng</strong>'dhidju<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong><br />
dengan simbol kebesaran Ilahi kerap<strong>ka</strong>li mmi,p:.<strong>ka</strong>n<br />
pendorong djiwa patriotisme pema<strong>ka</strong>i2n<strong>ja</strong>.<br />
Dizaman dahuiu rentjong tidak diperbuat oleh sembarang<br />
orang, a<strong>ka</strong>n tetapi ditempa oleh pandai2 besi <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mempun<strong>ja</strong>i<br />
ma'rifat besi, jg membuatn<strong>ja</strong> <strong>ka</strong>dang2 dgn urutan tangan setelah<br />
seseorang pandai besi mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n do'a dan melaku<strong>ka</strong>n<br />
sembah<strong><strong>ja</strong>ng</strong> sunat dua ra<strong>ka</strong>'at dan badann<strong>ja</strong> sutji dari berb'^gai<br />
noda.<br />
Bahan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diguna<strong>ka</strong>n ialah besi2 pihhan, dipadu deng;,<br />
logam emas, perak, tembaga, timah dan djuga zat2 ratjun ber-
— 9 —<br />
boa, dengan maksud, apabila seorang lawan memiliki kekebalan<br />
terhadap besi, diia a<strong>ka</strong>n tetap berkuah darah <strong>ka</strong>rena t<strong>ja</strong>mpuran<br />
unsur2 logam dari berbagai djenis <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain.<br />
Penggaba dan kekebalan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bagaimiajnapun djuga kuattya<br />
tidak mampu bertahan dengan ti<strong>ka</strong>man rentjong <strong><strong>ja</strong>ng</strong> udjung<br />
lointjingn<strong>ja</strong> dlan mata tad<strong>ja</strong>mn<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berkilauan itu mengan-<br />
AKng berbagai unsur logam <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mampu menembusi daging<br />
iianusia.<br />
Gagang rentjong dibuat berbagai bentuk, dan indah dan<br />
<strong>ja</strong>ag berbentuk biasa (lurus) dan ada .pula <strong><strong>ja</strong>ng</strong> melengkung<br />
keatas, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dikenal dengan naima rentjong meutjunggek.<br />
Untuk rentjong <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tinggi ïiilain<strong>ja</strong> gagang diperbuat dari-<br />
,ada gading gad<strong>ja</strong>h ataupun' tanduk2 piühan, sehïngga selain<br />
warnan<strong>ja</strong> menarik djuga memant<strong>ja</strong>r<strong>ka</strong>n t<strong>ja</strong>ha<strong>ja</strong> <strong>ka</strong>rena litjina<strong>ja</strong>.<br />
Rentjong tidak pernah diasah supa<strong>ja</strong> matan<strong>ja</strong> tad<strong>ja</strong>m, <strong>ka</strong>-<br />
- ena send<strong>ja</strong>ta.„ini <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dimanfaat<strong>ka</strong>n ialah udjungn<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> run-<br />
I •-ir'v<br />
Daerah Atjeh, djuga terkenal sebagai Tanah Rentjong.<br />
A - i -': * . -r"— fa,
— 10 —<br />
SEUDATT, TAM KEPAHLAWANAN.<br />
Seudati adalah suatu senitari asli rak<strong>ja</strong>t Atjeh dan merupa<strong>ka</strong>n<br />
sedjenis kesenian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sangat digemari oleh segenap lapisan<br />
rak<strong>ja</strong>t.<br />
Diantara berbagai djenis kesen ;<br />
an asK <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ban<strong>ja</strong>k terdapat<br />
di Atjeh, Seudati mengambü tempat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terkemu<strong>ka</strong> ditengah2<br />
mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t Atjeh, dan semend<strong>ja</strong>k zaman Kerad<strong>ja</strong>an<br />
Atjeh ia merupa<strong>ka</strong>n salah satu senitari <strong>ja</strong>mg anrnt di<strong>ka</strong>gumi<br />
oleh para pendatang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berkundjung ke Tan-ah Atjeh.<br />
Tarian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> heroik dan bersifat ked<strong>ja</strong>ntanan ini menguasai<br />
lubuk hati seluruh rak<strong>ja</strong>t dan istilah lain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diberi<strong>ka</strong>n kepadan<strong>ja</strong><br />
ialah Tari perang Rak<strong>ja</strong>t Atjeh.
— l i <br />
la lint <strong>ja</strong>n dan romantis gerak dan sifatn<strong>ja</strong>; sehingga dalam<br />
aap lekuü <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diienggang<strong>ka</strong>n, üap gerak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diajun<strong>ka</strong>n, dan<br />
«erutama se<strong>ka</strong>li tiap lentunan irama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berketik2 dari udjung<br />
a<strong>ja</strong>ri pemainan<strong>ja</strong> merupaüan suatu paauan keindahan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sangat<br />
menarik hati.<br />
Pa<strong>ka</strong>ian para pemain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ketat membungkus tubuh2 tegap,<br />
<strong>ja</strong>kni badju tipis berlengan pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dan tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> sempit, bu<strong>ka</strong>n sad<strong>ja</strong> dimaksud<strong>ka</strong>n untuk memudah<strong>ka</strong>n<br />
setiap gerak dan iont<strong>ja</strong>tan, tetapi djuga untuk menondjol<strong>ka</strong>s<br />
bentuk tubuh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> kokoh, tegap dan keras.<br />
Destar (tengkuiok) <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menghiasi kepala pemainn<strong>ja</strong> berbentuk<br />
laksana sa<strong>ja</strong>p ataupun ekor burung rad<strong>ja</strong>wali, kemudian<br />
Hlitan <strong>ka</strong>in dipinggang adalah hiasan2 chas tari Seudati untuk<br />
meratjiipta<strong>ka</strong>n suasana pertundju<strong>ka</strong>n semakin mend<strong>ja</strong>di indah,<br />
Seudati mampu mentjermin<strong>ka</strong>n sifat dan semangat kepahlawanan<br />
serta kelakilakian baik dengan gerak lint<strong>ja</strong>h <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dilaku<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong>,<br />
baik dengan lont<strong>ja</strong>t ber-der ap2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dibuatn<strong>ja</strong>, baik<br />
dengan ketik2an d<strong>ja</strong>ri-ked<strong>ja</strong>ntanan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diketik<strong>ka</strong>n maupun<br />
dengan tempik suara <strong>ja</strong>ag membahana. Dan semua unsur ini<br />
dipertegas lagi oleh sebüah Rentjong <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tersisip pada setiap<br />
pinggang pemainn<strong>ja</strong>.<br />
Tegasn<strong>ja</strong>, bentuk <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lembut dan lunglai mengandlung unssor2<br />
permainan seni <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bermutu tinggi, penuh irama dan ke<br />
mdahan, sedang<strong>ka</strong>n gerak lint<strong>ja</strong>h dan sifata<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> d<strong>ja</strong>ntan me<br />
lambang<strong>ka</strong>n kepribad'an jg turun temurun memiliki semangat<br />
kepahlawanan.<br />
Permainan Seudati dilaku<strong>ka</strong>n oleh pemuda2 (pria) sedang<strong>ka</strong>n<br />
seudati <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dimain<strong>ka</strong>n oleh v/anita disebut "LAWEUET",<br />
ada<strong>ka</strong>lan<strong>ja</strong> di<strong>ka</strong>ta<strong>ka</strong>n Seudati Inong.<br />
Tiap2 rombongan terdiri dari delapan orang pemaia<br />
dengan seorang atau lebih anak-seudati (aneuek-seudati otan<br />
"adoë") <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengiringi setiap gerak dan lagu.<br />
Pa<strong>ka</strong>ian utama dari pemain2 seudati terdiri dari : badju<br />
foaus putih berlengan pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dengan <strong>ka</strong>in<br />
üarung sutera berlilit dipinggang hingga batas lutut, tengkulok<br />
sutera tenunan Atjeh asli dipa<strong>ka</strong>i dikepala dengan ber-mat<strong>ja</strong>im2<br />
^ariasi, pengi<strong>ka</strong>t pinggang dan saputangan berwama, dan seoilah<br />
rentjong <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disisip dipinggang sebagai lambang keper-<br />
Pa<strong>ka</strong>ian aneuek-seudati atau adoë tidak perlu seragam dengan<br />
pa<strong>ka</strong>ian kedelapan pemain2, tetapi mere<strong>ka</strong> mema<strong>ka</strong>i badju<br />
dan tjelana atau hiasan lain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berhias ane<strong>ka</strong> variasi.
— 12 —<br />
Pertundju<strong>ka</strong>n Seudati düaku<strong>ka</strong>n pada malam hari, — seti<br />
lah pada siangn<strong>ja</strong> orang2 bekerd<strong>ja</strong> lelah dan sibuk, — dan<br />
berlangsung di-bangsal2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> didiri<strong>ka</strong>n rapi untuk itu, dimana<br />
para peminatn<strong>ja</strong> lelaki .perempuan tua dan muda datang ber<br />
dujun2.<br />
Sering<strong>ka</strong>li Seudati dipertanding<strong>ka</strong>n antara dua rombongan.<br />
untuk pada achirn<strong>ja</strong> oleh para djuri memberi<strong>ka</strong>n panilaiar<br />
mana <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dianggap sebagai pemunt<strong>ja</strong>k, setelah ditind<strong>ja</strong>u dari<br />
segi2 keindahan, kelint<strong>ja</strong>han serta keahlian rombongan masing2,<br />
baik mengenai bentuk tarian (likok), melodi (saman), kisah<br />
(n<strong>ja</strong>nji), irama-tari (lengganglenggok, lompatan indah, gera<strong>ka</strong>n<br />
lint<strong>ja</strong>h) dan lain2 sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Adapun bagian2 utama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pokok dari Seudati itu ialah :<br />
1. bentuk tarian, dalam bahasa Atjeh disebut likok.<br />
2. Melodi; dalam bahasa Atjeh disebut saman.<br />
3. N<strong>ja</strong>njian, dimana berbagai kisah, baik kisah scd<strong>ja</strong>rah, roman,<br />
agama, kepahlawanan diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n dim bahasa Atjeh<br />
disebut Kisah<br />
4. Irama kelint<strong>ja</strong>han; <strong>ja</strong>kni berlengganglenggok, melont<strong>ja</strong>tindah,<br />
bergerak lint<strong>ja</strong>h dan sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Gerak berirama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> paling menondjol dari permainan<br />
seudati ialah tepukdada <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menderap serontak sehinggti<br />
mengeluar<strong>ka</strong>n suara keras membahana, ketik2an ;<br />
d<strong>ja</strong>ri, gcral<br />
tangan seragam dan len'tunan suara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> seirama dan gempitaria.<br />
Semua gerak, tepu<strong>ka</strong>n da-ia, tepu<strong>ka</strong>n tnngan dan keti<strong>ka</strong>r<br />
d<strong>ja</strong>ri mentjipta<strong>ka</strong>n dua suasana <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berpadu mend<strong>ja</strong>di satu<br />
<strong>ja</strong>kni romantis dan herois, indah dan agung.<br />
Seudati dimain<strong>ka</strong>n babak demi babak. Tari, melodi, n<strong>ja</strong>njian<br />
kelint<strong>ja</strong>han dan kisah di-tu<strong>ka</strong>r2 antara babak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> saó<br />
dan babak lainn<strong>ja</strong> menuruti suasana pada saat itü.<br />
Kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n umumn<strong>ja</strong> meriwa<strong>ja</strong>t<strong>ka</strong>n tentang<br />
kepahlawanan, sed<strong>ja</strong>rah, kisah2 romantis, soal2 agama. soa]2<br />
kemas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>tan dan sebagainj£u<br />
Kisah2 itu diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n dalam bentuk <strong>ka</strong>ta2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tersusun.<br />
dengan suara keras ber-ajun2 sambil me-nari2 diting<strong>ka</strong>b<br />
tepu<strong>ka</strong>n dada <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menderap dan keti<strong>ka</strong>n d<strong>ja</strong>ri <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berintik2<br />
Dizaman dahulu Seudati merupa<strong>ka</strong>n hiburan paling utama<br />
bagi pradjurit Atjeh, terutama bila mere<strong>ka</strong> sedang dipersiap<strong>ka</strong>n<br />
untuk sesuatu pertempuran.<br />
Sebelum mere<strong>ka</strong> esok hari bertolak kegaris depan. beborapa<br />
malam sebelumn<strong>ja</strong> diada<strong>ka</strong>n pertundju<strong>ka</strong>n seudati <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
mengurai<strong>ka</strong>n kisah2 kepahlawanan dan keperwiraan.
_ 13 - ~~ *~ '<br />
RATÖIH DUëK<br />
Disamping seudati, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sering disebui djuga. sebagai Ratóih<br />
dong (seudati dengan t<strong>ja</strong>ra berdiri) atau dinama<strong>ka</strong>n pula dengan<br />
sebutan saman, di Atjeh terdapat pula suatu Ojcnis periiiainaii <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
disebut Ratóüi duëk. rusansta>i wisa a«jsi<br />
Ratóili duëk ialah scni tari <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n dala'ni jpcSisI duduk<br />
dan djongkok, ditambah atraksi2 chusus.<br />
Pennainan ini, dibeberapa bahagian Tanah Atjeh sangat pópu-<br />
• . , .(liJin r.g-ncj ili'.drnaJ fib'tKl<br />
Rat°ih du e<br />
k, adalah paduan gerak tan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> benrafna dan sad<strong>ja</strong>k<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> din<strong>ja</strong>nji<strong>ka</strong>n dengan suara merdu antara sesaina pernam,<br />
terbagi dalam tiga bahagian, <strong>ja</strong>kni: u }. ;j n i J
— 14 —<br />
ngan2 kepala <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n set<strong>ja</strong>ra bcrsimpuh duduk, para pcm..::.<br />
memperlihat<strong>ka</strong>n seni merang<strong>ka</strong>i (lh ö<br />
k) tali sebagai salah suatu kcleng<strong>ka</strong>pan<br />
permainan tersebut.<br />
Diantara para pemainn<strong>ja</strong>, tali dirang<strong>ka</strong>i2<strong>ka</strong>n, diselang seling dari<br />
tangan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> satu ketangan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain, sehingga merupa<strong>ka</strong>n bentuk<br />
ataupun rang<strong>ka</strong> rumah, <strong>ka</strong>pal, gunung, la<strong><strong>ja</strong>ng</strong>an dan ane<strong>ka</strong> ragain<br />
bentuk2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain.<br />
Lh°k taloè (rang<strong>ka</strong>ian tali) seperti ini sangat rumit untuk mem<br />
bu<strong>ka</strong> kembali <strong>ka</strong>rena pilinan2 tersembunji dan punt<strong>ja</strong>2 tali <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dirahasia<strong>ka</strong>n.<br />
Meiepas<strong>ka</strong>n kembali rang<strong>ka</strong>ian2 tali <strong><strong>ja</strong>ng</strong> rumit dari untaiann<strong>ja</strong><br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tersembunji itu düaku<strong>ka</strong>n sambil memain<strong>ka</strong>n badan dengan<br />
gerak tari, dan talipun lepas sedjeng<strong>ka</strong>l demi sedjeng<strong>ka</strong>l, sehingga<br />
usai seluruhn<strong>ja</strong>.<br />
Apabila tali telah terhampar kembali seperti semula, babak kcdua<br />
dianggap selcsai dan disinilah terletak ke<strong>ka</strong>guman para penonton<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> melihat kemahiran sesuatu kelompok ratóih duèk.<br />
Pada achir pertundju<strong>ka</strong>n lazimn<strong>ja</strong> para pemain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sed<strong>ja</strong>k tadi<br />
berdjumlah antara 50 sampai mende<strong>ka</strong>ti ratusan orang menghenti<strong>ka</strong>n<br />
semua gerak aktifn<strong>ja</strong> dan tinggal diam tanpa peranan apapuri<br />
lagï.<br />
Tinggallah seorang sad<strong>ja</strong> diantara mere<strong>ka</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menjelesai<strong>ka</strong>n<br />
baba<strong>ka</strong>n terachir dari pertundju<strong>ka</strong>n ini. Ia dengan sad<strong>ja</strong>k2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diiringi<br />
tarian mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n dialoog mengenai persoalan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pelik2.<br />
Kelompok <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dianggap djuara didalam tunang (pertandingan)<br />
ini ialah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sanggup memet<strong>ja</strong>h<strong>ka</strong>n soal2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diadju<strong>ka</strong>n<br />
oleh kelompok lawann<strong>ja</strong> dan mampu menampil<strong>ka</strong>n seni merang<strong>ka</strong>i<br />
tali <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pelik2.<br />
D<strong>ja</strong>waban2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diberi<strong>ka</strong>n dengan lagu <strong><strong>ja</strong>ng</strong> merdu tambah menarik<br />
dan mening<strong>ka</strong>t<strong>ka</strong>n nüai kemenangan mere<strong>ka</strong>.<br />
Didalam pertundju<strong>ka</strong>n ratPh duèk, sering pula pemainn<strong>ja</strong> meineran<strong>ka</strong>n<br />
sesuatu lakon indah misaln<strong>ja</strong> keahlian meliuk<strong>ka</strong>n tubuh<br />
sampai2 kepala merendah kebela<strong>ka</strong>ng, memungut sesuatu benda dengan<br />
mata, mcngambil uang ketip (sedjenis inata uang sangat tipis)<br />
dengan mulut, dan ane<strong>ka</strong> ragam kemahiran <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain.<br />
KAP AI DABöH<br />
Rapai daböh adalah senitari kesaktian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menakdjub<strong>ka</strong>n,<br />
telah digemari di Atjeh sed<strong>ja</strong>k abad ke-lX, dan selalu diper-<br />
"undjuk<strong>ka</strong>n ididalam keramaian2 ataupun upat<strong>ja</strong>ra adat dan<br />
pesta gembira.
— 15 —<br />
Jang disebut rapai ialah sedjenis rebana besar <strong><strong>ja</strong>ng</strong>^dipukul<br />
dengan tangan, dan daböh berasal dari bahasa Araib "dab<br />
bus", <strong>ja</strong>ni sedjenis<br />
send<strong>ja</strong>ta<br />
dan besi runtjing<br />
dan bun<br />
dar hulun<strong>ja</strong>,<br />
pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> kira2<br />
setengah<br />
djeng<strong>ka</strong>l, ben<br />
tukn<strong>ja</strong> sebesar<br />
telundjuk.<br />
daboh (awak<br />
dabus), masing2<br />
dengar<br />
sebuah rapai<br />
dipimpin olel<br />
seorang ahli<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut<br />
„<strong>ka</strong>lipah",<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> memilik<br />
ilmu<br />
kebal tak mempan send<strong>ja</strong>ta, ahli nia'rifat besi, sehingga ber<br />
<strong>ka</strong>t mentera2n<strong>ja</strong>, send<strong>ja</strong>ta2 tad<strong>ja</strong>m <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diti<strong>ka</strong>m<strong>ka</strong>n ketubuh<br />
n<strong>ja</strong> mend<strong>ja</strong>di bengkok aitaupun ,patah dua.<br />
Dji<strong>ka</strong> sese<strong>ka</strong>li ia mengalami lu<strong>ka</strong> akibat tusu<strong>ka</strong>'n2, dengar.<br />
sertamerta dapait disembuh<strong>ka</strong>n seketi<strong>ka</strong> setelah ia nrengeluh<br />
lu<strong>ka</strong>n<strong>ja</strong> itu dengan telapak tangan.<br />
T<strong>ja</strong>ra meniain<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> : Aneuek daböh memukul rapai bersama2<br />
dalasm posisi duduk berd<strong>ja</strong>d<strong>ja</strong>r bersendel bahu atau<br />
membentuk ling<strong>ka</strong>ran2 rapat.
— 16 —<br />
Keii<strong>ka</strong> rapai mulai dipaJu, <strong>ka</strong>liphah bangkit berdiri, madju<br />
ke-tengah2 para pemain sambil melaku<strong>ka</strong>n gera<strong>ka</strong>n2 tari set<strong>ja</strong>ra<br />
tekun mengikuti irama rapai.<br />
Dengan besi dabns <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tcrge.ngg.un ditangann<strong>ja</strong> ia meiont<strong>ja</strong>t2<br />
mengikuti irama rapai sambil mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>a do'a2 dengan<br />
suara keras muiukik. Dan bila suara rapai membahana<br />
gemuruh dan tarian <strong>ka</strong>liphah seperti kesurupan, ma<strong>ka</strong> iapun<br />
mudailah dengan kesak'iann<strong>ja</strong>, meni<strong>ka</strong>m2 piha dan perut sam<br />
bil me-lont<strong>ja</strong>t2.<br />
Sering djuga diperguna<strong>ka</strong>n rentjong, dan rentjong inipun<br />
a<strong>ka</strong>n bengkok ataupim patah seielah diti<strong>ka</strong>m ber<strong>ka</strong>li2 dirubuh<br />
<strong>ka</strong>liphah.<br />
Kaliphah memain<strong>ka</strong>n djuga kesaktian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain, seperti<br />
melilit<strong>ka</strong>n rantai besi panas keleher, badan ataupun pinggang-
— 17 —<br />
n<strong>ja</strong>, mcimukuli diri beruntun2, blöh apui (menari dalam unggun<br />
api), menimpa<strong>ka</strong>n batu dikepala dan lain2.<br />
Lazimn<strong>ja</strong> pertundju<strong>ka</strong>n rapai daböh dilangsung<strong>ka</strong>n malam<br />
hari.<br />
Karena kesenian ini merupa<strong>ka</strong>n pertundju<strong>ka</strong>n kesaktian,<br />
ma<strong>ka</strong> para pemainn<strong>ja</strong> tidak boleh menjombong<strong>ka</strong>n diri ataupun<br />
angkuh dengan kepandaiann<strong>ja</strong> itu, dan dji<strong>ka</strong> pantangan<br />
ini dilanggarn<strong>ja</strong> sering terd<strong>ja</strong>di malapeta<strong>ka</strong>, <strong>ka</strong>liphah d<strong>ja</strong>tuh<br />
berkuah darah.<br />
Rapai daböh tidak pernah dipertuitang<strong>ka</strong>n.<br />
/ ,<br />
RAPAI PULOT<br />
öudah ber-aibad2 laman<strong>ja</strong> Rapai Pulot merupa<strong>ka</strong>n pernuiiiian<br />
rak<strong>ja</strong>t <strong><strong>ja</strong>ng</strong> digemari. düaku<strong>ka</strong>n oleh 15 saropai 20<br />
urang pemain pria.<br />
Aiat <strong>ja</strong>ag diperguna<strong>ka</strong>; aia.i i^pai (rebaaaj, seragam<br />
badju seragam dan tjelana serba putih, sedang bebérapa orang<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tertua bertengkulok sulera duduk dibahagian bela<strong>ka</strong>ng.<br />
Para pemain dibarisan depan duduk berd<strong>ja</strong>d<strong>ja</strong>r sedang<strong>ka</strong>n<br />
dibagian bela<strong>ka</strong>ng <strong>ka</strong>dang2 duduk berleret atau membiniiuk<br />
Hngkungan, masing2 dengan sebuah rapai, sedang<strong>ka</strong>n Tjch<br />
mengambü tempat di-tengah2.<br />
Permainan dimulai dengan lagu2 (ratöh) oleh Tjch, htiupa<br />
salam perkenalan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diikuti bersama oleh pcmain2 dan<br />
settuana .dengan bunji rebana, kemudian dila.;dj>ut<strong>ka</strong>n babak<br />
demi babak.<br />
Rapai Pulot sangat tjepat mempengaruhi penduduk, üisebab<strong>ka</strong>n<br />
suaran<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat n<strong>ja</strong>ring, bi&a ditlehgar oari d <strong>ja</strong> rak<br />
cl<strong>ja</strong>uh.<br />
Keindahan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menarik dari Rapai Pulot ialah pertuniju<strong>ka</strong>n<br />
akrobatik dan keahlian membentuk ling<strong>ka</strong>ran bersambung2<br />
antara para pelakun<strong>ja</strong>. Dji<strong>ka</strong> 4 atau 6 orang pemain<br />
sudah berdiri dalam suatu ling<strong>ka</strong>ran. <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain naik diatas<br />
nere<strong>ka</strong>, mendjungkir kepala kebawah, meliuk2<strong>ka</strong>n badan dan<br />
raangeb3t2<strong>ka</strong>n tali dengan membentuk bangunan2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menarik<br />
lan kemudian mengganti<strong>ka</strong>nr.<strong>ja</strong> dengan kemahiran senam.<br />
Tiap2 babak Rapai Pulot berlangsung setengah d<strong>ja</strong>m laman<strong>ja</strong><br />
dan sering2 baru selesai pada pagi hari.<br />
Disamping Rapai Pulot, Rapai Daböh, terdapafr pula Rapai<br />
T'usè atau nama2 lain menurut istilnh setcmp-v.. Permainan dan<br />
ins"rumen2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diperguna<strong>ka</strong>n tidak berbeda ban<strong>ja</strong>k.
— 18 —<br />
PHó atau BINEUEH<br />
Pho atau bineueh sedjenis senitari <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dimain<strong>ka</strong>n dengan<br />
iringan ]agu2 merdu dari s<strong>ja</strong>ir2 perdjuangan, Agama dan sa<br />
d<strong>ja</strong>k2 roman <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menairik.<br />
Para pemainn<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut "bineueh" (berasal dari bahasa<br />
Arab, banat, gadis, binoè) terdiri dari wanita2 muda seba<strong>ja</strong>.<br />
Mere<strong>ka</strong> bergerak melang<strong>ka</strong>h2, melenggang dengan irama<br />
lemah gemalai <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mempesona, düringi suara2 dara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> empuk<br />
dan lembut.<br />
Salah seorang diantara mere<strong>ka</strong> adalah Tjéh, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> memimpin<br />
permainan.<br />
Permainan ini düaku<strong>ka</strong>n oleh 10 atau 12 orang puiteri, dan<br />
disamping Tjéh terdapat seorang atau lebih Aneuek T<strong>ja</strong>hie <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
berperan selaku pendamping Tjéh.
— 19 —<br />
Puteri2 penari berpa<strong>ka</strong>ian seragam wanita Aijeh dengan<br />
serba keleng<strong>ka</strong>pan perhiasan, muiai dari bewtuk saaggul<br />
chas wanita Atjeh dengan hiasan buinga rampai dan ane<strong>ka</strong> kernbang,<br />
saanpai kepergelangan <strong>ka</strong>ki dengan lüitan gelang <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
membuat betis2 mere<strong>ka</strong> lebih indah dan mempesona apabila sese<strong>ka</strong>li<br />
udjung tjdanan<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> longgar tersinlg<strong>ka</strong>p <strong>ka</strong>rena gera<strong>ka</strong>n2<br />
tari.<br />
Ratóh, <strong>ja</strong>kni sad<strong>ja</strong>k2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> memgiringi tari ini diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n<br />
dengan suara lembut meraju dan apabüa meaanid<strong>ja</strong>k pada punt<strong>ja</strong>k<br />
kemesraan terdenganah aaunan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mendehjut2 seperti<br />
menghimbau.<br />
Tari Phó atau bineueh dimulai dengan ut<strong>ja</strong>pari salaan kepada<br />
para hadinn, baru .kemucuan diianaju.dtan dengan berba<br />
gai isad<strong>ja</strong>k pilihaa lainn<strong>ja</strong>.<br />
Sad<strong>ja</strong>k2 ini biasan<strong>ja</strong> terdiri dari serang<strong>ka</strong>ian kisah <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, tetapi Udak mendjemu<strong>ka</strong>n, <strong>ka</strong>rena suara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n<br />
dan lagu2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dibawa<strong>ka</strong>n silih berganü dan esmpuk<br />
meraju.<br />
Salah satu n<strong>ja</strong>njian dalam Tari Phó atau Bineueh ada<br />
lah sebagai berikut :<br />
Adê2 Simalelang, bukon sa<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, malelang mak<br />
Adê2 simadión, peulheueh apón, madio-n mak.<br />
Tjok gat<strong>ja</strong> meutudjöh bak<br />
gat<strong>ja</strong> tapak, malelang mak<br />
Tatjok gat<strong>ja</strong> meutudjöh 6<br />
n<br />
gat<strong>ja</strong> phön, madiön mak<br />
Tatjok gat<strong>ja</strong> meutudjöh tangké<br />
gat<strong>ja</strong> uké, madiön mak<br />
Taslê keubue putèh talak<br />
Tabóh gumnbak, malelang mak<br />
Tasiè keuibeue diteungoh blang<br />
Takoh andam, madiön mak<br />
O, bineueh lón balèk laên<br />
Putèh litjên seu-ó& beurata.
: — 20 —<br />
DIDONG<br />
Suatu djenis permainan rak<strong>ja</strong>t bernama Didong terdapat didataran<br />
bagian Atjeh Tengah, lazimn<strong>ja</strong> berlangsung semalam suntuk <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
inendapat kundjungan ramai dari peududuk <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tekun mengikuti<br />
babak demi babak pennainan tersebut.<br />
Dalam tiap2 babak, biasan<strong>ja</strong> didong menampil<strong>ka</strong>n seban<strong>ja</strong>k 30<br />
sampai 50 orang pemain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dipimpin oleh seorang Tjèh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tjendekia,<br />
menguasai technik dan djiwa pennainan dengan mcniialam.<br />
Pemain2n<strong>ja</strong> bern<strong>ja</strong>nji bersama2 sambil bcrtcpuk2 tangan dengan<br />
iringan gerak tarian.<br />
Tjerita2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diung<strong>ka</strong>p<strong>ka</strong>n mudah dipahami dan sangat menggairah<strong>ka</strong>n<br />
<strong>ka</strong>rena din<strong>ja</strong>nji<strong>ka</strong>n dengan suara merdu bersama2 dan<br />
diting<strong>ka</strong>h dengan tepuk;m2 tan'gan sambil diselingi dengan tarian<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> kot<strong>ja</strong>k.<br />
Alat bunji2an <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diperguna<strong>ka</strong>n terdiri dari gong, t<strong>ja</strong>nang, gegedam,<br />
(sedjenis tambur), ket<strong>ja</strong>pi, scdjenis gambus dan serunai.<br />
Musik <strong><strong>ja</strong>ng</strong> membungai sad<strong>ja</strong>k2 dan tari dibunji<strong>ka</strong>n denga^<br />
tempo berpadanan sehingga mcndjclma<strong>ka</strong>n gema <strong><strong>ja</strong>ng</strong> seronok.<br />
Mulai babak permulaan hingga penutup, gerak tiari dan irnma<br />
sad<strong>ja</strong>k <strong><strong>ja</strong>ng</strong> harmonis tidak pernah mrmbosan<strong>ka</strong>n penonton.<br />
Umumn<strong>ja</strong> kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n ialah tjerita2 klasik, dongeng2<br />
masa dahulu<strong>ka</strong>la <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengandung tamsil ibarat berfaedah, seperti<br />
misaln<strong>ja</strong> tjerita tentang Malem Diwa dan Puteri Eungsu, Kisah Pnteri<br />
Idjö, Riwa<strong>ja</strong>t Batu Belah. kisah2 keperwiraan rak<strong>ja</strong>t menentanc<br />
ang<strong>ka</strong>ra, tjerita perdjuangan dan lain2 sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Pa<strong>ka</strong>ian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dipa<strong>ka</strong>i pemainn<strong>ja</strong> ialah seragam rak<strong>ja</strong>t Gajo atau<br />
pa<strong>ka</strong>ian Alas asli. terdiri dari ,,opoh dierak", badju bertabur dan<br />
rentjong tersisip dipinggang, dileng<strong>ka</strong>pi variasi2 berupa tahik herbunsra<br />
ane<strong>ka</strong> warna dan sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Didong tidak han<strong>ja</strong> dimain<strong>ka</strong>n oleh pria, a<strong>ka</strong>n tetapi dilaku<strong>ka</strong>n<br />
oleh <strong>ka</strong>um wanita dengan ga<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak d<strong>ja</strong>uh berbeda.<br />
Apabila terdapat lakon2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dan tidak selesai semnlam<br />
dua. bisa berlangsung sampai semïnggu laman<strong>ja</strong> sampai tjerita<br />
tamat.<br />
Kisah Malem Diwa dan Puteri Bungsu telah berabad2 lamania<br />
merupa<strong>ka</strong>n legenda bagi masiara<strong>ka</strong>t sotempat. bah<strong>ka</strong>n onvnc2 di Tanah<br />
Gajo dan Alas sampai se<strong>ka</strong>rang dapat memperliliat<strong>ka</strong>n hebei aria<br />
djed<strong>ja</strong>k dari peristiwa tersebut.<br />
Vperti dïusa seudati. didong <strong>ka</strong>dang2 dipertandinp<strong>ka</strong>n din"r»<br />
diantara Tjèh2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tertamu<strong>ka</strong>.
L. — 2i :<br />
—<br />
G R I M P H è N 6<br />
Permainan Grïmphèng 'eraf se<strong>ka</strong>li pertalian sed<strong>ja</strong>rab ,pertumbuhann<strong>ja</strong><br />
dengan Rapai Pulot, dan tj&ra melakuktinn<strong>ja</strong>pun<br />
hampir bersamaan.<br />
Ratóh (snd<strong>ja</strong>k) <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengunsuri Grimphèng bertbetna<br />
hüjuran2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menjegar<strong>ka</strong>n, disamping merupa<strong>ka</strong>n selaku media<br />
dakwnh dan mentjela hal2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dianggap tidak baik.<br />
Pemainn<strong>ja</strong> terdiri dari prïa seban<strong>ja</strong>k 20 orang. Mere<strong>ka</strong> duduk<br />
berleretan dalam dua saf masing2 terdiri 10 orang, mengguna<strong>ka</strong>n<br />
pa<strong>ka</strong>ian seragam putih, lambang kesutjian dan ber<br />
selempang merah, sedang<strong>ka</strong>n seorang diantaran<strong>ja</strong>. Tjch (pmimpin)<br />
mema<strong>ka</strong>i selempang kuning.<br />
Alat2~ <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diperguna<strong>ka</strong>n ialah rapai (rebana) <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sama<br />
ij''ntuk -dan besarn<strong>ja</strong>. ; '.<br />
Pennainan dimulai dengan mendjurus<strong>ka</strong>n tangan kedepaii,<br />
ktunudian melenggok<strong>ka</strong>n badian kesamping kiri dan ten<br />
stit<strong>ja</strong>ra serentak. Seterusn<strong>ja</strong> dilandjut<strong>ka</strong>n dengan pejnukulan<br />
rapai diiringi lagn2 (ratóh), seteJah lebih dahulu meanjberi<br />
sa lam.<br />
Grimpbciig <strong>ka</strong>dang2 berlacgsung hingga pagi hari • ng; a<br />
ane<strong>ka</strong>-djenls sad<strong>ja</strong>k atau lagu ditampil<strong>ka</strong>n ber-ganti2.
— 22 —<br />
S A M A N<br />
Saman düangsung<strong>ka</strong>n pada upa(t<strong>ja</strong>ra2 riang gembira dan<br />
.nerupa<strong>ka</strong>n permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> digemari.<br />
Dalam upat<strong>ja</strong>ra2 per<strong>ka</strong>winan, keramaian, dan upat<strong>ja</strong>ra2<br />
-,oat, Saman merupa<strong>ka</strong>n pertundju<strong>ka</strong>n tradisionil.<br />
Saman, berasal dari per<strong>ka</strong>taan Arab : Saman, samaniah<br />
atau delapan, dimain<strong>ka</strong>n o.eh 8 orang pemain atau <strong>ka</strong>dang2 lebih.<br />
Nama lain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> meleng<strong>ka</strong>pi kesenian ini disebut Saidan, Ra<br />
ióh dan Djungek.<br />
Permainan idipimpin oleh seorang Tjèh dengan 2 orang<br />
pengapit (pembantu) n<strong>ja</strong>.<br />
Niilai seni <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menondjol dari permainan ini ialah kegesitan<br />
gerak, ketang<strong>ka</strong>san merang<strong>ka</strong>i tali kemudian melepas<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong><br />
kembali, keahlian memain2<strong>ka</strong>n benda ditangan dan senipantun<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n.<br />
Ratóh (u<strong>ja</strong>njian) <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengiringi permainan saman terbagi<br />
dblam 3 bahagian, masing2 disebuu Saidan (pembu<strong>ka</strong>at<strong>ja</strong>ra),<br />
ut<strong>ja</strong>pan selamat dan perkenalan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut Saman<br />
dan kisah2 mengenai bermaf<strong>ja</strong>m peristiwa <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut Ratóh.<br />
Susuïian penari terdiri 2 baris, dan umumn<strong>ja</strong> dilaku<strong>ka</strong>n<br />
set<strong>ja</strong>ra duduk bersila dan berdampingan.<br />
Pemain2n<strong>ja</strong> mema<strong>ka</strong>i pa<strong>ka</strong>ian badju <strong>ka</strong>os putih berlengan<br />
pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> hitam, teungkulök (destar) dan hiasan2<br />
manik pada <strong>ka</strong>in <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menghiast ïeher ataupun badan.<br />
Selain: para pemainn<strong>ja</strong>, dalam pertundju<strong>ka</strong>n ini terdapat<br />
djuara2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berdiri dibela<strong>ka</strong>ng, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menggeiora<strong>ka</strong>n semangat<br />
para pemain.
— 23 —<br />
TARI PEUDEUENG<br />
Tari Peudeung, artin<strong>ja</strong> tan pedang, <strong>ja</strong>kni suatu keahlian ketang<strong>ka</strong>san<br />
„meutangkeh peudeueng" (menangkis pedang) <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lazurin<strong>ja</strong><br />
dipertundjuk<strong>ka</strong>n dalam upat<strong>ja</strong>ra2 adat di Istana Rad<strong>ja</strong>2 atau dikediaman<br />
pembesar2.<br />
Pemainn<strong>ja</strong> tidak han<strong>ja</strong> tang<strong>ka</strong>s, tetapi djuga memiliki kekuatan<br />
batbin berupa do'a guntji peudeueng (do'a kuntji pedang), dan biasaa<strong>ja</strong><br />
terdiri dari panglima2 ataupun pahlawan2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> t<strong>ja</strong>mpin dan<br />
berani.<br />
Permainan ini asal mulan<strong>ja</strong> dimaksud<strong>ka</strong>n untuk mening<strong>ka</strong>t<strong>ka</strong>n<br />
ketje<strong>ka</strong>tan rak<strong>ja</strong>t mengguna<strong>ka</strong>n send<strong>ja</strong>ta bila terd<strong>ja</strong>di sesuatu peperangan.<br />
Permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> digemari rak<strong>ja</strong>t ini düaku<strong>ka</strong>n oleh 2 orang pria<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dnringi dengan pemukulan gendang, t<strong>ja</strong>nang dan tambur, diting<strong>ka</strong>k2<br />
bunji suling <strong><strong>ja</strong>ng</strong> seronok.<br />
Melaku<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> harus dilapangan terbu<strong>ka</strong> pada waktu siang han.<br />
Punt<strong>ja</strong>k permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menarik ialah keti<strong>ka</strong> pemainn<strong>ja</strong> menebaaag<br />
pohon pisang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ditegak<strong>ka</strong>n. Batang pisang ditebang ber<strong>ka</strong>li2<br />
sampai putus, tetapi tidak rubuh <strong>ka</strong>rena tebangann<strong>ja</strong> merata, sehingga<br />
tetap berimbang. Batang pisang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> telah ditebang itu kemudian<br />
cfitolak oleh pemainn<strong>ja</strong> dengan udjung pedang, barulah rubuh ber<strong>ka</strong>paran.<br />
Pemainn<strong>ja</strong> mema<strong>ka</strong>i pa<strong>ka</strong>ian panglima perang berwarna hitam,<br />
badju berlengan pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dan tjelana paha gad<strong>ja</strong>h, teungkul°k dan<br />
iiat pinggang berwarna-warni.—
— 24 —<br />
GURU DIDONG<br />
Goru Didong sedjenis senitari chas mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t Gajo di Atjeh '] 'engah<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tergolong sebagai salah satu tari-adat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> selalu menjeitai<br />
kesemara<strong>ka</strong>n tiap2 upat<strong>ja</strong>ra.<br />
Tarian adat ini tcrdapat semend<strong>ja</strong>k zaman dahulu<strong>ka</strong>la, merupa<strong>ka</strong>n<br />
at<strong>ja</strong>ra2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> meleng<strong>ka</strong>pi tiap2 upat<strong>ja</strong>ra per<strong>ka</strong>winan.<br />
Pelakun<strong>ja</strong> terdiri dari seorang penari adat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mahir dan ban<strong>ja</strong>k<br />
menguasai selukbeluk adat-istiadat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bertalian dengan upat<strong>ja</strong>ra2<br />
malam pengantin. Dia dalam tariann<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengasjik<strong>ka</strong>n<br />
berperan dengan gerak dan ting<strong>ka</strong>hn<strong>ja</strong> selaku perantara antara mempclai<br />
lclaki dan mempelai wanita dan merupa<strong>ka</strong>n pcnghubung antara<br />
pengantin dengan para bud<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dan_gadis2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menjertai peralatan.<br />
..- , nA.V<br />
- 1<br />
Disamping itu Guru Didong merupa<strong>ka</strong>n pula sebagai pen<strong>ja</strong>mbung<br />
lidah dari pihak tuan rumah terhadap para tanrn, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pengung<strong>ka</strong>pann<strong>ja</strong><br />
düaku<strong>ka</strong>n dengan gerak tari dan n<strong>ja</strong>njian- merdu.<br />
Tarian ini mendapat tempat chusus didalam hati mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t<br />
Gajo, dan selain keindahan gerak berirama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ditari<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong>, djug.j<br />
terdapat sad<strong>ja</strong>k2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengandung pengertian feermutu tintrgi:<br />
fi .. . K -,
— 20 —<br />
LAWEUET<br />
Gerak tari dan irama n<strong>ja</strong>nji berpadu mend<strong>ja</strong>di satu didalam<br />
permainan laweuet; <strong>ja</strong>kni sedjenis permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n<br />
chusus oleh para wanita seba<strong>ja</strong> bcrusia antara 20 — 30 tahun,<br />
berdjumlah 8 orang.<br />
Laweuet atau <strong>ka</strong>dang-<strong>ka</strong>dang dibeberapa tempat disebut pula<br />
seudati inong merupa<strong>ka</strong>n permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lemah lembut, sopan dan<br />
<strong>ka</strong>dang2 mederap lint<strong>ja</strong>h telah digemari sed<strong>ja</strong>k berabad2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lalu.<br />
Bentuk, geraklaku, lentun irama dan liuk lunglai tubuh2 pemainn<strong>ja</strong><br />
merupa<strong>ka</strong>n pant<strong>ja</strong>ran2 kelembutan, dan ketenangan lebih<br />
menondjol dalam permainan ini, sesuai dengan kodrat dan sifat wanita<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> memiliki tjiri2 pesona tersendiri.<br />
Didalam permainan seudati, para pemain memukul dada sekcras2n<strong>ja</strong><br />
hingga menderu<strong>ka</strong>n suara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> gempita; tetapi sebaliknjn<br />
dalam permainan laweuet oleh wanita2 Atjeh ini gerak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> demikian<br />
tidak düaku<strong>ka</strong>n.<br />
Didalam permainan laweuet dada mere<strong>ka</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berbentuk se-<br />
pasihg indcra <strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat pe<strong>ka</strong> terhadap sentuhan2 tidak pernah di<br />
st ntuh2.<br />
Pcngganti tepu<strong>ka</strong>n dada, pemainn<strong>ja</strong> menepuk pinggul masing2'<br />
dan pinggul2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> padat itupun berhasil djuga menimbul<strong>ka</strong>n gema<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat sahdu dan menawan perasaan penonton <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sebahagian<br />
besar terdiri dari <strong>ka</strong>um pria, terutama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> muda2.<br />
Mere<strong>ka</strong> tampil dipentas dalam pa<strong>ka</strong>ian Atjeh asli dengan kombinasi<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengasjik<strong>ka</strong>n, berhias<strong>ka</strong>n ane<strong>ka</strong> warna sulaman benang2'<br />
emas dan bcnang perak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disusun berupa bentuk bunga2an. burung2<br />
dan motif2 Atjeh lainn<strong>ja</strong>.<br />
Dipinggang masing2 sebilah rentjong sebagai lambang. kebcra-<br />
nian dan tjiri rak<strong>ja</strong>t Atjeh.<br />
Sed<strong>ja</strong>rah telah mengata<strong>ka</strong>n kepada kita, didalam tiap2 situasi<br />
baik ke<strong>ka</strong>lutan maupun bila terd<strong>ja</strong>di peperangan dengan bangsa<br />
asing. wanita2 Atjeh tamipil dimedan perang bersama2 <strong>ka</strong>um pria<br />
dan bu<strong>ka</strong>n dibela<strong>ka</strong>ngn<strong>ja</strong>.<br />
Dikepala pemain laweuet <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bersanggul lebat berhias lilitana
— 26 —<br />
tcngkulök (destar sutera) tenunan Atjeh dengan bentuk variasi menank<br />
dan sehelai sapu tangan sutera ditangann<strong>ja</strong>.<br />
Salah suatu djenis sad<strong>ja</strong>k (ratöh) romantis popuier <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n<br />
para dara pemain laweuet berbunji :<br />
Assalamu 'alaiköm hè teungku bandum<br />
Lön mubri saleuem keu teungku dumna<br />
Lön meungbri ranub <strong>ka</strong> hana bungköh<br />
Gampöng lö n djeunöh lön teu<strong>ka</strong>.<br />
Bungong djeumpa meueh keumang siön-ön<br />
Bungong sitahön keumang dji bunta<br />
Meu-ah sjèdara bandum dès<strong>ja</strong> lön<br />
Bak siseuen sithön meuteumeung mata.<br />
Lön meungbri ranub <strong>ka</strong> hana baté<br />
Han èk lön woe lé malam <strong>ka</strong> djula<br />
Samböt teungku djroh ra<strong>ka</strong>n boh hatè<br />
Siseuen njoè hasé tameusjèdara.<br />
Sad<strong>ja</strong>k diatas mengandung ung<strong>ka</strong>pan perasaan dara penari terhadap<br />
para penonton, amat romantis dan diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n dengan lentun<br />
suara indah.
— 27 —<br />
KAJU MEDANG SENGIT<br />
Lagu medang sengit adalah riwa<strong>ja</strong>t zaman purba<strong>ka</strong>ïa, kisah sedjenis<br />
<strong>ka</strong>ju <strong><strong>ja</strong>ng</strong> hidup didalam hutan belantara, <strong>ja</strong>itu <strong>ka</strong>ju medang<br />
sengit.<br />
Kaju medang sengit ditamsil<strong>ka</strong>n sebagai lambang keangkuhan<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak ada kegunaann<strong>ja</strong>.<br />
Sad<strong>ja</strong>k2 didalam lagu ini dan amat terkenal ialah sbb:<br />
E <strong>ka</strong>ju medang sengit<br />
Medang sengit, medang sengit.<br />
Kaju o<strong>ja</strong> kenè utus<br />
Usi è alus tebel len kulit<br />
E <strong>ka</strong>ju medang sengit<br />
Ditarah d<strong><strong>ja</strong>ng</strong>an, diketam peskit<br />
Kaju o<strong>ja</strong> <strong>ka</strong>ul batangè<br />
Uwahhè delé pelin supit<br />
E <strong>ka</strong>ju medang sengit.<br />
Kesenian ini chas terdapat di Atjeh bahagian Tengah, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> <strong>ka</strong><strong>ja</strong>ra<strong>ja</strong><br />
dengan berbagai kesenian, baik senisuara, senisastra, dan ane<strong>ka</strong><br />
ragam kesenian lainn<strong>ja</strong>.<br />
Terdjemahan bebas dari sad<strong>ja</strong>k diatas adalah :<br />
E <strong>ka</strong>ju medang sengit<br />
Medang sengit, medang sengit.<br />
Bak <strong>ka</strong>ta <strong>ka</strong>ju medang sengit<br />
Parasn<strong>ja</strong> halus, tebal kulit.<br />
E <strong>ka</strong>iu medang sengit<br />
Diraut d<strong><strong>ja</strong>ng</strong>an diketam d<strong><strong>ja</strong>ng</strong>an.<br />
Kaiunia berbatans besar<br />
Ban<strong>ja</strong>k berbuah, tak ada isin<strong>ja</strong>.<br />
Sad<strong>ja</strong>k2 diatas menggambar<strong>ka</strong>n salah suatu scgi kehidupan manusia<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> selalu membangga<strong>ka</strong>n diri dengan ke<strong>ka</strong><strong>ja</strong>an, kemegahan<br />
ataupun ketampanann<strong>ja</strong>, a<strong>ka</strong>n tetapi ia sebagai rnachluk Tuhan <strong><strong>ja</strong>ng</strong>
f<br />
-tjogian<strong>ja</strong> harus mclctak<strong>ka</strong>n diri sedcrad<strong>ja</strong>t dengan manusia2 lain,<br />
tiadj pernah dilaku<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong>.<br />
Tvrdjcmahan bcbasn<strong>ja</strong> berbunji kira2 sebagai Ixyikut:<br />
Aisalamu'alaikum hadirin se<strong>ka</strong>lian<br />
Sambutlah, sambutlah salani <strong>ka</strong>nii semua<br />
Sirih persaudaraan hendak kusugu<strong>ka</strong>n<br />
Tetapi tidak terbawa,<br />
Tinggal tcriupa di<strong>ka</strong>nvpungku, d<strong>ja</strong>uh disan.i.<br />
Tjempa<strong>ka</strong> etnas kembang bcrMisun<br />
Kini,<br />
Musim nie<strong>ka</strong>r bunga setahun<br />
Karenan<strong>ja</strong>, maaf<strong>ka</strong>n daku, maaf<strong>ka</strong>n daku<br />
ÜL-mi tahun,<br />
Baru kini kita bertatap pandang.bertenui niuk.t<br />
Jiendak kubcri<strong>ka</strong>n sc<strong>ka</strong>pur sirih untukinu.<br />
Oh, aku üada tjerana.<br />
Naxaua bcgitu:<br />
Sambuüah salani rnesia ini<br />
Salam persaudaraan antara kita.<br />
S.dani prrsaudaraan antara kita.
— 29 —<br />
MEUSEUKAT<br />
Meuseu<strong>ka</strong>t auu Katcb Mcuscu<strong>ka</strong>t ialah sedjenis seni suara dengan<br />
iringan gerak badan bcrirama.<br />
Ratèb berasal dari bahasa Arab, <strong>ja</strong>kni ratib; dan meuseu<strong>ka</strong>t'<br />
berasal dari <strong>ka</strong>ta2 sa<strong>ka</strong>t,* <strong>ja</strong>lttf diam. la nwndjelma'dalam'.baituk<br />
kesenian scmend<strong>ja</strong>k abad ke-XIX Maschi.<br />
Sa<strong>ka</strong>t atau diam <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dimaksud<strong>ka</strong>n dalam kesenian ini merupa<strong>ka</strong>n<br />
suatu t<strong>ja</strong>ra untuk mengarah<strong>ka</strong>n para hadirin, wanita2, terutama<br />
didalam jx;ralatan2, supa<strong>ja</strong> memusat<strong>ka</strong>n pikiran dan djiwaraga<br />
memudji kebcsaran Tuhan dengan mengalih<strong>ka</strong>n mere<strong>ka</strong> dari kebïasaan<br />
mempert<strong>ja</strong><strong>ka</strong>p<strong>ka</strong>n hal2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak bermanfaat.<br />
Didalam ratib <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n dengan suara merdu dan lagu<strong>ja</strong>ag<br />
seronok, mere<strong>ka</strong> mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n s<strong>ja</strong>ir2 pudjian kepada al Uialik<br />
ataupun membawa<strong>ka</strong>n sad<strong>ja</strong>k2 mengenai achlak serta budi pekcrti<br />
dengan variasi gera<strong>ka</strong>n2 badan. tangan dan kepala set<strong>ja</strong>ra lemali<br />
occmalai.
I — 30 —<br />
Didalam upat<strong>ja</strong>rai para wanita ber „sa<strong>ka</strong>t" diruang tentfah rumah<br />
(djurec, djnai). ,Ml<br />
' daJ3<br />
' f<br />
-<br />
Ratéb Meuseu<strong>ka</strong>t dimulai dengan ut<strong>ja</strong>pan salam bersama2 sepand<strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
5 sampai 12 bait, kemudian dilandjut<strong>ka</strong>n dengan sad<strong>ja</strong>k2 pi-<br />
Jihan seperti seulaweuet (salawat), kisah Hasan Husin (tjutjuanda<br />
Nabi Afuhammad s.a.w.) pendidi<strong>ka</strong>n dan lain2 sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Permainan düaku<strong>ka</strong>n oleh wanita2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak terbatas ban<strong>ja</strong>kn<strong>ja</strong>,<br />
tetapi sekurang2n<strong>ja</strong> 10 orang dan dipimpin oleh seorang Tjèh.<br />
Mere<strong>ka</strong> berpa<strong>ka</strong>ian keba<strong>ja</strong> lengan pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>,<br />
<strong>ka</strong>in sarung, tanpa selendang tetapi mema<strong>ka</strong>i kudung.
— 31 —<br />
BIULA.<br />
Sedjenis alat musik <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mirip viool merupa<strong>ka</strong>n instrumen utama<br />
dalam pennainan ini. Apabila pertundju<strong>ka</strong>n biula dimulai, pelakun<strong>ja</strong><br />
dengan tenang mulai menggesek2 biula <strong><strong>ja</strong>ng</strong> memmbul<strong>ka</strong>n suara<br />
lembut dan merdu, untuk kemudian berdjend<strong><strong>ja</strong>ng</strong> naik menimbul<strong>ka</strong>n<br />
irama n<strong>ja</strong>ring dan seterusn<strong>ja</strong> apabila berada pada punt<strong>ja</strong>k<br />
permainan, biula memantul<strong>ka</strong>n suara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menukik2.<br />
Gese<strong>ka</strong>n biula senantiasa diiringi dengan n<strong>ja</strong>njian2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menampil<strong>ka</strong>n<br />
ane<strong>ka</strong> ragam lagu2 Atjeh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> digemari_ pendudu<br />
<strong>ka</strong>n dengan lagu merdu oleh pelakon2n<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bersuara lembut dan<br />
seronok.
— 32 —<br />
Jang dibawa<strong>ka</strong>n dalam pertundju<strong>ka</strong>n ini terutama Iagu2 <strong>ja</strong>ns<br />
mengisah<strong>ka</strong>n pertjintaan, baik kisah2 asmara rad<strong>ja</strong>2 dimasa dahulu<strong>ka</strong>la<br />
maupun pertjintaan rak<strong>ja</strong>t biasa.<br />
Karena kisah ini disusun berupa rang<strong>ka</strong>ian sebuah tjerita dan<br />
dibawa<strong>ka</strong>n dengan ga<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menarik, ma<strong>ka</strong> para penonton sea<strong>ka</strong>n2<br />
terbawa larut dalam lakon <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disaksi<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong>.<br />
Tcmpik sorak penonton pasti membahana apabila diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n<br />
salah satu <strong>ka</strong>limat romantis dari peristiwa kehidupan seorang remadjj<br />
dengan djed<strong>ja</strong><strong>ka</strong>.<br />
Disamping kisah2 pertjintaan, dalam pertundju<strong>ka</strong>n biula dipcrsembah<strong>ka</strong>n<br />
pula sad<strong>ja</strong>k2 perdjuangan, kisah2 sed<strong>ja</strong>rah dan djuga<br />
penerangan2 mengenai ibadali.<br />
Pennainan biula tidak memerlu<strong>ka</strong>n instrumen ban<strong>ja</strong>k, tjukup<br />
terdiri dari sedjenis alat scrupa viool dan bila perlu ditambah drnca»<br />
alat2 peleng<strong>ka</strong>p lainn<strong>ja</strong> dan tidak memerlu<strong>ka</strong>n ban<strong>ja</strong>k pclakor:.
.• -33-<br />
TARI ANJUNG.<br />
Tari Anjung sedjenis senitari mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t Gajo di Atjeh Tengah<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> sangat digemari.<br />
Tarian ini, seperti djuga Guru Didong, tergolong sebagai tarian<br />
adat <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n didalam upat<strong>ja</strong>ra2 per<strong>ka</strong>winan.<br />
Tari adat ini diperan<strong>ka</strong>n oleh pcngantin pria dan mempelai wanita<br />
didalam saat2 mere<strong>ka</strong> scdang berada dalam upat<strong>ja</strong>ra malam<br />
pengantinn<strong>ja</strong>.<br />
Antara kedua pengantin <strong><strong>ja</strong>ng</strong> melakon<strong>ka</strong>n tari adat ini pada hari2<br />
sebclumn<strong>ja</strong> tidak pernah bertemu dan berpandangan mu<strong>ka</strong>, sesuai<br />
dengan tradisi mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t Atjeh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak mcmbenar<strong>ka</strong>n berlangsungn<strong>ja</strong><br />
perhubungan bcbas antara pria dan wanita, sungguhpun<br />
sudah bertunangan se<strong>ka</strong>lipun.<br />
Setelah selesai upat<strong>ja</strong>ra ni<strong>ka</strong>h barulah keduan<strong>ja</strong> bertemu. dan<br />
mere<strong>ka</strong> dibawa<strong>ka</strong>n ke „andjung" untuk upat<strong>ja</strong>ra tarian adat tersebut<br />
Upat<strong>ja</strong>ra per<strong>ka</strong>winan ment<strong>ja</strong>pai punt<strong>ja</strong>k meriah dan scmarakn<strong>ja</strong><br />
tat<strong>ka</strong>la Tari Anjung dilakon<strong>ka</strong>n oleh kedua mempelai.<br />
Ba<strong><strong>ja</strong>ng</strong><strong>ka</strong>n betapa indahn<strong>ja</strong> suasana apabila tarian ini ditampil<strong>ka</strong>n,<br />
dimana pengantin2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> masih bersi<strong>ka</strong>p segan diliputi perasaan<br />
malu harus tampil ditengah2 kerabat dan para tamu untuk<br />
menunai<strong>ka</strong>n tarian adat.
— 34 —<br />
G E U N D R A N G<br />
Disamping suléng, bangsi, hareubab, t<strong>ja</strong>nang, rapai, gong,<br />
geunta dan sebagain<strong>ja</strong>, geundrang merupa<strong>ka</strong>n permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
umat digemari rak<strong>ja</strong>t Atjeh.<br />
Didalam berbagai keramaian atau upat<strong>ja</strong>ra.2 riang gembira,<br />
geundrang merupa<strong>ka</strong>n permainan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> d<strong>ja</strong>rang ditinggal<strong>ka</strong>n.<br />
Peranan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menondjol dari permainan ini ialah suaran<strong>ja</strong><br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> n<strong>ja</strong>ring menggempita, geman<strong>ja</strong> terlalu d<strong>ja</strong>uh mend<strong><strong>ja</strong>ng</strong><strong>ka</strong>u<br />
d<strong>ja</strong>rak.<br />
Pesta2 keramaian, pasar2 malam <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tiada disertai pertundju<strong>ka</strong>n<br />
geundrang sepi se<strong>ka</strong>li, dan sebalikn<strong>ja</strong> apabila terdapat<br />
permainan ini ma<strong>ka</strong> penduduk seperti dihimbau2.<br />
Telah merupa<strong>ka</strong>n tradisi di Atjeh, apabila pada malam<br />
hari diada<strong>ka</strong>n keramaian, ma<strong>ka</strong> sed<strong>ja</strong>k petang geundrang_ sudah<br />
dipalu terus-menerus untuk menghimbau pengundjtuig<br />
datang beramai2.
— 35 —<br />
Pemain geundrang lazimn<strong>ja</strong> empat orang, dua diantaranji<br />
pemukul geundrang besar, seorang pemukul geundrang ketjil,<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut geundrang ana' (ana', maiksudn<strong>ja</strong> pen ata selingin<br />
ditjelah2 derum gendrang besar) dan seorang lagi peniup<br />
seurenê (serunai) dengan memanjul<strong>ka</strong>n: suara n<strong>ja</strong>rinig <strong><strong>ja</strong>ng</strong> meme<strong>ka</strong>k<strong>ka</strong>n<br />
dalam irama2 riang gembira.<br />
Sebagai variasi di-ting<strong>ka</strong>h2 pula dengan berbagai pantun<br />
dlan sad<strong>ja</strong>k, baik ber<strong>the</strong>ma perdjuangan, uraian mengen'ai<br />
Agama ataupun kisah2 roman pertjintaan.<br />
Dalam upat<strong>ja</strong>ra. amar peiigantin, geundrang dipalu didalam<br />
sebuah seueng (bangsal) dipe<strong>ka</strong>rangan rumah, dan keti<strong>ka</strong><br />
pengantin diarak be-ramai2 kerumah mempe.ai perempuan.<br />
geundrang mengiringin<strong>ja</strong>.<br />
Dalam upat<strong>ja</strong>ra2 sunat rasul atau untuk meiepas<strong>ka</strong>n <strong>ka</strong>ul<br />
sering Oipertundjuk<strong>ka</strong>n geundrang, dimain<strong>ka</strong>n dipe<strong>ka</strong>rangan<br />
rumah, kemudian mengiring anak2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> a<strong>ka</strong>n disuniatrasul<strong>ka</strong>n<br />
berkeliüng <strong>ka</strong>mpung.<br />
Pemain2 seluruhn<strong>ja</strong> terdiri dari pria, dan bila ada lakon<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> harui düaku<strong>ka</strong>n oleh seorang wanita, peranan inipun<br />
dirang<strong>ka</strong>p o.'eh pemain pria, <strong>ka</strong>dang2 dengan mema<strong>ka</strong>i pa<strong>ka</strong>ian<br />
dan perhiasan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mirip seorang wanita.
— 36 —<br />
TARI TURIJN KU LUT<br />
Suatu tarian Tanah Gajo, Atjeh Tengah, Tari Turun Ku<br />
Lut (turun kelaut), mempertundjuk<strong>ka</strong>n pesta nela<strong>ja</strong>n tradisioniï<br />
setiap musim dizaman Kerad<strong>ja</strong>an Atjeh dahulu.<br />
Kisah pengiring tarian ini ialah mengenai hidup kekeluargaan,<br />
gotongrojong, saling bekerd<strong>ja</strong> sama dalaan setiap kegiatan<br />
mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diuhg<strong>ka</strong>p<strong>ka</strong>n dengan sad<strong>ja</strong>k <strong><strong>ja</strong>ng</strong> seronok.<br />
Kisah itu mengorai<strong>ka</strong>n proses hidup .para nela<strong>ja</strong>n, sed<strong>ja</strong>k<br />
membuat perahu dari <strong>ka</strong>ju meudang djeumpa sampai - \<br />
dan kemudian mem,perguna<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> sebagai alaj ment<strong>ja</strong>ri naf<strong>ka</strong>h<br />
berikut djnla dan d<strong>ja</strong>ring sebagai kelervg<strong>ka</strong>pannfa.<br />
Sad<strong>ja</strong>k2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> din<strong>ja</strong>nji<strong>ka</strong>n dalam tarian ini bcrbunji :<br />
Entah kite berdediang<br />
Kadang <strong>ka</strong>sé demu uwahni <strong>ka</strong>t<strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
Ringkei <strong>ka</strong>mpung wan ijölaö<br />
Entah kite berkekede<br />
Ku Kelitu ara medang djempa.<br />
Iteng<strong>ka</strong>h2 <strong>ka</strong>ju iteng<strong>ka</strong>h<br />
Ibelah2 <strong>ka</strong>ti kin perahu<br />
len<strong>ja</strong>s2 perahu ien<strong>ja</strong>s<br />
Kati limus <strong>ka</strong>ti belangi.<br />
Ipat2 perahu ipat<br />
Kati mampat kite bergule.<br />
Majö2 kuwan perahu kwö béwcnmu<br />
Ku Kelitu kite malébergulé.<br />
I<strong>ka</strong>juh2 perahu i<strong>ka</strong>juh<br />
Kati beluh kite bergulé<br />
Uwel2 mudjempak djele<br />
Djele isempik wan Laut kolak<br />
Kati musapat gulésidelé.<br />
Isempak djele isempak ku laut sikolak<br />
Buge <strong>ka</strong>ti musapat gulé si ara.<br />
Iuwet gulé si kona<br />
Sara2 ku wan perahu.<br />
I<strong>ka</strong>juh2 perahu i<strong>ka</strong>juh<br />
Kati beluh ulakmi kite.<br />
Tangkuh ari wan perahu<br />
Kati béw énmu dabuh maniru<br />
Ilangko rara kuderetsö.<br />
Kati bêwèn mu dabuh munirti<br />
Ulak2 kite lüak<br />
Ateê galak ulak bergule
At'tin <strong>ja</strong> :<br />
— 37 —<br />
Maxi kita bertamas<strong>ja</strong><br />
Mungkin bersua buah <strong>ka</strong>t<strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
Kebling <strong>ka</strong>mpung waktu send<strong>ja</strong>.<br />
Mari kita berdarmawisata<br />
Di Kelitu ada <strong>ka</strong>ju meudang djeumpa.<br />
Kaju di<strong>ka</strong>anpak2<br />
Semoga mend<strong>ja</strong>di perahu<br />
Diketam halus kerahuku<br />
Supa<strong>ja</strong> elok menarik hati.<br />
Dipahat2 perahu döpahat<br />
Semoga i<strong>ka</strong>n daipat terdijerat.<br />
Mari mari keperahu.<br />
Ke Kelitu kita mend<strong>ja</strong>la.<br />
Dajung2 perahu dajung<br />
Mari kita ment<strong>ja</strong>ri i<strong>ka</strong>n<br />
Mari bangkit, rebar<strong>ka</strong>n d<strong>ja</strong>la<br />
D<strong>ja</strong>la ditebar kelaut luas<br />
Agar mendapat i<strong>ka</strong>n <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ban<strong>ja</strong>k.<br />
Tebar<strong>ka</strong>n d<strong>ja</strong>la kelaut ra<strong>ja</strong><br />
Semoga i<strong>ka</strong>n ban<strong>ja</strong>k terkumpul.<br />
Pungut semua i<strong>ka</strong>n <strong><strong>ja</strong>ng</strong> kena<br />
Satu satu kedalam perahu.<br />
Dajung perahu dajung<br />
Do'a<strong>ka</strong>n selamat kita kembali.<br />
Meminggir kita kepantai<br />
Hilang<strong>ka</strong>n sedjuk menggigil<br />
Berdiang diunggun bem<strong>ja</strong>la.<br />
Pulang, marilah pulang<br />
Ment<strong>ja</strong>ri i<strong>ka</strong>n berhati girang.
_ 38 —<br />
D I K è<br />
Dikè, berasal dari per<strong>ka</strong>taan zikir dalam bahasa Arab, merupa<strong>ka</strong>n<br />
'sedjenis seni suara <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n beramaï2 oleh para<br />
hadirin setelah salah seorang atau iebih membawa<strong>ka</strong>n radat<br />
(pengantar dikè) lebih dahulu.<br />
Setelah pemibawa radat mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n pengantar2 sing<strong>ka</strong>t<br />
dengan bermat<strong>ja</strong>m2 irama lagu, lalu disahut bersama2 oleh<br />
hadirin dengan lagu <strong><strong>ja</strong>ng</strong> serempak, sehingga <strong>ka</strong>dang2 gemuruh<br />
dengan asjik se<strong>ka</strong>li.<br />
Upat<strong>ja</strong>ra ini laz'mn<strong>ja</strong> düaku<strong>ka</strong>n didalam upat<strong>ja</strong>ra2 kervdu-<br />
- ?<br />
kematian, peralatan2 <strong>ka</strong>win dian sunat rasul, atau dimeuna-<br />
Dah2.<br />
Hampir tidak pernah terd<strong>ja</strong>di dikè dimain<strong>ka</strong>n ditempat2<br />
terbu<strong>ka</strong> seperti pertundju<strong>ka</strong>n2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain. Kebissaan ini erat se<strong>ka</strong>li<br />
sangkut-pautn<strong>ja</strong> dengan s ;<br />
fat daripada dikè sendiri <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
berarti zikir, <strong>ja</strong>kni n<strong>ja</strong>njian bersama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berisi pudji2an kepada<br />
al Chalik ataupun kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> men<strong><strong>ja</strong>ng</strong>kut ad<strong>ja</strong>ran agama.
— 39 —<br />
Ada<strong>ka</strong>lan<strong>ja</strong> sebagai variasi didalam dikè dilakon<strong>ka</strong>n kisah2<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tiada hubungann<strong>ja</strong> dengan soal agama, tetapi ditam-<br />
^d<strong>ka</strong>n <strong>the</strong>ma2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berisi pendidi<strong>ka</strong>n atau tamsil ibarat <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
berguna dalam keliidupan seseorang, duniawi dan achirat.<br />
Memain<strong>ka</strong>n dikè bu<strong>ka</strong>n dengan sedjenis lagu sad<strong>ja</strong>, tetapi<br />
berpuluh2 mat<strong>ja</strong>m irama öapat diperguna<strong>ka</strong>n, lebihS apabila<br />
pembawa radat dikè terdiri dari örang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ahli dalam kesusasteraan<br />
dan menguasai, :pengetahuan. agama atau masaalah2<br />
umum set<strong>ja</strong>ra luas.
— 40 —<br />
NAS ir<br />
Salah satu djenis seni sasfra Atjeh ialah Nasip.<br />
Seniman Nasip adalah orang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berba<strong>ka</strong>t sas trawan<br />
disamping suaran<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> merdu dan mampu menguasai berbagai<br />
t<strong>ja</strong>bang pengetahuan umum.<br />
Seorang Tjéh mengisah<strong>ka</strong>n sesuatu peristiwa dengan lagu<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> merdu, dan pada bait2 tertentu ia meliuk2<strong>ka</strong>n suaran<strong>ja</strong>.<br />
set<strong>ja</strong>ra mengasjik<strong>ka</strong>n sehingga menimbul<strong>ka</strong>n tepuk sorak pu>djian<br />
dari para pendengar.<br />
Apabüa Tjèh pertama selesai bemasip dalam suatu babak,<br />
ma<strong>ka</strong> Tjch seorang lagi men<strong>ja</strong>mbuuv<strong>ja</strong> dengan kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mirip<br />
dengan kisah Tjéh terdahulu.<br />
Dalam babak selandjutn<strong>ja</strong>, Tjéh pertsma dipersila<strong>ka</strong>n lagi<br />
untuk mengisah<strong>ka</strong>n sesuatu .peristiwa lain, dan selesai itu,<br />
Tjèh kedua men<strong>ja</strong>mbut lagi dtengan kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain.<br />
Pu.it<strong>ja</strong>k daripada peitandingan Nasip ialah keti<strong>ka</strong> Tjéh<br />
pertama mengurai<strong>ka</strong>n sesuatu kisah, <strong>ka</strong>dang2 berupa tek^teki<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> pelik <strong><strong>ja</strong>ng</strong> harus mampu dkl<strong>ja</strong>wab oleh Tjch lawann<strong>ja</strong><br />
set<strong>ja</strong>ra tepat.<br />
Kemudian Tjèh kedua mengut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n pula kisah2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pelik,<br />
tintuk did<strong>ja</strong>wab oleh Tjch pertama.<br />
Disin'ilah terletak keindahan seni Nasip. Karena riwa<strong>ja</strong>t,<br />
uraian dan soal d<strong>ja</strong>wab didalam Nasip düaku<strong>ka</strong>n dengan k. a2<br />
bersand<strong>ja</strong>k ma<strong>ka</strong> setiap seniman Nasip adalah orang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> memiliki<br />
keahlian sastra Atjeh disamping kemahiran m?njusun<br />
rangkuman sad<strong>ja</strong>k demi sad<strong>ja</strong>k dan harus ban<strong>ja</strong>k menguasai<br />
setiap persoalan.<br />
Pembantu Tjèh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mendampingi Tjèh merupa<strong>ka</strong>n peanoeri<br />
bahan büa Tjèh tidak mampu menjelesai<strong>ka</strong>n sesuatu d<strong>ja</strong>waban<br />
dan sering pula dia bertmdak mengambil alih sesuatu<br />
babak apabüa dianggapnjn Tjch sudah terlalu lelah ataupun ku<br />
rang lant<strong>ja</strong>r didalam pcranann<strong>ja</strong>.<br />
Nasip tidak merupa<strong>ka</strong>n soal d<strong>ja</strong>wab sad<strong>ja</strong>k serangkum demi<br />
serangkum a<strong>ka</strong>n tetapi dji<strong>ka</strong> seorang Tjch selesai mengulai<strong>ka</strong>n<br />
sesuatu masaalah hingga selesai <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mema<strong>ka</strong>n waktu<br />
hampir seöengah d<strong>ja</strong>m hunan<strong>ja</strong>, barulah Tjch <strong><strong>ja</strong>ng</strong> lain men<strong>ja</strong>nabutn<strong>ja</strong><br />
dengan mengguna<strong>ka</strong>n waktu <strong><strong>ja</strong>ng</strong> hampir sama.
— 41 —<br />
HADIH MADJA<br />
Üitcngah2 penghidupan rak<strong>ja</strong>t Atjeh sed<strong>ja</strong>k zaman dahulu hingga<br />
se<strong>ka</strong>rang hidup subur berbagai peribahasa <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut Hadih<br />
•Mad<strong>ja</strong> atau Narit Mad<strong>ja</strong>.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong> atau Narit Mad<strong>ja</strong> merupa<strong>ka</strong>n rang<strong>ka</strong>ian <strong>ka</strong>limat2<br />
sing<strong>ka</strong>t tetapi mengandung arti <strong><strong>ja</strong>ng</strong> padat dan djitu dengan tamsiian2<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> sangart mendaiam, sehingga ada diantaran<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terlalu<br />
pelik untuk dapat dimengerti oleh awam.<br />
Tutur<strong>ka</strong>ta didalam upat<strong>ja</strong>ra2 adat, terutama <strong><strong>ja</strong>ng</strong> men<strong><strong>ja</strong>ng</strong>kut<br />
adat pei<strong>ka</strong>winan penuh diselingi dengan ut<strong>ja</strong>pan2 Hadih Mad<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
<strong>ka</strong><strong>ja</strong> dengan ane<strong>ka</strong>ragam variasi dan luas se<strong>ka</strong>li pengertiann<strong>ja</strong>, sehingga<br />
mempertinggi mutu dari upat<strong>ja</strong>ra2.<br />
Kalimat2 dari Hadih Mad<strong>ja</strong> tidak difaham<strong>ka</strong>n menurut tatabahasan<strong>ja</strong>,<br />
a<strong>ka</strong>n tetapi ditafsir<strong>ka</strong>n dengan pengertian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tersirat.<br />
Beberapa Hadih Mad<strong>ja</strong> kita tera<strong>ka</strong>n dibawah ini:<br />
Hadih Had<strong>ja</strong>: Keubeue pok keunambam, Leumoë pok taloë.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Kerbau menanduk tambang, sapi menanduk tali.<br />
-Maksudn<strong>ja</strong> : Seseorang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bersi<strong>ka</strong>p eng<strong>ka</strong>r terhadap sesuatu <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
mestin<strong>ja</strong> harus diterima dengan wad<strong>ja</strong>r.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong>: Ban laku geupéh geundrang meunan tanari.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Seperti bunji genderang, begitu pula gerak tari.<br />
Maksudn<strong>ja</strong> : Seseorang harus menjesuai<strong>ka</strong>n diri dengan suasana.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong>: Lagèe aleue tan rantè.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Seperti lantai (bambubelah) tak teri<strong>ka</strong>t.<br />
Maksudn<strong>ja</strong> : Kat<strong>ja</strong>ubalau, tidak teratur.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong>: Lagèe geutjok gunong ateueh ulèe.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Seperti dipindah<strong>ka</strong>n gunung dari atas kepala.<br />
Maksudn<strong>ja</strong> : Keiegaan, <strong>ka</strong>rena sesuatu masaalah pelik sudah teratasi.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong>: Lagèe t<strong>ja</strong>wan keureud<strong>ja</strong>.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Seperti mangkok dalam peralatan.<br />
Maksudn<strong>ja</strong> : Seseorang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tidak memelihara marwah diri, terombangambing<br />
oleh kcpentingan orang lain.<br />
Hadih Mad<strong>ja</strong>: Pan<strong><strong>ja</strong>ng</strong> iku.<br />
Artin<strong>ja</strong> : Pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> ekor.<br />
Maksudn<strong>ja</strong> : Seseorang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sombong atau sera<strong>ka</strong>h.
— 43 —<br />
GEUDEUE-GEUDEUE.<br />
Geudeue-geudeue atau disebut djuga Duè-duè ialah permainan<br />
ketang<strong>ka</strong>san <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terdapat dibahagian Atjeh Pidie.<br />
Disamping ketang<strong>ka</strong>san, gesit, keberanian dan ketabahan pemain<br />
geudeue-geudeue harus bertubuh tegap dan kuat.<br />
Permainan ini <strong>ka</strong>dang2 menimbul<strong>ka</strong>n akibat, <strong>ka</strong>rena ia merupa<strong>ka</strong>n<br />
adu kekuatan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> <strong>ka</strong>dang2 mengeri<strong>ka</strong>n.<br />
T<strong>ja</strong>ra memain<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong>, ialah seorang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berbadan tegap tampil<br />
diarena. Ia menantang dua orang lain <strong><strong>ja</strong>ng</strong> djuga bertubuh tegap.<br />
Pihak pertama mengad<strong>ja</strong>k (tuëng) pihak kedua <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terdiri dari 2<br />
orang supa<strong>ja</strong> menjerbu kepadan<strong>ja</strong>. Keti<strong>ka</strong> terd<strong>ja</strong>di penjerbuan, pihak<br />
perlama memukul dan menghempas<strong>ka</strong>n penjerangn<strong>ja</strong> (pok), sedang<strong>ka</strong>n<br />
pihak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pok (pihak kedua) menghempas<strong>ka</strong>n pihak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pertama.<br />
Dalam tiap2 permainan bertindak 4 orang djuru pemisah <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
disebut „ureueng sèumubla" (djuri), <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berdiri selangseling mengawasi<br />
setiap pemain.<br />
Permainan ini sering dipertanding<strong>ka</strong>n antara <strong>ka</strong>mpung dengan<br />
<strong>ka</strong>mpung dan <strong>ka</strong>dang2 antara perseorangan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> berlangsung sore<br />
ataupun malam hari.<br />
Maksud permainan geudeue-geudeue ialah untuk pening<strong>ka</strong>tan<br />
ketang<strong>ka</strong>san dan pemupuk ketahanan djiwa supa<strong>ja</strong> berani.
— 44 —<br />
HABA DJAMEUEN<br />
Pada malam hari pcnduduk berkumpul dimeunasah2 untuk sembah:<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> berdjema'ah, kemudian mendengar kuliah2 agama dan trv.ngku2<br />
(orang alim).<br />
Setelah at<strong>ja</strong>ra2 pokok ini selesai, mere<strong>ka</strong> duduk berbondong2,<br />
sebahagian membat<strong>ja</strong> hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t kisah2 lama, baik <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ber<strong>the</strong>ma roman2<br />
pertjintaan, sed<strong>ja</strong>rah kepahlawanan, petundjuk2 tentang Agama<br />
dan lain2 sebagain<strong>ja</strong>.<br />
Disamping itu ada pula kelompok2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> duduk berbei.... an<br />
berscnda gurau set<strong>ja</strong>ra bebas.<br />
Setelah selesai sembah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> 'is<strong>ja</strong> mere<strong>ka</strong> pulang kerumah iasing2.<br />
Anak2 muda <strong><strong>ja</strong>ng</strong> belum berumah tangga tidur dirneunas;<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengat<strong>ja</strong>rai \vaktu2 senggang mere<strong>ka</strong> ban<strong>ja</strong>k terdapat<br />
di Atjeh, sehingga daerah ini terkenal pula dengan ke<strong>ka</strong><strong>ja</strong>an<br />
literaturn<strong>ja</strong>.<br />
Disamping hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t, ditiap2 <strong>ka</strong>mpung terdapat ahli2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> pandaj<br />
bertjerita, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengisah<strong>ka</strong>n peristiwa2 masa lalu, baik ked<strong>ja</strong>dian2<br />
jg sestingguhnjn maupun tjerita2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bersifat legende; dalam bahasa<br />
Atjeh disebut „haba d<strong>ja</strong>meuen".<br />
Semua tjerita ataupun legende <strong><strong>ja</strong>ng</strong> dikisah<strong>ka</strong>n ber<strong>the</strong>ma pendidi<strong>ka</strong>n,<br />
keimanan, semangat satria, roman dan pula tamsil ibarat<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> berguna, terutama bagi anak2 muda dan <strong>ka</strong>nak2.<br />
Salah satu diantara haba d<strong>ja</strong>meuen <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terkenal di Atjeh ialah<br />
kisah Srang Man<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> meriua<strong>ja</strong>t<strong>ka</strong>n pendurha<strong>ka</strong>an six^rang<br />
anak terhadap orangtuan<strong>ja</strong>, sehingga ia mengalami malapeta<strong>ka</strong>. mend<strong>ja</strong>di<br />
batu.
— 45 —<br />
HIKAJAT PRANG SABI.<br />
Di-tengah2 ket <strong>ja</strong>mukn<strong>ja</strong> peperangan dahs<strong>ja</strong>t antara Belania<br />
dan Atjeh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bermuia pada tanggal 26 Maret 1873, tampillah<br />
seorang Ulama sastrawan besar bernama Teungku Hadji<br />
Muhammad Panté Kiüti, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> kemudian terkenal dengan nama<br />
Teungku Tjhik Panté Kulu.<br />
Rebau mempersembah<strong>ka</strong>n sebuah <strong>ka</strong>r<strong>ja</strong>n<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> besar<br />
kepada rak<strong>ja</strong>t <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sedang berdjuang, berupa tjiptaan sebuah<br />
HUta<strong>ja</strong>t Prang Sabi.<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t tersebut apabila dibat<strong>ja</strong> ma<strong>ka</strong> setr<strong>ja</strong>ra sertamerta<br />
mentjetus<strong>ka</strong>n n<strong>ja</strong>la semangau <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ber-kcbar2 dan melahir<strong>ka</strong>n<br />
gairah untuk s<strong>ja</strong>hid didalam dada segenap pendengam<strong>ja</strong>.<br />
Keti<strong>ka</strong> Belanda menduduki Tanah Atjeh, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang<br />
Sabi disita dan penduduk diaut<strong>ja</strong>m hukuman apabila membat<br />
<strong>ja</strong>n <strong>ja</strong>.<br />
Oleh <strong>ka</strong>rena ifulah ma<strong>ka</strong> nas<strong>ka</strong>h Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang Sabi amat<br />
baht memperolehn<strong>ja</strong> se<strong>ka</strong>rang, ketjuali <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tersembunji dipelosok2<br />
desa.<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t tersebut, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bagi Rak<strong>ja</strong>t Atjeh merupa<strong>ka</strong>n tjeme.fi<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> meletjut hati dan semangatn<strong>ja</strong> untuk berperang metntdju<br />
mati s<strong>ja</strong>hid, terbagi dalam 4 buah kisah, <strong>ja</strong>kni :<br />
1. Kisah 'Ainal Mardliah.<br />
2. Kisah Pasu<strong>ka</strong>n Gad<strong>ja</strong>h,<br />
P Kisah Sa'id Salmy, dan<br />
-t. Kisah Muhammad Am in.<br />
Semua kisah ditutur<strong>ka</strong>n dengan bersad<strong>ja</strong>k <strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat tinggi<br />
nilai sastran<strong>ja</strong>.<br />
Beberapa baris dari Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang Sabi berbunji :<br />
Hantom lón eue sigala nanggroë<br />
Sibagoi njoë hé <strong>ja</strong> Saidi<br />
"Ainal Mardliah that samlakoë<br />
Dijub langèt njoë tan na sabc.<br />
Handjeuet si<strong>ka</strong>li tangiëng mu<strong>ka</strong><br />
Leubui mata lazat beureuhi<br />
Handjeuet lón peugah sipheuet anggota<br />
Rabbul 'ala n<strong><strong>ja</strong>ng</strong> meungeutahwi<br />
Djibeudoh t<strong>ja</strong>h<strong>ja</strong>. huë meupuséng<br />
Hana bande sigala hanggri
— 46 —<br />
Habéh lön <strong>ka</strong>lon siane<strong>ka</strong><br />
Lazat teu<strong>ka</strong> d<strong>ja</strong>roë gaki<br />
Reubah lé sinan lön teuhanta<br />
üjipot Img<strong>ka</strong> lé putroë ti<br />
Djiseupreuek ië mawoë deungon 'athar<br />
Bè sjeuruga 'adjib si<strong>ka</strong>li<br />
Po sainioinüë aum pot iing<strong>ka</strong><br />
Kipah meutia intan meuduri<br />
'Oh tröih mav/oë nibak badan<br />
N<strong>ja</strong>wong lön tuwan sang keumbali<br />
Lön beudoh lé duëk teusimpan<br />
Putroë intan <strong>ka</strong>nan kiri<br />
'Ainal Mardliah Putroë leunténg<br />
Hana bandiéng sigala nanggri<br />
Djiduëk rab lön sinan disampéng<br />
Digeujiiréng ateueh keurusi<br />
Djingiëng bak lön khém teuseunjom<br />
Bibië ranom sang mtan pari<br />
Sira djikheuen putéh lumat<br />
Wahc dèlat majoh <strong>ka</strong>mi<br />
Peunoh haté tröih ban had <strong>ja</strong>t<br />
Peunulang Hadlarat Tuhanku Rabbi<br />
D<strong>ja</strong>ndji Tuhan Rabbul'ala<br />
Neobloê hamba bak prang sabi<br />
Kamoë njoë bandum darabarö<br />
Prèh tjut lintö ateueh keurusi<br />
Hé rad<strong>ja</strong> tjut meu<strong>ka</strong>t ngon Allah<br />
N<strong><strong>ja</strong>ng</strong> meutuah bak .prang sabi.<br />
Njoë keu bulueng neubri lé Allah<br />
Badaj pa<strong>ja</strong>h joh lam nanggri<br />
Lön keu djud ó<br />
hé meueh mirah<br />
Ka neubrië sah uléh Rabbi<br />
Untök ta-éh ngon don sa^at<br />
Mentjhén lön that keusuami<br />
Bu<strong>ka</strong> puasa euntreuk keunoë<br />
Sad<strong>ja</strong>n <strong>ka</strong>moë aiteueh keurusi<br />
Meunan djikheuen putéh lumat<br />
Suara mangat na ban bangsi<br />
L6 tadjö lè ladju lö wa<br />
Po djroh rupa lom djikheuen krië<br />
Wahé teuengku peudeueng meutampök<br />
Malam njoë trok ban n<strong>ja</strong>n d<strong>ja</strong>ndji<br />
Wahé teungku pajong nanggroë
— 47 —<br />
Seunang dön<strong>ja</strong> njoë <strong>ka</strong> hana lé<br />
D<strong>ja</strong>k lam seueh prang di<strong>ja</strong>k meu<strong>ka</strong>wén<br />
Ngon putéh litjèn budiiari<br />
Tuhan tori keugata sjeuruga indiah<br />
N<strong><strong>ja</strong>ng</strong> that luah lagi tinggi<br />
Hingga sampoë bak padang prang<br />
Ka guransang hana sukrië<br />
Djitadjo lè bungong keumang<br />
Peudeueng pan<strong><strong>ja</strong>ng</strong> nibak d<strong>ja</strong>ri<br />
Abdö Wahéd pi <strong>ka</strong> sampoë<br />
Meutuah samlakoë bungong pari<br />
Samlakoë tjut that guransang<br />
Muda seudang hana lheueh 1c<br />
Watè pi aché 'ashar uroë<br />
Ladjuë geuwoë bak isteuri<br />
, M> Budiadari düm dipadang<br />
Tjit <strong>ka</strong> diblang djibeurheunti<br />
'Oh ban reubah muda seudang<br />
Djimat rid<strong><strong>ja</strong>ng</strong> deungon d<strong>ja</strong>ri<br />
Djimuëng ulèe djisampöh darah<br />
Alhamdulillah, pudjoë Rabbi.<br />
(Peti<strong>ka</strong>n dari nas<strong>ka</strong>h asli melahu<br />
buku H.C. Zentgraaff : <strong>ATJEH</strong>).,
— 48 —
— 49 —<br />
PERANAN WANITA<br />
Riwa<strong>ja</strong>t Atjeh mengenal wanita2 besar <strong><strong>ja</strong>ng</strong> memegang peranan<br />
•dalam bidang politik, militer, pemerintahan, sosial, pendidi<strong>ka</strong>n, adat<br />
dan pemerintahan Atjeh.<br />
Wanita Atjeh tampil kedrpah mengendali<strong>ka</strong>n Kerad<strong>ja</strong>an pada<br />
abad ke 17 seperti Sri Ratu Safiatuddin, Sri Ratu Nurul Alam, Sri<br />
Ratu Zakiatuddin, Sai Ratu Kamalats<strong>ja</strong>h dan Laksamana Keumala<br />
Ha<strong>ja</strong>ti.<br />
Politik luarnegeri Sulthanah ini tegas tak mengenal kompromi<br />
dengan kolonialis dan susunan pemerintahan dimana perlu diperbaiki.<br />
Malahan untuk menambah keuangan Negara, diada<strong>ka</strong>n pad<strong>ja</strong>k<br />
rumahtangga.<br />
Nurul Alam pandai bahasa Urdu dan Arab, sehingga hubu<br />
ngan politik dengan luar negeri bertambah lant<strong>ja</strong>r, istimewa dengan<br />
negeri2 Islam.<br />
Ada Djenderal Laut seperti Laksamana Keumala Ha<strong>ja</strong>ti <strong><strong>ja</strong>ng</strong> telah<br />
meuMxrlihat<strong>ka</strong>n kemampuann<strong>ja</strong> sebagai Admiral Wanita <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ulung<br />
pada penghudung abad XVI. Agakn<strong>ja</strong> Benua Asia belum mengenal<br />
Admiral wanita sehebat Malaha<strong>ja</strong>ti.<br />
Didarat Djendcral2 Wanita berketjimpung dimedan perang antara<br />
lain Tjut n<strong>ja</strong>.k D ca, Tjut Meutia, Po tjut Asiah, Tjutpo Patimah,<br />
i'otjut Meurah, Potjut Baren dan lain-lain.<br />
Mere<strong>ka</strong> dengan pa<strong>ka</strong>ian berwarna hitam, tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
praktis bergerak dimedan pertempuran.<br />
Tjutn<strong>ja</strong>k Dien mengembara dihutan, bergeril<strong>ja</strong>, sampai ditawan<br />
oleh tcnlera Beianda dan meniuggi»! dalam pembuangan di Sumedang<br />
D<strong>ja</strong>wa Barat.<br />
Tjut Meutia gugur dimedan perang.<br />
Potjut Asiah dengan suara lantang mengusir Belanda <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tjoba<br />
membantun<strong>ja</strong> untuk membalut lu<strong>ka</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> kena peluru. Dia lebih<br />
su<strong>ka</strong> tewas daripada mendapat bantuan lawan.<br />
Potjut Patimah, isteri Tgk di Barat madju kedepan keti<strong>ka</strong> suamin<strong>ja</strong><br />
kena temba<strong>ka</strong>n. Belum sempat mempcrsiap<strong>ka</strong>n diri, temba<strong>ka</strong>n<br />
kedua menembusi dadan<strong>ja</strong> dan dada suamin<strong>ja</strong> tahun 1912. Kisah<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> merawan<strong>ka</strong>n. Zentgraaff menulis: „Sa<strong>ja</strong> han<strong>ja</strong> hendak mengata<br />
<strong>ka</strong>n bahwa tiap2 bangsa, djuga bangsa Belanda, a<strong>ka</strong>n merasa banega<br />
dji<strong>ka</strong> dapat menundjuk<strong>ka</strong>n perbuatan para wanitan<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> men<strong>ja</strong>mai<br />
perbuatan wanita Atjeh".<br />
Wanita Atjeh mampu memberi keputusan tjepat dan bertindak,<br />
tidak han<strong>ja</strong> dalam damai, lcbih2 dalam perang. Tahan menderita labir<br />
batin. Bertahun2 tak djumpa suami, namun ia tetap setia. Nasi
— 50 —<br />
bungkus dan doa selamat diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n bila suami bcrang<strong>ka</strong>t Lamedan<br />
djihad.<br />
Anak <strong><strong>ja</strong>ng</strong> tinggal dididikn<strong>ja</strong> dengan dendang dan n<strong>ja</strong>nji<br />
an kepahlawanan, sed<strong>ja</strong>k dari ajunan.<br />
Isteri2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ditinggal<strong>ka</strong>n disawah dan dilesung padi inca <strong>ja</strong>ni<br />
<strong>ka</strong>n doa bagi keselamatan suamm<strong>ja</strong>.<br />
Do ida idang<br />
Geula<strong><strong>ja</strong>ng</strong> <strong>ka</strong> putoh taloë<br />
Beureud<strong><strong>ja</strong>ng</strong> rajek boh haté nang<br />
Tad<strong>ja</strong>k muprang büa nanggroë.<br />
Dö ida idang<br />
Bak keutapang ditengah nanggroë<br />
'Oh rajek gata hai uleebalang<br />
D<strong>ja</strong>k bantu prang rad<strong>ja</strong> nanggroë.<br />
D<strong>ja</strong>k kudödö, d<strong>ja</strong>k kudódö<br />
Boh tuló ngon boh tjèmpala<br />
'Oh rajek gata hai teungku linto<br />
D<strong>ja</strong>k tjok djudö dalam ngaza.
— 51 —<br />
PUSTAKA BAHASA <strong>ATJEH</strong><br />
Di Tanah Atjeh, selain bahasa Atjeh <strong><strong>ja</strong>ng</strong> djuga merupa<strong>ka</strong>n<br />
iahasa kesatuan daerah, terdapat bahasa Gajo, bahasa Alas, bahasa<br />
Kluét, bhasa Singkel, bahasa Simeulu ë<br />
, bahasa Tamiang dan bahasa<br />
Ancuek D<strong>ja</strong>mèe. , ,<br />
Kepusta<strong>ka</strong>an dalam bahasa Atjeh <strong>ka</strong><strong>ja</strong> ra <strong>ja</strong> dengan berbagai buku<br />
<strong>ka</strong>rangan pud<strong><strong>ja</strong>ng</strong>ga2 Atjeh dan sebagian besar diantaran<strong>ja</strong> sa-<br />
.gat diminati oleh orang2 asing.<br />
Sebagian dari buku2 tersebut terdiri dari :
— 52 —<br />
Kisah, Haba, Kitab dan Risalah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> bernama: Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Malèm<br />
ls'agang, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Potjut Muhammad, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang Kompeuni,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Malèm Diwa, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Sugandi Ali, Hi<strong>ka</strong><br />
<strong>ja</strong>t Nun Parisi, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Banta Beuransah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Malèm Diwanda,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Putroë Gumbak Meueh, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Banta Amat, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Indra<br />
Bangsawan, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t S<strong>ja</strong>hkubat, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Diu Plinggam, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
KamarÖL'anian, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Indra Nu Alam, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Gad<strong>ja</strong>h Tudjóh<br />
Ulèe, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t T<strong>ja</strong>m Nadiman, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Putroë Baren, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Banta<br />
Ali, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Indrapatra, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Diwa Sangs<strong>ja</strong>rèh, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tjinta<br />
Buhan, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Meudeuhak, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Djuha Mani<strong>ka</strong>m, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Rad<strong>ja</strong> Bada, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Budak Meuseukin, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Abdó Mulók, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Abu Nawah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Siri Rama, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Peureulèng, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Planta Sina, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Luóng, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tjipèe Alam, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Putroë<br />
Btingong Djeumpa, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Diwa A<strong>ka</strong>h, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Róseutamam, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Siti Dabidah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Banta Ra'na, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Djugi Tapa, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Nabi Usuh, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Djómdjómah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t S<strong>ja</strong>maun,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Muhammad Napiah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Abusamah. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Saijidina<br />
Hamzah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Po Diamat, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t D<strong>ja</strong>mbo, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang Sabi.<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Sanggamara, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Robinson Crusoe. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Silindóng<br />
Geulima, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Putroë Idjó, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Putroë Naga, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Banta<br />
Keuman, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Nahuda Seukeuem, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Sariman Budi, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Kareuna Ma Tuwan, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t T<strong>ja</strong>h<strong>ja</strong> Peunnata, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Bungong<br />
Sitnngkói. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Buruhan Peunoh Harapan. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tadjól<br />
Mulók, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Budiman Atjèh, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tadjól Mulók Banp<strong>ka</strong>wali,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Kabars<strong>ja</strong>h, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Lila Djuhari, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Put<br />
roë Ansari, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Asai Pasè, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Edeurih Kholani, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Js<strong>ka</strong>ndar<br />
AH, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Saijidina Husèn, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Indra Prutawi. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t<br />
Nasruan Adè, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Nabi Meutjukó, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Peulandök Kantje,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Peura'un, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Prang Radia Kiba. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Printah Sa<br />
lam Hi<strong>ka</strong>è<strong>ja</strong>t Peudeweng Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Sulaiman, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Ruhe, Hi<strong>ka</strong>t'at<br />
Ranto, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Budak. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Rubèk. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Si<br />
Pande. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tudjoh Kisah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Saijidina Hamzah. Hi<strong>ka</strong>ial<br />
Siti Dabidah, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tamlikha, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Tamim An^. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Siri<br />
Rama, Hi<strong>ka</strong>iat Nubuët, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rad<strong>ja</strong> Siudjud, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Sa'labab,<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t D<strong>ja</strong>rid. Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Rugoë Mubahra, Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t Btingong Rnmnnë,<br />
Kisah Peuduman Udep, Kisah Nasib Seuncrsara, Kisah Buntronr Keilman<br />
c. Kisah Buncronp -<br />
Stinteng. Kisah Buncor;"- Mubèr*. Kisah Bungon".<br />
Kisah Scuramoë Ma<strong>ka</strong>h. Kisah Hasan Huson, Kisah DiVa<br />
Sruri<strong>ka</strong>ndi. K<strong>ka</strong>h Keuneubah D<strong>ja</strong>meuen. Kisah Indonesia At ;,,<br />
h.<br />
Kisah Desia dan Scksa. Kisah si Dara La'nat. Kisah Siuhad" 7»-<br />
metm Nabi. Kisah Sidiarah Renntion?. Kisah Sidiudó Pahto-'^n<br />
Atjeh. Kisah Siti Aminah. Ki^ah AJeran Masa Kisah I ë<br />
Mbón Tiot
— 53 —<br />
Uroë, Kisah Keurukonan Ra'<strong>ja</strong>t Atjeh, Kisah Inong Seutia, Kisah<br />
Bek Gadoh Ingat, Kisah Gcumpa di Atjeh, Kisah Seudó Deurita,<br />
Kisah Batjut Sapeue, Kisah lngat Guna, Kisah Peulahra Buleuen<br />
Puasa, Kisah Peubeudoh Seumangat, óKisah Pade, Kisah Masa<br />
Djeuet Dón<strong>ja</strong>, Kisah Paón, Kisah Rubèk Peulandók, Kisah Leumo ë<br />
Kisah Bungong Ma\vo ë<br />
Dè<strong>ja</strong>h Baro, Kisah Indra Budiman, Kisah Batjut<br />
Sapeue, Kisah Prang Bakongan, Kisah Prang Pandrah, Kisah<br />
Prang Tjumbok, Kisah Ië Ra<strong>ja</strong> di Atjeh, Kisah Peuduman Mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t,<br />
Kisah Aneuek Mcuntui, Kisah Abdullah Hadat, Kisah Beukeumeunan,<br />
Kisah Basa D<strong>ja</strong>woë, Kisah D<strong>ja</strong><strong>ka</strong> Bodo, Kisah Surat<br />
Kirèman, Haba Ni Keuba<strong>ja</strong>n, Haba Pak Pandè. Haba Simeuseukin,<br />
Haba Batea Mutungkóp. Haba Rad<strong>ja</strong> Bajeucn, Haba Srang Man<strong><strong>ja</strong>ng</strong>,<br />
óKitab Akbaró Kariem, Kitab Tambihön Insan. Kitab Tambèh<br />
Tudjóh Blah, Kitab Tambihon Rampilin Sipheuet Duaplóh<br />
Kitab Abdau, Kitab Madjmuk Rasail, Kitab Masaila, Kitab<br />
'A<strong>ka</strong>'idatul Iman, Kitab Affawaidul 'Asri, Kitab Ara<strong>ka</strong>nul Iman,<br />
Kitab 'Umdatul Ghulam, Kitab E'tikeued Limonglóh, Kitab<br />
Assa'ah Kitab Miftahul Ibadah, Kitab Ha<strong>ja</strong>kè Tudjóh, Kitab Hadat,<br />
Kitab Menhadjoi Abidin, Kitab Munad<strong>ja</strong>t, Kitab Nalam Sipheuet<br />
Duaplóh Kitab N alam D<strong>ja</strong>wo ë<br />
, Kitab Oteubaboirulam, Kitab<br />
Ratèb Inong, Kitab Sipheuet Duaplóh, Kitab Tambèh Tudjóhblah,<br />
Risalah Hi^rn, Risalah Puntia Bahasa. Risalah Sulóh. Risalah<br />
Risalah Khenendak Uahi, Risalah Abdoraman Abdo<strong>ka</strong>de. Risalah<br />
Bidjeh, Risalah Peun<strong>ja</strong>het Mata Risalah menjulèt Pes Bisalah Ulat<br />
N<strong><strong>ja</strong>ng</strong> Kurek bak Padè, Risalah Narit Geutanio, Risalah Pcu<strong>ka</strong>ian<br />
Gcutanioe, Risalah Puntia Bagia, Risalah Mundjitul Anam Seumangat<br />
Atjeh, Nasip Atjeh Panton aneuek Mièt, Panton Mudamudi, Panton<br />
Nasihat, Lhee Gaboh Nang, Meutia, Bungong Rampoe, Irama<br />
Dairah Atjeh, Panton Ureueng Tuha, Himpónan Hadih Mad<strong>ja</strong>.
— 54 —<br />
BAHASA DAN SASXHA .<br />
Diibidiora Kerad<strong>ja</strong>an Atjeh, dizaman dahulu terdapat ia-<br />
!nau2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> terawat baik, diasuh oleh lermbaga2 Kerad<strong>ja</strong>an ataupun<br />
nniik orang2 <strong>ka</strong> <strong>ja</strong> dan orang terkemu<strong>ka</strong>.<br />
Salah satu diantaran<strong>ja</strong> bernama Taman Gairah dan' Darul<br />
Isjki, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> letakn<strong>ja</strong> kira2 sek.tar Kraton dan Taman Sari se<strong>ka</strong>rang<br />
'..<br />
Betapa indah dan menari<strong>ka</strong><strong>ja</strong> taman Kerad<strong>ja</strong>an tersebut<br />
telah dnukis<strong>ka</strong>n oleh puu<strong><strong>ja</strong>ng</strong>ga besar Kerad<strong>ja</strong>an Atjeh Sjech<br />
Nuruddin AT namry ca.am uiucunjd <strong>ja</strong>ag ttrKenal Bustanus<br />
b'alatin, dengan tatabahasa kesusastraan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> menarik, seperti<br />
aapat kita'ikuti (hbawah ini. (ASi.n<strong>ja</strong> tertuns dengan aksara<br />
4rab).<br />
, . "P-ada zaman bagindalah berbuat suatu taman, <strong>ja</strong>itu keoun,<br />
terialu indah, kira-kira seribu depa luasn<strong>ja</strong>.<br />
Ma<strong>ka</strong> ditanaminj'a pelbagai bunga-bungaan dan ne<strong>ka</strong>-ne<strong>ka</strong><br />
buah-buahan.<br />
Digelar baginda bustan itu "Taman Gairah".<br />
Adalah dewala taman itu daripada batu d.rapati, ma<strong>ka</strong> dit'urap<br />
dengan <strong>ka</strong>pur <strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat bersih seperti perak rupan<strong>ja</strong>,<br />
dan pintun<strong>ja</strong> menghadap keistana, dan perbuatan pimun<strong>ja</strong> im<br />
berkop, diatas kop itu batu diperbuat seperti biram berkelopak<br />
dan berkemunt<strong>ja</strong>k<strong>ka</strong>n dlaripada sangga pelinggam, terialu gemerlap<br />
sinara<strong>ja</strong>, bergemerlapan rupan<strong>ja</strong>, bergelar Pintu Biram<br />
Indera Bangsa.<br />
Dan ada pada sama tengah taman itu sungai bernama Darul<br />
Isjki berturap dengan batu, terialu djernih airn<strong>ja</strong>, lagi amat<br />
sedjuk, barang siapa meminum dia sehatlah tubuhn<strong>ja</strong>.<br />
Dan adalah terbit mata air itu daripada pihak maghrib<br />
dibawah gunung D<strong>ja</strong>balul Ala. keluarnia daripada batu hitam.<br />
S<strong>ja</strong>höan adalah pertemuan dewala Taman Gairah itu, <strong><strong>ja</strong>ng</strong><br />
pada sungai Darul Isjki itu, dua buah d<strong>ja</strong>mbangan, bergelar<br />
Rambut Gemalai.<br />
Ma<strong>ka</strong> kedua belah tebing sungai Darul Isjki itu diturapn<strong>ja</strong><br />
dengan batu pant<strong>ja</strong>warna, bergelar Tebing Sangga Saffa.<br />
Dan adalah kiri <strong>ka</strong>nan tebing sungai arah kehulu itu dua<br />
buah tangga batu hitam dii<strong>ka</strong>tn<strong>ja</strong> dengan tembaga semburan<br />
seperti emas rupan<strong>ja</strong>.<br />
Ma<strong>ka</strong> adalah disisi tangga arah ke<strong>ka</strong>nan itu suatu batu<br />
mengampar, bergelar Tandjung Indera Bangsa.<br />
Diatasn<strong>ja</strong> suatu balai dJelapan segi, seperti peterana runan<strong>ja</strong>.
— 55 —<br />
Sanalah Hadharat Jang Maha Mulia sema<strong>ja</strong>m mehgaü.<br />
Dan disisin<strong>ja</strong> itu sepohon buraksa terialu rampak, nipatf<strong>ja</strong><br />
seperti pajung hid<strong>ja</strong>u.<br />
Dan adalah sama tengah sungai Darul Isjki itu sebuah pulau,<br />
bergelar Pulau Sangga Marmar.<br />
Dikepala pulau itu sebuah batu mengampar, perusahaann<strong>ja</strong><br />
seperti tembus, bergelar Banar Nila Warna.<br />
Dan adalah kelümg pulau itu <strong>ka</strong>rang berbagai-bagai warnan<strong>ja</strong>,<br />
bergelar Karang Pant<strong>ja</strong>logam.<br />
Diatas pulau Sangga Marmar itu suatu pasu, <strong>ja</strong>itu peman<br />
dian, bergelar Sangga Sumak.
— 56 —<br />
Dan adalah isin<strong>ja</strong> air mawar <strong>ja</strong>zdi <strong><strong>ja</strong>ng</strong> amat merebak<br />
baun<strong>ja</strong>, tutupn<strong>ja</strong> daripada perak, dan kelahn<strong>ja</strong> daripada pefak,<br />
dan t<strong>ja</strong>rakn<strong>ja</strong> diripada fidlah <strong><strong>ja</strong>ng</strong> ab<strong>ja</strong>dl<br />
Dan adalah kersik pulau terialu elok rupan<strong>ja</strong>, putih seperti<br />
<strong>ka</strong>pur barus.<br />
1<br />
Bermula pantai sungai Darul Isjki itu diraputn<strong>ja</strong> dengan<br />
batu <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengampar, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> arah ke<strong>ka</strong>nan itu bergelar Pantai<br />
Ratna Tjuat<strong>ja</strong> dan arah kekiri bergelar Pantai Sumbaga.<br />
Dan ada pada pantai itu seekor naga hikmat, dan ada pada<br />
mulut naga itu suatu saluran emas ber.permata, lakun<strong>ja</strong> seperti<br />
lidah naga, sentiasa air mengalir pada saluran itu.<br />
S<strong>ja</strong>hdan adalah dihilir pulau itu suatu djeram, bergelar<br />
Djeram Tangisan Naga, terialu amat gemuruh bunjin<strong>ja</strong>, barang-siapa<br />
mendengar dia terialu su<strong>ka</strong>tjita hatin<strong>ja</strong>.<br />
Dan dihilir djeram itu suatu teluk, terialu permai, bergelar<br />
Teluk Dendang Anak, dan ada sebuah balai <strong>ka</strong>mbang diteiuk<br />
itu, kedudu<strong>ka</strong>nn<strong>ja</strong> daripada <strong>ka</strong>ju d<strong>ja</strong>ti, dan pegawain<strong>ja</strong> daripada<br />
sewadaru, dan atapn<strong>ja</strong> daripada timah, rupan<strong>ja</strong> seperti<br />
sisik naga.<br />
Dan ada dihilir teluk itu suatu pantai, bergelar Pantai Indera<br />
Paksa, dan idihilir pantai itu suatu lubuk terialu dalam<br />
bergelar Lubuk Taghjir.<br />
Dan adalah dalamn<strong>ja</strong> sarwa djenis i<strong>ka</strong>n.<br />
Dan tebingn<strong>ja</strong> terialu tinggi.<br />
Dan ada diatas tebing sepohon <strong>ka</strong>ju, <strong>ka</strong>ju labi-labi, terialu<br />
amat rmdang, bergelar Rindu Re<strong>ka</strong>.<br />
Dan ada disisin<strong>ja</strong> suatu kolam terialu luas bergelar Tïin-<br />
•dur Hati.<br />
Ma<strong>ka</strong> adalah dalam kolam itu pelbagai bunga-bungaan, da<br />
ri pada bunga telepuk dan bunga djengke linir, dan teratai, 'dan<br />
serod<strong>ja</strong>, dan bunga iram-iram, dan bunga tundj'ung.<br />
Dan ada dalam kolam itu beberapa i<strong>ka</strong>n warnan<strong>ja</strong> seperti<br />
emas.<br />
Dan pada sama tengah kolam itu sebuah Dtuau, diturapi de<br />
ngan batu putih bergelar Pulau Sangga Sembega.'<br />
Dan diatasn<strong>ja</strong> suatu batu mengampar, seperti singgasana<br />
nipan<strong>ja</strong>.<br />
Sebermula diseberang sungai Dartü Isjki itu dua buah kolam,<br />
suatu Tjita Rasa dan suatu koJam bergelar Tjita Hati. Adalah<br />
dalamn<strong>ja</strong> berbagai-bagai djenis i<strong>ka</strong>n' dan bunga-bungaan.<br />
iari pada tundjung putih dan tundjung merah. tundjung ungu
— 57 —<br />
dan tundjung biru, tundjung kuning dan tundjung dadu, danserba<br />
djenis bunga-bungaan adalah, disana.<br />
Dan ada ditebing kolam itu dua buah d<strong>ja</strong>mbangan, suatu<br />
bergelar Kembang Tjerpu Tjina, suatu bergelar Peterana Sang;<br />
ga.<br />
S<strong>ja</strong>hdan dari <strong>ka</strong>nan sungai Darul Isjki itu suatu medan ter<br />
talu amat luas, kersikn<strong>ja</strong> daripada batu pelmggam, bergelar Me<br />
dan Chairani.<br />
Dan pada sama tengah medan itu sebuah gunung, diatasn<strong>ja</strong><br />
menara tempat sema<strong>ja</strong>an, ibergelar Gegunungan Menara Per<br />
mata, üangn<strong>ja</strong> daripada temtoaga, dan atapn<strong>ja</strong> daripada perak se<br />
perti sisik rumbia, dan kepantjkn<strong>ja</strong> suasa.<br />
Ma<strong>ka</strong> apabila kena matahari tjemerlarglah t<strong>ja</strong>ha<strong>ja</strong> itu,<br />
Adalah dalamn<strong>ja</strong> beberapa permata puspa ragam, Sulaiman<br />
dan Jamani. Dan ada pada gegunungan itu suatu guha,.<br />
pintun<strong>ja</strong> berting<strong>ka</strong>p perak.<br />
Dan ada disini gunung itu <strong>ka</strong>ndiang baginda, dan dewala<br />
hungaan, daripada tjempa<strong>ka</strong>, dan air mawar merah dan putih<br />
dan srigading.<br />
Oan ada tanam-tanaman atas gunung itu, beberapa bunga<strong>ka</strong>ndang<br />
itu. diturap dengan batu putih, diukir pelbagai warna.<br />
dan na<strong>ka</strong>s, dan selimpat, dan tembus dan mega arak-ara<strong>ka</strong>n.<br />
Dan barang siapa masuk kcdalam <strong>ka</strong>ndang itu, adalah dia<br />
mengut<strong>ja</strong>p selawat kepada Nabi s.a.w.<br />
Dan adalah dewala <strong><strong>ja</strong>ng</strong> didalaim itu beberapa beteterapan<br />
batu putih belazuwardi, perbuatan orang benua Turki. Dan tiang<br />
<strong>ka</strong>ndang itu bernama Tamriah, dan Naga Puspa, dan Dewadaru,<br />
dan pegawain<strong>ja</strong> daripada <strong>ka</strong>ju djentera mula.<br />
Dan adalah atap <strong>ka</strong>ndang itu dua lapis, selapis daripada<br />
<strong>ja</strong>pan dit <strong>ja</strong>t dgn lumerik hitam, gemerlapan ruoa wammj t, seperti<br />
warna nilam, dan selapis lagi atap <strong>ka</strong>ndang itu daripada:<br />
t<strong>ja</strong>t hid<strong>ja</strong>u, warnan<strong>ja</strong> seperti warna zamrud.<br />
Kemunt<strong>ja</strong>kn<strong>ja</strong> daripada mmamma dan sulur bajungn<strong>ja</strong> daripada<br />
perak dan dibawah sulur bajungn<strong>ja</strong> itu buah pedendang<br />
daripada tjermin, kilau-kilauan dipandang orang.<br />
Dan dihadapan <strong>ka</strong>ndang itu sebuah balai gading, tempat<br />
dianduri baginda. Dan disisi balai itu beberapa pohon pisang,<br />
daripada pisang emas dan pisang suasa.<br />
Dan ada disisi gunung arah tepi sungai itu suatu peterana<br />
brtu berukir, bergelar Kembang Lela Mashadi, dan arah kehuhm<strong>ja</strong><br />
suatu peterana batu warna nilam. bergelar Kembang<br />
Serod<strong>ja</strong> Berkerawang.
— 58 —<br />
»ïïB Dan . dihadapan gunung itu pasim<strong>ja</strong> daripada batu nilam<br />
dan ada sebuah balai keemasan perbuatan orang atas angin,<br />
^an .disisin<strong>ja</strong> ada sebuah rumah merpati.<br />
r S<strong>ja</strong>huan adalah semua merpati nu se<strong>ka</strong>liann<strong>ja</strong> tahu menari,<br />
bergelar Pedikeran Le<strong>ka</strong>. Dan ada ditebing sungai Darul<br />
I,sjki itu suatu Balai Tjermin Perang.<br />
Ma<strong>ka</strong> semua pohon <strong>ka</strong>ju dan bunga-bungaan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> hampir<br />
balai itu se<strong>ka</strong>liann<strong>ja</strong> kelihatan dalamn<strong>ja</strong> seperti tulisan.<br />
Dan ada dalam '<strong>ja</strong>man sebuah mesdjid, terialu elok perbuatann<strong>ja</strong>,<br />
bergelar Isjki Mus<strong>ja</strong>hadah, dan kemunt<strong>ja</strong>kn<strong>ja</strong> dari<br />
pada mulamma emas. Dan adalah dlalam mesdjid itu suatu<br />
mimbar batu berukir lagi bertjoit sangga rupa-rupa dan ruing<strong>ka</strong>u-rung<strong>ka</strong>u<br />
pant<strong>ja</strong>warna, terialu indah perbuatann<strong>ja</strong>.<br />
• Dan berkeliling mesdjicK itu beberapa njiur gading, dan<br />
njiur <strong>ka</strong>rah, dan njiur manis, dan njiur dadih, dan njiur ratus,<br />
dan njiur ramtoai, dan berselang dengan pinang bulan, dan<br />
pinang gading, dan pinang bawang, dan pinang <strong>ka</strong>t ju. Dan ada<br />
sepohon njiur gading bergelar Serbat D<strong>ja</strong>nuri, ditambak dengan<br />
batu berturap dengan ber<strong>ka</strong>pur. Adalah pohonn<strong>ja</strong> tjenderung<br />
seperti orang menjerah<strong>ka</strong>n dirin<strong>ja</strong>.<br />
. Njiur itulah a<strong>ka</strong>n persantapan Duli S<strong>ja</strong>h Alam, terialu<br />
nanis airn<strong>ja</strong>.<br />
S<strong>ja</strong>hdlan adalah idisebelah sungai Darul Isjki itu pada pihak<br />
kiri suatu balai perbuatan orang benua Tjina, bergelar Balai<br />
Re<strong>ka</strong>an Tjina. Se<strong>ka</strong>lian pegawain<strong>ja</strong> berukir dan dindingn<strong>ja</strong><br />
bert<strong>ja</strong>t berkerawang. Dan ukirann<strong>ja</strong> segala margasatwa, ada<br />
gad<strong>ja</strong>h berdjuang dan singa bertang<strong>ka</strong>p dan beberapa unggas<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> terbang, dan daripada setengah tiangn<strong>ja</strong> naga membelit,<br />
dan pada sama tengahn<strong>ja</strong> harimau hendak mener<strong>ka</strong>m.<br />
Dan d ;<br />
hadapan balai itu d<strong>ja</strong>mbangan batu berturap, bergelar<br />
Kembang Serod<strong>ja</strong>.<br />
Dan ada sebuah lagi balai, se<strong>ka</strong>lian balain<strong>ja</strong> bert<strong>ja</strong>t air<br />
emas <strong><strong>ja</strong>ng</strong> merah, bergelar Balai Keemasan.<br />
Dan dihalaman balai itu ditambakn<strong>ja</strong> dengan pasir pant<strong>ja</strong>warna<br />
güang gemilang, bergelar Kersik Indera Re<strong>ka</strong>.<br />
Dan adalah antara kin <strong>ka</strong>nan balai itu dua ekor naga:<br />
mengahr daripada mulut naga itu saluran suasa, ma<strong>ka</strong> sentiasa<br />
air mengalir daripada saluran mulut naga itu.<br />
'S<strong>ja</strong>hdan adalah didarat Balai Keemasan itu, sebuah balai,<br />
tiangn<strong>ja</strong> astakona, dindingn<strong>ja</strong> berdjumbai bert<strong>ja</strong>t sarwa bagai<br />
warna, dan atapn<strong>ja</strong> daripada, papan bert<strong>ja</strong>t kuning. Adalah<br />
kemunt<strong>ja</strong>kn<strong>ja</strong> dan salur bajungn<strong>ja</strong> bert<strong>ja</strong>t merah, berukir<br />
.av/an setang<strong>ka</strong>i, bergelar Balai Kumbang T<strong>ja</strong><strong>ja</strong>.
— 59 —<br />
Dan ada disisi Balai Keemasan hampir sungai Darul Isjki<br />
•tu sebuah batu berukir kerawang, bergelar Medabar Laksana,.<br />
Bermula ada hampir Kolam Djentera Hati itu sebuah balai<br />
gading bersendi dengan <strong>ka</strong>ju arang Timur.'" 1<br />
Adapun' bumi taman itu ditambakn<strong>ja</strong> daripada tanah <strong>ka</strong>wi,<br />
dan ditanami sarwa bagai djenis bunga-bungaan, daripada bunga<br />
air mawar merah, dan air mawar unigu, dan A bunga air<br />
mawar putih, dan bunga tjempa<strong>ka</strong>, dan bunga kenanga, dan<br />
bunga melur, dan bunga pe<strong>ka</strong>n, dan' bunga seberat, dan bunga<br />
kembang setahun, dan bunga serenjjghii,. dan., .,bunga.., ;rdeiiaTia<br />
a r i<br />
wanta, dan bunga 'panl<strong>ja</strong>warna, dan bunga srigading, d<br />
bunga meutia tabur, dan lawa-lawa, dan bunga sembewarna,<br />
d',n bunga pant<strong>ja</strong>rgaluh, dan bunga anggrek bulan, dan bunga<br />
anggrek sembawarna, dan tand<strong><strong>ja</strong>ng</strong>-tandjung merah, dan b.i<br />
nga tandjung putih, dan bunga tandjung biru, dlan bunga<br />
kepadiah, dan bunga djengkelenir, dan bunga asadi, dan bunga<br />
tjempa<strong>ka</strong>, dan bunga tjina, dan bunga perkula, dan "bunga<br />
gandasuli, dan bunga seganda, dan bunga kelapa, 'dan bunga<br />
serunai, dan bunga ra<strong>ja</strong> merah, dan bunga ra<strong>ja</strong> putih, dan<br />
bunga pandan, dan bunga warsiki, dan bunga kemuning, dan<br />
bunga sena, dian buinga telang putih, dan bunga telang biru.<br />
dan bunga buluh gading, dan bunga kesumba, dan bunga<br />
maderas pada djeram tangisan naga, dan andang merah, dan<br />
andang putih, pohon masmas, dan limau manis, dan limau<br />
<strong>ka</strong>sturi, dian limau kentimun, dan limau kedangsa, dan limau<br />
gersik, dan Umau inderagiri, dan d<strong>ja</strong>mbu bertih, dan bunga<br />
keremunting dan bunga serba rasa.<br />
Dan se<strong>ka</strong>lian dalam taman itu daripada sarwa bagai buahbuahan,<br />
daripada buah serbarasa, dan buah tufah, dan buah<br />
anggur, dan buah tin, dan dedma, cian buah manggista, dan<br />
buah rambutan, dan buah tampoi, dan buah durian, dan buah<br />
langsat, dan d<strong>ja</strong>mbu, dan ranum manis, dan setul ket<strong>ja</strong>pi, dan<br />
tjermai, dan bind<strong>ja</strong>i, dan rambai, dan nang<strong>ka</strong>, dan tjeimpedak,<br />
dan sukun, dian mant<strong><strong>ja</strong>ng</strong>, dan mempelam, dan pauh, dan tebu,<br />
dan pisang, dan njiur, dan pinang, dan gandum, dan <strong>ka</strong>t<strong><strong>ja</strong>ng</strong>,<br />
dan kedelai, dan ketela, dan labu dan titmiun, dan kemendi<strong>ka</strong>i,.<br />
dan buah mela<strong>ka</strong>, dan belimhng sagi, dan be.imbing buluh,.<br />
dan bidara, dan berangan, dan tembi<strong>ka</strong>i, dan buah djela, dan;<br />
djintan, dan d<strong>ja</strong>gung, dan d<strong>ja</strong>ba, dan sekci, dan enijelai".<br />
•
— 60 — » t<br />
SAMAN GAJO<br />
Saman Gajo adalali senitari <strong><strong>ja</strong>ng</strong> düaku<strong>ka</strong>n oleh pria, <strong><strong>ja</strong>ng</strong> merupa<strong>ka</strong>n<br />
pengembangan dari senitari asaln<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut „Tepol.<br />
Ane", <strong>ja</strong>kni n<strong>ja</strong>njian sad<strong>ja</strong>k dengan diiringi tepu<strong>ka</strong>n tangan.<br />
Oleh ulama terkemu<strong>ka</strong> dizaman dahulu „Sjcch Saman" kesenian<br />
ini did<strong>ja</strong>di<strong>ka</strong>n suatu media dakwah untuk mempertebal dan memperteguh<br />
keimanan di<strong>ka</strong>langan anggota mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t.<br />
Gera<strong>ka</strong>n tangan <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diiringi tepu<strong>ka</strong>n2 dada dan palia mengiringi<br />
n<strong>ja</strong>njian2 <strong><strong>ja</strong>ng</strong> diut<strong>ja</strong>p<strong>ka</strong>n dengan suara merdu para pelakun<strong>ja</strong>.<br />
Permainan ini düaku<strong>ka</strong>n sambil duduk berd<strong>ja</strong>d<strong>ja</strong>r set<strong>ja</strong>ra berhitut<br />
dan sangat besar pengaruhn<strong>ja</strong> terhadap mas<strong>ja</strong>ra<strong>ka</strong>t setempat.
— 61 —<br />
PELEBAT<br />
Pelcbat adalah sedjenis tari ketang<strong>ka</strong>san mempertahari<strong>ka</strong>n diri<br />
dan untuk ment<strong>ja</strong>ri kemenangan dalam sesuatu sengketa.<br />
Pemainn<strong>ja</strong> terdiri dari satu lawan satu ataupun dua Iawan dua<br />
pria dengan mengguna<strong>ka</strong>n sebagai alatn<strong>ja</strong> bambu <strong><strong>ja</strong>ng</strong> telah dibclah.<br />
diraut dan berudjung lantjip.<br />
Kesenian ini dipertundjuk<strong>ka</strong>n pada waktu siang atau sore hari.<br />
nada<strong>ka</strong>n dalam upat<strong>ja</strong>ra2 per<strong>ka</strong>winan, sunat Rasul, men<strong>ja</strong>mbut tamu2<br />
agung dsbn<strong>ja</strong>, diiringi alat bunji2an seperti t<strong>ja</strong>nang, dan lain2.<br />
Pemainn<strong>ja</strong> mema<strong>ka</strong>i pa<strong>ka</strong>ian adat terdiri dari bulang bulu, badju<br />
mesichat, tjelana pand<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dan <strong>ka</strong>in sarung hingga atas lulut.
— 62 —<br />
B I NtE' S<br />
Tarian Bines düaku<strong>ka</strong>n oleh para wanita, dan berasal dari suatu<br />
kisah mengenai peristiwa seorang gadis bernama „Ode ni Melelang"<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> dikena<strong>ka</strong>n hukum dera <strong>ka</strong>rena tcrlandjur melaku<strong>ka</strong>n perbuatan<br />
<strong><strong>ja</strong>ng</strong> tertjela. Karena gadisn<strong>ja</strong> tewas, ma<strong>ka</strong> ibu „Ode ni Mclelang"<br />
dengan düiputi perasaan du<strong>ka</strong>tjita meratap berhiba2 sambil<br />
berd<strong>ja</strong>lan selang<strong>ka</strong>h demi selang<strong>ka</strong>h mengelilingi ma<strong>ja</strong>t anakn<strong>ja</strong>.<br />
Sanak keluarga maupun para tetanggan<strong>ja</strong> <strong><strong>ja</strong>ng</strong> turnt bersedii.<br />
hati atas peristiwa <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengharu<strong>ka</strong>n itu menggabung<strong>ka</strong>n diri dengan<br />
ibu malang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> sedang berhiba2 mengelilingi ma<strong>ja</strong>t anakn<strong>ja</strong>.<br />
Tarian Bines dimulai dengan ut<strong>ja</strong>pan Bismillahirrahmanirrahun,<br />
penarin<strong>ja</strong> bergerak berling<strong>ka</strong>r sambil mcn<strong>ja</strong>nji<strong>ka</strong>n sad<strong>ja</strong>k2 <strong>ja</strong>nv<br />
mcnjinggung berbagai segi kehidupan.<br />
Disamping Bines ada pula senitari <strong><strong>ja</strong>ng</strong> disebut „Sining Bines<br />
dan düaku<strong>ka</strong>n oleh pria terdiri dari beberapa orang <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengada<strong>ka</strong>n<br />
gerak berling<strong>ka</strong>r dengan henta<strong>ka</strong>n2 <strong>ka</strong>ki <strong><strong>ja</strong>ng</strong> teratur dan beri-
— 63 —<br />
D A F T A K I S I<br />
Halaman<br />
Sarnbutan Kema Umum 3<br />
Atjeh <strong>ka</strong><strong>ja</strong> Buda<strong>ja</strong> 5<br />
Rentjong 7<br />
Seudati tari kepahlawanan 10<br />
Ratóih Duëk 13<br />
Rapai Dafoóh 14<br />
Rapai pulot *-»<br />
Phó atau Bineueh 18<br />
Didong 20<br />
Grimphèng 21<br />
Saman • • • • 22<br />
Tari peudeneng 23<br />
Guru Didong 24<br />
Laweuet 25<br />
Kaju Medang Sengit 27<br />
Meuseu<strong>ka</strong>t 20<br />
Biula<br />
Tari anjung 23<br />
Geundrang 24<br />
Tari turun ku Lut 36<br />
Dike<br />
Nasip 40<br />
Hadih mad<strong>ja</strong> 41<br />
Geudeue-geudeue 43<br />
Haba D<strong>ja</strong>meuen 44<br />
Hi<strong>ka</strong><strong>ja</strong>t perang Sabi 45<br />
Peranan wanita 49<br />
Pusta<strong>ka</strong> Bahasa Atjeh 51<br />
Bahasa dan sastra °4<br />
Saman Gajo<br />
6 0<br />
Pelebat<br />
6 1<br />
Bines<br />
6 2<br />
Daftar isi<br />
6 3<br />
3 1<br />
3 8
DAFTAR G A M B A R2<br />
Gambar No. : Halaman<br />
1. T<strong>ja</strong>kra Don <strong>ja</strong>, lontjeng raksasa dari<br />
zaman Kerad<strong>ja</strong>an Atjeh — Kulit halaman II.<br />
2. Pinto Khöb, tempat Permaisuri bersalin<br />
pa<strong>ka</strong>ian bila man di 6<br />
3. Rentjong dalam berbagai bentuk 7<br />
4. Seudati, tari kepahlawanan jg gempitaria 10<br />
5. Tamas<strong>ja</strong> di Lamno Da<strong>ja</strong> 13<br />
6. Tari daböh jg menakdjub<strong>ka</strong>n <strong>ka</strong>rena kesaktiann<strong>ja</strong> 15<br />
7. Tari kesaktian <strong><strong>ja</strong>ng</strong> mengeri<strong>ka</strong>n 16<br />
8. Dara2 menari<strong>ka</strong>n Phö dengan gemalai 18<br />
9. Monument Ma<strong>ka</strong>m Sulthan Is<strong>ka</strong>ndarmudia 21<br />
10. Pedang dan ane<strong>ka</strong> djen :<br />
s send<strong>ja</strong>ta2 tad<strong>ja</strong>m 23<br />
11. Mesdjid ra<strong>ja</strong> Baiturraehman <strong><strong>ja</strong>ng</strong> megah 29<br />
12. Alat2 seni suara 31<br />
13. T<strong>ja</strong>nang, rapai, gong c3an geundrang 34<br />
14. Pintu gerbang Mesdjid ra<strong>ja</strong> Biaiturrachman 38<br />
15. Pa<strong>ka</strong>ian adat untuk upat<strong>ja</strong>ra 42<br />
16. Rumoh (rumah) Atjeh 48<br />
17. Dö<strong>ka</strong>rim, pud<strong><strong>ja</strong>ng</strong>ga Atjeh terkemu<strong>ka</strong> 51<br />
18. Gunongan, bangunan klasik dgn pahatan<br />
reliëf Atjeh<br />
19. Kesenian Saman Gajo<br />
20. Gunongan, bangunan klasik dengan<br />
pahatan reliëf Atjeh<br />
21. Tari R'nes dari Tanah Alas 62<br />
22. Upat<strong>ja</strong>ra duduk toersanding dipelaminan kulit . IV<br />
5 5<br />
6<br />
^