02.01.2013 Views

magaliTebi - Ganatleba

magaliTebi - Ganatleba

magaliTebi - Ganatleba

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

lia TevzaZe<br />

qimia 11<br />

maswavleblis wigni


lia TevzaZe, nunu javaxiSvili<br />

qimia<br />

XI klasi<br />

maswavleblis wigni<br />

redaqtorebi<br />

lali baqraZe<br />

solomon nozaZe<br />

lali qadagiZe<br />

dizaini da dakabadoneba<br />

nino guruli<br />

© gamomcemloba `diogene~, 2010<br />

yvela ufleba daculia<br />

ISBN 978-9941-11-167-9<br />

gamomcemloba `diogene~, Tbilisi, kekeliZis q. 6, telefoni 95 63 94, tel./faqsi 96 79 71<br />

www.diogene.ge


maswavleblis wignis koncefcia<br />

maswavleblis wignis ZiriTadi mizania qimiaSi swavleba/swavlis xarisxis amaRleba.<br />

am miznis misaRwevad maswavleblis wigns upiratesad oTxi funqcia aqvs:<br />

1. samecniero da zogadi informaciis miwodeba. dRes, samecniero-teqnikuri progresis epoqaSi,<br />

mecnierebis ciklis sagnebis arc erTma pedagogma ar SeiZleba absoluturad yvelaferi<br />

icodes. miT umetes, rom yovel 10 weliwadSi samecniero informacia Zveldeba da misi naxevari<br />

axldeba.<br />

wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, ise dagegmos gakveTilebi, rom man moswavleebTan<br />

erTad moiZios axali informaciebi ramdenime alternatiuli wyarodan, daaxarisxon<br />

isini, amoarCion da praqtikulad miznobrivad gamoiyenon TavianTTvis saintereso.<br />

2. qimiis maswavleblis profesiuli ganviTarebis xelSewyoba.<br />

maswavleblis wignSi ganxilulia inovaciuri saswavlo teqnologiebi, moswavleze orientirebuli<br />

swavleba/swavlis ZiriTadi principebi da swavleba/swavlis axali midgomis ZiriTadi<br />

maxasiaTeblebi.<br />

maswavleblis wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, gaiazros Tavisi roli saganmanaTleblo<br />

reformis warmatebiT ganxorcielebaSi da SeimuSaos swavlebis sakuTari<br />

stili.<br />

3. saswavlo procesisa da gakveTilebis dagegmva/warmarTvaSi daxmareba.<br />

maswavleblis wignSi ganxilulia Tanamedrove interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi<br />

da geg mvis etapebi. mocemulia gakveTilebis dagegmvis sanimuSo sqema da sxvadasxva tipis<br />

ramdenime gakve Tilis scenari.<br />

4. Sefasebis axali sistemis daxasiaTeba da SefasebaSi daxmareba.<br />

saxelmZRvaneloSi ganxilulia monitoringis, Semowmebisa da Sefasebis xerxebi, formebi da<br />

saSualebebi. mocemulia rekomendaciebi, romlebic daexmareba qimiis maswavlebels Sefasebis<br />

axali sistemis efeqtianad danergvaSi.<br />

amgvarad, qimiis maswavleblis wigni moicavs bevr aucilebel informaciasa da rekomendacias,<br />

romelic daexmareba maswavlebels, sworad SearCios da dagegmos aqtivobebi moswavleze<br />

orientirebuli swavleba/swavlis procesis praqtikulad gansaxorcieleblad.<br />

mocemuli saxelmZRvanelo naxevrad Ria tipisaa. Cveni rCevebi da rekomendaciebi emsaxureba<br />

maswav leblis codnisa da praqtikis gamdidrebas da ar zRudavs mis Tavisuflebas, miiRos<br />

gadawyvetileba ama Tu im gakveTilisTvis aqtivobebis SesarCevad da gamosayeneblad. avtorebis<br />

azriT, dRes qimiis maswav leblebs yvelaze metad iseTi saswavlo strategiis SemuSaveba<br />

sWirdebaT, romelic xels Seuwyobs qimiis gakveTilebze swavlisa da kvlevis procesebis<br />

ganxorcielebas.<br />

es mxolod maSin SeiZleba moxdes, rodesac maswavleblis swavlebis stili SeTavsebadi<br />

aRmoCndeba TiToeuli moswavlis swavlis stilTan. maSin TandaTan aRmoifxvreba saswavlo<br />

masalis gagebis deficiti, moixsneba disciplinis problema da gaizrdeba moswavleTa motivacia<br />

qimiis gakveTilebze damoukidebeli swavlis gansaxorcieleblad.<br />

Zlieri mxareebi<br />

1. gasagebi da martivi instruqciebi moswavleebisTvis, romlebSic prioriteti eniWeba:<br />

• aRmoCenebisa da erToblivi an damoukidebeli kvlevebiT swavlas.<br />

• kritikuli da logikuri azrovnebis ganviTarebas.<br />

• wina wlebSi SeZenili codnis gagebasa da zogadi unarebis doneze gaazrebas.<br />

2. masalis gagebasa da siRrmiseul gaazrebas emsaxureba, agreTve swavlis Sedegebs amowmebs<br />

teqstSi CarTuli an teqstTan miznobrivad dakavSirebuli:<br />

• savarjiSoebi.<br />

5


• feradi ilustraciebi.<br />

• cdebi.<br />

• testebi.<br />

• kiTxvarebi.<br />

• saSinao davalebebi.<br />

3. Sriftis Sesabamisi zoma, furclisa da akinZvis kargi xarisxi.<br />

siaxleebi<br />

saxelmZRvanelo saganmanaTleblo resursia. masSi mocemuli aqtivobebis gamoyenebiT moswavles:<br />

• eqmneba motivacia swavlisTvis.<br />

• gansazRvravs kvlevis obieqts.<br />

• akvirdeba sxeulebsa da movlenebs.<br />

• gegmavs, atarebs da aanalizebs cdebs.<br />

• swavlobs aRmoCenebis gziT. ecnoba qarTveli qimikosebis wvlils am aRmoCenebSi.<br />

• iZens da iyenebs monacemebis moZiebisa da warmodgenis sxvadasxva xerxebs.<br />

• qmnis da iyenebs modelebs, plakatebs, kolaJebs, proeqtebs.<br />

• cdilobs, praqtikulad gamoiyenos is, rac gaigo.<br />

• iRebs gadawyvetilebas.<br />

• qmnis sistemas, miuCens masSi obieqts adgils.<br />

6


wlis bolos misaRwevi Sedegebi:<br />

qim.XI.1.<br />

qim.XI.2.<br />

qim.XI.3.<br />

qim.XI.4.<br />

qim.XI.5.<br />

qim.XI.6.<br />

qim.XI.7.<br />

erovnuli saswavlo gegma<br />

qimia<br />

XI klasi<br />

mimarTuleba: qimiuri movlenebi<br />

moswavle aRwers atomis aRnagobas.<br />

moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis<br />

aRnagobasTan.<br />

moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da<br />

qimiuri bmis xasiaTs.<br />

moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs.<br />

moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi.<br />

moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas.<br />

moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis<br />

Sesaxeb.<br />

mimarTuleba: qimiuri movlenebi<br />

wlis bolos misaRwevi Sedegebi da maTi indikatorebi<br />

qim.XI.1. moswavle aRwers atomis aRnagobas<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs da elementebis Tvisebebs<br />

akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />

• gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul doneebsa da qvedoneebze. gamoTvlis<br />

TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas da eleqtronebis<br />

maqsimalur ricxvs;<br />

• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da d- elementebisaTvis eleqtronebis<br />

ganawilebis ZiriTadi principebis gaTvaliswinebiT.<br />

qim.XI. 2. moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis<br />

aRnagobasTan<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs;<br />

• adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi fizikuri da qimiuri<br />

Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />

• asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis individualobis gansazRvraSi;<br />

• adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs atomis aRnagobis<br />

TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi daskvna;<br />

• akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmoqmnis unars maTi savalento<br />

eleqtronebis raodenobasTan;<br />

• adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis gare garsebis aRnagobis<br />

identurobas.<br />

7


qim.XI. 3. moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da qimiuri<br />

bmis xasiaTs<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• aRwers sxvadasxva tipis bmebis warmoqmnis meqanizmebs. ganasxvavebs ionur, kovalentur<br />

da metalur bmebs. mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

• axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva nivTierebis fizikur Tvisebebs.<br />

• naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul formulas da axasiaTebs<br />

masSi arsebul bmebs.<br />

• ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da<br />

sqematurad gamosaxavs σ− da π− bmebis warmoqmnas.<br />

qim.XI. 4. moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magali- magali-<br />

Tebi, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />

• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />

• abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />

• asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgeniTi<br />

procesebis magaliTebs da gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi<br />

Sedegebis Sesaxeb.<br />

qim.XI. 5. moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT<br />

reaqciebTan;<br />

• adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis procesSi eleqtrodebze<br />

ionuri ganmuxtvisas mimdinare reaqciebis sqemebs;<br />

• aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas qimiur mrewvelobasa<br />

da teqnikaSi;<br />

• asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raodenobriv gamoTvlebs.<br />

qim.XI.6. moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis tolobebs;<br />

• iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva faqtoris (wneva, nivTierebaTa<br />

koncentracia, temperatura) qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis<br />

saTanado magaliTebs;<br />

• moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis mizniT qimiuri<br />

wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis magaliTebs.<br />

qim.XI. 7. moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis<br />

Sesaxeb<br />

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />

• axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />

• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze da akavSirebs am<br />

Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />

• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />

• msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />

• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis;<br />

• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. miRebuli Sedegebis<br />

siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />

8


programis Sinaarsi<br />

Sedegebis miRweva SesaZlebelia mocemuli Sinaarsis safuZvelze:<br />

Tanamedrove warmodgena atomis aRnagobaze. atombirTvis Sedgeniloba, izotopis cneba.<br />

kvanturi ricxvebi da orbitalebi. umciresi energiis principi. paulis principi. hundis wesi.<br />

eleqtronuli konfiguracia. s-, p- da d- elementebi.<br />

perioduli sistemis jgufebi da periodebi (atomTa eleqtronuli aRnagobis moxedviT).<br />

eleqtrouaryofiToba.<br />

Jangvis ricxvi. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis klasifikacia. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis<br />

tolobebis Sedgena.<br />

qimiuri bmis tipebi: kovalenturi (arapolaruli da polaruli), ionuri da metaluri. donorul-aqceptoruli<br />

bmis warmoqmnis meqanizmi. wyalbaduri bma. eleqtronuli orbitalebis<br />

hibridizacia. σ- da π− bmebi.<br />

eleqtrolizi, misi roli warmoebaSi.<br />

Seqcevadi da Seuqcevadi reaqciebi. qimiuri wonasworoba, le-Satelies principi. qimiur wonasworobaze<br />

moqmedi faqtorebi (koncentracia, temperatura, wneva).<br />

elementebi: wyalbadi, halogenebi, Jangbadi, gogirdi, azoti, fosfori, naxSirbadi, siliciumi,<br />

natriumi, kaliumi, magniumi, kalciumi, alumini, rkina, manganumi. maTi mniSvnelovani<br />

naerTebi, miReba, Tvisebebi, gamoyeneba.<br />

9


saaTebis<br />

ganawileba<br />

16<br />

1<br />

10<br />

Temis, paragrafis dasaxeleba<br />

Tema 1 -<br />

wardgena<br />

1 1. warmodgenebis ganviTareba<br />

atomis aRnagobis Sesaxeb<br />

Sinaarsisa da miznebis ruka<br />

standartis Sesabamisi Sedegebi da indikatorebi<br />

qimia XI.1. 2.<br />

• iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs<br />

da elementebis Tvisebebs akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />

1 2. atombirTvis Sedgeniloba • asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis<br />

individualobis gansazRvraSi;<br />

2 3. qimiuri elementis izo topuri<br />

Sed geniloba<br />

2 4. eleqtronebi atomSi, atomuri<br />

speq trebi da kvanturi<br />

ricxvebi<br />

1 5. atomis eleqtronuli for-<br />

mula<br />

1 6. praqtikuli samuSao: mcire<br />

(I-III) pe ri odebis atomTa<br />

perioduli for mulebi<br />

2 7. IV (didi) periodis atomTa<br />

eleqtronuli formulebi<br />

2 8. atomis agzneba da ioni-<br />

zacia<br />

2 9. atomis eleqtronuli formula<br />

da perioduli siste<br />

ma<br />

1 10. Temis Sejameba<br />

15<br />

1<br />

Tema 2<br />

wardgena qimia XI.3.<br />

• ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs;<br />

• adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi<br />

fizikuri da qimiuri Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs<br />

akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />

• gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul doneebsa<br />

da qvedoneebze.<br />

• gamoTvlis TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas<br />

da eleqtronebis maqsimalur ricxvs;<br />

• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s- da p- elementebisaTvis<br />

eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis<br />

gaTvaliswinebiT.<br />

• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da d-<br />

elementebisaTvis eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis<br />

gaTvaliswinebiT.<br />

• akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmoqmnis<br />

unars maTi savalento eleqtronebis raodenobasTan;<br />

• adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis<br />

gare garsebis aRnagobis identurobas.<br />

• adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs<br />

atomis aRnagobis TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi<br />

daskvna;<br />

2 1. kovalenturi bma • aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis meqanizmebs. mohyavs<br />

<strong>magaliTebi</strong>.<br />

• naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul<br />

formulas da axasiaTebs masSi arsebul bmebs.<br />

2 2. martivi da jeradi bmebi • ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis<br />

warmoqmnis meqanizmze da sqematurad gamosaxavs σ- da π bmebis<br />

warmoqmnas.<br />

2 3. atomuri orbitalebis<br />

hibridizacia<br />

• msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da sqematurad<br />

gamosaxavs σ- da π bmebis warmoqmnas.


2 4. kovalenturi bma donoraqceptoruli<br />

meqanizmiT<br />

• aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis donor-aqceptorul<br />

meqanizms. mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

1 5. ionuri bma • aRwers ionuri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs ionur da<br />

kovalentur bmebs da mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

2 6. metaluri bma • aRwers metaluri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs metalur,<br />

ionur da kovalentur bmebs da mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

2 7. wyalbaduri bma • axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva<br />

nivTierebis fizikur Tvisebebs.<br />

1 8. praqtikumi: kavSiri atomis<br />

aRnagobas, qimiuri bmis<br />

xasiaTsa da nivTierebis<br />

Tvisebebs Soris<br />

1 9. Temis Sejameba<br />

21<br />

1<br />

Tema 3<br />

wardgena qimia XI.4. 5.<br />

• moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis<br />

eleqtronul aRnagobas da qimiuri bmis xasiaTs<br />

2 1. Jangvis ricxvi • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />

1 2. kavSiri atomis aRnagobasa<br />

da elementis Jangvis ricxvs<br />

Soris<br />

1 3. praqtikumi: naerTSi elementTa<br />

Jangvis ricxvebis<br />

gansazRvra<br />

• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />

• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />

2 4. Jangva-aRdgenis reaqciebi • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />

da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />

2 5. eleqtronuli balansi • abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />

2 6. Jangva-aRdgenis reaqciebis<br />

klasifikacia<br />

1 7. praqtikumi: Jangva-aRdgenis<br />

reaqciebi<br />

1 8. praqtikuli samuSao: TvisebiTi<br />

reaqciebi mJangavebsa<br />

da aRmdgenebze<br />

1 9. praqtikuli samuSao:JangvaaRdgenis<br />

reaqciis gamokvleva<br />

• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />

da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />

• abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />

• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />

da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />

• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />

da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />

2 10. wylis eleqtrolizi • moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols<br />

teqnikasa da mrewvelobaSi<br />

2 11. marilebis eleqtrolizi • adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis<br />

procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare<br />

reaqciebis sqemebs;<br />

• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis<br />

mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan;<br />

11


1 12. eleqtrolizi xsnadi ano-<br />

12<br />

diT<br />

1 13. praqtikumi: eleqtrolizis<br />

raodenobrivi daxasiaTeba<br />

• adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis<br />

procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare<br />

reaqciebis sqemebs;<br />

• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis<br />

mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan;<br />

• asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raodenobriv<br />

gamoTvlebs.<br />

1 14. Temis Sejameba • asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi<br />

mimdinare Jangva-aRdgeniTi procesebis magaliTebs da<br />

gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebis<br />

Sesaxeb.<br />

• aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas<br />

qimiur mrewvelobasa da teqnikaSi;<br />

10<br />

1<br />

Tema 4<br />

wardgena<br />

1 1. Seuqcevadi da Seqcevadi<br />

reaqciebi<br />

qimia XI.6.<br />

• ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis<br />

tolobebs;<br />

2 2. qimiuri wonasworoba • axasiaTebs qimiur wonasworobas da CamoTvlis magaliTebs.<br />

1 3. wonasworobis mudmiva • raodenobribad axasiaTebs wonasworebis process.<br />

2 4. qimiuri wonasworobis gadaxris<br />

pirobebi<br />

2 5. qimiuri reaqciis optimaluri<br />

pirobebis SerCeva<br />

1 6. Temis Sejameba<br />

9<br />

1<br />

Tema 5<br />

wardgena<br />

• iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva<br />

faqtoris (wneva, nivTierebaTa koncentracia, temperatura)<br />

qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis saTanado<br />

magaliTebs;<br />

• moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis<br />

mizniT qimiuri wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis<br />

magaliTebs.<br />

qimia XI.7.<br />

2 1. wyalbadi da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />

2<br />

2<br />

• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvi-<br />

2. tute metalebi da maTi<br />

sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />

naerTebi<br />

• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />

3. tute miwametalebi da maTi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />

naerTebi<br />

• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elemente-<br />

1 4 . p r a q t i k u l i s a m u S a o : bisaTvis;<br />

TvisebiTi reaqciebi • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />

metalebze<br />

miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqi-<br />

1 5. Temis Sejameba<br />

miuri Zabvis mwkrivis mixedviT.


14<br />

1<br />

Tema 6<br />

wardgena qimia XI.7.<br />

1 1. alumini da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />

2<br />

2<br />

• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvi-<br />

2. naxSirbadi da siliciumi.<br />

sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />

maTi naerTebi<br />

• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />

3. azoti da fosfori. maTi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />

naerTebi<br />

• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elemente-<br />

2 4. azotmJava da nitratebi bisaTvis;<br />

2<br />

1<br />

5. Jangbadisa da gogirdis<br />

• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />

SedarebiTi daxasiaTeba<br />

miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri<br />

Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />

6. gogirdmJava da misi naer-<br />

Tebi<br />

2 7. halogenebi da maTi naer-<br />

Tebi<br />

1 8. Temis Sejameba<br />

7<br />

1<br />

Tema 7<br />

wardgena qimia XI.7.<br />

2 1. rkina da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />

2<br />

1<br />

2. manganumi da misi naerTebi<br />

3. praqtikuli samuSao: Tvi-<br />

• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze<br />

da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />

• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />

sebiTi reaqciebi<br />

• msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />

1 4. Temis Sejameba<br />

• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis;<br />

• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />

miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri<br />

Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />

SeniSvna: sul 108 saaTi, maT Soris<br />

sagakveTilo datvirTva _ 92 saaTi;<br />

sarezervo _ 10 (TiToeul Temaze saWiroebisamebr 1 an 2 saaTi;<br />

referatebisa da proeqtebis prezentaciisTvis _ 6.<br />

13


14<br />

saswavlo masalis wardgenis fazebis<br />

axsna-ganmarteba<br />

a. motivacia<br />

`motivacia~ laTinuri sityvaa da qarTulad „moZraobas~, „amoZ ravebas~ niSnavs.<br />

sakuTari Tavis „amoZraveba~ miznis miRwevis gasaadvileblad, risame sasargeblod mosazrebis,<br />

sabuTis, safuZvlis moyvana, Sinagani barierebis gadalaxvis kargi saSualebaa.<br />

motivi aris raRac qcevis, qmedebis gamomwvevi mizezi/sababi da pirovnebas yovelTvis<br />

ubiZgebs garkveuli miznisken. rac Zlieria motivi, miT Zlieraa adamiani ganwyobili miznis<br />

misaRwevad. mizani xom yovelTvis raRac moTxovnilebis dakmayofilebas ukavSirdeba.<br />

kidev ufro rTulia sxvebis motivacia. es niSnavs, ubiZgos sxvas, Secvalos Tavisi Zveli<br />

qceva axliT.<br />

axali erovnuli saswavlo gegmis Sedegebis misaRwevad gansakuTrebiT didi mniSvneloba<br />

aqvs maswavleblis mier TiToeuli moswavlis motivacias.<br />

unda ganvasxvaoT moswavleTa Sinagani da garegani motivacia: rogorc garegani (swavla<br />

niSnebisaTvis, mSoblebis SiSiT, waxalisebisaTvis, maswavleblis SiSiT/siyvaruliT), ise Sinagani<br />

(swavla ganviTarebisTvis, sagnis interesiT, pirvelobis surviliT, megobrebTan TanamSromlobiT).<br />

motivacia gavlenas axdens swavlis procesis efeqtianobaze. amasTan Sinagani<br />

motivacia ufro xangrZlivi da marTvadia, vidre garegani, romelic niSnebis/jildoebis<br />

miRebis survils an dasjis SiSs efuZneba da am garegani faqtorebis ararsebobisTanave<br />

mcirdeba/qreba. Sinagani motivacia sxvadasxva moswavles sxvadasxvanairi aqvs: zogs susti,<br />

zogs Zlieri. TiToeuls gansakuTrebuli damokidebuleba sWirdeba: susti motivaciis moswavles<br />

zogjer Seqeba da mxardaWera ganawyobs swavlisken, magram aqac zomierebis dacvaa<br />

saWiro _ SeiZleba zedmetma Seqebam Sinagani motivacia, piriqiT, daaqveiTos.<br />

motivaciis gamowvevaze aranakleb mniSvnelovania misi SenarCuneba gakveTilze swavlis<br />

procesSi. profesionali pedagogi saswavlo procesis swori organizebiT xels Seuwyobs<br />

moswavleebSi motivaciis Camoyalibebas, Tu gakveTilze aqtivobebis dagegmvisas gaiTvaliswinebs<br />

moswavleTa: swavlis stils, interesebs, SesaZleb lobebsa da saWiroebebs.<br />

ras gulisxmobs masalis swori organizeba? aqtivobebi ise daigegmos, rom axali masalis<br />

swavla eyrdnobodes Zvels da gamomdinareobdes misgan. moswavles saSualeba hqondes,<br />

axali naswavli Seadaros/Seapirispiros ZvelTan da gamoTqvas Tavisi azri.<br />

sasurvelia, yvela gakveTili daiwyos samotivacio aqtivobiT, romelic daexmareba sxvadasxva<br />

interesisa da SesaZleblobis moswavles, gaiazros swavlis mizani da iTanamSromlos<br />

maswavlebelTan/moswavleebTan miznis misaRwevi saSualebebis SesarCevad. moswavleTa aqtiuroba<br />

swavlis procesSi zrdis maT motivacias.<br />

ramdenime rCeva, romelic daexmareba maswavleblebs moswavleTa motivaciisTvis, ase<br />

SeiZleba CamovayaliboT:<br />

1. martivad, realurad dagegmeT gakveTilis mizani standartis misaRwev Sedegebze dayrdnobiT<br />

da daexmareT moswavleebs, gaacnobieron, ra SeuZliaT maT gaakeTon gakveTilze<br />

miznis misaRwevad.<br />

2. ecadeT, ise SearCioT aqtivobebi, rom saswavlo masala iyos saintereso, saSualo sirTulis,<br />

arc Zalian advili, arc Zalian rTuli, raTa warmatebam swavlaSi ganumtkicos moswavleebs<br />

sakuTari Tavisadmi rwmena.<br />

3. daexmareT moswavleebs, Tavi igrZnon klasSi gundis wevrad da aiRon pasuxismgebloba<br />

wyvilebSi, jgufebSi muSaobisas Sedegis miRwevaze.<br />

4. mravalferovani saswavlo meTodebis gamoyenebiT daexmareT moswavleebs, SearCion maT-<br />

Tvis „komfortis zona~, SeZlebisdagvarad mieciT swavlisas davalebis arCevis ufleba,<br />

daexmareT, pozitiurad ganawyoT moswavleebi erTmaneTis mimarT, rom gamoricxoT arajansaRi<br />

konkurencia.<br />

5. ecadeT, moswavleTa Sefasebisas gaakeToT pozitiuri komentarebi. jer aRniSneT is dadebi-<br />

Ti, rac namuSevarSi dainaxeT, Semdeg ki, Tu aucilebelia, miuTiTeT daSvebul Secdomaze da


mieciT Sansi Secdomis aRmosaCenad/gamosasworeblad. sust mxareebze saubrisas nu SeexebiT<br />

maT pirovnulad, mieciT rwmena, rom SeZleben problemebisgadalaxvasa da warmatebis miRwevas.<br />

nabij-nabij aswavleT namuSevris kritikulad, obieqturad TviT/urTierTSefaseba.<br />

moswavleTa motivaciisTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania gak veTilis dasawyisi.<br />

Cven mier mocemul sanimuSo gakveTilis scenarebSi yvelgan vecadeT, gakveTilis pirveli<br />

5 wT. daeTmos samotivacio aqtivobas, romelic faqtobrivad aris gakveTilis faza (etapi) _<br />

saswavlo sakiTxis dasmis/wardgenisa. gakveTilis SesavalSi samotivacio aqtivobis Sinaarsi<br />

damokidebulia specifikasa da moswavleTa gamocdileba/SesaZleblobaze, agreTve imis<br />

gaazrebaze, ris SesaZlebloba _ adamianuri da fizikuri resursebis saxiT arsebobs klasSi<br />

(samotivacio aqtivobebis konkretuli <strong>magaliTebi</strong> ixileT gakveTilebis scenarebSi).<br />

b. sakiTxis dasma, amocanis gansazRvra<br />

mas Semdeg, rac standartis Sedegebze dayrdnobiT ganisazRvreba gakveTilis saswavlo<br />

miznebi, faqtobrivad Camoyalibdeba saswavlo savarjiSoebis CarCo. miznis Sesasruleblad<br />

dasaxuli amocanebi gansazRvravs SerCeuli aqtivobebis saxesa da Tanmimdevrobas, aseve moswavleTa<br />

organizebis formebs (mTel klasTan, individualuri, wyvilebSi, jgufebSi). dasmuli<br />

sakiTxis ganviTareba/aTvisebisTvis saxelmZRvaneloSi arsebobs ZiriTadi saswavlo<br />

masala (teqsti, ilustraciebi, situaciuri amocanebi, problemuri kiTxvebi, diagramebi,<br />

cxrilebi, fotoebi, kiTxvebi, testebi...), romelTa analiziT maswavleblis mier SeirCeva:<br />

• sawyis fazaSi Sesasrulebeli savarjiSoebi (maTgan romelime SeiZleba gamoyenebul iqnes<br />

samotivaciodac) Tu aseT savarjiSos saxelmZRvaneloSi ver vipoviT, Cven unda movifiqroT/SevqmnaT.<br />

• ZiriTadi saswavlo masala faqtobrivad iqneba motivaciis SenarCunebis mizniT sakiTxis<br />

asaTviseblad da ganviTarebisTvis SerCeuli savarjiSoebi saxelmZRvanelodan, damxmare<br />

saswavlo masalidan an maswavleblis mier mofiqrebuli. yuradReba unda mieqces, rom<br />

aqtivobebis Tanmimdevroba Seesabamebodes moswavleTa saazrovno unaris ganviTarebas da<br />

Tu saWiroa, maswavlebelma moamzados specialuri instruqciebi/rCevebi damoukidebeli<br />

kvlevisas SesaZleblobebis maqsimalurad gamovlenaSi dasaxmareblad (instruqciis nimuSi<br />

ix. scenarebSi).<br />

• moswavleebTan erTad momzaddes jgufSi muSaobisas TanamSromlobis, kvlevis, gadawyvetilebebis<br />

miRebis, masalis warmodgenis, teqstze muSaobis, referatis momzadebis, cdis Catareba/<br />

dagegmvis... unarebis Sesafasebeli sqemebi da isini gamoyenebul iqnes miznobrivad Sefasebis<br />

procesSi (Sefasebis sqemebis kon kretuli <strong>magaliTebi</strong> ix. gakveTilebis scenarebSi).<br />

Sinaarsobrivad naswavli masalis gaazreba xorcieldeba gak veTilis bolo, damagvirgvinebel<br />

etapze Semajamebeli savarjiSoebis gamoyenebiT. am dros faqtobrivad xdeba aqtivobebis<br />

integracia naswavli masalis Sesajameblad (ix. Semajamebeli aqtivobebi scenarebSi).<br />

aRniSnulidan gamomdinare gakveTilis struqtura SeiZleba sqematurad ase warmovadginoT:<br />

gakveTilis struqtura<br />

msvlelobis mixedviT<br />

Sinaarsis mixedviT<br />

Sesavali motivacia (ganwyobis Seqmna)<br />

aqtivobebi<br />

_ mTel klasTan<br />

_ individualurad<br />

_ wyvilSi<br />

_ jgufSi<br />

etapebi<br />

sakiTxis<br />

dasma/warmodgena<br />

I faza<br />

siRrmiseuli wvdoma sakiTxis ganviTareba/aTviseba II faza<br />

analizi, Sejameba gaazreba (refleqsia) codnis gamoyeneba/integracia III faza<br />

15


16<br />

gakveTilis dagegmvis zogadi principebi<br />

rCevebi maswavleblebs efeqtiani gakveTilis dasagegmad<br />

gakveTilze saswavlo procesis dasagegmad maswavleblis upir velesi amocana gakveTilis miznis<br />

arsis gagebaa.<br />

gakveTilis saswavlo mizani/miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma.<br />

ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo gegmaSi<br />

yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sedegis qvemoT<br />

mocemuli indikatorebi. mawavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka uCvenebs, romeli<br />

Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli indikatorebiT dasturdeba<br />

gakveTilis bolos Sedegis miRweva.<br />

rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:<br />

• gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedegebidan.<br />

• qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis.<br />

• exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi.<br />

• warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos.<br />

yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac<br />

Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT, rom<br />

gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:<br />

gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas miznis misaRwevad<br />

winaswar unda moifiqroT:<br />

codna (aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben…)<br />

ganwyoba-damokidebuleba<br />

(Seafaseben, SearCeven, Secvlian…)<br />

unarebi (Seadareben, Seqmnian,<br />

gaaanalizeben, gamoikvleven…)<br />

• romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.<br />

• aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa dainteresebas<br />

swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan damakav-<br />

Sirebel rols.<br />

• aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli, SemoqmedebiTi.<br />

• iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa progresi<br />

da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavlebelma dasaxul miznebs).<br />

aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva da<br />

drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniSnebs,<br />

rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac metad SesabamisobaSi<br />

iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis stilTan, miT<br />

realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Sesasruleblad gankuTvnil<br />

dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis procesSic SesaZlebelia SeitanoT<br />

masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradReba misaqcevia drois ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac<br />

saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored<br />

jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis,<br />

jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao<br />

kvleviTi an SemoqmedebiTia, TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes<br />

zedmeti dro an ar daakldes dro) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas.<br />

drois ganawilebis problema samarTliania zogadad mTeli gakveTilisTvisac.<br />

gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis gamoyenebis gareSe.<br />

gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT: adamianuri (sxva maswavlebeli,<br />

sazogadoebis wevri…), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi, samuSao furclebi…), vizualuri<br />

(plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi…) Tu audiovizualuri (kompiuteri, videokamera…). mza resursebze<br />

aranakleb efeqturia resursebis Seqmna. resursis moZieba/Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur<br />

an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis srulyofa/ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg<br />

skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis<br />

gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT, es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos.


yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba.<br />

Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamo tanili daskvna, romelic daafiqsirebs<br />

TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad: swavlis garkveul etapze).<br />

Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs.<br />

monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris<br />

devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.<br />

monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis stili,<br />

SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis dagegmvaSi.<br />

Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul moswavlesTan<br />

da yuradReba gaunawiloT TiToeuls.<br />

Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zogadad swavlis procesis)<br />

Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs?<br />

monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob/xelisSemSlel faqtorebs.<br />

Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs/saSualebebs Sedegebis gasaumjobeseblad. pedagogiur<br />

praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva, konsultacia, saubari, testireba,<br />

CaTvla, gamocda.<br />

ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situaciaSi moqmedebis<br />

Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad SeirCeva Semowmebis saSualebebi:<br />

kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi da sxva.<br />

arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswavlis mimdinare<br />

Sefaseba xdeba ara mxolod niSnebis an qulebis dasawerad, aramed TiToeuli moswavlis droSi gan vi-<br />

Tarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT droTa ganmav lo baSi<br />

TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierT/TviTSefasebis unar-Cvevac: moswavle aqtiurad iRebs mo na wileobas<br />

gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi.<br />

mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema:<br />

gakveTilze misaRwevi Sedegi → indikatorebi<br />

↓<br />

mizani/miznebi<br />

↓<br />

aqtivobebi (organizacia, dro)<br />

↓<br />

resursebi (klasisa da TiToeuli moswavlisTvis)<br />

↓<br />

Sefaseba<br />

momavalSi Cven gamoviyenebT TiToeuli gakveTilis dagegmvis cxrils:<br />

saswavlo<br />

miznebi<br />

Tema aqtivobebi<br />

moswavlis<br />

organizeba<br />

drois<br />

ganawileba<br />

resursebi<br />

Semowmeba-<br />

Sefaseba<br />

cxrilis SedgenaSi dagexmarebaT yoveli gakveTilis win da bolos saazrovno unarebis ganviTarebis<br />

Sesabamisad sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:<br />

1. ra masalas iswavlian, romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi, ra Sedegs unda mivaRwio, Sefasebis<br />

romeli forma SevarCio?<br />

2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad. ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi moswavleebi?<br />

3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi?<br />

4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom SevarCieT<br />

msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma?<br />

5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas/Tanmimdevrobas Sevcvli da savarjiSoebs azrobrivad gavaerTianeb?<br />

riT davasabuTeb Cems arCevans?<br />

6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvlilebebis<br />

Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?<br />

17


18<br />

Sefasebis axali sistema da<br />

rekomendaciebi SefasebisTvis<br />

Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis Sedegebis gansjis safuZvelze gamotanili daskvna, romli-<br />

Tac fiqsirdeba moswavleTa progresi garkveul etapze.<br />

monitoringi TiToeuli moswavlis warmatebisaTvis mudmivi Tvalyuris devnebisa da faqtebis mogrovebis<br />

procesia. Semowmeba dakvirvebis procesia, romliTac grovdeba monacemebi swavlis procesis zogadi<br />

winsvlisa da TiToeuli moswavlis warmatebis Sesaxeb.<br />

saswavlo praqtikaSi kargad aris cnobili Semowmebis formebi, xerxebi da saSualebebi.<br />

formebi: zepiri, werilobiTi, konkretul situaciaSi moqmedebis aRniSvniT…<br />

xerxebi: dakvirveba, saubari, gamokiTxva, konsultacia, gamocda, CaTvla.<br />

saSualebebi: testebi, kiTxvarebi, dakvirvebis Sedegad portfolioSi dagrovili monacemebi, namuSev rebis<br />

krebulebi, proeqtebi...<br />

monitoringisa da Semowmebis safuZvelze xdeba moswavlis Sefaseba.<br />

axali midgomis Sesabamisad fasdeba ara marto informaciis floba moswavlis mier, aramed SeZenili unar-<br />

Cvevebi, azrovnebis demonstrirebis formebi, prezentaciebi, saSinao davalebis Sesrulebis xarisxi, sagakveTilo<br />

procesSi CarTuloba jgufuri muSaobisa Tu sxva tipis aqtivobebis mixedviT.<br />

savaraudod, bunebismetyvelebaSi Sefasebis wriuli diagramis Semadgeneli komponentebi XI klasSi ase<br />

SeiZleba gamoisaxos. 10%-s irCevs moswavle:<br />

sagakveTilo procesSi CarTuloba 30%<br />

saklaso samuSao 30%<br />

4<br />

3<br />

1<br />

2<br />

proeqti 15%<br />

saSinao davaleba 15%<br />

diagramidan Cans, rom Sefasebis mniSvnelovani elementi xdeba moswavlis praqtikuli unar-Cvevebi da<br />

zogadi unarebi.<br />

Sefasebis TiToeuli komponenti moicavs garkveuli unarebis Sefasebis saWiroebas, es unarebi ki fasdeba<br />

interaqtiuli gakveTilisTvis damaxasiaTebeli aqtivobebiT.<br />

magaliTad, Sefasebis axali sistemis erT-erTi komponentia proeqti. am komponentSi fasdeba moswvlis<br />

argumentirebuli msjelobis, azris Camoyalibebis, komunikaciisa da SemoqmedebiTobis una rebi. am unarebis<br />

Sesafaseblad gakveTilze unda daigegmos iseTi aqtivobebi, romlebic saSualebas miscems moswavles,<br />

mravalmxrivad warmoadginos Segrovili monacemebi, adekvaturad gamoiyenos terminebi, SeZlos urTierToba<br />

auditoriasTan kvlevis Sedegebis, proeqtis, saSinao davalebisa Tu individualuri (jgufuri) namuSevris<br />

prezentaciisas.<br />

Sefasebis komponentSi `sagakveTilo procesSi CarTuloba~ yuradRebis mobilizebis, problemis dasma/<br />

gadaWris, TanamSromlobisa da kvleviTi unarebi fasdeba Semdegi aqtivobebiT: eqsperimentis Catareba,<br />

eqsperimentis dagegmva, usafrTxoebis wesebis Seqmna, problemis gadasaWrelad kiTxvebis dasma, varaudebis<br />

gamoTqma, dasabuTeba, sakiTxisadmi sakuTari damokidebulebis gamoxatva, modelis Seqmna, proeqtis<br />

momzadeba, saklaso diskusiaSi monawileoba da sxva. Sefasebis komponenti `Semaja mebeli samuSaoebi~ iTvaliswinebs<br />

miRebuli codnis Sejamebis, analizis, sxva sakiTxebTan dakavSi rebis, daskvnis gamotanis, drois<br />

limitis dacvisa da namuSevris organizebis unaris, agreTve weriTi unar-Cvevis Sefasebas.<br />

amis miRweva SesaZlebelia iseTi aqtivobiT, rogoricaa damoukidebeli weriTi da teqsturi davalebebis<br />

Sesruleba da Temis konceptualuri rukis Sedgena.<br />

axali midgomebis ganxorcielebisTvis Zalze sainteresoa aqtivobebi: informaciis moZieba, analizi,<br />

sxvadasxva sainformacio wyaros gamoyeneba, mokle da grZelvadiani proeqtebis, modelebisa da kolaJebis<br />

momzadeba, martivi kvlevebis Catareba, weriTi samuSaoebi da sxva. am aqtivobebiT fasdeba Sefasebis komponenti<br />

`saSinao davaleba~. es komponenti iTvaliswinebs dakvirvebis, aRweris, klasificirebis, modelirebis,<br />

weris, namuSevris organizebis, SemoqmedebiTobis unarebis Sefasebas.


trimestruli Sefaseba aucileblad sxvadasxva komponentis Sefasebidan gamomdinareobs. sasurvelia,<br />

am Sefasebas Tan komentarebic daerTos.<br />

sami trimestruli Sefasebis safuZvelze gamoiyvaneba sagnis/sagnobrivi jgufis wliuri Sefaseba moswavlis<br />

progresisa Tu regresis gaTvaliswinebiT.<br />

erovnul saswavlo gegmaSi dawvrilebiT aris aRwerili sagnis trimestruli, wliuri, saerTo-wliuri<br />

da saerTo safexuris niSnebis weris sistemebi. dadgenilia zogadi Sefasebis principebi, SemuSavebulia<br />

Sefasebis kriteriumebi. es kriteriumebi im misaRwevi Sedegebidan gamomdinareobs, romlebsac maswavlebeli<br />

isaxavs miznad gakveTilis (an Temis) Seswavlisas.<br />

niSnebisa da swavlis doneebis Sefardebis cxrili ki mocemulia erovnul saswavlo gegmaSi.<br />

trimestruli, wliuri da safexuris Sefasebebis safuZvelze xdeba moswavlis akademiuri miRwevis<br />

aRiareba. amitom Sefasebis am saxeebs oficialuri statusi aqvs.<br />

arsebobs Sefasebis mimdinare saxeebi (winaswari, ganmeorebiTi, yoveldRiuri, perioduli da sxva). es<br />

swavlisTvis gankuTvnili Sefasebis saxeebia da maswavlebels SeuZlia, TviTon gansazRv ros, ra formiT<br />

aRricxavs mimdinare Sefasebis Sedegebs da Seagrovebs informacias moswavlis warmatebis Sesaxeb.<br />

yvela skola adgens Sefasebis ZiriTad principebs da maswavlebeli winaswar acnobs moswavleebs, ra kriteriumebiT<br />

fasdeba maTi TiToeuli saswavlo aqtivoba.<br />

interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi elementebi da aqtivobebi saSualebas iZleva, sistematurad<br />

ganxorcieldes gakveTilebze moswavleTa Sefasebis iseTi formebi, rogoricaa:<br />

• maswavleblis mier moswavlis Sefaseba;<br />

• moswavleebis mier urTierTSefaseba;<br />

• moswavlis mier TviTSefaseba.<br />

es exmareba moswavles, gaaanalizos, ris swavla SeuZlia da ra sferoSi sWirdeba codnis gaumjobeseba.<br />

maswavlebels ki saSualebas aZlevs, gaiTvaliswinos daSvebuli uzustobebi da dagegmos swavleba/<br />

swavlis aqtivobebi moswavleTa saWiroebebisa da moTxovnilebebis gaTvaliswinebiT.<br />

Sefasebis axali sistema Zalze mniSvnelovania skolisTvisac. skola iRebs obieqtur informacias moswavleTa<br />

progresisa Tu regresis Sesaxeb da gegmavs aqtivobebs Semdgomi ganviTarebisTvis.<br />

maswavleblis mier moswavlis Sefasebis xerxebi yvela maswavleblisTvis kargad aris cnobili. SedarebiT<br />

problemuria moswavleTa TviTSefasebisa da urTierTSefasebis principebis dadgena wyvilebSi an jgufebSi<br />

muSaobisas. gTavazobT or kiTxvars, romelic gankuTvnilia gundis TiToeuli wevris TviTSefasebisa da gundis<br />

mier sakuTari naSromis TviTSefasebisTvis reitinguli sistemiT.<br />

TviTSefasebis kiTxvari jgufis TiToeuli wevrisTvis. TviTSefasebisas gaiTvaliswineT:<br />

1. ra gaakeTeT an TqviT iseTi, rac Tqvens jgufs, rogorc erT mTlianobas, daexmara samuSaos Sesru<br />

lebaSi?<br />

2. Tqveni azriT, ramdenad nayofierad imuSava gundma, rogorc erTma mTlianobam da ras TvliT amis mizezad?<br />

3. ras gaakeTebdiT momavalSi sxvanairad, gundis meti efeqturobisTvis?<br />

4. ra iyo yvelaze kargi ram, rac Tqveni erToblivi muSaobisas gamo ikveTa?<br />

5. kmayofili xarT Tqveni wvliliT? ras grZnobT samuSaos dasrulebis Semdeg?<br />

Sevsebul kiTxvars moawereT xeli, miuTiTeT klasi, dRe da ricxvi.<br />

TviTSefasebis kiTxvari, rodesac gundi axdens sakuTari naSromis Sefasebas reitinguli sistemiT. instruqcia:<br />

jgufma, rogorc erTma mTlianobam, upasuxos sam mocemul SekiTxvas da xuT an aTbalian skalaze<br />

Seafasos Tavisi namuSevari.<br />

1. miaRwieT Tu ara maswavleblis mier dasaxul mizans?<br />

2. ra iyo Tqveni gundis yvelaze didi miRweva?<br />

3. ra iyo Tqveni erToblivi muSaobis xarvezi da nakli?<br />

pasuxebis mixedviT reitinguli sistemiT SeafaseT Tqveni Sromis Sedegi mocemul skalaze:<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Tqveni azriT, ratom jobs Sefasebis aTquliani skala?<br />

19


20<br />

gTavazobT savaraudo Sefasebis cxrilebs Sefasebis yvelaze farTod<br />

gamoyenebuli komponentebisTvis<br />

Sefasebis sqema prezentacisTvis:<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

1 kvlevis miznis<br />

Camo yalibeba/dasabuTeba<br />

2 muSaoba instruqciis<br />

Sesabamisad<br />

3 msjeloba mosalodnel<br />

Sedegebze<br />

4 varaudebis Camoyalibeba/dasabuTeba<br />

5 kvlevis procesis<br />

etapebis aRwera<br />

ver ayalibebs<br />

sworad<br />

ar SeuZlia<br />

sworad<br />

ayalibebs,<br />

magram<br />

ver asabuTebs<br />

nawilobriv<br />

SeuZlia<br />

ayalibebs da<br />

nawilobriv<br />

asabuTebs<br />

ayalibebs da<br />

asabuTebs srulyofilad<br />

SeuZlia SeuZlia<br />

` _ ~ ` _ ~ ` _ ~ ` _ ~<br />

ver ayalibebs<br />

sworad<br />

ver aRwers<br />

sworad<br />

6 daskvnis gamotana ar SeuZlia<br />

sworad<br />

ayalibebs,<br />

magram<br />

ver asabuTebs<br />

zogierTs<br />

CamoTvlis<br />

akeTebs nawilobrivsworad<br />

Sefasebis sqema namuSevris (modelebis) prezentaciisTvis<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

ayalibebs da<br />

nawi lobriv<br />

asabuTebs<br />

aRwers, magram<br />

usistemod<br />

akeTebs Ziri-<br />

Tad daskvnebs<br />

ayalibebs da asabuTebs<br />

srulyofilad<br />

CamoTvlis da aRwers<br />

srulad<br />

akeTebs daskvnebs<br />

originalurad da asabuTebs<br />

srulfasov nad<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

Sesavlis gakeTeba<br />

namuSevris warmodgena<br />

saubari<br />

daskvnis gamotana<br />

komunikaciis unari<br />

TvalsaCino masalis<br />

gamoyeneba<br />

pasuxi dasmul<br />

SekiTxvebze<br />

ar aris/uinteresoa<br />

ulogikod/bundovnad<br />

cdilobs, msmenelidaainteresos<br />

nawilobriv<br />

gasagebad<br />

gaugebrad nawilobriv<br />

gasagebad<br />

ver gamoaqvs<br />

sworad<br />

uWirs<br />

iyenebs mwirad<br />

da Seusabamod<br />

uWirs<br />

gaumarTavia,<br />

cdilobs, gamoitanos<br />

periodulad<br />

cdilobs<br />

sainteresod<br />

aris mowodebuli<br />

yvelas pasuxobs<br />

darwmunebiT<br />

mcire xarvezebiT,<br />

gasagebad,<br />

gamarTulad<br />

logikurad,<br />

kargad<br />

Camoyalibebuli<br />

amyarebs<br />

iyenebs mwirad<br />

da Sesabamisad iyenebs kargad<br />

ver scems<br />

gamarTulad<br />

pasuxobs<br />

umravlesobas<br />

moZiebuli aqvs damatebiTi<br />

masala, romelic<br />

msmenelis interess<br />

iwvevs<br />

logikurad, naTlad,<br />

gasagebad, TvalsaCinod<br />

gasagebad, gamarTulad,<br />

darwmunebiT<br />

logikurad, Camoyalibebuli,<br />

originalurad<br />

kargad amyarebs da<br />

dadebiTad ganawyobs<br />

msmenels<br />

iyenebs kargad, originalurad,<br />

Semoqmedebi-<br />

Tad<br />

yvelas pasuxobs darwmunebiT


praqtikuli samuSaos Sefasebis kriteriumebi<br />

organizebuloba SemoqmedebiToba TanamSromloba<br />

· saWiro xelsawyos<br />

(nawilis) amorCeva.<br />

· reaqtivebis<br />

SerCeva.<br />

· drois limitis<br />

dacva.<br />

· masalis (teqnikis) efeqturad<br />

gmoyeneba.<br />

· adekvaturi komen tarebis<br />

gakeTeba kvlevis Sedegebis<br />

gadmosacemad.<br />

· sxvadasxva xerxebis<br />

gamoyeneba analizis Sedegebis<br />

gadmosace mad.<br />

· urTierTdaxmareba.<br />

· funqciebis ganawi leba.<br />

· msjeloba mosa lod nel<br />

Sedegebze.<br />

kvleviTi<br />

unar-Cvevebi<br />

· kvlevis miznis dasaxva.<br />

· muSaoba ins truq ciis<br />

Sesabamisad.<br />

· usafrTxoebis wesebis<br />

SemuSaveba da dacva.<br />

1-10 qula 1-10 qula 1-10 qula 1-10 qula<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

xelsawyo-reaqtivebis<br />

SerCeva<br />

ver irCevs<br />

nawilobriv sworad<br />

irCevs<br />

irCevs<br />

miznobrivad sworad<br />

irCevs<br />

_ _ _ _ _<br />

algoriTmze samuSao aqtivobebis Sefasebis sqema<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

1 muSaobis Tanmimdevroba<br />

algoriTmis<br />

Sesabamisad<br />

2 terminologiis<br />

floba<br />

3 gamoTvlebisas SI<br />

sistemis erTeulebis<br />

gamoyeneba<br />

ar icavs nawilobriv<br />

icavs<br />

ar flobs nawilobriv<br />

flobs<br />

ver awarmoebs warmoebs, mag ram<br />

SI sis temis er-<br />

Te ulebs ver<br />

iyenebs<br />

ZiriTadad<br />

icavs<br />

ZiriTadad<br />

flobs<br />

ZiriTadad<br />

awarmoebs<br />

4 xsnarebis damzadeba ver amzadebs aamzadebs amzadebs<br />

sworad<br />

5 codnis praqtikuli<br />

gamoyeneba<br />

6 adekvaturi komentarebis<br />

gakeTeba<br />

ar SeuZlia mxolod instruqciis<br />

Sesabamisad<br />

` _ ~ nawilobriv<br />

SeuZlia<br />

SemoqmedebiTad icavs<br />

srulyofilad flobs<br />

srulyofilad awarmoebs,<br />

SeuZlia<br />

sidideebs Soris kav-<br />

Sirebis damyareba<br />

amzadebs sxvadasxva<br />

Sedgenilobis xsnarebs<br />

sworad<br />

SeuZlia SemoqmedebiTad da<br />

originalurad Seu-<br />

Zlia<br />

` _ ~ ` _ ~<br />

21


Sefasebis sqema referatis, proeqtis prezentaciisTvis<br />

22<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

1 Sesavali ar aris uinteresoa sainteresoa moZiebulia damatebiTi<br />

saintereso masala<br />

SesavlisTvis<br />

2 Temis warmodgena ulogikoa, bundovania<br />

3 saubari fragmentulia,<br />

gaumarTavia<br />

nawilobriv<br />

gasagebia<br />

xSirad Cerdeba,<br />

orWofobs,<br />

ime orebs<br />

sityvebs<br />

4 TvalsaCinoeba ar iyenebs iyenebs<br />

mwirad<br />

logikuria, SeiniSneba<br />

xarvezebi<br />

logikuria,<br />

gamarTulad<br />

saubrobs<br />

Sesabamisad<br />

iyenebs cxrilebs,<br />

naxatebsa<br />

da diagramebs<br />

5 pasuxi SekiTxvaze uWirs gaumarTavia gamarTulad pasuxobs<br />

ZiriTad<br />

kiTxvebs<br />

6 daskvna cdilobs gaumarTavi da<br />

ulogikoa<br />

logikuria,<br />

Camoyalibebulia<br />

kargad<br />

logikuria, naTelia,<br />

gasagebia<br />

logikuria, kargad<br />

Camoyalibebulia, originaluria<br />

masalas warmoadgens<br />

vizualurad axali teqnologiebis<br />

gamoyenebiT<br />

yvela kiTxvas pasuxobs<br />

originalurad, sainteresod<br />

Camoyalibebulia kargad,<br />

logikurad, originalurad


VIII. damatebiTi masala maswavleblebisaTvis<br />

rogor mzaddeba/iwereba referati<br />

referati (laT. `refero~ _ vauwyeb) aris samecniero an Tematuri naSromis mokle werilobiTi<br />

an zepiri gadmocema.<br />

misi moculoba 4-6 gverdis farglebSi meryeobs. referatSi ar SeiZleba ubralod pirvelwyaroSi<br />

mocemuli nawilebis gadawera. dasmuli problemis gadaWris gzebi, moZiebuli informacia,<br />

momzadebuli TvalsaCinoeba moswavlis naazrevi unda iyos da, Tu romelime wyarodan<br />

monakveTis miTiTebaa saWiro, aucilebelia avtoris/wyaros citireba.<br />

referatis sturqtura zogadad ase SeiZleba warmo vidginoT:<br />

a) Sesavali _ sadac vasabuTebT Temis arCevans, mis aqtualurobas, CamovayalibebT miznebsa<br />

da amocanebs, mokled mimovixilavT literaturas.<br />

b) ZiriTadi nawili _ nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT<br />

an citatebiT. yoveli struqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle<br />

daskvniT.<br />

g) daskvna _ TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs. uarvyofT an veTanxmebiT<br />

wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemis gadaWrasTan<br />

dakavSirebiT.<br />

referatisTvis sruli saxis misacemad saWiroa misi gaformeba.<br />

referatis gaformeba:<br />

satitulo furceli moicavs informacias saswavlo dawesebulebis Sesaxeb. ewereba sagani/<br />

saganTa jgufi, referatis saTauri, Semsruleblis da maswavleblis vinaoba. satitulo furceli<br />

ar inomreba.<br />

Sinaarsi _ struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.<br />

ZiriTadi teqsti:<br />

a) Sesavali;<br />

b) ZiriTadi nawili;<br />

g) daskvna.<br />

literaturis sia _ wyaroebis dasaxeleba sruli bibliografiuli monacemebis miTiTebiT.<br />

rodesac cnobilia yvela etapi, Temas, sirTulidan gamomdinare, unda daeTmos vadebi, romel-<br />

Sic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tu moswavle sareferatod irCevs<br />

Temas atomis struqturis Sesaxeb, mas SeiZleba erTi kvira mieces, magram Tu atomis struqturis<br />

Sesaxeb arsebul warmodgenebs Soris paralelebis gavleba uwevs, maSin refe ratisTvis<br />

gamoyofili dro unda gaizardos. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi<br />

ukeTesi gamovi des.<br />

kriteriumebi, romelTa safuZvelze fasdeba referati<br />

1. mizani/Tezisi _ kvlevis Sedegad gamoTqmuli ZiriTadi idea<br />

2 referatis organizeba<br />

3. Sinaarsis koreqtuloba, faqtobrivi saimedooba<br />

4. enobrivi gamarTuloba<br />

5. kvleva<br />

6. ilustraciebi/TvalsaCinoeba<br />

7. SeTavazebuli mosazrebis argumentebiTa da <strong>magaliTebi</strong>T gamyareba<br />

8. daskvnebi<br />

23


savaraudod miviRebT aseT suraTs:<br />

24<br />

vakeToT, visac<br />

ra mogvesurveba<br />

visaubroT yvelam<br />

erTad<br />

♦ davicvaT drois limiti<br />

♦ vimuSaoT mxolod sakiTxze<br />

♦ vecadoT, warmovadginoT namuSevari gamarTuli qimiuri eniT<br />

♦ yvelam SevitanoT wvlili davalebis SesrulebaSi<br />

♦ erTad SevarCioT ilustraciebi<br />

♦ movusminoT erTmaneTs, davicvaT rigiToba<br />

♦ erTad SevarCioT prezentatori, romlic mTavar ideebs warmoadgens<br />

♦ gavuziaroT erTmaneTs ideebi da informacia<br />

♦ yvelam miviRoT monawileoba diskusiaSi<br />

♦ viTanamSromloT<br />

prezentatori<br />

yovelTvis erTi da<br />

igive iyos<br />

jgufuri muSaoba<br />

jgufuri muSaoba maSin aris efeqtiani, rodesac jgufis wevrebi maT mierve winaswar<br />

Sedgenili wesebis dacviT muSaoben. es imitom xdeba, rom samuSaos monawileni TavianT mier<br />

Sedgenil wesebs ufro asruleben, vidre maswavleblis mier dakanonebuls.<br />

rogor SevimuSaoT jgufuri muSaobis wesebi?<br />

SemoxazeT raime figura dafaze carciT (plakatze flomasteriT). sTxoveT moswavleebs,<br />

figuris SigniT Caweron, maTi azriT, jgufSi muSaobisTvis sasargeblo sityva/simbolo/mokle<br />

winadadeba. figuris gareT daweron is, rac sazianoa.<br />

prezentatorma gamoTqvas mxolod sakuTari da ara<br />

jgufSi Camoyalibebuli mosazreba<br />

erTma imuSaos, danarCenebma<br />

wvlili<br />

ar Seitanon<br />

cxrilSi mocemuli Sedegebi da maTi Sefasebis kriteriumebi sanimuSoa. darwmunebuli<br />

varT, Tqven da Tqveni moswavleebi sakuTari Sexedulebebidan gamomdinare, daamatebT an<br />

gamoaklebT Sedegebs da SeusabamebT TiToeuls Sefasebis kriteriumebs.<br />

Tqven mier Seqmnili sqema morgebuli iqneba jgufis SesaZleblobebs, interesebsa da<br />

saWiroebebs da urTierT/TviTSefaseba ganxorcieldeba obieqturad, yovelgvari konfliqtis<br />

gareSe.<br />

roca yvela gamoTqmuli azri werilobiT Camoyalibdeba, vTxovoT moswavleebs, Seadginon<br />

sqema, romelSic moce muli iqneba jgufuri muSaobis Sefasebis kriteriumebi. sqemaSi<br />

CamoTvlili iqneba jgufSi muSa obisas misaRwevi ramdenime mniSvnelovani Sedegi. TiToeuli<br />

Sedegis gaswvriv ki mieTiTeba qulebi _ ra SemTxvevaSi romel qulas daimsaxurebs jgufi<br />

(yvela wevri).<br />

jgufuri muSaobis Sefasebisas cxrilis nimuSi daiwereba plakatze da gamoikvreba klasSi<br />

Tval saCino adgilas mxolod muSaobis procesSi.<br />

plakatis Sedgenisas figuris SigniT mocemuli msgavsi mosazrebebi SegiZliaT gaaerTianoT<br />

da 5-6 ZiriTad Sedegamde daiyvanoT.


jgufuri muSaobis Sefasebis cxrili (sanimuSo)<br />

Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />

1. monawileoba<br />

davalebis<br />

Sesrule baSi<br />

romelime mu -<br />

Saobs, da -<br />

narCenebi _ ara.<br />

2. TanamSromloba yvela, rac surs,<br />

imas akeTebs.<br />

3. diskusiaSi<br />

monawi leoba<br />

4. namuSevris prezentacia<br />

5. mosmena/rigi-<br />

Toba<br />

erTi war mar Tavs<br />

disku si as, sxvebi<br />

pa si urebi arian.<br />

usistemoa,<br />

ulogi koa, araa<br />

gamoyo fili mTavari<br />

ideebi.<br />

cudad usmenen<br />

erTma neTs,<br />

rigiTo bas ar<br />

icaven.<br />

jgufis ramdenime<br />

wevri<br />

monawileobs.<br />

erTi, rasac sa-<br />

Wi rod CaT vlis,<br />

imas akeTebs.<br />

diskusias warmarTaven<br />

Zlieri<br />

monawileebi.<br />

nawilobriv sis -<br />

temuria, logikuria,<br />

magram<br />

ver gamoiyofa<br />

ZiriTadi ideebi.<br />

cdiloben mousminon<br />

erTmaneTs,<br />

uWirT rigiTobis<br />

dacva.<br />

jgufis yvela<br />

wevri<br />

monawileobs.<br />

ucvlian erTmaneTs<br />

ideebs da<br />

Tanam Srom loben.<br />

yvela monawileobsdiskusiaSi.<br />

logikuria,<br />

sistemuria,<br />

warmoCeni lia<br />

mTavari ideebi.<br />

usmenen erTmaneTs,<br />

icaven<br />

rigiTobas.<br />

6. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _<br />

jgufis wevrebi<br />

inawileben<br />

funqciebs da<br />

monawileoben.<br />

ucvlian erTmaneTs<br />

ideebs<br />

sagnobrivad<br />

marTebulad,<br />

inawi leben funqciebs<br />

da Tanam-<br />

Sromloben.<br />

ZiriTad<br />

sakiTxze diskusiaSi<br />

yvelas<br />

Tanabari pirobebi<br />

aqvs Seqmnili.<br />

logikuria,<br />

siste muria,<br />

warmoCenilia<br />

mTa vari ideebi,<br />

arTme ven Tavs<br />

kritikul SeniSvnebs.<br />

usmenen erTmaneTs,<br />

uziareben<br />

azrs, erTad<br />

iReben gadawyvetilebas,<br />

saub ro ben rigi-<br />

Tobis dacviT.<br />

25


26<br />

rogor gamoviyenoT saxelmZRvanelo<br />

rCevebi maswavlebels<br />

Zvirfaso kolegebi!<br />

TiToeul Tqvengans aqvs qimiis gakveTilebis dagegmvis, warmarTvisa da Sefasebis garkveuli<br />

gamocdileba.<br />

maswavleblis profesiuli standarti (1. muxli 2) gansazRvravs standartebs _ ra unda<br />

icodes da ris gakeTeba unda SeeZlos profesional maswavlebels.<br />

erovnuli saswavlo gegma (2) is dokumentia, romelic qimiis maswavlebels mianiSnebs, ra<br />

codnas SeiZenen, ra unar-Cvevebs gamoimuSaveben da ra Rirebulebebs eziarebian mosawavleebi<br />

qimiis Seswavlisas TiToeul klasSi.<br />

qimiis maswavleblis profesiuli standarti (3) adgens maswavleblis kompetenciebs qimiis<br />

codnasa da misi swavlebis meTodikaSi. igi gansazRvravs maswavleblis profesiuli SesaZleblobebis<br />

srulyofis mimarTulebebs. maTgan ZiriTadia:<br />

• kvlevebsa da aRmoCenebze dafuZnebuli saswavlo meTodebis gamoyeneba.<br />

• klasis marTvis demokratiuli stili da swavlis efeqtiani strategiebis SerCeva.<br />

• interaqtiuli gakveTilis dagegmva, warmarTva da Sefaseba.<br />

swored am mimarTulebebs iTvaliswinebs XI klasis qimiis saxelmZRvanelos Sinaarsi da<br />

struqtura.<br />

saxelmZRvanelos I nawilSi ganxilulia zogadi qimiis sakiTxebi, II nawilSi ki _ qimiuri<br />

elementebi da maTi naerTebi. I nawilis Seswavlisas SeTvisebul ZiriTad cnebebsa da kanonzomierebebs<br />

aqtiurad viyenebT qimiuri elementebis Seswavlisas (deduqciuri midgoma).<br />

zogadi nawili moicavs 4 Temas. TiToeuli Tema iwyeba SesavliT da saswavlo miznebis gansaz-<br />

RvriT. grZeldeba ramdenime paragrafiT, romelTa Sinaarsi srul SesabamisobaSia standartis<br />

misaRwev SedegebTan (ix. Sinaarsisa da miznebis ruka.) da sruldeba Temis SejamebiT.<br />

SesavalSi mocemulia detalebi, romlebic asaxavs, moswavleTaTvis nacnob romel sakiTxebs da<br />

sabaziso codnas efuZnebs Temis Seswavla. XI klasSi bevria iseTi sakiTxi, romelTanac moswavles<br />

pirvelad ar uwevs Sexvedra. maT garkveuli warmodgena aqvT atomze, atomebidan molekulebis<br />

warmoqmnaze, qimiuri reaqciebis klasifikaciis niSnebsa Tu mimdinareobis pirobebze.<br />

wina klasebSi SeZenili codnisa da gamocdilebis aqtualizacia iqneba `xidi Zvelsa da axals~<br />

Soris da gauadvilebs maswavlebels Sesaswavli Temis saswavlo miznebis dasaxvas. amitom<br />

yvela Temis Sesavali ara marto axsenebs moswavleebs wina klasebSi naswavl masalas, aramed<br />

maTgan garkveul saswavlo aqtivobebsac moiTxovs. magaliTad, I Temis SesavalSi mocemuli<br />

ilustrirebuli masala im mecnierTa Sesaxeb, romelTac wvlili Seitanes atomis aRnagobis<br />

SeswavlaSi, samotivacio aqtivobacaa, romelic daafiqrebs moswavleebs, ratom mohyva<br />

nobelis premiebis `foierverki~ atomis Seswavlas da daexmareba maT, ukeT warmoidginon<br />

Temis saswavlo miznebi. amave dros es gverdi aris samuSao cnobaric, romlis safuZvelze<br />

moswavleebi Seavseben droiTi Tanmimdevrobis sqemas. am ukanasknels ki gamoiyeneben Temis<br />

Seswavlisas referatis mosamzadeblad, Tu rogor ganviTarda warmodgenebi atomis Sesaxeb<br />

(rogor iwereba referati ix. danarTi). referatis Tema SeiZleba TviTon moswavleebma air-<br />

Cion. magaliTad, referatis Tema SeiZleba iyos drois wrfis analizi, SesaZloa, moswavleTa<br />

yuradReba miipyros im faqtma, ratom mohyva nobelis premiebis `foierverki~ am gamokvlevebs<br />

da maT SeiZleba gaaanalizon kidec, ra mniSvneloba hqonda am aRmoCenebs bunebismetyvelebisa<br />

da zogadad kacobriobisaTvis.<br />

referatis daweris procesSi maswavlebeli moswavleebs gaacnobs (kidev erTxel) referatis<br />

daweris wess, miuTiTebs xelmisawvdom wyaroebs, literaturas an urCevs, sad moiZion<br />

isini. radgan Temis paragrafebSi `nabij-nabij~ xdeba am mecnierTa Rvawlis ganxilva, periodulad<br />

maswavlebeli akeTebs komentarebs, riTac mianiSnebs moswavleebs, rom Seswavlili<br />

masalis elementebi referatis dasawerad gamoiyenon. saWiroa, maswavlebelma daakonkretos,


om moswavleebma TviTon unda gadawyviton, ras asaxaven am referatSi: mecnierTa pirovnul<br />

Tvisebebs Tu im Rvawls, romelic maT Seitanes atomis Sedgenilobis dadgenaSi. referatebis<br />

klasisTvis gacnoba moxdeba Semajamebel gakveTilze `referatis prezentacia~ specialurad<br />

referatisTvis winaswar gamzadebuli da moswavleTaTvis cnobili Sefasebis rubrikiT. imis<br />

miuxedavad, rom moswavleebi atomis Temaze muSaobdnen, referatebi aucileblad gansxvavebuli<br />

aRmoCndeba da namuSevrebis gacnobiT moswavleebi gaifarToeben codnas. rodesac moswavleebi<br />

maswavleblis rekomendaciebiTa da miTiTebebiT TavianT gonebriv SesaZleblobebs<br />

warmoaCenen, gonebrivi sqemebi yovelTvis gansxvavebulia da swored am gansxvavebis warmoCenaa<br />

Cveni mizani. imisda mixedviT, ra sabaziso codna moepovebaT moswavleebs, Sesavali masalac<br />

gansxvavebul mizans isaxavs, magram yvela SemTxvevaSi igi Zvelsa da axals Soris xidis gadebas<br />

emsaxureba. es, Tavis mxriv, gvexmareba, axali masalis Seswavla ukve arsebul codnasa<br />

da gamocdilebaze davafuZnoT.<br />

Sesavali informaciis Semdeg yvelaze mniSvnelovania Temis saswavlo miznebisa da mosalodneli<br />

Sedegebis gacnoba. am gverdze aRwerilia, ras gaakeTeben Temis Seswavlisas moswavleebi<br />

da ras SeZleben Temis dasrulebis Semdeg. saswavlo miznebis gacnobis dros, Temis<br />

dawyebis win, kargi iqneba, Tu maswavlebeli gaacnobs moswavleebs axali masalis organizebis<br />

wesebs. magaliTad, romeli meTodebiTa da strategiebiT miaRweven mizans (referatis daweriT,<br />

Canawerebis (reziumeebis) gakeTebiT, drois Tanmimdevrobis sqemis SevsebiT, proeqtze<br />

muSaobiT, TanamSromlobiT swavliT, erToblivi kvleviT da a. S.).<br />

qimiis Seswavla SeuZlebelia problemuri kiTxvebisa da davalebebis gareSe. Cveni saxelmZ-<br />

Rvanelos yvela TavSi aris masala, romelSic problemis kvleva da misi gadawyvetis gza<br />

moiTxoveba. maswavlebels vurCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli davalebebi Tavisi klasis<br />

SesaZleblobebs moargos da ise SearCios moswavleTa organizebis forma. wina klasis saxelmZ-<br />

Rvanelosgan gansxvavebiT, Cvens saxelmZRvaneloSi Segnebulad ar vuTiTebT moswavleTa<br />

organizebis formas da amis gadawyvetas maswavlebels mivandobT. Tu gansaxilveli sakiTxi<br />

moicavs problemas, vurCevT, dagegmos muSaoba wyvilebsa da jgufebSi. wyvilebSi muSaobisas<br />

upiratesad urTierTswavleba da urTierTSefaseba xorcieldeba, jgufebSi muSaobisas ki<br />

_ problemis gadawyvetis yvelaze misaRebi xerxis moZieba. magaliTad, II Temis Sejamebisas<br />

moswavleebma unda SeZlon qimiuri reaqciebis Sesaxeb Zveli da axali codnis erTmaneT-<br />

Tan dakavSirebac da TanamSromlobis unar-Cvevis gamomuSavebac. amitom Cveni Semajamebeli<br />

muSaoba aseTi instruqciiT mimdinareobs: imuSaveT wyvilad. CamowereT TqvenTvis nacnobi<br />

qimiuri reaqciebis tolobebi, moifiqreT maTi klasifikaciis yvelaze misaRebi xerxi da<br />

monacemebi sqemis saxiT warmoadgineT. Semdeg mewyvile SeicvaleT da Tqveni namuSevrebi<br />

erTmaneTs gaacaniT.<br />

am muSaobis Semdeg maswavlebeli moswavleebTan erTad dafaze (an qaRaldis formatze)<br />

adgens qimiuri reaqciebis klasifikaciis yvelasTvis misaReb sqemas da yuradRebas miaqcevs,<br />

ratom aris mniSvnelovani qimiuri reaqciebis Jangvis ricxvis cvlilebis mixedviT dajgufeba.<br />

axla ramdenime rCeva konkretul paragrafebSi gamoyenebuli strategiebis Sesaxeb.<br />

TiTqmis yvela paragrafi iwyeba problemuri kiTxviT an situaciuri amocaniT da sruldeba<br />

saSinao davalebiT. dasawyisi garkveuli xarisxiT samotivacioa. Cveni mizania, am kiTxvebiT<br />

maswavlebelma sxvadasxva sakiTxebs miapyros yuradReba. zog kiTxvaze Tavidanve SeuZliaT<br />

arasruli pasuxi gascen (bevr sakiTxs XI klasSi moswavle meored an mesamed xvdeba), amitom<br />

sainteresoa msjeloba Sinaarsis gaazrebis win. Sinaarsis gaazrebis Semdeg maswavlebeli<br />

aucileblad unda daubrundes paragrafis dasawyisSi Savi SriftiT gamoyofil kiTxvebs da<br />

daakvirdes, rogor SeZles moswavleebma sawyisi codnis gafarToeba, axali codnis aTviseba<br />

an praqtikuli unar-Cvevebis SeZena. msjeloba Sinaarsis gaazrebis win da Semdeg is efeqtiani<br />

strategiebia, romlis gamoyenebas sistematurad, TiTqmis yvela gakveTilze girCevT.<br />

XI klasis moswavleebisTvis inteleqtis ganviTarebas formaluri operaciebi ganapirobebs,<br />

amitom Zalian efeqturia klasSi iseTi muSaoba, rodesac moswavleebi jer informacias<br />

iazreben, Semdeg eqsperiments gegmaven, saTanado reaqtivebsa da xelsawyoebs arCeven,<br />

hipoTezas gamoTqvamen da Semdeg mis Sesamowmeblad eqsperiments atareben. bolos eqsperi-<br />

27


mentis Sedegebs maTTvis sasurveli formiT warmoadgenen (reziumeTi, sqemiT, cxrilebiT,<br />

diagramebiT, fotoebiT da a. S.). amitom saxelmZRvaneloSi, imis miuxedavad, rom zogad<br />

nawilSi abstraqtuli azrovnebisTvis gankuTvnili Teoriuli sakiTxebi ixileba, mravlad aris<br />

praqtikuli samuSaoebi. praqtikiT dadgenilia, rom erTi an ori praqtikuli mecadineoba ver<br />

uzrunvelyofs kvleviTi unar-Cvevebis Camoyalibebas. CvenTan yoveli momdevno praqtikuli<br />

mecadineoba aviTarebs moswavleTa unar-Cvevas. gansxvavebulia muSaobis meTodikac. Tu wina<br />

klasebSi muSaoba dafuZnebuli iyo konkretul operaciebze (keTebaze), XI klasSi moswavleebi<br />

jer gonebaSi gaiazreben problemas, dasaxaven misi gadawyvetis gzas da Semdeg asabuTeben<br />

TavianT arCevans. magaliTad, Tema `Jangva-aRdgenis reaqciebi~ datvirTulia praqtikuli<br />

samuSaoebiT. Tavdapirvelad moswavleebi algoriTmis gamoyenebiT ecnobian reaqciebis arss,<br />

mocemuli instruqciis mixedviT Caatareben TvisebiT reaqciebs tipuri mJangavebisa da aRmdgenebis<br />

gamosacnobad da bolos damoukideblad gamoikvleven maTTvis ucnobi natriumis<br />

sulfitis Termuli daSlis Jangva-aRdgenis reaqcias. moswavleTa jgufs kvleviTi samuSaos<br />

Sesrulebas vTxovT.<br />

ivaraudeT, ra moxdeba, Tu Na 2 SO 3 -is fxvnils sinjaraSi moaTavsebT da 3-5 wuTs spirtquris<br />

alze frTxilad gaacxelebT (?? frTxilad, sinjara ganuwyvetliv amoZraveT, rom ar gaskdes).<br />

wamoayeneT hipoTezebi, daurTeT axsna-ganmartebebi. Semdeg CaatareT cdebi da praqtikulad<br />

daadgineT, Tqveni hipoTezebidan romelia swori. gamoitaneT daskvna. pasuxi reaqciaTa<br />

tolobiT daasabuTeT. (§3-9).<br />

es sakmaod rTuli davalebaa. moswavleebs problemaze muSaoba rom ar gauWirdeT, arsebobs<br />

ramdenime strategia, romliTac maswavlebeli maT swori gzis arCevaSi daexmareba.<br />

maTgan erT-erTia problemis gadasaWreli specialuri kiTxvari (romelsac xSirad gamoiyenebs<br />

sxvadasxva SemTxvevaSi).<br />

savaraudod, kiTxvaris Sinaarsi aseTia:<br />

1. CamoayalibeT, ra mizans unda miaRwioT.<br />

(unda gavigo, aris Tu ara marilis daSla Jangva-aRdgenis reaqcia.)<br />

2. aRwereT, ra giqmniT problemas.<br />

(ar vici, daiSleba Tu ara marili, Tu daiSleba, romeli produqtebi miiReba da rogor<br />

unda gamovikvlioT miRebuli produqtebi TvisebiTi reaqciebiT).<br />

3. gansazRvreT arsebuli problemis gadaWris saSualebebi.<br />

(SeiZleba vnaxo cnobarSi, gaxurebiT iSleba Tu ara marili, SeiZleba daSlisas warmoiqmnas<br />

Sesabamisi fuZe da mJava oqsidebi, SeiZleba, radgan gogirdi Sualeduri Jangvis<br />

ricxviTaa, moxdes Siga molekuluri Jangva-aRdgena, Tu aseTi ram moxda, unda moxdes disproporcireba,<br />

Tu fxvnili gayviTlda, e. i. gogirdi gamoyofila, Tu ara da SeiZleba Na 2 S<br />

da Na 2 SO 4 warmoiqmnas. TvisebiTi reaqciebiT darCenili narevis xsnarze CuSO 4 -is damatebiT<br />

CuS Savi feris naleqi unda warmoiqmnas, BaCl 2 -is damatebiT ki _ BaSO 4 _ wyalsa da mJavaSi<br />

uxsnadi naleqi...).<br />

4. CamoayalibeT hipoTeza:<br />

(1. gacxelebisas marili fuZe da mJava oqsidad iSleba; 2. gacxelebisas marilis Sigamolekuluri<br />

Jangva-aRdgena mimdinareobs).<br />

5. hipoTezebi SeamowmeT cdiT (Tu SesaZlebelia). cdis Catareba yovelTvis ver xerxdeba.<br />

am SemTxvevaSi cda ioli Casatarebelia da Sedegebic advilad gamosakvlevia, Tu Tqvens<br />

qimiis laboratoriaSi moipoveba Na 2 SO 3 -is fxvnili, CuSO 4 -isa da BaCl 2 -is xsnarebi. SeiZleba<br />

gamosakvlevi reaqcia SecvaloT, imis mixedviT, romeli usafrTxo reaqtivi moipoveba Tqvens<br />

laboratoriaSi (gaxsovdeT, ar SeiZleba KClO 3 , KMnO 4 , KNO 3 da sxva feTqebadsaSiSi marilebis<br />

gaxureba). sasurvelia, am samuSaosTvis ori gakveTili gamoiyos: erTi dasagegmad, meore _<br />

Casatareblad. amgvari zogadi kiTxvariT imuSaveben moswavleebi sistematurad nebismieri<br />

problemis gadaWrisas da praqtikul unarebsac gamoimuSaveben.<br />

meore, aranakleb efeqtiani strategiaa moswavleTaTvis kiTxvaris momzadeba blumis<br />

saazrovno doneebis mixedviT.<br />

1. ra aris gogirdis Jangvis ricxvi mocemul marilSi? rodis aris gogirdi mJangavic da aRmdgenic?<br />

28


2. rogor fiqrobT, mJangavis rolis Sesruleba SeuZlia gogirds am reaqciaSi Tu aRmdgenis?<br />

3. romeli xelsawyoebi da reaqtivebi dagWirdebaT Tqveni varaudis praqtikulad gamosacdelad?<br />

usafrTxoebis romeli wesebi unda daicvaT?<br />

4. cdis Catarebis Semdeg daasabuTeT, ratom ganicada marilma Sigamolekuluri Jangva-aRdgena.<br />

5. Tqveni azriT, ra moxdeboda, Na 2 SO 3 -is nacvlad gasaxureblad Na 2 SO 4 rom ageRoT?<br />

6. SeafaseT, ratom fiqrobT ase.<br />

SeiZleba, blumis taqsonomiis sxvadasxva donis Sesatyvisi kiTxvebi sxvadasxva feris<br />

furclebze daiweros, da moswavleebi TviTon SeamCneven, romel donemde SeZles gasvla<br />

konkretuli samuSaos dros.<br />

problemis gadawyvetis gzebis Ziebasa da movlenebis kvlevaze mimarTuli jgufuri<br />

muSaobis dros xdeba moswavleTa individualuri SesaZleblobebis gamovlena da xorcieldeba<br />

TanamSromlobiT swavla. am meTodiT masalis Seswavlasac gauiolebT da iseTi unar-<br />

Cvevebis gamomuSavebasac SeuwyobT xels, rogoricaa urTierTdaxmareba da saerTo pasuxismgebloba.<br />

qimiis Seswavlis procesSi did rols asrulebs msgavseba-gansxvavebis Sedareba. Sesabamisad,<br />

aseT saswavlo qmedebebs didi adgili uWiravs teqstSi: masala gaZlevT saSualebas,<br />

gamoiyenoT iseTi efeqtiani strategiebi, rogoricaa: msjeloba analogiebis gamoyenebiT (mag.,<br />

eleqtroni atomisTvis igivea, rac planeta _ mzis sistemisTvis).<br />

Sejameba da Canawerebis gakeTeba. teqstis Sejamebas swavlis sxvadasxva stilis mqone moswavle<br />

sxvadasxva gziT akeTebs. am unar-Cvevebs swavla unda. SeiZleba Tavdapirvelad Temis<br />

masalis SejamebisaTvis saxelmZRvaneloSi arsebuli reziumeebi gamoiyenon, maTSi mocemuli<br />

informaciis nawili datovon, nawili waSalon, nawili daamaton an Secvalon. Zalze mniSvnelovania,<br />

moswavlem iswavlos, ra datovos da ra Secvalos. girCevT, reziumeebze muSaobisas<br />

moswavleebs sTxovoT, moifiqron erTi an ori winadadeba, romelic yvelaze Rirebulia<br />

teqstis gaazrebisTvis. rodesac moswavleebi kargad aiTviseben Temis Sejamebis unar-Cvevebs,<br />

qimiis II nawilSi, sadac elementebi da maTi naerTebi iswavleba, efeqtiani iqneba, TviTonve<br />

daweron paragrafis reziume saxlSi an klasSi (ix. r. marzani da sxv., efeqtiani swavleba<br />

skolaSi, maswavlebelTa profesiuli ganviTarebis centri, 2009, gv. 37-39).<br />

Cven did yuradRebas vuTmobT ZiriTadi cnebebis arsis gansazRvras sxvadasxva saxis ganmazogadebeli<br />

sqemebisa da diagramebis gamoyenebiT. girCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli<br />

masalis safuZvelze moswavleebTan erTad sxvadasxva maxasiaTeblis mixedviT SeadginoT aseTi<br />

sqemebi, da sqemis garSemo mouyaroT Tavi mocemul informacias. magaliTad, Jangvis ricxvis<br />

(§3.1) Seswavlis dros aseTi sqemebi SeiZleba iyos:<br />

uaryofiTi dadebiTi<br />

Jangvis<br />

ricxvi<br />

nulovani<br />

an<br />

Sualeduri<br />

elementis<br />

Jangvis<br />

xarisxi<br />

minimaluri<br />

maqsimaluri<br />

da a. S.<br />

abstraqtuli informaciis advilad aRsaqmelad xSirad viyenebT modelirebas (magaliTad,<br />

eleqtronis kinesTetikur aqtivobaSi CarTva modelze eleqtronis ganuwyveteli moZraobis<br />

Sesaxeb warmodgenas aiolebs, oqros firfitis eqsperimentis sqema moswavleebs atomis<br />

planetarul modelze naTel warmodgenas uqmnis. aseve SegiZliaT CaataroT SefuTuli yu-<br />

Tis eqsperimenti da TxovoT moswavleebs, ivaraudon,rogoria yuTis SigTavsi. es daanaxvebs<br />

29


kavSirs rogor `igrZnon da dainaxon~ uxilavi. piqtogramebi, suraTebi, simboluri sqemebi<br />

da suraTebi abstraqtuli masalis dakonkretebis saSualebebad gvaqvs moazrebuli).<br />

testireba efeqtiani strategiaa, romelic mokle droSi SeZenili codnisa da unarebis<br />

Semowmebis saSualebas iZleva. saxelmZRvanelos zogadi qimiis nawilSi TiTqmis yvela<br />

paragrafSia mocemuli testebis nimuSebi, romelSic moswavlem an azri unda daasrulos,<br />

an swori pasuxi Semoxazos. pasuxebis gaanalizebisas maswavlebels vurCevT, sawyis etapze<br />

imuSaon klasSi da moswavleebs aswavlon argumentebis moZieba maT mier Semoxazuli pasuxebis<br />

dasadastureblad. TandaTan argumentebis mosaZieblad maTi Zalisxmeva gaizrdeba da<br />

isini testebis Sedgenasac iswavlian da pasuxis dasabuTebasac. testireba kidev imitom aris<br />

sasargeblo strategia, rom maswavlebeli akvirdeba moswavleTa qcevas, Zalisxmevas da Ti-<br />

Toeuls misi miRwevebis gaTvaliswinebiT axal davalebas urCevs, Sesabamisad, swavlis process<br />

ufro diferencirebuls gaxdis. vinc tests iolad Zlevs, mas sxva davalebas SeurCevs,<br />

naklebwarmatebulebs ki _ sxvas.<br />

bolos, saSinao davalebis Sesaxeb. yvela maswavlebelma icis, ra aris saSinao davalebis<br />

daniSnuleba swavlis sxvadasxva etapze: moswavleebma gaiumjobeson unarebi da ukeT gaiazron<br />

naswavli masala. gamokvlevebiT dadgenilia, rom saSinao davaleba gansakuTrebiT efeqturia<br />

maRal klasebSi da sworad SerCeuli davaleba 24%-iT zrdis akademiur moswrebas.<br />

XI klasSi, swavlis miznebidan gamomdinare, saSinao davalebis mimarT aseTi meToduri<br />

midgoma gvaqvs: davalebebis mizania naswavlis praqtikulad gamoyeneba an axali masalis<br />

gasaazreblad momzadeba. magaliTad, Tu saSinao davalebaSi naswavlis gaazrebaa saWiro, maSin<br />

moswavles vTxovT, masala misTvis misaRebi formiT Seajamos. miuxedavad erTnairi davalebisa,<br />

yvela moswavle masalas Tavis gonebriv sqemaSi kravs da namuSevrebi erTmaneTisgan gansxvavebuli<br />

iqneba. es saSualebas aZlevs maswavlebels, Seiswavlos moswavlis SesaZleblobebi da<br />

interesebi, Tvalis gadavlebiT SeamCnios daSvebuli Secdomebi da klasTan erTad moifiqron<br />

davalebis Sesrulebis misaRebi forma. qimiis II nawilSi saSinao davalebis prioritetuli<br />

saxeebia agreTve paragrafis reziumes momzadeba an tipuri testebis Seqmna. kargi iqneba,<br />

Tu moswavleTa mier momzadebul testebs `testebis yulabaSi~ moaTavsebT, Tavisufal dros<br />

maT `avkargianobas~ gaaanalizebT da SerCeul testebs maTive Semajamebeli mecadineobisTvis<br />

gamoiyenebT. aseTi muSaoba gauzrdis moswavleebs sakuTari SesaZleblobebis rwmenas da<br />

masalis gageba-gaazrebasac gauiolebs.<br />

minda SegaxsenoT, rom erTia davalebis Sesruleba da meorea Tqveni mzaoba Sesrulebuli<br />

samuSaos Sesafaseblad (ix. Sefaseba). efeqtiania iseTi samuSao rveulebis gamoyeneba,<br />

romelSic maswavlebeli wers pozitiur komentars, miuTiTebs Secdomebsa da misi daZlevis<br />

gzebze da moswavles Secdomis gamosworebis saSualebas aZlevs. aseTi rveulebi Tan axlavs<br />

Cvens saxelmZRvaneloebs an SegiZliaT Tqven TviTonve aorganizoT.<br />

qvemoT gTavazobT ramdenime tipuri gakveTilis scenars saTanado komentarebiT.<br />

30


gakveTilis scenarebi<br />

radgan qimiis saxelmZRvanelos yvela TavSi sxvadasxva tipis gakveTilebia Tavmoyrili,<br />

sanimuSod gTavazobT III Tavis paragrafebis Sesabamis gakveTilebis dagegmvis scenarebs.<br />

Tavi III. Jangva-aRdgenis reaqciebi<br />

scenari 1. Temis wardgena<br />

gakveTilis mizani: arsebuli codnis aqtivacia.<br />

kavSiri erovnul saswavlo gegmasTan: qimia XI. 4.<br />

saswavlo resursebi: saxelmZRvanelo, reaqciaTa klasifikaciis amsaxveli sqemebi, diagramebi,<br />

fotoebi.<br />

aqtivoba I. Sesavali informacia (≈10 wT.)<br />

aqtivobis mizania Zvelsa da axal codnas Soris xidis gadeba.<br />

maswavlebeli sTxovs moswavleebs, moZebnon saxelmZRvaneloSi me-3 Tavi da Sesavali<br />

aqtiuri minileqciiT amzadebs safuZvels, romelsac Temis damuSavebisas axali codna unda<br />

daayrdnos. leqciis dros maswavlebeli xSirad gamoiyenebs miTiTebebs da SekiTxvebs. am<br />

konkretul SemTxvaveSi SekiTxvebi SeiZleba exebodes faqtobriv masalas (ra aris qimiuri<br />

reaqcia, rogor xasiaTdeba igi raodenobrivad, ra niSnis mixedviT SegviZlia uamravi qimiuri<br />

reaqciis dajgufeba da a. S.). SeiZleba, SekiTxvebi iyos analitikuri: rodis aris reaqcia<br />

daSlis an endoTermuli, romeli monakveTi gamosaxavs diagramaze siTbur efeqts da a. S.<br />

moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebebs, gaixseneben da Tavs mouyrian qimiuri reaqciebis<br />

Sesaxeb codnas (SekiTxvebis dasma efeqturi meTodia maSinac, rodesac igi axali masalis<br />

Seswavlamde ismeba, igi ganapirobebs, rom Sinaarsis gaazrebis win gaimarTos msjeloba. am<br />

meTods nebismier gakveTilze SeiZleba mimarToT).<br />

aqtivoba II. arsebuli codnis grafikulad gamosaxva (15 wT.)<br />

aqtivobis mizania moswavleTa mier nacnob reaqciaTa grafikul sqemebSi moTavseba.<br />

maswavlebeli moswavleTa wyvilebs an jgufebs samuSao furclebs daurigebs, romlis<br />

erT mxares mocemulia reaqciaTa klasifikaciis grafikuli sqema, meore mxares ki _ maTTvis<br />

kargad nacnob reaqciaTa danomrili tolobebi (siTburi efeqtis miTiTebis gareSe) da sTxovs<br />

moswavleebs, miuCinon adgili reaqciaTa nomrebs sqemaze. maswavlebeli akvirdeba moswavleTa<br />

muSaobis process da CainiSnavs, romelma miaqcia yuradReba im faqts, rom siTburi efeqtis<br />

mixedviT reaqciaTa dasajgufeblad siTburi efeqtis codnaa saWiro, da sTxovs maT, daixmaron<br />

SesavalSi mocemuli informacia endo- da egzoTermuli reaqciebis Sesaxeb, Semdeg<br />

ki imsjelon da gamocdilebidan gaixsenon, romelia aseTi reaqciebi. reaqciaTa miwodebul<br />

sqemaze iqneba niSnebi: urTierTqmedebis xasiaTis mixedviT, siTburi efeqtis mixedviT da<br />

erTi an ori kiTxvis niSani, romelic mianiSnebs moswavleebs, rom igive reaqciebi kidev sxva<br />

niSnebiTac SeiZleba dalagdes. maswavlebeli moismens moswavleTa mosazrebebs da Tu romelimem<br />

aRniSna Jangvis ricxvis cvlileba, maswavlebeli Seaqebs mas da gaacnobs moswavleebs<br />

Temis mizans: `Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla~. savaraudod, sqema aseTia:<br />

siTburi<br />

efeqti<br />

reaqcia urTierTqmedebis<br />

{<strong>magaliTebi</strong><br />

xasiaTi<br />

?<br />

?<br />

31


aqtivoba III. Temis saswavlo miznebis dasaxva da gacnoba (10 wT.)<br />

maswavlebeli saxelmZRvanelos daxmarebiT gaacnobs moswavleebs saswavlo miznebs da<br />

sTxovs maT, gaiazron, ratom gaxda saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis calke gamoyofa, ra<br />

mniSvneloba aqvs am reaqciebs piradad maT cxovrebaSi da raSi gamoadgebaT praqtikulad am<br />

reaqciebis Seswavla.<br />

aqtivoba IV. (15 wT.)<br />

maswavlebeli daexmareba moswavleebs, yuradReba gaamaxvilon bunebasa da teqnikaSi mimdinare<br />

Jangva-aRdgenis procesebze da sTxovs maT, Temis Seswavlis paralelurad moamzadon<br />

proeqti:<br />

ra moxdeboda, rom... bunebaSi Jangva-aRdgena ganuwyvetliv ar mimdinareobdes (SesaZlebelia<br />

proeqtis saxelwodebis ufro konkretuli dasasruli, magaliTad, Jangbadi mJangavi<br />

rom ar iyos, an wyalbadi Zlieri aRmdgeni rom iyos da a. S.).<br />

maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen jgufebSi da erTad moamzadon proeqti,<br />

Tan aCvenebs proeqtis daweris zogad sqemas:<br />

problema: Jangva-aRdgenis reaqciebs bunebaSi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi mohyveba.<br />

mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis Sedegebis gacnobiereba da sasurveli reaqciis marTva.<br />

amocanebi: 1. aRweron bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgenis reaqciebi. moiyvanon rac SeiZleba<br />

meti magaliTi.<br />

2. Camoweron TiToeuli reaqciis dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi.<br />

3. wamoayenon hipoTeza: rogor SeiZleba am reaqciebis sasargeblod gamoyeneba da maTi<br />

uaryofiTi Sedegebis Sesusteba.<br />

4. daskvna: risTvis aris saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla.<br />

monacemebis warmodgena SeiZleba nebismieri formiT. Temis dasrulebis bolos moxdeba<br />

proeqtebis dacva (ix. proeqtis dacvis Sefasebis sqema rubrikebiT).<br />

32<br />

scenari 2<br />

gakveTilis Tema: Jangvis ricxvi.<br />

gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />

gakveTilis mizani: sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle gansazRvravs elementis Jangvis ricxvs sxvadasxva<br />

naerTSi.<br />

aqtivoba I. diskusia paragrafis dasawyisSi dasmuli kiTxvis garSemo (10 wT.).<br />

aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis ganmarteba.<br />

maswavlebeli moswavleebs yuradRebas gaamaxvilebinebs teqstis gverdze mocemul<br />

eleqtronul formulebze da sTxovs, gaixsenon II TavSi naswavli qimiuri bmis buneba da<br />

upasuxon kiTxvas: romeli elementisken aris mocemul naerTebSi eleqtronebi gadaxrili.<br />

moswavleTa pasuxebis mosmenisas maswavlebeli iniSnavs maT mosazrebebs dafaze daxazul<br />

cxrilSi:<br />

eleqtronebi gadaxrilia eleqtronebi gadaxrili ar aris<br />

mosazrebebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, wyvilad imuSaon da<br />

teqstidan Seamowmon TavianTi varaudi TiToeuli naerTisTvis. teqstis wakiTxvis Semdeg<br />

maswavlebeli ganmartavs gakveTilis mizans: maT unda gansazRvron Jangvis ricxvi, cneba,<br />

romelic naerTSi ufro eleqtrouaryofiTi atomebisken gadaweuli eleqtronebis ricxvs<br />

axasiaTebs.


aqtivoba II. cnebis grafikul sqemaze muSaoba (15 wT.)<br />

aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gaazreba.<br />

maswavlebelma SeiZleba moswavleebs Sesavsebad ramdenime sqema SesTavazos. wyvilebi<br />

SerCeviT amoiReben teqstidan maTi sqemis Sesabamis informacias da Seavseben sqemebs. savaraudod,<br />

aseTi sqemebi SeiZleba iyos:<br />

mudmivi<br />

cvalebadi<br />

uaryofiTi Jangvis dadebiTi minimaluri Jangvis maqsimaluri<br />

an<br />

ricxvi<br />

xarisxi<br />

nulovani<br />

mudmivi<br />

cvalebadi<br />

Sualeduri<br />

wyvilebSi Sevsebul sqemebze dayrdnobiT moswavleTa saerTo ZalisxmeviT Sedgeba erTi<br />

zogadi sqema.<br />

ramdenad realurad asaxavs<br />

atomis mdgomareobas naerTSi<br />

ra mniSvnelobebs miiRebs<br />

sad gamoiyeneba<br />

Jangvis<br />

ricxvi<br />

rogor gamoiTvleba<br />

ras ewodeba<br />

riT ganisazRvreba<br />

aqtivoba III. sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gamoTvla (15 wT.)<br />

aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />

maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs konkretul magaliTebs da moswavleTa<br />

wyvilebs sTxovs, erTad moamzadon pasuxebi teqstSi dasmul kiTxvebze.<br />

pirvel SemTxvevaSi msjelobiT unda daasabuTon, rom Jangvis ricxvi miT ufro axlosaa<br />

ionis muxtTan, rac metad ionuria naerTi, da aseTi iqneba KF.<br />

me-2 davalebisTvis Jangvis ricxvebis sqemaze adgili unda miuCinon mocemul naerTebsa<br />

da mravaltomian ionebs.<br />

samuSaos Sesrulebis Semdeg romelime wyvili warmoadgens Tavis pasuxebs, danarCenebi<br />

pasuxs Seavseben an Seasworeben.<br />

aqtovoba IV. testirebiT cnebis ganmtkiceba<br />

aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gageba-gaazrebis Semowmeba.<br />

moswavleebi klasSi upasuxeben testebs da imsjeleben pasuxebis sisworeze. bolos moswavleebs<br />

gamoaqvT daskvna, rogor ganisazRvreba elementis Jangvis ricxvi rTul nivTierebebsa<br />

da mravalatomian ionebSi.<br />

maswavlebeli mokled uxsnis moswavleebs davalebis Sesrulebis wess da aZlevs saSinao<br />

davalebas.<br />

33


34<br />

scenari 3<br />

gakveTilis Tema: kavSiri atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris.<br />

gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />

gakveTilis mizani: atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris mizezSedegobrivi<br />

kavSiris gamovlena.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. 2. moswavle akavSirebs ionebis warmoqmnis unars maTi savalento<br />

eleqtronebis raodenobasTan.<br />

aqtivoba I. TamaSi eleqtronebiT (15 wT.)<br />

aqtivobis mizania atomebis mier ionebis warmoqmnis unaris dakavSireba savalento eleqtronebis ricxvTan.<br />

TamaSisTvis maswavlebeli winaswar amzadebs I-II periodebis elementebis baraTebs _ elementTa<br />

simboloebiT da atomuri nomrebiT. TiToeuli moswavle irCevs romelime baraTs da<br />

maswavleblis mier winaswar gamzadebuli sqemis mixedviT aRwers elementis maxasiaTeblebs.<br />

gaakeTeT aseTi sqema:<br />

elementis<br />

simbolo da<br />

atomuri nomeri<br />

eleqtronuli<br />

formula<br />

savalento<br />

eleqtronebis<br />

ricxvi<br />

magaliTad, Tu Sexvda baraTi 3 Li, is ambobs: es liTiumia.<br />

jgufis<br />

nomeri<br />

Jangvis<br />

SesaZlo<br />

xarisxebi<br />

misi atomuri nomeria 3. eleqtronuli formula 1s 2 2s 1 . savalento eleqtronebis ricxvi 1.<br />

jgufis nomeri I. advilad gascems erT eleqtrons da naerTebSi +1 Jangvis ricxvs amJRavnebs.<br />

eleqtronebis mierTebis unari ar aqvs.<br />

7 N _ es azotia. eleqtronuli formula 1s2 2s 2 2p 3 , savalento eleqtronuli ricxvi 5.<br />

jgufis nomeri _ 5. 5 eleqtronis gacema Znelia, magram SeuZlia ufro eleqtrouaryofiTi<br />

atomebisken (Jangbadisa da fTorisken) gadaswios 1, 2, 3, 4 an 5 eleqtroni da gamoamJRavnos<br />

+1, +2, +3, +4 da +5 Jangvis ricxvebi. ufro naklebad eleqtrouaryofiTi atomebisagan Tavis<br />

mxaresac SeuZlia maqsimum 3 eleqtronis gadaweva. am dros igi gare energetikul donesac<br />

daisrulebs da minimalur -3 Jangvis ricxvs gamoamJRavnebs da a. S.<br />

aqtivoba II. eleqtronuli analogebis gamovlena (10 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavlem gamoavlinos elementebi mudmivi da cvalebadi Jangvis ricxvebiT.<br />

maswavlebeli sTxovs moswavleebs, maT mier Sevsebuli mizezSedegobrivi sqemis safuZvelze<br />

gamoavlinon iseTebi, romelTac msgavsi gare energetikuli donis aRnagoba aqvT. vuwodoT<br />

maT eleqtronuli analogebi. maTi Jangvis ricxvebi erTnairi iqneba. tute metalebis +1,<br />

tutemiwametalebis +2, VI a jgufis gogirdisTvis umaRlesi Jangvis ricxvi jgufis nomris<br />

toli iqneba, xolo udablesi _ (8-x), sadac x jgufis nomris tolia da a. S.<br />

aqtivoba III. varjiSi eleqtronuli analogebisTvis Jangva-aRdgenis sqemis Sedgenaze (10 wT.)<br />

aqtivobis mizania savalento eleqtronebis ricxvsa da Jangvis ricxvebs Soris kavSiris warmoCena.<br />

moswavleebi imuSaveben IV a -V a -VI a -VII a -VIII a jgufebisTvis Jangva-aRdgenis sqemebis Sedgenaze<br />

da ganixilaven gamonaklis SemTxvevebs (H _ ar aqvs eleqtronuli analogi, O _ amJRavnebs<br />

mxolod _2 mudmiv Jangvis ricxvs, F _ amJRavnebs mxolod _1 Jangvis ricxvs da F 2 O, romel-<br />

Sic eleqtronebi ufro eleqtrouaryofiTi fToris mxaresaa gadaweuli da amitom Jangbadis<br />

Jangvis ricxvia +2).<br />

aqtivoba IV. testirebis gziT sakiTxis gageba-gaazrebis Semowmeba (10 wT.)<br />

aqtivobis mizania SeZenili codnis ganmtkiceba.<br />

saSinao davalebaSi moswavleebs sWirdebaT axsna-ganmarteba, ra unda Caweron mocemul<br />

sqemaSi (5 wT.)


scenari 4<br />

gakveTilis Tema: muSaoba elementTa Jangvis ricxvebis gansazRvraze.<br />

gakveTilis tipi: praqtikumi.<br />

gakveTilis mizani: varjiSi sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvraze.<br />

aqtivoba I. davaleba I-is Sesabamis nivTierebebSi elementis Jangvis ricxvebis gansazRvra.<br />

aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementebis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />

moswavleebi gadaitanen naerTTa da ionTa formulebs samuSao rveulSi da miuweren elementis<br />

Jangvis ricxvs (20 wT.).<br />

aqtivoba II. naerTis formulasa da masSi elementis Jangvis ricxvs Soris Sesabamisobis povna (10 wT.).<br />

aqtivobis mizania, moswavlem ipovos Sesabamisoba konkretuli naerTis formulasa da masSi Semavali qimiuri<br />

elementis Jangvis ricxvs Soris.<br />

aqtivoba III. elementis SesaZlo Jangvis ricxvebis dalageba (10 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma gamoavlinon mizezSedegobrivi kavSiri elementis savalento eleqtronebis<br />

ricxvsa da SesaZlo Jangvis ricxvs Soris da gamosaxos es kavSiri grafikuli xerxiT.<br />

scenari 5<br />

gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciebi.<br />

gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />

gakveTilis mizani: Jangvisa da aRdgenis procesebis Sedareba.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs, mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

erT-erTi variantia am gakveTilis Catareba jgufebSi roluri TamaSebis gamoyenebiT. es<br />

saSualebas mogcemT, ganaxorcieloT TanamSromlobiT swavla da qimiis es erT-erTi rTuli<br />

sakiTxi, romlis codna araerTxel dasWirdebaT qimiis mTeli swavlis manZilze da gamoadgebaT<br />

cxovrebaSi, ufro advilad da Rrmad gaiazron. amasTan erTad, es forma dagexmarebaT,<br />

gamoiyenoT sxvadasxva swavlis stilis moswavleTa SesaZleblobebi, Camouyalibdes Tqvens<br />

moswavleebs pozitiuri urTierTdaxmarebisa da individualuri Tu jgufuri pasuxismgeblobisa<br />

da interpersonaluri muSaobis unari. gaxsovdeT, jgufuri muSaobis dros naklebad<br />

efeqturia moswavleTa dayofa SesaZleblobebis mixedviT. an gaiTvaleT 1-dan 3-mde da Ti-<br />

Toeuli ricxvis Sesabamisi moswavle erTad daajgufeT an mieciT moswavleebs Tavisufali<br />

arCevanis ufleba. sasurvelia jgufSi 4-6 moswavlis monawileoba. yuradReba miaqcieT, rom<br />

jgufs muSaobisTvis saTanado resursebi hqondes. isic gaiTvaliswineT, rom jgufuri muSaoba<br />

sasargebloa, magram is Zalian xSirad ar unda gamoiyenoT. mizanSewonilia, am formas maSin<br />

mimarToT, rodesac gsurT, saxelmZRvaneloSi mocemuli informacia ufro naTeli, misawvdomi<br />

gaxadoT da mas azriani praqtika daukavSiroT. es imas niSnavs, rom unda arsebobdes<br />

problema, romlis gadawyveta urTierTTanamSromlobiT da mosazrebebis gaziarebiT ukeT<br />

moxerxdeba.<br />

am gakveTilis problema is aris, rom moswavleTa did nawils uWirs Jangvisa da aRdgenis,<br />

mJangavisa da aRmdgenis erTmaneTisgan gansxvaveba da konkretuli <strong>magaliTebi</strong>s moZieba. qvemoT<br />

mocemuli scenari dagexmarebaT, CaataroT msgavseba-gansxvavebis identifikaciasTan<br />

dakavSirebuli kvleviTi gakveTili, sadac moswavleebi gamoiyeneben Sedarebis, analogiebis,<br />

grafikuli sqemebis Sedgenis, metaforebis, abstraqtuli codnis dakonkretebis savarjiSoebs<br />

da yvela Tavisi SesaZleblobis farglebSi gamoavlens Zalisxmevas. maswavlebels ki saSualeba<br />

miecema, Tvali adevnos moswavleTa CarTulobas da gaakeTos pozitiuri komentarebi maTi<br />

motivaciis gasazrdelad. gTavazobT savaraudo aqtivobebis sqemas.<br />

35


aqtivoba I. gakveTilis miznis axsna. (5 wT.)<br />

aqtivobis mizania, maswavlebelma moswavleebs auxsnas, ra mizniT Caatareben dRes jgufur muSaobas roluri<br />

TamaSebis meTodis gamoyenebiT.<br />

maswavlebeli uxsnis moswavleebs, rom Seswavlili sakiTxis ukeT gaazrebis mizniT dagegma<br />

aseTi formiT muSaoba. aucileblad Seaxsenebs jgufSi muSaobis wesebs (ix. sqema) (rac ukve<br />

ecodinebaT XI klasSi), jgufuri muSaobis prezentaciis Sefasebis sqemas da uxsnis, rom<br />

gakveTilis bolos yvela jgufi warmoadgens Tavis namuSevars (unda miganiSnoT, rom es<br />

gakveTili Zalian efeqturad mimdinareobs, TiTqmis swavlis yvela stilis moswavle iRebs<br />

jgufis muSaobaSi monawileobas da maTi namuSevrebi sakmaod did siurprizebs mogimzadebT.<br />

SeiZleba namuSevrebis prezentacia im gakveTilze ver moaswroT, amitom Zalze mniSvnelovania,<br />

moaxerxoT drois marTva, an konkretuli savarjiSoebis saxe miuTiToT da masalas<br />

erTi gakveTili dauTmoT, an misceT moswavleebs meti dro fiqrisa da azrovnebisaTvis, da<br />

prezentaciebi momavali gakveTilisTvis dagegmoT da mimdinare-ganmaviTarebeli Sefasebac<br />

ganaxorcieloT.<br />

aqtivoba II. jgufebis formireba da rolebis ganawileba (5 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion romelime obieqtis (mJangavis, aRmdgenis an mJangav-aRmdgenis)<br />

roli da Seqmnan gundi.<br />

maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen romelime zemoT aRniSnul gundSi da<br />

Seusabamon gunds pirobiTi saxeli.<br />

aqtivoba III. teqstidan mniSvnelovani informaciis amokrefa (10 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion teqstis is monakveTi, sadac im nivTierebebzea laparaki, romelTa<br />

rolis Sesrulebac mouwevT, amoiRon saWiro masala da maTTvis SesaZlo nebismieri xerxiT aRweron,<br />

warmoadginon tipuri mJangavebi, tipuri aRmdgenebi an mJangav-aRmdgenebi. maT magaliTze iqneba masalis<br />

sxvadasxva formiT warmodgenisTvis saWiro resursebi: saxelmZRvanelo, furclebi, flomasterebi, webo,<br />

makrateli da a. S.<br />

aqtivoba IV. namuSevrebis prezentacia (≈15 wT.)<br />

(TiToeul jgufs prezentaciisTvis eZleva 2-3 wuTi)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma iswavlon TavianTi namuSevris efeqturad wardgena.<br />

TvalsaCino adgilas gamoikvreba namuSevris prezentaciis sqema. jgufebi ismenen Sedarebebs,<br />

epiTetebs, analogiebs, metaforebs, romlebic maT gamoiyenes, rodesac nivTierebebi<br />

`gaacocxles~ (savaraudod, `rasaca gascem, Senia...~ `eleqtronebi mogWarbdaT, movalT da<br />

waviRebT~, `aqac me var, iqac me var~ da a. S.).<br />

aqtivoba V. mJangav-aRmdgenis wyvilis daxasiaTeba (5-10 wT.)<br />

aqtivobis mizania jgufebis mier Segrovili informaciis gaerTianeba da momavali gakveTilis samoqmedo<br />

sqemis Seqmna.<br />

maswavlebeli awodebs moswavleebs didi zomis formats, winaswar sTxovs maT, moifiqron<br />

saerTo saxelwodeba Jangva-aRdgenis procesis dasaxasiaTeblad da mokled da konkretulad<br />

gadaitanon TavianTi mosazrebebi nebismieri formiT (daxaton, daawebon), ese an leqsi miuZRvnan,<br />

sqema Seadginon da a. S). SeiZleba erTad SeurCioT plakats saxelwodebac (magali-<br />

Tad, `Zala erTobaSia~, `erTad gadavrCebiT~ an raRac amgvari, rac Jangvisa da aRdgenis<br />

naxevarreaqciebis azrs daazustebs).<br />

36


scenari 6<br />

gakveTilis Tema: eleqtronuli balansi.<br />

gakveTilis tipi: algoriTmze muSaobis.<br />

gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis gatoleba.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle abalansebs Jangva-aRdgenis reaqciebs.<br />

aqtivoba I. gakveTilis miznis gansazRvra (5 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma dainaxon wina gakveTilze maT mier SeZenili codnisa da unarebis praqtikuli<br />

gamoyenebis SesaZlebloba.<br />

maswavlebeli svams paragrafis dasawyisSi dasmul kiTxvas, ras niSnavs eleqtronuli<br />

balansi, moismens maT mosazrebebs, Semdeg TvalsaCino adgilas gamofens wina gakveTilze<br />

moswavleTa mier momzadebul plakats da sTxovs moswavleebs, Seadaron TavianTi naazrevi<br />

teqstis dasawyisSi mocemul sqemas. romelimes rames xom ar daamateben an daazusteben.<br />

pasuxebis mosmenisa da cneba `eleqtronuli balansis~ gaazrebis Semdeg iwyeba meore<br />

aqtivoba.<br />

aqtivoba II. Jangva-aRdgenis algoriTmze muSaoba (20 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma nabij-nabij gaaanalizon balansis Sesadgenad saWiro moqmedebebis Tanmimdevroba.<br />

algoriTmis gamoyeneba efeqturia, rodesac moswavleebs miecemaT zogadi wesi (balansis<br />

Sedgenis xerxis aRmoCenis gziT swavla moswavleTaTvis did dros moiTxovs da am konkretul<br />

SemTxvevaSi arc iqneba efeqturi). algoriTmi dagexmarebaT, am rTuli sakiTxis gaazrebis<br />

procesi kognitiurad marTvadi gaxadoT! ar aris gamoricxuli, algoriTmze muSaobis Semdeg<br />

moswavleebidan romelimem problebis gadaWris sakuTari xerxic mogawodoT. yvela komentari<br />

algoriTmis gamosayeneblad mocemulia saxelmZRvaneloSi.<br />

aqtivoba III. eleqtronuli balansis meTodiT reaqciaTa gatoleba (15 wT.)<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma mocemuli algoriTmi ramdenjerme gamoiyenon sxvadasxva konkretul<br />

SemTxvevaSi da zogadi wesi TavianTTvis Camoayalibon.<br />

(reaqciaTa <strong>magaliTebi</strong> saxelmZRvaneloSia, SegiZliaT maTac SearCevinoT).<br />

aqtivoba IV. eleqtronuli balansis sqemis gaazrebis Semowmeba.<br />

aqtivobis mizania, moswavleebma moaxdinon algoriTmis perifrazireba da TavianTi sityvebiT warmoadginon<br />

zogadi sqema.<br />

amiT maswavlebeli moaxerxebs gaaanalizos, ramdenad moxerxda miznis miRweva. SeiZleba am mizans<br />

kidev erTi gakveTilic daeTmos.<br />

scenari 7<br />

gakveTilis Tema: TvisebiTi reaqciebi mJangavebsa da aRmdgenebze.<br />

gakveTilis tipi: praqtikuli mecadineoba.<br />

gakveTilis mizani: mJangavebisa da aRmdgenebis aRmoCena.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. 4. axasiaTebs Jangva-aRdgenis reaqciebs, mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />

aqtivoba I. gakveTlis miznis gacnoba (5 wT.)<br />

maswavlebeli uxsnis moswavleebs gakveTilis mizans da gaacnobs, rom am gakveTilze isini<br />

SeZleben, wina gakveTilze miRebuli codna praqtikulad gamoiyenon, kerZod, jer ivaraudon,<br />

qimiis laboratoriaSi arsebuli xsnarebidan romeli iqneba mJangavi an aRmdgeni, Semdeg ki<br />

TavianTi varaudi cdiT daadasturon.<br />

37


aqtivoba II. mJangavebze TvisebiTi raeqciebis Catareba.<br />

aqtivobis mizania mJangavebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba.<br />

davalebis piroba saxelmZRvaneloSi dawvrilebiT aris mocemuli. moswavleebs evalebaT<br />

`gzis miyola~ da miRebuli Sedegebis aRwera nebismieri formiT, mxolod pasuxi JangvaaRdgenis<br />

reaqciis tolobiT unda dadasturdes.<br />

magaliTad, 6KI+8HNO 3ganz. →6KNO 3 +3I 2 +2NO+4H 2 O<br />

38<br />

2I - -2e→I 2 2 8 3<br />

N+5+3e→N -3 3 6 2<br />

aqtivoba III. aRmdgenebze TvisebiTi reaqciebis Catareba.<br />

aqtivobis mizania aRmdgenebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba.<br />

davalebis piroba arasrulia da misi Catareba moswavleTagan met Zalisxmevas moiTxovs.<br />

maT mocemuli aqvT mJangavebis nimuSebi, aRmdgeni sakuTari gamocdilebidan SearCion, cda<br />

dagegmon da Sedegic axsnan. magaliTad, Tu mJangavad KMnO 4 -is xsnars gamoiyeneben, aRmdgenad<br />

ki _ KI-is xsnars, maSin permanganatis iasamnisferi xsnari gauferuldeba da iodic<br />

gamoiyofa.<br />

scenari 8<br />

gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciis gamokvleva.<br />

gakveTilis tipi: damoukidebeli kvlevis.<br />

gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciis arsis gaazreba.<br />

kavSiri standartTan: qimia XI. 4.<br />

aqtivoba I. damoukidebeli kvlevis miznis gacnoba.<br />

aqtivobis mizania, gaacnos moswavleebs am praqtikuli samuSaos Sinaarsi.<br />

maT mocemuli aqvT konkretuli marili (Na SO ). jer Teoriulad unda ivaraudon, ra<br />

2 3<br />

moxdeba, es marili spirtquris alze rom gaacxelon, Semdeg hipoTeza wamoayenon da maTi<br />

siswore cdebiT daamtkicon. Semdeg cdis Sedegi aRweron, produqtebis Sedgeniloba gamoikvlion<br />

da Semajamebeli reaqciis tolobac daweron.<br />

imis mixedviT, rogoria klasis SesaZlebloba, ra doneze SeuZliaT maT kvlevis warmoeba<br />

damoukideblad, maswavlebeli gansazRvravs maTi damoukideblobis xarisxs. SeiZleba maT<br />

damxmare kiTxvari miawodos, SeiZleba damoukidebeli kvlevis sqema daaxmaros, SeiZleba<br />

TviTonac imuSaos moswavleebTan erTad da monawileoba miiRos kvlevis procesSi.<br />

daxmarebis procesi ase SeiZleba warmoidginoT:<br />

1. ra moxdeba marilis gacxelebisas? (ar daiSleba, daiSleba fuZe da mJava oqsidebad,<br />

radgan gogirdi Sedis Sualeduri Jangvis ricxviT, daiSleba Jangva-aRdgeniT, e. i. gogirdi<br />

disproporcirdeba.<br />

2. roca yvelaze savaraudo bolo mosazreba aRmoCndeba, Semdeg daiwyeba fiqri, rogor<br />

disproporcirdeba gogirdi +4 Jangvis ricxviT. SeiZleba, aRdges Tavisufal gogirdamde<br />

(narevi gayviTldeba) an sulfidionamde (sulfidionebis aRmoCena miRebuli narevis wyalxsnarze<br />

CuSO -is xsnaris damatebiT SeiZleba: Savi feris CuS daileqeba). Na SO -is warmoqm-<br />

4 2 4<br />

nas alternativa ara aqvs. narevis wyalxsnarSi sulfationebis arsebobas BaCl -is xsnaris<br />

2<br />

damatebiT daadgenen, warmoiqmneba wyalsa da mJangavebSi uxsnadi naleqi. bolos daiwereba<br />

Sejamebuli reaqcia:<br />

Na SO →Na S+3Na SO 2 3 2 2 4<br />

-2l<br />

S +4→S +6 2 1 3<br />

S +4 +6e→S-2 3<br />

6 3 1


teqstSi mocemul kiTxvebze pasuxebi<br />

Tema 1<br />

§1<br />

kiTxvebsa da savarjiSoebze pasuxebi:<br />

• atomi Tavis istoriul saxelwodebas ar amarTlebs. igi ganuyofeli nawilaki ki ar<br />

aris, aramed rTuli aRnagobis mikrosistemaa.<br />

• ra aris SefuTul yuTSi, SeiZleba mxolod ivaraudo: yuTi unda aiRo, daaTvaliero,<br />

gadaabruno da a. S. am eqsperiments raRac saerTo aqvs atomis aRnagobis dasadgenad Catarebul<br />

cdebTan _ atomis SigniT xom jer aravis Cauxedavs.<br />

saklaso<br />

1. tomsonisTvis atomi qiSmiSebiani namcxvaria, rezerfordisa da borisTvis _ mzis sistemis<br />

mikromodeli, Tqven rgolebian planeta saturnsac SeadareT. Tu analogias gamoiyenebT,<br />

atomisTvis eleqtronebi igivea, rac mzis sistemisTvis planetebi.<br />

2. modelis mixedviT atomi rom gamoicnoT, atombirTvis garSemo eleqtronebis ricxvi<br />

unda daTvaloT. ramdeni eleqtronic moZraobs birTvis garSemo, imdenive iqneba atombirTvis<br />

dadebiTi muxtis sidide da atomuri nomeri. atomuri nomriT ki daasaxelebT elements.<br />

3. Tu atombirTvis garSemo 8 eleqtroni moZraobs, atombirTvSic 8 protoni iqneba. Z=+8<br />

(8) es qimiuri elementi Jangbadia.<br />

testi<br />

saSinao<br />

nimuSi<br />

1 2 3 4<br />

b g a d<br />

Z=1; H; +1; 1.<br />

Z=11; +11 ) 2 ) 8 ) 1<br />

§2<br />

• elementis ZiriTadi maxasiaTebelia atombirTvis dadebiTi muxtis sidide. yvela atomi,<br />

romelTa birTvis muxti erTnairia, erT qimiur elements (atoms, ions) qmnis.<br />

saklaso<br />

1. Z=53 A=127 maSin N=A-Z=127-53=84. es elementia I.<br />

2. protonebis ricxvi gansazRvravs atomur nomers. amitom SegviZlia davaskvnaT, rom es<br />

elementi aris radiumi (Ra).<br />

testi<br />

1 2 3 4 5<br />

g a b a g<br />

saSinao<br />

A=Z+N<br />

39


40<br />

§3<br />

• yvela izotopi erTi qimiuri elementis saxesxvaobaa. maT erTnairi aqvT atombirTvis<br />

muxti, gansxvavebuli aqvT neitronebis ricxvi da Sesabamisad _ masuri ricxvi. masuri ricxvi<br />

izotopis Tvisebaa, fardobiTi atomuri masa ki im qimiuri elementis, romelic izotopebisagan<br />

Sedgeba.<br />

saklaso<br />

1 2 3<br />

b d a<br />

saSinao<br />

1. 0,5182 · 107+0,4818 · 109 =107,9 Ar(ag)=107,9<br />

vercxlis izotopuri Sedgenilobis diagrama SeiZleba aigos wriulic da svetovanic.<br />

2. wyalbadis samive izotops birTvSi TiTo protoni aqvs. wyalbads birTvSi neitroni ara<br />

aqvs, deiteriums erTi neitroni aqvs, triTiums ki _ ori neitroni. Sesabamisad am izotopebis<br />

masuri ricxvebi mniSvnelovnad (1; 2; 3) gansxvavebulia. es Tvisebebis SesamCnev gansxvavebasac<br />

iwvevs. amitom aqvs wyalbadis izotopebs specialuri saxelwodebebi, sxva elementis izotopebisagan<br />

gansxvavebiT.<br />

§4<br />

• atomSi eleqtronis moZraobis xasiaTis dadgena mecnierebma speqtruli xazebis mdebareobiTa<br />

da xasiaTiT axsnes.<br />

saklaso<br />

1. suraTze mesame energetikuli donis (n=3) aRnagobaa mocemuli. misTvis Tanauri kvanturi<br />

ricxvi iRebs (n-1), anu 0,1 da 2 mniSvnelobebs. s qvedoneze erTi s orbitalia, p qvedoneze _<br />

sami p orbitali, d qvedoneze ki _ xuTi d orbitali. sul orbitalebis ricxvi 9-is tolia,<br />

xolo mesame energetikul doneze eleqtronTa maqsimaluri ricxvia 18.<br />

2. natriumis atomuri nomeria 11. misi atombirTvis garSemo 11 eleqtroni moZraobs (2 ·<br />

8 · 1), amitom gare energetikuli donis eleqtronisTvis kvanturi ricxvebis nakrebia: n=3, l=0<br />

m e =0 m s =+1/2. aseTi kvanturi ricxvebis nakrebi mis sxva eleqtrons ver eqneba, radgan isini I<br />

an II energetikul doneze moZraoben.<br />

testi<br />

1 2 3<br />

b b g<br />

saSinao<br />

H-sTvis: n=1 l=0 m e =0 m s =+1/2<br />

He-sTvis: n=1 l=0 m e =0 m s =+1/2 da -1/2 e. i.<br />

heliumis ori eleqtroni erTmaneTisgan mxolod spinuri kvanturi ricxviT gansxvavdeba.<br />

2. teqstSi aRwerilia, rom s, p da d orbitalebi erTmaneTisgan gansxvavdeba formiT (sferuli,<br />

hanteliseburi, oTxfurclovani), energiiT (1s, 2s, 3s...) da birTvis mimarT orientaciiT<br />

(roca l=0, erTi orientacia, roca l=1, sami orientacia da a. S.). eleqtronebi gansxvavdeba<br />

spiniTac.


§5<br />

• kvanturi ricxvebi igivea atomis eleqtronuli formulis dasawerad, rac qimiuri simboloebia<br />

nivTierebis qimiuri formulis dasawerad.<br />

saklaso<br />

1. Z=8; 1s 2 2s 2 2p 4 eleqtronul formulas Seesabameba a(I) grafikuli formula.<br />

2. a. I periodSi mxolod s elementia. maTSi mxolod s eleqtronebi moZraobs. II periodis<br />

elementebSi s da p eleqtronebi moZraobs.<br />

b. eleqtronuli formulebi Caiwereba kvanturi ricxvebiT, eleqtronul-grafikul<br />

formulaSi ki gamoiyeneba kvanturi ujrebi (xazebi) da eleqtronebi isrebiT. grafikuli<br />

formula uCvenebs eleqtronebis spinsac.<br />

g. gare energetikul doneze a jgufis elementebisTvis eleqtronebis ricxvi jgufis<br />

nomers udris. es imas niSnavs, rom, romel jgufSicaa elementi, imdeni eleqtroni moZraobs<br />

mis gare energetikul doneze.<br />

d. II periodSi yvelaze met gauwyvilebel (kent) eleqtrons Seicavs azoti, yvelaze met<br />

ueleqtrono orbitals Seicavs liTiumi, yvela Sevsebul orbitals Seicavs neoni.<br />

testi<br />

1 2<br />

g a<br />

saSinao<br />

1.<br />

Z=2 1s 2<br />

Z=5 1s 2 2s 2 2p 1<br />

Z=17 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />

Z=19 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1<br />

2.<br />

1 2 3 4<br />

g a b d<br />

§1.7<br />

• IV periodSi eleqtronebis ganlagebis `Cveulebrivi~ wesis darRvevis mizezi energetikuli<br />

qvedoneebis energiaTa gansxvavebaa. 4s qvedonis energia ufro dabalia, vidre 3d<br />

qvedonisa (sqemidan Cans).<br />

saklaso<br />

1. sqemidan Cans, rom 4f orbitalebis Sevseba energiis mixedviT mxolod VI periodSi<br />

SeiZleba daiwyos, 6s orbitalis Sevsebis Semdeg. VI periodSi oTxive formis (6s, 5p, 5d, 4f)<br />

orbitalebi Seivseba da maqsimum 32 eleqtroni moTavsdeba. 4f orbitalebs (l=3) 7 orientacia<br />

aqvT sivrceSi. masze maqsimum 14 eleqtroni moZraobs. yvela es elementi moTavsebulia<br />

lanTanisTvis gankuTvnil ujraSi da maT lanTanidebi ewodeba. lanTanidebi (iseve, rogorc<br />

aqtinoidebi, romelTac 5f qvedone evsebaT) atomuri nomris zrdis mixedviT perioduli<br />

sistemis bolosaa ganlagebuli.<br />

2. ↑↓ ↑↑↑↑<br />

41


testi<br />

42<br />

1 2 3<br />

b g a<br />

saSinao<br />

1. Mn: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 7 ; ↑↓ ↑↓ ↑↑↑;<br />

2. yvela periodi iwyeba s da sruldeba p elementiT. mcire periodebSi mxolod s da p<br />

elementebia. did periodebSi s da p elementebs Soris moTavsebulia d da f elementebi.<br />

§1.8<br />

• bunebrivi movlenebi polaruli naTeba da cicinaTelas naTeba agznebuli atomis eleqtronebis<br />

sawyis orbitalebze dabrunebisas gamoyofili sinaTlis energiiTaa gamowveuli.<br />

• atomi gare energetikuli donis dasrulebiT `keTilSobili~ xdeba.<br />

saklaso<br />

1. naxSirbadatomi unikaluria. yvela sxva atomisgan gansxvavebiT, mas Tanabari ZaliT Seu-<br />

Zlia eleqtronebis gacema da SeerTeba. magram radgan oTxi eleqtronis gacema da SeerTeba<br />

Znelia, did energias moiTxovs, Sesabamisad kationsa da anions naxSirbadi Znelad warmoqmnis.<br />

naxSirbadatomebisTvis energetikulad ufro erTmaneTTan dakavSireba da ConCxis warmoqmnaa<br />

xelsayreli.<br />

2. wyalbadis atoms agznebac da ionizaciac SeuZlia. ionizaciis dros mas kationisa (H + ) da<br />

anionis (H - ) warmoqmna SeuZlia. agznebisas misi erTaderTi eleqtroni imave atomis SedarebiT<br />

maRali energiis orbitalebze gadadis da mcire droSi isev `ukan~ brundeba. ionizaciis dros<br />

kationis warmoqmnisas wyalbadis eleqtroni sxva atomis orbitalze gadainacvlebs, anionis<br />

warmoqmnisas ki, piriqiT, wyalbadis atomi pirvel energetikul dones daisrulebs (eleqtrons<br />

miiRebs). H 0 , H + da H - erTi da imave qimiuri elementis atomi da ionebia. am nawilakebis dalageba<br />

masisa da radiusis zrdis mixedviT ase SeiZleba: H + , H 0 da H - .<br />

testi<br />

1 2 3 4 5 6<br />

g g g d d g<br />

saSinao<br />

agznebas SedarebiT naklebi energia sWirdeba, vidre ionizacias. rac naklebia atomis<br />

radiusi da gare Sreze eleqtronTa ricxvi, miT advilia misi ionizacia.<br />

2.<br />

1 2 3 4 5<br />

g a b d e<br />

3. Al 3+ ions Seesabameba eleqtronuli formula: 1s 2 2s 2 2p 6 ; aseTive eleqtronuli formula<br />

aqvs neonis atoms da natriumis dadebiT (Na + ) ions, agreTve F - ions.


§1.9<br />

• eleqtronuli analogebi ganlagebulia erT jgufSi da maTi gare energetikuli donis<br />

eleqtronuli formulac erTnairia (mxolod birTvidan daSorebiT gansxvavdeba). amitom<br />

garkveuli intervalis Semdeg msgavsi aRnagobis elementebi meordeba.<br />

saklaso<br />

1. Na-is modeli; gare, mesame energetikul doneze erTi sferuli formis eleqtroni<br />

moZraobs. yvela tute metali, romelTa gare energetikuli donis formulaa ns 1 , natriumis<br />

eleqtronuli analogia.<br />

1s 2 -eleqtronuli formula SeiZleba hqondes He 0 , H - , Li + , Be 2+ nawilakebs.<br />

2. wyalbads sruli analogi ar gaaCnia, radgan ar arsebobs sxva elementis atomi, romelic<br />

eleqtronis gacemiT sruliad Tavisufldeba eleqtronuli garsisagan (yvela orbitali<br />

vakanturi uxdeba).<br />

testi<br />

1 2<br />

a b<br />

saSinao<br />

1. perioduli sistemis jgufebSi gaerTianebulia eleqtronuli analogebi, periodebSi<br />

elementebi ganlagebulia gare energetikul doneze eleqtronTa ricxvis zrdis mixedviT.<br />

2. Z=2; elementi moTavsdeba I periodSi.<br />

Z=5; elementi moTavsdeba II periodSi.<br />

Z-17; elementi moTavsdeba III periodSi.<br />

Z=20 da Z=26; elementebi moTavsdeba IV periodSi.<br />

saklaso<br />

Tema 2<br />

§1<br />

1. sqemidan Cans, rom fToris or atoms Soris arapolaruli kovalenturi bma unda warmoiqmnas:<br />

:F: F: an F-F.<br />

2. wyalbadisa da qloris atomebisgan SeiZleba warmoiqmnas H , Cl da HCl molekulebi.<br />

2<br />

atomebs Soris kovalenturi bmebia. H da Cl molekulebSi kovalenturi bma arapolarulia,<br />

2 2<br />

HCl-is molekulaSi ki _ polaruli. eleqtronuli formulebi: H:H :Cl:Cl: da H→:Cl:<br />

3. wylis molekulaSi H-O atomebs Soris polaruli kovalenturi bmebi warmoiqmneba. Jangbadi<br />

ufro eleqtrouaryofiTia, vidre wyalbadi. amitom saziaro wyvili wylis molekulaSi<br />

Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli.<br />

testi<br />

H :O: H-O<br />

H H<br />

: :<br />

: :<br />

: :<br />

1 2 3 4 5<br />

b a d b g<br />

: :<br />

: :<br />

: :<br />

43


saklaso<br />

44<br />

§2<br />

1. sqemidan Cans, rom azotis or atoms kenti eleqtronebis gaziarebiT SeuZlia erTi σ<br />

bmisa da ori π bmis warmoqmnaa. orive π bma σ bmis perpendikularul sibrtyeSi warmoiqmneba<br />

da erTmaneTis perpendikularulic iqneba.<br />

N N; N≡N<br />

2. naxSirbadis molekulaSi C :<br />

naxSirbadsa da Jangbads Soris ormagi kova-<br />

lenturi bmebi arsebobs. saziaro wyvilebi ufro eu Jangbadis atomebis mxaresaa gadaweuli.<br />

kovalenturi bmebi erT wrfeze erTmaneTis sapirispiro mimarTulebiTaa mimarTuli. amitom<br />

molekula arapolarulia. am magaliTiT maswavlebeli aCvenebs moswavleebs, rogor unda<br />

ganasxvaon bmis polaroba da molekulis polaroba.<br />

testi<br />

1 2 3 4 5<br />

a b b b d<br />

saSinao<br />

2. Jangbadatomi mxolod natriumis atomTan warmoqmnis ionur bmas, azotis, wyalbadisa<br />

da gogirdis atomebTan polarul kovalentur bmas warmoqmnis. yvela SemTxvevaSi saziaro<br />

wyvili Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli.<br />

3. bmis energia umciresi unda iyos I-I SemTxvevaSi, radgan rac metia atomebis zoma da<br />

naklebia bmis jeradoba, miT naklebia atomebs Soris bmis warmoqmnis SesaZlebloba.<br />

§3<br />

saklaso<br />

1. σ bmebi atomTa centrebis SemaerTebeli wrfis gaswvriv warmoiqmneba, amitom igi xels<br />

ar uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo. π bmebi p atomuri orbitalebis gverdiTi<br />

gadafarviT warmoiqmneba da igi xels uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo.<br />

molekulaSi π bmebis arseboba iwvevs izomerebis arsebobas.<br />

2. BeF 2 da BeH 2 molekulebs wrfivi aRnagoba unda hqondes, radgan sp hibriduli orbitalebi<br />

ganlagebulia erT wrfeze erTmaneTTan 180°-iani kuTxiT. F-Be-F da H-Be-H - .<br />

3. molekulis brtyeli forma da bmebs Soris 120°-iani kuTxis arseboba sp 2 hibridizaciaze<br />

mianiSnebs, meoTxe π orbitali am molekulaSi vakanturia.<br />

testi<br />

: : : :<br />

:<br />

:<br />

:<br />

::<br />

::<br />

:<br />

1 2 3 4 5 6<br />

d g d 1a, 2d,3g, 4b 1a, 2g, 3d g


§4<br />

saklaso<br />

1. amoniumis ionSi kovalenturi bmebi warmoiqmneba rogorc mimocvliTi, ise donoraqceptoruli<br />

meqanizmiT. sabolood es bmebi delokalizebulia. azoti sp3 hibridul mdgomareobaSia<br />

da ions tetraedris forma aqvs.<br />

2. amiaks eleqtronuli wyvili aqvs, aluminis qloridSi ki alumins vakanturi orbitali<br />

aqvs, amitom maT Soris donor-aqceptoruli bma warmoiqmneba da miiReba naerTi H N·AlCl .<br />

3 3<br />

3. CH molekula wylabadis kations veRar daikavSirebs, radgan savalento eleqtronebiT<br />

4<br />

oTxi bmis warmoqmna SeuZlia da oTxive bma ukve damyarebuli aqvs wyalbadis atomebTan. BH3 molekulas molekulas vakanturi orbitali aqvs, H- hidridions ki _ eleqtronuli wyvili.<br />

maT Soris SesaZlebelia donor-aqceptoruli bmis warmoqmna, sadac eleqtronebis donori<br />

H- - ioni iqneba. ase warmoiqmneba rTuli ioni BH . 4<br />

4. karbonationSi<br />

naxSirbadatomi sp2 [ ]<br />

_O<br />

hibridul mdgomareobaSia, σ da π<br />

II<br />

C=O<br />

6 bmebi delokalizebulia da ions brtyeli forma aqvs.<br />

_O<br />

5. atomi eleqtronebis donori rom iyos, mas gare energetikul doneze eleqtronuli<br />

wyvili unda hqondes. mocemuli eleqtronuli formula 1s 2 2s 2 2p 1 boris atoms ekuTvnis,<br />

romelsac, piriqiT, gare doneze aqvs vakanturi orbitali, amitom igi eleqtronebis donori<br />

ver iqneba.<br />

testi<br />

1 2 3 4<br />

a d b d<br />

§5<br />

saklaso<br />

1. ∆eu=3,5-1,2=2,3. amitom MgO aris ionuri naerTi, romelSic bmis ionurobis xarisxia<br />

79%, xolo kovalenturi xarisxi _ 30%.<br />

bmis ionurobis xarisxi 90% rom aRmoCndes, ∆eu 3,1 mainc unda iyos. aseTi naerTebi<br />

oqsidebi ver iqneba. fToridebidan elementTa wyvilebia KF, RbF da NaF.<br />

2. ionizaciis Semdeg natriumisagan natriumis dadebiTi ioni warmoiqmneba da radiusi<br />

Semcirdeba. qlori ki damatebiT eleqtrons SeiZens da misi radiusi gaizrdeba. anionuri<br />

radiusi meti iqneba, vidre kationuri, radgan kationis warmoqmnisas atomi gare energetikuli<br />

donidan eleqtrons iSorebs.<br />

testi<br />

saSinao<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

a 1g, 2a, 3b b a g b g g<br />

1. ionuri bma kovalenturi bmis ukiduresi zRvruli SemTxvevaa da ara bmis sxva saxe,<br />

radgan jer saziaro wyvili warmoiqmneba da Semdeg es wyvili ufro eleqtrouaryofiTi atomis<br />

mxares srulad gadainacvlebs.<br />

2. ionur bmas, gansxvavebiT kovalenturisagan, ar axasiaTebs najeroba da mimarTuleba.<br />

45


46<br />

§6<br />

saklaso<br />

1. metaluri bmis Tavisebureba is aris, rom bmis warmomqmneli eleqtronebi atomTa wyvils<br />

Soris ar aris lokalizebuli da mTel kristalzea gadanawilebuli. es imitom xdeba, rom<br />

metalebis gare energetikul doneze 1 an 2 eleqtronia da isini birTvTan SedarebiT sustad<br />

aris dakavSirebuli. amitom advilad Sordebian birTvs da Tavisuflad moZraoben.<br />

2. metaluri bma saerTo, delokalizebuli eleqtronebiT warmoiqmneba, kovalenturi<br />

bmebis warmomqmneli eleqtronuli wyvilebi atomTa wyvilebs Sorisaa lokalizebuli. kovalentur<br />

bmas najeroba axasiaTebs, metalur bmas ki _ ara.<br />

metaluri da ionuri bmebi imiT hgavs erTmaneTs, rom arc erTs ar axasiaTebs najeroba<br />

da kristaluri mesris kvanZebSi orive SemTxvevaSi ionebia.<br />

testi<br />

1 2 3 4 5 6<br />

a d g d g a<br />

§7<br />

saklaso<br />

1. NH 3 ; H 2 O; HF;<br />

2. spirtis molekulebs Soris wyalbaduri bmebi ufro sustia, vidre wylis molekulebs<br />

Soris, radgan spirtis molekulis zoma wylisas aRemateba da molekulebs Soris bmis warmoqmna<br />

gaZnelebuli iqneba. marTlac, spirti ufro advilad qroldeba, vidre wyali. aqrolebisas<br />

spirtis molekulebs Soris arsebuli susti wyalbaduri bmebi iolad wydeba.<br />

3. azotis radiusi bevrad naklebia qloris radiusze, amitom wyalbaduri bma NH 3 molekulebs<br />

Soris ufro Zlieria, vidre HCl molekulebs Soris. amitomaa NH 3 susti fuZe, HCl ki _<br />

Zlieri mJava (igi advilad moiwyvets protons).<br />

testi<br />

saSinao<br />

1 2 3 4<br />

d b g d<br />

1 2 3 4 5<br />

e g v b a


testi<br />

1. a. elementis Jangvis ricxvi.<br />

b. wyalbadis Jangvis ricxvi +1-is.<br />

g. -2, F 2 O.<br />

saSinao:<br />

2 3<br />

a d<br />

1 2 3 4<br />

a e g d<br />

Tema 3<br />

§3.1<br />

2.<br />

4 O +2 +4<br />

CH CO<br />

- 2-<br />

4 + CH CO CO , H CO ,HCO CO3<br />

4 2 2 3 3<br />

§3.2<br />

saklaso<br />

1. O(-2, O); S(-2 +6)<br />

2. umaRlesi Jangvis ricxvi periodulad icvleba. cvalebadobis intervali 8-is tolia.<br />

udablesi Jangvis ricxvebic periodulad icvleba.<br />

testi<br />

1. a (-2; +6); b (-3; NH 3 da PH 3 ).<br />

1 2 3 4<br />

b a g d<br />

§3.3<br />

praqtikumi<br />

1. a. +4; b. +6; g. +5; d. +6; e. +5; v. +6; z. +6; T. +6; i. +4; k. 0.<br />

2.<br />

1 2 3<br />

b a g<br />

47


48<br />

§3.4<br />

1. a. Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs, radgan Jangvis ricxvebi ar icvleba.<br />

b. reaqcia Jangva-aRdgenisaa, romelSic tyvia +4-dan +2-mde aRdgeba, qlori ki -1-dan<br />

0-mde iJangeba.<br />

2. Jangva-aRdgenis reaqciebia a, g da e.<br />

saklaso<br />

2. a. MnO 2 +4HCl→MnCl 2 +Cl 2 +2H 2 O<br />

b. 4HNO 3 →4NO 2 +O 2 +2H 2 O<br />

g. Cu+2H 2 SO 4 →CuSO 4 +SO 2 +2H 2 O<br />

d. 2KBr+Cl 2 →2KCl+Br 2<br />

§3.5<br />

§3.6<br />

saklaso<br />

1. 4FeS 2 +11O 2 →2Fe 2 O 3 +8SO 2<br />

2. a. molekulaTaSorisi; b. Sigamolekuluri, disproporciebis; g. molekulaTaSorisi,<br />

romelSic KClO 3 -is Cl+5-dan -1-Si gadadis da KCl-is Cl-1 Tavisufal (O) qloramde aRdgeba.<br />

3. a. 3Cu 2 S+22HNO 3 →6Cu(NO 3 ) 2 +10NO+3H 2 SO 4 +8H 2 O<br />

(Cu 2 S mTlianad gascems 10 e-s, misi spilenZi +1-dan +2-Si gadadis, gogirdi ki -2-dan<br />

+6-Si, anu molekula mTlianad aRmdgenia. N +5 ki SeierTebs 3 eleqtrons).<br />

b. 2FeBr 2 +Br 2 →2FeBr 3<br />

d. 2NH 3 +3CuO→3Cu+N 2 +3H 2 O.<br />

testi<br />

1 2 3 4 5<br />

b d g g b<br />

praqtikumi<br />

1. a, g, d reaqciebi Jangva-aRdgeniT mimdinareobs.<br />

2. magaliTad, CaCO 3 -is daSla, Al(OH) 3 -is daSla.<br />

3. Canacvlebis yvela reaqcia Jangva-aRdgeniT midis.<br />

4. ionuri mimocvlis reaqciebi ZiriTadad Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs.<br />

a. 4FeS 2 +11O 2 →2Fe 2 O 3 +8SO 2<br />

b. 2SO 2 +O 2 →2SO 3<br />

g. SO 3 +H 2 O→H 2 SO 4<br />

maTgan a. da b. Jangva-aRdgenisaa.<br />

§3.7<br />

§3.8<br />

praqtikuli:<br />

1. tipur mJangavad SeiZleba aiRoT ganzavebuli azotmJava an koncentrirebuli gogirdmJava.<br />

nebismier SemTxvevaSi cdis Sedegad indikatoris qaRaldi galurjdeba.


ixileT scenari #8.<br />

testi<br />

1b. 2a. 3b. 4g. 5g.<br />

§3.9<br />

§3.10<br />

saSinao<br />

1. 560l n.p Jangbadis gamosayofad saWiroa 96 500•560/5,6=9650000 kuloni eleqtroba.<br />

am dros meore eleqrtodze gamoiyofa 1120l H 2 .<br />

2. radgan 96500 kuloni eleqtrobis wyalSi gatarebisas gamoiyofa 16,8l wyalbadisa<br />

da Jangbadis airTa narevi. maSin 193000 kuloni eleqtrobis gatarebisas gamoiyofa 33,6l<br />

airTa narevi.<br />

§3.11<br />

3 a. spilenZis miReba SeiZleba. b. wyalbadi da iodi.<br />

g. CuCl 2 , NiCl 2 , ZnCl 2 d. H2 da O 2 ; e. NaCl ar gamodgeba, radgan eleqtrodze deni gamoiyofa.<br />

testi<br />

1.g. 2.d. 3.b. 4.a. 5.b.<br />

saSinao<br />

a.2KBr→2K+Br 2<br />

b. 2AgNO 3 +H 2 O→2Ag+0,5O 2 +2HNO 3<br />

g. 0,5 moli faradei eleqtrobis gavlisas gamoiyofa nivTierebis 0,5 molis ekvivalentis<br />

Sesabamisi masa.<br />

saklaso<br />

§3.12<br />

anodi iqneba TuTia, kaTodi _ dasafari nakeToba.<br />

A: Zn-2e→Zn 2+ ; K: Zn 2+ +2e→Zn 0 ;<br />

testi1.d. 2.b. 3.g. 4.g. 5.a.<br />

§3.13<br />

saklaso<br />

1. tutis wyalbadis eleqtrolizi igive wylis eleqtrolizia. 2680 ampersaaTi eleqtroba<br />

daSlis 900g. wyals da radgan darCenil xsnarSi tutis myari wili 24%-ia. sawyis xsnarSi<br />

iqneba 2,4%;<br />

2. 3,1g fosforis dasaJangad saWiroa 0,25 moli anu daiSleba da eleqtrodebze gamoiyofa 8g<br />

O da 1g H anu daiSleba 9g wyali da xsnaris masa darCeba 463g. W =47,2/463•100%=10,2%<br />

2 2 KHO3<br />

3. 0,5moli Br2+ ionebis aRsadgenad saWiroa 96500 kuloni eleqtroba, 2 molisaTvis saWiro<br />

iqneba 4-jer meti.<br />

4. vercxli.<br />

§3.14<br />

49


50 �<br />

Tema 4<br />

§4.1<br />

saklaso<br />

a. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba SearCion nebismieri ionuri mimocvlis reaqcia,<br />

romlis Sedegad wyali, naleqi an airi gamoiyofa.<br />

b. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba gamoiyenoT qlorwyalbadis an amiakis wyalSi<br />

gaxsnis reaqcia. HCl+H O�H O 2 3 + +OH(K =5,5·10 c 8 + - -8 ) an NH +H O�NH +OH (Kc=2·12·10 ). romeli reaq-<br />

3 2 4<br />

tivebic geqnebaT, Sesabamisad dagegmavT cdebs. gamoitanT daskvnas, rom Seqcevadi reaqciebi<br />

srulad bolomde ar mimdinareobs.<br />

2. miniSnebis gaTvaliswinebiT iodwyalbadis sinTezi Seqcevadi reaqciaa: H I �2HI.<br />

2 2<br />

3. vercxliswylis oqsidi 300-400°C-ze gaxurebisas warmoiqmneba, magram am temperaturaze<br />

da ufro maRal temperaturaze gaxurebisas warmoqmnili oqsidi isev iSleba. amitom igi Seqcevadi,<br />

egzoTermuli reaqciaa da oqsidis miReba Tu gsurT xangrZlivad, SedarebiT dabal<br />

temperaturaze unda gaacxeloT.<br />

testi<br />

testi<br />

2 3 4<br />

b a b<br />

§4.2<br />

1 2 3 4<br />

b g g b<br />

saSinao<br />

0,4 moli amiakis misaRebad saWiroa 0,2 moli azoti da 0,6 moli wyalbadi. radgan wonasworobis<br />

momentSi 0,01 moli wyalbadi darCa, misi sawyisi koncentracia 0,601 moli/l yofila,<br />

xolo azotis sawyisi koncentracia _ 2,2 moli/l.<br />

€<br />

1. saklaso<br />

a. K c =<br />

b. K c =<br />

[SO 3 ] 2<br />

[SO 2 ] 2 ⋅[O 2 ]<br />

[CO] 2<br />

[CO 2 ]<br />

§4.3<br />

K c -s mniSvnelobebi migvaniSnebs, rom HI Zlieri mJavaa, amoniumis hidroqsidi ki _ susti fuZe.<br />

2.<br />

�<br />

[NO]<br />

a. K = ganzomilebaa moli/l.<br />

c 2<br />

[N 2O4 ]<br />

K P = ganzomilebaa paskali.<br />

g. K c =<br />

d. K c =<br />

+ !<br />

[NH4 ][OH ]<br />

[NH4OH]


. K c = ganzomilebaa 1/moli/l. anu S/moli.<br />

K P = ganzomilebaa 1/paskali, anu paskali -1.<br />

g. K =[O ] ganzomilebaa moli/l.<br />

c 2<br />

K =P ganzomilebaa paskali.<br />

P O2<br />

�<br />

testi<br />

1 2 3<br />

g g a<br />

saSinao:<br />

v. b. T. g. a. d. e.<br />

saklaso<br />

1. a) marjvniv; b) marcxniv; g) marcxniv; d) ar gadaixreba.<br />

2. a) diax, gadaixreba marjvniv; b) ar gadaixreba; g) diax, gadaixreba marjvniv.<br />

testi<br />

P 2 CO 2<br />

P 2 CO ! P O 2<br />

§4.4<br />

1 2 3 4<br />

a b a b<br />

§4.5<br />

1. wnevis gazrdiT wonasworoba amiakis warmoqmnis mxares gadaixreba, temperatura 450°C-s<br />

ar unda aRematebodes da katalizatori unda SeurCioT.<br />

2. a. gadaxris marcxniv.<br />

b. gadaxris marjvniv.<br />

g. temperaturis gazrda gadaxris marcxniv, wnevis gazrda _ marjvniv.<br />

d. temperaturis Semcireba gadaxris marjvniv, wnevis Semcireba _ marcxniv.<br />

e. wonasworobas katalizatori ver gadaxris.<br />

P 2 SO 3<br />

0,8 ⋅0,8 0,64<br />

3. K = = = =9,1<br />

P<br />

0,1⋅0,1⋅0,7 0,007<br />

P 2 SO 2 ! P O 2<br />

a. gadaixreba marcxniv; b. gadaixreba marjvniv.<br />

saSinao � € €<br />

• amiakis sinTezi maRal wnevaze, SedarebiT dabal temperaturaze da katalizatoris<br />

gamoyenebiT unda Catardes, rom daCqardes reaqcia.<br />

• mxuTavi airebis gamosavlianoba rom Semcirdes, wonasworoba marcxniv unda gadaixaros,<br />

e. i. reaqcia maRal wnevaze unda Catardes. radgan siTburi efeqti mocemuli ar aris, temperaturis<br />

gavlenaze ver vimsjelebT. unda vipovoT cxrilSi da Tu reaqcia endoTermulia,<br />

temperaturac unda gavzardoT.<br />

• wonasworoba irRveva koncentraciis, wnevisa da temperaturis gavleniT.<br />

51


52<br />

Tema 5-6-7<br />

am TemebSi dasmuli SekiTxvebis did nawilze pasuxis gacema 1-4 Temebis ganxilvisas ukve<br />

gacemuli pasuxebis dakonkretebas moiTxovs.<br />

amitom SerCeviT gTavazobT pasuxebs ramdenime problemur kiTxvaze.<br />

§5.1<br />

1. a. b. g. d.<br />

3. axlad gamoyofili wyalbadi molekulur wyalbadTan erTad atomur wyalbadsac Seicavs<br />

da Zlieri aRmdgenia. sinjaraSi CuO Savi fxvnili mowiTalo spilenZad gardaiqmneba.<br />

4. metalebTan reaqciaSi wyalbadi mJangavia, arametalebTan ki _ aRmdgeni.<br />

5. Seqcevadi reaqciebiT wyalbadi rom miiRoT, iseT pirobebSi unda CaataroT, rom<br />

wonasworoba srulad gadaixaros marjvniv. amisTvis gaxurebul rkinaze an naxSirze wylis<br />

orTqli ganuwyvetliv unda gaataroT.<br />

6. wylis yvela anomaliuri Tviseba masSi wyalbaduri bmebis arsebobas ukavSirdeba.<br />

§5.2<br />

1. natriumSi natriumis ionebs Soris Tavisuflad moZravi eleqtronebiT metaluri bma<br />

myardeba.<br />

2. natriumis marilis SemTxvevaSi ali yviTlad Seifereba, kaliumisaSi _ iisfrad.<br />

3. natriumis hidroqsidis wyalxsnaris eleqtrolizi faqtobrivad wylis eleqtrolizia.<br />

amitom natriums ver miiRebT.<br />

5. gavigoT orive reagentis molebis ricxvi. n NaOH =0,05 moli n CuSO4 =0,025 moli. orive aRebulia<br />

reaqciisaTvis saWiro raodenobiT: 2:1, amitom miiReba 0,025 moli Cu(OH) 2 naleqi.<br />

saSinao<br />

marTalia, Na spilenZze aqtiuria, magram wyalxsnarSi jer wyalTan Seva reaqciaSi,<br />

Semdeg ki NaOH mimocvlis reaqciaSi Seva CuSO 4 -Tan da warmoiqmneba Cu(OH) 2 naleqi. Tu mas<br />

gafiltravT, gaaSrobT da gaacxelebT, SegiZliaT CuO miiRoT. spilenZis misaRebad romelime<br />

aRmdgeni dagWirdebaT, rac Tqven ar gaqvT.<br />

§5.3<br />

danarTSi mocemulia qimiur elementTa aRmoCenis Sesaxeb masala. oTxi S- elementi _ Na,<br />

K, Mg da Ca hemfri deivim miiRo Sesabamisi marilebis nalRobis eleqtroliziT.<br />

§5.4<br />

1. gamoiyenebT TvisebiT reaqciebs da imsjelebT alis Seferilobis mixedviT.<br />

2. urCieT Tamars, aiRos 2 moli KCl da 1 moli Ca(OH)2 da imave Sedgenilobis xsnars<br />

miiRebs. xsnaris ionuri Sedgeniloba orive SemTxvevaSi iqneba Ca 2+ ; 2Cl - ; 2K + ; 2OH - .<br />

§6.1<br />

2. Termitis gaxurebisas didi raodenobis siTbo gamoiyofa.<br />

4. aluminis hidroqsidi miiReba Sesabamis marilze tutis moqmedebiT. igi urTierTqmedebs<br />

marilmJavasTan da ixsneba Warb tuteSi.<br />

5. amorfuli aluminis hidroqsidi adsorbirebs wyalSi gaxsnil nivTierebebs, amitom<br />

mas wylis gasasufTaveblad iyeneben.


§6.2<br />

1. naxSirbadisa da siliciumis udablesi Jangvis ricxvebia _4, umaRlesi _ +4. maT aRmdgeni<br />

da mJangavi unaric axasiaTebs.<br />

2. almasSi naxSirbadatomebs Soris mtkice kovalenturi bmebia, sp 3 hibridizaciaa,<br />

grafitSi fenebs Soris kavSirebi sustia, sp 2 hibridizaciaa da advilad iSleba fenebad. es<br />

ganapirobebs maT gamoyenebasac.<br />

3. mRvrie xsnari naxSiris fenebSi gavlisas gamWvirvale gaxdeba.<br />

4. metalebTan urTierTqmedebisas mJangavia, sxvagan _ aRmdgeni.<br />

6. natriumis karbonatze marilmJavas moqmedebiT gamoiyofa airi, romelSic kirian wyals<br />

amRvrevs. es TvisebiTi reaqciaa karbonationebze.<br />

7. naxSirorJangis Semcvelobis zrda haerSi iwvevs haeris temperaturis gazrdas, radgan<br />

akavebs siTbos dedamiwaze, haeris qveda fenebSi.<br />

9. kaliumi als iisfrad Seaferadebs, natriumi _ yviTlad, qloridionebs aRmoaCenT<br />

AgNO 3 -is xsnaris damatebiT, karbonationebs ki _ marilmJavas damatebiT.<br />

§6.3<br />

1. maqsimaluri Jangvis ricxvi iqneba +5, minimaluri _3. mcire atomuri radiusis gamo<br />

azotis atomebi oratomian molekulaSi erTiandeba, fosfori ki fosforis sam mezobel atoms<br />

ukavSirdeba da P 4 molekulas qmnis. SeiZleba fosforis atomebi sxvadasxvagvarad daukavSirdes<br />

erTmaneTs da amitom aqvs alotropiuli saxesxvaobebi, anu es atomis aRnagobas<br />

ukavSirdeba.<br />

3. 2Ca(PO 4 ) 2 +5C+6SiO→P 4 +5CO+6CaSiO 3 .<br />

4. a. azoti maRal wnevasa da temperaturaze urTierTqmedebs wyalbadTan amiakis warmoqmniT;<br />

b. azoti umoqmedoa.<br />

6. amiakis sinTezis reaqcia marjvniv gadaixreba wnevis gadidebiT, temperaturis SemcirebiT<br />

(amitom katalizatori unda gamoiyenoT) da azotisa da wyalbadis kondensaciis<br />

gazrdisas.<br />

7. amiakis wvisas miiReba azoti, katalizuri Jangvis dros ki _ NO.<br />

4NH 3 +3O 2 →2N 2 +6H 2 O<br />

4NH 3 +5O 2 →4NO+6H 2 O.<br />

orive reaqciaSi amiaki aRmdgenia, Jangbadi ki _ mJangavi.<br />

8. 3CuO+2NH 3 →3Cu+N 2 +3H 2 O<br />

9. laboratoriaSi amiaki SeiZleba miiRoT amoniumis marilebze tutis moqmedebiT. amiaks<br />

damaxasiaTebeli suni aqvs da tute reaqciis gamo lakmuss alurjebs.<br />

2. 3Cu+8HNO 3 →3Cu(NO 3 ) 2 +2NO+4H 2 O<br />

3. 4NH 3 +5O 2 →4NO+6H 2 O<br />

2NO+O 2 →NO 3<br />

4NO +2H O+O →4HNO 2 2 2 3<br />

4. H PO �H 3 4 + - + 2- + 3-<br />

+H PO �2H +HPO4 �3H +PO4<br />

2 4<br />

§6.4<br />

§6.5<br />

4. qlorids gamoicnobT AgNO 3 -is xsnariT, karbonats _ marilmJavas damatebiT, sulfids<br />

ki _ spilenZis sulfatis xsnaris an tyviis xsnadi marilis Pb(NO 3 ) 2 -is damatebiT.<br />

53


54<br />

1. H 2 SO 3 +2H 2 S→3S+3H 2 O mJangavia<br />

2H 2 SO 3 +O 2 →2H 2 SO 4 aRmdgenia<br />

§6.6<br />

3. amocana:<br />

n(H 2 SO 4 )=24,5·0,2/98=0,005 moli, maSin BaSO 4 -is naleqic 0,05 moli iqneba, anu 0,05·233=16,65 g.<br />

saSinao:<br />

- H SO saSualo siZlieris orfuZiani mJavaa da mis xsnarSi aucileblad iqneba HSO ionebi.<br />

2 3 3<br />

4. sakveb xsnarSi BaCl 2 -is arsebobis dasamtkiceblad saWiroa ori reaqtivi:<br />

1) H 2 SO 4 xsnari. miiReba BaSO 4 ↓ naleqi.<br />

2) AgNO 3 xsnari _ daileqeba AgCl↓ TeTri xaWosebri naleqi.<br />

§6.7<br />

5. AgNO 3 -is xsnaris damatebiT gamoicnobT.<br />

§7.1<br />

2. a. 2KMnO 4 +5K 2 SO 3 →2MnSO 4 +6K 2 SO 4 +3H 2 O<br />

b. 2KMnO 4 +3K 2 SO 3 +H 2 O→2MnO 2 +3K 2 SO 4 +2KOH<br />

g. 2KMnO 4 +K 2 SO 3 +2KOH→2K 2 MnO 4 +K 2 SO 4 +H 2 O<br />

3. 2KMnO 4 +5H 2 S+2H 2 SO 4 →2MnSO 4 +K 2 SO 4 +5S+H 2 O<br />

4. tutis moqmedebiT daileqeba TeTri naleqi Mn(OH) 2 . cdis Sedegi mTlad saimedo ver<br />

aris, radgan tutesTan TeTr naleqSi SeiZleba sxva metalis hidroqsidic iyos.<br />

saSinao<br />

3. kaliumis permanganatis wyalxsnarze romelime tipuri aRmdgenis (Na 2 SO 3 , Na 2 S, KI...)<br />

moqmedebiT daileqeba MnO 2 -is naleqi.<br />

4. aluminTermiiT MnO 2 -dan Mn-is aRdgena SeiZleba, radgan aqtiurobis mwkrivSi manganumi<br />

aluminis Semdeg dgas.<br />

1. FeSO 4 tipuri aRmdgenia da mJave areSi KMnO 4 mas Fe 2 (SO 4 ) 3 -mde daJangavs.<br />

§7.2<br />

10FeSO 4 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 →2MnSO 4 +5Fe 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +3H 2 O<br />

2. Fe+2HCl→FeCl 2 +H 2<br />

2Fe+3Cl 2 →2FeCl 3<br />

3. 2FeCl 3 +2KI→2FeCl 2 +I 2 +2KCl<br />

4. Fe(II) da Fe(III) ionebis aRmoCena SeiZleba xsnarSi tutis moqmedebiT. orive SemTxvevaSi<br />

Sesabamisi fuZe miiReba. Fe(OH) 2 mwvane feris naleqia, romelic haerze nel-nela iJangeba da<br />

fers icvlis, xolo Fe(OH) 3 mowiTalo-yavisferi naleqia.<br />

cda saimedoa, radgan aseTi feris naleqebs sxva ar warmoqmnis.


simbolo, saxelwodeba<br />

atomuri<br />

nomeri<br />

danarTi<br />

qimiuri elementebi A(a)-dan H(h)-mde<br />

saxelwodebis warmoSoba aRmoCenis adgili, weli, avtori<br />

Al _ alumini 13 `alumen~ _ laT. Sabi dania, 1825, k. ersteli 8,8<br />

Am _ americiumi 95 amerikis pativsacemad aSS, 1945, g. siborgi da sxv. _<br />

Ar _ argoni 18 `argos~ _ berZ. umoqmedo inglisi, 1894, u. ramzai da sxv. _<br />

As _ arsenikum<br />

(dariSxana)<br />

33 `arsen~ _ berZ. Zlieri; qarT.<br />

Sxamis msgavsi<br />

germania, 1250, a. magnusi 0,0005<br />

W% dedamiwis<br />

qerqSi (masuri<br />

klarki)<br />

At _ astati 85 `astatos~ _ berZ. aramdgradi aSS, 1940, g. korsoni da sxv. _ bun. ar ars.<br />

Au _ aurum (oqro) 79 `auror~ romauli miTologiis<br />

ciskris qalRmerTi; qarT. uqrobi<br />

Ag _ argentum<br />

(vercxli)<br />

cnobilia uZvelesi dro idan 0,0000005<br />

47 `argentum~ _ laT. brwyinvale cnobilia uZvelesi dro idan 0,00001<br />

Ac _ aqtiniumi 89 `aqtis~ _ berZ. sxivi safrangeTi, 1899, a. debierni _<br />

Ba _ bariumi 56 `baris~ _ berZ. mZime SvedeTi, 1774, k. Seele 0,05<br />

Be _ beriliumi 4 mineral berilidan safrangeTi, 1797, a. vol keni 0,0006<br />

Bk _ berkliumi 97 amerikis q. berklis saxelidan aSS, 1949, g. siborgi da sxv. _<br />

Bi _ bismuti 83 berZ. `TeTri metali~ germania, 1556. 0,00002<br />

B _ bori 5 `bur~ spars. boraqsi safrangeTi, 1808, g. lusaki 0,0003<br />

Bh _ boriumi 107 nils boris pativsacemad germania, 1981, mecn. jgufi _<br />

Br _ bromi 35 `bromos~ _ berZ. myrali safrangeTi, 1826, i. bala ri 0,0006<br />

Gd _ gadoliniumi 64 qimikos i. gadolinis pativsacemad<br />

Ga _ galiumi 31 safrangeTis Zveli saxelis<br />

`galiis~ mixedviT<br />

safrangeTi, 1886, l. buabodrani<br />

safrangeTi, 1875, l. buabodrani<br />

0,001<br />

0,0015<br />

Ge _ germaniumi 32 germaniis pativsacemad germania, 1886, k. vinkleri 0,0007<br />

Dy _ disproziumi 66 `disprozitos~ _ berZ. Zne lad<br />

misadgomi<br />

safrangeTi, 1886, l. buabodrani<br />

Db _ dubniumi 105 ruseTis q. dubnis saxelidan ruseTi, 1970, mecn. jgufi _<br />

Eu _ evropeumi 63 evropis saxelwodebis pativsa ce mad safrangeTi, 1901, e. demersei _<br />

Es _ einSteiniumi 99 a. ainStainis pativsacemad aSS, 1955, mecn. jgufi _<br />

Er _ erbiumi 68 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />

V _ vanadiumi 23 skandinavielTa silamazis qal-<br />

RmerT vanadisis saxelis mixedviT<br />

0,00045<br />

SvedeTi, 1843, k. mosan de ri 0,0004<br />

SvedeTi, 1830. e. zef stremi 0,015<br />

W _ volframi 74 mineral volframitis saxelidan SvedeTi, 1781, k. Seele 0,0001<br />

In _ indiumi 49 speqtris lurji xazis (indigos<br />

feris) mixedviT<br />

germania, 1863, f. raixi da<br />

sxv.<br />

0,00001<br />

I _ iodi 53 `iodes~ _ berZ. iisferi safrangeTi, 1811, b. kurtua 0,00003<br />

Ir _ iridiumi 77 `iris~ (`iridos~) _ berZ. cisartyela<br />

inglisi, 1804, s. tenanti _<br />

55


Yb _ iterbiumi 70 SvedeTis sof. iterbis saxe li dan safrangeTi, 1878, S. mariniaki<br />

Y _ itriumi 39 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />

K _ kaliumi 19 tutis `mwvave kalis~ saxelwodebidan<br />

56<br />

0,0003<br />

fineTi, 1794, i. gadolini 0,0028<br />

inglisi, 1807, h. deivi 2,6<br />

Kr _ kriptoni 36 `kriptos~ _ berZ. faruli inglisi, 1898, u. ramzai da<br />

sxv.<br />

Cd _ kadmiumi 48 `kadmeia~ _ berZ. TuTiis madani germania, 1817, f. Stromareri 0,001<br />

Ca _ kalciumi 20 `kalqs~ (`kalcis) _ laT. kiri inglisi, 1808, h. deivi 3,6<br />

C _ karbonium<br />

(naxSirbadi)<br />

6 `kra~ sanskritulad `wva~ cnobilia uZvelesi droidan 0,1<br />

Co _ kobalti 27 miTologiuri avi sulis koboldis<br />

saxelidan<br />

Cu _ kuprum<br />

(spilenZi)<br />

29 k. kviprosis saxelidan (qarTveluri<br />

tomebis spirenebis<br />

saxelidan)<br />

Cm _ kiuriumi 97 pier da mari kiurebis pativsacemad<br />

Ce _ ceriumi 58 patara planeta cereras sa xelis<br />

mixedviT<br />

SvedeTi, 1730, g. brandti 0,003<br />

cnobilia uZvelesi dro idan 0,01<br />

aSS, 1944, g. siborgi da sxv. _<br />

SvedeTi, 1803, v. sizingeri 0,0045<br />

Cs _ ceziumi 55 `cezius~ _ laT. cisferi germania, 1860, v. kirxhofi 0,0007<br />

Cl _ qlori 17 `qloros~ _ berZ. mwvane SvedeTi, 1774, k. Seeli 0,045<br />

Cr _ qromi 24 `qroma~ _ berZ. feri, saRebavi safrangeTi, 1797, a. volkeni 0,02<br />

Cf _ kaliforniumi 98 amerikis Statis kaliforniis<br />

saxeli<br />

La _ lanTani 57 `lanTano~ _ berZ. vrCebi Seum-<br />

Cneveli<br />

aSS, 1950, g. siborgi da sxv. _<br />

SvedeTi, 1839, k. mosanderi 0,0018<br />

Li _ liTiumi 3 `liTos~ _ berZ. qva SvedeTi, 1817, a. arfvedsoni 0,0065<br />

Lr _ lourensiumi 103 ciklotronis gamomgoneblis e.<br />

lourensis pativsacemad<br />

Lu _ luteciumi 71 parizis laTinuri saxelis `lutecias~<br />

mixedviT<br />

Mg _ magniumi 12 `magnezia~ _ laT. magniumis<br />

minerali<br />

Mn _ manganumi 25 `magnezia~ _ laT. magniumis<br />

minerali<br />

aSS, 1962, g. siborgi da sxv. _<br />

safrangeTi, 1907, J. urbeni _<br />

inglisi, 1808, h. deivi _<br />

SvedeTi, 1774, o. hani 0,09<br />

Mt _ meitneriumi 109 liza meitneris pativsacemad germania, 1982, mecn. jgufi _<br />

Md _ mendeleeviumi 101 d. mendeleevis pativsacemad aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _<br />

Mo _ molibdeni 42 mineral molibdenitis saxelidan<br />

SvedeTi, 1778, k. Seele _<br />

Na _ natriumi 11 tutis `mwvave natris~ saxelidan inglisi, 1807, h. deivi 2,64<br />

Nd _ neodiumi 60 `neos~ + `didimos~ _ berZ. axali<br />

+ tyupiscali<br />

avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007<br />

Ne _ neoni 10 `neos~ _ berZ. axali inglisi, 1898, u. ramzai da sxv. _<br />

Np _ neptuniumi 93 planeta neptunis saxelis mixedviT aSS, 1940, makmilani _<br />

_


Ni _ nikeli 28 miTologiuri avi sulis nikas<br />

saxelidan<br />

Nb _ niobiumi 41 miTologiuri qalRmerTis niobes<br />

pativsacemad<br />

N _ nitrogeniumi<br />

(azoti)<br />

7 `nitrogenium~ _ laT. gvar ji lis<br />

mbadi. `azoos~ _ berZ. usi cocxlo<br />

SvedeTi, 1751, a. kronStadti 0,008<br />

inglisi, 1801, C. hetCeti 0,001<br />

inglisi, 1772, d. rezerfordi<br />

No _ nobeliumi 102 a. nobelis pativsacemad ruseTi, 1966, mecn. jgufi _<br />

Os _ osmiumi 76 `osme~ _ berZ. suni inglisi, 1804, s. tenani 0,000006<br />

O _ oqsigeniumi<br />

(Jangbadi)<br />

0,01<br />

8 oqsigenium _ laT. mJavas mba di inglisi, 1774, d. pristli 47,2<br />

Pd _ paladiumi 46 asteroid palasis saxelidan inglisi, 1803, v. volastoni 0,000001<br />

P _ fosfori 15 `fosfero~ _ berZ. sinaTlis<br />

matarebeli<br />

Pt _ platina 78 kolumbiis mdinaris platino<br />

del pinos saxelidan<br />

Pb _ plumbumi<br />

(tyvia)<br />

82 saxelwodebis warmoSoba bundovania<br />

Pr _ prazeodimi 59 `prazeos~ + `didimos~ _ berZ.<br />

mkrTali mwvanis tyu pis cali<br />

Pa _ protaqtiniumi 91 `protos aqtis~ _ berZ. pirveli<br />

sxivi<br />

germania, 1669, g. brandti 0,08<br />

italia, 1557, J. skaligeri _<br />

cnobilia uZvelesi dro idan 0,0016<br />

avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007<br />

germania, 1917, l. meitneri,<br />

o. hani<br />

Po _ poloniumi 84 poloneTis pativsacemad safrangeTi, 1898, pier da mari<br />

kiurebi<br />

Pm _ promeTiumi 61 miTologiuri promeTes sa xelidan<br />

0,0003<br />

aSS, 1945, d. marinski da sxv. _ bun. ar ars.<br />

Pu _ plutoniumi 94 planeta plutonis saxelidan aSS, 1940, d. siborgi da sxv. _<br />

Ra _ radiumi 88 `radius~ _ laT. sxivi safrangeTi, 1898, pier da mari<br />

kiurebi<br />

Rn _ radoni 86 radiumisgan warmoqmnili inglisi, 1900, e. rezerfordi _<br />

Re _ reniumi 75 mdinare rainis laT. saxelwodebis<br />

`renusis~ mixedviT<br />

germania, 1925, i. noldaki _<br />

Rf _ rezerfordiumi 104 e. rezerfordis pativsacemad ruseTi, 1964, g. flerovi da<br />

sxv.<br />

Rh _ rodiumi 45 `rodon~ _ berZ. vardi inglisi, 1803, k. volasteni _<br />

Rb _ rubidiumi 37 `rubidos~ _ laT. wiTeli germania, 1861, r. bunzeni da sxv. _<br />

Ru _ ruTeniumi 44 `ruTenia~ _ laT. ruseTi ruseTi, 1844, k. klausi 0,0005<br />

Sm _ samariumi 62 mineral samarskitis saxelidan<br />

safrangeTi, 1879, l. buabodrani<br />

_<br />

_<br />

_<br />

0,0007<br />

Se _ seleni 34 `selene~ _ berZ. mTvare SvedeTi, 1817, i. berceliusi 0,00006<br />

Sc _ skandiumi 21 skandinaviis pativsacemad SvedeTi, 1879, l. nilsoni 0,0006<br />

Sg _ siborgiumi 106 g. siborgis pativsacemad aSS, 1974, mecn. jgufi _<br />

Si _ siliciumi 14 `sileqs~ (silicis) _ laT. kaJi SvedeTi, 1823, i. berceliusi 27,6<br />

Sb _ stibiumi<br />

(anTimoni)<br />

51 `surme~ _ Turq. gaSaveba cnobilia uZvelesi dro idan 0,00004<br />

Sr _ stronciumi 38 mineral stroncianitis saxelidan<br />

inglisi, 1792, a. krofordi 0,04<br />

57


S _ sulfuri<br />

(gogirdi)<br />

Sn _ stanumi<br />

(kala)<br />

58<br />

16 `sira~ _ sanskr. Ria yviTeli;<br />

qarT. mzisferi<br />

50 `stanum~ _ sanskr. myari,<br />

magari<br />

Ta _ tantalumi 73 berZ. miT. gmiris tantalosis<br />

saxelidan<br />

Te _ teluri 52 `telus~ (`teluris~) _ laT.<br />

dedamiwa<br />

Ti _ titani 22 berZ. miT. gmiris titanis<br />

saxelidan<br />

cnobilia uZvelesi dro idan 0,09<br />

cnobilia uZvelesi dro idan 0,004<br />

SvedeTi, 1802, a. ekebergi 0,0002<br />

germania, 1782, m. raixen-<br />

Staini<br />

inglisi, 1784, v. mak-gregori 0,6<br />

Tc _ teqneciumi 43 `teqnecus~ _ berZ. xelovnuri italia, 1937, e. segre, k. perie _<br />

0,000001<br />

Tl _ Taliumi 81 `Talos~ _ berZ. mwvane ylorti inglisi, 1861, k. kruqsi 0,0003<br />

Th _ Toriumi 90 skandinaviis miTologiuri Rmer-<br />

Tis Toris saxelidan<br />

Tm _ Tuliumi 69 `Tule~ skandinaviis CrdiloeTis<br />

saxelidan<br />

Tb _ terbiumi 65 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />

SvedeTi, 1828, i. berceliusi 0,0008<br />

SvedeTi, 1879, p. kleve _<br />

SvedeTi, 1849, k. mosanderi 0,00015<br />

U _ urani 92 planeta uranis saxelidan germania, 1789, m. klaproti 0,0003<br />

Fe _ ferumi<br />

(rkina)<br />

26 `ferum~ _ laT. rkina cnobilia uZvelesi dro idan 5,1<br />

Fm _ fermiumi 100 fizikos e. fermis pativsacemad<br />

F _ fTori 9 `fToros~ _ berZ. daRupva,<br />

mospoba<br />

aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _<br />

safrangeTi, 1886, h. muasani 0,027<br />

Fr _ franciumi 87 safrangeTis pativsacemad safrangeTi, 1939, m. perei bun. ar ars.<br />

Xe _ qsenoni 54 `qsenos~ _ berZ. ucxo inglisi, 1898, u. ramzai da<br />

sxv.<br />

Zn _ cinkumi<br />

(TuTia)<br />

30 `cinkum~ _ laT. TeTri nafifqi<br />

germania, 1745, a. margra fi 0,005<br />

Zr _ cirkoniumi 40 mineral cirkonis saxelidan germania, 1749, m. klap roti 0,02<br />

Hf _ hafniumi 72 kopenhagenis laT. saxelis `hafnias~<br />

mixedviT<br />

dania, 1923, d. kosteri 0,00032<br />

He _ heliumi 2 `helios~ _ berZ. mze inglisi, 1895, u. ramzai da sxv. _<br />

Hg _ hidrargirumi<br />

(vercxliswyali)<br />

H _ hidrogeniumi<br />

(wyalbadi)<br />

80 berZ. `wyali vercxlis~ cnobilia uZvelesi dro idan 0,000007<br />

1 `hidrogenium~ _ laT. wylis<br />

warmomqmneli<br />

Hs _ hesiumi 108 `hesen~ _ miwis saxeli germaniaSi<br />

Ho _ holmiumi 67 stokholmis laT. saxelis `holmias~<br />

mixedviT<br />

inglisi, 1766, h. kavendiSi 0,15<br />

germania, 1984, mecn. jgufi _<br />

SvedeTi, 1879, p. kleve 0,0003<br />

* memilioned %-ze naklebi aRniSnulia (_) niSniT.<br />

** wminda da gamoyenebiTi qimiisa da fizikis kavSirebis (IUPAC) mier miRebulia, rom xelovnurad miRebul 110-e<br />

elements ewodos darmStadtiumi (Ds), 111-es _ rentgeniumi (Rg), xolo 112-s _ koperliciumi (Cn).<br />

_

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!