magaliTebi - Ganatleba
magaliTebi - Ganatleba
magaliTebi - Ganatleba
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
lia TevzaZe<br />
qimia 11<br />
maswavleblis wigni
lia TevzaZe, nunu javaxiSvili<br />
qimia<br />
XI klasi<br />
maswavleblis wigni<br />
redaqtorebi<br />
lali baqraZe<br />
solomon nozaZe<br />
lali qadagiZe<br />
dizaini da dakabadoneba<br />
nino guruli<br />
© gamomcemloba `diogene~, 2010<br />
yvela ufleba daculia<br />
ISBN 978-9941-11-167-9<br />
gamomcemloba `diogene~, Tbilisi, kekeliZis q. 6, telefoni 95 63 94, tel./faqsi 96 79 71<br />
www.diogene.ge
maswavleblis wignis koncefcia<br />
maswavleblis wignis ZiriTadi mizania qimiaSi swavleba/swavlis xarisxis amaRleba.<br />
am miznis misaRwevad maswavleblis wigns upiratesad oTxi funqcia aqvs:<br />
1. samecniero da zogadi informaciis miwodeba. dRes, samecniero-teqnikuri progresis epoqaSi,<br />
mecnierebis ciklis sagnebis arc erTma pedagogma ar SeiZleba absoluturad yvelaferi<br />
icodes. miT umetes, rom yovel 10 weliwadSi samecniero informacia Zveldeba da misi naxevari<br />
axldeba.<br />
wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, ise dagegmos gakveTilebi, rom man moswavleebTan<br />
erTad moiZios axali informaciebi ramdenime alternatiuli wyarodan, daaxarisxon<br />
isini, amoarCion da praqtikulad miznobrivad gamoiyenon TavianTTvis saintereso.<br />
2. qimiis maswavleblis profesiuli ganviTarebis xelSewyoba.<br />
maswavleblis wignSi ganxilulia inovaciuri saswavlo teqnologiebi, moswavleze orientirebuli<br />
swavleba/swavlis ZiriTadi principebi da swavleba/swavlis axali midgomis ZiriTadi<br />
maxasiaTeblebi.<br />
maswavleblis wignis funqciaa, daexmaros qimiis maswavlebels, gaiazros Tavisi roli saganmanaTleblo<br />
reformis warmatebiT ganxorcielebaSi da SeimuSaos swavlebis sakuTari<br />
stili.<br />
3. saswavlo procesisa da gakveTilebis dagegmva/warmarTvaSi daxmareba.<br />
maswavleblis wignSi ganxilulia Tanamedrove interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi<br />
da geg mvis etapebi. mocemulia gakveTilebis dagegmvis sanimuSo sqema da sxvadasxva tipis<br />
ramdenime gakve Tilis scenari.<br />
4. Sefasebis axali sistemis daxasiaTeba da SefasebaSi daxmareba.<br />
saxelmZRvaneloSi ganxilulia monitoringis, Semowmebisa da Sefasebis xerxebi, formebi da<br />
saSualebebi. mocemulia rekomendaciebi, romlebic daexmareba qimiis maswavlebels Sefasebis<br />
axali sistemis efeqtianad danergvaSi.<br />
amgvarad, qimiis maswavleblis wigni moicavs bevr aucilebel informaciasa da rekomendacias,<br />
romelic daexmareba maswavlebels, sworad SearCios da dagegmos aqtivobebi moswavleze<br />
orientirebuli swavleba/swavlis procesis praqtikulad gansaxorcieleblad.<br />
mocemuli saxelmZRvanelo naxevrad Ria tipisaa. Cveni rCevebi da rekomendaciebi emsaxureba<br />
maswav leblis codnisa da praqtikis gamdidrebas da ar zRudavs mis Tavisuflebas, miiRos<br />
gadawyvetileba ama Tu im gakveTilisTvis aqtivobebis SesarCevad da gamosayeneblad. avtorebis<br />
azriT, dRes qimiis maswav leblebs yvelaze metad iseTi saswavlo strategiis SemuSaveba<br />
sWirdebaT, romelic xels Seuwyobs qimiis gakveTilebze swavlisa da kvlevis procesebis<br />
ganxorcielebas.<br />
es mxolod maSin SeiZleba moxdes, rodesac maswavleblis swavlebis stili SeTavsebadi<br />
aRmoCndeba TiToeuli moswavlis swavlis stilTan. maSin TandaTan aRmoifxvreba saswavlo<br />
masalis gagebis deficiti, moixsneba disciplinis problema da gaizrdeba moswavleTa motivacia<br />
qimiis gakveTilebze damoukidebeli swavlis gansaxorcieleblad.<br />
Zlieri mxareebi<br />
1. gasagebi da martivi instruqciebi moswavleebisTvis, romlebSic prioriteti eniWeba:<br />
• aRmoCenebisa da erToblivi an damoukidebeli kvlevebiT swavlas.<br />
• kritikuli da logikuri azrovnebis ganviTarebas.<br />
• wina wlebSi SeZenili codnis gagebasa da zogadi unarebis doneze gaazrebas.<br />
2. masalis gagebasa da siRrmiseul gaazrebas emsaxureba, agreTve swavlis Sedegebs amowmebs<br />
teqstSi CarTuli an teqstTan miznobrivad dakavSirebuli:<br />
• savarjiSoebi.<br />
5
• feradi ilustraciebi.<br />
• cdebi.<br />
• testebi.<br />
• kiTxvarebi.<br />
• saSinao davalebebi.<br />
3. Sriftis Sesabamisi zoma, furclisa da akinZvis kargi xarisxi.<br />
siaxleebi<br />
saxelmZRvanelo saganmanaTleblo resursia. masSi mocemuli aqtivobebis gamoyenebiT moswavles:<br />
• eqmneba motivacia swavlisTvis.<br />
• gansazRvravs kvlevis obieqts.<br />
• akvirdeba sxeulebsa da movlenebs.<br />
• gegmavs, atarebs da aanalizebs cdebs.<br />
• swavlobs aRmoCenebis gziT. ecnoba qarTveli qimikosebis wvlils am aRmoCenebSi.<br />
• iZens da iyenebs monacemebis moZiebisa da warmodgenis sxvadasxva xerxebs.<br />
• qmnis da iyenebs modelebs, plakatebs, kolaJebs, proeqtebs.<br />
• cdilobs, praqtikulad gamoiyenos is, rac gaigo.<br />
• iRebs gadawyvetilebas.<br />
• qmnis sistemas, miuCens masSi obieqts adgils.<br />
6
wlis bolos misaRwevi Sedegebi:<br />
qim.XI.1.<br />
qim.XI.2.<br />
qim.XI.3.<br />
qim.XI.4.<br />
qim.XI.5.<br />
qim.XI.6.<br />
qim.XI.7.<br />
erovnuli saswavlo gegma<br />
qimia<br />
XI klasi<br />
mimarTuleba: qimiuri movlenebi<br />
moswavle aRwers atomis aRnagobas.<br />
moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis<br />
aRnagobasTan.<br />
moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da<br />
qimiuri bmis xasiaTs.<br />
moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs.<br />
moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi.<br />
moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas.<br />
moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis<br />
Sesaxeb.<br />
mimarTuleba: qimiuri movlenebi<br />
wlis bolos misaRwevi Sedegebi da maTi indikatorebi<br />
qim.XI.1. moswavle aRwers atomis aRnagobas<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs da elementebis Tvisebebs<br />
akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />
• gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul doneebsa da qvedoneebze. gamoTvlis<br />
TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas da eleqtronebis<br />
maqsimalur ricxvs;<br />
• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da d- elementebisaTvis eleqtronebis<br />
ganawilebis ZiriTadi principebis gaTvaliswinebiT.<br />
qim.XI. 2. moswavle akavSirebs elementis adgilmdebareobas periodul sistemaSi misi atomis<br />
aRnagobasTan<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs;<br />
• adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi fizikuri da qimiuri<br />
Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />
• asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis individualobis gansazRvraSi;<br />
• adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs atomis aRnagobis<br />
TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi daskvna;<br />
• akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmoqmnis unars maTi savalento<br />
eleqtronebis raodenobasTan;<br />
• adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis gare garsebis aRnagobis<br />
identurobas.<br />
7
qim.XI. 3. moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis eleqtronul aRnagobas da qimiuri<br />
bmis xasiaTs<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• aRwers sxvadasxva tipis bmebis warmoqmnis meqanizmebs. ganasxvavebs ionur, kovalentur<br />
da metalur bmebs. mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
• axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva nivTierebis fizikur Tvisebebs.<br />
• naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul formulas da axasiaTebs<br />
masSi arsebul bmebs.<br />
• ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da<br />
sqematurad gamosaxavs σ− da π− bmebis warmoqmnas.<br />
qim.XI. 4. moswavle axasiaTebs Jangva-aRdgeniT procesebs<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa da aRmdgenebis magali- magali-<br />
Tebi, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />
• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />
• abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />
• asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgeniTi<br />
procesebis magaliTebs da gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi<br />
Sedegebis Sesaxeb.<br />
qim.XI. 5. moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols teqnikasa da mrewvelobaSi<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT<br />
reaqciebTan;<br />
• adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis procesSi eleqtrodebze<br />
ionuri ganmuxtvisas mimdinare reaqciebis sqemebs;<br />
• aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas qimiur mrewvelobasa<br />
da teqnikaSi;<br />
• asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raodenobriv gamoTvlebs.<br />
qim.XI.6. moswavle gansazRvravs qimiuri wonasworobis gadaxris mimarTulebas<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis tolobebs;<br />
• iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva faqtoris (wneva, nivTierebaTa<br />
koncentracia, temperatura) qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis<br />
saTanado magaliTebs;<br />
• moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis mizniT qimiuri<br />
wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis magaliTebs.<br />
qim.XI. 7. moswavle axasiaTebs qimiur elementebsa da maT naerTebs, msjelobs maTi mniSvnelobis<br />
Sesaxeb<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />
• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze da akavSirebs am<br />
Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />
• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />
• msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />
• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis;<br />
• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad. miRebuli Sedegebis<br />
siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />
8
programis Sinaarsi<br />
Sedegebis miRweva SesaZlebelia mocemuli Sinaarsis safuZvelze:<br />
Tanamedrove warmodgena atomis aRnagobaze. atombirTvis Sedgeniloba, izotopis cneba.<br />
kvanturi ricxvebi da orbitalebi. umciresi energiis principi. paulis principi. hundis wesi.<br />
eleqtronuli konfiguracia. s-, p- da d- elementebi.<br />
perioduli sistemis jgufebi da periodebi (atomTa eleqtronuli aRnagobis moxedviT).<br />
eleqtrouaryofiToba.<br />
Jangvis ricxvi. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis klasifikacia. Jangva-aRdgeniTi reaqciebis<br />
tolobebis Sedgena.<br />
qimiuri bmis tipebi: kovalenturi (arapolaruli da polaruli), ionuri da metaluri. donorul-aqceptoruli<br />
bmis warmoqmnis meqanizmi. wyalbaduri bma. eleqtronuli orbitalebis<br />
hibridizacia. σ- da π− bmebi.<br />
eleqtrolizi, misi roli warmoebaSi.<br />
Seqcevadi da Seuqcevadi reaqciebi. qimiuri wonasworoba, le-Satelies principi. qimiur wonasworobaze<br />
moqmedi faqtorebi (koncentracia, temperatura, wneva).<br />
elementebi: wyalbadi, halogenebi, Jangbadi, gogirdi, azoti, fosfori, naxSirbadi, siliciumi,<br />
natriumi, kaliumi, magniumi, kalciumi, alumini, rkina, manganumi. maTi mniSvnelovani<br />
naerTebi, miReba, Tvisebebi, gamoyeneba.<br />
9
saaTebis<br />
ganawileba<br />
16<br />
1<br />
10<br />
Temis, paragrafis dasaxeleba<br />
Tema 1 -<br />
wardgena<br />
1 1. warmodgenebis ganviTareba<br />
atomis aRnagobis Sesaxeb<br />
Sinaarsisa da miznebis ruka<br />
standartis Sesabamisi Sedegebi da indikatorebi<br />
qimia XI.1. 2.<br />
• iyenebs atomis aRnagobis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenebs<br />
da elementebis Tvisebebs akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />
1 2. atombirTvis Sedgeniloba • asabuTebs atombirTvis muxtis mniSvnelobas elementebis<br />
individualobis gansazRvraSi;<br />
2 3. qimiuri elementis izo topuri<br />
Sed geniloba<br />
2 4. eleqtronebi atomSi, atomuri<br />
speq trebi da kvanturi<br />
ricxvebi<br />
1 5. atomis eleqtronuli for-<br />
mula<br />
1 6. praqtikuli samuSao: mcire<br />
(I-III) pe ri odebis atomTa<br />
perioduli for mulebi<br />
2 7. IV (didi) periodis atomTa<br />
eleqtronuli formulebi<br />
2 8. atomis agzneba da ioni-<br />
zacia<br />
2 9. atomis eleqtronuli formula<br />
da perioduli siste<br />
ma<br />
1 10. Temis Sejameba<br />
15<br />
1<br />
Tema 2<br />
wardgena qimia XI.3.<br />
• ganasxvavebs fardobiT atomur masas da masur ricxvs;<br />
• adarebs erTmaneTs erTi da imave elementis izotopebs maTi<br />
fizikuri da qimiuri Tvisebebis mixedviT. miRebul Sedegebs<br />
akavSirebs atomis aRnagobasTan;<br />
• gansazRvravs eleqtronebis ganawilebas eleqtronul doneebsa<br />
da qvedoneebze.<br />
• gamoTvlis TiToeul energetikul doneze orbitalebis raodenobas<br />
da eleqtronebis maqsimalur ricxvs;<br />
• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s- da p- elementebisaTvis<br />
eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis<br />
gaTvaliswinebiT.<br />
• gamosaxavs atomTa eleqtronul konfiguracias s-, p- da d-<br />
elementebisaTvis eleqtronebis ganawilebis ZiriTadi principebis<br />
gaTvaliswinebiT.<br />
• akavSirebs elementebis mier kationebis da anionebis warmoqmnis<br />
unars maTi savalento eleqtronebis raodenobasTan;<br />
• adgens zogierTi elementis ionebis da keTilSobili airebis<br />
gare garsebis aRnagobis identurobas.<br />
• adarebs erTmaneTs erTi da imave jgufis an periodis elementebs<br />
atomis aRnagobis TvalsazrisiT da gamoaqvs Sesabamisi<br />
daskvna;<br />
2 1. kovalenturi bma • aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis meqanizmebs. mohyavs<br />
<strong>magaliTebi</strong>.<br />
• naerTis qimiuri formulis gaTvaliswinebiT adgens struqturul<br />
formulas da axasiaTebs masSi arsebul bmebs.<br />
2 2. martivi da jeradi bmebi • ganasxvavebs jerad da ujer bmebs. msjelobs ujeri bmebis<br />
warmoqmnis meqanizmze da sqematurad gamosaxavs σ- da π bmebis<br />
warmoqmnas.<br />
2 3. atomuri orbitalebis<br />
hibridizacia<br />
• msjelobs ujeri bmebis warmoqmnis meqanizmze da sqematurad<br />
gamosaxavs σ- da π bmebis warmoqmnas.
2 4. kovalenturi bma donoraqceptoruli<br />
meqanizmiT<br />
• aRwers kovalenturi bmebis warmoqmnis donor-aqceptorul<br />
meqanizms. mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
1 5. ionuri bma • aRwers ionuri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs ionur da<br />
kovalentur bmebs da mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
2 6. metaluri bma • aRwers metaluri bmis warmoqmnis meqanizms. adarebs metalur,<br />
ionur da kovalentur bmebs da mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
2 7. wyalbaduri bma • axasiaTebs wyalbadur bmas da akavSirebs masTan sxvadasxva<br />
nivTierebis fizikur Tvisebebs.<br />
1 8. praqtikumi: kavSiri atomis<br />
aRnagobas, qimiuri bmis<br />
xasiaTsa da nivTierebis<br />
Tvisebebs Soris<br />
1 9. Temis Sejameba<br />
21<br />
1<br />
Tema 3<br />
wardgena qimia XI.4. 5.<br />
• moswavle nivTierebaTa Tvisebebs ukavSirebs atomis<br />
eleqtronul aRnagobas da qimiuri bmis xasiaTs<br />
2 1. Jangvis ricxvi • gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />
1 2. kavSiri atomis aRnagobasa<br />
da elementis Jangvis ricxvs<br />
Soris<br />
1 3. praqtikumi: naerTSi elementTa<br />
Jangvis ricxvebis<br />
gansazRvra<br />
• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />
• gansazRvravs elementis JangviT ricxvs sxvadasxva naerTSi;<br />
2 4. Jangva-aRdgenis reaqciebi • adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />
da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />
2 5. eleqtronuli balansi • abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />
2 6. Jangva-aRdgenis reaqciebis<br />
klasifikacia<br />
1 7. praqtikumi: Jangva-aRdgenis<br />
reaqciebi<br />
1 8. praqtikuli samuSao: TvisebiTi<br />
reaqciebi mJangavebsa<br />
da aRmdgenebze<br />
1 9. praqtikuli samuSao:JangvaaRdgenis<br />
reaqciis gamokvleva<br />
• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />
da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />
• abalansebs Jangva-aRdgeniT reaqciebs;<br />
• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />
da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />
• adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs. mohyavs mJangavebisa<br />
da aRmdgenebis <strong>magaliTebi</strong>, msjelobs maT gamoyenebaze;<br />
2 10. wylis eleqtrolizi • moswavle axasiaTebs eleqtrolizis movlenas da mis rols<br />
teqnikasa da mrewvelobaSi<br />
2 11. marilebis eleqtrolizi • adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis<br />
procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare<br />
reaqciebis sqemebs;<br />
• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis<br />
mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan;<br />
11
1 12. eleqtrolizi xsnadi ano-<br />
12<br />
diT<br />
1 13. praqtikumi: eleqtrolizis<br />
raodenobrivi daxasiaTeba<br />
• adgens marilebis nalRobebisa da wyalxsnarebis eleqtrolizis<br />
procesSi eleqtrodebze ionuri ganmuxtvisas mimdinare<br />
reaqciebis sqemebs;<br />
• akavSirebs eleqtroqimiur procesebs metalTa aqtivobis<br />
mwkrivsa da Jangva-aRdgeniT reaqciebTan;<br />
• asrulebs eleqtrolizis gamoyenebasTan dakavSirebul raodenobriv<br />
gamoTvlebs.<br />
1 14. Temis Sejameba • asaxelebs da axasiaTebs yoveldRiur cxovrebasa da bunebaSi<br />
mimdinare Jangva-aRdgeniTi procesebis magaliTebs da<br />
gamoTqvams mosazrebas maTi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebis<br />
Sesaxeb.<br />
• aanalizebs da afasebs eleqtrolizuri procesebis mniSvnelobas<br />
qimiur mrewvelobasa da teqnikaSi;<br />
10<br />
1<br />
Tema 4<br />
wardgena<br />
1 1. Seuqcevadi da Seqcevadi<br />
reaqciebi<br />
qimia XI.6.<br />
• ganasxvavebs Seqcevad da Seuqcevad reaqciebs. wers Sesabamis<br />
tolobebs;<br />
2 2. qimiuri wonasworoba • axasiaTebs qimiur wonasworobas da CamoTvlis magaliTebs.<br />
1 3. wonasworobis mudmiva • raodenobribad axasiaTebs wonasworebis process.<br />
2 4. qimiuri wonasworobis gadaxris<br />
pirobebi<br />
2 5. qimiuri reaqciis optimaluri<br />
pirobebis SerCeva<br />
1 6. Temis Sejameba<br />
9<br />
1<br />
Tema 5<br />
wardgena<br />
• iyenebs le-Satelies princips da ganWvrets sxvadasxva<br />
faqtoris (wneva, nivTierebaTa koncentracia, temperatura)<br />
qimiur wonasworobaze gavlenis xasiaTs. CamoTvlis saTanado<br />
magaliTebs;<br />
• moiZiebs da ganixilavs teqnologiuri procesebis optimizaciis<br />
mizniT qimiuri wonasworobis ZiriTadi principebis gamoyenebis<br />
magaliTebs.<br />
qimia XI.7.<br />
2 1. wyalbadi da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />
2<br />
2<br />
• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvi-<br />
2. tute metalebi da maTi<br />
sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />
naerTebi<br />
• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />
3. tute miwametalebi da maTi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />
naerTebi<br />
• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elemente-<br />
1 4 . p r a q t i k u l i s a m u S a o : bisaTvis;<br />
TvisebiTi reaqciebi • gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />
metalebze<br />
miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqi-<br />
1 5. Temis Sejameba<br />
miuri Zabvis mwkrivis mixedviT.
14<br />
1<br />
Tema 6<br />
wardgena qimia XI.7.<br />
1 1. alumini da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />
2<br />
2<br />
• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvi-<br />
2. naxSirbadi da siliciumi.<br />
sebebze da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />
maTi naerTebi<br />
• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />
3. azoti da fosfori. maTi • msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />
naerTebi<br />
• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elemente-<br />
2 4. azotmJava da nitratebi bisaTvis;<br />
2<br />
1<br />
5. Jangbadisa da gogirdis<br />
• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />
SedarebiTi daxasiaTeba<br />
miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri<br />
Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />
6. gogirdmJava da misi naer-<br />
Tebi<br />
2 7. halogenebi da maTi naer-<br />
Tebi<br />
1 8. Temis Sejameba<br />
7<br />
1<br />
Tema 7<br />
wardgena qimia XI.7.<br />
2 1. rkina da misi naerTebi • axasiaTebs elementebsa da maT mniSvnelovan naerTebs.<br />
2<br />
1<br />
2. manganumi da misi naerTebi<br />
3. praqtikuli samuSao: Tvi-<br />
• msjelobs elementebis fizikur da mniSvnelovan qimiur Tvisebebze<br />
da akavSirebs am Tvisebebs maT gamoyenebasTan;<br />
• aRwers elementebis miRebis ZiriTad meTodebs;<br />
sebiTi reaqciebi<br />
• msjelobs qimiuri elementebis rolsa da gamoyenebaze;<br />
1 4. Temis Sejameba<br />
• ganazogadebs elementebis Tvisebebs erTi jgufis elementebisaTvis;<br />
• gegmavs da atarebs cdebs metalTa aqtiurobis Sesadareblad.<br />
miRebuli Sedegebis siswores amowmebs metalTa eleqtroqimiuri<br />
Zabvis mwkrivis mixedviT.<br />
SeniSvna: sul 108 saaTi, maT Soris<br />
sagakveTilo datvirTva _ 92 saaTi;<br />
sarezervo _ 10 (TiToeul Temaze saWiroebisamebr 1 an 2 saaTi;<br />
referatebisa da proeqtebis prezentaciisTvis _ 6.<br />
13
14<br />
saswavlo masalis wardgenis fazebis<br />
axsna-ganmarteba<br />
a. motivacia<br />
`motivacia~ laTinuri sityvaa da qarTulad „moZraobas~, „amoZ ravebas~ niSnavs.<br />
sakuTari Tavis „amoZraveba~ miznis miRwevis gasaadvileblad, risame sasargeblod mosazrebis,<br />
sabuTis, safuZvlis moyvana, Sinagani barierebis gadalaxvis kargi saSualebaa.<br />
motivi aris raRac qcevis, qmedebis gamomwvevi mizezi/sababi da pirovnebas yovelTvis<br />
ubiZgebs garkveuli miznisken. rac Zlieria motivi, miT Zlieraa adamiani ganwyobili miznis<br />
misaRwevad. mizani xom yovelTvis raRac moTxovnilebis dakmayofilebas ukavSirdeba.<br />
kidev ufro rTulia sxvebis motivacia. es niSnavs, ubiZgos sxvas, Secvalos Tavisi Zveli<br />
qceva axliT.<br />
axali erovnuli saswavlo gegmis Sedegebis misaRwevad gansakuTrebiT didi mniSvneloba<br />
aqvs maswavleblis mier TiToeuli moswavlis motivacias.<br />
unda ganvasxvaoT moswavleTa Sinagani da garegani motivacia: rogorc garegani (swavla<br />
niSnebisaTvis, mSoblebis SiSiT, waxalisebisaTvis, maswavleblis SiSiT/siyvaruliT), ise Sinagani<br />
(swavla ganviTarebisTvis, sagnis interesiT, pirvelobis surviliT, megobrebTan TanamSromlobiT).<br />
motivacia gavlenas axdens swavlis procesis efeqtianobaze. amasTan Sinagani<br />
motivacia ufro xangrZlivi da marTvadia, vidre garegani, romelic niSnebis/jildoebis<br />
miRebis survils an dasjis SiSs efuZneba da am garegani faqtorebis ararsebobisTanave<br />
mcirdeba/qreba. Sinagani motivacia sxvadasxva moswavles sxvadasxvanairi aqvs: zogs susti,<br />
zogs Zlieri. TiToeuls gansakuTrebuli damokidebuleba sWirdeba: susti motivaciis moswavles<br />
zogjer Seqeba da mxardaWera ganawyobs swavlisken, magram aqac zomierebis dacvaa<br />
saWiro _ SeiZleba zedmetma Seqebam Sinagani motivacia, piriqiT, daaqveiTos.<br />
motivaciis gamowvevaze aranakleb mniSvnelovania misi SenarCuneba gakveTilze swavlis<br />
procesSi. profesionali pedagogi saswavlo procesis swori organizebiT xels Seuwyobs<br />
moswavleebSi motivaciis Camoyalibebas, Tu gakveTilze aqtivobebis dagegmvisas gaiTvaliswinebs<br />
moswavleTa: swavlis stils, interesebs, SesaZleb lobebsa da saWiroebebs.<br />
ras gulisxmobs masalis swori organizeba? aqtivobebi ise daigegmos, rom axali masalis<br />
swavla eyrdnobodes Zvels da gamomdinareobdes misgan. moswavles saSualeba hqondes,<br />
axali naswavli Seadaros/Seapirispiros ZvelTan da gamoTqvas Tavisi azri.<br />
sasurvelia, yvela gakveTili daiwyos samotivacio aqtivobiT, romelic daexmareba sxvadasxva<br />
interesisa da SesaZleblobis moswavles, gaiazros swavlis mizani da iTanamSromlos<br />
maswavlebelTan/moswavleebTan miznis misaRwevi saSualebebis SesarCevad. moswavleTa aqtiuroba<br />
swavlis procesSi zrdis maT motivacias.<br />
ramdenime rCeva, romelic daexmareba maswavleblebs moswavleTa motivaciisTvis, ase<br />
SeiZleba CamovayaliboT:<br />
1. martivad, realurad dagegmeT gakveTilis mizani standartis misaRwev Sedegebze dayrdnobiT<br />
da daexmareT moswavleebs, gaacnobieron, ra SeuZliaT maT gaakeTon gakveTilze<br />
miznis misaRwevad.<br />
2. ecadeT, ise SearCioT aqtivobebi, rom saswavlo masala iyos saintereso, saSualo sirTulis,<br />
arc Zalian advili, arc Zalian rTuli, raTa warmatebam swavlaSi ganumtkicos moswavleebs<br />
sakuTari Tavisadmi rwmena.<br />
3. daexmareT moswavleebs, Tavi igrZnon klasSi gundis wevrad da aiRon pasuxismgebloba<br />
wyvilebSi, jgufebSi muSaobisas Sedegis miRwevaze.<br />
4. mravalferovani saswavlo meTodebis gamoyenebiT daexmareT moswavleebs, SearCion maT-<br />
Tvis „komfortis zona~, SeZlebisdagvarad mieciT swavlisas davalebis arCevis ufleba,<br />
daexmareT, pozitiurad ganawyoT moswavleebi erTmaneTis mimarT, rom gamoricxoT arajansaRi<br />
konkurencia.<br />
5. ecadeT, moswavleTa Sefasebisas gaakeToT pozitiuri komentarebi. jer aRniSneT is dadebi-<br />
Ti, rac namuSevarSi dainaxeT, Semdeg ki, Tu aucilebelia, miuTiTeT daSvebul Secdomaze da
mieciT Sansi Secdomis aRmosaCenad/gamosasworeblad. sust mxareebze saubrisas nu SeexebiT<br />
maT pirovnulad, mieciT rwmena, rom SeZleben problemebisgadalaxvasa da warmatebis miRwevas.<br />
nabij-nabij aswavleT namuSevris kritikulad, obieqturad TviT/urTierTSefaseba.<br />
moswavleTa motivaciisTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania gak veTilis dasawyisi.<br />
Cven mier mocemul sanimuSo gakveTilis scenarebSi yvelgan vecadeT, gakveTilis pirveli<br />
5 wT. daeTmos samotivacio aqtivobas, romelic faqtobrivad aris gakveTilis faza (etapi) _<br />
saswavlo sakiTxis dasmis/wardgenisa. gakveTilis SesavalSi samotivacio aqtivobis Sinaarsi<br />
damokidebulia specifikasa da moswavleTa gamocdileba/SesaZleblobaze, agreTve imis<br />
gaazrebaze, ris SesaZlebloba _ adamianuri da fizikuri resursebis saxiT arsebobs klasSi<br />
(samotivacio aqtivobebis konkretuli <strong>magaliTebi</strong> ixileT gakveTilebis scenarebSi).<br />
b. sakiTxis dasma, amocanis gansazRvra<br />
mas Semdeg, rac standartis Sedegebze dayrdnobiT ganisazRvreba gakveTilis saswavlo<br />
miznebi, faqtobrivad Camoyalibdeba saswavlo savarjiSoebis CarCo. miznis Sesasruleblad<br />
dasaxuli amocanebi gansazRvravs SerCeuli aqtivobebis saxesa da Tanmimdevrobas, aseve moswavleTa<br />
organizebis formebs (mTel klasTan, individualuri, wyvilebSi, jgufebSi). dasmuli<br />
sakiTxis ganviTareba/aTvisebisTvis saxelmZRvaneloSi arsebobs ZiriTadi saswavlo<br />
masala (teqsti, ilustraciebi, situaciuri amocanebi, problemuri kiTxvebi, diagramebi,<br />
cxrilebi, fotoebi, kiTxvebi, testebi...), romelTa analiziT maswavleblis mier SeirCeva:<br />
• sawyis fazaSi Sesasrulebeli savarjiSoebi (maTgan romelime SeiZleba gamoyenebul iqnes<br />
samotivaciodac) Tu aseT savarjiSos saxelmZRvaneloSi ver vipoviT, Cven unda movifiqroT/SevqmnaT.<br />
• ZiriTadi saswavlo masala faqtobrivad iqneba motivaciis SenarCunebis mizniT sakiTxis<br />
asaTviseblad da ganviTarebisTvis SerCeuli savarjiSoebi saxelmZRvanelodan, damxmare<br />
saswavlo masalidan an maswavleblis mier mofiqrebuli. yuradReba unda mieqces, rom<br />
aqtivobebis Tanmimdevroba Seesabamebodes moswavleTa saazrovno unaris ganviTarebas da<br />
Tu saWiroa, maswavlebelma moamzados specialuri instruqciebi/rCevebi damoukidebeli<br />
kvlevisas SesaZleblobebis maqsimalurad gamovlenaSi dasaxmareblad (instruqciis nimuSi<br />
ix. scenarebSi).<br />
• moswavleebTan erTad momzaddes jgufSi muSaobisas TanamSromlobis, kvlevis, gadawyvetilebebis<br />
miRebis, masalis warmodgenis, teqstze muSaobis, referatis momzadebis, cdis Catareba/<br />
dagegmvis... unarebis Sesafasebeli sqemebi da isini gamoyenebul iqnes miznobrivad Sefasebis<br />
procesSi (Sefasebis sqemebis kon kretuli <strong>magaliTebi</strong> ix. gakveTilebis scenarebSi).<br />
Sinaarsobrivad naswavli masalis gaazreba xorcieldeba gak veTilis bolo, damagvirgvinebel<br />
etapze Semajamebeli savarjiSoebis gamoyenebiT. am dros faqtobrivad xdeba aqtivobebis<br />
integracia naswavli masalis Sesajameblad (ix. Semajamebeli aqtivobebi scenarebSi).<br />
aRniSnulidan gamomdinare gakveTilis struqtura SeiZleba sqematurad ase warmovadginoT:<br />
gakveTilis struqtura<br />
msvlelobis mixedviT<br />
Sinaarsis mixedviT<br />
Sesavali motivacia (ganwyobis Seqmna)<br />
aqtivobebi<br />
_ mTel klasTan<br />
_ individualurad<br />
_ wyvilSi<br />
_ jgufSi<br />
etapebi<br />
sakiTxis<br />
dasma/warmodgena<br />
I faza<br />
siRrmiseuli wvdoma sakiTxis ganviTareba/aTviseba II faza<br />
analizi, Sejameba gaazreba (refleqsia) codnis gamoyeneba/integracia III faza<br />
15
16<br />
gakveTilis dagegmvis zogadi principebi<br />
rCevebi maswavleblebs efeqtiani gakveTilis dasagegmad<br />
gakveTilze saswavlo procesis dasagegmad maswavleblis upir velesi amocana gakveTilis miznis<br />
arsis gagebaa.<br />
gakveTilis saswavlo mizani/miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma.<br />
ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo gegmaSi<br />
yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sedegis qvemoT<br />
mocemuli indikatorebi. mawavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka uCvenebs, romeli<br />
Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli indikatorebiT dasturdeba<br />
gakveTilis bolos Sedegis miRweva.<br />
rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:<br />
• gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedegebidan.<br />
• qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis.<br />
• exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi.<br />
• warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos.<br />
yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac<br />
Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT, rom<br />
gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:<br />
gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas miznis misaRwevad<br />
winaswar unda moifiqroT:<br />
codna (aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben…)<br />
ganwyoba-damokidebuleba<br />
(Seafaseben, SearCeven, Secvlian…)<br />
unarebi (Seadareben, Seqmnian,<br />
gaaanalizeben, gamoikvleven…)<br />
• romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.<br />
• aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa dainteresebas<br />
swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan damakav-<br />
Sirebel rols.<br />
• aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli, SemoqmedebiTi.<br />
• iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa progresi<br />
da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavlebelma dasaxul miznebs).<br />
aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva da<br />
drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniSnebs,<br />
rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac metad SesabamisobaSi<br />
iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis stilTan, miT<br />
realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Sesasruleblad gankuTvnil<br />
dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis procesSic SesaZlebelia SeitanoT<br />
masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradReba misaqcevia drois ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac<br />
saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored<br />
jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis,<br />
jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao<br />
kvleviTi an SemoqmedebiTia, TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes<br />
zedmeti dro an ar daakldes dro) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas.<br />
drois ganawilebis problema samarTliania zogadad mTeli gakveTilisTvisac.<br />
gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis gamoyenebis gareSe.<br />
gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT: adamianuri (sxva maswavlebeli,<br />
sazogadoebis wevri…), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi, samuSao furclebi…), vizualuri<br />
(plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi…) Tu audiovizualuri (kompiuteri, videokamera…). mza resursebze<br />
aranakleb efeqturia resursebis Seqmna. resursis moZieba/Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur<br />
an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis srulyofa/ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg<br />
skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis<br />
gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT, es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos.
yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba.<br />
Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamo tanili daskvna, romelic daafiqsirebs<br />
TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad: swavlis garkveul etapze).<br />
Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs.<br />
monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris<br />
devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.<br />
monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis stili,<br />
SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis dagegmvaSi.<br />
Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul moswavlesTan<br />
da yuradReba gaunawiloT TiToeuls.<br />
Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zogadad swavlis procesis)<br />
Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs?<br />
monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob/xelisSemSlel faqtorebs.<br />
Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs/saSualebebs Sedegebis gasaumjobeseblad. pedagogiur<br />
praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva, konsultacia, saubari, testireba,<br />
CaTvla, gamocda.<br />
ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situaciaSi moqmedebis<br />
Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad SeirCeva Semowmebis saSualebebi:<br />
kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi da sxva.<br />
arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswavlis mimdinare<br />
Sefaseba xdeba ara mxolod niSnebis an qulebis dasawerad, aramed TiToeuli moswavlis droSi gan vi-<br />
Tarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT droTa ganmav lo baSi<br />
TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierT/TviTSefasebis unar-Cvevac: moswavle aqtiurad iRebs mo na wileobas<br />
gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi.<br />
mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema:<br />
gakveTilze misaRwevi Sedegi → indikatorebi<br />
↓<br />
mizani/miznebi<br />
↓<br />
aqtivobebi (organizacia, dro)<br />
↓<br />
resursebi (klasisa da TiToeuli moswavlisTvis)<br />
↓<br />
Sefaseba<br />
momavalSi Cven gamoviyenebT TiToeuli gakveTilis dagegmvis cxrils:<br />
saswavlo<br />
miznebi<br />
Tema aqtivobebi<br />
moswavlis<br />
organizeba<br />
drois<br />
ganawileba<br />
resursebi<br />
Semowmeba-<br />
Sefaseba<br />
cxrilis SedgenaSi dagexmarebaT yoveli gakveTilis win da bolos saazrovno unarebis ganviTarebis<br />
Sesabamisad sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:<br />
1. ra masalas iswavlian, romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi, ra Sedegs unda mivaRwio, Sefasebis<br />
romeli forma SevarCio?<br />
2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad. ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi moswavleebi?<br />
3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi?<br />
4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom SevarCieT<br />
msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma?<br />
5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas/Tanmimdevrobas Sevcvli da savarjiSoebs azrobrivad gavaerTianeb?<br />
riT davasabuTeb Cems arCevans?<br />
6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvlilebebis<br />
Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?<br />
17
18<br />
Sefasebis axali sistema da<br />
rekomendaciebi SefasebisTvis<br />
Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis Sedegebis gansjis safuZvelze gamotanili daskvna, romli-<br />
Tac fiqsirdeba moswavleTa progresi garkveul etapze.<br />
monitoringi TiToeuli moswavlis warmatebisaTvis mudmivi Tvalyuris devnebisa da faqtebis mogrovebis<br />
procesia. Semowmeba dakvirvebis procesia, romliTac grovdeba monacemebi swavlis procesis zogadi<br />
winsvlisa da TiToeuli moswavlis warmatebis Sesaxeb.<br />
saswavlo praqtikaSi kargad aris cnobili Semowmebis formebi, xerxebi da saSualebebi.<br />
formebi: zepiri, werilobiTi, konkretul situaciaSi moqmedebis aRniSvniT…<br />
xerxebi: dakvirveba, saubari, gamokiTxva, konsultacia, gamocda, CaTvla.<br />
saSualebebi: testebi, kiTxvarebi, dakvirvebis Sedegad portfolioSi dagrovili monacemebi, namuSev rebis<br />
krebulebi, proeqtebi...<br />
monitoringisa da Semowmebis safuZvelze xdeba moswavlis Sefaseba.<br />
axali midgomis Sesabamisad fasdeba ara marto informaciis floba moswavlis mier, aramed SeZenili unar-<br />
Cvevebi, azrovnebis demonstrirebis formebi, prezentaciebi, saSinao davalebis Sesrulebis xarisxi, sagakveTilo<br />
procesSi CarTuloba jgufuri muSaobisa Tu sxva tipis aqtivobebis mixedviT.<br />
savaraudod, bunebismetyvelebaSi Sefasebis wriuli diagramis Semadgeneli komponentebi XI klasSi ase<br />
SeiZleba gamoisaxos. 10%-s irCevs moswavle:<br />
sagakveTilo procesSi CarTuloba 30%<br />
saklaso samuSao 30%<br />
4<br />
3<br />
1<br />
2<br />
proeqti 15%<br />
saSinao davaleba 15%<br />
diagramidan Cans, rom Sefasebis mniSvnelovani elementi xdeba moswavlis praqtikuli unar-Cvevebi da<br />
zogadi unarebi.<br />
Sefasebis TiToeuli komponenti moicavs garkveuli unarebis Sefasebis saWiroebas, es unarebi ki fasdeba<br />
interaqtiuli gakveTilisTvis damaxasiaTebeli aqtivobebiT.<br />
magaliTad, Sefasebis axali sistemis erT-erTi komponentia proeqti. am komponentSi fasdeba moswvlis<br />
argumentirebuli msjelobis, azris Camoyalibebis, komunikaciisa da SemoqmedebiTobis una rebi. am unarebis<br />
Sesafaseblad gakveTilze unda daigegmos iseTi aqtivobebi, romlebic saSualebas miscems moswavles,<br />
mravalmxrivad warmoadginos Segrovili monacemebi, adekvaturad gamoiyenos terminebi, SeZlos urTierToba<br />
auditoriasTan kvlevis Sedegebis, proeqtis, saSinao davalebisa Tu individualuri (jgufuri) namuSevris<br />
prezentaciisas.<br />
Sefasebis komponentSi `sagakveTilo procesSi CarTuloba~ yuradRebis mobilizebis, problemis dasma/<br />
gadaWris, TanamSromlobisa da kvleviTi unarebi fasdeba Semdegi aqtivobebiT: eqsperimentis Catareba,<br />
eqsperimentis dagegmva, usafrTxoebis wesebis Seqmna, problemis gadasaWrelad kiTxvebis dasma, varaudebis<br />
gamoTqma, dasabuTeba, sakiTxisadmi sakuTari damokidebulebis gamoxatva, modelis Seqmna, proeqtis<br />
momzadeba, saklaso diskusiaSi monawileoba da sxva. Sefasebis komponenti `Semaja mebeli samuSaoebi~ iTvaliswinebs<br />
miRebuli codnis Sejamebis, analizis, sxva sakiTxebTan dakavSi rebis, daskvnis gamotanis, drois<br />
limitis dacvisa da namuSevris organizebis unaris, agreTve weriTi unar-Cvevis Sefasebas.<br />
amis miRweva SesaZlebelia iseTi aqtivobiT, rogoricaa damoukidebeli weriTi da teqsturi davalebebis<br />
Sesruleba da Temis konceptualuri rukis Sedgena.<br />
axali midgomebis ganxorcielebisTvis Zalze sainteresoa aqtivobebi: informaciis moZieba, analizi,<br />
sxvadasxva sainformacio wyaros gamoyeneba, mokle da grZelvadiani proeqtebis, modelebisa da kolaJebis<br />
momzadeba, martivi kvlevebis Catareba, weriTi samuSaoebi da sxva. am aqtivobebiT fasdeba Sefasebis komponenti<br />
`saSinao davaleba~. es komponenti iTvaliswinebs dakvirvebis, aRweris, klasificirebis, modelirebis,<br />
weris, namuSevris organizebis, SemoqmedebiTobis unarebis Sefasebas.
trimestruli Sefaseba aucileblad sxvadasxva komponentis Sefasebidan gamomdinareobs. sasurvelia,<br />
am Sefasebas Tan komentarebic daerTos.<br />
sami trimestruli Sefasebis safuZvelze gamoiyvaneba sagnis/sagnobrivi jgufis wliuri Sefaseba moswavlis<br />
progresisa Tu regresis gaTvaliswinebiT.<br />
erovnul saswavlo gegmaSi dawvrilebiT aris aRwerili sagnis trimestruli, wliuri, saerTo-wliuri<br />
da saerTo safexuris niSnebis weris sistemebi. dadgenilia zogadi Sefasebis principebi, SemuSavebulia<br />
Sefasebis kriteriumebi. es kriteriumebi im misaRwevi Sedegebidan gamomdinareobs, romlebsac maswavlebeli<br />
isaxavs miznad gakveTilis (an Temis) Seswavlisas.<br />
niSnebisa da swavlis doneebis Sefardebis cxrili ki mocemulia erovnul saswavlo gegmaSi.<br />
trimestruli, wliuri da safexuris Sefasebebis safuZvelze xdeba moswavlis akademiuri miRwevis<br />
aRiareba. amitom Sefasebis am saxeebs oficialuri statusi aqvs.<br />
arsebobs Sefasebis mimdinare saxeebi (winaswari, ganmeorebiTi, yoveldRiuri, perioduli da sxva). es<br />
swavlisTvis gankuTvnili Sefasebis saxeebia da maswavlebels SeuZlia, TviTon gansazRv ros, ra formiT<br />
aRricxavs mimdinare Sefasebis Sedegebs da Seagrovebs informacias moswavlis warmatebis Sesaxeb.<br />
yvela skola adgens Sefasebis ZiriTad principebs da maswavlebeli winaswar acnobs moswavleebs, ra kriteriumebiT<br />
fasdeba maTi TiToeuli saswavlo aqtivoba.<br />
interaqtiuli gakveTilis struqtura, misi elementebi da aqtivobebi saSualebas iZleva, sistematurad<br />
ganxorcieldes gakveTilebze moswavleTa Sefasebis iseTi formebi, rogoricaa:<br />
• maswavleblis mier moswavlis Sefaseba;<br />
• moswavleebis mier urTierTSefaseba;<br />
• moswavlis mier TviTSefaseba.<br />
es exmareba moswavles, gaaanalizos, ris swavla SeuZlia da ra sferoSi sWirdeba codnis gaumjobeseba.<br />
maswavlebels ki saSualebas aZlevs, gaiTvaliswinos daSvebuli uzustobebi da dagegmos swavleba/<br />
swavlis aqtivobebi moswavleTa saWiroebebisa da moTxovnilebebis gaTvaliswinebiT.<br />
Sefasebis axali sistema Zalze mniSvnelovania skolisTvisac. skola iRebs obieqtur informacias moswavleTa<br />
progresisa Tu regresis Sesaxeb da gegmavs aqtivobebs Semdgomi ganviTarebisTvis.<br />
maswavleblis mier moswavlis Sefasebis xerxebi yvela maswavleblisTvis kargad aris cnobili. SedarebiT<br />
problemuria moswavleTa TviTSefasebisa da urTierTSefasebis principebis dadgena wyvilebSi an jgufebSi<br />
muSaobisas. gTavazobT or kiTxvars, romelic gankuTvnilia gundis TiToeuli wevris TviTSefasebisa da gundis<br />
mier sakuTari naSromis TviTSefasebisTvis reitinguli sistemiT.<br />
TviTSefasebis kiTxvari jgufis TiToeuli wevrisTvis. TviTSefasebisas gaiTvaliswineT:<br />
1. ra gaakeTeT an TqviT iseTi, rac Tqvens jgufs, rogorc erT mTlianobas, daexmara samuSaos Sesru<br />
lebaSi?<br />
2. Tqveni azriT, ramdenad nayofierad imuSava gundma, rogorc erTma mTlianobam da ras TvliT amis mizezad?<br />
3. ras gaakeTebdiT momavalSi sxvanairad, gundis meti efeqturobisTvis?<br />
4. ra iyo yvelaze kargi ram, rac Tqveni erToblivi muSaobisas gamo ikveTa?<br />
5. kmayofili xarT Tqveni wvliliT? ras grZnobT samuSaos dasrulebis Semdeg?<br />
Sevsebul kiTxvars moawereT xeli, miuTiTeT klasi, dRe da ricxvi.<br />
TviTSefasebis kiTxvari, rodesac gundi axdens sakuTari naSromis Sefasebas reitinguli sistemiT. instruqcia:<br />
jgufma, rogorc erTma mTlianobam, upasuxos sam mocemul SekiTxvas da xuT an aTbalian skalaze<br />
Seafasos Tavisi namuSevari.<br />
1. miaRwieT Tu ara maswavleblis mier dasaxul mizans?<br />
2. ra iyo Tqveni gundis yvelaze didi miRweva?<br />
3. ra iyo Tqveni erToblivi muSaobis xarvezi da nakli?<br />
pasuxebis mixedviT reitinguli sistemiT SeafaseT Tqveni Sromis Sedegi mocemul skalaze:<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Tqveni azriT, ratom jobs Sefasebis aTquliani skala?<br />
19
20<br />
gTavazobT savaraudo Sefasebis cxrilebs Sefasebis yvelaze farTod<br />
gamoyenebuli komponentebisTvis<br />
Sefasebis sqema prezentacisTvis:<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
1 kvlevis miznis<br />
Camo yalibeba/dasabuTeba<br />
2 muSaoba instruqciis<br />
Sesabamisad<br />
3 msjeloba mosalodnel<br />
Sedegebze<br />
4 varaudebis Camoyalibeba/dasabuTeba<br />
5 kvlevis procesis<br />
etapebis aRwera<br />
ver ayalibebs<br />
sworad<br />
ar SeuZlia<br />
sworad<br />
ayalibebs,<br />
magram<br />
ver asabuTebs<br />
nawilobriv<br />
SeuZlia<br />
ayalibebs da<br />
nawilobriv<br />
asabuTebs<br />
ayalibebs da<br />
asabuTebs srulyofilad<br />
SeuZlia SeuZlia<br />
` _ ~ ` _ ~ ` _ ~ ` _ ~<br />
ver ayalibebs<br />
sworad<br />
ver aRwers<br />
sworad<br />
6 daskvnis gamotana ar SeuZlia<br />
sworad<br />
ayalibebs,<br />
magram<br />
ver asabuTebs<br />
zogierTs<br />
CamoTvlis<br />
akeTebs nawilobrivsworad<br />
Sefasebis sqema namuSevris (modelebis) prezentaciisTvis<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
ayalibebs da<br />
nawi lobriv<br />
asabuTebs<br />
aRwers, magram<br />
usistemod<br />
akeTebs Ziri-<br />
Tad daskvnebs<br />
ayalibebs da asabuTebs<br />
srulyofilad<br />
CamoTvlis da aRwers<br />
srulad<br />
akeTebs daskvnebs<br />
originalurad da asabuTebs<br />
srulfasov nad<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
Sesavlis gakeTeba<br />
namuSevris warmodgena<br />
saubari<br />
daskvnis gamotana<br />
komunikaciis unari<br />
TvalsaCino masalis<br />
gamoyeneba<br />
pasuxi dasmul<br />
SekiTxvebze<br />
ar aris/uinteresoa<br />
ulogikod/bundovnad<br />
cdilobs, msmenelidaainteresos<br />
nawilobriv<br />
gasagebad<br />
gaugebrad nawilobriv<br />
gasagebad<br />
ver gamoaqvs<br />
sworad<br />
uWirs<br />
iyenebs mwirad<br />
da Seusabamod<br />
uWirs<br />
gaumarTavia,<br />
cdilobs, gamoitanos<br />
periodulad<br />
cdilobs<br />
sainteresod<br />
aris mowodebuli<br />
yvelas pasuxobs<br />
darwmunebiT<br />
mcire xarvezebiT,<br />
gasagebad,<br />
gamarTulad<br />
logikurad,<br />
kargad<br />
Camoyalibebuli<br />
amyarebs<br />
iyenebs mwirad<br />
da Sesabamisad iyenebs kargad<br />
ver scems<br />
gamarTulad<br />
pasuxobs<br />
umravlesobas<br />
moZiebuli aqvs damatebiTi<br />
masala, romelic<br />
msmenelis interess<br />
iwvevs<br />
logikurad, naTlad,<br />
gasagebad, TvalsaCinod<br />
gasagebad, gamarTulad,<br />
darwmunebiT<br />
logikurad, Camoyalibebuli,<br />
originalurad<br />
kargad amyarebs da<br />
dadebiTad ganawyobs<br />
msmenels<br />
iyenebs kargad, originalurad,<br />
Semoqmedebi-<br />
Tad<br />
yvelas pasuxobs darwmunebiT
praqtikuli samuSaos Sefasebis kriteriumebi<br />
organizebuloba SemoqmedebiToba TanamSromloba<br />
· saWiro xelsawyos<br />
(nawilis) amorCeva.<br />
· reaqtivebis<br />
SerCeva.<br />
· drois limitis<br />
dacva.<br />
· masalis (teqnikis) efeqturad<br />
gmoyeneba.<br />
· adekvaturi komen tarebis<br />
gakeTeba kvlevis Sedegebis<br />
gadmosacemad.<br />
· sxvadasxva xerxebis<br />
gamoyeneba analizis Sedegebis<br />
gadmosace mad.<br />
· urTierTdaxmareba.<br />
· funqciebis ganawi leba.<br />
· msjeloba mosa lod nel<br />
Sedegebze.<br />
kvleviTi<br />
unar-Cvevebi<br />
· kvlevis miznis dasaxva.<br />
· muSaoba ins truq ciis<br />
Sesabamisad.<br />
· usafrTxoebis wesebis<br />
SemuSaveba da dacva.<br />
1-10 qula 1-10 qula 1-10 qula 1-10 qula<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
xelsawyo-reaqtivebis<br />
SerCeva<br />
ver irCevs<br />
nawilobriv sworad<br />
irCevs<br />
irCevs<br />
miznobrivad sworad<br />
irCevs<br />
_ _ _ _ _<br />
algoriTmze samuSao aqtivobebis Sefasebis sqema<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
1 muSaobis Tanmimdevroba<br />
algoriTmis<br />
Sesabamisad<br />
2 terminologiis<br />
floba<br />
3 gamoTvlebisas SI<br />
sistemis erTeulebis<br />
gamoyeneba<br />
ar icavs nawilobriv<br />
icavs<br />
ar flobs nawilobriv<br />
flobs<br />
ver awarmoebs warmoebs, mag ram<br />
SI sis temis er-<br />
Te ulebs ver<br />
iyenebs<br />
ZiriTadad<br />
icavs<br />
ZiriTadad<br />
flobs<br />
ZiriTadad<br />
awarmoebs<br />
4 xsnarebis damzadeba ver amzadebs aamzadebs amzadebs<br />
sworad<br />
5 codnis praqtikuli<br />
gamoyeneba<br />
6 adekvaturi komentarebis<br />
gakeTeba<br />
ar SeuZlia mxolod instruqciis<br />
Sesabamisad<br />
` _ ~ nawilobriv<br />
SeuZlia<br />
SemoqmedebiTad icavs<br />
srulyofilad flobs<br />
srulyofilad awarmoebs,<br />
SeuZlia<br />
sidideebs Soris kav-<br />
Sirebis damyareba<br />
amzadebs sxvadasxva<br />
Sedgenilobis xsnarebs<br />
sworad<br />
SeuZlia SemoqmedebiTad da<br />
originalurad Seu-<br />
Zlia<br />
` _ ~ ` _ ~<br />
21
Sefasebis sqema referatis, proeqtis prezentaciisTvis<br />
22<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
1 Sesavali ar aris uinteresoa sainteresoa moZiebulia damatebiTi<br />
saintereso masala<br />
SesavlisTvis<br />
2 Temis warmodgena ulogikoa, bundovania<br />
3 saubari fragmentulia,<br />
gaumarTavia<br />
nawilobriv<br />
gasagebia<br />
xSirad Cerdeba,<br />
orWofobs,<br />
ime orebs<br />
sityvebs<br />
4 TvalsaCinoeba ar iyenebs iyenebs<br />
mwirad<br />
logikuria, SeiniSneba<br />
xarvezebi<br />
logikuria,<br />
gamarTulad<br />
saubrobs<br />
Sesabamisad<br />
iyenebs cxrilebs,<br />
naxatebsa<br />
da diagramebs<br />
5 pasuxi SekiTxvaze uWirs gaumarTavia gamarTulad pasuxobs<br />
ZiriTad<br />
kiTxvebs<br />
6 daskvna cdilobs gaumarTavi da<br />
ulogikoa<br />
logikuria,<br />
Camoyalibebulia<br />
kargad<br />
logikuria, naTelia,<br />
gasagebia<br />
logikuria, kargad<br />
Camoyalibebulia, originaluria<br />
masalas warmoadgens<br />
vizualurad axali teqnologiebis<br />
gamoyenebiT<br />
yvela kiTxvas pasuxobs<br />
originalurad, sainteresod<br />
Camoyalibebulia kargad,<br />
logikurad, originalurad
VIII. damatebiTi masala maswavleblebisaTvis<br />
rogor mzaddeba/iwereba referati<br />
referati (laT. `refero~ _ vauwyeb) aris samecniero an Tematuri naSromis mokle werilobiTi<br />
an zepiri gadmocema.<br />
misi moculoba 4-6 gverdis farglebSi meryeobs. referatSi ar SeiZleba ubralod pirvelwyaroSi<br />
mocemuli nawilebis gadawera. dasmuli problemis gadaWris gzebi, moZiebuli informacia,<br />
momzadebuli TvalsaCinoeba moswavlis naazrevi unda iyos da, Tu romelime wyarodan<br />
monakveTis miTiTebaa saWiro, aucilebelia avtoris/wyaros citireba.<br />
referatis sturqtura zogadad ase SeiZleba warmo vidginoT:<br />
a) Sesavali _ sadac vasabuTebT Temis arCevans, mis aqtualurobas, CamovayalibebT miznebsa<br />
da amocanebs, mokled mimovixilavT literaturas.<br />
b) ZiriTadi nawili _ nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT<br />
an citatebiT. yoveli struqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle<br />
daskvniT.<br />
g) daskvna _ TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs. uarvyofT an veTanxmebiT<br />
wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemis gadaWrasTan<br />
dakavSirebiT.<br />
referatisTvis sruli saxis misacemad saWiroa misi gaformeba.<br />
referatis gaformeba:<br />
satitulo furceli moicavs informacias saswavlo dawesebulebis Sesaxeb. ewereba sagani/<br />
saganTa jgufi, referatis saTauri, Semsruleblis da maswavleblis vinaoba. satitulo furceli<br />
ar inomreba.<br />
Sinaarsi _ struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.<br />
ZiriTadi teqsti:<br />
a) Sesavali;<br />
b) ZiriTadi nawili;<br />
g) daskvna.<br />
literaturis sia _ wyaroebis dasaxeleba sruli bibliografiuli monacemebis miTiTebiT.<br />
rodesac cnobilia yvela etapi, Temas, sirTulidan gamomdinare, unda daeTmos vadebi, romel-<br />
Sic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tu moswavle sareferatod irCevs<br />
Temas atomis struqturis Sesaxeb, mas SeiZleba erTi kvira mieces, magram Tu atomis struqturis<br />
Sesaxeb arsebul warmodgenebs Soris paralelebis gavleba uwevs, maSin refe ratisTvis<br />
gamoyofili dro unda gaizardos. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi<br />
ukeTesi gamovi des.<br />
kriteriumebi, romelTa safuZvelze fasdeba referati<br />
1. mizani/Tezisi _ kvlevis Sedegad gamoTqmuli ZiriTadi idea<br />
2 referatis organizeba<br />
3. Sinaarsis koreqtuloba, faqtobrivi saimedooba<br />
4. enobrivi gamarTuloba<br />
5. kvleva<br />
6. ilustraciebi/TvalsaCinoeba<br />
7. SeTavazebuli mosazrebis argumentebiTa da <strong>magaliTebi</strong>T gamyareba<br />
8. daskvnebi<br />
23
savaraudod miviRebT aseT suraTs:<br />
24<br />
vakeToT, visac<br />
ra mogvesurveba<br />
visaubroT yvelam<br />
erTad<br />
♦ davicvaT drois limiti<br />
♦ vimuSaoT mxolod sakiTxze<br />
♦ vecadoT, warmovadginoT namuSevari gamarTuli qimiuri eniT<br />
♦ yvelam SevitanoT wvlili davalebis SesrulebaSi<br />
♦ erTad SevarCioT ilustraciebi<br />
♦ movusminoT erTmaneTs, davicvaT rigiToba<br />
♦ erTad SevarCioT prezentatori, romlic mTavar ideebs warmoadgens<br />
♦ gavuziaroT erTmaneTs ideebi da informacia<br />
♦ yvelam miviRoT monawileoba diskusiaSi<br />
♦ viTanamSromloT<br />
prezentatori<br />
yovelTvis erTi da<br />
igive iyos<br />
jgufuri muSaoba<br />
jgufuri muSaoba maSin aris efeqtiani, rodesac jgufis wevrebi maT mierve winaswar<br />
Sedgenili wesebis dacviT muSaoben. es imitom xdeba, rom samuSaos monawileni TavianT mier<br />
Sedgenil wesebs ufro asruleben, vidre maswavleblis mier dakanonebuls.<br />
rogor SevimuSaoT jgufuri muSaobis wesebi?<br />
SemoxazeT raime figura dafaze carciT (plakatze flomasteriT). sTxoveT moswavleebs,<br />
figuris SigniT Caweron, maTi azriT, jgufSi muSaobisTvis sasargeblo sityva/simbolo/mokle<br />
winadadeba. figuris gareT daweron is, rac sazianoa.<br />
prezentatorma gamoTqvas mxolod sakuTari da ara<br />
jgufSi Camoyalibebuli mosazreba<br />
erTma imuSaos, danarCenebma<br />
wvlili<br />
ar Seitanon<br />
cxrilSi mocemuli Sedegebi da maTi Sefasebis kriteriumebi sanimuSoa. darwmunebuli<br />
varT, Tqven da Tqveni moswavleebi sakuTari Sexedulebebidan gamomdinare, daamatebT an<br />
gamoaklebT Sedegebs da SeusabamebT TiToeuls Sefasebis kriteriumebs.<br />
Tqven mier Seqmnili sqema morgebuli iqneba jgufis SesaZleblobebs, interesebsa da<br />
saWiroebebs da urTierT/TviTSefaseba ganxorcieldeba obieqturad, yovelgvari konfliqtis<br />
gareSe.<br />
roca yvela gamoTqmuli azri werilobiT Camoyalibdeba, vTxovoT moswavleebs, Seadginon<br />
sqema, romelSic moce muli iqneba jgufuri muSaobis Sefasebis kriteriumebi. sqemaSi<br />
CamoTvlili iqneba jgufSi muSa obisas misaRwevi ramdenime mniSvnelovani Sedegi. TiToeuli<br />
Sedegis gaswvriv ki mieTiTeba qulebi _ ra SemTxvevaSi romel qulas daimsaxurebs jgufi<br />
(yvela wevri).<br />
jgufuri muSaobis Sefasebisas cxrilis nimuSi daiwereba plakatze da gamoikvreba klasSi<br />
Tval saCino adgilas mxolod muSaobis procesSi.<br />
plakatis Sedgenisas figuris SigniT mocemuli msgavsi mosazrebebi SegiZliaT gaaerTianoT<br />
da 5-6 ZiriTad Sedegamde daiyvanoT.
jgufuri muSaobis Sefasebis cxrili (sanimuSo)<br />
Sedegebi 1-3 qula 4-5 qula 6-7 qula 8-10 qula<br />
1. monawileoba<br />
davalebis<br />
Sesrule baSi<br />
romelime mu -<br />
Saobs, da -<br />
narCenebi _ ara.<br />
2. TanamSromloba yvela, rac surs,<br />
imas akeTebs.<br />
3. diskusiaSi<br />
monawi leoba<br />
4. namuSevris prezentacia<br />
5. mosmena/rigi-<br />
Toba<br />
erTi war mar Tavs<br />
disku si as, sxvebi<br />
pa si urebi arian.<br />
usistemoa,<br />
ulogi koa, araa<br />
gamoyo fili mTavari<br />
ideebi.<br />
cudad usmenen<br />
erTma neTs,<br />
rigiTo bas ar<br />
icaven.<br />
jgufis ramdenime<br />
wevri<br />
monawileobs.<br />
erTi, rasac sa-<br />
Wi rod CaT vlis,<br />
imas akeTebs.<br />
diskusias warmarTaven<br />
Zlieri<br />
monawileebi.<br />
nawilobriv sis -<br />
temuria, logikuria,<br />
magram<br />
ver gamoiyofa<br />
ZiriTadi ideebi.<br />
cdiloben mousminon<br />
erTmaneTs,<br />
uWirT rigiTobis<br />
dacva.<br />
jgufis yvela<br />
wevri<br />
monawileobs.<br />
ucvlian erTmaneTs<br />
ideebs da<br />
Tanam Srom loben.<br />
yvela monawileobsdiskusiaSi.<br />
logikuria,<br />
sistemuria,<br />
warmoCeni lia<br />
mTavari ideebi.<br />
usmenen erTmaneTs,<br />
icaven<br />
rigiTobas.<br />
6. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _<br />
jgufis wevrebi<br />
inawileben<br />
funqciebs da<br />
monawileoben.<br />
ucvlian erTmaneTs<br />
ideebs<br />
sagnobrivad<br />
marTebulad,<br />
inawi leben funqciebs<br />
da Tanam-<br />
Sromloben.<br />
ZiriTad<br />
sakiTxze diskusiaSi<br />
yvelas<br />
Tanabari pirobebi<br />
aqvs Seqmnili.<br />
logikuria,<br />
siste muria,<br />
warmoCenilia<br />
mTa vari ideebi,<br />
arTme ven Tavs<br />
kritikul SeniSvnebs.<br />
usmenen erTmaneTs,<br />
uziareben<br />
azrs, erTad<br />
iReben gadawyvetilebas,<br />
saub ro ben rigi-<br />
Tobis dacviT.<br />
25
26<br />
rogor gamoviyenoT saxelmZRvanelo<br />
rCevebi maswavlebels<br />
Zvirfaso kolegebi!<br />
TiToeul Tqvengans aqvs qimiis gakveTilebis dagegmvis, warmarTvisa da Sefasebis garkveuli<br />
gamocdileba.<br />
maswavleblis profesiuli standarti (1. muxli 2) gansazRvravs standartebs _ ra unda<br />
icodes da ris gakeTeba unda SeeZlos profesional maswavlebels.<br />
erovnuli saswavlo gegma (2) is dokumentia, romelic qimiis maswavlebels mianiSnebs, ra<br />
codnas SeiZenen, ra unar-Cvevebs gamoimuSaveben da ra Rirebulebebs eziarebian mosawavleebi<br />
qimiis Seswavlisas TiToeul klasSi.<br />
qimiis maswavleblis profesiuli standarti (3) adgens maswavleblis kompetenciebs qimiis<br />
codnasa da misi swavlebis meTodikaSi. igi gansazRvravs maswavleblis profesiuli SesaZleblobebis<br />
srulyofis mimarTulebebs. maTgan ZiriTadia:<br />
• kvlevebsa da aRmoCenebze dafuZnebuli saswavlo meTodebis gamoyeneba.<br />
• klasis marTvis demokratiuli stili da swavlis efeqtiani strategiebis SerCeva.<br />
• interaqtiuli gakveTilis dagegmva, warmarTva da Sefaseba.<br />
swored am mimarTulebebs iTvaliswinebs XI klasis qimiis saxelmZRvanelos Sinaarsi da<br />
struqtura.<br />
saxelmZRvanelos I nawilSi ganxilulia zogadi qimiis sakiTxebi, II nawilSi ki _ qimiuri<br />
elementebi da maTi naerTebi. I nawilis Seswavlisas SeTvisebul ZiriTad cnebebsa da kanonzomierebebs<br />
aqtiurad viyenebT qimiuri elementebis Seswavlisas (deduqciuri midgoma).<br />
zogadi nawili moicavs 4 Temas. TiToeuli Tema iwyeba SesavliT da saswavlo miznebis gansaz-<br />
RvriT. grZeldeba ramdenime paragrafiT, romelTa Sinaarsi srul SesabamisobaSia standartis<br />
misaRwev SedegebTan (ix. Sinaarsisa da miznebis ruka.) da sruldeba Temis SejamebiT.<br />
SesavalSi mocemulia detalebi, romlebic asaxavs, moswavleTaTvis nacnob romel sakiTxebs da<br />
sabaziso codnas efuZnebs Temis Seswavla. XI klasSi bevria iseTi sakiTxi, romelTanac moswavles<br />
pirvelad ar uwevs Sexvedra. maT garkveuli warmodgena aqvT atomze, atomebidan molekulebis<br />
warmoqmnaze, qimiuri reaqciebis klasifikaciis niSnebsa Tu mimdinareobis pirobebze.<br />
wina klasebSi SeZenili codnisa da gamocdilebis aqtualizacia iqneba `xidi Zvelsa da axals~<br />
Soris da gauadvilebs maswavlebels Sesaswavli Temis saswavlo miznebis dasaxvas. amitom<br />
yvela Temis Sesavali ara marto axsenebs moswavleebs wina klasebSi naswavl masalas, aramed<br />
maTgan garkveul saswavlo aqtivobebsac moiTxovs. magaliTad, I Temis SesavalSi mocemuli<br />
ilustrirebuli masala im mecnierTa Sesaxeb, romelTac wvlili Seitanes atomis aRnagobis<br />
SeswavlaSi, samotivacio aqtivobacaa, romelic daafiqrebs moswavleebs, ratom mohyva<br />
nobelis premiebis `foierverki~ atomis Seswavlas da daexmareba maT, ukeT warmoidginon<br />
Temis saswavlo miznebi. amave dros es gverdi aris samuSao cnobaric, romlis safuZvelze<br />
moswavleebi Seavseben droiTi Tanmimdevrobis sqemas. am ukanasknels ki gamoiyeneben Temis<br />
Seswavlisas referatis mosamzadeblad, Tu rogor ganviTarda warmodgenebi atomis Sesaxeb<br />
(rogor iwereba referati ix. danarTi). referatis Tema SeiZleba TviTon moswavleebma air-<br />
Cion. magaliTad, referatis Tema SeiZleba iyos drois wrfis analizi, SesaZloa, moswavleTa<br />
yuradReba miipyros im faqtma, ratom mohyva nobelis premiebis `foierverki~ am gamokvlevebs<br />
da maT SeiZleba gaaanalizon kidec, ra mniSvneloba hqonda am aRmoCenebs bunebismetyvelebisa<br />
da zogadad kacobriobisaTvis.<br />
referatis daweris procesSi maswavlebeli moswavleebs gaacnobs (kidev erTxel) referatis<br />
daweris wess, miuTiTebs xelmisawvdom wyaroebs, literaturas an urCevs, sad moiZion<br />
isini. radgan Temis paragrafebSi `nabij-nabij~ xdeba am mecnierTa Rvawlis ganxilva, periodulad<br />
maswavlebeli akeTebs komentarebs, riTac mianiSnebs moswavleebs, rom Seswavlili<br />
masalis elementebi referatis dasawerad gamoiyenon. saWiroa, maswavlebelma daakonkretos,
om moswavleebma TviTon unda gadawyviton, ras asaxaven am referatSi: mecnierTa pirovnul<br />
Tvisebebs Tu im Rvawls, romelic maT Seitanes atomis Sedgenilobis dadgenaSi. referatebis<br />
klasisTvis gacnoba moxdeba Semajamebel gakveTilze `referatis prezentacia~ specialurad<br />
referatisTvis winaswar gamzadebuli da moswavleTaTvis cnobili Sefasebis rubrikiT. imis<br />
miuxedavad, rom moswavleebi atomis Temaze muSaobdnen, referatebi aucileblad gansxvavebuli<br />
aRmoCndeba da namuSevrebis gacnobiT moswavleebi gaifarToeben codnas. rodesac moswavleebi<br />
maswavleblis rekomendaciebiTa da miTiTebebiT TavianT gonebriv SesaZleblobebs<br />
warmoaCenen, gonebrivi sqemebi yovelTvis gansxvavebulia da swored am gansxvavebis warmoCenaa<br />
Cveni mizani. imisda mixedviT, ra sabaziso codna moepovebaT moswavleebs, Sesavali masalac<br />
gansxvavebul mizans isaxavs, magram yvela SemTxvevaSi igi Zvelsa da axals Soris xidis gadebas<br />
emsaxureba. es, Tavis mxriv, gvexmareba, axali masalis Seswavla ukve arsebul codnasa<br />
da gamocdilebaze davafuZnoT.<br />
Sesavali informaciis Semdeg yvelaze mniSvnelovania Temis saswavlo miznebisa da mosalodneli<br />
Sedegebis gacnoba. am gverdze aRwerilia, ras gaakeTeben Temis Seswavlisas moswavleebi<br />
da ras SeZleben Temis dasrulebis Semdeg. saswavlo miznebis gacnobis dros, Temis<br />
dawyebis win, kargi iqneba, Tu maswavlebeli gaacnobs moswavleebs axali masalis organizebis<br />
wesebs. magaliTad, romeli meTodebiTa da strategiebiT miaRweven mizans (referatis daweriT,<br />
Canawerebis (reziumeebis) gakeTebiT, drois Tanmimdevrobis sqemis SevsebiT, proeqtze<br />
muSaobiT, TanamSromlobiT swavliT, erToblivi kvleviT da a. S.).<br />
qimiis Seswavla SeuZlebelia problemuri kiTxvebisa da davalebebis gareSe. Cveni saxelmZ-<br />
Rvanelos yvela TavSi aris masala, romelSic problemis kvleva da misi gadawyvetis gza<br />
moiTxoveba. maswavlebels vurCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli davalebebi Tavisi klasis<br />
SesaZleblobebs moargos da ise SearCios moswavleTa organizebis forma. wina klasis saxelmZ-<br />
Rvanelosgan gansxvavebiT, Cvens saxelmZRvaneloSi Segnebulad ar vuTiTebT moswavleTa<br />
organizebis formas da amis gadawyvetas maswavlebels mivandobT. Tu gansaxilveli sakiTxi<br />
moicavs problemas, vurCevT, dagegmos muSaoba wyvilebsa da jgufebSi. wyvilebSi muSaobisas<br />
upiratesad urTierTswavleba da urTierTSefaseba xorcieldeba, jgufebSi muSaobisas ki<br />
_ problemis gadawyvetis yvelaze misaRebi xerxis moZieba. magaliTad, II Temis Sejamebisas<br />
moswavleebma unda SeZlon qimiuri reaqciebis Sesaxeb Zveli da axali codnis erTmaneT-<br />
Tan dakavSirebac da TanamSromlobis unar-Cvevis gamomuSavebac. amitom Cveni Semajamebeli<br />
muSaoba aseTi instruqciiT mimdinareobs: imuSaveT wyvilad. CamowereT TqvenTvis nacnobi<br />
qimiuri reaqciebis tolobebi, moifiqreT maTi klasifikaciis yvelaze misaRebi xerxi da<br />
monacemebi sqemis saxiT warmoadgineT. Semdeg mewyvile SeicvaleT da Tqveni namuSevrebi<br />
erTmaneTs gaacaniT.<br />
am muSaobis Semdeg maswavlebeli moswavleebTan erTad dafaze (an qaRaldis formatze)<br />
adgens qimiuri reaqciebis klasifikaciis yvelasTvis misaReb sqemas da yuradRebas miaqcevs,<br />
ratom aris mniSvnelovani qimiuri reaqciebis Jangvis ricxvis cvlilebis mixedviT dajgufeba.<br />
axla ramdenime rCeva konkretul paragrafebSi gamoyenebuli strategiebis Sesaxeb.<br />
TiTqmis yvela paragrafi iwyeba problemuri kiTxviT an situaciuri amocaniT da sruldeba<br />
saSinao davalebiT. dasawyisi garkveuli xarisxiT samotivacioa. Cveni mizania, am kiTxvebiT<br />
maswavlebelma sxvadasxva sakiTxebs miapyros yuradReba. zog kiTxvaze Tavidanve SeuZliaT<br />
arasruli pasuxi gascen (bevr sakiTxs XI klasSi moswavle meored an mesamed xvdeba), amitom<br />
sainteresoa msjeloba Sinaarsis gaazrebis win. Sinaarsis gaazrebis Semdeg maswavlebeli<br />
aucileblad unda daubrundes paragrafis dasawyisSi Savi SriftiT gamoyofil kiTxvebs da<br />
daakvirdes, rogor SeZles moswavleebma sawyisi codnis gafarToeba, axali codnis aTviseba<br />
an praqtikuli unar-Cvevebis SeZena. msjeloba Sinaarsis gaazrebis win da Semdeg is efeqtiani<br />
strategiebia, romlis gamoyenebas sistematurad, TiTqmis yvela gakveTilze girCevT.<br />
XI klasis moswavleebisTvis inteleqtis ganviTarebas formaluri operaciebi ganapirobebs,<br />
amitom Zalian efeqturia klasSi iseTi muSaoba, rodesac moswavleebi jer informacias<br />
iazreben, Semdeg eqsperiments gegmaven, saTanado reaqtivebsa da xelsawyoebs arCeven,<br />
hipoTezas gamoTqvamen da Semdeg mis Sesamowmeblad eqsperiments atareben. bolos eqsperi-<br />
27
mentis Sedegebs maTTvis sasurveli formiT warmoadgenen (reziumeTi, sqemiT, cxrilebiT,<br />
diagramebiT, fotoebiT da a. S.). amitom saxelmZRvaneloSi, imis miuxedavad, rom zogad<br />
nawilSi abstraqtuli azrovnebisTvis gankuTvnili Teoriuli sakiTxebi ixileba, mravlad aris<br />
praqtikuli samuSaoebi. praqtikiT dadgenilia, rom erTi an ori praqtikuli mecadineoba ver<br />
uzrunvelyofs kvleviTi unar-Cvevebis Camoyalibebas. CvenTan yoveli momdevno praqtikuli<br />
mecadineoba aviTarebs moswavleTa unar-Cvevas. gansxvavebulia muSaobis meTodikac. Tu wina<br />
klasebSi muSaoba dafuZnebuli iyo konkretul operaciebze (keTebaze), XI klasSi moswavleebi<br />
jer gonebaSi gaiazreben problemas, dasaxaven misi gadawyvetis gzas da Semdeg asabuTeben<br />
TavianT arCevans. magaliTad, Tema `Jangva-aRdgenis reaqciebi~ datvirTulia praqtikuli<br />
samuSaoebiT. Tavdapirvelad moswavleebi algoriTmis gamoyenebiT ecnobian reaqciebis arss,<br />
mocemuli instruqciis mixedviT Caatareben TvisebiT reaqciebs tipuri mJangavebisa da aRmdgenebis<br />
gamosacnobad da bolos damoukideblad gamoikvleven maTTvis ucnobi natriumis<br />
sulfitis Termuli daSlis Jangva-aRdgenis reaqcias. moswavleTa jgufs kvleviTi samuSaos<br />
Sesrulebas vTxovT.<br />
ivaraudeT, ra moxdeba, Tu Na 2 SO 3 -is fxvnils sinjaraSi moaTavsebT da 3-5 wuTs spirtquris<br />
alze frTxilad gaacxelebT (?? frTxilad, sinjara ganuwyvetliv amoZraveT, rom ar gaskdes).<br />
wamoayeneT hipoTezebi, daurTeT axsna-ganmartebebi. Semdeg CaatareT cdebi da praqtikulad<br />
daadgineT, Tqveni hipoTezebidan romelia swori. gamoitaneT daskvna. pasuxi reaqciaTa<br />
tolobiT daasabuTeT. (§3-9).<br />
es sakmaod rTuli davalebaa. moswavleebs problemaze muSaoba rom ar gauWirdeT, arsebobs<br />
ramdenime strategia, romliTac maswavlebeli maT swori gzis arCevaSi daexmareba.<br />
maTgan erT-erTia problemis gadasaWreli specialuri kiTxvari (romelsac xSirad gamoiyenebs<br />
sxvadasxva SemTxvevaSi).<br />
savaraudod, kiTxvaris Sinaarsi aseTia:<br />
1. CamoayalibeT, ra mizans unda miaRwioT.<br />
(unda gavigo, aris Tu ara marilis daSla Jangva-aRdgenis reaqcia.)<br />
2. aRwereT, ra giqmniT problemas.<br />
(ar vici, daiSleba Tu ara marili, Tu daiSleba, romeli produqtebi miiReba da rogor<br />
unda gamovikvlioT miRebuli produqtebi TvisebiTi reaqciebiT).<br />
3. gansazRvreT arsebuli problemis gadaWris saSualebebi.<br />
(SeiZleba vnaxo cnobarSi, gaxurebiT iSleba Tu ara marili, SeiZleba daSlisas warmoiqmnas<br />
Sesabamisi fuZe da mJava oqsidebi, SeiZleba, radgan gogirdi Sualeduri Jangvis<br />
ricxviTaa, moxdes Siga molekuluri Jangva-aRdgena, Tu aseTi ram moxda, unda moxdes disproporcireba,<br />
Tu fxvnili gayviTlda, e. i. gogirdi gamoyofila, Tu ara da SeiZleba Na 2 S<br />
da Na 2 SO 4 warmoiqmnas. TvisebiTi reaqciebiT darCenili narevis xsnarze CuSO 4 -is damatebiT<br />
CuS Savi feris naleqi unda warmoiqmnas, BaCl 2 -is damatebiT ki _ BaSO 4 _ wyalsa da mJavaSi<br />
uxsnadi naleqi...).<br />
4. CamoayalibeT hipoTeza:<br />
(1. gacxelebisas marili fuZe da mJava oqsidad iSleba; 2. gacxelebisas marilis Sigamolekuluri<br />
Jangva-aRdgena mimdinareobs).<br />
5. hipoTezebi SeamowmeT cdiT (Tu SesaZlebelia). cdis Catareba yovelTvis ver xerxdeba.<br />
am SemTxvevaSi cda ioli Casatarebelia da Sedegebic advilad gamosakvlevia, Tu Tqvens<br />
qimiis laboratoriaSi moipoveba Na 2 SO 3 -is fxvnili, CuSO 4 -isa da BaCl 2 -is xsnarebi. SeiZleba<br />
gamosakvlevi reaqcia SecvaloT, imis mixedviT, romeli usafrTxo reaqtivi moipoveba Tqvens<br />
laboratoriaSi (gaxsovdeT, ar SeiZleba KClO 3 , KMnO 4 , KNO 3 da sxva feTqebadsaSiSi marilebis<br />
gaxureba). sasurvelia, am samuSaosTvis ori gakveTili gamoiyos: erTi dasagegmad, meore _<br />
Casatareblad. amgvari zogadi kiTxvariT imuSaveben moswavleebi sistematurad nebismieri<br />
problemis gadaWrisas da praqtikul unarebsac gamoimuSaveben.<br />
meore, aranakleb efeqtiani strategiaa moswavleTaTvis kiTxvaris momzadeba blumis<br />
saazrovno doneebis mixedviT.<br />
1. ra aris gogirdis Jangvis ricxvi mocemul marilSi? rodis aris gogirdi mJangavic da aRmdgenic?<br />
28
2. rogor fiqrobT, mJangavis rolis Sesruleba SeuZlia gogirds am reaqciaSi Tu aRmdgenis?<br />
3. romeli xelsawyoebi da reaqtivebi dagWirdebaT Tqveni varaudis praqtikulad gamosacdelad?<br />
usafrTxoebis romeli wesebi unda daicvaT?<br />
4. cdis Catarebis Semdeg daasabuTeT, ratom ganicada marilma Sigamolekuluri Jangva-aRdgena.<br />
5. Tqveni azriT, ra moxdeboda, Na 2 SO 3 -is nacvlad gasaxureblad Na 2 SO 4 rom ageRoT?<br />
6. SeafaseT, ratom fiqrobT ase.<br />
SeiZleba, blumis taqsonomiis sxvadasxva donis Sesatyvisi kiTxvebi sxvadasxva feris<br />
furclebze daiweros, da moswavleebi TviTon SeamCneven, romel donemde SeZles gasvla<br />
konkretuli samuSaos dros.<br />
problemis gadawyvetis gzebis Ziebasa da movlenebis kvlevaze mimarTuli jgufuri<br />
muSaobis dros xdeba moswavleTa individualuri SesaZleblobebis gamovlena da xorcieldeba<br />
TanamSromlobiT swavla. am meTodiT masalis Seswavlasac gauiolebT da iseTi unar-<br />
Cvevebis gamomuSavebasac SeuwyobT xels, rogoricaa urTierTdaxmareba da saerTo pasuxismgebloba.<br />
qimiis Seswavlis procesSi did rols asrulebs msgavseba-gansxvavebis Sedareba. Sesabamisad,<br />
aseT saswavlo qmedebebs didi adgili uWiravs teqstSi: masala gaZlevT saSualebas,<br />
gamoiyenoT iseTi efeqtiani strategiebi, rogoricaa: msjeloba analogiebis gamoyenebiT (mag.,<br />
eleqtroni atomisTvis igivea, rac planeta _ mzis sistemisTvis).<br />
Sejameba da Canawerebis gakeTeba. teqstis Sejamebas swavlis sxvadasxva stilis mqone moswavle<br />
sxvadasxva gziT akeTebs. am unar-Cvevebs swavla unda. SeiZleba Tavdapirvelad Temis<br />
masalis SejamebisaTvis saxelmZRvaneloSi arsebuli reziumeebi gamoiyenon, maTSi mocemuli<br />
informaciis nawili datovon, nawili waSalon, nawili daamaton an Secvalon. Zalze mniSvnelovania,<br />
moswavlem iswavlos, ra datovos da ra Secvalos. girCevT, reziumeebze muSaobisas<br />
moswavleebs sTxovoT, moifiqron erTi an ori winadadeba, romelic yvelaze Rirebulia<br />
teqstis gaazrebisTvis. rodesac moswavleebi kargad aiTviseben Temis Sejamebis unar-Cvevebs,<br />
qimiis II nawilSi, sadac elementebi da maTi naerTebi iswavleba, efeqtiani iqneba, TviTonve<br />
daweron paragrafis reziume saxlSi an klasSi (ix. r. marzani da sxv., efeqtiani swavleba<br />
skolaSi, maswavlebelTa profesiuli ganviTarebis centri, 2009, gv. 37-39).<br />
Cven did yuradRebas vuTmobT ZiriTadi cnebebis arsis gansazRvras sxvadasxva saxis ganmazogadebeli<br />
sqemebisa da diagramebis gamoyenebiT. girCevT, saxelmZRvaneloSi mocemuli<br />
masalis safuZvelze moswavleebTan erTad sxvadasxva maxasiaTeblis mixedviT SeadginoT aseTi<br />
sqemebi, da sqemis garSemo mouyaroT Tavi mocemul informacias. magaliTad, Jangvis ricxvis<br />
(§3.1) Seswavlis dros aseTi sqemebi SeiZleba iyos:<br />
uaryofiTi dadebiTi<br />
Jangvis<br />
ricxvi<br />
nulovani<br />
an<br />
Sualeduri<br />
elementis<br />
Jangvis<br />
xarisxi<br />
minimaluri<br />
maqsimaluri<br />
da a. S.<br />
abstraqtuli informaciis advilad aRsaqmelad xSirad viyenebT modelirebas (magaliTad,<br />
eleqtronis kinesTetikur aqtivobaSi CarTva modelze eleqtronis ganuwyveteli moZraobis<br />
Sesaxeb warmodgenas aiolebs, oqros firfitis eqsperimentis sqema moswavleebs atomis<br />
planetarul modelze naTel warmodgenas uqmnis. aseve SegiZliaT CaataroT SefuTuli yu-<br />
Tis eqsperimenti da TxovoT moswavleebs, ivaraudon,rogoria yuTis SigTavsi. es daanaxvebs<br />
29
kavSirs rogor `igrZnon da dainaxon~ uxilavi. piqtogramebi, suraTebi, simboluri sqemebi<br />
da suraTebi abstraqtuli masalis dakonkretebis saSualebebad gvaqvs moazrebuli).<br />
testireba efeqtiani strategiaa, romelic mokle droSi SeZenili codnisa da unarebis<br />
Semowmebis saSualebas iZleva. saxelmZRvanelos zogadi qimiis nawilSi TiTqmis yvela<br />
paragrafSia mocemuli testebis nimuSebi, romelSic moswavlem an azri unda daasrulos,<br />
an swori pasuxi Semoxazos. pasuxebis gaanalizebisas maswavlebels vurCevT, sawyis etapze<br />
imuSaon klasSi da moswavleebs aswavlon argumentebis moZieba maT mier Semoxazuli pasuxebis<br />
dasadastureblad. TandaTan argumentebis mosaZieblad maTi Zalisxmeva gaizrdeba da<br />
isini testebis Sedgenasac iswavlian da pasuxis dasabuTebasac. testireba kidev imitom aris<br />
sasargeblo strategia, rom maswavlebeli akvirdeba moswavleTa qcevas, Zalisxmevas da Ti-<br />
Toeuls misi miRwevebis gaTvaliswinebiT axal davalebas urCevs, Sesabamisad, swavlis process<br />
ufro diferencirebuls gaxdis. vinc tests iolad Zlevs, mas sxva davalebas SeurCevs,<br />
naklebwarmatebulebs ki _ sxvas.<br />
bolos, saSinao davalebis Sesaxeb. yvela maswavlebelma icis, ra aris saSinao davalebis<br />
daniSnuleba swavlis sxvadasxva etapze: moswavleebma gaiumjobeson unarebi da ukeT gaiazron<br />
naswavli masala. gamokvlevebiT dadgenilia, rom saSinao davaleba gansakuTrebiT efeqturia<br />
maRal klasebSi da sworad SerCeuli davaleba 24%-iT zrdis akademiur moswrebas.<br />
XI klasSi, swavlis miznebidan gamomdinare, saSinao davalebis mimarT aseTi meToduri<br />
midgoma gvaqvs: davalebebis mizania naswavlis praqtikulad gamoyeneba an axali masalis<br />
gasaazreblad momzadeba. magaliTad, Tu saSinao davalebaSi naswavlis gaazrebaa saWiro, maSin<br />
moswavles vTxovT, masala misTvis misaRebi formiT Seajamos. miuxedavad erTnairi davalebisa,<br />
yvela moswavle masalas Tavis gonebriv sqemaSi kravs da namuSevrebi erTmaneTisgan gansxvavebuli<br />
iqneba. es saSualebas aZlevs maswavlebels, Seiswavlos moswavlis SesaZleblobebi da<br />
interesebi, Tvalis gadavlebiT SeamCnios daSvebuli Secdomebi da klasTan erTad moifiqron<br />
davalebis Sesrulebis misaRebi forma. qimiis II nawilSi saSinao davalebis prioritetuli<br />
saxeebia agreTve paragrafis reziumes momzadeba an tipuri testebis Seqmna. kargi iqneba,<br />
Tu moswavleTa mier momzadebul testebs `testebis yulabaSi~ moaTavsebT, Tavisufal dros<br />
maT `avkargianobas~ gaaanalizebT da SerCeul testebs maTive Semajamebeli mecadineobisTvis<br />
gamoiyenebT. aseTi muSaoba gauzrdis moswavleebs sakuTari SesaZleblobebis rwmenas da<br />
masalis gageba-gaazrebasac gauiolebs.<br />
minda SegaxsenoT, rom erTia davalebis Sesruleba da meorea Tqveni mzaoba Sesrulebuli<br />
samuSaos Sesafaseblad (ix. Sefaseba). efeqtiania iseTi samuSao rveulebis gamoyeneba,<br />
romelSic maswavlebeli wers pozitiur komentars, miuTiTebs Secdomebsa da misi daZlevis<br />
gzebze da moswavles Secdomis gamosworebis saSualebas aZlevs. aseTi rveulebi Tan axlavs<br />
Cvens saxelmZRvaneloebs an SegiZliaT Tqven TviTonve aorganizoT.<br />
qvemoT gTavazobT ramdenime tipuri gakveTilis scenars saTanado komentarebiT.<br />
30
gakveTilis scenarebi<br />
radgan qimiis saxelmZRvanelos yvela TavSi sxvadasxva tipis gakveTilebia Tavmoyrili,<br />
sanimuSod gTavazobT III Tavis paragrafebis Sesabamis gakveTilebis dagegmvis scenarebs.<br />
Tavi III. Jangva-aRdgenis reaqciebi<br />
scenari 1. Temis wardgena<br />
gakveTilis mizani: arsebuli codnis aqtivacia.<br />
kavSiri erovnul saswavlo gegmasTan: qimia XI. 4.<br />
saswavlo resursebi: saxelmZRvanelo, reaqciaTa klasifikaciis amsaxveli sqemebi, diagramebi,<br />
fotoebi.<br />
aqtivoba I. Sesavali informacia (≈10 wT.)<br />
aqtivobis mizania Zvelsa da axal codnas Soris xidis gadeba.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, moZebnon saxelmZRvaneloSi me-3 Tavi da Sesavali<br />
aqtiuri minileqciiT amzadebs safuZvels, romelsac Temis damuSavebisas axali codna unda<br />
daayrdnos. leqciis dros maswavlebeli xSirad gamoiyenebs miTiTebebs da SekiTxvebs. am<br />
konkretul SemTxvaveSi SekiTxvebi SeiZleba exebodes faqtobriv masalas (ra aris qimiuri<br />
reaqcia, rogor xasiaTdeba igi raodenobrivad, ra niSnis mixedviT SegviZlia uamravi qimiuri<br />
reaqciis dajgufeba da a. S.). SeiZleba, SekiTxvebi iyos analitikuri: rodis aris reaqcia<br />
daSlis an endoTermuli, romeli monakveTi gamosaxavs diagramaze siTbur efeqts da a. S.<br />
moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebebs, gaixseneben da Tavs mouyrian qimiuri reaqciebis<br />
Sesaxeb codnas (SekiTxvebis dasma efeqturi meTodia maSinac, rodesac igi axali masalis<br />
Seswavlamde ismeba, igi ganapirobebs, rom Sinaarsis gaazrebis win gaimarTos msjeloba. am<br />
meTods nebismier gakveTilze SeiZleba mimarToT).<br />
aqtivoba II. arsebuli codnis grafikulad gamosaxva (15 wT.)<br />
aqtivobis mizania moswavleTa mier nacnob reaqciaTa grafikul sqemebSi moTavseba.<br />
maswavlebeli moswavleTa wyvilebs an jgufebs samuSao furclebs daurigebs, romlis<br />
erT mxares mocemulia reaqciaTa klasifikaciis grafikuli sqema, meore mxares ki _ maTTvis<br />
kargad nacnob reaqciaTa danomrili tolobebi (siTburi efeqtis miTiTebis gareSe) da sTxovs<br />
moswavleebs, miuCinon adgili reaqciaTa nomrebs sqemaze. maswavlebeli akvirdeba moswavleTa<br />
muSaobis process da CainiSnavs, romelma miaqcia yuradReba im faqts, rom siTburi efeqtis<br />
mixedviT reaqciaTa dasajgufeblad siTburi efeqtis codnaa saWiro, da sTxovs maT, daixmaron<br />
SesavalSi mocemuli informacia endo- da egzoTermuli reaqciebis Sesaxeb, Semdeg<br />
ki imsjelon da gamocdilebidan gaixsenon, romelia aseTi reaqciebi. reaqciaTa miwodebul<br />
sqemaze iqneba niSnebi: urTierTqmedebis xasiaTis mixedviT, siTburi efeqtis mixedviT da<br />
erTi an ori kiTxvis niSani, romelic mianiSnebs moswavleebs, rom igive reaqciebi kidev sxva<br />
niSnebiTac SeiZleba dalagdes. maswavlebeli moismens moswavleTa mosazrebebs da Tu romelimem<br />
aRniSna Jangvis ricxvis cvlileba, maswavlebeli Seaqebs mas da gaacnobs moswavleebs<br />
Temis mizans: `Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla~. savaraudod, sqema aseTia:<br />
siTburi<br />
efeqti<br />
reaqcia urTierTqmedebis<br />
{<strong>magaliTebi</strong><br />
xasiaTi<br />
?<br />
?<br />
31
aqtivoba III. Temis saswavlo miznebis dasaxva da gacnoba (10 wT.)<br />
maswavlebeli saxelmZRvanelos daxmarebiT gaacnobs moswavleebs saswavlo miznebs da<br />
sTxovs maT, gaiazron, ratom gaxda saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis calke gamoyofa, ra<br />
mniSvneloba aqvs am reaqciebs piradad maT cxovrebaSi da raSi gamoadgebaT praqtikulad am<br />
reaqciebis Seswavla.<br />
aqtivoba IV. (15 wT.)<br />
maswavlebeli daexmareba moswavleebs, yuradReba gaamaxvilon bunebasa da teqnikaSi mimdinare<br />
Jangva-aRdgenis procesebze da sTxovs maT, Temis Seswavlis paralelurad moamzadon<br />
proeqti:<br />
ra moxdeboda, rom... bunebaSi Jangva-aRdgena ganuwyvetliv ar mimdinareobdes (SesaZlebelia<br />
proeqtis saxelwodebis ufro konkretuli dasasruli, magaliTad, Jangbadi mJangavi<br />
rom ar iyos, an wyalbadi Zlieri aRmdgeni rom iyos da a. S.).<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen jgufebSi da erTad moamzadon proeqti,<br />
Tan aCvenebs proeqtis daweris zogad sqemas:<br />
problema: Jangva-aRdgenis reaqciebs bunebaSi dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi mohyveba.<br />
mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis Sedegebis gacnobiereba da sasurveli reaqciis marTva.<br />
amocanebi: 1. aRweron bunebaSi mimdinare Jangva-aRdgenis reaqciebi. moiyvanon rac SeiZleba<br />
meti magaliTi.<br />
2. Camoweron TiToeuli reaqciis dadebiTi da uaryofiTi Sedegebi.<br />
3. wamoayenon hipoTeza: rogor SeiZleba am reaqciebis sasargeblod gamoyeneba da maTi<br />
uaryofiTi Sedegebis Sesusteba.<br />
4. daskvna: risTvis aris saWiro Jangva-aRdgenis reaqciebis Seswavla.<br />
monacemebis warmodgena SeiZleba nebismieri formiT. Temis dasrulebis bolos moxdeba<br />
proeqtebis dacva (ix. proeqtis dacvis Sefasebis sqema rubrikebiT).<br />
32<br />
scenari 2<br />
gakveTilis Tema: Jangvis ricxvi.<br />
gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />
gakveTilis mizani: sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle gansazRvravs elementis Jangvis ricxvs sxvadasxva<br />
naerTSi.<br />
aqtivoba I. diskusia paragrafis dasawyisSi dasmuli kiTxvis garSemo (10 wT.).<br />
aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis ganmarteba.<br />
maswavlebeli moswavleebs yuradRebas gaamaxvilebinebs teqstis gverdze mocemul<br />
eleqtronul formulebze da sTxovs, gaixsenon II TavSi naswavli qimiuri bmis buneba da<br />
upasuxon kiTxvas: romeli elementisken aris mocemul naerTebSi eleqtronebi gadaxrili.<br />
moswavleTa pasuxebis mosmenisas maswavlebeli iniSnavs maT mosazrebebs dafaze daxazul<br />
cxrilSi:<br />
eleqtronebi gadaxrilia eleqtronebi gadaxrili ar aris<br />
mosazrebebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, wyvilad imuSaon da<br />
teqstidan Seamowmon TavianTi varaudi TiToeuli naerTisTvis. teqstis wakiTxvis Semdeg<br />
maswavlebeli ganmartavs gakveTilis mizans: maT unda gansazRvron Jangvis ricxvi, cneba,<br />
romelic naerTSi ufro eleqtrouaryofiTi atomebisken gadaweuli eleqtronebis ricxvs<br />
axasiaTebs.
aqtivoba II. cnebis grafikul sqemaze muSaoba (15 wT.)<br />
aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gaazreba.<br />
maswavlebelma SeiZleba moswavleebs Sesavsebad ramdenime sqema SesTavazos. wyvilebi<br />
SerCeviT amoiReben teqstidan maTi sqemis Sesabamis informacias da Seavseben sqemebs. savaraudod,<br />
aseTi sqemebi SeiZleba iyos:<br />
mudmivi<br />
cvalebadi<br />
uaryofiTi Jangvis dadebiTi minimaluri Jangvis maqsimaluri<br />
an<br />
ricxvi<br />
xarisxi<br />
nulovani<br />
mudmivi<br />
cvalebadi<br />
Sualeduri<br />
wyvilebSi Sevsebul sqemebze dayrdnobiT moswavleTa saerTo ZalisxmeviT Sedgeba erTi<br />
zogadi sqema.<br />
ramdenad realurad asaxavs<br />
atomis mdgomareobas naerTSi<br />
ra mniSvnelobebs miiRebs<br />
sad gamoiyeneba<br />
Jangvis<br />
ricxvi<br />
rogor gamoiTvleba<br />
ras ewodeba<br />
riT ganisazRvreba<br />
aqtivoba III. sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gamoTvla (15 wT.)<br />
aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />
maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs konkretul magaliTebs da moswavleTa<br />
wyvilebs sTxovs, erTad moamzadon pasuxebi teqstSi dasmul kiTxvebze.<br />
pirvel SemTxvevaSi msjelobiT unda daasabuTon, rom Jangvis ricxvi miT ufro axlosaa<br />
ionis muxtTan, rac metad ionuria naerTi, da aseTi iqneba KF.<br />
me-2 davalebisTvis Jangvis ricxvebis sqemaze adgili unda miuCinon mocemul naerTebsa<br />
da mravaltomian ionebs.<br />
samuSaos Sesrulebis Semdeg romelime wyvili warmoadgens Tavis pasuxebs, danarCenebi<br />
pasuxs Seavseben an Seasworeben.<br />
aqtovoba IV. testirebiT cnebis ganmtkiceba<br />
aqtivobis mizania Jangvis ricxvis cnebis gageba-gaazrebis Semowmeba.<br />
moswavleebi klasSi upasuxeben testebs da imsjeleben pasuxebis sisworeze. bolos moswavleebs<br />
gamoaqvT daskvna, rogor ganisazRvreba elementis Jangvis ricxvi rTul nivTierebebsa<br />
da mravalatomian ionebSi.<br />
maswavlebeli mokled uxsnis moswavleebs davalebis Sesrulebis wess da aZlevs saSinao<br />
davalebas.<br />
33
34<br />
scenari 3<br />
gakveTilis Tema: kavSiri atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris.<br />
gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />
gakveTilis mizani: atomis aRnagobasa da elementis Jangvis ricxvs Soris mizezSedegobrivi<br />
kavSiris gamovlena.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. 2. moswavle akavSirebs ionebis warmoqmnis unars maTi savalento<br />
eleqtronebis raodenobasTan.<br />
aqtivoba I. TamaSi eleqtronebiT (15 wT.)<br />
aqtivobis mizania atomebis mier ionebis warmoqmnis unaris dakavSireba savalento eleqtronebis ricxvTan.<br />
TamaSisTvis maswavlebeli winaswar amzadebs I-II periodebis elementebis baraTebs _ elementTa<br />
simboloebiT da atomuri nomrebiT. TiToeuli moswavle irCevs romelime baraTs da<br />
maswavleblis mier winaswar gamzadebuli sqemis mixedviT aRwers elementis maxasiaTeblebs.<br />
gaakeTeT aseTi sqema:<br />
elementis<br />
simbolo da<br />
atomuri nomeri<br />
eleqtronuli<br />
formula<br />
savalento<br />
eleqtronebis<br />
ricxvi<br />
magaliTad, Tu Sexvda baraTi 3 Li, is ambobs: es liTiumia.<br />
jgufis<br />
nomeri<br />
Jangvis<br />
SesaZlo<br />
xarisxebi<br />
misi atomuri nomeria 3. eleqtronuli formula 1s 2 2s 1 . savalento eleqtronebis ricxvi 1.<br />
jgufis nomeri I. advilad gascems erT eleqtrons da naerTebSi +1 Jangvis ricxvs amJRavnebs.<br />
eleqtronebis mierTebis unari ar aqvs.<br />
7 N _ es azotia. eleqtronuli formula 1s2 2s 2 2p 3 , savalento eleqtronuli ricxvi 5.<br />
jgufis nomeri _ 5. 5 eleqtronis gacema Znelia, magram SeuZlia ufro eleqtrouaryofiTi<br />
atomebisken (Jangbadisa da fTorisken) gadaswios 1, 2, 3, 4 an 5 eleqtroni da gamoamJRavnos<br />
+1, +2, +3, +4 da +5 Jangvis ricxvebi. ufro naklebad eleqtrouaryofiTi atomebisagan Tavis<br />
mxaresac SeuZlia maqsimum 3 eleqtronis gadaweva. am dros igi gare energetikul donesac<br />
daisrulebs da minimalur -3 Jangvis ricxvs gamoamJRavnebs da a. S.<br />
aqtivoba II. eleqtronuli analogebis gamovlena (10 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavlem gamoavlinos elementebi mudmivi da cvalebadi Jangvis ricxvebiT.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, maT mier Sevsebuli mizezSedegobrivi sqemis safuZvelze<br />
gamoavlinon iseTebi, romelTac msgavsi gare energetikuli donis aRnagoba aqvT. vuwodoT<br />
maT eleqtronuli analogebi. maTi Jangvis ricxvebi erTnairi iqneba. tute metalebis +1,<br />
tutemiwametalebis +2, VI a jgufis gogirdisTvis umaRlesi Jangvis ricxvi jgufis nomris<br />
toli iqneba, xolo udablesi _ (8-x), sadac x jgufis nomris tolia da a. S.<br />
aqtivoba III. varjiSi eleqtronuli analogebisTvis Jangva-aRdgenis sqemis Sedgenaze (10 wT.)<br />
aqtivobis mizania savalento eleqtronebis ricxvsa da Jangvis ricxvebs Soris kavSiris warmoCena.<br />
moswavleebi imuSaveben IV a -V a -VI a -VII a -VIII a jgufebisTvis Jangva-aRdgenis sqemebis Sedgenaze<br />
da ganixilaven gamonaklis SemTxvevebs (H _ ar aqvs eleqtronuli analogi, O _ amJRavnebs<br />
mxolod _2 mudmiv Jangvis ricxvs, F _ amJRavnebs mxolod _1 Jangvis ricxvs da F 2 O, romel-<br />
Sic eleqtronebi ufro eleqtrouaryofiTi fToris mxaresaa gadaweuli da amitom Jangbadis<br />
Jangvis ricxvia +2).<br />
aqtivoba IV. testirebis gziT sakiTxis gageba-gaazrebis Semowmeba (10 wT.)<br />
aqtivobis mizania SeZenili codnis ganmtkiceba.<br />
saSinao davalebaSi moswavleebs sWirdebaT axsna-ganmarteba, ra unda Caweron mocemul<br />
sqemaSi (5 wT.)
scenari 4<br />
gakveTilis Tema: muSaoba elementTa Jangvis ricxvebis gansazRvraze.<br />
gakveTilis tipi: praqtikumi.<br />
gakveTilis mizani: varjiSi sxvadasxva naerTSi elementis Jangvis ricxvis gansazRvraze.<br />
aqtivoba I. davaleba I-is Sesabamis nivTierebebSi elementis Jangvis ricxvebis gansazRvra.<br />
aqtivobis mizania sxvadasxva naerTSi elementebis Jangvis ricxvis gansazRvra.<br />
moswavleebi gadaitanen naerTTa da ionTa formulebs samuSao rveulSi da miuweren elementis<br />
Jangvis ricxvs (20 wT.).<br />
aqtivoba II. naerTis formulasa da masSi elementis Jangvis ricxvs Soris Sesabamisobis povna (10 wT.).<br />
aqtivobis mizania, moswavlem ipovos Sesabamisoba konkretuli naerTis formulasa da masSi Semavali qimiuri<br />
elementis Jangvis ricxvs Soris.<br />
aqtivoba III. elementis SesaZlo Jangvis ricxvebis dalageba (10 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma gamoavlinon mizezSedegobrivi kavSiri elementis savalento eleqtronebis<br />
ricxvsa da SesaZlo Jangvis ricxvs Soris da gamosaxos es kavSiri grafikuli xerxiT.<br />
scenari 5<br />
gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciebi.<br />
gakveTilis tipi: axali masalis axsnis.<br />
gakveTilis mizani: Jangvisa da aRdgenis procesebis Sedareba.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. adarebs Jangvisa da aRdgenis procesebs, mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
erT-erTi variantia am gakveTilis Catareba jgufebSi roluri TamaSebis gamoyenebiT. es<br />
saSualebas mogcemT, ganaxorcieloT TanamSromlobiT swavla da qimiis es erT-erTi rTuli<br />
sakiTxi, romlis codna araerTxel dasWirdebaT qimiis mTeli swavlis manZilze da gamoadgebaT<br />
cxovrebaSi, ufro advilad da Rrmad gaiazron. amasTan erTad, es forma dagexmarebaT,<br />
gamoiyenoT sxvadasxva swavlis stilis moswavleTa SesaZleblobebi, Camouyalibdes Tqvens<br />
moswavleebs pozitiuri urTierTdaxmarebisa da individualuri Tu jgufuri pasuxismgeblobisa<br />
da interpersonaluri muSaobis unari. gaxsovdeT, jgufuri muSaobis dros naklebad<br />
efeqturia moswavleTa dayofa SesaZleblobebis mixedviT. an gaiTvaleT 1-dan 3-mde da Ti-<br />
Toeuli ricxvis Sesabamisi moswavle erTad daajgufeT an mieciT moswavleebs Tavisufali<br />
arCevanis ufleba. sasurvelia jgufSi 4-6 moswavlis monawileoba. yuradReba miaqcieT, rom<br />
jgufs muSaobisTvis saTanado resursebi hqondes. isic gaiTvaliswineT, rom jgufuri muSaoba<br />
sasargebloa, magram is Zalian xSirad ar unda gamoiyenoT. mizanSewonilia, am formas maSin<br />
mimarToT, rodesac gsurT, saxelmZRvaneloSi mocemuli informacia ufro naTeli, misawvdomi<br />
gaxadoT da mas azriani praqtika daukavSiroT. es imas niSnavs, rom unda arsebobdes<br />
problema, romlis gadawyveta urTierTTanamSromlobiT da mosazrebebis gaziarebiT ukeT<br />
moxerxdeba.<br />
am gakveTilis problema is aris, rom moswavleTa did nawils uWirs Jangvisa da aRdgenis,<br />
mJangavisa da aRmdgenis erTmaneTisgan gansxvaveba da konkretuli <strong>magaliTebi</strong>s moZieba. qvemoT<br />
mocemuli scenari dagexmarebaT, CaataroT msgavseba-gansxvavebis identifikaciasTan<br />
dakavSirebuli kvleviTi gakveTili, sadac moswavleebi gamoiyeneben Sedarebis, analogiebis,<br />
grafikuli sqemebis Sedgenis, metaforebis, abstraqtuli codnis dakonkretebis savarjiSoebs<br />
da yvela Tavisi SesaZleblobis farglebSi gamoavlens Zalisxmevas. maswavlebels ki saSualeba<br />
miecema, Tvali adevnos moswavleTa CarTulobas da gaakeTos pozitiuri komentarebi maTi<br />
motivaciis gasazrdelad. gTavazobT savaraudo aqtivobebis sqemas.<br />
35
aqtivoba I. gakveTilis miznis axsna. (5 wT.)<br />
aqtivobis mizania, maswavlebelma moswavleebs auxsnas, ra mizniT Caatareben dRes jgufur muSaobas roluri<br />
TamaSebis meTodis gamoyenebiT.<br />
maswavlebeli uxsnis moswavleebs, rom Seswavlili sakiTxis ukeT gaazrebis mizniT dagegma<br />
aseTi formiT muSaoba. aucileblad Seaxsenebs jgufSi muSaobis wesebs (ix. sqema) (rac ukve<br />
ecodinebaT XI klasSi), jgufuri muSaobis prezentaciis Sefasebis sqemas da uxsnis, rom<br />
gakveTilis bolos yvela jgufi warmoadgens Tavis namuSevars (unda miganiSnoT, rom es<br />
gakveTili Zalian efeqturad mimdinareobs, TiTqmis swavlis yvela stilis moswavle iRebs<br />
jgufis muSaobaSi monawileobas da maTi namuSevrebi sakmaod did siurprizebs mogimzadebT.<br />
SeiZleba namuSevrebis prezentacia im gakveTilze ver moaswroT, amitom Zalze mniSvnelovania,<br />
moaxerxoT drois marTva, an konkretuli savarjiSoebis saxe miuTiToT da masalas<br />
erTi gakveTili dauTmoT, an misceT moswavleebs meti dro fiqrisa da azrovnebisaTvis, da<br />
prezentaciebi momavali gakveTilisTvis dagegmoT da mimdinare-ganmaviTarebeli Sefasebac<br />
ganaxorcieloT.<br />
aqtivoba II. jgufebis formireba da rolebis ganawileba (5 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion romelime obieqtis (mJangavis, aRmdgenis an mJangav-aRmdgenis)<br />
roli da Seqmnan gundi.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaerTiandnen romelime zemoT aRniSnul gundSi da<br />
Seusabamon gunds pirobiTi saxeli.<br />
aqtivoba III. teqstidan mniSvnelovani informaciis amokrefa (10 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma SearCion teqstis is monakveTi, sadac im nivTierebebzea laparaki, romelTa<br />
rolis Sesrulebac mouwevT, amoiRon saWiro masala da maTTvis SesaZlo nebismieri xerxiT aRweron,<br />
warmoadginon tipuri mJangavebi, tipuri aRmdgenebi an mJangav-aRmdgenebi. maT magaliTze iqneba masalis<br />
sxvadasxva formiT warmodgenisTvis saWiro resursebi: saxelmZRvanelo, furclebi, flomasterebi, webo,<br />
makrateli da a. S.<br />
aqtivoba IV. namuSevrebis prezentacia (≈15 wT.)<br />
(TiToeul jgufs prezentaciisTvis eZleva 2-3 wuTi)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma iswavlon TavianTi namuSevris efeqturad wardgena.<br />
TvalsaCino adgilas gamoikvreba namuSevris prezentaciis sqema. jgufebi ismenen Sedarebebs,<br />
epiTetebs, analogiebs, metaforebs, romlebic maT gamoiyenes, rodesac nivTierebebi<br />
`gaacocxles~ (savaraudod, `rasaca gascem, Senia...~ `eleqtronebi mogWarbdaT, movalT da<br />
waviRebT~, `aqac me var, iqac me var~ da a. S.).<br />
aqtivoba V. mJangav-aRmdgenis wyvilis daxasiaTeba (5-10 wT.)<br />
aqtivobis mizania jgufebis mier Segrovili informaciis gaerTianeba da momavali gakveTilis samoqmedo<br />
sqemis Seqmna.<br />
maswavlebeli awodebs moswavleebs didi zomis formats, winaswar sTxovs maT, moifiqron<br />
saerTo saxelwodeba Jangva-aRdgenis procesis dasaxasiaTeblad da mokled da konkretulad<br />
gadaitanon TavianTi mosazrebebi nebismieri formiT (daxaton, daawebon), ese an leqsi miuZRvnan,<br />
sqema Seadginon da a. S). SeiZleba erTad SeurCioT plakats saxelwodebac (magali-<br />
Tad, `Zala erTobaSia~, `erTad gadavrCebiT~ an raRac amgvari, rac Jangvisa da aRdgenis<br />
naxevarreaqciebis azrs daazustebs).<br />
36
scenari 6<br />
gakveTilis Tema: eleqtronuli balansi.<br />
gakveTilis tipi: algoriTmze muSaobis.<br />
gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciebis gatoleba.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. 4. moswavle abalansebs Jangva-aRdgenis reaqciebs.<br />
aqtivoba I. gakveTilis miznis gansazRvra (5 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma dainaxon wina gakveTilze maT mier SeZenili codnisa da unarebis praqtikuli<br />
gamoyenebis SesaZlebloba.<br />
maswavlebeli svams paragrafis dasawyisSi dasmul kiTxvas, ras niSnavs eleqtronuli<br />
balansi, moismens maT mosazrebebs, Semdeg TvalsaCino adgilas gamofens wina gakveTilze<br />
moswavleTa mier momzadebul plakats da sTxovs moswavleebs, Seadaron TavianTi naazrevi<br />
teqstis dasawyisSi mocemul sqemas. romelimes rames xom ar daamateben an daazusteben.<br />
pasuxebis mosmenisa da cneba `eleqtronuli balansis~ gaazrebis Semdeg iwyeba meore<br />
aqtivoba.<br />
aqtivoba II. Jangva-aRdgenis algoriTmze muSaoba (20 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma nabij-nabij gaaanalizon balansis Sesadgenad saWiro moqmedebebis Tanmimdevroba.<br />
algoriTmis gamoyeneba efeqturia, rodesac moswavleebs miecemaT zogadi wesi (balansis<br />
Sedgenis xerxis aRmoCenis gziT swavla moswavleTaTvis did dros moiTxovs da am konkretul<br />
SemTxvevaSi arc iqneba efeqturi). algoriTmi dagexmarebaT, am rTuli sakiTxis gaazrebis<br />
procesi kognitiurad marTvadi gaxadoT! ar aris gamoricxuli, algoriTmze muSaobis Semdeg<br />
moswavleebidan romelimem problebis gadaWris sakuTari xerxic mogawodoT. yvela komentari<br />
algoriTmis gamosayeneblad mocemulia saxelmZRvaneloSi.<br />
aqtivoba III. eleqtronuli balansis meTodiT reaqciaTa gatoleba (15 wT.)<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma mocemuli algoriTmi ramdenjerme gamoiyenon sxvadasxva konkretul<br />
SemTxvevaSi da zogadi wesi TavianTTvis Camoayalibon.<br />
(reaqciaTa <strong>magaliTebi</strong> saxelmZRvaneloSia, SegiZliaT maTac SearCevinoT).<br />
aqtivoba IV. eleqtronuli balansis sqemis gaazrebis Semowmeba.<br />
aqtivobis mizania, moswavleebma moaxdinon algoriTmis perifrazireba da TavianTi sityvebiT warmoadginon<br />
zogadi sqema.<br />
amiT maswavlebeli moaxerxebs gaaanalizos, ramdenad moxerxda miznis miRweva. SeiZleba am mizans<br />
kidev erTi gakveTilic daeTmos.<br />
scenari 7<br />
gakveTilis Tema: TvisebiTi reaqciebi mJangavebsa da aRmdgenebze.<br />
gakveTilis tipi: praqtikuli mecadineoba.<br />
gakveTilis mizani: mJangavebisa da aRmdgenebis aRmoCena.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. 4. axasiaTebs Jangva-aRdgenis reaqciebs, mohyavs <strong>magaliTebi</strong>.<br />
aqtivoba I. gakveTlis miznis gacnoba (5 wT.)<br />
maswavlebeli uxsnis moswavleebs gakveTilis mizans da gaacnobs, rom am gakveTilze isini<br />
SeZleben, wina gakveTilze miRebuli codna praqtikulad gamoiyenon, kerZod, jer ivaraudon,<br />
qimiis laboratoriaSi arsebuli xsnarebidan romeli iqneba mJangavi an aRmdgeni, Semdeg ki<br />
TavianTi varaudi cdiT daadasturon.<br />
37
aqtivoba II. mJangavebze TvisebiTi raeqciebis Catareba.<br />
aqtivobis mizania mJangavebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba.<br />
davalebis piroba saxelmZRvaneloSi dawvrilebiT aris mocemuli. moswavleebs evalebaT<br />
`gzis miyola~ da miRebuli Sedegebis aRwera nebismieri formiT, mxolod pasuxi JangvaaRdgenis<br />
reaqciis tolobiT unda dadasturdes.<br />
magaliTad, 6KI+8HNO 3ganz. →6KNO 3 +3I 2 +2NO+4H 2 O<br />
38<br />
2I - -2e→I 2 2 8 3<br />
N+5+3e→N -3 3 6 2<br />
aqtivoba III. aRmdgenebze TvisebiTi reaqciebis Catareba.<br />
aqtivobis mizania aRmdgenebis Sesaxeb SeZenili Teoriuli codnis praqtikuli gamoyeneba.<br />
davalebis piroba arasrulia da misi Catareba moswavleTagan met Zalisxmevas moiTxovs.<br />
maT mocemuli aqvT mJangavebis nimuSebi, aRmdgeni sakuTari gamocdilebidan SearCion, cda<br />
dagegmon da Sedegic axsnan. magaliTad, Tu mJangavad KMnO 4 -is xsnars gamoiyeneben, aRmdgenad<br />
ki _ KI-is xsnars, maSin permanganatis iasamnisferi xsnari gauferuldeba da iodic<br />
gamoiyofa.<br />
scenari 8<br />
gakveTilis Tema: Jangva-aRdgenis reaqciis gamokvleva.<br />
gakveTilis tipi: damoukidebeli kvlevis.<br />
gakveTilis mizani: Jangva-aRdgenis reaqciis arsis gaazreba.<br />
kavSiri standartTan: qimia XI. 4.<br />
aqtivoba I. damoukidebeli kvlevis miznis gacnoba.<br />
aqtivobis mizania, gaacnos moswavleebs am praqtikuli samuSaos Sinaarsi.<br />
maT mocemuli aqvT konkretuli marili (Na SO ). jer Teoriulad unda ivaraudon, ra<br />
2 3<br />
moxdeba, es marili spirtquris alze rom gaacxelon, Semdeg hipoTeza wamoayenon da maTi<br />
siswore cdebiT daamtkicon. Semdeg cdis Sedegi aRweron, produqtebis Sedgeniloba gamoikvlion<br />
da Semajamebeli reaqciis tolobac daweron.<br />
imis mixedviT, rogoria klasis SesaZlebloba, ra doneze SeuZliaT maT kvlevis warmoeba<br />
damoukideblad, maswavlebeli gansazRvravs maTi damoukideblobis xarisxs. SeiZleba maT<br />
damxmare kiTxvari miawodos, SeiZleba damoukidebeli kvlevis sqema daaxmaros, SeiZleba<br />
TviTonac imuSaos moswavleebTan erTad da monawileoba miiRos kvlevis procesSi.<br />
daxmarebis procesi ase SeiZleba warmoidginoT:<br />
1. ra moxdeba marilis gacxelebisas? (ar daiSleba, daiSleba fuZe da mJava oqsidebad,<br />
radgan gogirdi Sedis Sualeduri Jangvis ricxviT, daiSleba Jangva-aRdgeniT, e. i. gogirdi<br />
disproporcirdeba.<br />
2. roca yvelaze savaraudo bolo mosazreba aRmoCndeba, Semdeg daiwyeba fiqri, rogor<br />
disproporcirdeba gogirdi +4 Jangvis ricxviT. SeiZleba, aRdges Tavisufal gogirdamde<br />
(narevi gayviTldeba) an sulfidionamde (sulfidionebis aRmoCena miRebuli narevis wyalxsnarze<br />
CuSO -is xsnaris damatebiT SeiZleba: Savi feris CuS daileqeba). Na SO -is warmoqm-<br />
4 2 4<br />
nas alternativa ara aqvs. narevis wyalxsnarSi sulfationebis arsebobas BaCl -is xsnaris<br />
2<br />
damatebiT daadgenen, warmoiqmneba wyalsa da mJangavebSi uxsnadi naleqi. bolos daiwereba<br />
Sejamebuli reaqcia:<br />
Na SO →Na S+3Na SO 2 3 2 2 4<br />
-2l<br />
S +4→S +6 2 1 3<br />
S +4 +6e→S-2 3<br />
6 3 1
teqstSi mocemul kiTxvebze pasuxebi<br />
Tema 1<br />
§1<br />
kiTxvebsa da savarjiSoebze pasuxebi:<br />
• atomi Tavis istoriul saxelwodebas ar amarTlebs. igi ganuyofeli nawilaki ki ar<br />
aris, aramed rTuli aRnagobis mikrosistemaa.<br />
• ra aris SefuTul yuTSi, SeiZleba mxolod ivaraudo: yuTi unda aiRo, daaTvaliero,<br />
gadaabruno da a. S. am eqsperiments raRac saerTo aqvs atomis aRnagobis dasadgenad Catarebul<br />
cdebTan _ atomis SigniT xom jer aravis Cauxedavs.<br />
saklaso<br />
1. tomsonisTvis atomi qiSmiSebiani namcxvaria, rezerfordisa da borisTvis _ mzis sistemis<br />
mikromodeli, Tqven rgolebian planeta saturnsac SeadareT. Tu analogias gamoiyenebT,<br />
atomisTvis eleqtronebi igivea, rac mzis sistemisTvis planetebi.<br />
2. modelis mixedviT atomi rom gamoicnoT, atombirTvis garSemo eleqtronebis ricxvi<br />
unda daTvaloT. ramdeni eleqtronic moZraobs birTvis garSemo, imdenive iqneba atombirTvis<br />
dadebiTi muxtis sidide da atomuri nomeri. atomuri nomriT ki daasaxelebT elements.<br />
3. Tu atombirTvis garSemo 8 eleqtroni moZraobs, atombirTvSic 8 protoni iqneba. Z=+8<br />
(8) es qimiuri elementi Jangbadia.<br />
testi<br />
saSinao<br />
nimuSi<br />
1 2 3 4<br />
b g a d<br />
Z=1; H; +1; 1.<br />
Z=11; +11 ) 2 ) 8 ) 1<br />
§2<br />
• elementis ZiriTadi maxasiaTebelia atombirTvis dadebiTi muxtis sidide. yvela atomi,<br />
romelTa birTvis muxti erTnairia, erT qimiur elements (atoms, ions) qmnis.<br />
saklaso<br />
1. Z=53 A=127 maSin N=A-Z=127-53=84. es elementia I.<br />
2. protonebis ricxvi gansazRvravs atomur nomers. amitom SegviZlia davaskvnaT, rom es<br />
elementi aris radiumi (Ra).<br />
testi<br />
1 2 3 4 5<br />
g a b a g<br />
saSinao<br />
A=Z+N<br />
39
40<br />
§3<br />
• yvela izotopi erTi qimiuri elementis saxesxvaobaa. maT erTnairi aqvT atombirTvis<br />
muxti, gansxvavebuli aqvT neitronebis ricxvi da Sesabamisad _ masuri ricxvi. masuri ricxvi<br />
izotopis Tvisebaa, fardobiTi atomuri masa ki im qimiuri elementis, romelic izotopebisagan<br />
Sedgeba.<br />
saklaso<br />
1 2 3<br />
b d a<br />
saSinao<br />
1. 0,5182 · 107+0,4818 · 109 =107,9 Ar(ag)=107,9<br />
vercxlis izotopuri Sedgenilobis diagrama SeiZleba aigos wriulic da svetovanic.<br />
2. wyalbadis samive izotops birTvSi TiTo protoni aqvs. wyalbads birTvSi neitroni ara<br />
aqvs, deiteriums erTi neitroni aqvs, triTiums ki _ ori neitroni. Sesabamisad am izotopebis<br />
masuri ricxvebi mniSvnelovnad (1; 2; 3) gansxvavebulia. es Tvisebebis SesamCnev gansxvavebasac<br />
iwvevs. amitom aqvs wyalbadis izotopebs specialuri saxelwodebebi, sxva elementis izotopebisagan<br />
gansxvavebiT.<br />
§4<br />
• atomSi eleqtronis moZraobis xasiaTis dadgena mecnierebma speqtruli xazebis mdebareobiTa<br />
da xasiaTiT axsnes.<br />
saklaso<br />
1. suraTze mesame energetikuli donis (n=3) aRnagobaa mocemuli. misTvis Tanauri kvanturi<br />
ricxvi iRebs (n-1), anu 0,1 da 2 mniSvnelobebs. s qvedoneze erTi s orbitalia, p qvedoneze _<br />
sami p orbitali, d qvedoneze ki _ xuTi d orbitali. sul orbitalebis ricxvi 9-is tolia,<br />
xolo mesame energetikul doneze eleqtronTa maqsimaluri ricxvia 18.<br />
2. natriumis atomuri nomeria 11. misi atombirTvis garSemo 11 eleqtroni moZraobs (2 ·<br />
8 · 1), amitom gare energetikuli donis eleqtronisTvis kvanturi ricxvebis nakrebia: n=3, l=0<br />
m e =0 m s =+1/2. aseTi kvanturi ricxvebis nakrebi mis sxva eleqtrons ver eqneba, radgan isini I<br />
an II energetikul doneze moZraoben.<br />
testi<br />
1 2 3<br />
b b g<br />
saSinao<br />
H-sTvis: n=1 l=0 m e =0 m s =+1/2<br />
He-sTvis: n=1 l=0 m e =0 m s =+1/2 da -1/2 e. i.<br />
heliumis ori eleqtroni erTmaneTisgan mxolod spinuri kvanturi ricxviT gansxvavdeba.<br />
2. teqstSi aRwerilia, rom s, p da d orbitalebi erTmaneTisgan gansxvavdeba formiT (sferuli,<br />
hanteliseburi, oTxfurclovani), energiiT (1s, 2s, 3s...) da birTvis mimarT orientaciiT<br />
(roca l=0, erTi orientacia, roca l=1, sami orientacia da a. S.). eleqtronebi gansxvavdeba<br />
spiniTac.
§5<br />
• kvanturi ricxvebi igivea atomis eleqtronuli formulis dasawerad, rac qimiuri simboloebia<br />
nivTierebis qimiuri formulis dasawerad.<br />
saklaso<br />
1. Z=8; 1s 2 2s 2 2p 4 eleqtronul formulas Seesabameba a(I) grafikuli formula.<br />
2. a. I periodSi mxolod s elementia. maTSi mxolod s eleqtronebi moZraobs. II periodis<br />
elementebSi s da p eleqtronebi moZraobs.<br />
b. eleqtronuli formulebi Caiwereba kvanturi ricxvebiT, eleqtronul-grafikul<br />
formulaSi ki gamoiyeneba kvanturi ujrebi (xazebi) da eleqtronebi isrebiT. grafikuli<br />
formula uCvenebs eleqtronebis spinsac.<br />
g. gare energetikul doneze a jgufis elementebisTvis eleqtronebis ricxvi jgufis<br />
nomers udris. es imas niSnavs, rom, romel jgufSicaa elementi, imdeni eleqtroni moZraobs<br />
mis gare energetikul doneze.<br />
d. II periodSi yvelaze met gauwyvilebel (kent) eleqtrons Seicavs azoti, yvelaze met<br />
ueleqtrono orbitals Seicavs liTiumi, yvela Sevsebul orbitals Seicavs neoni.<br />
testi<br />
1 2<br />
g a<br />
saSinao<br />
1.<br />
Z=2 1s 2<br />
Z=5 1s 2 2s 2 2p 1<br />
Z=17 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />
Z=19 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1<br />
2.<br />
1 2 3 4<br />
g a b d<br />
§1.7<br />
• IV periodSi eleqtronebis ganlagebis `Cveulebrivi~ wesis darRvevis mizezi energetikuli<br />
qvedoneebis energiaTa gansxvavebaa. 4s qvedonis energia ufro dabalia, vidre 3d<br />
qvedonisa (sqemidan Cans).<br />
saklaso<br />
1. sqemidan Cans, rom 4f orbitalebis Sevseba energiis mixedviT mxolod VI periodSi<br />
SeiZleba daiwyos, 6s orbitalis Sevsebis Semdeg. VI periodSi oTxive formis (6s, 5p, 5d, 4f)<br />
orbitalebi Seivseba da maqsimum 32 eleqtroni moTavsdeba. 4f orbitalebs (l=3) 7 orientacia<br />
aqvT sivrceSi. masze maqsimum 14 eleqtroni moZraobs. yvela es elementi moTavsebulia<br />
lanTanisTvis gankuTvnil ujraSi da maT lanTanidebi ewodeba. lanTanidebi (iseve, rogorc<br />
aqtinoidebi, romelTac 5f qvedone evsebaT) atomuri nomris zrdis mixedviT perioduli<br />
sistemis bolosaa ganlagebuli.<br />
2. ↑↓ ↑↑↑↑<br />
41
testi<br />
42<br />
1 2 3<br />
b g a<br />
saSinao<br />
1. Mn: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 7 ; ↑↓ ↑↓ ↑↑↑;<br />
2. yvela periodi iwyeba s da sruldeba p elementiT. mcire periodebSi mxolod s da p<br />
elementebia. did periodebSi s da p elementebs Soris moTavsebulia d da f elementebi.<br />
§1.8<br />
• bunebrivi movlenebi polaruli naTeba da cicinaTelas naTeba agznebuli atomis eleqtronebis<br />
sawyis orbitalebze dabrunebisas gamoyofili sinaTlis energiiTaa gamowveuli.<br />
• atomi gare energetikuli donis dasrulebiT `keTilSobili~ xdeba.<br />
saklaso<br />
1. naxSirbadatomi unikaluria. yvela sxva atomisgan gansxvavebiT, mas Tanabari ZaliT Seu-<br />
Zlia eleqtronebis gacema da SeerTeba. magram radgan oTxi eleqtronis gacema da SeerTeba<br />
Znelia, did energias moiTxovs, Sesabamisad kationsa da anions naxSirbadi Znelad warmoqmnis.<br />
naxSirbadatomebisTvis energetikulad ufro erTmaneTTan dakavSireba da ConCxis warmoqmnaa<br />
xelsayreli.<br />
2. wyalbadis atoms agznebac da ionizaciac SeuZlia. ionizaciis dros mas kationisa (H + ) da<br />
anionis (H - ) warmoqmna SeuZlia. agznebisas misi erTaderTi eleqtroni imave atomis SedarebiT<br />
maRali energiis orbitalebze gadadis da mcire droSi isev `ukan~ brundeba. ionizaciis dros<br />
kationis warmoqmnisas wyalbadis eleqtroni sxva atomis orbitalze gadainacvlebs, anionis<br />
warmoqmnisas ki, piriqiT, wyalbadis atomi pirvel energetikul dones daisrulebs (eleqtrons<br />
miiRebs). H 0 , H + da H - erTi da imave qimiuri elementis atomi da ionebia. am nawilakebis dalageba<br />
masisa da radiusis zrdis mixedviT ase SeiZleba: H + , H 0 da H - .<br />
testi<br />
1 2 3 4 5 6<br />
g g g d d g<br />
saSinao<br />
agznebas SedarebiT naklebi energia sWirdeba, vidre ionizacias. rac naklebia atomis<br />
radiusi da gare Sreze eleqtronTa ricxvi, miT advilia misi ionizacia.<br />
2.<br />
1 2 3 4 5<br />
g a b d e<br />
3. Al 3+ ions Seesabameba eleqtronuli formula: 1s 2 2s 2 2p 6 ; aseTive eleqtronuli formula<br />
aqvs neonis atoms da natriumis dadebiT (Na + ) ions, agreTve F - ions.
§1.9<br />
• eleqtronuli analogebi ganlagebulia erT jgufSi da maTi gare energetikuli donis<br />
eleqtronuli formulac erTnairia (mxolod birTvidan daSorebiT gansxvavdeba). amitom<br />
garkveuli intervalis Semdeg msgavsi aRnagobis elementebi meordeba.<br />
saklaso<br />
1. Na-is modeli; gare, mesame energetikul doneze erTi sferuli formis eleqtroni<br />
moZraobs. yvela tute metali, romelTa gare energetikuli donis formulaa ns 1 , natriumis<br />
eleqtronuli analogia.<br />
1s 2 -eleqtronuli formula SeiZleba hqondes He 0 , H - , Li + , Be 2+ nawilakebs.<br />
2. wyalbads sruli analogi ar gaaCnia, radgan ar arsebobs sxva elementis atomi, romelic<br />
eleqtronis gacemiT sruliad Tavisufldeba eleqtronuli garsisagan (yvela orbitali<br />
vakanturi uxdeba).<br />
testi<br />
1 2<br />
a b<br />
saSinao<br />
1. perioduli sistemis jgufebSi gaerTianebulia eleqtronuli analogebi, periodebSi<br />
elementebi ganlagebulia gare energetikul doneze eleqtronTa ricxvis zrdis mixedviT.<br />
2. Z=2; elementi moTavsdeba I periodSi.<br />
Z=5; elementi moTavsdeba II periodSi.<br />
Z-17; elementi moTavsdeba III periodSi.<br />
Z=20 da Z=26; elementebi moTavsdeba IV periodSi.<br />
saklaso<br />
Tema 2<br />
§1<br />
1. sqemidan Cans, rom fToris or atoms Soris arapolaruli kovalenturi bma unda warmoiqmnas:<br />
:F: F: an F-F.<br />
2. wyalbadisa da qloris atomebisgan SeiZleba warmoiqmnas H , Cl da HCl molekulebi.<br />
2<br />
atomebs Soris kovalenturi bmebia. H da Cl molekulebSi kovalenturi bma arapolarulia,<br />
2 2<br />
HCl-is molekulaSi ki _ polaruli. eleqtronuli formulebi: H:H :Cl:Cl: da H→:Cl:<br />
3. wylis molekulaSi H-O atomebs Soris polaruli kovalenturi bmebi warmoiqmneba. Jangbadi<br />
ufro eleqtrouaryofiTia, vidre wyalbadi. amitom saziaro wyvili wylis molekulaSi<br />
Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli.<br />
testi<br />
H :O: H-O<br />
H H<br />
: :<br />
: :<br />
: :<br />
1 2 3 4 5<br />
b a d b g<br />
: :<br />
: :<br />
: :<br />
43
saklaso<br />
44<br />
§2<br />
1. sqemidan Cans, rom azotis or atoms kenti eleqtronebis gaziarebiT SeuZlia erTi σ<br />
bmisa da ori π bmis warmoqmnaa. orive π bma σ bmis perpendikularul sibrtyeSi warmoiqmneba<br />
da erTmaneTis perpendikularulic iqneba.<br />
N N; N≡N<br />
2. naxSirbadis molekulaSi C :<br />
naxSirbadsa da Jangbads Soris ormagi kova-<br />
lenturi bmebi arsebobs. saziaro wyvilebi ufro eu Jangbadis atomebis mxaresaa gadaweuli.<br />
kovalenturi bmebi erT wrfeze erTmaneTis sapirispiro mimarTulebiTaa mimarTuli. amitom<br />
molekula arapolarulia. am magaliTiT maswavlebeli aCvenebs moswavleebs, rogor unda<br />
ganasxvaon bmis polaroba da molekulis polaroba.<br />
testi<br />
1 2 3 4 5<br />
a b b b d<br />
saSinao<br />
2. Jangbadatomi mxolod natriumis atomTan warmoqmnis ionur bmas, azotis, wyalbadisa<br />
da gogirdis atomebTan polarul kovalentur bmas warmoqmnis. yvela SemTxvevaSi saziaro<br />
wyvili Jangbadatomis mxaresaa gadaweuli.<br />
3. bmis energia umciresi unda iyos I-I SemTxvevaSi, radgan rac metia atomebis zoma da<br />
naklebia bmis jeradoba, miT naklebia atomebs Soris bmis warmoqmnis SesaZlebloba.<br />
§3<br />
saklaso<br />
1. σ bmebi atomTa centrebis SemaerTebeli wrfis gaswvriv warmoiqmneba, amitom igi xels<br />
ar uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo. π bmebi p atomuri orbitalebis gverdiTi<br />
gadafarviT warmoiqmneba da igi xels uSlis atomTa brunvas sakuTari RerZis garSemo.<br />
molekulaSi π bmebis arseboba iwvevs izomerebis arsebobas.<br />
2. BeF 2 da BeH 2 molekulebs wrfivi aRnagoba unda hqondes, radgan sp hibriduli orbitalebi<br />
ganlagebulia erT wrfeze erTmaneTTan 180°-iani kuTxiT. F-Be-F da H-Be-H - .<br />
3. molekulis brtyeli forma da bmebs Soris 120°-iani kuTxis arseboba sp 2 hibridizaciaze<br />
mianiSnebs, meoTxe π orbitali am molekulaSi vakanturia.<br />
testi<br />
: : : :<br />
:<br />
:<br />
:<br />
::<br />
::<br />
:<br />
1 2 3 4 5 6<br />
d g d 1a, 2d,3g, 4b 1a, 2g, 3d g
§4<br />
saklaso<br />
1. amoniumis ionSi kovalenturi bmebi warmoiqmneba rogorc mimocvliTi, ise donoraqceptoruli<br />
meqanizmiT. sabolood es bmebi delokalizebulia. azoti sp3 hibridul mdgomareobaSia<br />
da ions tetraedris forma aqvs.<br />
2. amiaks eleqtronuli wyvili aqvs, aluminis qloridSi ki alumins vakanturi orbitali<br />
aqvs, amitom maT Soris donor-aqceptoruli bma warmoiqmneba da miiReba naerTi H N·AlCl .<br />
3 3<br />
3. CH molekula wylabadis kations veRar daikavSirebs, radgan savalento eleqtronebiT<br />
4<br />
oTxi bmis warmoqmna SeuZlia da oTxive bma ukve damyarebuli aqvs wyalbadis atomebTan. BH3 molekulas molekulas vakanturi orbitali aqvs, H- hidridions ki _ eleqtronuli wyvili.<br />
maT Soris SesaZlebelia donor-aqceptoruli bmis warmoqmna, sadac eleqtronebis donori<br />
H- - ioni iqneba. ase warmoiqmneba rTuli ioni BH . 4<br />
4. karbonationSi<br />
naxSirbadatomi sp2 [ ]<br />
_O<br />
hibridul mdgomareobaSia, σ da π<br />
II<br />
C=O<br />
6 bmebi delokalizebulia da ions brtyeli forma aqvs.<br />
_O<br />
5. atomi eleqtronebis donori rom iyos, mas gare energetikul doneze eleqtronuli<br />
wyvili unda hqondes. mocemuli eleqtronuli formula 1s 2 2s 2 2p 1 boris atoms ekuTvnis,<br />
romelsac, piriqiT, gare doneze aqvs vakanturi orbitali, amitom igi eleqtronebis donori<br />
ver iqneba.<br />
testi<br />
1 2 3 4<br />
a d b d<br />
§5<br />
saklaso<br />
1. ∆eu=3,5-1,2=2,3. amitom MgO aris ionuri naerTi, romelSic bmis ionurobis xarisxia<br />
79%, xolo kovalenturi xarisxi _ 30%.<br />
bmis ionurobis xarisxi 90% rom aRmoCndes, ∆eu 3,1 mainc unda iyos. aseTi naerTebi<br />
oqsidebi ver iqneba. fToridebidan elementTa wyvilebia KF, RbF da NaF.<br />
2. ionizaciis Semdeg natriumisagan natriumis dadebiTi ioni warmoiqmneba da radiusi<br />
Semcirdeba. qlori ki damatebiT eleqtrons SeiZens da misi radiusi gaizrdeba. anionuri<br />
radiusi meti iqneba, vidre kationuri, radgan kationis warmoqmnisas atomi gare energetikuli<br />
donidan eleqtrons iSorebs.<br />
testi<br />
saSinao<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
a 1g, 2a, 3b b a g b g g<br />
1. ionuri bma kovalenturi bmis ukiduresi zRvruli SemTxvevaa da ara bmis sxva saxe,<br />
radgan jer saziaro wyvili warmoiqmneba da Semdeg es wyvili ufro eleqtrouaryofiTi atomis<br />
mxares srulad gadainacvlebs.<br />
2. ionur bmas, gansxvavebiT kovalenturisagan, ar axasiaTebs najeroba da mimarTuleba.<br />
45
46<br />
§6<br />
saklaso<br />
1. metaluri bmis Tavisebureba is aris, rom bmis warmomqmneli eleqtronebi atomTa wyvils<br />
Soris ar aris lokalizebuli da mTel kristalzea gadanawilebuli. es imitom xdeba, rom<br />
metalebis gare energetikul doneze 1 an 2 eleqtronia da isini birTvTan SedarebiT sustad<br />
aris dakavSirebuli. amitom advilad Sordebian birTvs da Tavisuflad moZraoben.<br />
2. metaluri bma saerTo, delokalizebuli eleqtronebiT warmoiqmneba, kovalenturi<br />
bmebis warmomqmneli eleqtronuli wyvilebi atomTa wyvilebs Sorisaa lokalizebuli. kovalentur<br />
bmas najeroba axasiaTebs, metalur bmas ki _ ara.<br />
metaluri da ionuri bmebi imiT hgavs erTmaneTs, rom arc erTs ar axasiaTebs najeroba<br />
da kristaluri mesris kvanZebSi orive SemTxvevaSi ionebia.<br />
testi<br />
1 2 3 4 5 6<br />
a d g d g a<br />
§7<br />
saklaso<br />
1. NH 3 ; H 2 O; HF;<br />
2. spirtis molekulebs Soris wyalbaduri bmebi ufro sustia, vidre wylis molekulebs<br />
Soris, radgan spirtis molekulis zoma wylisas aRemateba da molekulebs Soris bmis warmoqmna<br />
gaZnelebuli iqneba. marTlac, spirti ufro advilad qroldeba, vidre wyali. aqrolebisas<br />
spirtis molekulebs Soris arsebuli susti wyalbaduri bmebi iolad wydeba.<br />
3. azotis radiusi bevrad naklebia qloris radiusze, amitom wyalbaduri bma NH 3 molekulebs<br />
Soris ufro Zlieria, vidre HCl molekulebs Soris. amitomaa NH 3 susti fuZe, HCl ki _<br />
Zlieri mJava (igi advilad moiwyvets protons).<br />
testi<br />
saSinao<br />
1 2 3 4<br />
d b g d<br />
1 2 3 4 5<br />
e g v b a
testi<br />
1. a. elementis Jangvis ricxvi.<br />
b. wyalbadis Jangvis ricxvi +1-is.<br />
g. -2, F 2 O.<br />
saSinao:<br />
2 3<br />
a d<br />
1 2 3 4<br />
a e g d<br />
Tema 3<br />
§3.1<br />
2.<br />
4 O +2 +4<br />
CH CO<br />
- 2-<br />
4 + CH CO CO , H CO ,HCO CO3<br />
4 2 2 3 3<br />
§3.2<br />
saklaso<br />
1. O(-2, O); S(-2 +6)<br />
2. umaRlesi Jangvis ricxvi periodulad icvleba. cvalebadobis intervali 8-is tolia.<br />
udablesi Jangvis ricxvebic periodulad icvleba.<br />
testi<br />
1. a (-2; +6); b (-3; NH 3 da PH 3 ).<br />
1 2 3 4<br />
b a g d<br />
§3.3<br />
praqtikumi<br />
1. a. +4; b. +6; g. +5; d. +6; e. +5; v. +6; z. +6; T. +6; i. +4; k. 0.<br />
2.<br />
1 2 3<br />
b a g<br />
47
48<br />
§3.4<br />
1. a. Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs, radgan Jangvis ricxvebi ar icvleba.<br />
b. reaqcia Jangva-aRdgenisaa, romelSic tyvia +4-dan +2-mde aRdgeba, qlori ki -1-dan<br />
0-mde iJangeba.<br />
2. Jangva-aRdgenis reaqciebia a, g da e.<br />
saklaso<br />
2. a. MnO 2 +4HCl→MnCl 2 +Cl 2 +2H 2 O<br />
b. 4HNO 3 →4NO 2 +O 2 +2H 2 O<br />
g. Cu+2H 2 SO 4 →CuSO 4 +SO 2 +2H 2 O<br />
d. 2KBr+Cl 2 →2KCl+Br 2<br />
§3.5<br />
§3.6<br />
saklaso<br />
1. 4FeS 2 +11O 2 →2Fe 2 O 3 +8SO 2<br />
2. a. molekulaTaSorisi; b. Sigamolekuluri, disproporciebis; g. molekulaTaSorisi,<br />
romelSic KClO 3 -is Cl+5-dan -1-Si gadadis da KCl-is Cl-1 Tavisufal (O) qloramde aRdgeba.<br />
3. a. 3Cu 2 S+22HNO 3 →6Cu(NO 3 ) 2 +10NO+3H 2 SO 4 +8H 2 O<br />
(Cu 2 S mTlianad gascems 10 e-s, misi spilenZi +1-dan +2-Si gadadis, gogirdi ki -2-dan<br />
+6-Si, anu molekula mTlianad aRmdgenia. N +5 ki SeierTebs 3 eleqtrons).<br />
b. 2FeBr 2 +Br 2 →2FeBr 3<br />
d. 2NH 3 +3CuO→3Cu+N 2 +3H 2 O.<br />
testi<br />
1 2 3 4 5<br />
b d g g b<br />
praqtikumi<br />
1. a, g, d reaqciebi Jangva-aRdgeniT mimdinareobs.<br />
2. magaliTad, CaCO 3 -is daSla, Al(OH) 3 -is daSla.<br />
3. Canacvlebis yvela reaqcia Jangva-aRdgeniT midis.<br />
4. ionuri mimocvlis reaqciebi ZiriTadad Jangva-aRdgenis gareSe mimdinareobs.<br />
a. 4FeS 2 +11O 2 →2Fe 2 O 3 +8SO 2<br />
b. 2SO 2 +O 2 →2SO 3<br />
g. SO 3 +H 2 O→H 2 SO 4<br />
maTgan a. da b. Jangva-aRdgenisaa.<br />
§3.7<br />
§3.8<br />
praqtikuli:<br />
1. tipur mJangavad SeiZleba aiRoT ganzavebuli azotmJava an koncentrirebuli gogirdmJava.<br />
nebismier SemTxvevaSi cdis Sedegad indikatoris qaRaldi galurjdeba.
ixileT scenari #8.<br />
testi<br />
1b. 2a. 3b. 4g. 5g.<br />
§3.9<br />
§3.10<br />
saSinao<br />
1. 560l n.p Jangbadis gamosayofad saWiroa 96 500•560/5,6=9650000 kuloni eleqtroba.<br />
am dros meore eleqrtodze gamoiyofa 1120l H 2 .<br />
2. radgan 96500 kuloni eleqtrobis wyalSi gatarebisas gamoiyofa 16,8l wyalbadisa<br />
da Jangbadis airTa narevi. maSin 193000 kuloni eleqtrobis gatarebisas gamoiyofa 33,6l<br />
airTa narevi.<br />
§3.11<br />
3 a. spilenZis miReba SeiZleba. b. wyalbadi da iodi.<br />
g. CuCl 2 , NiCl 2 , ZnCl 2 d. H2 da O 2 ; e. NaCl ar gamodgeba, radgan eleqtrodze deni gamoiyofa.<br />
testi<br />
1.g. 2.d. 3.b. 4.a. 5.b.<br />
saSinao<br />
a.2KBr→2K+Br 2<br />
b. 2AgNO 3 +H 2 O→2Ag+0,5O 2 +2HNO 3<br />
g. 0,5 moli faradei eleqtrobis gavlisas gamoiyofa nivTierebis 0,5 molis ekvivalentis<br />
Sesabamisi masa.<br />
saklaso<br />
§3.12<br />
anodi iqneba TuTia, kaTodi _ dasafari nakeToba.<br />
A: Zn-2e→Zn 2+ ; K: Zn 2+ +2e→Zn 0 ;<br />
testi1.d. 2.b. 3.g. 4.g. 5.a.<br />
§3.13<br />
saklaso<br />
1. tutis wyalbadis eleqtrolizi igive wylis eleqtrolizia. 2680 ampersaaTi eleqtroba<br />
daSlis 900g. wyals da radgan darCenil xsnarSi tutis myari wili 24%-ia. sawyis xsnarSi<br />
iqneba 2,4%;<br />
2. 3,1g fosforis dasaJangad saWiroa 0,25 moli anu daiSleba da eleqtrodebze gamoiyofa 8g<br />
O da 1g H anu daiSleba 9g wyali da xsnaris masa darCeba 463g. W =47,2/463•100%=10,2%<br />
2 2 KHO3<br />
3. 0,5moli Br2+ ionebis aRsadgenad saWiroa 96500 kuloni eleqtroba, 2 molisaTvis saWiro<br />
iqneba 4-jer meti.<br />
4. vercxli.<br />
§3.14<br />
49
50 �<br />
Tema 4<br />
§4.1<br />
saklaso<br />
a. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba SearCion nebismieri ionuri mimocvlis reaqcia,<br />
romlis Sedegad wyali, naleqi an airi gamoiyofa.<br />
b. Seuqcevadi reaqciis magaliTad SeiZleba gamoiyenoT qlorwyalbadis an amiakis wyalSi<br />
gaxsnis reaqcia. HCl+H O�H O 2 3 + +OH(K =5,5·10 c 8 + - -8 ) an NH +H O�NH +OH (Kc=2·12·10 ). romeli reaq-<br />
3 2 4<br />
tivebic geqnebaT, Sesabamisad dagegmavT cdebs. gamoitanT daskvnas, rom Seqcevadi reaqciebi<br />
srulad bolomde ar mimdinareobs.<br />
2. miniSnebis gaTvaliswinebiT iodwyalbadis sinTezi Seqcevadi reaqciaa: H I �2HI.<br />
2 2<br />
3. vercxliswylis oqsidi 300-400°C-ze gaxurebisas warmoiqmneba, magram am temperaturaze<br />
da ufro maRal temperaturaze gaxurebisas warmoqmnili oqsidi isev iSleba. amitom igi Seqcevadi,<br />
egzoTermuli reaqciaa da oqsidis miReba Tu gsurT xangrZlivad, SedarebiT dabal<br />
temperaturaze unda gaacxeloT.<br />
testi<br />
testi<br />
2 3 4<br />
b a b<br />
§4.2<br />
1 2 3 4<br />
b g g b<br />
saSinao<br />
0,4 moli amiakis misaRebad saWiroa 0,2 moli azoti da 0,6 moli wyalbadi. radgan wonasworobis<br />
momentSi 0,01 moli wyalbadi darCa, misi sawyisi koncentracia 0,601 moli/l yofila,<br />
xolo azotis sawyisi koncentracia _ 2,2 moli/l.<br />
€<br />
1. saklaso<br />
a. K c =<br />
b. K c =<br />
[SO 3 ] 2<br />
[SO 2 ] 2 ⋅[O 2 ]<br />
[CO] 2<br />
[CO 2 ]<br />
§4.3<br />
K c -s mniSvnelobebi migvaniSnebs, rom HI Zlieri mJavaa, amoniumis hidroqsidi ki _ susti fuZe.<br />
2.<br />
�<br />
[NO]<br />
a. K = ganzomilebaa moli/l.<br />
c 2<br />
[N 2O4 ]<br />
K P = ganzomilebaa paskali.<br />
g. K c =<br />
d. K c =<br />
+ !<br />
[NH4 ][OH ]<br />
[NH4OH]
. K c = ganzomilebaa 1/moli/l. anu S/moli.<br />
K P = ganzomilebaa 1/paskali, anu paskali -1.<br />
g. K =[O ] ganzomilebaa moli/l.<br />
c 2<br />
K =P ganzomilebaa paskali.<br />
P O2<br />
�<br />
testi<br />
1 2 3<br />
g g a<br />
saSinao:<br />
v. b. T. g. a. d. e.<br />
saklaso<br />
1. a) marjvniv; b) marcxniv; g) marcxniv; d) ar gadaixreba.<br />
2. a) diax, gadaixreba marjvniv; b) ar gadaixreba; g) diax, gadaixreba marjvniv.<br />
testi<br />
P 2 CO 2<br />
P 2 CO ! P O 2<br />
§4.4<br />
1 2 3 4<br />
a b a b<br />
§4.5<br />
1. wnevis gazrdiT wonasworoba amiakis warmoqmnis mxares gadaixreba, temperatura 450°C-s<br />
ar unda aRematebodes da katalizatori unda SeurCioT.<br />
2. a. gadaxris marcxniv.<br />
b. gadaxris marjvniv.<br />
g. temperaturis gazrda gadaxris marcxniv, wnevis gazrda _ marjvniv.<br />
d. temperaturis Semcireba gadaxris marjvniv, wnevis Semcireba _ marcxniv.<br />
e. wonasworobas katalizatori ver gadaxris.<br />
P 2 SO 3<br />
0,8 ⋅0,8 0,64<br />
3. K = = = =9,1<br />
P<br />
0,1⋅0,1⋅0,7 0,007<br />
P 2 SO 2 ! P O 2<br />
a. gadaixreba marcxniv; b. gadaixreba marjvniv.<br />
saSinao � € €<br />
• amiakis sinTezi maRal wnevaze, SedarebiT dabal temperaturaze da katalizatoris<br />
gamoyenebiT unda Catardes, rom daCqardes reaqcia.<br />
• mxuTavi airebis gamosavlianoba rom Semcirdes, wonasworoba marcxniv unda gadaixaros,<br />
e. i. reaqcia maRal wnevaze unda Catardes. radgan siTburi efeqti mocemuli ar aris, temperaturis<br />
gavlenaze ver vimsjelebT. unda vipovoT cxrilSi da Tu reaqcia endoTermulia,<br />
temperaturac unda gavzardoT.<br />
• wonasworoba irRveva koncentraciis, wnevisa da temperaturis gavleniT.<br />
51
52<br />
Tema 5-6-7<br />
am TemebSi dasmuli SekiTxvebis did nawilze pasuxis gacema 1-4 Temebis ganxilvisas ukve<br />
gacemuli pasuxebis dakonkretebas moiTxovs.<br />
amitom SerCeviT gTavazobT pasuxebs ramdenime problemur kiTxvaze.<br />
§5.1<br />
1. a. b. g. d.<br />
3. axlad gamoyofili wyalbadi molekulur wyalbadTan erTad atomur wyalbadsac Seicavs<br />
da Zlieri aRmdgenia. sinjaraSi CuO Savi fxvnili mowiTalo spilenZad gardaiqmneba.<br />
4. metalebTan reaqciaSi wyalbadi mJangavia, arametalebTan ki _ aRmdgeni.<br />
5. Seqcevadi reaqciebiT wyalbadi rom miiRoT, iseT pirobebSi unda CaataroT, rom<br />
wonasworoba srulad gadaixaros marjvniv. amisTvis gaxurebul rkinaze an naxSirze wylis<br />
orTqli ganuwyvetliv unda gaataroT.<br />
6. wylis yvela anomaliuri Tviseba masSi wyalbaduri bmebis arsebobas ukavSirdeba.<br />
§5.2<br />
1. natriumSi natriumis ionebs Soris Tavisuflad moZravi eleqtronebiT metaluri bma<br />
myardeba.<br />
2. natriumis marilis SemTxvevaSi ali yviTlad Seifereba, kaliumisaSi _ iisfrad.<br />
3. natriumis hidroqsidis wyalxsnaris eleqtrolizi faqtobrivad wylis eleqtrolizia.<br />
amitom natriums ver miiRebT.<br />
5. gavigoT orive reagentis molebis ricxvi. n NaOH =0,05 moli n CuSO4 =0,025 moli. orive aRebulia<br />
reaqciisaTvis saWiro raodenobiT: 2:1, amitom miiReba 0,025 moli Cu(OH) 2 naleqi.<br />
saSinao<br />
marTalia, Na spilenZze aqtiuria, magram wyalxsnarSi jer wyalTan Seva reaqciaSi,<br />
Semdeg ki NaOH mimocvlis reaqciaSi Seva CuSO 4 -Tan da warmoiqmneba Cu(OH) 2 naleqi. Tu mas<br />
gafiltravT, gaaSrobT da gaacxelebT, SegiZliaT CuO miiRoT. spilenZis misaRebad romelime<br />
aRmdgeni dagWirdebaT, rac Tqven ar gaqvT.<br />
§5.3<br />
danarTSi mocemulia qimiur elementTa aRmoCenis Sesaxeb masala. oTxi S- elementi _ Na,<br />
K, Mg da Ca hemfri deivim miiRo Sesabamisi marilebis nalRobis eleqtroliziT.<br />
§5.4<br />
1. gamoiyenebT TvisebiT reaqciebs da imsjelebT alis Seferilobis mixedviT.<br />
2. urCieT Tamars, aiRos 2 moli KCl da 1 moli Ca(OH)2 da imave Sedgenilobis xsnars<br />
miiRebs. xsnaris ionuri Sedgeniloba orive SemTxvevaSi iqneba Ca 2+ ; 2Cl - ; 2K + ; 2OH - .<br />
§6.1<br />
2. Termitis gaxurebisas didi raodenobis siTbo gamoiyofa.<br />
4. aluminis hidroqsidi miiReba Sesabamis marilze tutis moqmedebiT. igi urTierTqmedebs<br />
marilmJavasTan da ixsneba Warb tuteSi.<br />
5. amorfuli aluminis hidroqsidi adsorbirebs wyalSi gaxsnil nivTierebebs, amitom<br />
mas wylis gasasufTaveblad iyeneben.
§6.2<br />
1. naxSirbadisa da siliciumis udablesi Jangvis ricxvebia _4, umaRlesi _ +4. maT aRmdgeni<br />
da mJangavi unaric axasiaTebs.<br />
2. almasSi naxSirbadatomebs Soris mtkice kovalenturi bmebia, sp 3 hibridizaciaa,<br />
grafitSi fenebs Soris kavSirebi sustia, sp 2 hibridizaciaa da advilad iSleba fenebad. es<br />
ganapirobebs maT gamoyenebasac.<br />
3. mRvrie xsnari naxSiris fenebSi gavlisas gamWvirvale gaxdeba.<br />
4. metalebTan urTierTqmedebisas mJangavia, sxvagan _ aRmdgeni.<br />
6. natriumis karbonatze marilmJavas moqmedebiT gamoiyofa airi, romelSic kirian wyals<br />
amRvrevs. es TvisebiTi reaqciaa karbonationebze.<br />
7. naxSirorJangis Semcvelobis zrda haerSi iwvevs haeris temperaturis gazrdas, radgan<br />
akavebs siTbos dedamiwaze, haeris qveda fenebSi.<br />
9. kaliumi als iisfrad Seaferadebs, natriumi _ yviTlad, qloridionebs aRmoaCenT<br />
AgNO 3 -is xsnaris damatebiT, karbonationebs ki _ marilmJavas damatebiT.<br />
§6.3<br />
1. maqsimaluri Jangvis ricxvi iqneba +5, minimaluri _3. mcire atomuri radiusis gamo<br />
azotis atomebi oratomian molekulaSi erTiandeba, fosfori ki fosforis sam mezobel atoms<br />
ukavSirdeba da P 4 molekulas qmnis. SeiZleba fosforis atomebi sxvadasxvagvarad daukavSirdes<br />
erTmaneTs da amitom aqvs alotropiuli saxesxvaobebi, anu es atomis aRnagobas<br />
ukavSirdeba.<br />
3. 2Ca(PO 4 ) 2 +5C+6SiO→P 4 +5CO+6CaSiO 3 .<br />
4. a. azoti maRal wnevasa da temperaturaze urTierTqmedebs wyalbadTan amiakis warmoqmniT;<br />
b. azoti umoqmedoa.<br />
6. amiakis sinTezis reaqcia marjvniv gadaixreba wnevis gadidebiT, temperaturis SemcirebiT<br />
(amitom katalizatori unda gamoiyenoT) da azotisa da wyalbadis kondensaciis<br />
gazrdisas.<br />
7. amiakis wvisas miiReba azoti, katalizuri Jangvis dros ki _ NO.<br />
4NH 3 +3O 2 →2N 2 +6H 2 O<br />
4NH 3 +5O 2 →4NO+6H 2 O.<br />
orive reaqciaSi amiaki aRmdgenia, Jangbadi ki _ mJangavi.<br />
8. 3CuO+2NH 3 →3Cu+N 2 +3H 2 O<br />
9. laboratoriaSi amiaki SeiZleba miiRoT amoniumis marilebze tutis moqmedebiT. amiaks<br />
damaxasiaTebeli suni aqvs da tute reaqciis gamo lakmuss alurjebs.<br />
2. 3Cu+8HNO 3 →3Cu(NO 3 ) 2 +2NO+4H 2 O<br />
3. 4NH 3 +5O 2 →4NO+6H 2 O<br />
2NO+O 2 →NO 3<br />
4NO +2H O+O →4HNO 2 2 2 3<br />
4. H PO �H 3 4 + - + 2- + 3-<br />
+H PO �2H +HPO4 �3H +PO4<br />
2 4<br />
§6.4<br />
§6.5<br />
4. qlorids gamoicnobT AgNO 3 -is xsnariT, karbonats _ marilmJavas damatebiT, sulfids<br />
ki _ spilenZis sulfatis xsnaris an tyviis xsnadi marilis Pb(NO 3 ) 2 -is damatebiT.<br />
53
54<br />
1. H 2 SO 3 +2H 2 S→3S+3H 2 O mJangavia<br />
2H 2 SO 3 +O 2 →2H 2 SO 4 aRmdgenia<br />
§6.6<br />
3. amocana:<br />
n(H 2 SO 4 )=24,5·0,2/98=0,005 moli, maSin BaSO 4 -is naleqic 0,05 moli iqneba, anu 0,05·233=16,65 g.<br />
saSinao:<br />
- H SO saSualo siZlieris orfuZiani mJavaa da mis xsnarSi aucileblad iqneba HSO ionebi.<br />
2 3 3<br />
4. sakveb xsnarSi BaCl 2 -is arsebobis dasamtkiceblad saWiroa ori reaqtivi:<br />
1) H 2 SO 4 xsnari. miiReba BaSO 4 ↓ naleqi.<br />
2) AgNO 3 xsnari _ daileqeba AgCl↓ TeTri xaWosebri naleqi.<br />
§6.7<br />
5. AgNO 3 -is xsnaris damatebiT gamoicnobT.<br />
§7.1<br />
2. a. 2KMnO 4 +5K 2 SO 3 →2MnSO 4 +6K 2 SO 4 +3H 2 O<br />
b. 2KMnO 4 +3K 2 SO 3 +H 2 O→2MnO 2 +3K 2 SO 4 +2KOH<br />
g. 2KMnO 4 +K 2 SO 3 +2KOH→2K 2 MnO 4 +K 2 SO 4 +H 2 O<br />
3. 2KMnO 4 +5H 2 S+2H 2 SO 4 →2MnSO 4 +K 2 SO 4 +5S+H 2 O<br />
4. tutis moqmedebiT daileqeba TeTri naleqi Mn(OH) 2 . cdis Sedegi mTlad saimedo ver<br />
aris, radgan tutesTan TeTr naleqSi SeiZleba sxva metalis hidroqsidic iyos.<br />
saSinao<br />
3. kaliumis permanganatis wyalxsnarze romelime tipuri aRmdgenis (Na 2 SO 3 , Na 2 S, KI...)<br />
moqmedebiT daileqeba MnO 2 -is naleqi.<br />
4. aluminTermiiT MnO 2 -dan Mn-is aRdgena SeiZleba, radgan aqtiurobis mwkrivSi manganumi<br />
aluminis Semdeg dgas.<br />
1. FeSO 4 tipuri aRmdgenia da mJave areSi KMnO 4 mas Fe 2 (SO 4 ) 3 -mde daJangavs.<br />
§7.2<br />
10FeSO 4 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 →2MnSO 4 +5Fe 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +3H 2 O<br />
2. Fe+2HCl→FeCl 2 +H 2<br />
2Fe+3Cl 2 →2FeCl 3<br />
3. 2FeCl 3 +2KI→2FeCl 2 +I 2 +2KCl<br />
4. Fe(II) da Fe(III) ionebis aRmoCena SeiZleba xsnarSi tutis moqmedebiT. orive SemTxvevaSi<br />
Sesabamisi fuZe miiReba. Fe(OH) 2 mwvane feris naleqia, romelic haerze nel-nela iJangeba da<br />
fers icvlis, xolo Fe(OH) 3 mowiTalo-yavisferi naleqia.<br />
cda saimedoa, radgan aseTi feris naleqebs sxva ar warmoqmnis.
simbolo, saxelwodeba<br />
atomuri<br />
nomeri<br />
danarTi<br />
qimiuri elementebi A(a)-dan H(h)-mde<br />
saxelwodebis warmoSoba aRmoCenis adgili, weli, avtori<br />
Al _ alumini 13 `alumen~ _ laT. Sabi dania, 1825, k. ersteli 8,8<br />
Am _ americiumi 95 amerikis pativsacemad aSS, 1945, g. siborgi da sxv. _<br />
Ar _ argoni 18 `argos~ _ berZ. umoqmedo inglisi, 1894, u. ramzai da sxv. _<br />
As _ arsenikum<br />
(dariSxana)<br />
33 `arsen~ _ berZ. Zlieri; qarT.<br />
Sxamis msgavsi<br />
germania, 1250, a. magnusi 0,0005<br />
W% dedamiwis<br />
qerqSi (masuri<br />
klarki)<br />
At _ astati 85 `astatos~ _ berZ. aramdgradi aSS, 1940, g. korsoni da sxv. _ bun. ar ars.<br />
Au _ aurum (oqro) 79 `auror~ romauli miTologiis<br />
ciskris qalRmerTi; qarT. uqrobi<br />
Ag _ argentum<br />
(vercxli)<br />
cnobilia uZvelesi dro idan 0,0000005<br />
47 `argentum~ _ laT. brwyinvale cnobilia uZvelesi dro idan 0,00001<br />
Ac _ aqtiniumi 89 `aqtis~ _ berZ. sxivi safrangeTi, 1899, a. debierni _<br />
Ba _ bariumi 56 `baris~ _ berZ. mZime SvedeTi, 1774, k. Seele 0,05<br />
Be _ beriliumi 4 mineral berilidan safrangeTi, 1797, a. vol keni 0,0006<br />
Bk _ berkliumi 97 amerikis q. berklis saxelidan aSS, 1949, g. siborgi da sxv. _<br />
Bi _ bismuti 83 berZ. `TeTri metali~ germania, 1556. 0,00002<br />
B _ bori 5 `bur~ spars. boraqsi safrangeTi, 1808, g. lusaki 0,0003<br />
Bh _ boriumi 107 nils boris pativsacemad germania, 1981, mecn. jgufi _<br />
Br _ bromi 35 `bromos~ _ berZ. myrali safrangeTi, 1826, i. bala ri 0,0006<br />
Gd _ gadoliniumi 64 qimikos i. gadolinis pativsacemad<br />
Ga _ galiumi 31 safrangeTis Zveli saxelis<br />
`galiis~ mixedviT<br />
safrangeTi, 1886, l. buabodrani<br />
safrangeTi, 1875, l. buabodrani<br />
0,001<br />
0,0015<br />
Ge _ germaniumi 32 germaniis pativsacemad germania, 1886, k. vinkleri 0,0007<br />
Dy _ disproziumi 66 `disprozitos~ _ berZ. Zne lad<br />
misadgomi<br />
safrangeTi, 1886, l. buabodrani<br />
Db _ dubniumi 105 ruseTis q. dubnis saxelidan ruseTi, 1970, mecn. jgufi _<br />
Eu _ evropeumi 63 evropis saxelwodebis pativsa ce mad safrangeTi, 1901, e. demersei _<br />
Es _ einSteiniumi 99 a. ainStainis pativsacemad aSS, 1955, mecn. jgufi _<br />
Er _ erbiumi 68 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />
V _ vanadiumi 23 skandinavielTa silamazis qal-<br />
RmerT vanadisis saxelis mixedviT<br />
0,00045<br />
SvedeTi, 1843, k. mosan de ri 0,0004<br />
SvedeTi, 1830. e. zef stremi 0,015<br />
W _ volframi 74 mineral volframitis saxelidan SvedeTi, 1781, k. Seele 0,0001<br />
In _ indiumi 49 speqtris lurji xazis (indigos<br />
feris) mixedviT<br />
germania, 1863, f. raixi da<br />
sxv.<br />
0,00001<br />
I _ iodi 53 `iodes~ _ berZ. iisferi safrangeTi, 1811, b. kurtua 0,00003<br />
Ir _ iridiumi 77 `iris~ (`iridos~) _ berZ. cisartyela<br />
inglisi, 1804, s. tenanti _<br />
55
Yb _ iterbiumi 70 SvedeTis sof. iterbis saxe li dan safrangeTi, 1878, S. mariniaki<br />
Y _ itriumi 39 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />
K _ kaliumi 19 tutis `mwvave kalis~ saxelwodebidan<br />
56<br />
0,0003<br />
fineTi, 1794, i. gadolini 0,0028<br />
inglisi, 1807, h. deivi 2,6<br />
Kr _ kriptoni 36 `kriptos~ _ berZ. faruli inglisi, 1898, u. ramzai da<br />
sxv.<br />
Cd _ kadmiumi 48 `kadmeia~ _ berZ. TuTiis madani germania, 1817, f. Stromareri 0,001<br />
Ca _ kalciumi 20 `kalqs~ (`kalcis) _ laT. kiri inglisi, 1808, h. deivi 3,6<br />
C _ karbonium<br />
(naxSirbadi)<br />
6 `kra~ sanskritulad `wva~ cnobilia uZvelesi droidan 0,1<br />
Co _ kobalti 27 miTologiuri avi sulis koboldis<br />
saxelidan<br />
Cu _ kuprum<br />
(spilenZi)<br />
29 k. kviprosis saxelidan (qarTveluri<br />
tomebis spirenebis<br />
saxelidan)<br />
Cm _ kiuriumi 97 pier da mari kiurebis pativsacemad<br />
Ce _ ceriumi 58 patara planeta cereras sa xelis<br />
mixedviT<br />
SvedeTi, 1730, g. brandti 0,003<br />
cnobilia uZvelesi dro idan 0,01<br />
aSS, 1944, g. siborgi da sxv. _<br />
SvedeTi, 1803, v. sizingeri 0,0045<br />
Cs _ ceziumi 55 `cezius~ _ laT. cisferi germania, 1860, v. kirxhofi 0,0007<br />
Cl _ qlori 17 `qloros~ _ berZ. mwvane SvedeTi, 1774, k. Seeli 0,045<br />
Cr _ qromi 24 `qroma~ _ berZ. feri, saRebavi safrangeTi, 1797, a. volkeni 0,02<br />
Cf _ kaliforniumi 98 amerikis Statis kaliforniis<br />
saxeli<br />
La _ lanTani 57 `lanTano~ _ berZ. vrCebi Seum-<br />
Cneveli<br />
aSS, 1950, g. siborgi da sxv. _<br />
SvedeTi, 1839, k. mosanderi 0,0018<br />
Li _ liTiumi 3 `liTos~ _ berZ. qva SvedeTi, 1817, a. arfvedsoni 0,0065<br />
Lr _ lourensiumi 103 ciklotronis gamomgoneblis e.<br />
lourensis pativsacemad<br />
Lu _ luteciumi 71 parizis laTinuri saxelis `lutecias~<br />
mixedviT<br />
Mg _ magniumi 12 `magnezia~ _ laT. magniumis<br />
minerali<br />
Mn _ manganumi 25 `magnezia~ _ laT. magniumis<br />
minerali<br />
aSS, 1962, g. siborgi da sxv. _<br />
safrangeTi, 1907, J. urbeni _<br />
inglisi, 1808, h. deivi _<br />
SvedeTi, 1774, o. hani 0,09<br />
Mt _ meitneriumi 109 liza meitneris pativsacemad germania, 1982, mecn. jgufi _<br />
Md _ mendeleeviumi 101 d. mendeleevis pativsacemad aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _<br />
Mo _ molibdeni 42 mineral molibdenitis saxelidan<br />
SvedeTi, 1778, k. Seele _<br />
Na _ natriumi 11 tutis `mwvave natris~ saxelidan inglisi, 1807, h. deivi 2,64<br />
Nd _ neodiumi 60 `neos~ + `didimos~ _ berZ. axali<br />
+ tyupiscali<br />
avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007<br />
Ne _ neoni 10 `neos~ _ berZ. axali inglisi, 1898, u. ramzai da sxv. _<br />
Np _ neptuniumi 93 planeta neptunis saxelis mixedviT aSS, 1940, makmilani _<br />
_
Ni _ nikeli 28 miTologiuri avi sulis nikas<br />
saxelidan<br />
Nb _ niobiumi 41 miTologiuri qalRmerTis niobes<br />
pativsacemad<br />
N _ nitrogeniumi<br />
(azoti)<br />
7 `nitrogenium~ _ laT. gvar ji lis<br />
mbadi. `azoos~ _ berZ. usi cocxlo<br />
SvedeTi, 1751, a. kronStadti 0,008<br />
inglisi, 1801, C. hetCeti 0,001<br />
inglisi, 1772, d. rezerfordi<br />
No _ nobeliumi 102 a. nobelis pativsacemad ruseTi, 1966, mecn. jgufi _<br />
Os _ osmiumi 76 `osme~ _ berZ. suni inglisi, 1804, s. tenani 0,000006<br />
O _ oqsigeniumi<br />
(Jangbadi)<br />
0,01<br />
8 oqsigenium _ laT. mJavas mba di inglisi, 1774, d. pristli 47,2<br />
Pd _ paladiumi 46 asteroid palasis saxelidan inglisi, 1803, v. volastoni 0,000001<br />
P _ fosfori 15 `fosfero~ _ berZ. sinaTlis<br />
matarebeli<br />
Pt _ platina 78 kolumbiis mdinaris platino<br />
del pinos saxelidan<br />
Pb _ plumbumi<br />
(tyvia)<br />
82 saxelwodebis warmoSoba bundovania<br />
Pr _ prazeodimi 59 `prazeos~ + `didimos~ _ berZ.<br />
mkrTali mwvanis tyu pis cali<br />
Pa _ protaqtiniumi 91 `protos aqtis~ _ berZ. pirveli<br />
sxivi<br />
germania, 1669, g. brandti 0,08<br />
italia, 1557, J. skaligeri _<br />
cnobilia uZvelesi dro idan 0,0016<br />
avstria, 1885, k. velsbaxi 0,0007<br />
germania, 1917, l. meitneri,<br />
o. hani<br />
Po _ poloniumi 84 poloneTis pativsacemad safrangeTi, 1898, pier da mari<br />
kiurebi<br />
Pm _ promeTiumi 61 miTologiuri promeTes sa xelidan<br />
0,0003<br />
aSS, 1945, d. marinski da sxv. _ bun. ar ars.<br />
Pu _ plutoniumi 94 planeta plutonis saxelidan aSS, 1940, d. siborgi da sxv. _<br />
Ra _ radiumi 88 `radius~ _ laT. sxivi safrangeTi, 1898, pier da mari<br />
kiurebi<br />
Rn _ radoni 86 radiumisgan warmoqmnili inglisi, 1900, e. rezerfordi _<br />
Re _ reniumi 75 mdinare rainis laT. saxelwodebis<br />
`renusis~ mixedviT<br />
germania, 1925, i. noldaki _<br />
Rf _ rezerfordiumi 104 e. rezerfordis pativsacemad ruseTi, 1964, g. flerovi da<br />
sxv.<br />
Rh _ rodiumi 45 `rodon~ _ berZ. vardi inglisi, 1803, k. volasteni _<br />
Rb _ rubidiumi 37 `rubidos~ _ laT. wiTeli germania, 1861, r. bunzeni da sxv. _<br />
Ru _ ruTeniumi 44 `ruTenia~ _ laT. ruseTi ruseTi, 1844, k. klausi 0,0005<br />
Sm _ samariumi 62 mineral samarskitis saxelidan<br />
safrangeTi, 1879, l. buabodrani<br />
_<br />
_<br />
_<br />
0,0007<br />
Se _ seleni 34 `selene~ _ berZ. mTvare SvedeTi, 1817, i. berceliusi 0,00006<br />
Sc _ skandiumi 21 skandinaviis pativsacemad SvedeTi, 1879, l. nilsoni 0,0006<br />
Sg _ siborgiumi 106 g. siborgis pativsacemad aSS, 1974, mecn. jgufi _<br />
Si _ siliciumi 14 `sileqs~ (silicis) _ laT. kaJi SvedeTi, 1823, i. berceliusi 27,6<br />
Sb _ stibiumi<br />
(anTimoni)<br />
51 `surme~ _ Turq. gaSaveba cnobilia uZvelesi dro idan 0,00004<br />
Sr _ stronciumi 38 mineral stroncianitis saxelidan<br />
inglisi, 1792, a. krofordi 0,04<br />
57
S _ sulfuri<br />
(gogirdi)<br />
Sn _ stanumi<br />
(kala)<br />
58<br />
16 `sira~ _ sanskr. Ria yviTeli;<br />
qarT. mzisferi<br />
50 `stanum~ _ sanskr. myari,<br />
magari<br />
Ta _ tantalumi 73 berZ. miT. gmiris tantalosis<br />
saxelidan<br />
Te _ teluri 52 `telus~ (`teluris~) _ laT.<br />
dedamiwa<br />
Ti _ titani 22 berZ. miT. gmiris titanis<br />
saxelidan<br />
cnobilia uZvelesi dro idan 0,09<br />
cnobilia uZvelesi dro idan 0,004<br />
SvedeTi, 1802, a. ekebergi 0,0002<br />
germania, 1782, m. raixen-<br />
Staini<br />
inglisi, 1784, v. mak-gregori 0,6<br />
Tc _ teqneciumi 43 `teqnecus~ _ berZ. xelovnuri italia, 1937, e. segre, k. perie _<br />
0,000001<br />
Tl _ Taliumi 81 `Talos~ _ berZ. mwvane ylorti inglisi, 1861, k. kruqsi 0,0003<br />
Th _ Toriumi 90 skandinaviis miTologiuri Rmer-<br />
Tis Toris saxelidan<br />
Tm _ Tuliumi 69 `Tule~ skandinaviis CrdiloeTis<br />
saxelidan<br />
Tb _ terbiumi 65 SvedeTis sof. iterbis saxelidan<br />
SvedeTi, 1828, i. berceliusi 0,0008<br />
SvedeTi, 1879, p. kleve _<br />
SvedeTi, 1849, k. mosanderi 0,00015<br />
U _ urani 92 planeta uranis saxelidan germania, 1789, m. klaproti 0,0003<br />
Fe _ ferumi<br />
(rkina)<br />
26 `ferum~ _ laT. rkina cnobilia uZvelesi dro idan 5,1<br />
Fm _ fermiumi 100 fizikos e. fermis pativsacemad<br />
F _ fTori 9 `fToros~ _ berZ. daRupva,<br />
mospoba<br />
aSS, 1955, g. siborgi da sxv. _<br />
safrangeTi, 1886, h. muasani 0,027<br />
Fr _ franciumi 87 safrangeTis pativsacemad safrangeTi, 1939, m. perei bun. ar ars.<br />
Xe _ qsenoni 54 `qsenos~ _ berZ. ucxo inglisi, 1898, u. ramzai da<br />
sxv.<br />
Zn _ cinkumi<br />
(TuTia)<br />
30 `cinkum~ _ laT. TeTri nafifqi<br />
germania, 1745, a. margra fi 0,005<br />
Zr _ cirkoniumi 40 mineral cirkonis saxelidan germania, 1749, m. klap roti 0,02<br />
Hf _ hafniumi 72 kopenhagenis laT. saxelis `hafnias~<br />
mixedviT<br />
dania, 1923, d. kosteri 0,00032<br />
He _ heliumi 2 `helios~ _ berZ. mze inglisi, 1895, u. ramzai da sxv. _<br />
Hg _ hidrargirumi<br />
(vercxliswyali)<br />
H _ hidrogeniumi<br />
(wyalbadi)<br />
80 berZ. `wyali vercxlis~ cnobilia uZvelesi dro idan 0,000007<br />
1 `hidrogenium~ _ laT. wylis<br />
warmomqmneli<br />
Hs _ hesiumi 108 `hesen~ _ miwis saxeli germaniaSi<br />
Ho _ holmiumi 67 stokholmis laT. saxelis `holmias~<br />
mixedviT<br />
inglisi, 1766, h. kavendiSi 0,15<br />
germania, 1984, mecn. jgufi _<br />
SvedeTi, 1879, p. kleve 0,0003<br />
* memilioned %-ze naklebi aRniSnulia (_) niSniT.<br />
** wminda da gamoyenebiTi qimiisa da fizikis kavSirebis (IUPAC) mier miRebulia, rom xelovnurad miRebul 110-e<br />
elements ewodos darmStadtiumi (Ds), 111-es _ rentgeniumi (Rg), xolo 112-s _ koperliciumi (Cn).<br />
_