15.12.2012 Views

gadaSenebuli organizmebi - Ganatleba

gadaSenebuli organizmebi - Ganatleba

gadaSenebuli organizmebi - Ganatleba

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

1<br />

Tavi<br />

1<br />

Tavi<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

am nawilSi Seityob:<br />

rogor warmoiqmna dedamiwa;<br />

rodis gaCnda sicocxle dedamiwaze;<br />

rogori iyo buneba Zalian didi xnis win;<br />

rogor gaiges adamianebma dinozavrebis<br />

arsebobis Sesaxeb;<br />

ratom gadaSendnen dinozavrebi;<br />

SeZleb:<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

Seadaro uZvelesi da Tanamedrove orga-<br />

nizmebi;<br />

aRadgino namarxi;<br />

CaerTo kvlevebSi da gaxde `patara<br />

mecnieri~;<br />

gamoTqva sakuTari mosazreba, Tu ratom<br />

gadaSendnen esa Tu is <strong>organizmebi</strong>.


1<br />

§ 12<br />

zavropodebi meCxeri<br />

kbilebiT foTlebs kargad<br />

wyvetdnen, magram ver<br />

ReWavdnen.<br />

22<br />

Tavi<br />

barozavri<br />

yvelaze didi dinozavrebi<br />

dedamiwaze odesme arsebul cxovelTa Soris<br />

yvelaze didebi mcenarismWameli dinozavrebi iyvnen.<br />

maT zavropodebi erqvaT. zavropodebs patara<br />

Tavi da Zalze grZeli kiseri hqondaT. aseTi<br />

kiseri maRal xeebze norCi ylortebis mowyvetaSi<br />

exmarebodaT.<br />

dRevandeli balaxismWameli cxovelebis<br />

msgavsad, zavropodebi mudam WamiT iyvnen dakavebulni.<br />

maT meCxeri kbilebi hqondaT. aseTi kbilebiT<br />

mcenareebis daReWva SeuZlebeli iyo. amitom<br />

isini saWmels dauReWavad ylapavdnen da Tan patara<br />

qvebs ayolebdnen. kuWSi moxvedrili qvebi erTmaneTs<br />

exaxuneboda, sakvebs aqucmacebda da fafad<br />

aqcevda.<br />

diplodoki<br />

apaTozavri<br />

braqiozavri<br />

es zavropodebis saxeobebia. zavropodebi<br />

mSvidad cxovrobdnen. sxva cxovelebi maT<br />

Tavdasxmas ver ubedavdnen.<br />

rogor fiqrob, ratom?<br />

zavropodebi jogebad cxovrobdnen. rodesac<br />

maT naSiers safrTxe emuqreboda, isini wres kravdnen<br />

da patarebs SuaSi moaqcevdnen xolme.<br />

savarjiSoebi<br />

zogi Tanamedrove cxovelic zavropodebis<br />

msgavsad icavs Tavis naSiers.<br />

1. rogor icavdnen naSiers mtrisgan didi dinozavrebi?<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

es sainteresoa...<br />

zavropodebis msgavsad,<br />

sakvebTan erTad qvebs<br />

mravali Tanamedrove<br />

frinveli da zogi<br />

qvewarmavali, magaliTad,<br />

niangi, ylapavs.<br />

2. riT gansxvavdebodnen zavropodebi sxva mcenarismWameli dinozavrebisgan?<br />

3. rogor fiqrob, ra mouvidodaT zavropodebs foTlebTan erTad qvebic<br />

rom ar CaeylapaT?<br />

Seadare grZelkisera Jirafi zavropods, ipove maT agebulebaSi msgavseba<br />

da gansxvaveba. zavropodi qvewarmavlebis jgufs ekuTvnoda. cxovelebis<br />

romel jgufs ekuTvnis Jirafi?<br />

2


1<br />

§ 13<br />

es dinozavris brWyalebia.<br />

ra mniSvneloba hqonda<br />

msxverplis daWerisas aseT<br />

grZel brWyalebs?<br />

2<br />

Tavi<br />

veloceraptori<br />

xorcismWameli dinozavrebi<br />

mSvidobiani mcenarismWamelebisgan gansxvavebiT,<br />

xorcismWameli dinozavrebi sxva cxovelebs esxmodnen<br />

Tavs. Tumca zogierTi maTgani leSiT, anu<br />

mkvdari cxovelebiTac ikvebeboda.<br />

TiTqmis yvela xorcismWameli dinozavri ukana<br />

fexebze amarTuli dadioda. grZeli da Zlieri<br />

fexebiT isini swrafad darbodnen. wina kidurebi<br />

SedarebiT mokle hqondaT da msxverplis dasaWerad<br />

iyenebdnen.<br />

xorcismWameli dinozavrebi basri eSvebiT da<br />

brWyalebiT, mZlavri ybebiTa da Ronieri fexebiT<br />

gamoirCeodnen. gansakuTrebiT sastiki tiranozavri<br />

iyo. igi brWyalebiTa da kbilebiT iolad fatravda<br />

mowinaaRmdegis qerclian kansa da kunTebs.<br />

tiranozavri didi zomis iyo da damoukideblad nadirobda.<br />

daakvirdi tiranozavris kbilebs. saiT aris<br />

mimarTuli kbilebis wvetebi?<br />

rogor fiqrob, raSi daexmareboda kbilebis<br />

aseTi ganlageba xorcismWamelebs?<br />

celofizisi<br />

troodoni<br />

xorcismWamelebis mravali saxeoba arsebobda.<br />

zogi maTgani patara da mkvircxli iyo. isini<br />

did cxovelebze gundurad nadirobdnen.<br />

zogi mtacebeli sxva dinozavris budeebidan<br />

kvercxebs `iparavda~. aseT dinozavrebs kvercxis<br />

naWuWis dasamtvrevad niskarti ganuviTardaT.<br />

savarjiSoebi<br />

aRwere dinozavris niskarti. rogor<br />

fiqrob, ratom sWirdeboda aseTi<br />

agebulebis niskarti?<br />

1. riT gansxvavdebodnen xorcismWameli dinozavrebi sxva dinozavrebisgan?<br />

2. rogor fiqrob, ratom nadirobdnen patara zomis dinozavrebi gundurad?<br />

sxvadasxva dinozavrs TaTebze brWyalebis gansxvavebuli raodenoba<br />

hqonda. suraTebis mixedviT daadgine, ramdenbrWyaliani dinozavrebi<br />

arsebobdnen. Cawere monacemebi rveulSi mocemuli sqemis Sesabamis<br />

ujraSi.<br />

1 2<br />

5<br />

xorcismWameli dinozavrebi<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

_ brWyaliani _ brWyaliani<br />

_ brWyaliani<br />

3<br />

6<br />

4<br />

2


1<br />

§ 14-15<br />

2<br />

Tavi<br />

lioplevrodoni<br />

pleziozavri<br />

qvewarmavlebi ipyroben<br />

dedamiwas<br />

Sen ukve gaecani xmeleTze mcxovreb qvewarmavlebs<br />

– dinozavrebs. dinozavrebTan erTad qvewarmavlebis<br />

sxva saxeobebi zRvebSi, xmeleTze da haer­<br />

Si binadrobdnen.<br />

zRvaSi mcxovreb yvela qvewarmavals filtvebi<br />

hqonda. amitom isini haeris CasasunTqad wylis zedapirze<br />

amodiodnen. maTi umravlesoba kvercxs<br />

xmeleTze debda.<br />

iqTiozavri zRvis erTaderTi qvewarmavali iyo,<br />

romelic kvercxs ar debda. is Tavis naSiers cocxlad,<br />

wyalSi Sobda.<br />

es uZvelesi qvewarmavali sxeulis<br />

gasaTbobad zurgze aRmarTul<br />

`ialqans~ mzes uficxebda.<br />

zRvis uZvelesi qvewarmavlebi saukeTeso<br />

mcuravebi iyvnen. Seadare maTi agebuleba<br />

xmeleTis binadar qvewarmavlebs. sxeulis<br />

ra nawilebi aqvT zRvis qvewarmavlebs<br />

gansxvavebuli? rogor fiqrob, ratom?<br />

iqTiozavri<br />

adreuli niangi<br />

zogierT qvewarmavals droTa ganmavlobaSi<br />

frTebi gaezarda. ase gaCnda mfrinavi qvewarmavlebi.<br />

maTi tyavis frTebi sxeulsa da kidurebs Soris<br />

iyo gadaWimuli. yvela mfrinav qvewarmavals<br />

saocrad msubuqi Zvlebi hqonda, rac frenas uadvilebda.<br />

aRwere mfrinavi qvewarmavlis –<br />

pterodaqtilis frTebi, niskarti.<br />

rogor fiqrob, sad unda ecxovra aseTi didi<br />

frTebis mqone qvewarmavals, rom afrenaSi<br />

xeli ar SeSloda? riT gansxvavdebian es<br />

qvewarmavlebi frinvelebisgan?<br />

savarjiSoebi<br />

1. romel saarsebo garemoSi cxovrobdnen uZvelesi qvewarmavlebi?<br />

2. riT gansxvavdeba iqTiozavri yvela sxva qvewarmavlisgan? romel<br />

Tanamedrove cxovels mogagonebs igi?<br />

aRwere am uZvelesi niangis sxeulis,<br />

kudis, kbilebis agebuleba. rogor<br />

iyo igi Seguebuli wyalSi cxovrebas?<br />

daakvirdi sxvadasxva garemoSi<br />

mcxovreb qvewarmavalTa suraTebs.<br />

CamoTvale sxeulis is nawilebi,<br />

romlebic maT saarsebo garemosTan<br />

SeguebaSi exmareba. Cawere monacemebi<br />

rveulSi mocemuli sqemis<br />

Sesabamis ujraSi.<br />

saarsebo garemo garemosTan Seguebis niSnebi<br />

xmeleTi<br />

wyali<br />

haeri<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

2


1<br />

§ 16<br />

asteroidi<br />

asteroidis dedamiwaze<br />

Camovardnas afeTqeba<br />

mohyva. dedamiwa mtvris<br />

RrublebiT daifara.<br />

asteroidis Camovardnam<br />

dedamiwaze miwisZvrebi da<br />

vulkanebis amofrqveva gamoiwvia.<br />

28<br />

Tavi<br />

ratom gadaSendnen<br />

dinozavrebi ?<br />

milionobiT wlis win dedamiwaze arsebuli mravali<br />

organizmi gadaSenda. maT Soris iyvnen dinozavrebi,<br />

zRvaSi mcxovrebi da mfrinavi qvewarmavlebi.<br />

ratom moxda es? mecnierebi am kiTxvaze zust<br />

pasuxs ver scemen. <strong>organizmebi</strong>s gadaSenebis ramdenime<br />

mosazreba arsebobs.<br />

zogi mecnieris azriT, dinozavrebis gadaSeneba<br />

uzarmazari asteroidis Camovardnam gamoiwvia.<br />

mtverSi gaxveul dedamiwaze mzis Suqi veRar aRwevda.<br />

Cvens planetaze ramdenime wliT sicivem,<br />

uhaerobam da sibnelem daisadgura.<br />

zogi mecnieri fiqrobs, rom mravali dinozavris<br />

erTdroulad sikvdilis mizezi wyaldidoba an sxva<br />

stiqiuri ubedureba unda yofiliyo.<br />

zogierTi mecnieris azriT dinozavrebis gadaSenebis<br />

mizezi amindis uecari cvlileba iyo. dedamiwaze<br />

acivda. dinozavrebi mzis siTboze iyvnen<br />

damokidebulni da dabal temperaturas ver Seeguvnen.<br />

amitom, maTi umravlesoba daiRupa.<br />

qvewarmavlebidan xvlikebi, gvelebi, kuebi da zogierTi<br />

saxeobis frTosani dinozavri gadarCa.<br />

gadarCenilTa Soris iyvnen ZuZumwovrebi<br />

da mwerebic.<br />

savarjiSoebi<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

suraTze naCvenebia<br />

zogierTi gadarCenili<br />

cxoveli. daasaxele isini.<br />

rogor fiqrob, ram Seuwyo<br />

xeli maT gadarCenas?<br />

1. ratom ver SeZles dinozavrebma asteroidis CamovardniT gamowveul<br />

mtverSi cxovreba?<br />

2. gaixsene kvebiTi jaWvi da moifiqre, raze iyo damokidebuli xorcismWameli<br />

dinozavrebis sicocxle?<br />

3. dinozavrebis gadaSenebis romel versias emxrobi? daasabuTe Seni<br />

mosazreba.<br />

daxate dinozavrebis gadaSenebis amsaxveli naxati da miiRe monawileoba<br />

saskolo gamofenaSi. moifiqreT, rogor gamoavlenT gamarjvebulebs.<br />

29


1<br />

§ 17<br />

0<br />

Tavi<br />

uZvelesi niangi<br />

nilosis niangi<br />

Seadare uZvelesi niangi<br />

Tanamedrove niangs.<br />

daadgine, ra niSnebiT<br />

gansxvavdebian isini<br />

erTmaneTisgan.<br />

dinozavrebis gadaSenebis<br />

Semdeg...<br />

uZvelesi qvewarmavlebi didxans batonobdnen<br />

dedamiwaze. rogorc ici, zogierTi saxeoba gadaSenebas<br />

gadaurCa da dResac cxovrobs.<br />

Tanamedrove qvewarmavlebidan dinozavrTa uaxloes<br />

`naTesavebad~ niangebi iTvlebian.<br />

zogierTi dinozavri fafuki balniT an bumbuliT<br />

iyo dafaruli. mecnierebi fiqroben, rom am<br />

bumbuliani mtacebeli qvewarmavlebisgan droTa<br />

ganmavlobaSi pirveli frinvelebi warmoiSvnen.<br />

arqeopteriqsi pirveli mfrinavi qvewarmavali<br />

iyo, romelic frinvels hgavda. igi frenisas mwerebze<br />

nadirobda.<br />

arqeopteriqss dinozavriviT grZeli,<br />

Zvlovani kudi, kbilebi da brWyalebi<br />

hqonda. riT hgavs Tanamedrove<br />

frinveli arqeopteriqss?<br />

dinozavrebis gadaSenebis Semdeg dedamiwaze<br />

mcenareebis da cxovelebis mravali axali saxeoba<br />

gaCnda. gansakuTrebiT ganviTardnen ZuZumwovrebi.<br />

pirveli ZuZumwovrebi uZveles qvewarmavlebTan<br />

erTad arsebobdnen. dinozavrebis gadaSenebis Semdeg<br />

ki maTi cxovreba gacilebiT usafrTxo gaxda.<br />

ZuZumwovrebis uamravi axali saxeoba gaCnda.<br />

dReisaTvis dedamiwaze isini erT­erTi<br />

yvelaze Zlieri da gonieri arsebebi arian.<br />

qvewarmavlebis batonobis<br />

dros ZuZumwovrebi Zalian<br />

patara zomisani iyvnen.<br />

savarjiSoebi<br />

1. uZvelesi qvewarmavlebis romeli STamomavlebi binadroben dRemde<br />

dedamiwaze?<br />

2. Seni azriT, ratom ar aqvT Tanamedrove frinvelebs kbilebi?<br />

3. dinozavrebis arsebobis dros ZuZumwovrebi sakvebis mosapoveblad<br />

mxolod daRamebisas gamodiodnen. rogor fiqrob, ratom?<br />

zogierTi dRevandeli ZuZumwovari garegnulad uZveles qvewarmavals<br />

mogvagonebs. Seadare isini erTmaneTs da ipove msgavseba­gansxvavebebi.<br />

triceratopsi martorqa<br />

pterodaqtili<br />

<strong>gadaSenebuli</strong> <strong>organizmebi</strong><br />

Ramura<br />

dinozavris fexi<br />

1


2<br />

2<br />

Tavi<br />

2<br />

am nawilSi Seityob:<br />

ra aris ruka da globusi;<br />

rogor warmoedginaT dedamiwa Zvelad;<br />

rogori forma aqvs dedamiwas;<br />

vin imogzaura pirvelad dedamiwis<br />

garSemo;<br />

Tavi<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

vin aRmoaCina amerika;<br />

rogor daipyres arqtika da antarqtida;<br />

rogor ikvleven dRes dedamiwas.<br />

SeZleb:<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

gaecno uZvelesi xalxis Sexedulebebs<br />

dedamiwis Sesaxeb;<br />

gaecno mogzaurebs da maT aRmoCenebs;<br />

imogzauro rukis daxmarebiT cnobili<br />

mogzaurebis kvaldakval;<br />

laSqrobebsa da mogzaurobebSi saWiro<br />

xelsawyoebis gamoyenebas;<br />

gzis gagnebas rukisa da kompasis daxmarebiT.


2<br />

§ 18-19<br />

horizontis mxareebi<br />

gaixsene, ra aris horizonti da horizontis xazi. daakvirdi suraTs da daadgine, rogori<br />

horizontia gamosaxuli – Ria Tu daxuruli? sad gadis horizontis xazi?<br />

d (W)<br />

Tavi<br />

C (N)<br />

s (S)<br />

a (E)<br />

es horizontis mTavari mxareebia.<br />

gaixsene, ras niSnavs<br />

aRniSvnebi: C, s, d, a?<br />

gaSlil sivrceSi ise Cans, TiTqos horizontis<br />

xazi Cven garSemo wres qmnis. am wreze oTx mTavar mimarTulebas<br />

varCevT: CrdiloeTs, samxreTs, dasavleTsa<br />

da aRmosavleTs.<br />

C (N)<br />

Tu Sen CrdiloeTis mimarTulebiT<br />

midixar, ukan ra mimarTulebiT<br />

dabrundebi?<br />

horizontis oTxi mTavari mxaris codna mimar­<br />

Tulebis dasadgenad yovelTvis sakmarisi ar aris.<br />

zogjer mgzavrs siaruli ara CrdiloeTis an aRmosavleTis<br />

mimarTulebiT sWirdeba, aramed maT<br />

Soris. Aamitom horizontis wreze kidev oTx mxares<br />

gamoyofen. eseni horizontis Sualeduri mxareebia:<br />

Crdilo­aRmosavleTi, Crdilo­dasavleTi,<br />

samxreT­aRmosavleTi da samxreT­dasavleTi.<br />

mgzavrma, romelic CrdiloeTsa<br />

da aRmosavleTs Soris aris wasasvleli,<br />

Crdilo­aRmosavleTis<br />

mimarTulebiT unda imoZraos.<br />

horizontis Sualeduri mxareebi<br />

SemoklebiT ase aRiniSneba:<br />

Ca (NE) – Crdilo­aRmosavleTi;<br />

Cd (NW) – Crdilo­dasavleTi;<br />

sa (SE) – samxreT­aRmosavleTi;<br />

sd (SW) – samxreT­dasavleTi.<br />

savarjiSoebi<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

garemoSi horizontis<br />

mxareebis dasadgenad<br />

kompass iyeneben.<br />

Cd (NW)<br />

d (W)<br />

sd (SW)<br />

C (N)<br />

s (S)<br />

Ca (NE)<br />

a (E)<br />

sa (SE)<br />

horizontis mTavari da<br />

Sualeduri mxareebi<br />

1. SuadRisas horizontis romel mxaresaa Crdili mimarTuli? romelia<br />

misi sapirispiro mimarTuleba?<br />

2. CamoTvale horizontis Sualeduri mxareebi. rogor fiqrob, ratom<br />

hqvia maT Sualeduri?<br />

3. Tu mgzavri, romelic Crdilo-aRmosavleTis mimarTulebiT moZraobda,<br />

Semotrialda da ukan brundeba, romeli mimarTulebiT ivlis igi?<br />

rveulSi Caxaze wre. wreSi wiTeli fanqriT gaavle horizontis mTavari mimarTulebebis<br />

maCvenebeli ori urTierTgadamkveTi xazi. maTi boloebi patara<br />

isrebiT moniSne. horizontis mxareebs miuwere Sesabamisi aRniSvnebi.<br />

Semdeg wiTel xazebs Soris ori, aseve urTierTgadamkveTi lurji feris<br />

xazi gaavle. maTac boloebze gaukeTe isrebi da horizontis Sualedur<br />

mxareebs miuwere aRniSvnebi.<br />

naxazis mixedviT daadgine, romelia Crdilo­dasavleTisa da samxreTdasavleTis<br />

sapirispiro mimarTulebebi?


2<br />

§ 20<br />

1<br />

2<br />

Tavi<br />

Zveli berZnebis azriT, dedamiwas<br />

Tavze TaRiviT ca dahyurebda,<br />

romelic RmerTebis mier dasjil<br />

goliaTs – atlants eWira. dedamiwis<br />

SuaSi aRmarTuli iyo olimpos<br />

mTa, sadac ukvdavi RmerTebi<br />

cxovrobdnen da iqidan mTel<br />

msoflios adevnebdnen Tvalyurs.<br />

rogor warmoedginaT<br />

dedamiwa Zvelad?<br />

Zvelad adamianebs dedamiwa brtyeli egonaT.<br />

isini dedamiwis zedapiris mxolod mcire nawils<br />

xedavdnen, romelic sadRac Sors, TiTqos cas uer-<br />

Tdeboda.<br />

sxvadasxva xalxs sxvadasxvanairi warmodgena<br />

hqonda dedamiwis Sesaxeb. magaliTad, babilonelebs<br />

dedamiwa wyliT garSemortymuli mTa<br />

egonaT, romlis erT ferdobze maTi qveyana - babiloni<br />

mdebareobda. mTis anu dedamiwis Tavze ki<br />

cis TaRi TasiviT iyo dapirqvavebuli.<br />

indoelTa azriT, dedamiwa spiloebis zurgze<br />

idga, romlebic giganturi kus bakanze iyvnen Semdgarni.<br />

Tavad ku spiloebis rZis ukidegano zRvaSi<br />

dacuravda.<br />

berZnebi fiqrobdnen, rom dedamiwa brtyeli,<br />

Tumca odnav amozneqili formis iyo, gars ki `far-<br />

To mdinare~ – okeane uvlida.<br />

3<br />

egviptelebs miaCndaT, rom dedamiwa mwoliare<br />

RmerTia da mis sxeulze xeebi, balaxebi da yvavilebi<br />

izrdeba. maTi azriT, zeca dedamiwis Tavze gadafarebuli<br />

qalRmerTi iyo, xolo varskvlavebi –<br />

misi samoselis Sesamkobi Zvirfasi Tvlebi.<br />

droTa ganmavlobaSi adamianebma daiwyes ucnob<br />

adgilebSi mogzauroba. Sedegad TandaTan Seicvala<br />

da Seivso warmodgenebi dedamiwis Sesaxeb.<br />

egviptelTa azriT, caze marcxniv da<br />

marjvniv RmerTis gemebi moZraobdnen da<br />

mzes gzas uCvenebdnen aisidan daisamde.<br />

savarjiSoebi<br />

4<br />

didi xnis ganmavlobaSi xalxs sjeroda,<br />

rom dedamiwa brtyeli iyo da mis Soreul<br />

kideze mezRvaurebi saSineli urCxulis<br />

xaxaSi Cacvivdebodnen.<br />

1. rogor warmoedginaT dedamiwis forma Zvelad? ratom fiqrobdnen<br />

ase?<br />

2. dedamiwis Sesaxeb romeli warmodgena mogewona da ratom?<br />

3. sinamdvileSi rogori forma aqvs dedamiwas?<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

es sainteresoa..<br />

evropelebi mxolod<br />

evropis, afrikisa<br />

da aziis kontinentebs<br />

icnobdnen. isini<br />

fiqrobdnen, rom<br />

dedamiwas uzarmazari<br />

TefSis forma hqonda,<br />

romlis SuaSi xmeleTi<br />

iyo, gars ki wyali ekra.<br />

daakvirdi suraTebs da teqstis saSualebiT daadgine, romeli suraTebi<br />

Seesabameba indoelebisa da babilonelebis warmodgenebs dedamiwis<br />

Sesaxeb?<br />

gaixsene, ramdeni okeane da kontinentia dedamiwaze, konturul rukaze<br />

(danarTi 3) gaukeTe warwerebi da gaaferade.<br />

5


2<br />

§ 21<br />

Tu mTvaris dabnelebisas,<br />

RamiT am ciur sxeuls<br />

daakvirdebi, aucileblad<br />

SeamCnev, rogor ecema<br />

dedamiwis Crdili mTvares da<br />

ra formisaa igi.<br />

8<br />

Tavi<br />

dedamiwis forma da sidide<br />

dedamiwa uzarmazari burTia, romelic gamudmebiT<br />

brunavs.<br />

berZenma mecnierebma jer kidev Zalian didi xnis<br />

win SeniSnes, rom mTvaris dabnelebisas masze warmoqmnili<br />

dedamiwis Crdili mrgvali iyo. es ki mowmobda,<br />

rom dedamiwa sferos formisaa.<br />

Cveni planeta rom brtyeli iyos, samzer milSi<br />

Cven mas mTlianad davinaxavdiT.<br />

dedamiwa rom mrgvalia, es zRvaSi moZrav gemze<br />

dakvirvebiTac mtkicdeba.<br />

simaRleze asvlisas horizonti farTovdeba da Cveni xedvis<br />

are izrdeba. Tu kargad daakvirdebi, SeamCnev, rom horizontis<br />

xazs yovelTvis rkalis forma aqvs.<br />

suraTze xedav, rom gemis napirTan moaxloebisas<br />

horizontze jer gemis anZa moCans, Semdeg ki – misi<br />

korpusi. roca gemi napirs Sordeba, piriqiT – horizontis<br />

miRma jer misi korpusi uCinardeba, Semdeg<br />

ialqnebi da bolos anZa. dedamiwa rom brtyeli yofiliyo<br />

da ara mrgvali, Sen gemis korpuss mTlianad<br />

dainaxavdi, sanam igi wertilad ar gadaiqceoda da<br />

sabolood ar gaqreboda TvalTaxedvidan.<br />

daaxloebiT 400 wlis win fernando magelanis<br />

eqspediciam pirvelad Semouara dedamiwas. man mogzauroba<br />

espaneTidan dasavleTis mimarTulebiT<br />

daiwyo da sami wlis Semdeg aRmosavleTidan dabrunda.<br />

amiT kidev erTxel damtkicda dedamiwis<br />

simrgvale.<br />

dRes aRaravis epareba eWvi, rom dedamiwa<br />

mrgvalia. kosmosidan Cveni planeta, rogorc sferuli<br />

sxeuli, ise Cans. amas kosmosidan gadaRebuli<br />

fotoebic adasturebs.<br />

es kosmosidan gadaRebuli dedamiwaa. dedamiwa<br />

sakamod didia, Tumca mzeze bevrad pataraa. amJamad<br />

ukve zustad aris dadgenili Cveni planetis zomebi.<br />

savarjiSoebi<br />

1. rogori forma aqvs dedamiwas? moiyvane erTi damamtkicebeli mosazreba.<br />

2. ratom egonaT Zvel berZen mecnierebs dedamiwa mrgvali?<br />

3. rogor damtkicda f. magelanis mogzaurobiT, rom dedamiwa mrgvalia?<br />

4. rogor fiqrob, Seicvala Tu ara dedamiwam forma Tavisi arsebobis man-<br />

Zilze?<br />

5. rogor fiqrob, ratom xedaven Soridan jer mTis mwvervals da miaxloebisas<br />

– mTis Zirs?<br />

1. muyaos qaRaldebisgan gamoWeri kvadrati da wre. gaxvrite isini da<br />

Camokide Zafze. aiRe ZafiT kvadrati da is ise daiWire, rom anTebul<br />

fanarsa da kedels Soris moeqces. daakvirdi, rogori forma aqvs kvadratis<br />

Crdils. Semdeg Semoatriale Zafi da daadgine, Seicvala Tu ara<br />

kvadratis Crdilma forma? dakvirvebis Sedegebi CainiSne.<br />

2. aiRe Zafze Camokidebuli wre da igive gaimeore. daakvirdi, rogori<br />

forma aqvs wris Crdils, Seicvala Tu ara man<br />

forma Semobrunebisas da Sedegebi CainiSne.<br />

3. Semdeg aiRe Zafze Camokidebuli patara bur-<br />

Tula da igive cda Caatare. daadgine, icvleba<br />

Tu ara burTulis Crdilis forma misi<br />

Semobrunebisas?<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

gaixsene, mzis sistemaSi<br />

meramdene planetaa dedamiwa<br />

da romelia misi mezobeli<br />

planetebi?<br />

4. dakvirvebis Sedegebis mixedviT daadgine, icvleboda Tu ara kvadratis,<br />

wrisa da burTulis Crdilis formebi Semobrunebisas. gamoitane daskvna,<br />

ra damtkicda am cdis Sedegad?<br />

9


2<br />

§ 22<br />

0<br />

Tavi<br />

pirveli globusi,<br />

daaxloebiT, xuTasi wlis<br />

win germanelma mogzaurma da<br />

geografma, martin behaimma<br />

daamzada. es globusi dResac<br />

germaniaSi, qalaq niurbergSi<br />

inaxeba.<br />

globusi<br />

mas Semdeg, rac sabolood dadginda, rom dedamiwas<br />

burTis forma aqvs, mecnierebma misi modeli<br />

Seqmnes. globusi Cveni planetis mraval milionjer<br />

Semcirebuli modelia.<br />

globusi dedamiwis formas gviCvenebs. masze<br />

zustad aris gamosaxuli okeaneebis, zRvebis, kontinentebis,<br />

kunZulebis, naxevarkunZulebis da sxva<br />

geografiuli obieqtebis moxazuloba.<br />

globusi liTonis RerZzea damagrebuli da mis<br />

garSemo Tavisuflad brunavs. dedamiwac aseve<br />

brunavs Tavisi warmosaxviTi RerZis garSemo,<br />

romelic mis polusebze gadis. daadgine, ramdeni<br />

polusi aqvs dedamiwas?<br />

globusze, iseve rogorc rukaze, wyali cisferi<br />

feriT aRiniSneba, xolo xmeleTi – mwvaned, yviTlad<br />

da yavisfrad.<br />

globusze mTeli dedamiwis erTdroulad danaxva<br />

SeuZlebelia. Tu mas RerZis garSemo davatrialebT,<br />

maSin CvenTvis saWiro adgils advilad<br />

movnaxavT.<br />

savarjiSoebi<br />

am globusze msoflios<br />

qveynebia gamosaxuli.<br />

1. ratom iTvleba globusi dedamiwis modelad?<br />

2. rogor fiqrob, ra upiratesoba da nakli aqvs<br />

globuss?<br />

3. daakvirdi globusis zedapirs da gansazRvre, ra<br />

ufro metia dedamiwaze, wyali Tu xmeleTi?<br />

moZebne globusze CrdiloeTi amerika, antarqtida,<br />

CrdiloeTi yinulovani okeane, avstralia, afrika.<br />

SegiZlia globusze am kontinentebis erTdroulad<br />

danaxva? ratom?<br />

daamzade saqarTvelos patara droSa. moZebne globusze<br />

Savi zRva da saqarTvelo. saqarTvelos adgilze<br />

Seni droSa plastiliniT daamagre.<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

es sainteresoa..<br />

sityva `globusi~ laTinuri<br />

enidan modis da<br />

qarTulad `burTs~ niSnavs.<br />

sanqt­peterburgSi<br />

orasi wlis win damzadebuli<br />

araCveulebrivi<br />

globusi inaxeba. mis gareTa<br />

nawilze dedamiwaa<br />

gamosaxuli, SigniT ki<br />

– cis TaRi. globusis<br />

`mucelSi~ Tavisuflad<br />

eteva 12 kaci. roca<br />

globusi brunavs,<br />

garedan SegiZlia dedamiwis<br />

moZraobas daakvirde,<br />

Signidan ki – varskvlavian<br />

cas.<br />

1


2<br />

§ 23-24<br />

e v r o p a<br />

l i b i a<br />

eTiopiis okeane<br />

pirveli geografiuli ruka berZenma<br />

mecnierma, eratosTenem Seadgina. masze<br />

naCvenebi iyo im droisaTvis cnobili<br />

xmeleTis nawilebi da zRvebi.<br />

wynari okeane<br />

CrdiloeTi<br />

amerika<br />

es naxevarsferoebis rukaa.<br />

Seadare erTmaneTs globusi<br />

da naxevarsferoebis ruka.<br />

ra saerTo aqvT maT da riT<br />

gansxvavdebian erTmaneTisgan?<br />

2<br />

Tavi<br />

a z i a<br />

CrdiloeTis<br />

yinulovani<br />

okeane<br />

eriTriis zRva<br />

antarqtida<br />

ra aris ruka?<br />

roca globuss vuyurebT, dedamiwis zedapiris<br />

mxolod naxevars vxedavT. dedamiwa furcelze rom<br />

gamovsaxoT, amisaTvis saWiroa misi or nawilad<br />

`gaWra~. mecnierebi asec moiqcnen, maT dedamiwa or<br />

nawilad gayves da Sesabamisad ori – dasavleTi da<br />

aRmosavleTi naxevarsfero miiRes.<br />

atlantis<br />

okeane<br />

samxreTi<br />

amerika<br />

ruka naxatia, romelic zevidan danaxuli<br />

da dapataravebuli dedamiwis<br />

zedapiris ama Tu im nawils asaxavs. igi<br />

adgilis aRweris erT-erTi saSualebaa.<br />

rukaze SeiZleba mTeli dedamiwa, erTi<br />

romelime kontinenti, qveyana an sulac<br />

erTi raioni iyos gamosaxuli.<br />

dasavleTi naxevarsfero aRmosavleTi naxevarsfero<br />

afrika<br />

evropa<br />

CrdiloeTis<br />

yinulovani okeane<br />

indoeTis<br />

okeane<br />

azia<br />

antarqtida<br />

avstralia<br />

erTsa da imave adgils SeiZleba ramdenime<br />

saxis ruka asaxavdes da am adgilis Sesaxeb sxvadasxva<br />

informacias gvaZlevdes. amitom rukebi<br />

sxvadasxva Sinaarsisaa.<br />

wynari okeane<br />

fizikur rukaze naCvenebia mTebi, mdinareebi, vakeebi<br />

da sxva. arsebobs specialuri daniSnulebis<br />

rukebi: samxedro, sazRvao, turistuli da sxva.<br />

rukas didi mniSvneloba aqvs. misi daxmarebiT<br />

vadgenT ama Tu im obieqtis adgilmdebareobas, vecnobiT<br />

kontinentebisa da qveynebis bunebas, xalxs,<br />

qalaqebs. rukebi gvexmareba mogzaurobaSi, naosnobaSi,<br />

samSeneblo da samxedro saqmeSi da a. S.<br />

saqarTvelos<br />

a t l a s i<br />

rukebis krebuls atlasi<br />

ewodeba. masSi sxvadasxva<br />

Sinaarsis rukebia<br />

Tavmoyrili.<br />

savarjiSoebi<br />

Zveli rukebis daxmarebiT vigebT, Tu rogor icvleboda esa<br />

Tu is adgili droTa ganmavlobaSi. Tu Zvel da axal rukebs<br />

SevadarebT, SevniSnavT, Tu rogor qreba Zveli da Cndeba<br />

axali qveynebi, qalaqebi, gzebi.<br />

rogor fiqrob, romeli rukebia ufro<br />

zusti, Zveli Tu axali?<br />

1. ra aris ruka da ra mniSvneloba aqvs mas?<br />

2. rogor fiqrob, ra iqneba aRniSnuli turistul rukaze?<br />

3. gaixsene, romeli rukebi ginaxavs da ra iyo maTze aRniSnuli?<br />

1. CamoTvale, romeli kontinentebi mdebareobs aRmosavleT naxevarsferoSi?<br />

dasavleT naxevarsferoSi?<br />

2. romeli okeane mdebareobs afrikasa da avstralias Soris?<br />

3. romeli okeaneebi esazRvreba CrdiloeT amerikas dasavleTidan da<br />

aRmosavleTidan?<br />

4. romeli okeane mdebareobs yvelaze CrdiloeTiT?<br />

5. romeli kontinenti mdebareobs yvelaze samxreTiT?<br />

mogzaurebi da aRmoCenebi<br />

es sainteresoa..<br />

qarTvelebis winaprebs,<br />

kolxebsac SeudgeniaT<br />

rukebi. am rukebs kirbebi<br />

erqva. Tixis firfitebze<br />

gzebi, wylisa<br />

da xmeleTis sazRvrebi<br />

yofila aRniSnuli.


7<br />

134<br />

Tavi<br />

7<br />

Tavi<br />

saqarTvelo<br />

am nawilSi Seityob:<br />

sad mdebareobs saqarTvelo;<br />

rogoria saqarTvelos buneba;<br />

romelia saqarTvelos yvelaze<br />

didi mdinare da tba;<br />

romeli mxareebia saqarTveloSi;<br />

romeli qalaqebia saqarTveloSi.<br />

SeZleb:<br />

ipovo saqarTvelo msoflios rukaze;<br />

moZebno saqarTvelos rukaze mTebi,<br />

dablobebi, mdinareebi, tbebi, qalaqebi,<br />

mxareebi;<br />

aRniSno konturul rukaze saqarTvelos<br />

mTavari geografiuli obieqtebi.<br />

saqarTvelo<br />

135


7<br />

§ 92<br />

faravnis tbis wyali gamudmebuli<br />

Relvis gamo yovelTvis mRvriea. am<br />

tbaSi bevri Tevzia. tbis zedapiri<br />

zamTrobiT yinuliT ifareba.<br />

saqarTvelos tbebi<br />

da wyalsacavebi<br />

riwis tba afxazeTSi, mTis xeobaSi mdebareobs. misi wylis<br />

feri sezonebis mixedviT icvleba. mag., gazafxulze igi mwvane<br />

ferisaa, zamTarSi ki _ lurji. silamazis gamo riwis tbas<br />

`tbebis dedofals~ uwodeben.<br />

142<br />

Tavi<br />

saqarTveloSi mravali tbaa. isini erTmaneTisgan<br />

sididiT, warmoSobiT, wylis marilianobiT,<br />

siRrmiTa da mniSvnelobiT gansxvavdebian.<br />

tbaTa siuxviT samxreTi saqarTvelo – javaxeTi<br />

gamoirCeva. swored aq mdebareobs Cveni qveynis<br />

udidesi tba faravani da yvelaze wyaluxvi tba<br />

– tabawyuri.<br />

riwis tba yvelaze Rrmaa ara marto saqarTveloSi,<br />

aramed mTel samxreT kavkasiaSi. misi siRrme<br />

101 metria.<br />

paliastomis tba mdinare rionisa da Savi zRvis SeerTebis<br />

adgilas mdebareobs. tbis midamoebi WaobiTa da tyeebiT<br />

aris dafaruli.<br />

Tbilisis wyalsacavi anu `Tbilisis zRva~ sami mlaSe tbis adgilas Seiqmna.<br />

igi ori – didi da mcire `zRvisgan~ Sedgeba, romlebic erTmaneTTan<br />

arxebiT aris dakavSirebuli.<br />

saqarTveloSi 40-ze meti xelovnuri<br />

tba – wyalsacavia. maT sarwyavad<br />

da Tevzis mosaSeneblad iyeneben.<br />

zog maTganze eleqtrosadgurebia<br />

aSenebuli.<br />

savarjiSoebi:<br />

1. javaxeTs xSirad `tbebis<br />

mxaresac~ uwodeben. rogor<br />

fiqrob, ratom?<br />

2. daadgine, aris Tu ara Sens<br />

mxareSi tba an wyalsacavi.<br />

risTvis iyenebs mas mosaxleoba?<br />

daadgine msgavseba- gansxvavebaa tbasa da<br />

wyalsacavs Soris da Seavse sqema:<br />

saqarTvelo<br />

Jinvalis wyalsacavis Seqmna<br />

Jinvalis hidroeleqtrosadguris<br />

mSeneblobasTanaa dakavSirebuli. misi<br />

wyliT qalaq Tbilisis mosaxleobis<br />

didi nawili maragdeba.<br />

tba msgavseba wyalsacavi<br />

1. moZebne saqarTvelos rukaze (danarTi 14 ) sami tba. daadgine, romeli<br />

mdinare gamoedineba tbidan an Caedineba masSi?<br />

2. aRniSne konturul rukaze (danarTi 15) Semdegi tbebi: faravani, riwa,<br />

paliastomi, tabawyuri.<br />

3. danarTi 14-is gamoyenebiT daadgine, romel mdinareebzea Seqmnili<br />

Jinvalis, Saoris, sionis wyalsacavebi.<br />

143


7<br />

§ 96<br />

qalaqi rusTavi qvemo<br />

qarTlSi, mdinare mtkvris<br />

orive napirze mdebareobs. igi<br />

erT-erTi yvelaze Zveli da<br />

yvelaze `axalgazrda~ qalaqia<br />

saqarTveloSi.<br />

qalaqi foTi uZvelesi droidan iyo<br />

saqarTvelos `sazRvao WiSkari~. dResac, igi<br />

ara marto Cveni qveynis, aramed mTeli samxreTi<br />

kavkasiis udidesi navsadguria.<br />

146<br />

Tavi<br />

saqarTvelos qalaqebi<br />

da soflebi<br />

qveynis mosaxleobad is xalxebi iTvleba,<br />

romlebic am qveyanaSi cxovroben.<br />

saqarTveloSi, qarTvelebis garda, sxva erovnebis<br />

adamianebic cxovroben: somxebi, azerbaijanelebi,<br />

rusebi, osebi, afxazebi da sxva.<br />

saqarTvelos mosaxleobis udidesi nawili<br />

qristiania, Tumca Cvens qveyanaSi aseve sxva<br />

religiis warmomadgenlebic cxovroben. saqar-<br />

Tvelo CvenTan erTad mcxovrebi yvela xalxis<br />

saerTo samSobloa.<br />

Cveni qveynis mosaxleobis udidesi nawili<br />

saqarTvelos mTaTaSoris barSi, mdinareebisa<br />

da Savi zRvis sanapiroze cxovrobs. dablob<br />

adgilebsa da zRvis sanapiro zolSi qalaqebic<br />

bevria da soflebic.<br />

saqarTvelos teritoriis didi<br />

nawili mTebs, cicabo ferdobebsa<br />

da Rrma xeobebs ukavia. aseT adgilebSi<br />

cxovreba da saqmianoba<br />

ufro rTulia. amitom isini naklebadaa<br />

dasaxlebuli.<br />

sofeli uSguli kavkasionis mTebSi, zemo svaneTSi mdebareobs.<br />

igi ara marto saqarTveloSi, aramed evropaSic erT-erT<br />

yvelaze maRla mdebare dasaxlebul adgilad iTvleba.<br />

qalaqis sidide mosaxleobis raodenobazea damokidebuli.<br />

Cveni qveynis udidesi qalaqia Tbilisi.<br />

qalaqebi saqarTveloSi uZvelesi droidan arseboben.<br />

zogi maTgani dRemde SemorCa, isev qalaqia an<br />

soflad gadaiqca, zogierTi ki _ aRar arsebobs.<br />

dRes saqarTveloSi 54 qalaqi da 3500-ze meti<br />

sofelia.<br />

savarjiSoebi:<br />

kldeSi nakveTi qalaqi ufliscixe gorTan axlos, mdinare<br />

mtkvris marcxena napirze mdebareobs. igi kavkasiis<br />

teritoriaze mdebare erT-erTi uZvelesi dasaxlebaa.<br />

gaixsene, kidev romeli Zveli qalaqebi ici saqarTveloSi?<br />

1. rogor fiqrob, ratom aris bari ufro metad dasaxlebuli, vidre mTiani<br />

mxareebi?<br />

2. Seni azriT, ra gansxvavebaa qalaqsa da sofels Soris?<br />

saqarTvelo<br />

es sainteresoa..:<br />

amboben, rom qarTvelebi<br />

Zalian didxans<br />

cocxloben da maTi<br />

dRegrZelobis erTerTi<br />

saidumlo mawonSi<br />

imaleba. amJamad,<br />

Cvens qveyanaSi daaxloebiT<br />

150 adamiani<br />

100 welze meti asakisaa.<br />

3. rogor fiqrob, ra saqmianobas eweva mosaxleoba soflad da qalaqad?<br />

dawere patara moTxroba: `Cemi qalaqi~ (sofeli).<br />

aRwere: a) sad mdebareobs; b) ra hqvia da ratom; g) ramdeni adamiani cxovrobs;<br />

d) ra RirsSesaniSnaobebia; e) ra saqmianobas eweva mosaxleoba; v) gamoTqvi<br />

mosazrebebi, rogori ginda iyos Seni qalaqi.<br />

danarTi 17-is gamoyenebiT:<br />

a) amoiwere rveulSi saqarTvelos qalaqebi.<br />

b) qvemoT CamoTvlili qalaqebi daalage aRmosavleTidan dasavleTis mimar-<br />

TulebiT: foTi, rusTavi, quTaisi, Telavi, Tbilisi, gori, baTumi.<br />

g) CamoTvale oTxi qalaqi, romlebic mdinaris piras mdebareobs.<br />

d) daasaxele Savi zRvis piras mdebare qalaqebi.<br />

147


maia bliaZe<br />

rusudan axvlediani<br />

giorgi kvantaliani<br />

buneba 4<br />

moswavlis rveuli


saxeli<br />

gvari<br />

qalaqi/sofeli<br />

skola<br />

klasi<br />

es me var


masalebis SerCeva da gamoyeneba<br />

daxate velosipedi. mis TiToeul nawils miuwere, ra masalisgan daamzadebdi.<br />

axseni, ratom gamoiyene es masala?<br />

miuwere TiToeul sxeuls: a) ra Tvisebebi unda hqondes? b) ra masalisgan<br />

SeiZleba misi damzadeba?<br />

26<br />

sxeulebi Tvisebebi masala<br />

lursmani<br />

kovzi<br />

sarke<br />

burTi<br />

simkvrive, maxvili wveri,<br />

brtyeli Tavi ...<br />

rkinisgan ...


xe - bunebrivi masala<br />

rukis gamoyenebiT (danarTi 9) daadgine, romel kontinentze rogori tyeebia<br />

gavrcelebuli da Seavse cxrili:<br />

kontinenti wiwvovani tye foTlovani tye tropikuli tye<br />

(junglebi)<br />

afrika<br />

Semoxaze is sagnebi, romlebic xisgan mzaddeba:<br />

+<br />

27


sxvadasxva masalebi<br />

Seadare erTmaneTs qviSisa da Tixis Tvisebebi, daadgine maT Soris msgavsebagansxvaveba<br />

da Seavse diagrama:<br />

28<br />

qviSis Tvisebebi msgavsi Tvisebebi Tixis Tvisebebi<br />

daakavSire isrebiT masala da misgan damzadebuli sxeuli:


Tanmimdevrulad danomre bambisgan maisuris damzadebis procesi:<br />

es avtomobili sxvadasxva masalisganaa damzadebuli. daakvirdi mas da upasuxe<br />

kiTxvebs:<br />

1. ratom aris manqanis fanjrebi minisgan damzadebuli?<br />

2. ratom iyeneben rezins manqanis saburavebis dasamzadeblad?<br />

3. kidev ra masalaa gamoyenebuli? ratom?<br />

29


Caasxi jamSi onkanis wyali da Sig Cade Termometri. Caiwere wylis temperatura.<br />

Cayare jamSi yinulebi, Cade Termometri da daakvirdi mas:<br />

– ra mimarTulebiT moZraobs vercxliswyali TermometrSi?<br />

– ra niSnulze gaCerda? Caiwere miRebuli Sedegi.<br />

maswavleblis daxmarebiT aduRebul wyalSi Cade Termometri da upasuxe<br />

kiTxvebs:<br />

– siTxe Termometris milSi imave mimarTulebiT moZraobs?<br />

– ra niSnulze gaCerda vercxliswyali TermometrSi? Caiwere Sedegi.<br />

– Sen mier Catarebul cdebSi rogor icvleba vercxliswylis moZraobis<br />

mimarTuleba Termometris milSi?<br />

30<br />

wyali temperatura ( 0 C)<br />

onkanis<br />

yinulebiT<br />

aduRebuli<br />

aRwere Termometri:<br />

civi da Tbili<br />

Termometris milSi ...<br />

es siTxe temperaturis cvlilebasTan erTad ...<br />

janmrTeli adamianis temperatura ...


siTbos kargi da cudi gamtarebi<br />

naxatis mixedviT axseni, ratom SeinarCuna nayinma forma TermosSi da ratom<br />

dadna magidaze?<br />

sqemaSi daajgufe zamTrisa da zafxulis tansacmeli. Seadare erTmaneTs da<br />

daadgine maT Soris msgavseba-gansxvaveba. rogor fiqrob, ra masalisganaa isini<br />

damzadebuli?<br />

2<br />

1<br />

3<br />

4<br />

5<br />

tansacmeli<br />

cxeli amindis civi amindis<br />

7<br />

6<br />

8<br />

9<br />

10<br />

31


daalage saxlis nawilebi siTbos dakargvis mixedviT (pirvel adgilas dawere<br />

saxlis is nawili, romelmac yvelaze meti temperatura dakarga da a. S.):<br />

fanjrebidan 3%<br />

karidan 2%<br />

saxuravidan 5%<br />

kedlebidan 7%<br />

iatakidan 2%<br />

moiZie saxlSi sxvadasxva masalisgan damzadebuli sxeulebi. daajgufe isini<br />

Tbogamtarebad da Tboizolatorebad da Seavse cxrili:<br />

32<br />

siTbos SenarCuneba<br />

Tbogamtari Tboizolatori<br />

sxeuli masala sxeuli masala<br />

qvabi alumini maisuri bamba


masa masa da da wonasworoba wonasworoba<br />

TefSebiani sasworisa da sawonebis daxmarebiT awone Seni saskolo nivTebi:<br />

fanqari, saSleli, rveuli, penali, wigni...<br />

sasworis erT TefSze morigeobiT daawyve asawoni nivTebi, xolo meore<br />

TefSze – Sesabamisi simZimis sawonebi. sxeulebi daalage maTi masis zrdis mixedviT<br />

(umciresidan udidesisken) da monacemebi Seitane cxrilSi:<br />

N<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

5.<br />

saswavlo nivTebi masa (gr. kg.)<br />

gamoicani ras unda iwonides TiToeuli giri, rom saswori wonasworobaSi<br />

iyos:<br />

7 kg<br />

33


mcenareebis sasicocxlo cikli<br />

gazome mcenareebis Teslis sigrZe da Cawere cxrilSi.<br />

mcenaris<br />

saxeli<br />

mcenaris<br />

simaRle<br />

muxa 15-20 m. 2 sm.<br />

Teslis<br />

sigrZe<br />

SeniSvna<br />

sxvadasxva wiwvovan mcenareebs gansxvavebuli formis girCebi aqvs. daalage<br />

wignSi mocemuli girCebi (gv. 119) sqemaze miTiTebuli formebis mixedviT:<br />

wiwvovani mcenareebis girCas formebi<br />

Teslis aRmocenebisTvis saWiroa sami piroba: siTbo, haeri da wyali.<br />

maswavleblis daxmarebiT Caatare cdebi da daadgine, aucilebelia Tu ara<br />

samive pirobis erTdroulad Sesruleba.<br />

34<br />

cda romeli piroba sruldeba dakvirvebis Sedegebi<br />

I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

daskvna:


cxovelebis sasicocxlo cikli<br />

suraTebze rgolebi gadanomre peplis ganviTarebis Tanmimdevrobis mixedviT:<br />

kvercxidan – zrdasrulobamde. TiToeul suraTs miuwere sasicocxlo ciklis<br />

Sesabamisi etapebi.<br />

daalage wignSi mocemuli Wiamaias sasicocxlo ciklis etapebi (gv. 125)<br />

TanmimdevrobiT. ujrebSi Cawere ganviTarebis etapebi, wreebSi ki TiToeuli<br />

etapis Sesabamisi fotos nomeri:<br />

kvercxi<br />

Wiamaias ganviTarebis etapebi<br />

daalage wignSi mocemuli bayayis sasicocxlo ciklis etapebi (gv. 127)<br />

TanmimdevromiT. ujrebSi Cawere ganviTarebis etapebi, wreebSi ki TiToeuli etapis<br />

Sesabamisi fotos nomeri:<br />

amfibiis ganviTarebis etapebi<br />

axalgazrda bayayi<br />

35


ipove msgavseba-gansxvaveba qvewarmavlisa da frinvelis sasicocxlo ciklebs<br />

Soris da Seavse sqema:<br />

36<br />

qvewarmavlebis da frinvelebis sasicocxlo cikli<br />

frinvelebi msgavsi niSnebi qvewarmavlebi<br />

daTvale, ramdeni kvercxia suraTze:


upasuxe kiTxvas:<br />

sad mdebareobs saqarTvelo?<br />

romel okeanes ukavSirdeba Savi zRva?<br />

CamoTvale saqarTvelos mezobeli qveynebi, daadgine maTi dedaqalaqebi da<br />

Seavse cxrili:<br />

qveyana dedaqalaqi<br />

mocemul rukaze gaaferade saqarTvelo da misi mezobeli qveynebi sxvadasxva<br />

frad. TiToeul qveyanas da maT dedaqalaqs gaukeTe Sesabamisi warwera:<br />

37


moZebne saqarTvelos fizikur rukaze (danarTi 5) kavkasionis mTavari qedi<br />

da mwvervalebi: Sxara, uSba, TeTnuldi, tebulo da myinvarwveri. daadgine maTi<br />

simaRle:<br />

Sxara<br />

uSba<br />

myinvarwveri<br />

saqarTvelos ruka<br />

TeTnuldi<br />

tebulo<br />

saqarTvelos rukis gamoyenebiT daadgine, saqarTvelos romel nawilSi mdebareobs<br />

kolxeTis dablobi, alaznis vake, Sida qarTlis vake, imereTis maRlobi<br />

da Seavse cxrili:<br />

dasavleT saqarTvelo aRmosavleT saqarTvelo<br />

ipove teqstSi Secdomebi da gaaswore:<br />

saqarTvelos samxreTiT kavkasionis mTavari qedia gadaWimuli. aq mdebare<br />

mwvervalebi dabali simaRlisaa da arasodes ifareba TovliT. saqarTvelos<br />

umaRlesi mwvervalia uSba. is saqarTvelos samxreT mTianeTSia.<br />

38


saqarTvelos mdinareebi<br />

daadgine, sad iRebs saTaves da sad Caedineba mdinareebi rioni, alazani, enguri,<br />

iori, aragvi da Seavse cxrili:<br />

mdinare iRebs saTaves Caedineba<br />

daadgine, romeli mdinareebi uerTdeba mtkvarsa da rions marjvena da marcxena<br />

mxridan da Seavse cxrili:<br />

mdinare mtkvari<br />

marjvena Senakadi marcxena Senakadi<br />

mdinare rioni<br />

marjvena Senakadi marcxena Senakadi<br />

Seavse krosvordi saqrTvelos mdinareebis saxelebis gamoyenebiT:<br />

mtkvari<br />

rioni<br />

kodoriiori<br />

aragvi<br />

alazani<br />

enguri<br />

m d i n a r e<br />

39


40<br />

ipove saqarTvelos rukaze sami Secdoma da gaaswore:<br />

md. alazani<br />

md.iori<br />

md.aragvi<br />

md. rioni<br />

md. enguri<br />

md.mtkvari<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

Secdomaa unda iyos


saqarTvelos tbebi da wyalsacavebi<br />

saqarTvelos mdinareebi, tbebi da wyalsacavebi xazebiT daakavSire swor<br />

saxelwodebasTan:<br />

sioni<br />

iori<br />

faravani<br />

tabawyuri<br />

enguri<br />

mdinare<br />

mtkvari<br />

Jinvali<br />

tba<br />

wyalsacavi<br />

aragvi<br />

riwa<br />

paliastomi<br />

alazani<br />

Saori<br />

rioni<br />

amoxseni rebusebi, TiToeul maTgans miuwere mdinarea, tba Tu wyalsacavi:<br />

2<br />

swyali<br />

vani<br />

i misi 2 Sa<br />

41


saqarTvelos mxareebi<br />

danarTi 17-is gamoyenebiT daadgine, romeli mxareebi mdebareobs lixis qedis<br />

dasavleTiT da aRmosavleTiT. amowere mxareebi cxrilSi da TiToeuls miuwere<br />

mTavari qalaqi.<br />

42<br />

dasavleT saqarTvelos<br />

mxareebi<br />

aRmosavleT saqarTvelos<br />

mxareebi<br />

mxare qalaqi mxare qalaqi<br />

imereTi quTaisi samcxe-javaxeTi axalcixe<br />

Seavse krosvordi saqarTvelos kuTxeebis saxelwodebiT:<br />

svaneTi<br />

qarTli<br />

kaxeTi<br />

romeli mxare mdebareobs saqarTvelos samxreT nawilSi?<br />

aWara<br />

guria<br />

javaxeTi<br />

afxazeTi<br />

imereTi<br />

leCxumi<br />

samegrelo<br />

s<br />

a<br />

q<br />

a<br />

r<br />

T<br />

v<br />

e<br />

l<br />

o


saqarTvelos qalaqebi da soflebi<br />

dawere patara moTxroba: `Cemi qalaqi~ (sofeli).<br />

aRwere: a) sad mdebareobs; b) ra hqvia da ratom; g) ramdeni adamiani cxovrobs;<br />

d) ra RirsSesaniSnaobebia; e) ra saqmianobas eweva mosaxleoba; v) gamoTqvi<br />

mosazrebebi, rogori ginda iyos Seni qalaqi.<br />

danarTi 17-is gamoyenebiT:<br />

a) amoiwere rveulSi saqarTvelos qalaqebi;<br />

b) qvemoT CamoTvlili qalaqebi daalage aRmosavleTidan dasavleTis mimar-<br />

TulebiT: foTi, rusTavi, quTaisi, Telavi, Tbilisi, gori, baTumi;<br />

g) CamoTvale oTxi qalaqi, romelic mdinaris piras mdebareobs;<br />

d) daasaxele Savi zRvis piras mdebare qalaqebi.<br />

a)<br />

b)<br />

g)<br />

d)<br />

43


a)<br />

b)<br />

44<br />

Tbilisi<br />

danarTi 19-is gamoyenebiT: a) daadgine, ramdeni raionia TbilisSi?<br />

b) amoiwere metros sami sadguri da sami eklesia.<br />

amoxseni rebusebi,<br />

rus 2 g<br />

sa a<br />

qvemoT mocemul asoebs mouZebne erTnairi daboloeba:<br />

ri<br />

si<br />

x


a aris stiqiuri movlenebi?<br />

rukis gamoyenebiT daadgine, romel kontinentebze mdebareobs moqmedi vulkanebi,<br />

xdeba miwisZvrebi da Seavse cxrili:<br />

kontinenti moqmedi vulkani miwisZvra<br />

evropa<br />

azia<br />

CrdiloeTi<br />

amerika<br />

samxreTi<br />

amerika<br />

avstralia<br />

afrika<br />

antarqtida<br />

+ +<br />

gaixsene SenTvis nacnobi stiqiuri movlenebi da CarCoebSi Cawere maTi saxelebi:<br />

stiqiuri<br />

movlenebi<br />

45


46<br />

rogor aviciloT Tavidan stiqiuri movlenebi?<br />

gaixsene, ra mniSvneloba aqvs tyes da Seavse sqema:<br />

Seavse sqema:<br />

tyis<br />

mniSvneloba<br />

stiqiuri<br />

movlena Sedegi usafrTxoeba<br />

wyaldidoba<br />

stiqiuri<br />

movlena Sedegi usafrTxoeba


garemosTan Segueba<br />

aRwere romelime cxoveli Semdegi gegmis mixedviT:<br />

a) cxovelis saxelwodeba;<br />

b) misi saarsebo garemo;<br />

c) vin arian misi bunebrivi mtrebi;<br />

g) ra Tvisebebi exmareba mas mtrisgan Tavis dacvaSi;<br />

a)<br />

b)<br />

g)<br />

d)<br />

Semoxaze am Tvisebebidan isini, romlebic focxvers sakvebis mopovebaSi exmareba.<br />

daasabuTe Seni arCevani.<br />

didi brWyalebi<br />

simsuqne<br />

cudi smena<br />

siswrafe<br />

kargi mxedveloba<br />

SeumCnevlad miparvis unari<br />

cudi cudi mxedveloba<br />

mxedveloba<br />

kargi smena<br />

moqniloba<br />

47


Camowere an Caxate Sen irgvliv arsebuli mcenareebi da cxovelebi. TiToeul<br />

maTgans miuwere, rogor icaven isini Tavs mtrisgan?<br />

48<br />

cxoveli/mcenare riTi icavs Tavs?<br />

aRwere am cxovelebis sacxovrebeli garemo:<br />

gveli<br />

Wiamaia<br />

Seferiloba<br />

pepela<br />

xoWo<br />

bayayi


zamTrisTvis mzadeba<br />

TanmimdevrobiT SeaerTe cifrebi naxatze da gaaferade. upasuxe kiTxvas,<br />

rogor egueba sicives naxatze miRebuli cxoveli?<br />

49


daakvirdi udabnoebis rukas (danarTi 20). Camowere kontinentebi udabnos<br />

farTobis klebis mixedviT:<br />

50<br />

Cawere cxrilis Sesabamis svetSi fotoze naCvenebi <strong>organizmebi</strong>s saxelebi:<br />

zamTrisTvis mzadeba<br />

foTolcvena migracia zamTris Zili bewvis cvla


cxrilis Sesabamis svetSi Cawere Sesabamisi winadadeba:<br />

bevri kvercxis dadeba<br />

budis aSeneba<br />

mravali Teslis warmoqmna<br />

STamomavlobaze zrunva<br />

gamokveba<br />

SvilebTan TamaSi<br />

ZuZus woveba<br />

Svilebze xangrZlivad zrunva<br />

mcenare ZuZumwovari frinveli<br />

51


3 testi<br />

1. CamonaTvalSi erTi xazi gausvi masalas, ori – sxeuls:<br />

mina qoTani rkina CanTa lursmani tyavi<br />

kovzi finjani Tixa matyli xelTaTmani qviSa<br />

2. xazebiT daakavSire erTmaneTTan masala da misgan damzadebuli sagnebi:<br />

3. foTolSi Cawere bunebrivi masalisgan damzadebuli sxeulebi, xolo CanTaSi -<br />

xelovnuri masalisgan damzadebuli sxeulebi:<br />

4. daajgufe sagnebi masalis mixedviT da Cawere cifrebi Sesabamis sqemaSi:<br />

1<br />

60<br />

2<br />

erTjeradi gamoyenebis<br />

3 4 5 6 7<br />

masalebi<br />

bunebrivi xelovnuri<br />

mravaljeradi gamoyenebis erTjeradi gamoyenebis mravaljeradi gamoyenebis<br />

8


5. miuwere TiToeul sxeuls, kidev ra masalisgan SeiZleba misi damzadeba:<br />

muyao<br />

oqro<br />

spilenZi<br />

mina<br />

vercxli<br />

tyavi<br />

plastmasa<br />

6. mocemuli sityvebiT Seadgine winadadebebi ise, rom Candes maT Soris kavSiri:<br />

bunebrivi mina Tixa arsebobs bamba<br />

adamiani iyenebs Sedgeba xe-tye qaRaldi<br />

xelovnuri liTonebi plastmasa masala qviSa<br />

sxeuli arsebobs<br />

bunebrivi masalebia: adamiani<br />

masalebi da maTi Tvisebebi<br />

61


9 testi<br />

1. xazebze miawere, rogori Seferiloba exmareba suraTze gamosaxul organizmebs garemosTan<br />

SeguebaSi:<br />

2. rogor exmareba kaqtuss garemosTan SeguebaSi Rero, fesvi da ekali:<br />

72<br />

Rero<br />

fesvi<br />

eklebi<br />

1.<br />

2.


3. rogor garemoSi cxovroben es cxovelebi? cxrilSi Cawere, rogor arian es cxovelebi<br />

Seguebuli TavianT garemoSi cxovrebas:<br />

4. Seavse krosvordi:<br />

organizmi garemosTan SeguebaSi exmareba...<br />

1. Seferiloba, romelic SeumCnevels xdis organizmebs saarsebo garemoSi;<br />

2. kaqtusis sxeulis nawili, sadac wyals imara-<br />

gebs;<br />

3. erTdroulad mravali cxovelis mier sacxo-<br />

vrebeli adgilis Secvla;<br />

4. matylis mosasxami, romelsac saqarTvelos mTaSi mcxo-<br />

vrebi adamianebi iyeneben;<br />

5. Wiamaias msgavsad, gamokveTili Seferilobis organiz-<br />

mis Tavdacvis saSualeba;<br />

6. raSic frinveli kvercxs debs da bartyebs zrdis;<br />

7. ra ferisaa CrdiloeTis daTvi?<br />

8. `saxli~, romelSic futkrebis ojaxi mravldeba, sakvebs<br />

imaragebs da STamomavlobaze zrunavs ;<br />

1<br />

garemosTan Segueba<br />

5 6<br />

4<br />

8<br />

7<br />

2<br />

3<br />

73

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!