15.12.2012 Views

mogzauroba kosmosSi. planetebi da varskvlavebi - Ganatleba

mogzauroba kosmosSi. planetebi da varskvlavebi - Ganatleba

mogzauroba kosmosSi. planetebi da varskvlavebi - Ganatleba

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

$ 1. <strong>mogzauroba</strong> <strong>kosmosSi</strong>.<br />

<strong>planetebi</strong> <strong>da</strong> <strong>varskvlavebi</strong><br />

warmoidgine, rom zRaprul <strong>mogzauroba</strong>Si xar, Soreul <strong>kosmosSi</strong><br />

aRmoCndi <strong>da</strong> axla mzis sistemisaken gaqvs gezi aRebuli _ saxlSi, de<strong>da</strong>miwaze<br />

migeCqareba.<br />

Soria de<strong>da</strong>miwamde? ra gzas un<strong>da</strong> <strong>da</strong>adge? ra xifaTs ga<strong>da</strong>eyrebi<br />

mzis sistemaSi mimosvlisas? ramden xans moundebi de<strong>da</strong>miwamde Camosvlas?<br />

amis codna aucilebelia, raTa Sin mSvidobiT Camoxvide.<br />

iupiteri<br />

saturni<br />

marsi<br />

mTvare<br />

urani<br />

mzis sistema<br />

mze<br />

merkuri<br />

de<strong>da</strong>miwa venera<br />

neptuni<br />

plutoni<br />

rodesac mzis sistemaSi Semoxval, Sexvdebi sxva<strong>da</strong>sxva kosmosur _<br />

ciur sxeuls.<br />

Semogxvdeba mzis sistemis <strong>planetebi</strong>: merkuri, venera, de<strong>da</strong>miwa,<br />

marsi, iupiteri, saturni, urani, neptuni, plutoni.<br />

isini mzis irgvliv brunaven.<br />

zogierT planetas erTi an ramdenime bunebrivi Tanamgzavri axlavs.<br />

Tanamgzavrebi planetisa <strong>da</strong> mzis garSemo brunaven.<br />

de<strong>da</strong>miwis Tanamgzavria mTvare. is de<strong>da</strong>miwaze <strong>da</strong>axloebiT eqvsjer<br />

ufro mcirea.<br />

mze Zalian didia, misi diametri udris 1 400 000 km-s. <strong>planetebi</strong><br />

gansxvavebuli zomis arian. cxrilSi naCvenebia <strong>planetebi</strong>s zomebi.<br />

cxrili. <strong>planetebi</strong>s zomebi (kilometrebSi)<br />

planetis<br />

saxelwodeba<br />

merkuri venera de<strong>da</strong>miwa marsi iupiteri<br />

diametri 5000 12000 12750 7000 140000<br />

planetis<br />

saxelwodeba<br />

saturni urani neptuni plutoni<br />

diametri 120000 52000 50000 3000<br />

mzes Zalian didi energia aqvs. es energia gamosxivebis saxiT vrceldeba<br />

samyaroSi. mzis gamosxiveba Seicavs CvenTvis, de<strong>da</strong>miwis macxovreblebisaTvis<br />

xilul sinaTlesac. mze anaTebs de<strong>da</strong>miwas <strong>da</strong> sxva ciur<br />

sxe ulebs, magaliTad, planetebsa <strong>da</strong> maT Tanamgzavrebs. am ciur sxeulebs<br />

naTeba ar axasiaTebs. magaliTad, RamRamobiT mTvare xan<strong>da</strong>xan ise<br />

anaTebs, gegoneba TviTon iyos sinaTlis wyaro. sinamdvileSi mTvare ar<br />

anaTebs, aramed is aireklavs mzis Suqs.<br />

mzis gar<strong>da</strong> arsebobs sxva manaTobeli ciuri sxeulebic. mzesa <strong>da</strong><br />

am sxeulebs <strong>varskvlavebi</strong> ewodeba. rogor gavarCioT caze ciuri sxeulebi<strong>da</strong>n<br />

romelia varskvlavi, romelic gamoasxivebs sinaTles <strong>da</strong><br />

romelia planeta, romelsac varskvlavi anaTebs? <strong>varskvlavebi</strong> cimcimeben,<br />

<strong>planetebi</strong> ki ara!<br />

SeuiaraRebeli TvaliT RamiT mzis gar<strong>da</strong> sxva <strong>varskvlavebi</strong>s <strong>da</strong>naxvac<br />

SeiZleba.<br />

<strong>varskvlavebi</strong>s caze ganlagebas mecnierebi uxsovari droi<strong>da</strong>n akvirdebian.<br />

<strong>varskvlavebi</strong> pirobiTad jgufebad anu Tanavarskvlavedebad arian<br />

gaerTianebuli.<br />

magaliTad, didi <strong>da</strong>Tvisa <strong>da</strong> patara <strong>da</strong>Tvis TanavarskvlavedebSi<br />

gaerTianebulia 7 varskvlavi, sasworSi – 8, xolo kasiopeas Tanavarskvlaveds<br />

qmnis 5 varskvlavi.<br />

didi <strong>da</strong>Tvis Tanavarskvlavedi<br />

6 7


kasiopeas Tanavarskvlavedi<br />

sasworis Tanavarskvlavedi<br />

polaruli varskvlavi:<br />

<strong>varskvlavebi</strong>T moWedil caze a<strong>da</strong>mianebma didi xnis win SeamCnies<br />

erTi gansakuTrebuli varskvlavi, romelsac polaruli varskvlavi,<br />

anu polarisi uwodes.<br />

misi povna sakmaod advilia: amisaTvis Ramis caze un<strong>da</strong> movnaxoT<br />

didi <strong>da</strong>Tvis Tanavarskvlavedi. misi kidura ori varskvlavis SemaerTebeli<br />

wrfis gagrZeleba migviyvans polarisTan. polarisi patara <strong>da</strong>Tvis<br />

`kudis~ boloSia.<br />

didi <strong>da</strong>Tvis Tanavarskvlavedi<br />

patara <strong>da</strong>Tvis<br />

Tanavarskvlavedi<br />

polaruli varskvlavis adgilmdebareoba caze<br />

8 9<br />

polarisi


$ 2. asteroidebi <strong>da</strong> kometebi<br />

mzis garSemo moZraoben agreTve mcire zomis ciuri sxeulebi _ asteroidebi.<br />

asteroidebi ZiriTa<strong>da</strong>d warmoadgenen did qvebs, romelTa zoma<br />

ramdenime aseuli metri<strong>da</strong>n ramdenime aTas kilometramde meryeobs.<br />

asteroidebi saSiSia kosmoSi mogzaurisaTvis. maTTan Sejaxeba Zlier<br />

azianebs kosmosur xomalds. mzis sistemaSi mogzauri did safrTxeSi<br />

aRmoCndeba, rodesac iupiteri<strong>da</strong>n marsisken <strong>da</strong>iwyebs svlas, radgan<br />

marss <strong>da</strong> iupiters Soris gansakuTrebiT bevri asteroidi moZraobs.<br />

kudi<br />

asteroidebi kometa<br />

asteroidebis gar<strong>da</strong> mzis irgvliv brunaven Se<strong>da</strong>rebiT mcire zomis<br />

(sul ramdenime kilometris) warmonaqmnebi _ kometebi. kometebi imiT<br />

gamoirCevian, rom maT Tan sdevT airisa <strong>da</strong> mtvris `kudi~.<br />

kometebi asteroidebis msgavsad moZraoben mzis garSemo, oRond<br />

ufro axlos midian de<strong>da</strong>miwasTan. zogjer kometebi de<strong>da</strong>miwis atmosferoSi<br />

SemoiWrebian, haerTan xaxunis gamo cxeldebian <strong>da</strong> iwvian. am<br />

SemTxvevaSi kometas meteors uwodeben. zafxulobiT, RamiT Senc Segi-<br />

Zlia <strong>da</strong>inaxo meteori.<br />

meteori meteoriti<br />

xan<strong>da</strong>xan meteori imdenad didi <strong>da</strong> mkvrivia, rom ver aswrebs atmosferoSi<br />

<strong>da</strong>wvas <strong>da</strong> miwaze ecema. aseT sxeulebs meteoritebs uwodeben.<br />

meteoriti zogjer iseTi didi zomisaa, rom miwaze Camovardnisas<br />

uzarmazar Rrmuls – kraters tovebs. erTi aseTi krateri aris amerikis<br />

kontinentze, sa<strong>da</strong>c didi zomis meteoriti mravali milioni wlis<br />

win Camovar<strong>da</strong>.<br />

axla Sen gaqvs cotaodeni codna ciuri sxeulebis Sesaxeb. es codna<br />

wignis kiTxviT SeiZine.<br />

ilia WavWavaZe Tavis nawarmoebSi `kacia-a<strong>da</strong>miani?!~ mogviTxrobs<br />

iseTi a<strong>da</strong>mianebis Sesaxeb, romlebsac wignis kiTxva ar uyvar<strong>da</strong>T. gadmogcemT<br />

am a<strong>da</strong>mianebis erT-erTi saubris Sinaarss. yuradRebiT waikiTxe<br />

Tu raze saubrobdnen nawarmoebis gmirebi – col-qmari luarsab<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>rejan TaTqariZeebi <strong>da</strong> maTTan stumrad misuli elisabedi.<br />

elisabedma luarsabsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rejans uTxra: amas winaT caze rom kudiani<br />

varskvlavi gamoCn<strong>da</strong>, xom gaigeTo? amboben, im dRes gveleSapi<br />

mzes gamoudgao.<br />

luarsabs Zalian SeeSin<strong>da</strong>: vaime, es ra miTxario!<br />

magram <strong>da</strong>rejanma <strong>da</strong>amSvi<strong>da</strong>: tyuili iqnebao. xom gaxsovs, SarSan win<br />

ambobdnen, de<strong>da</strong>miwa xaris rqebze rom dgas, im xars erTi rqa mostexia<br />

<strong>da</strong> de<strong>da</strong>miwa ga<strong>da</strong>brundebao. tyuili gamodga, im xars arc rqa mostexia<br />

<strong>da</strong> arc araferio.<br />

ai, ase saubrobdnen uwignuri a<strong>da</strong>mianebi.<br />

Sen xom giyvars wignis kiTxva, <strong>da</strong>fiqrdi <strong>da</strong> upasuxe:<br />

• romel ciur sxeuls uwo<strong>da</strong> elisabedma „kudiani varskvlavi~?<br />

• ra Secdoma <strong>da</strong>uSva elisabedma?<br />

• ra Secdoma <strong>da</strong>uSva <strong>da</strong>rejanma, rodesac de<strong>da</strong>miwis Sesaxeb saubrob<strong>da</strong>?<br />

10 11<br />

krateri


$ 3. traeqtoria<br />

de<strong>da</strong>miwisaken samogzaurod aucileblad <strong>da</strong>gWirdeba moZraobis<br />

traeqtoriis SerCeva, manZilisa <strong>da</strong> siCqaris gaTvaliswineba.<br />

imis gasarkvevad Tu ra aris traeqtoria, ganvixiloT sagzao moZraobis<br />

wesebi. Sen albaT ocnebob, rom geyoleba sakuTari manqana,<br />

romelsac sa<strong>da</strong>c gin<strong>da</strong> iqiT gaaqroleb. magram amisaTvis aucilebelia<br />

manqanis marTvis specialuri nebarTva, romlis misaRebad <strong>da</strong>gWirdeba<br />

gamocdis Cabareba rogorc avtomobilis marTvaSi, aseve sagzao wesebis<br />

<strong>da</strong> niSnebis codnaSi.<br />

suraTze naCvenebia sagamocdo bileTis nimuSi:<br />

suraTze naCvenebi<strong>da</strong>n, romeli traeqtoriiT (a, b , g)<br />

SeuZlia moZraoba satvirTo avtomobils?<br />

a<br />

sagamocdo bileTis nimuSi<br />

rogorc xe<strong>da</strong>v, bileTSi asaxulia avtomobilis ga<strong>da</strong>adgilebis<br />

Sesa Zlo variantebi <strong>da</strong> gamoc<strong>da</strong>ze gasul a<strong>da</strong>mians ekiTxebian romeli<br />

traeqtoriiT moZraobis uflebas iZleva sagzao moZraobis niSani.<br />

rogor Tu romeli traeqtoriiT? – ikiTxavs gamoucdeli a<strong>da</strong>miani,<br />

imitom, rom man ar icis ras niSnavs sityva `traeqtoria~ <strong>da</strong> albaT arc<br />

is icis, rom arsebobs moZraobis wesebi, romelTa <strong>da</strong>cva aucilebelia.<br />

modi, ganvumartoT mas Tu ras niSnavs moZraobis traeqtoria.<br />

aiRe fanqari <strong>da</strong> furcelze gaavle nebismieri wiri – gavlebuli<br />

wiri iqneba swored Seni fanqris wveris moZraobis traeqtoria.<br />

erTi adgili<strong>da</strong>n meoreSi ga<strong>da</strong>adgilebisas sxeuli moZraobs wirze,<br />

romelsac sxeulis moZraobis traeqtorias vuwodebT.<br />

sxeulis moZraoba misi traeqtoriis mixedviT SeiZleba iyos wrfivi,<br />

an mrudwiruli. magaliTad: bileTSi asaxulma manqanam SeiZleba<br />

imo Zraos pir<strong>da</strong>pir, anu wrfivad a wirze, an mrudwirulad b <strong>da</strong> g wirze.<br />

sagzao niSani ki miuTiTebs, rom mas SeuZlia imoZraos mxolod pir<strong>da</strong>pir,<br />

anu wrfivi mimarTulebiT.<br />

amoarCie bileTi<strong>da</strong>n swori pasuxi.<br />

b<br />

1. mxolod a traeqtoriiT; 2. mxolod b traeqtoriiT; 3. mxolod<br />

g traeqtoriiT; 4. yvela naCvenebi traeqtoriiT.<br />

g<br />

melas nakvalevi<br />

suraTze naCvenebia melas nakvalevi<br />

Tovlze. mela mrudwiruli,<br />

kerZod, texili traeqtoriiT moZraob<strong>da</strong>.<br />

cxeni suraTze moZraobs<br />

mrudwirulad, kerZod, wriulad;<br />

TviTmfrinavi ki, afrenis dros,<br />

safren bilikze moZraobs wrfivad.<br />

Jokei avarjiSebs cxens<br />

TviTmfrinavi moZraobs safren bilikze<br />

12 13


$ 4. manZili<br />

axla, rodesac ici ra aris traeqtoria, SeZleb gaerkve fizikur<br />

sidideSi, romelsac manZils vuwodebT.<br />

am fotoze cnobili musikaluri ansamblis `biTlzis~ wevrebi quCaze<br />

ga<strong>da</strong>dian. jer imas miaqcie yuradReba, rom isini quCaze uwesrigod ki<br />

ar ga<strong>da</strong>rbian, aramed quCas kveTen ga<strong>da</strong>sasvlelze, anu iq, sa<strong>da</strong>c quCaze<br />

ga<strong>da</strong>svla fexiT mosiaruleTaTvis <strong>da</strong>Svebulia.<br />

ansambl `biTlzis~ wevrebi<br />

kargad <strong>da</strong>akvirdi suraTs <strong>da</strong> upasuxe:<br />

• rogor moZraoben musikosebi, wrfivad Tu mrudwirulad?<br />

• quCis ga<strong>da</strong>kveTis dros ra SemTxvevaSi mouwev<strong>da</strong>T maT ufro meti<br />

manZilis gavla: mrudwiruli Tu wrfivi moZraobis dros?<br />

meore kiTxvaze pasuxis gacema rom ar gagiWirdes, gavarkvioT ras<br />

niSnavs manZili.<br />

gavlili manZili aris traeqtoriis<br />

sigrZe <strong>da</strong> is izomeba<br />

sigrZis erTeulebSi (santimetri,<br />

metri, kilometri <strong>da</strong> a.S.). manZili<br />

<strong>da</strong>mokidebulia traeqtoriaze.<br />

magaliTad, melam, romlis nakvalevi<br />

Sen ukve naxe, texili traeqtoriiT<br />

ga<strong>da</strong>kveTa Tovliani<br />

veli. imave velze mela wrfivad<br />

rom ga<strong>da</strong>adgilebuliyo, velis<br />

ga<strong>da</strong>kveTis dros ufro nakleb<br />

manZils gaivli<strong>da</strong>, vidre mrudwiruli<br />

moZraobis SemTxvevaSi.<br />

polaruli mela<br />

melas moZraobis traeqtoria: texili (marcxniv) <strong>da</strong> wrfivi<br />

Seamowme es cdiT. <strong>da</strong>gWirdeba qaRaldi, sxva<strong>da</strong>sxva feris ori fanqari<br />

<strong>da</strong> saxazavi.<br />

qaRaldze moniSne ori wertili a <strong>da</strong> b. erT-erTi feris fanqriT<br />

gaavle maT Soris saxazaviT swori wiri, es iqneba am or wertils Soris<br />

moZraobis wrfivi traeqtoria. sxva feris fanqriT es ori wertili<br />

<strong>da</strong>akavSire texili wiriT. es iqneba moZraobis texili traeqtoria. saxazaviT<br />

gazome orive traeqtoriis sigrZe – manZili. Sea<strong>da</strong>re erTmaneTs<br />

<strong>da</strong> upasuxe or wertils Soris romeli traeqtoriaa ufro grZeli.<br />

axla SegiZlia zusti pasuxi gasce am paragrafSi wamoWril or<br />

sakiTxs:<br />

• ratom gaivli<strong>da</strong> mela nakleb manZils wrfivad ga<strong>da</strong>adgilebisas?<br />

• quCis ga<strong>da</strong>kveTis dros ra SemTxvevaSi mouwev<strong>da</strong>T `biTlzis~<br />

wevrebs ufro meti manZilis gavla: mrudwiruli Tu wrfivi moZraobis<br />

dros?<br />

rogorc xe<strong>da</strong>v, or wertils Soris umoklesi manZili aris wrfe.<br />

Sen kidev ufro meti codna SeiZine <strong>da</strong> ukve SeZleb imsjelo, Tu ra<br />

manZiliT arian <strong>da</strong>Sorebuli <strong>planetebi</strong> erTmaneTisagan <strong>da</strong> mzisagan <strong>da</strong><br />

ra traeqtoriiT jobs de<strong>da</strong>miwisken <strong>mogzauroba</strong>. am sakiTxze Semdeg<br />

paragrafSi visaubroT.<br />

14 15


$ 5. manZili planetebs Soris<br />

<strong>planetebi</strong> mzisagan sxva<strong>da</strong>sxva manZiliT arian <strong>da</strong>Sorebuli. cxril-<br />

Si naCvenebia <strong>planetebi</strong>s <strong>da</strong>Soreba mzisgan. manZilis erTeulad aRebulia<br />

erTi milioni kilometri.<br />

cxrili. <strong>planetebi</strong>s <strong>da</strong>Soreba mzisgan<br />

merkuri venera<br />

de<strong>da</strong>miwa<br />

marsi<br />

iupiteri<br />

saturni urani neptuni<br />

plutoni<br />

60 108 150 230 780 1400 2900 4500 5900<br />

gaiTvaliswine cxrili <strong>da</strong> <strong>da</strong>xate mzis sistema ise, rom sworad asaxo<br />

merkuris, de<strong>da</strong>miwis, iupiterisa <strong>da</strong> neptunis <strong>da</strong>Soreba mzisgan. amisaTvis<br />

<strong>da</strong>gWirdeba didi formatis qaRaldi, feradi fanqrebi <strong>da</strong> saxazavi.<br />

cxadia, qaRaldze veranairad ver asaxav <strong>planetebi</strong>s mzisagan realur<br />

<strong>da</strong>Sorebas, radgan is milionobiT kilometrs iTvlis. amitom <strong>da</strong>gWirdeba<br />

manZilis pirobiTi erTeulis SemoReba. erTi santimetri pirobi-<br />

Tad miiCnie 60 milion kilometrad. aseT SemTxvevaSi merkurs <strong>da</strong>xatav<br />

mzisagan erTi santimetris manZilze, radgan merkuri mzisagan 60 milioni<br />

km-iT aris <strong>da</strong>Sorebuli. Sesabamisad iangariSe sxva <strong>planetebi</strong>s mzisagan<br />

<strong>da</strong>Soreba Sen mier SemoRebuli pirobiT manZilze ga<strong>da</strong>TvliT <strong>da</strong><br />

Seqmeni mzis sistemis naxati. naxati Sea<strong>da</strong>re qvemoT mocemul suraTs.<br />

merkuri<br />

de<strong>da</strong>miwa<br />

mze <strong>da</strong> <strong>planetebi</strong><br />

gamoiyene miRebuli codna, Sen mier <strong>da</strong> upasuxe:<br />

• sworad aris Tu ara suraTze naCvenebi merkuris, de<strong>da</strong>miwis, iupiterisa<br />

<strong>da</strong> neptunis <strong>da</strong>Soreba mzisgan?<br />

• romeli <strong>planetebi</strong>a de<strong>da</strong>miwasTan ufro axlos? romelia misgan<br />

yvelaze Sors?<br />

• ra traeqtoriiT jobs de<strong>da</strong>miwaze Camosvla, mrudwiruli Tu<br />

wrfivi?<br />

• ra sxeulebi SeiZleba Segxvdes gzaze?<br />

iupiteri<br />

neptuni<br />

$ 6. siCqare<br />

rodesac sxeuli ga<strong>da</strong>adgildeba, is raRac manZils gadis garkveul<br />

droSi. erTi <strong>da</strong> imave manZilis gavla sxeuls sxva<strong>da</strong>sxva droSi Seu-<br />

Zlia.<br />

sxeulis moZraobis <strong>da</strong>xasiaTeba SeiZleba gavlili manZiliT <strong>da</strong><br />

drois im periodiT, romelic sxeulma am manZilis gavlas moandoma.<br />

moZraobis am maxasiaTebels saSualo siCqares uwodeben. saSualo siCqare<br />

rom iangariSo, gavlili manZili un<strong>da</strong> gayo am manZilis gavlaze<br />

<strong>da</strong>xarjul droze.<br />

saSualo siCqare = gavlili manZili : <strong>da</strong>xarjuli dro.<br />

siCqaris ZiriTadi erTeulia m/wm. gamoiyeneba siCqaris sxva er-<br />

Teulebic, mag., km/sT.<br />

magaliTad, Tu a<strong>da</strong>mians SeuZlia gairbinos 100 metri 10 wamSi, misi<br />

siCqare iqneba 100:10=10 m/wm. calke furcelze ga<strong>da</strong>ixaze 1-li cxrili.<br />

iangariSe <strong>da</strong> cxrilSi Seitane mzis sinaTlis <strong>da</strong> TviTmfrinavis siCqare<br />

ZiriTad erTeulSi. gamoangariSebisaTvis mogiwevs kilometrebis metrebSi,<br />

saaTebis ki wamebSi ga<strong>da</strong>yvana.<br />

cxrili 1. TviTmfrinavisa <strong>da</strong> sinaTlis siCqare<br />

samgzavro<br />

TviTmfrinavi<br />

ganvlili<br />

manZili<br />

am manZilis<br />

gavlaze<br />

<strong>da</strong>xarjuli dro<br />

900 km 1 sT<br />

sinaTle 300 000 km 1 wm<br />

`biTlzis~ wevrebmac quCa garkveul droSi ga<strong>da</strong>kveTes. Tumca maT<br />

SeeZloT es dro SeemcirebinaT, Tu ufro swrafad ivlidnen.<br />

skolaSi rom midixar, Tu saxli<strong>da</strong>n droulad gamoxvedi, gzas neli<br />

nabijiT gaivli <strong>da</strong> miaswreb gakveTilis <strong>da</strong>wyebas. magram, Tu gagviandeba,<br />

imave gzaze sirbiliT waxval.<br />

am SemTxvevebSi Sen ar icvli moZraobis traeqtorias, anu ganvlili<br />

manZili igive rCeba, magram icvleba moZraobis siCqare.<br />

16 17<br />

siCqaris<br />

erTeuli<br />

cxrilSi 2. naCvenebia ra manZilis gavla SeuZlia sxva<strong>da</strong>sxva cxovels<br />

garkveul droSi. calke furcelze gamoiyvane TiToeuli cxovelis<br />

siCqare km/sT-Si.


cxrili 2. cxovelebis moZraobis siCqare<br />

cxoveli<br />

Tagvi<br />

qaTami<br />

gepardi<br />

zvigeni<br />

koRo<br />

cxovelis<br />

mier<br />

ganvlili<br />

manZili (km)<br />

am manZilis<br />

gavlaze<br />

<strong>da</strong>xarjuli<br />

dro (sT)<br />

12 1<br />

15 1<br />

112 1<br />

40 1<br />

2 1<br />

cxoveli<br />

siraqlema<br />

cxovelis<br />

mier<br />

ganvlili<br />

manZili<br />

am manZilis<br />

gavlaze<br />

<strong>da</strong>xarjuli<br />

dro<br />

65 1<br />

32 1<br />

45 1<br />

Tanaklaselebma iangariSeT Tqveni siCqarec.<br />

skolis ezoSi moniSneT manZili or wertils Soris <strong>da</strong> gazomeT ramdeni<br />

metria. SeejibreT erTmaneTs swrafad gaqcevaSi erTi wertili<strong>da</strong>n<br />

meorisaken. Tanaklaselebma wamzomiT gazomeT dro, romelic <strong>da</strong>gWirdebaT<br />

moniSnul or wertils Soris manZilis <strong>da</strong>safarad. gamoiyvaneT<br />

Tqveni moZraobis siCqare. Sea<strong>da</strong>reT Tqven mier miRebuli monacemebi _<br />

a<strong>da</strong>mianisa <strong>da</strong> sxva cocxali arsebebis siCqare. moawyveT `siCqaris Cempionati~:<br />

gamoavlineT gamarjvebuli <strong>da</strong> `maCanCala~.<br />

Sen ici, romel cxovels ra siCqare aqvs <strong>da</strong> TviTmfrinavis <strong>da</strong> sinaTlis<br />

siCqarezec gaqvs warmodgena. romel `transports~ airCevdi de<strong>da</strong>miwisaken<br />

samogzaurod: koRos, gepards Tu mzis sxivs ? pasuxi <strong>da</strong>asabuTe.<br />

18 19<br />

gveli<br />

tura


$ 7. zRva, okeane, srute<br />

gaagrZele <strong>mogzauroba</strong>.<br />

de<strong>da</strong>miweli xar <strong>da</strong> Sin – de<strong>da</strong>miwisaken<br />

geCqareba. de<strong>da</strong>miwa Cveni,<br />

a<strong>da</strong>mianebisa <strong>da</strong> sxva mravali cocxali<br />

arsebis didi saxlia. am saxlSi<br />

yvelas Tavisi kuTxe aqvs. Seni kuTxe<br />

saqarTveloa. gaudeqi gzas <strong>da</strong> <strong>da</strong>aTvaliere<br />

de<strong>da</strong>miwa kosmosi<strong>da</strong>n. warmoidgine,<br />

rom gaqvs Zalian Zlieri<br />

gamadidebeli xelsawyo <strong>da</strong> Sori<strong>da</strong>nve<br />

SegiZlia de<strong>da</strong>miwis, xolo de<strong>da</strong>miwaze<br />

ki saqarTvelos <strong>da</strong>naxva.<br />

de<strong>da</strong>miwis xedi kosmosi<strong>da</strong>n<br />

Tavi<strong>da</strong>n Zneli gasarCevi iqneba calkeuli obieqtebi, magram imas<br />

aSkarad <strong>da</strong>inaxav, rom de<strong>da</strong>miwaze erTmaneTs enacvleba wyali <strong>da</strong><br />

xmeleTi. <strong>da</strong>inaxav agreTve de<strong>da</strong>miwis ukidures CrdiloeT wertils –<br />

CrdiloeT poluss <strong>da</strong> ukidures samxreT wertils – samxreT poluss.<br />

monaxe polusebi globusze.<br />

gansakuTrebiT STambeW<strong>da</strong>via kosmosi<strong>da</strong>n okeanis <strong>da</strong>naxva. okeane<br />

aris wylis uzarmazari sacavi, romelic gars akravs xmeleTs <strong>da</strong> masze<br />

meti adgilic ki uWiravs de<strong>da</strong>miwaze. okeaneSi pirobiTad gamovyofT<br />

calkeul adgilebs <strong>da</strong> maT sxva<strong>da</strong>sxva saxels varqmevT: wynari, atlantis,<br />

indoeTis, samxreTisa <strong>da</strong> yinulovani okeane.<br />

zRva okeaneze gacilebiT pataraa. is okeanisagan met-naklebad<br />

gamoyofilia xmeleTiT, Tumca masTan kavSirs inarCunebs. magaliTad,<br />

xmelTaSua zRva ukavSirdeba atlantis okeanes gibraltaris srutiT,<br />

xolo Savi zRva _ bosforis srutiT. srute wylis viwro zolia,<br />

romelic akavSirebs zRvebsa <strong>da</strong> okeaneebs. arabeTis zRvas ufro farTo<br />

(srutis gareSe) kavSiri aqvs indoeTis okeanesTan.<br />

zRvasa <strong>da</strong> okeaneSi wyali mlaSea.<br />

msoflio ruka<br />

3<br />

9<br />

10<br />

1_ Savi zRva; 2 _kaspiis zRva; 3 _wynari okeane; 4 _ indoeTis okeane; 5 _<br />

samxreTis okeane; 6 _ yinulovani okeane; 7 _ atlantis okeane; 8 _ xmelTaSua<br />

zRva; 9 _ gibraltaris srute; 10 _ bosforis srute; 11_ arabeTis zRva.<br />

8<br />

1<br />

2<br />

6<br />

11<br />

4<br />

5<br />

3<br />

$ 8. wylis siRrme<br />

albaT <strong>da</strong>hkvirvebixar: rac ufro Sors Securav zRvaSi, anu, rac<br />

ufro metad <strong>da</strong>scildebi zRvis napirs, miT ufro Rrma xdeba wyali. rac<br />

ufro cicaboa napiri, miT ufro swrafad Rrmavdeba wyali.<br />

zogierT rukaze wylis siRrme miTiTebulia feriT. rac ufro<br />

Rrmaa wyali, miT ufro muqdeba feri.<br />

magaliTad, am rukaze naCvenebia wylis siRrme Savi zRvis erT nawilSi<br />

(<strong>da</strong>narCeni TeTr ferSia mocemuli).<br />

yvelaze Rrma adgilebi TurqeTis mezoblad aris (a <strong>da</strong> b), xolo<br />

sana piroebisaken wylis siRrme Tan<strong>da</strong>Tan klebulobs.<br />

naxatze sqematurad naCvenebia zRva. sqemaze Semoxazulia wylis<br />

sxva <strong>da</strong>sxva siRrmis adgilebi. yvelaze Rrma adgilia a, saSualo siRrmisaa<br />

b, xolo yvelaze meCxeri adgilia g. ga<strong>da</strong>xate sqema calke furcelze<br />

<strong>da</strong> gaaferade lurji fanqriT ise, rom mnaxveli mixvdes, sad aris<br />

wyali yvelaze Rrma, saSualo siRrmis <strong>da</strong> meCxeri.<br />

20 21<br />

g<br />

b<br />

a<br />

TurqeTi<br />

wylis siRrme Sav zRvaSi<br />

a<br />

b<br />

saqarTvelo


ogor SeiZleba gaizomos wylis siRrme?<br />

Zvelad gemi<strong>da</strong>n zRvaSi CauSvebdnen Toks, romelsac tvirTi hqon<strong>da</strong><br />

mobmuli. Tokis meore, Tavisufali bolo mzomels eWira. tvirTi<br />

iZirebo<strong>da</strong> zRvaSi, mas Tan Tokic mihyvebo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>Wimul Toks mzomeli<br />

nel-nela uSveb<strong>da</strong> wyalSi <strong>da</strong> yuradRebiT iyo, raTa ar gamohparvo<strong>da</strong> is<br />

momenti, rodesac Toki modundebo<strong>da</strong>.<br />

Toki<br />

tvirTi<br />

tvirTi<br />

Toki<br />

zRvis fskeri<br />

cdiT gaarkvie, rogor xdebo<strong>da</strong> am meTodiT wylis siRrmis gazomva.<br />

cdisTvis <strong>da</strong>gWirdeba, maRali gamWvirvale WurWeli, wyali, Zafi,<br />

tvirTi, saxazavi.<br />

WurWeli Seavse wyliT. tvirTs gamoabi Zafi <strong>da</strong> nel-nela CauSvi<br />

wyal Si. tvirTi imoZravebs WurWlis fskerisaken <strong>da</strong> mas Tan mihyveba<br />

Zafic. Zafi <strong>da</strong>Wimuli iqneba. rodesac tvirTi WurWlis fskers Seexeba,<br />

Zafi modundeba. Sen amas xeliTac SeigrZnob <strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxav kidevac.<br />

rogorc ki Zafi modundeba, TiTebi magrad mouWire, raTa aRar imoZraos.<br />

<strong>da</strong>imaxsovre miaxloebiT (an moniSne) Zafis is monakveTi, romelic<br />

wylis ze<strong>da</strong>pirs exeba, amoiRe Zafi wyli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> gazome misi sigrZe am monakveTi<strong>da</strong>n<br />

im adgilamde, sa<strong>da</strong>c Zafi tvirTs gamoabi. miRebuli maCvenebeli<br />

miaxloebiT giCvenebs wylis siRrmes WurWelSi.<br />

<strong>da</strong>ufiqrdi c<strong>da</strong>s <strong>da</strong> upasuxe:<br />

• rodis modundebo<strong>da</strong> Toki, romelsac mzomeli zRvaSi uSveb<strong>da</strong>?<br />

• rogor gazomav<strong>da</strong> mzomeli zRvaSi wylis siRrmes?<br />

moifiqre, rogor gamoiyeneb am xerxs WaSi an tbaSi wylis siRrmis<br />

gasazomad? SeiZleba Tu ara am xerxiT Tavad Wis, an romelime Rrmulis,<br />

magaliTad, ormos siRrmis gazomva?<br />

Tanamedrove gemebs aqvT specialuri xelsawyo, romelic ufro<br />

zustad zomavs wylis siRrmes. mis Sesaxeb Semdeg paragrafSi visaubrebT.<br />

$ 9. eqo<br />

Sen ici, rom merxevi sxeuli<br />

warmoqmnis bgeras. bgera vrceldeba<br />

haersa <strong>da</strong> wyalSi.<br />

Tanamedrove gemebs aqvT xelsawyo<br />

_ eqolokatori, romliTac<br />

maT SeuZliaT wylis siRrmis gazomva.<br />

misi moqmedeba emyareba bgeris<br />

unars gavrceldes wyalSi.<br />

eqolokatori warmoqmnis bgeras.<br />

bgera vrceldeba wyalSi <strong>da</strong><br />

miaRwevs fskers. Semdeg bgera<br />

airekleba fskeri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ukan brundeba.<br />

eqolokatori SeigrZnobs<br />

fskeri<strong>da</strong>n areklil bgeras <strong>da</strong> zomavs<br />

im manZils, romelic gaiara<br />

bgeram fskeramde.<br />

rodesac wyalSi bgeras win<br />

raime ga<strong>da</strong>eRobeba, magaliTad,<br />

fske ri, moxdeba bgeris arekvla,<br />

anu bgera ukan gamobruneba. igive<br />

xdeba haerSi bgeris gavrcelebisas.<br />

am movlenas SegiZlia advilad <strong>da</strong>akvirde did <strong>da</strong>rbazebSi, magali-<br />

Tad, kalaTburTis <strong>da</strong>rbazSi. TamaSis dros gamocemul bgerebs <strong>da</strong>rbazis<br />

kedlebi aireklaven <strong>da</strong> Cven gvesmis eqo.<br />

eqo aris areklili bgera.<br />

<strong>kosmosSi</strong> vakuumia _ uhaero sivrce, amitom iq bgera ar vrceldeba<br />

<strong>da</strong> maSasa<strong>da</strong>me, verc eqos gaigeb.<br />

zogierT cxovels SeuZlia eqos gamoyeneba. magaliTad, Ramura ZiriTa<strong>da</strong>d<br />

Rame <strong>da</strong>frinavs <strong>da</strong> cu<strong>da</strong>d xe<strong>da</strong>vs Tu ra xdeba mis garSemo. SemTxveviT<br />

rom arafers ga<strong>da</strong>eyaros <strong>da</strong> <strong>da</strong>ejaxos, frenis dros Ramura warmoqmnis<br />

bgerebs. bgerebi haerSi vrceldeba <strong>da</strong> Tu raime winaaRmdegoba<br />

<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>, airekleba <strong>da</strong> ubrundeba<br />

Ramuras. Ramura SeigrZnobs eqos<br />

Ramura<br />

<strong>da</strong> am gziT <strong>da</strong>adgens mis garSemo<br />

sxva<strong>da</strong>sxva sxeulis mdebareobas,<br />

anu moaxdens eqolokacias. eqos<br />

wyalobiT Ramura gverds auqcevs<br />

gzaze arsebul winaaRmdegobas.<br />

eqos <strong>da</strong>xmarebiT igi haer-<br />

Si mwerebis adgilmdebareobasac<br />

kargad xvdeba <strong>da</strong> warmatebiT nadirobs.<br />

22 23<br />

eqo<br />

fskeri<br />

bgera<br />

wylis siRrmis gazomva eqolokatoriT


gera<br />

eqo<br />

eqolokacia<br />

Ramura<br />

delfini<br />

wyalqveSa<br />

navi<br />

<strong>da</strong>akvirdi suraTs <strong>da</strong> upasuxe:<br />

• ra mniSvneloba aqvs eqos Tevzebze monadire delfinisaTvis?<br />

• ra mniSvneloba aqvs eqos wyalqveSa navisaTvis?<br />

axla vnaxoT, ramdenad gamosadegia am paragrafi<strong>da</strong>n miRebuli codna<br />

de<strong>da</strong>miwisken samogzaurod.<br />

• <strong>kosmosSi</strong> sivrce uhaeroa. gamodgeba eqolokatori <strong>kosmosSi</strong> asteroidebis<br />

adgilmdebareobis <strong>da</strong>sadgenad? de<strong>da</strong>miwis adgilmdebareobis<br />

<strong>da</strong>sadgenad?<br />

$ 10. brizebi. zRvis miqceva <strong>da</strong> moqceva<br />

de<strong>da</strong>miwas gars akravs haeris fena.<br />

haeri mudmivad moZraobs. rodesac is iwyebs de<strong>da</strong>miwis mimarT<br />

hori zontaluri mimarTulebiT moZraobas, Cndeba qari.<br />

ratom warmoiqmneba qari?<br />

haeri de<strong>da</strong>miwis sxva<strong>da</strong>sxva adgilSi araTanabrad Tbeba. qari aris<br />

haeris moZraoba im adgili<strong>da</strong>n, sa<strong>da</strong>c is ufro civia im adgilisaken, sa<strong>da</strong>c<br />

is ufro Tbilia.<br />

qari xmeleTze moZraobs erTi adgili<strong>da</strong>n meorisaken. magram man<br />

SeiZleba imoZraos agreTve zRvi<strong>da</strong>n xmeleTisaken an piriqiT, xmeleTi<strong>da</strong>n<br />

zRvisaken. aseT qars brizs eZaxian.<br />

dRisiT brizi moZraobs zRvi<strong>da</strong>n xmeleTisaken (suraTze 1), radgan<br />

xmeleTze haeri dRisiT ufro gamTbaria, vidre zRvis Tavze. saRamoTi<br />

ki brizi moZraobs xmeleTi<strong>da</strong>n zRvisaken (2), radgan am dros is ufro<br />

Tbilia zRvis Tavze.<br />

brizi<br />

rogorc xe<strong>da</strong>v, brizi garkveul wrebrunvas _ cikls eqvemdebareba.<br />

is wriulad _ ciklurad moZraobs zRvasa <strong>da</strong> xmeleTs Soris dReRamuri<br />

monacvleobiT.<br />

rodesac gemze an navze ialqans gaSlian, qari ialqans ubiZgebs <strong>da</strong><br />

navi qaris mimarTulebiT ga<strong>da</strong>adgildeba.<br />

ialqniani navi<br />

upasuxe: rodis gauadvildeba navs zRvi<strong>da</strong>n xmeleTze gamosvla,<br />

saRamoTi Tu dRisiT? pasuxi <strong>da</strong>asabuTe.<br />

24 25<br />

2<br />

1

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!