14.12.2012 Views

(natia) ZIMBARDO

(natia) ZIMBARDO

(natia) ZIMBARDO

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

cedurebs, radgan es procedurebi arRvevs<br />

sizmris bunebriv mimdinareobas.<br />

hipnozi<br />

sazogadoebaSi garcelebulia azri, rom<br />

hipnotiziori mZlavr Zalas flobs mis nebayoflobiT<br />

Tu uneblie monawileebze. ramdenad<br />

marTebulia es mosazreba hipnozis Sesaxeb? ra<br />

aris hipnozi, ra mniSvnelovani niSnebiT<br />

xasiaTdeba da rogoria misi sasargeblo/<br />

validuri fsiqologiuri gamoyeneba? termini<br />

hipnozi hipnos-idan, berZnul miTologiaSi<br />

Zilis RmerTis saxelidan, momdinareobs. Tumca,<br />

hipnozi (Hypnosis) - cnobierebis Secvlili mdgomareoba,<br />

romelic xasiaTdeba Rrma modunebiT<br />

(relaqsaciiT), STagonebisadmi mimReblobiT da<br />

aRqmis, mexsierebis, motivaciisa da TviTkontrolis<br />

cvlilebebiT.<br />

Zili aranairad ar monawileobs hipnozSi, Tu<br />

ar CavTvliT imas, rom zogjer Rrmad relaqsirebuli<br />

adamianebi garegnulad Zilis magvar<br />

mdgomareobaSi imyofebian (Tu adamians marTlac<br />

sZinavs, maSin is ar reagirebs hipnozze). ufro<br />

zustad Tu ganvsazRvravT, hipnozi aris cnobierebis<br />

Secvlili mdgomareoba, romelic<br />

xasiaTdeba zogierTi adamianis gansakuTrebuli<br />

unariT _ moaxdinos STagonebaze reagireba,<br />

rasac Tan axlavs aRqmis, mexsierebis, motivaciisa<br />

da TviTkontrolis gancdis cvlilebebi<br />

(Orne, 1980). imyofebian ra hipnotur mdgomareobaSi,<br />

monawileebi momatebuli STagonebadobiT<br />

xasiaTdebian hipnotizioris STagonebis mimarT<br />

_ isini xSirad grZnoben, rom maTi qceva yovelgvari<br />

ganzraxvisa da cnobieri Zalisxmevis gareSe<br />

xorcieldeba (Hilgard, 1968).<br />

mkvlevrebi xSirad ver aRweven Tanxmobas<br />

hipnozis dros moqmedi fsiqologiuri meqanizmebis<br />

Taobaze (Kirsch & Lynn, 1995, 1998).<br />

zogierTi adreuli Teoriis mixedviT, hipnozis<br />

zemoqmedebis qveS myofi individebi transis<br />

mdgomareobaSi gadadian, romelic didad<br />

gansxvavdeba fxizeli cnobierebis mdgomareobisgan.<br />

sxva Teoriebis Tanaxmad, hipnozi sxva<br />

araferia, Tu ara momatebuli motivacia.<br />

arsebobs Teoriebi, romelTa azriT hipnozi<br />

socialuri roluri TamaSis nairsaxeoba, placebo<br />

reaqciis saxeobaa hipnotizioris mowonebis<br />

dasamsaxureblad (ix. Tavi 2). faqtobrivad,<br />

mkvlevrebma gamoricxes mosazreba imis Sesaxeb,<br />

rom hipnozi gansakuTrebul, transismagvar<br />

cvlilebebs iwvevs cnobierebaSi. Tumca, vinaidan<br />

individebs hipnoturi zegavlenis gareSec<br />

SeuZliaT hipnoturi mdgomareobisaTvis damaxasiaTebeli<br />

qceviTi paternebis ganxorcieleba,<br />

naTeli xdeba, rom hipnozs motivaciuri an<br />

placebo procesebis garda sxva damatebiTi<br />

efeqtebic gaaCnia. hipnoturi stimulaciisa da<br />

hipnobilurobis ganxilvis Semdeg aRvwerT mis<br />

zogierT efeqts.<br />

hipnoturi stimulacia da<br />

hipnobiluroba<br />

hipnozi hipnoturi stimulaciiT (hypnotic induction)<br />

iwyeba. es aris mosamzadebel aqtivobaTa<br />

erToblioba, romelsac minimumamde dahyavs<br />

garegani gamRizianeblebi da monawileebs mxo-<br />

cnobierebebis Semcvleli mdgomareobebi<br />

209


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

210<br />

lod SeTavazebul stimulebze amaxvilebinebs<br />

yuradRebas da STaagonebs, rom isini cnobierebis<br />

gansakuTrebul mdgomareobaSi gadasasvlelad<br />

emzadebian. mosamzadebeli aqtivobebi gulisxmobs<br />

garkveuli gamocdilebis warmodgenas an<br />

movlenebisa da reaqciebis vizualizacias.<br />

ganmeorebadi praqtikis SemTxvevaSi mosamzadebeli<br />

procedurebi daswavlili signalis<br />

funqcias iZens, Sesabamisad, monawileebi swrafad<br />

gadadian hipnotur mdgomareobaSi. STagonebis<br />

tipuri procedurebi moicavs Rrma relaqsaciis<br />

mdgomareobis SeTavazebas, Tumca zogierTi<br />

adamiani iseTi aqtiuri, qmediTi stimulaciiTac<br />

hipnotizirdeba, rogoricaa velosipediT<br />

siarulis warmodgena (Banyai & Hilgard, 1976).<br />

hipnozis scenuri warmodgenebi gviqmnian<br />

STabeWdilebas, rom hipnozis Zala hipnotiziorisgan<br />

momdinareobs, Tumca, hipnozis erTaderTi<br />

umniSvnelovanesi faqtoria monawilis<br />

unari Tu „niWi~ imisa, rom hipnozs daeqvemdebaros.<br />

hipnobiluroba gviCvenebs, Tu ra xarisxiT<br />

eqvemdebareba individi hipnoturi reaqciebis<br />

gancdis standartul instruqciebs. arsebobs<br />

individualur gansxvavebaTa farTo speqtri,<br />

STagonebadobis sruli arqonidan totalur<br />

STagonebadobamde.<br />

suraTi 6.5 gviCvenebs kolejis studentTa<br />

procentul ganawilebas hipnobilurobis xarisxis<br />

mixedviT, rodesac maT pirvelad gaiares<br />

hipnoturi stimulaciis testi. ras niSnavs am<br />

skalaze „maRali~ an „Zalian maRali~ maCvenebeli?<br />

testis dasrulebis Semdeg hipnotiziori<br />

iZleoda posthipnotur instruqciaTa serias,<br />

romelic TiToeuli individis qcevas Seexeboda.<br />

rodesac hipnotiziori eubneboda, rom maTi<br />

gaSlili xelebi rkinis naWrad iqceoda, Zalze<br />

hipnotizirebuli individebi ver axerxebdnen<br />

xelebis moxras. Sesabamisi instruqciis SemTxvevaSi<br />

maT SeeZloT xeli gaeqniaT ararsebuli<br />

mwerisaTvis. aseve, Zalze hipnotizirebul individebs<br />

ar SeeZloT „ara~-s niSnad Tavis gaqneva,<br />

Tu hipnotiziori eubneboda, rom maT aRar<br />

SeeZloT amis gakeTeba. hipnobilurobis „dabali~<br />

maCveneblis mqone studentebi TiTqmis ar<br />

avlendnen msgavs reaqciebs.<br />

hipnobiluroba (Hypnotizability) - aCvenebs, Tu ra<br />

xarisxiT eqvemdebareba mocemuli individi standartul<br />

hipnotur STagonebas.<br />

suraTi 6.5<br />

pirvelad gamowveuli hipnozis done<br />

grafiki gviCvenebs hipnoturi zemoqmedebis qveS pirvelad<br />

moxvedrili 533 individis Sedegebs. hipnobiluroba<br />

stanfordis hipnoturi damyolobis 12-debulebian<br />

skalaze gaizoma.<br />

hipnobiluroba SedarebiT stabiluri maxasia-<br />

Tebelia. mozrdilebSi es maCvenebeli, faqtobrivad,<br />

ucvleli rCeba 10 wlis ganmavlobaSi<br />

sxvadasxva dros Catarebuli gazomvebis dros<br />

(Morgan et al., 1974). kolejSi hipnobilurobis testirebaSi<br />

monawile 50 cdis pirs (qalebi da<br />

kacebi) 25 wlis Semdeg Cautarda ganmeorebiTi<br />

testireba da miRebuli Sedegebi mniSvnelovnad<br />

korelirebda (koeficientiT 0.71) adrindel<br />

monacemebTan (Piccione et al., 1989). bavSvebi ufro<br />

STagonebadni arian, vidre mozrdilebi; hipnoturi<br />

STagonebadoba maqsimums aRwevs mozardobis<br />

periodSi da Semdeg mcirdeba. arsebobs<br />

garkveuli monacemebi hipnobilurobis genetikuri<br />

determinantebis Sesaxeb. kerZod, identuri<br />

tyupebis maCveneblebi ufro uaxlovdeba erTmaneTs,<br />

vidre araidenturi tyupebis (Morgan et al.,<br />

1970). miuxedavad imisa, rom hipnobiluroba SedarebiT<br />

stabiluria, is ar korelirebs arc erT<br />

iseT pirovnul maxasiaTebelTan, rogoricaa mimndobloba<br />

an konformuloba (Fromm & Shor, 1979;<br />

Kirch & Lynn, 1995). metic, hipnobiluroba moiazrebs<br />

hipnotur mdgomareobaSi mTlianad CarTvis<br />

unikalur kognitur unars.<br />

hipnozis efeqtebi<br />

hipnobilurobis gazomvis proceduris<br />

aRwerisas saubari gvqonda hipnozis zogierT<br />

standartul efeqtze: hipnoturi zemoqmedebis<br />

qveS individebi reagireben motoruli SesaZleb


lobebisa (magaliTad, maT xelebs ver xridnen)<br />

da perceptuli gamocdilebis (magaliTad, maT<br />

eCvenebodaT buzebi) Sesaxeb miTiTebebze. Tumca,<br />

rogor unda davrwmundeT, rom es qcevebi<br />

hipnozis gansakuTrebuli SesaZleblobebidan<br />

momdinareobs da ar aris monawilis Zlieri<br />

survili, rom daimsaxuros hipnotizioris mowoneba?<br />

am mniSvnelovan kiTxvaze pasuxis gasacemad<br />

mkvlevrebi xSirad atareben eqsperimentebs,<br />

romelSic erTmaneTs adareben da upirispireben<br />

namdvilad hipnotizirebul individebsa da<br />

simuliantebs.<br />

saidan<br />

viciT<br />

hipnozi metia, vidre simulacia<br />

eqsperimentSi studentTa ori jgufi<br />

monawileobda. erTi jgufi realurad iqna<br />

hipnotizirebuli. meore jgufs hipnozis<br />

simulirebis instruqcia misces: pirveli<br />

eqsperimentatoris instruqciis Tanaxmad,<br />

maT unda moetyuebinaT meore eqsperimentatori<br />

da daerwmunebinaT igi, rom mar-<br />

Tlac hipnotozirebulni iyvnen. amis<br />

Semdeg orive jgufs waredgina tonebis<br />

seriebi da moeTxova am tonebis simaRlis<br />

Sefaseba. eqsperimentis mniSvenlovani<br />

nawili iyo moTxovnis instruqcia, romel-<br />

Sic cdis pirebs eubnebodnen, Tu ra unda<br />

ganecadaT (Reed et al., 1996, p.143).<br />

isini, visac erTjerze metad waredgina<br />

toni, midrekilni iyvnen hipnotur mdgomareobaSi<br />

darCenisken, rac mniSvnelovnad<br />

amcirebs maT mier gagonili bgeris intensivobas.<br />

Tqven, albaT, am bolo cdaze isev<br />

hipnotur mdgomareobaSi dabrundebiT da<br />

amitom Zalze mcire bgeras gaigonebT.<br />

savaraudoa, rom is saerTodac ver gaigonoT.<br />

Tu hipnozis yvela efeqts eqsperimentatoris<br />

moTxovnebis Sesabamisad individis<br />

moqmedebis survils mivawerT, unda<br />

movelodeT, rom hipnotizirebuli da simulianti<br />

monawileebi msgavsad unda asrulebdnen<br />

moTxovnebs, realurad ki ase ar<br />

xdeba. namdvilad hipnotizirebuli individebi<br />

gamocdilebaTa farTo speqtrs aRweren:<br />

isini TavianT realur gamocdilebas-<br />

Tan miaxloebul gancdebs ufro hyvebian,<br />

vidre imas, risi gagonebac surs maTi azriT<br />

eqsperimentators ( Reed et al., 1996).<br />

am SemTxvevaSi simuliantebi arasworad<br />

varaudoben, rom rac unda ganecadaT, realuri<br />

hipnozi iyo. aseTi tipis eqsperimentebidan<br />

naTeli xdeba, Tu konkretulad ra damoukidebeli<br />

wvlili Seaqvs hipnozs adamianis gamocdilebaSi.<br />

hipnozis erT-erTi Rirebuleba, romelzec<br />

ar kamaToben, tkivilis Semcirebis unaria<br />

(hipnoturi analgezia). Cveni goneba winaswari<br />

ganWvretiTa da SiSiT aZlierebs tkivilis<br />

stimulebs. am fsiqologiuri efeqtis Semcireba<br />

hipnoziT aris SesaZlebeli (Chaves, 1999). tkivilis<br />

kontroli sxvadasxva hipnoturi STagonebiT<br />

miiRweva: sxeulis mtkivneuli nawilis<br />

araorganulad (xis an plastikatisgan gake-<br />

Tebulad) an mTliani sxeulisgan gancalkevebulad<br />

warmodgena, gonebis ganTavisufleba<br />

sxeulisgan da drois sxvadasxvagvarad `damaxinjeba~.<br />

adamianebs maSinac ki SeuZliaT<br />

tkivilis gakontroleba, rodesac yvela azri<br />

da warmodgena gandevnilia cnobierebidan<br />

(Hargadon et al., 1995). hipnozi gansakuTrebiT<br />

Rirebulia qirurgiuli pacientebisaTvis, romelTanac<br />

SeuZlebelia sruli anesTeziis miRweva,<br />

dedisTvis fiziologiuri mSobiarobis<br />

dros da simsivniani pacientebisTvis, romlebic<br />

daavadebasTan da mis mkurnalobasTan dakavSirebul<br />

tkivilTan gamklavebas swavloben. TviThipnozi<br />

(autohipnozi) tkivilis kontrolisadmi<br />

saukeTeso midgomaa, radganac pacients tkivilis<br />

gamoCenisTanave SeuZlia kontrolis gaZliereba.<br />

erT-erT kvlevaSi ikvlies metastazuri simsivnis<br />

mqone 86 qali, romlebic tkivils TviThipnoziT<br />

akontrolebdnen. aRmoCnda, rom maTTan tkivili<br />

orjer naklebi iyo, vidre sakontrolo jgufSi<br />

(Spiegel et al., 1989).<br />

mkvlevrebi tkivilis Semcirebis faqtebiT<br />

aCveneben, rom hipnozis efeqtebi scildeba<br />

monawileTa eqsperimentatoris an Tavad maTi<br />

molodinebis Sesabamisad moqcevis survils.<br />

Zalze hipnotizirebad individebTan tkivilis<br />

Semcireba hipnoturi STagonebiT ufro efeqtu-<br />

cnobierebebis Semcvleli mdgomareobebi<br />

211


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

212<br />

rad miiRweva, vidre tkivilis Semamcirebeli<br />

sxva teqnikebiT (Miller & Bowers, 1993).<br />

saidan<br />

viciT<br />

hipnozi amcirebs tkivils<br />

moxaliseebs Camouyalibes kunTebis autaneli<br />

tkivili. individebis mier tkivilis<br />

amtanoba eqsperimentTa sam seriaSi<br />

izomeboda: (1) Zalze mamotivirebeli<br />

instruqciebiT; (2) hipnoturi analgeziis<br />

gamowveviT da (3) placebo kafsulis<br />

gadaylapviT, romelic cdis pirebs eZleodaT,<br />

rogorc tkivilis momxsneli. (1) da<br />

(2) seriebs Soris gansxvaveba hipnozis im<br />

efeqtis Sefasebis saSualebas iZleoda,<br />

romelic cdis piris mier instruqciaTa<br />

kargad Sesrulebis survilisgan damoukideblad<br />

miiRweoda. (2) da (3) seriebs Soris<br />

gansxvaveba imis demonstrirebis saSualebas<br />

iZleoda, rom hipnozi placebo efeqtze<br />

metia. eqsperimentatorma, romelic atarebda<br />

testirebas, ar icoda, Tu romel cdis<br />

pirebs hqondaT miRebuli placebo kafsula<br />

da arasworad egona, rom yvela hipnoturi<br />

analgeziis qveS iyo. aRmoCnda, rom 24 cdis<br />

piridan naxevari cdis pirebisa Zalzed<br />

hipnobilurebi iyvnen, danarCen naxevars<br />

ki dabali maCvenebeli hqonda hipnobilurobis<br />

skalaze.placebo abebi mniSvnelovanwilad<br />

amcirebda tkivils yvela monawiles-<br />

Tan, motivaciuri instruqciebis xarisxisagan<br />

damoukideblad. amasTan, hipnozis molodini<br />

tkivilis Sesamcireblad, aseve,<br />

yvela monawilesTan iZleoda mniSvnelovan<br />

efeqts – placebo molodinis efeqti. Tumca,<br />

Zalze hipnobilur monawileebSi tkivilis<br />

amtanoba hipnoturi analgeziis gamowvevis<br />

periodSi gacilebiT meti iyo, vidre naklebad<br />

hipnobilurebTan da vidre sxva<br />

nebismier danarCen mdgomareobaSi _ hipnozi<br />

ar iyo mxolod placebo (McGlashan et al.,<br />

1978).<br />

dabolos erTi SeniSvna hipnozis Sesaxeb:<br />

hipnozis Zala ar momdinareobs hipnotizioris<br />

gansakuTrebuli SesaZleblobidan Tu unaridan;<br />

es mxolod im pirovnebis an pirovnebaTa<br />

hipnobilurobis Sedegia, romelic hipnoturi<br />

zemoqmedebis qveS imyofeba. hipnozSi yofna ar<br />

niSnavs pirovnuli kontrolis dakargvas;<br />

faqtobrivad, hipnozSi yofnis gamocdileba<br />

individs kontrolis gavarjiSebis axali gzebis<br />

daswavlis saSualebas aZlevs _ hipnotiziori<br />

SeiZleba mwvrTnels SevadaroT, romelic<br />

wvrTnis subieqts, romelic axorcielebs qcevas.<br />

es yvelaferi kargad unda gvaxsovdes, rodesac<br />

vuyurebT scenaze gaTamaSebul sanaxaobas, sadac<br />

adamianebi ucnaur qmedebebs axorcieleben<br />

hipnoturi zemoqmedebis qveS. scenis hipnotiziori<br />

imiT qmnis cocxal sanaxaobas, rom<br />

egzgibicionisturi maxasiaTeblebis mqone adamianebs<br />

sxvebis TandaswrebiT iseT qcevebs<br />

axorcielebinebs, rasac adamianTa umravlesoba<br />

arasodes ar gaakeTebda. mkvlevrebisa da<br />

TerapevtebisaTvis hipnozi warmoadgens teqnikas,<br />

romliTac SesaZlebelia cnobierebis SesaZleblobebis<br />

gamokvleva da modificireba.<br />

meditacia<br />

aRmosavluri mravali religia da tradiciuli<br />

fsiqologiuri mimdinareoba muSaobs<br />

cnobierebis gamocalkevebaze yoveldRiuri,<br />

aqtualuri safiqralebisgan. isini cdiloben<br />

mentalur da spiritualur „me~-ze Sinagani<br />

fokusirebis miRwevas. meditacia warmoadgens<br />

cnobierebis Secvlis formas, romelic mowodebulia<br />

Rrma simSvidis mdgomareobis miRwevis<br />

saSualebiT sakuTari Tavis Sesaxeb codnisa da<br />

subieqturi keTildReobis, kargad yofnis<br />

gaRrmavebisTvis. meditaciis dros pirovneba<br />

SeiZleba fokusirdebodes da iwesrigebdes<br />

sunTqvas, iRebdes garkveul pozebs (iogas pozebi),<br />

minimumamde dahyavdes garegani stimulacia,<br />

axdendes specifikuri mentaluri xatebis generirebas<br />

an aTavisuflebdes gonebas yovelgvari<br />

azrisagan.<br />

garkveulwilad sakamaTod rCeba meditaciis<br />

gazomvadi efeqtebi. kritikosTa TvalsazrisiT,<br />

TiTqmis ar arsebobs fsiqologiuri sxvaoba<br />

meditacia (Meditation) - cnobierebis Secvlis forma,<br />

romelic mowodebulia TviTcnobierebis Semcirebis<br />

saSualebiT sakuTari Tavis Sesaxeb<br />

codnisa da TviTSegrZnebis gaumjobesebisaTvis.


normalur „TvaldaxuWul~ modunebul mdgomareobasa<br />

da meditaciis konkretul procedurebs<br />

Soris (Holmes, 1984). Tumca, meditaciis<br />

damcvelebi amtkiceben, rom meditaciis realuri<br />

fiziologia SeiZleba daxasiaTdes, rogorc<br />

mSvidi sifxizle anu minimaluri sxeulebrivi<br />

aRgznebis, magram maqsimaluri cnobierebis<br />

mdgomareoba (Dillbeck & Orme-Johnson, 1987; Morrell,<br />

1986). amrigad, meditacia, sul mcire, Seamcirebs<br />

SfoTvas, gansakuTrebiT maTTan, visac stresul<br />

garemoSi uwevs funqcionireba (Anderson et al.,<br />

1999; Shapiro et al., 1998). Tumca, meditaciuri praqtikis<br />

mizani gacilebiT metia, vidre Tavis<br />

droebiTi daRweva daZabulobisgan. meditaciis<br />

praqtikosebis Tanaxmad, rodesac aseT praqtikas<br />

regularuli xasiaTi aqvs, meditaciis zogierT<br />

formas xelewifeba cnobierebis gaZliereba,<br />

gaciskrovnebis miRwevaSi daxmarebis gaweva imiT,<br />

rom individs saSualeba misces nacnobi sagnebis<br />

axleburad danaxvisa da aZlevs aRqmisa da<br />

azrovnebis ganTavisuflebis SesaZleblobas<br />

avtomaturi, kargad daswavlili paternebis<br />

halucinacia (Hallucinations) - mcdari aRqma, romelic<br />

Cndeba obieqturi gamRizianeblis ararsebobis<br />

pirobebSi.<br />

akrZalvebisgan. zogierTi mkvlevari fiqrobs,<br />

rom meditaciis regularuli praqtika afarToebs<br />

gonebis farglebs dasavluri fsiqologiis mier<br />

aRiarebuli sazRvrebs miRma da mis Sedegad<br />

SesaZlebelia gazomvadi inteleqtisa (IQ; ix.<br />

Tavi 10) da kognituri unarebis (Cranson et al.,<br />

1991) maCveneblis zrda. meditaciis wamyvani<br />

budisti maswavlebeli naT hani (Nhat Hanh, 1991)<br />

gvirCevs, gavacnobieroT sakuTari sunTqva,<br />

ubralod davakvirdeT Cven irgvliv arsebul<br />

garemos da davgegmoT yoveldRiuri moqmedebebi,<br />

rac fsiqologiuri wonasworobisken maval<br />

gzaze dagvayenebs.<br />

halucinaciebi<br />

uCveulo pirobebSi SesaZloa adgili hqondes<br />

cnobierebis damaxinjebas, rodesac individi<br />

xedavs an esmis is, rac awmyoSi realurad/<br />

obieqturad ar aris mocemuli. halucinacia<br />

aris naTeli aRqma, romelic Cndeba obieqturi<br />

stimulaciis ararsebobis pirobebSi; es aris<br />

individis Secvlili realobis mentaluri konstruqcia.<br />

halucinaciebi gansxvavdeba iluziebisgan,<br />

romelic realuri stimulis perceptuli<br />

damaxinjebaa. ganvixiloT suraTi 6.6.<br />

masze adamianTa umravlesoba samkuTxeds xedavs,<br />

Tumca, is „realurad~ ar aris gamosaxuli. am<br />

suraTi 6.6<br />

es iluziaa da ara halucinacia!<br />

miuxedavad imisa, rom realurad ar arsebobs,<br />

adamianTa umravlesoba am suraTze samkuTxeds<br />

xedavs. halucinaciebis SemTxvevaSic adamianebi<br />

ararsebuls aRiqvamen, Tumca halucinaciebi<br />

individebis cnobierebis Secvlili mdgomareobidan<br />

warmoiqmneba da ara perceptuli procesebisgan.<br />

cnobierebebis Semcvleli mdgomareobebi<br />

213


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

214<br />

faqts halucinacias ver vuwodebT, radganac,<br />

rogorc avxseniT mexuTe TavSi, samkuTxedi Cven<br />

mier samyaros aRqmis normaluri procesebis<br />

Sedegad „Cndeba~. Cven ver gavaqrobT am<br />

iluzorul samkuTxeds imiT, Tu gavixsenebT,<br />

rom is ar aris realuri. iluziisgan gansxvavebiT,<br />

halucinaciebi individualuri gamocdilebaa,<br />

romelsac ar iziareben igive situaciaSi<br />

moxvedrili sxva adamianebi. zogierTi halucinacia<br />

xanmoklea; Tu pirovneba sakuTari<br />

TavisTvis halucinaciis ararealurobis swrafad<br />

dafiqsirebas SeZlebs realobasTan misi dapirispirebiT,<br />

halucinaciuri gancda savaraudod<br />

dasruldeba. Tumca, zog SemTxvevebSi individebi<br />

ver axerxeben halucinaciebis „realurobis~<br />

daZlevas da es halucinaciebi maT cxovrebaze<br />

zemoqmedeben (Siegel, 1992).<br />

halucinaciebs xels uwyobs momatebuli<br />

agznebadoba, intensiuri saWiroebis mdgomareoba<br />

an SemaSinebeli azrebis gandevnis uunaroba.<br />

isini maSinac Cndeba, rodesac tvini uCveulo,<br />

iSviaTi gamRizianeblis zemoqmedebas ganicdis,<br />

magaliTad, maRali sicxis, epilefsiuri gulyris<br />

an Sakikis dros; aseve, mZime gonebrivi aSlilobis<br />

mqone pacientebTan, romelnic ise reagireben<br />

Sinagan mentalur movlenebze, TiTqos isini<br />

garegani sensoruli gamRizianeblebi iyos.<br />

xSirad halucinaciebs iseTi fsiqoaqtiuri<br />

nivTierebebic iwvevs, rogoricaa LSD da peioti<br />

da, aseve, halucinaciebi axlavs alkoholze<br />

uaris Tqmas mwvave alkoholizmis SemTxvevebSi<br />

(aseT halucinaciebs delirium tremens-s uwodeben,<br />

DTs). am qimiurad gamowveuli halucinaciebis<br />

arsebobas tvinze nivTierebaTa pirdapiri zemoqmedeba<br />

uwyobs xels.<br />

zogierT kulturul da religiur garemoSi<br />

halucinaciebi sasurveli da mniSvnelovani<br />

movlenaa (Siegel, 1992). am pirobebSi halucinaciebi<br />

mistikur xilvad, gamocxadebad aRiqmeba, rac<br />

maT mnaxvels gansakuTrebul statuss aniWebs.<br />

amgvarad, sxvadasxva garemo pirobebSi<br />

spiritualur ZalebTan aSkara kontaqtis erTi<br />

da igive mkafio aRqma SeiZleba ganixilebodes,<br />

rogorc sulieri avadmyofobis an rogorc<br />

gansakuTrebuli niWis maniSnebeli. xSirad aseTi<br />

gonebrivi statusis Sefaseba Tanabrad aris<br />

damokidebuli rogorc damkvirveblis Sefasebaze,<br />

ise Tavad perceptuli gamocdilebis Sinaarsze.<br />

religiuri eqstazi<br />

meditacia, locva, marxva da spiritualuri<br />

komunikacia religiuri gamocdilebis gaZlierebas,<br />

intensifikacias emsaxureba. uiliam<br />

jemsisaTvis (1902) religiuri gamocdileba warmoadgens<br />

unikalur fsiqologiur gamocdilebas,<br />

romelic xasiaTdeba movlenebis erTaderTobisa<br />

da dakavSirebulobis, gamocdilebis realurobisa<br />

da mkafioobis gancdiT, agreTve komunikaciis<br />

unaris arqoniT, sxva sityvebiT rom<br />

vTqvaT, mTliani gamocdilebis xasiaTiT. mravali<br />

adamianisaTvis religiuri gamocdileba<br />

namdvilad ar warmoadgens maTi Cveulebrivi<br />

cnobierebis nawils.<br />

TiTqmis ar moiZebneba apalaCias wminda<br />

aCrdilis (Holy Ghost) tomis xalxis religiur<br />

gamocdilebaze ufro Zlieri religiuri gamocdileba.<br />

maTi rwmenebi da qcevebi cnobierebis<br />

unikalur formas qmnis, romelic maT gansakuTrebuli<br />

qcevebis ganxorcielebis saSualebas<br />

aZlevs. RvTismsaxurebisas maT Sxamiani gvelebi<br />

da cecxli uWiravT xelSi, svamen striqninis<br />

sawamlavs. am qcevebisTvis mosamzadeblad usmenen<br />

grZel qadagebebs da monawileoben xmamaRal,<br />

yuradRebis mimzidvel simRerebsa, velur<br />

trialsa da cekvebSi:<br />

enTuziazmi SeiZleba Zaladobis zRvars<br />

miuaxlovdes... wevrebi Wylopineben da ir-


xevian da glosolaliis (lingvistur Sinaarss<br />

moklebuli xelovnurad Seqmnili<br />

ena) gaurkvevel, eqstazur „axal enaze~<br />

metyvelebaze gadadian... maTi xelebi<br />

erTmniSvnelovnad civia, cecxlis xelSi<br />

daWeris Semdegac ki. es situacia SesaZloa<br />

Tanxvdebodes sxva religiur kulturebSi<br />

arsebuli transuli mdgomareobebis kvlevebis<br />

monacemebs. es mexsierebis arqoniT,<br />

TiTqmis sensoruli amneziiTac SeiZleba<br />

aixsnas, ris sailustraciod mkvlevrebs<br />

gvelebisa da cecxlis xelSi mWerTa magaliTebi<br />

mohyavT (Watterlond, 1983, gv. 53, 55)<br />

gvelis xelSi damWerTa religiuri jgufis<br />

wevrebis fsiqologiurma kvlevam aCvena, rom<br />

isini kargad adaptirebuli, gawonasworebuli<br />

adamianebi arian, romlebic jgufSi yofniT<br />

Zlier fsiqologiur da socialur mxardaWeras<br />

iReben. „sulis momaswaveblebis~ ritualSi monawileoba<br />

„maTTvis personaluri jildos tolfasia,<br />

romelsac maTi cxovrebis verc erTi<br />

aspeqti ver gautoldeba~ (Watterlond, 1983).<br />

cnobierebis Semcvleli<br />

nivTierebebi<br />

adamianebi antikuri xanidan iyenebdnen<br />

sxvadasxva nivTierebebs realobis aRqmis<br />

Sesacvlelad. arsebobs arqeologiuri monacemebi,<br />

rom aSS-is samxreT-dasavleTsa da meqsikaSi<br />

10 000 wlis manZilze uwyvetad iyenebdnen<br />

„Rrma Zilis marcvlebs~ (sophora seed) anu<br />

meskalis 5 marcvals. antikuri actekebi ludSi<br />

azavebdnen meskalis marcvlebs. antikuri xanidan<br />

moyolebuli, CrdiloeT da samxreT amerikis<br />

mcxovreblebis ritualebis nawils Seadgenda<br />

Teonanaqtalis, fsilocibis sokos gadaylapva,<br />

romelic „RmerTebis sxeulis~ saxeliTac aris<br />

cnobili. am sokos mcire dozebi naTel<br />

halucinaciebs iwvevs.<br />

dasavlur kulturebSi narkotikebi garTobasTan,<br />

dasvenebasTan ufro asocirdeba, vidre<br />

jgufur sakralur ritualebTan. adamianebi mTel<br />

msoflioSi iReben narkotikebs, raTa modundnen,<br />

gaumklavdnen stresebs, Tavi aaridon arsebuli<br />

realobis usiamovnebebs, komfortulad igrZnon<br />

5 erTgvari narkotiki.<br />

Tavi socialur situaciebSi an ganicadon cnobierebis<br />

Secvlili mdgomareobebi. as welze<br />

meti xnis win uiliam jemsi, romlis citirebac<br />

Cven ukve ramodenimejer movaxdineT, rogorc<br />

amerikaSi fsiqologiis damfuZneblis, aRwerda<br />

cnobierebis Semcvlel nivTierebebze mis mier<br />

Catarebul eqsperimentebs. azotis oqsidis<br />

SesunTqvis Semdeg jemsi aRniSnavda, rom „am<br />

mdgomareobis umniSvnelovanesi momentia Zlieri<br />

metafizikuri iluminaciis moWarbebuli aRmagznebeli<br />

SegrZneba. WeSmariteba TiTqmis<br />

uxilavi movlenebis siRrmeSia da amavdroulad<br />

Riaa dakvirvebisaTvis. goneba myisierad da<br />

TvalSisacemi sisxartiT wvdeba arsebulis<br />

yvela logikur mimarTebas da amis analogi ar<br />

moiZebneba normalur cnobierebaSi; ver gavavlebT<br />

paralels normaluri cnobierebis funqcionirebasTan~<br />

(James, 1882, p.186). amgvarad, cnobierebis<br />

Seswavlisadmi jemsis interesi cnobierebis<br />

TviTgamowveuli Secvlili mdgomareobis<br />

kvlevamde gafarTovda.<br />

cnobierebis Secvlis mizniT nivTierebebis<br />

gamoyenebis popularizacia aldos haqslis (Aldos<br />

Huxley, 1954) publikaciis _ „aRqmis karibWis~ gamoqveynebis<br />

Semdeg daiwyo. haqsli sakuTar cnobierebaze<br />

meskaliniT eqsperimentirebda. misi wignis<br />

gamosvlidan ramdenime aTwleulis Semdeg, 1998<br />

wels Catarebuli gamokiTxvis Sedegebis mixedviT,<br />

romelSic 12 wlidan zemoT asakis daaxloebiT<br />

25 500 moqalaqe monawileobda, aSS-is moqalaqeTa<br />

6,2% aRniSnavda, rom ukanaskneli erTi<br />

wlis manZilze miRebuli hqonda erTi an meti<br />

akrZaluli nivTiereba (Substance Abuse and Mental<br />

Health Services Administration - SAMHSA, 1999). sixSire<br />

gacilebiT maRali iyo gviani mozardobis asakSi:<br />

16-17 wlis mozardebis 16,4% da 18-20 wlis mozardebis<br />

19,9% aRniSnavda narkotikebis romelime<br />

tipis moxmarebas. garda amisa, SerCevis 51,7%<br />

gamokiTxvamde erTi wlis ganmavlobaSi xandaxan<br />

iRebda alkohols, 27,7% ki - eweoda sigarets. es<br />

monacemebi xsnis imas, Tu ratom dgas aucileblobiT<br />

mecnierTa dRis wesrigSi narkotikebis<br />

gamoyenebis mizezebisa da Sedegebis kvleva.<br />

damokidebuleba da miCveva<br />

fsiqoaqtiuri nivTierebebi qimiuri naerTebia,<br />

romelic cnobieri aRqmis droebiTi SecvliT<br />

zegavlenas axdens mentalur procesebsa da<br />

cnobierebebis Semcvleli mdgomareobebi<br />

215


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

216<br />

qcevaze. xvdebian ra tvinSi, ejaWvebian sinafsis<br />

receptorebs da garkveuli reaqciebis blokirebas<br />

an stimulirebas axdenen. amiT safuZvlianad<br />

cvlian tvinis sakomunikacio sistemas,<br />

zemoqmedeben aRqmaze, mexsierebaze, gunebaganwyobilebasa<br />

da qcevaze. mocemuli nivTierebebis<br />

gaxangrZlivebuli gamoyenebis Sedegad<br />

viTardeba tolerantoba, anu imave efeqtis<br />

misaRwevad ufro da ufro meti doza xdeba<br />

saWiro (tolerantobis zogierT fsiqologiur<br />

safuZvelze me-7 TavSi visaubrebT). tolerantobas<br />

Tan sdevs fiziologiuri damokidebuleba,<br />

procesi, romlis drosac organizmi eCveva da<br />

damokidebuli xdeba mocemul nivTierebaze,<br />

nawilobriv imitom, rom narkotikis xSiri arsebobiT,<br />

SemcvelobiT gamoifiteba neirotransmiterebi.<br />

tolerantobisa da damokidebulobis<br />

tragikuli Sedegia miCveva. adamians, romelic<br />

miCveulia mocemul nivTierebaze, organizmSi<br />

esaWiroeba narkotiki da Tu nivTiereba ar aris<br />

damangreveli, mtkivneuli simptomebiT (kankali,<br />

oflianoba, gulisreva da alkoholis ararsebobis<br />

zogierT SemTxvevaSi ki sikvdili) itanjeba.<br />

Tu individi mocemuli nivTierebis gamoyenebas<br />

imdenad sasurvelad da sasiamovnod miiCnevs,<br />

rom viTardeba swrafva, Zlieri survili (miCvevis<br />

an miCvevis gareSe), mdgomareobas fsiqologiur<br />

damokidebulebas uwodeben. fsiqologiuri<br />

damokidebuleba SeiZleba nebismieri nivTierebis<br />

fsiqoaqtiuri nivTierebebi (Psychoactive drugs) -<br />

qimiuri naerTebi, romelic cnobieri aRqmis<br />

droebiTi SecvliT zegavlenas axdens mentalur<br />

procesebsa da qcevaze.<br />

tolerantoba (Tolerance) - situacia, romelic<br />

nivTierebis xangrZlivi gamoyenebis Sedegad<br />

iqmneba, rodesac igive efeqtis misaRwevad individs<br />

ufro da ufro meti doza sWirdeba.<br />

fiziologiuri damokidebuleba (Psysiological dependence)<br />

- procesi, rodesac organizmi eCveva<br />

da damokidebuli xdeba mocemul nivTierebaze.<br />

miCveva (Addiction) - mdgomareoba, rodesac organizmi<br />

iTxovs narkotiks, raTa funqcionireba<br />

SeZlos, mis arqonaze yovelgvari fizikuri da<br />

fsiqologiuri reaqciebis gareSe; xSirad Tan<br />

sdevs tolerantobasa da damokidebulobas.<br />

fsiqologiuri damokidebuleba (Psychological dependence)<br />

- narkotikis fsiqologiuri saWiroeba<br />

an survili.<br />

mimarT ganviTardes. nivTierebaze damokidebulebis<br />

Sedegad adamianis cxovrebis stili<br />

imdenad fokusirdeba narkotikis miRebis irgvliv,<br />

rom izRudeba an mcirdeba misi funqcionirebis<br />

SesaZlebloba. garda amisa, narkotikis<br />

miRebis yoveldRiuri Cvevis Sesanar-<br />

Cuneblad da danaxarjebis dasafarad xSirad<br />

ubiZgebs nivTierebaze damokidebul individs<br />

qurdobisken, yaCaRobisken, prostituciisken an<br />

narkotikebiT vaWrobisken. dResdReobiT<br />

narkotikebze miCvevis Tanmxlebi yvelaze momakvdinebeli<br />

safrTxea hipodermuli nemsebis<br />

Tanaziari moxmarebis Sedegad SidsiT daavadebis<br />

saSiSroeba; intravenuri narkotikebis momxmareblebma<br />

sruliad gauazreblad SeiZleba<br />

`gauziaron~ organizmis siTxe imaTac, visac es<br />

momakvdinebeli daavadeba aqvT.<br />

mozardebi emociuri stresebisgan Tavis daRwevisa<br />

da yoveldRiur stresorebTan gasamklaveblad<br />

akrZaluli nivTierebebis gamoyenebis<br />

Semdeg xangrZlivi uaryofiTi SedegebiT itanjebian.<br />

saidan<br />

viciT<br />

nivTierebebis borotad gamoyenebis<br />

Sedegebi<br />

mozardebis mier narkotikebis moxmarebis<br />

rvawliani kvleva 1976 wels daiwyo.<br />

gamokvlevaSi monawileobda damamTavrebeli<br />

klasis 1634 moswavle los anjelesidan.<br />

sruli yovelwliuri monacemebi<br />

Seikriba 739 monawileze. maT Soris 10%ze<br />

naklebi regularulad an qronikulad<br />

moixmarda narkotikebs, 10%-ze naklebs ki<br />

saerTod ar hqonda narkotikebTan aranairi<br />

Sexeba. miRebuli Sedegebis dayofa oTx<br />

jgufad gaxda SesaZlebeli (Newcomb &<br />

Bentler, 1988; Stacy et al., 1991):<br />

narkotikis yoveldRiuri moxmareba<br />

uaryofiTad moqmedebda pirovnul da socialur<br />

adaptaciaze, arRvevda urTier-<br />

Tobebs, amcirebda swavlis potencials,<br />

zrdida kriminals Zaladobis gareSe da<br />

xels uwyobda dezorganizebul azrovnebas.


Zlieri nivTierebebi, rogoricaa<br />

stimulatorebi da narkotikebi, zrdida<br />

suiciduri da TviTdamangreveli azrebis<br />

sixSires da amcirebda socialur mxardaWeras,<br />

riTac xels uwyobda martoobas.<br />

nivTierebis efeqtebi icvleboda maTi<br />

tipisa da kombinirebuli gamoyenebis Sesatyvisad.<br />

ase, magaliTad, kokaini zrdida<br />

konfrontacias da asustebda axlo urTier-<br />

Tobebs, Tumca, fsiqologiuri da fizikuri<br />

janmrTelobisaTvis yvelaze damangrevel<br />

efeqts Zlieri nivTierebebisa da sigaretis<br />

kombinacia iZleoda.<br />

moulodneli iyo, rom mozardebTan,<br />

romlebic zomierad iRebdnen alkohols<br />

da sxvas arafers (aranair narkotiks), aRiniSneboda<br />

momatebuli socialuri integracia<br />

da TviTpativiscema. es mozardebi<br />

Tavis TanatolebTan SedarebiT ukeTesad<br />

adaptirebulni SeiZleba yofiliyvnen.<br />

fsiqoaqtiur nivTierebaTa saxeebi<br />

gavrcelebuli fsiqoaqtiuri nivTierebebis<br />

nusxa mocemulia 6.1 cxrilSi (me-16 TavSi sxva<br />

tipis fsiqoaqtiur nivTierebebze visaubrebT,<br />

romlebic fsiqikuri aSlilobebis dasaZlevad<br />

gamoiyeneba). Cven mokled mimovixilavT, Tu rogor<br />

aRwevs TiToeul klasSi Semavali nivTierebebi<br />

maTTvis damaxasiaTebel fiziologiur da<br />

fsiqologiur gavlenas; garda amisa, SevexebiT<br />

nivTierebebis borotad gamoyenebis pirovnul<br />

da socialur Sedegebs.<br />

cnobierebis yvelaze fundamentur cvlilebebs<br />

iwvevs nivTierebebi, romlebic halucinogenebis<br />

an fsiqodelikebis saxeliT aris<br />

cnobili. es nivTierebebi cvlis rogorc garegani<br />

samyaros, ise Sinagani cnobierebis aRqmas.<br />

rogorc dasaxelebidan Cans, es nivTierebebi<br />

xSirad iwveven halucinaciebs da `me~-sa da<br />

`ara me~-s Soris sazRvrebis gaqrobas. oTxi<br />

yvelaze cnobili halucinogenia meskalini<br />

(miiReba kaqtusisgan), fsilocibini (miiReba<br />

sokosgan) da LSD da PCP (sinTezirdeba<br />

laboratoriebSi). PCP, anu angelozis mtveri,<br />

iwvevs gansakuTrebulad ucnaur disociaciur<br />

reaqciebs, romlis drosac adamians ekargeba<br />

tkivilis SegrZneba, ibneva da garSemo arsebuli<br />

sinamdvilisgan gamocalkevebulad grZnobs Tavs.<br />

halucinogenuri nivTierebebi moqmedeben tvinSi<br />

specifikur receptorul ubnebze, qimiur neirotransmiterze<br />

_ serotoninze (Aghajanian & Marek,<br />

1993).<br />

kanafi fsiqoaqtiuri efeqtis mqone mcenarea.<br />

misi aqtiuri ingredientia THC, romelic<br />

napovnia rogorc haSiSsa (mcenaris dafxvnili<br />

fisi) da, aseve, marixuanaSi (mcenaris gamxmari<br />

foTlebi da yvavilebi). THC-s SesunTqviT<br />

gamowveuli gancdebis buneba damokidebulia<br />

dozirebaze: mcire dozebi iwvevs msubuq, sasiamovno<br />

gabruebas, didi dozebi ki _ xangrZliv<br />

halucinogenur reaqciebs. regularuli gamoyenebis<br />

SemTxvevaSi aRiniSneba eiforia, kargad<br />

yofnis gancda, sivrcisa da drois aRqmis rRveva<br />

da, ra Tqma unda, sxeulidan gasvlis gancdebi.<br />

Tumca, konteqstidan gamomdinare, SesaZloa<br />

negatiur efeqtsac hqondes adgili _ SiSi, SfoTva<br />

da dabneuloba. mkvlevrebma wlebis manZilze<br />

icodnen, rom kanafinoidebi, marixuanas aqtiuri<br />

qimiuri naerTebi, Semakaveblad moqmedebs tvinis<br />

specifikur receptorebze; es kanafinoiduri<br />

receptorebi hipokampSi, anu mexsierebaze pasuxismgebel<br />

Tavis tvinis ubnebSia ganlagebuli.<br />

mxolod bolo aTwleulSi iqna nakvlevi axlad<br />

aRmoCenili anandamidi _ neirotransmiteri,<br />

romelic, aseve, Semakavebel efeqts axdens igive<br />

receptorebze (Di Marzo et al., 1994; Staht, 1998). amitomac<br />

aRweven kanafinoidebi cnobierebis Semcvlel<br />

efeqts anandamidisadmi (tvinSi bunebrivad<br />

arsebuli nivTierebisadmi) mgrZnobiare tvinis<br />

ubnebze. garda amisa, mecnierebma aRmoaCines,<br />

rom Sokoladi Seicavs nivTierebas, romelic<br />

gavlenas axdens tvinis mier anandamidis moxmarebaze<br />

(di Tomaso et al., 1996) Sokoladis<br />

molekulebma SeiZleba Seakavos kanafinoiduri<br />

receptorebi an zemoqmedeba moaxdinos nervuli<br />

reaqciebis zomaze. es molekulebi ar aris aRmoCenili<br />

TeTr SokoladSi, riTac SeiZleba<br />

avxsnaT is faqti, rom adamianebs ufro xSirad<br />

undebaT rZisa da Savi Sokoladi.<br />

opiatebi, rogoricaa heroini da morfini,<br />

Trgunavs fizikur mgrZnobelobasa da gamRizianeblebze<br />

sapasuxo reaqciebs. heroinis intravenuri<br />

miRebis Tavdapirveli efeqtia siamovnebaSi<br />

gadaSveba _ yvela safiqralisa da sxeulebrivi<br />

moTxovnebis gacnobierebis adgils eiforiis<br />

grZnoba ikavebs. heroinis moxmareba<br />

cnobierebebis Semcvleli mdgomareobebi<br />

217


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

218<br />

cxrili 6.1<br />

fsiqoaqtiuri nivTierebebi: samedicino gamoyeneba, xangrZlivoba da<br />

damokidebuleba<br />

opiatebi (narkotikebi)<br />

morfini<br />

heroini<br />

kodeini<br />

haluciogeni<br />

LSD<br />

PCP (penciklidini)<br />

meskalini (peioti)<br />

fsilocibini<br />

kanafi (marixuana)<br />

depresantebi<br />

barbituratebi<br />

(magaliTad,<br />

seqonali)<br />

benzodiazepini<br />

(magaliTad, valiumi)<br />

alkoholi<br />

stimulatorebi<br />

amfetamini<br />

kokaini<br />

nikotini<br />

kofeini<br />

samedicino gamoyeneba<br />

tkivilgamayuCebeli<br />

kvlevis procesSi<br />

tkivilgamayuCebeli,<br />

xvelis aRmkveTi<br />

ara<br />

veterinaruli<br />

anesTetiki<br />

ara<br />

ara<br />

qimioTerapiis<br />

Tanmxlebi gulisrevis<br />

aRmkveTi<br />

sedatiuri, Zilis<br />

wamali, anesTetiki,<br />

antikonvulsanti<br />

SfoTvis Semamcirebeli,<br />

sedatiuri,<br />

Zilis wamali,<br />

antikonvulsanti<br />

antiseptiki<br />

hiperkinezia, narkolefsia,<br />

wonis kontroli<br />

ara<br />

nikotinis saReWi<br />

rezini mowevisTvis<br />

Tavis dasanebeblad<br />

wonis kontroli,<br />

stimulanti mwvave<br />

respiratoruli<br />

sirTuleebisas,<br />

analgetiki<br />

xSirad iwvevs miCvevas. me-3 TavSi aRvniSneT,<br />

rom tvini Seicavs endorfinebs (endogenur<br />

morfinebs), romelic mZlavr zegavlenas axdens<br />

guneba-ganwyobilebaze, tkivilsa da siamovnebis<br />

gancdaze. opiumisa da morfinis msgavsi narkotikebi<br />

tvinis igive receptorul ubnebs<br />

ikavebs (Harrison et al., 1998; Reisine, 1995). amrigad,<br />

opiatebi da marixuana (rogorc zemoT aRiniSna)<br />

imitom aRweven maTTvis damaxasiaTebel efeqtebs,<br />

rom isini Seicaven iseT aqtiur komponentebs,<br />

efeqtis<br />

xangrZlivoba<br />

(saaTebSi)<br />

3-6<br />

3-6<br />

3-6<br />

8-12<br />

varirebs<br />

8-12<br />

4-6<br />

2-4<br />

1-16<br />

4-8<br />

1-5<br />

2-4<br />

1-2<br />

varirebs<br />

4-5<br />

fsiqologiuri<br />

maRali<br />

maRali<br />

zomieri<br />

ara<br />

ar aris cnobili<br />

ara<br />

ar aris cnobili<br />

msubuqad zomieri<br />

zomierad maRali<br />

msubuqad zomieri<br />

zomieri<br />

maRali<br />

maRali<br />

msubuqad maRali<br />

ar aris cnobili<br />

damokidebuleba<br />

fiziologiuri<br />

maRali<br />

maRali<br />

zomieri<br />

ar aris cnobili<br />

maRali<br />

ar aris cnobili<br />

ar aris cnobili<br />

ar aris cnobili<br />

zomierad maRali<br />

msubuqad zomieri<br />

zomieri<br />

maRali<br />

maRali<br />

zomierad maRali<br />

zomieri<br />

romelic tvinSi bunebrivad arsebuli niv-<br />

Tierebebis msgavsi qimiuri TvisebebiT xasiaTdeba.<br />

rodesac nervuli receptorebi xelovnulad<br />

stimulirdeba cnobierebis Semcvleli nivTierebebiT,<br />

tvini kargavs faqiz balanss.<br />

depresantebSi Sedis barbituratebi da,<br />

gansakuTrebiT AaRsaniSnavia, alkoholi. am<br />

nivTierebebs axasiaTebT gonebrivi da fizikuri<br />

aqtivobis daTrgunva (Seneleba) centralur<br />

nervul sistemaSi nervuli impulsebis gadacemis


Sekavebis an Semcirebis saSualebiT. depresantebis<br />

moqmedebis efeqti, nawilobriv, miiRweva<br />

sinafsebSi nervuli komunikaciisTvis xelis<br />

SewyobiT, sadac gamoiyeneba GABA neirotrasmiteri<br />

(Dehaney & Sah, 1999; Malizia & Nutt, 1995). GABA<br />

xSirad nervuli gadacemebis Semakaveblis funqcias<br />

asrulebs, riTac aixsneba depresantebis<br />

Semakavebeli efeqtebi. barbituratebi Zalze<br />

saxifaTo SeiZleba iyos. 15-wlian kvlevaSi<br />

gamovlinda, rom narkotikebis dozis gadametebis<br />

SemTxvevaTa daaxloebiT naxevari barbituratebze<br />

modioda (Howard, 1984). yvelaze xSirad<br />

daniSvnadi depresantebi, rogoricaa valiumi<br />

da qsanaqsi, mniSvnelovanwilad xasiaTdeba<br />

miCvevis ganviTarebis SesaZleblobiT (Miller, 1999).<br />

alkoholi iyo erT-erTi pirveli fsiqoaqtiuri<br />

nivTiereba, romelic farTod gamoiyeneboda<br />

uxsovari droidan. misi gavlenis qveS<br />

myofi adamianebi sulelebi, xmaurianebi, megobrulebi<br />

da enawylianebi xdebian; zogierTi<br />

maTgani agresiuli da moZalade xdeba, zogi ki<br />

iTrguneba da depresiul gancdebSi iZireba.<br />

mkvlevrebma dRemde ar ician, Tu konkretulad<br />

rogor moqmedebs alkoholi tvinze, Tumca, sxva<br />

depresantebis msgavsad, rogorc Cans, isic<br />

zemoqmedebs GABA-s aqtivobaze (De Witte, 1996).<br />

mcire dozis SemTxvevaSi alkoholma SeiZleba<br />

gamoiwvios relaqsacia da mozrdilTa reaqciebis<br />

siswrafis mcired gaumjobeseba, Tumca,<br />

organizms mxolod mcire odenobis alkoholTan<br />

SeuZlia gamklaveba. didi raodenobiT alkoholi<br />

xanmokle periodSi iwvevs centraluri nervuli<br />

sistemis gadatvirTvas. avtosagzao da ubeduri<br />

SemTxvevebi 6-jer ufro xSiria adamianebTan,<br />

romelTa sisxlSic 0,10% alkoholis Semcvelobaa,<br />

vidre maTTan, visTanac es maCvenebeli<br />

2-jer naklebia. alkoholuri intoqsikaciis<br />

meore Sedegi, romelsac wvlili Seaqvs ubedur<br />

SemTxvevebSi, Tvalis gugebis gafarToebaa, rasac<br />

Tan sdevs RamiT xedvis problemebi. rodesac<br />

sisxlSi alkoholis Semcveloba 0,15% aRwevs,<br />

adgili aqvs momatebul negatiur zemoqmedebas<br />

azrovnebaze, mexsierebasa da gansjis unarze,<br />

rasac Tan axlavs emociuri arastabiluroba<br />

da motoruli koordinaciis rRveva.<br />

alkoholis moxmareba umTavresi socialuri<br />

problemaa aSS-Si. alkoholTan dakavSirebuli<br />

avtokatastrofebi 15-25 wlis adamianTa sikvdilianobis<br />

wamyvani mizezia. rodesac smis<br />

raodenoba da sixSire zemoqmedebs samsaxurze,<br />

auaresebs socialur da ojaxur urTierTobebs<br />

da seriozul problemebs uqmnis janmrTelobas.<br />

aseTi viTarebis Sesatyvisi diagnozia alkoholizmi.<br />

fizikuri damokidebuloba, tolerantoba<br />

da miCveva _ es yvelaferi xangrZlivi<br />

intensiuri smis fonze viTardeba. zogierTi<br />

individisTvis alkoholizmi smaze uaris Tqmis<br />

unaris arqonasTan asocirdeba; zogierTisTvis<br />

ki, alkoholizmi gamoixateba ramodenime Wiqis<br />

Semdeg smis SeCerebis unaris arqonaSi. 1998<br />

wels Catarebuli gamokiTxvis monacemebis<br />

Tanaxmad, 18-25 wlis respodentTa 13,8%-s aReniSneboda<br />

intensiuri sma, anu isini svamdnen 5<br />

da met Wiqas erT jerze/dalevaze yovel xuT<br />

an met dReSi erTxel erTi Tvis ganmavlobaSi<br />

(SAMHSA, 1999), Tumca, yvela asakis respodentTa<br />

saSualo maCvenebeli mamakacebTan (9,7%) gacilebiT<br />

maRali iyo, vidre qalebTan (2,4%).<br />

stimulatorebs, rogoricaa amfetamini da<br />

kokaini, aRgznebisa da eiforiis mdgomareobis<br />

gamowvevis mizniT iReben. stimulatorebi<br />

moqmedeben tvinSi iseTi neirotrasmiterebis<br />

donis momatebiT, rogoricaa norepinefrini,<br />

serotonini da dopamini. magaliTad, stimula-<br />

cnobierebebis Secvlili mdgomareobebi<br />

219


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

220<br />

torebi akaveben tvinSi im molekulebis moqmedebas,<br />

romelTac, Cveulebriv, dopamini gamohyavs<br />

sinafsebidan (Giros et al., 1996). kokainiT xangrZlivi<br />

sargebloba iwvevs cvlilebebs tvinis siamovnebis<br />

gancdaze pasuxismgebel sistemaSi (Gawin,<br />

1991). stimulatorebis zemoqmedeba sam sxvadasxva<br />

efeqts iwvevs: momatebuli TviTdarwmunebuloba,<br />

moWarbebuli energia da hiperaqtiuroba da<br />

eiforiasTan miaxloebuli guneba-ganwyobileba.<br />

intensiuri momxmareblebi ganicdian SemaSinebel<br />

halucinaciebs da uviTardebaT rwmena imisa, rom<br />

sxvebi maTTvis tkivilis miyenebas cdiloben.<br />

am rwmenebs paranoidalur iluziebs uwodeben.<br />

kokainis moxmarebis Tanmxleb gansakuTrebul<br />

safrTxes eiforiul aRmafrenasa da Zalze<br />

depresiul Cavardnebs Soris arsebuli kontrasti<br />

qmnis. es garemoeba aiZulebs kokainis momxmareblebs,<br />

rom yovelgvari kontrolis gareSe<br />

gazardon narkotikis moxmarebis sixSire da<br />

dozebi. kokainis yvelaze sufTa formaa crack-i,<br />

gansakuTrebiT damangreveli quCis narkotiki,<br />

romelic swrafad abruebs da swrafadve kargavs<br />

moqmedebis Zalas. vinaidan mcire odenobiT da<br />

iafad iyideba, es nivTiereba yovelTvis xelmisawvdomia<br />

Raribebisa da axalgazrdebisaTvis;<br />

crack-i mraval socialur jgufs angrevs.<br />

ori stimulatori, romelTac xSirad ar<br />

aRviqvamT fsiqoaqtiur nivTierebebad, aris<br />

kofeini da nikotini. SeiZleba sakuTari gamocdilebidan<br />

vicodeT, rom ori finjani magari<br />

yava an Cai sakmarisi raodenobis kofeins Seicavs<br />

imisaTvis, rom Rrma zegavlena moaxdinos gulze,<br />

sisxlsa da cirkularul funqciebze da daZinebasTan<br />

dakavSirebuli problemebi Segviqmnas.<br />

TambaqoSi aRmoCenili qimiuri naerTi nikotini<br />

sakmarisad Zlieri stimulatoria, romelsac<br />

adgilobrivi amerikeli Samanebi maRali koncentraciiT<br />

iyenebdnen mistikuri mdgomareobebisa<br />

da transis gamosawvevad; Tumca, zogierTi<br />

Tanamedrove momxmareblisgan gansxvavebiT, maT<br />

icodnen, rom nikotini miCvevas iwvevs da did<br />

sifrTxiles iCendnen misi moxmarebisas. miCvevis<br />

gamomwvevi sxva nivTierebebis msgavsad, nikotini<br />

tvinSi bunebrivad gamomuSavebul qimiur<br />

naerTebs hgavs. kvlevebiT dadgenilia tvinis<br />

moqmedebis is regionebi, romelic pasuxismgebelia<br />

nikotinsa da kokainze miCvevis ganviTarebaze<br />

(Pich et al., 1997). nikotinSi Semavali qimiuri<br />

naerTebi im receptorebis stimulirebas axdens,<br />

romelic Tavs kargad gvagrZnobinebs raime<br />

kargis/sworad gakeTebis Semdeg; rac gvagrZnobinebs,<br />

rom yvelaferi wesrigSia _ fenomeni,<br />

romelic xels uwyobs gadarCenas. samwuxarod,<br />

nikotini tvinis igive receptorebs aRizianebs,<br />

romelic gvatyobinebs, rom yvelaferi kargadaa,<br />

roca veweviT, Tumca, realurad es ase ar aris.<br />

nikotinis mier janmrTelobaze uaryofiTi<br />

zemoqmedeba mTlianobaSi didad aRemateba yvela<br />

sxva fsiqoaqtiuri nivTierebis zemoqmedebas<br />

erTad, heroinis, kokainisa da alkoholis CaTvliT.<br />

sazogadoebrivi janmrTelobis samsaxuris<br />

monacemebis Tanaxmad, weliwadSi 400 000<br />

sikvdili sigaretis mizeziT xdeba. miuxedavad<br />

imisa, rom moweva Seuqcevadi avadmyofobisa da<br />

sikvdilis mTavari mizezia, is legalizebulia<br />

da yovelwliurad milionebi ixarjeba sigaretis<br />

reklamirebaze. 60 mln amerikeli jer kidev<br />

mwevelia, Tumca, mowevis sawinaaRmdego<br />

kampaniebi garkveul Sedegs aRwevs da mcirdeba<br />

mwevelTa saerTo raodenoba (SAMHSA, 1995).<br />

yovelwliurad 2,1 milioni adamiani iwyebs<br />

mowevas da maTi umravlesoba 18 welze naklebi<br />

asakisaa. es, nawilobriv, warmatebuli sareklamo<br />

kampaniis Sedegi SeiZleba iyos, romelic xSirad<br />

swored axalgazrdobazea mimarTuli: mozardTa<br />

Soris mwevelTa raodenobis mniSvnelovani<br />

momateba mTeli rigi sareklamo kampaniebis<br />

Sedegad moxda (Pierce & Gilpin, 1995).<br />

es Tavi N.N-is SemTxvevis ganxilviT daviwyeT<br />

da SevecadeT mis gamocdilebasTan Segvedarebina<br />

warsulis mogonebisa da momavlis dagegmvis<br />

Cveni unari. es magaliTi imis saCveneblad<br />

warmovadgineT, Tu rogor badebs Cven mier<br />

ganxorcielebuli sruliad Cveulebrivi aqtivobebi<br />

cnobierebis Sesaxeb zogierT saintereso<br />

SekiTxvas: saidan modis Cveni azrebi? rogor<br />

Cndeba isini? sad inaxeba es azrebi? axla ukve<br />

viciT zogierTi Teoria, romelic pasuxs gascems<br />

am kiTxvebs da viciT, rogor unda SevZloT am<br />

TeoriaTa gadamowmeba. Cven vnaxeT, rom<br />

cnobiereba, saboloo jamSi, saSualebas gvaZlevs,<br />

rom gvqondes mTeli rigi gamocdilebisa,<br />

rac adamianad gvaqcevs.<br />

aseve, ganvixileT cnobierebis ufro da ufro<br />

naklebad Cveuli gamoyenebis SemTxvevebi. Cven<br />

davsviT kiTxva: ratom arian adamianebi<br />

ukmayofiloni yoveldRiuri Cveuli cnobierebiT<br />

da ratom eZeben misi Secvlis mraval-


ferovan gzebs? Cveulebriv, ZiriTadi fokusi<br />

arsebuli amocanebis mimdinare moTxovnebsa da<br />

situaciebze gakeTda, Tumca, Cveni cnobierebis<br />

realobidan gamomdinare, SezRudvebsac vacnobierebT;<br />

aseve, vacnobierebT, rom SezRudulia<br />

Cveni gamocdilebis diapazoni da siRrme, rac<br />

arsebuli potencialis srulad gamovlenis<br />

SesaZleblobas gvarTmevs. drodadro, albaT,<br />

sevda Segvipyrobs Cveuli realobis farglebs<br />

miRma gaRwevis Zlieri survilis gamo da Cveuli<br />

usafrTxo stabilurobis nacvlad Tavisuflebis<br />

ganusazRvrelobas varCevT.<br />

Sejameba<br />

nebismieri kulturis warmomadgenlebi eZieben<br />

cnobierebis Secvlis saSualebebs. dakvirvebadi<br />

sizmrebis mqone adamianebi acnobiereben, rom<br />

sZinavT da SeuZliaT sizmris dasasrulis kontrolireba.<br />

adamianebi erTmaneTisgan gansxvavdebian<br />

imiT, Tu ramdenad eqvemdebarebian hipnozis<br />

zemoqmedebas. mkvlevrebi adareben nam-<br />

sakvanZo<br />

sakiTxebi<br />

cnobierebis Sinaarsi<br />

� cnobiereba gonebis Sinaarsebis<br />

gacnobierebas,<br />

maT Sesaxeb codnas warmoadgens;<br />

� arsebobs cnobierebis<br />

sami done: (1) samyaros<br />

bazisuri cnobiereba, (2)<br />

gaazreba imisa, Tu ras<br />

vacnobierebT da (3)<br />

TviTcnobiereba;<br />

� RviZili periodis cnobierebis<br />

Sinaarsi gansxvavdeba<br />

aracnobieri<br />

procesebisgan, winarecnobieri<br />

mexsierebisgan,<br />

yuradRebis miRma dar-<br />

Cenili informaciisgan,<br />

aracnobierisgan da cnobieri<br />

aRqmisgan;<br />

� sakvlevi teqnikebi, rogoricaa<br />

xmamaRla fiqris<br />

oqmebi da eqsperimentis<br />

SerCeva cnobierebis Sinaarsis<br />

Sesaswavlad gamoiyeneba.<br />

cnobierebis<br />

funqciebi<br />

� cnobiereba gvexmareba gadarCenaSi<br />

da gvaZlevs realobis<br />

pirovnuli da<br />

kulturuli konstruqtebis<br />

Seqmnis SesaZleblobas;<br />

� mkvlevrebi swavloben<br />

cnobier da aracnobier<br />

dvilad hipnozirebuli adamianebisa da simuliantebis<br />

reaqciebs, raTa gaimijnos hipnozis<br />

originaluri efeqti hipnotizioris gulis mosagebad<br />

ganxorcielebuli qcevebisagan. hipnotizmi<br />

gansakuTrebuli mZlavri teqnikaa tkivilis<br />

Sasamcireblad. adamianebs xSirad aqvT „faruli<br />

damkvirveblis~ gamocdileba, rac gulisxmobs<br />

hipnozis zemoqmedebis qveS yofnisas movlenebis<br />

farul, aracnobier aRqmas.<br />

meditaciiT SesaZlebelia cnobierebis cvlilebebisa<br />

da sxva tipis kognituri winsvlis<br />

ganxorcieleba. halucinaciebi warmoadgens<br />

mkafio perceptul gamocdilebas garegani gam-<br />

Rizianeblis ararsebobis pirobebSi. zogierTi<br />

adamiani flobs religiur gamocdilebas, romelic<br />

ar aris Cveulebrivi cnobierebis nawili.<br />

cnobierebis Secvlis mizniT nivTierebebis,<br />

rogorc eqstraordinaluri saSualebebis,<br />

gamoyeneba xSirad saxifaToa, radganac arsebobs<br />

albaToba miCvevis ganviTarebis da zogjer<br />

sikvdilisac ki. narkotikebi centralur nervul<br />

sistemaze neirotrasmiterebis stimulirebiT,<br />

daTrgunviT an SecvliT zemoqmedeben.<br />

procesebs Soris arsebul<br />

urTierTmimarTebas.<br />

Zili da sizmari<br />

�cirkaduli ritmi asaxavs<br />

biologiuri saaTis moqmedebas;<br />

�Ramis Zilis ganmavlobaSi<br />

icvleba Tavis tvinis aqtivobis<br />

paternebi. REM<br />

Zili xasiaTdeba Tvalebis<br />

swrafi moZraobiT da<br />

Tanxvdeba mkafio sizmrebis<br />

periods. mTliani Zilis<br />

daaxloebiT 1/4 REM<br />

Zilia 4-5 calkeuli periodis<br />

ganmavlobaSi;<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

221


Tavi 6 / goneba, cnobiereba da Secvlili mdgomareobebi<br />

222<br />

�Zilis raodenoba da REM<br />

da NREM Zilis Tanafardoba<br />

asakTan erTad icvleba;<br />

�REM da NREM Zili sxvadasxva<br />

funqciebs emsaxureba,<br />

Senaxvisa da aRdgenis<br />

CaTvliT;<br />

�Zilis darRvevebi, rogoricaa<br />

insomnia, narkolefsia<br />

da Zilis apnoe<br />

uaryofiT gavlenas axdens<br />

dRis manZilze adamianis<br />

funqcionirebis<br />

unarze. dRis Zilianoba,<br />

aseve, farTod gavrcelebuli<br />

seriozuli problemaa;<br />

�froidi Tvlida, rom<br />

sizmrebis Sinaarsi aracnobieri<br />

masalaa, romelmac<br />

gaiara sizmris cenzura;<br />

�sxva kulturebSi sizmrebis<br />

interpretacia regularulad<br />

xdeba da amas<br />

gansakuTrebuli kulturuli<br />

rolis mqone adamianebi<br />

axorcieleben. interpretacia<br />

momavlis winaswarmetyvelebisfunqcias<br />

emsaxureba.<br />

�sizmris zogierTi Teoria<br />

maTi wyaroebis biologiur<br />

warmomavlobaze<br />

amaxvilebs yuradRebas,<br />

Tumca, es Teoriebi srulad<br />

ar Tanxvdeba sizmris<br />

Sinaarsebs.<br />

cnobierebis Secvlili<br />

mdgomareobebi<br />

� dakvirvebadi sizmrebi<br />

aris gacnobiereba imisa,<br />

rom sizmars vxedavT da<br />

mimarTulia sizmris kontrolze.<br />

�hipnozi cnobierebis Secvlili<br />

mdgomareobaa, romelic<br />

xasiaTdeba STagonebaze<br />

reaqciis saxiT hipnotizirebuli<br />

adamianebis<br />

aRqmis, mexsierebis, motivaciisa<br />

da TviTkontrolis<br />

SecvliT.<br />

�meditacia cvlis cnobier<br />

funqcionirebas ritualuri<br />

praqtikis saSualebiT,<br />

romelic garegani sazrunavebidan<br />

Sinagan gamocdilebaze<br />

gadaanacvlebs<br />

yuradRebas.<br />

� halucinaciebi naTeli aRqmaa,<br />

romelic Cndeba obieqturi<br />

gamRizianeblebis<br />

ararsebobis pirobebSi.<br />

�zogierT kulturul jguf-<br />

Si adamianebi intensiur religiur<br />

gamocdilebas ganicdian.<br />

�fsiqoaqtiuri nivTierebebi,<br />

cvlian ra nervuli<br />

sistemis aqtivobas, zemoqmedeben<br />

mentalur procesebze<br />

cnobierebis droebiTi<br />

SecvliT.<br />

�cnobierebis cvlilebebis<br />

gamomwvev fsiqoaqtiur niv-<br />

TierebaTa ricxvSi Sedis:<br />

halucinogenebi, opiatebi,<br />

depresantebi da stimulatorebi.<br />

ZiriTadi sakiTxebi<br />

aracnobieri<br />

gamocdilebis SerCevis<br />

meTodi<br />

dakvirvebadi sizmrebi<br />

dRis Zilianoba<br />

Tvalebis swrafi<br />

moZraobiT Zili (REM)<br />

Tvalebis swrafi<br />

moZraobis gareSe Zili<br />

(NREM)<br />

TviTcnobiereba<br />

insomnia<br />

meditacia<br />

midrekileba<br />

narkolefsia<br />

sizmris muSaoba<br />

tolerantoba<br />

faruli Sinaarsi<br />

fsiqoaqtiuri nivTierebebi<br />

fsiqologiuri<br />

damokidebuleba<br />

SeTanxmebuli validizacia<br />

cirkaduli ritmi<br />

cnobiereba<br />

winarecnobieri mexsiereba<br />

Zili apnoe<br />

xiluli Sinaarsi<br />

xmamaRla fiqris oqmi<br />

halucinaciebi<br />

hipnobiluroba<br />

hipnozi


daswavla daswavla da da qceviTi qceviTi analizi<br />

analizi<br />

7<br />

daswavlis unaris kvleva<br />

• ra aris daswavla<br />

• biheviorizmi da<br />

bihevioraluri<br />

analizi<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

• pavlovis saocari<br />

dakvirvebebi<br />

• ganpirobebulobis<br />

procesi<br />

• SeZena<br />

• klasikuri ganpirobebulobis<br />

gamoyeneba<br />

operantuli<br />

ganpirobebuloba:<br />

swavleba Sedegebis Sesaxeb<br />

• efeqtis kanoni<br />

• qcevis eqsperimentuli<br />

analizi<br />

• pirobiTi ganmtkiceba<br />

• ganmamtkicebelTa<br />

Tvisebebi<br />

• ganmamtkicebelTa<br />

cxrilebi<br />

• qcevis formireba<br />

(Seipingi)<br />

fsiqologia Cvens<br />

cxovrebaSi: afuWebs Tu<br />

ara bavSvs dausjeloba<br />

biologia da daswavla<br />

• instinqturi swrafva<br />

• gemos aversiiT<br />

daswavla<br />

kogniciis gavlena daswavlaze<br />

• cxovelTa kognicia<br />

• dakvirvebiT daswavla<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

• ZiriTadi cnebebi<br />

223


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

224<br />

Tavis wignSi _ „jadoqari lorenco~<br />

_ mwerali robert franklin<br />

lesli daSavebuli cisferi Cxikvis,<br />

lorencos Tavgadasavals aRwers, romelic<br />

leslis ojaxis stumari gaxldaT. stumrobis<br />

epizodSi lorenco iseT rames swavlobs, rac<br />

bevri TqvenganisaTvis SeiZleba nacnobi iyos:<br />

rodesac lorencom miaRwia im asaks,<br />

romelsac Cven mozrdilobas veZaxiT, didi<br />

dResaswauli movawyveT da misi megobari<br />

adamianebi moviwvieT. erTma Cemma megobarma<br />

am dResaswauls „Cxikvis bari micva~ (Bar<br />

Mitzvah) uwoda. sufra savse iyo lorencos<br />

sayvareli kerZebiT, rasac davumateT Rvino,<br />

funTuSa da Sebolili oraguli. wveulebis<br />

bolos leam (leslis meuRlem) lorenco<br />

samzareuloSi Rvinis Wiqebis narCenebTan<br />

miyuJuli aRmoaCina. mis Zaxilze yvela<br />

stumari saswrafod Secvivda samzareuloSi,<br />

raTa sakuTari TvaliT enaxa danis saxelurze<br />

mofarTxale Citi. misi mTvrali<br />

Wyipini kasetis Senelebuli CanaweriviT<br />

JRerda. ukan gaCoCebuli, is TaviT Cavarda<br />

samzareulos niJaraSi, romelic naxevrad<br />

savse iyo WurWlis sarecxi siTxiT. rodesac<br />

am sabediswero SemTxvevis Semdeg ratom<br />

erideba lorenco Rvinos? pasuxi, romelic<br />

savaraudod gvafiqrdeba, isaa, rom man axali<br />

asociacia daiswavla – leslis sityvebiT, man<br />

„praqtikuli codna SeiZina~, romelic SeiZleba<br />

kidev araerTxel gamoiyenos cxovrebis manZilze.<br />

dameTanxmebiT, STambeWdavia, Tu rogor iswavla<br />

lorencom Wkua da dainteresdebiT kidec, ra<br />

meqanizmiT moxda es. rogor aiTvisa lorencom<br />

es axali asociacia ase advilad? igive war-<br />

onkanis qveS meWira, man raRac „amoilu-<br />

RluRa~ da fexebis rtyma daiwyo.<br />

me is linoleumian iatakze gadmovsvi,<br />

vinaidan sveli frTebiT gadmofrenis<br />

uflebas ver mivcemdi. leam mas win sarke<br />

daudo, raTa lorencos kargad daenaxa, Tu<br />

rogor gamoiyureboda. es is gamadidebeli<br />

sarke iyo, romelsac mamakacebi maSin<br />

iyeneben, rodesac ulvaSebs iWrian. Cvenma<br />

damwuxrebulma lorencom iribad gaxeda<br />

sarkes Tavisi damZimebuli quTuToebidan,<br />

waibarbaca da Senelebuli moZraobiT Zirs<br />

daemxo. mas Semdeg, rac saswrafod galiaSi<br />

moaTavses, kidev ufro saSinlad gamoiyureboda.<br />

meore dilas erTic ar daukvnesia. Cvenma<br />

TavgadasavlebiT aRsavse Citma axali praqtikuli<br />

codna SeiZina. veterinaris gamo-<br />

Zaxebisa Semrcxva, amitom me da lea vuvlidiT<br />

nabaxusev frinvels.<br />

mas Semdeg, lorencom samudamod Seaqcia<br />

zurgi sasmels, miuxedavad dResaswaulebisa.<br />

man im sakvebzec ki Tqva uari, romelic<br />

RviniT mzaddeboda. misi TavSekaveba ar<br />

iyo absurduli.<br />

matebiT SegiZliaT sakuTar Tavs dausvaT<br />

SekiTxva: rogor euflebiT axal asociaciebs?<br />

fsiqologebi didi xania dainteresebulebi<br />

arian ganpirobebulobiT, anu im meqanizmebiT,<br />

romelTa saSualebiTac qceva da movlena<br />

dakavSirebulia erTmaneTTan. winamdebare TavSi<br />

ganpirobebuloba (conditioning) - gzebi, romliTac<br />

movlenebi, stimulebi da qceva asocirdeba<br />

erTmaneTTan.


ganixileba ganpirobebulobis ori ZiriTadi tipi:<br />

klasikuri ganpirobebuloba da operantuli<br />

ganpirobebuloba. TiToeuli maTgani organizmis<br />

gansxvavebul reaqciasa da informaciis gadamuSavebis<br />

formas warmoadgens. ganpirobebulobis<br />

TiToeuli formisaTvis aRvwerT ara marto<br />

ZiriTad meqanizmebs, romlebic mas marTaven<br />

laboratoriis pirobebSi, aramed yoveldRiur<br />

cxovrebaSi misi gamoyenebis magaliTebsac.<br />

sanam ganpirobebulobis am formebs ganvixilavT,<br />

daswavlis fenomens evoluciuri poziciidan<br />

unda SevxedoT. daswavla, umetesad,<br />

genetikuradaa CvenSi Cadebuli, iseve, rogorc<br />

Cveni gamocdilebis sxva mravali aspeqti. adamianebi,<br />

iseve, rogorc sxva organizmebi, memkvidreobiT<br />

iReben daswavlis unars. daswavlis<br />

unarebi gansxvavdeba genetikuri kodis mixedviT.<br />

iseT arsebebs, rogorebicaa qvewarmavlebi da<br />

amfibiebi, daswavlis unari garemosTan urTierTobiT<br />

umtkicdebaT da swavloben kidec cotas.<br />

maTi gadarCena damokidebulia iseT garemoSi<br />

cxovrebaze, sadac maTi Tandayolili unarebiT,<br />

upasuxon garemos ama Tu im movlenas, isini an<br />

iReben imas, rac sWirdebaT, an ganeridebian arasasurvels..<br />

sxva cxovelebSi, adamianebis CaTvliT,<br />

genebs gacilebiT ufro mcire roli aqvT garemoqcevis<br />

urTierTqmedebis ganpirobebaSi da gacilebiT<br />

elastiuri da variabiluria daswavlasTan<br />

mimarTebaSi. cxovelebs SeswevT unari, daiswavlon<br />

imis mixedviT, Tu rogor icvleba garemo<br />

maTi qcevis, moqmedebis Sedegad. ar unda<br />

dagvaviwydes, rom genetikurad mxolod daswavlis<br />

unars viRebT. rogor moxdeba am unaris realizacia,<br />

es genebze ukve aRaraa damokidebuli.<br />

daswavlis unaris kvleva<br />

am kvlevis dasawyebad saWiroa, upirvelesad,<br />

ganvsazRvroT daswavlis cneba.<br />

ra aris daswavla<br />

daswavla aris procesi, romlis Sedegadac<br />

viRebT SedarebiT stabilur, mudmiv cvlilebas<br />

qcevaSi an qcevis potencialSi da romelic damyarebulia<br />

gamocdilebaze. Tumca, am gansazRvrebaSi<br />

gamoiyofa sami kritikuli nawili.<br />

cvlileba qcevaSi an qceviT<br />

potencialSi<br />

aSkaraa, rom daswavlis procesi maSin SeiZleba<br />

CaiTvalos ganxorcielebulad, rodesac<br />

Sedegi gvaqvs saxeze, magaliTad, SegiZliaT<br />

manqanis marTva an mikrotalRovani Rumelis gamoyeneba.<br />

SeuZlebelia, davakvirdeT uSualod<br />

daswavlis process, radgan, Cveulebriv, am procesiT<br />

gamowveuli cvlilebebi tvinSi ar Cans,<br />

magram daswavlis procesis arseboba aSkara xdeba<br />

qcevis ganmtkicebiT. Tumca, miuxedavad amisa,<br />

xSirad qcevaSi ar vlindeba, rac naswavlia.<br />

xSirad, agreTve, adamians aqvs zogadi ganwyobebi,<br />

magaliTad, damokidebuleba Tanamedrove xelovnebisadmi<br />

an aRmosavluri filosofiis codna,<br />

rac ar vlindeba gazomvad moqmedebebSi. aseT<br />

SemTxvevebSi, miRweulia potencia qceviTi cvlilebisaTvis,<br />

radgan naswavlia damokidebuleba<br />

da Rirebulebebi, romlebic gavlenas axdenen<br />

im literaturis SerCevaze, rasac adamiani kiTxulobs,<br />

agreTve, Tavisufali drois gatarebis<br />

formaze. esaa saxecvlili daswavlis magaliTi<br />

– sxvaoba naswavlsa da qcevaSi gamoxatuls Soris.<br />

SedarebiT mudmivi cvlileba<br />

imisaTvis, rom aRvweroT, rogorc naswavli,<br />

daswavlili qceva an qceviTi potenciali unda<br />

iyos stabiluri da mudmivi sxvadasxva SemTxvevaSi.<br />

magaliTad, Tu erTxel viswavleT curva,<br />

yvela SemTxvevaSi SevZlebT am codnis gamoyenebas,<br />

viqnebiT zRvaze Tu sacurao auzze. aRsa-<br />

daswavlis unaris kvleva<br />

225


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

226<br />

niSnavia, rom stabiluri cvlileba araa yovel-<br />

Tvis mudmivi cvlileba. magaliTad, SeiZleba<br />

gavxdeT badros sakmaod kargi mtyorcneli mocemuli<br />

droisaTvis, magram Tuki Tavs davanebebT<br />

am sports, gansazRvruli drois Semdeg SevniSnavT,<br />

rom ise kargad veRar vflobT mas, Tumca,<br />

xelaxla swavlis SemTxvevaSi igrZnoba is siadvile,<br />

romliTac daswavla xdeba, TiTqos codnis<br />

raRac nawili Senaxulia warsuli gamocdilebis<br />

Sedegad. am konteqstSi cvlileba SeiZleba<br />

mudmivi iyos.<br />

gamocdilebaze dafuZnebuli procesi<br />

daswavla mxolod gamocdilebiT SeiZleba.<br />

gamocdileba gulisxmobs informaciis miRebas<br />

(Sefasebas da transformacias) da reagirebas,<br />

rac gavlenas axdens garemoze. daswavla Sedgeba<br />

mexsierebis gakveTilebis Sedegad aRmocenebuli<br />

sapasuxo reaqciisagan. naswavli qceva ar gulisxmobs<br />

cvlilebas fizikuri momwifebis an tvinis<br />

ganviTarebis SemTxvevaSi, organizmis asakis matebasTan<br />

erTad, agreTve, avadmyofobis an tvinis<br />

dazianebis dros. zogierT xangrZliv cvlilebas<br />

qcevaSi sWirdeba gamocdilebisa da momwifebis,<br />

mzadyofnis kombinacia. magaliTad, warmovidginoT<br />

skala, romelzec asaxulia, ra asakSi<br />

iwyebs bavSvi tualetis damoukideblad gamoyenebas.<br />

yovelgvari cda am Cvevis daswavlisa im<br />

asakamde, romelSic kanonzomieria am unaris<br />

SemuSaveba, anu sanam bavSvi sakmarisad ar ganvi-<br />

Tardeba, amao iqneba. fsiqologebi gansakuTrebiT<br />

dainteresebulebi arian imiT, Tu qcevis ra<br />

aspeqtebi SeiZleba Seicvalos da ra meqanizmebiT<br />

SeiZleba ganxorcieldes es cvlilebebi.<br />

biheviorizmi da bihevioraluri<br />

analizi<br />

Tanamedrove fsiqologiaSi daswavlis Teoriebis<br />

didi nawili saTaves jon uotsonis<br />

(John Watson, 1878 -1958) Sromebidan iRebs. uotsonma<br />

daaarsa fsiqologiuri skola, romelic cno-<br />

daswavla (Learning) - gamocdilebaze damyarebuli<br />

procesi, romlis drosac SedarebiT mudmivad<br />

icvleba qceva an qceviTi potenciali.<br />

daswavla-gamovlenis gansxvaveba (Learning-Performance<br />

distinction) - gansxvaveba imisa, Tu ra iyo<br />

daswavlili da ra gamomJRavnda qcevaSi.<br />

bilia, rogorc biheviorizmi. daaxloebiT 50<br />

wlis manZilze amerikul fsiqologiaSi dominirebda<br />

bihevioristuli tradiciebi, romlebic<br />

gamoxatuli iyo uotsonis mier 1919 wels gamosul<br />

wignSi _ „fsiqologia bihevioristis<br />

gadmosaxedidan~. igi amtkicebda, rom introspeqcia<br />

– adamianebis verbaluri moxsenebebi maTi<br />

gancdebis, xatebisa da SegrZnebebis Sesaxeb, ar<br />

iyo misaRebi saSualeba qcevis Sesaswavlad,<br />

rogorc zedmetad subieqturi meTodi. rogor<br />

unda ganesazRvraT mecnierebs aseTi TviTdakvirvebebis<br />

sizuste? magram Tuki introspeqcia<br />

uaryofilia, raRa iqneboda fsiqologiis sagani?<br />

uotsonis pasuxi am kiTxvaze iyo dakvirvebadi<br />

qceva. misi sityvebiT: „cnobierebis mdgomareobebi,<br />

egreT wodebuli spiritualizmis fenomeni,<br />

araa obieqturad gansazRvradi da am mizeziT<br />

verasodes gaxdeba monacemi mecnierebisaTvis~<br />

(Watson, 1919, gv. 1). uotsonma, aseve, gansazRvra<br />

fsiqologiis ZiriTadi mizani, rogorc „qcevis<br />

kontroli da prognozi~ (Watson, 1913, gv. 158).<br />

skinerma (B.F. Skinner, 1904-1990) ufro ganavrco<br />

uotsonis ideebi. misi pozicia cnobilia, rogorc<br />

radikaluri biheviorizmi. man aRiara, rom<br />

evoluciis Sedegad yoveli saxeoba aRWurvilia<br />

qcevaTa gansazRvruli paternebiT. Tavis yvelaze<br />

popularul wignSi _ „Tavisuflebisa da<br />

Rirsebis miRma~ (1972) _ igi amtkicebs, rom am<br />

paternebis miRma arsebuli yvela saxis qceva<br />

ganxilul unda iqnes, rogorc daswavlis martivi<br />

formebi.


skinerma wamoiwyo kvleva, romelic miiyvanda<br />

mas am poziciis formulirebamde. 1924 wels<br />

gamosuli uotsonis wignis _ „biheviorizmis~<br />

_ wakiTxvis Semdeg skineri swavlas agrZelebs<br />

harvardSi. igi eTanxmeba uotsons Sinagani<br />

mdgomareobebisa da fsiqikuri movlenebis ararsebobaSi,<br />

Tumca, aqcents ufro metad akeTebs<br />

ara maTi, rogorc monacemebis, gamoyenebis<br />

SeuZleblobaze, aramed maT, rogorc qcevis<br />

gamomwvevi mizezebis ararsebobaze (Skinner, 1990).<br />

sxva sityvebiT, igi Tvlis, rom fsiqikuri<br />

movlenebi, rogorebicaa azrovneba da warmosaxva,<br />

ar iwveven qcevas, metic, isini, Tavis mxriv,<br />

ganixilebian, rogorc qcevis formebi, romlebic<br />

garemo stimuliTaa ganpirobebuli. magaliTad,<br />

vaSimSiloT mtredi 24 saaTis ganmavlobaSi;<br />

movaTavsoT mowyobilobaSi, sadac mas SeuZlia,<br />

niskartis patara diskze dakakunebiT moipovos<br />

sakvebi. aRmovaCenT, rom is swored ase akeTebs.<br />

skineri am SemTxvevaSi daasabuTebda, rom mtredis<br />

qceva ganpirobebulia garemo movlenebiT –<br />

SimSiliT da sakvebis, rogorc ganmamtkiceblis,<br />

gamoyenebiT. SimSilis subieqturi gancda,<br />

romlis pirdapir Seswavla an gazomva ar<br />

SeiZleba, ar aris am qcevis mizezi, es qceva<br />

mxolod deprivaciis Sedegia. amitom arafris<br />

mTqmelia imis daskvna, rom mtredma SimSilis<br />

an sakvebis mopovebis surviliT daiwyo diskze<br />

kakuni. imisaTvis, rom avxsnaT, ras akeTebs sinamdvileSi<br />

mtredi, ar aris saWiro misi Sinagani<br />

fsiqologiuri mdgomareobis garkveva. saWiroa,<br />

ubralod, gavecnoT daswavlis martiv principebs,<br />

romlebic saSualebas aZlevs mtreds, asociacia<br />

daamyaros qcevasa da jildos Soris.<br />

esaa skineris biheviorizmis sakvanZo wertili<br />

(Delprato & Midgley, 1992).<br />

swored es Sexeduleba daedo safuZvlad<br />

bihevioralur analizs, fsiqologiis im sferos,<br />

romelic aqcents daswavlisa da qcevis garemo<br />

determinantebis aRmoCenaze akeTebs (Grant Evans,<br />

1994). sazogadod, bihevioraluri analizi<br />

cdilobs imis damtkicebas, rom adamianuri<br />

buneba SeiZleba sabunebismetyvelo mecnierebebis<br />

bihevioraluri analizi (Behavioral Analysis) - fsiqologiis<br />

ganxra, romelic yuradRebas daswavlisa<br />

da qcevis garemo determinantebze amaxvilebs.<br />

meTodebisa da sferos gafarToebiT SeviswavloT.<br />

amocana isaa, rom aRmoaCinon universaluri<br />

kanonzomierebebi, romlebic saerToa cxovelTa<br />

yvela saxeobisaTvis, adamianebis CaTvliT.<br />

mkvlevrebi askvnian, rom daswavlis procesi<br />

yvela saxeobaSi gvxvdeba, ra Tqma unda, sxvadasxva<br />

formiT, magram SenarCunebuli ZiriTadi maxasiaTeblebiT.<br />

amitom kvlevebi cxovelebze<br />

xSirad xvdeboda kritikis qarcecxlSi. daswavlis<br />

kompleqsuri formebi martivi procesebis<br />

kombinacias warmoadgenen. bihevioraluri analizi<br />

cdilobs aRmoaCinos is ZiriTadi principebi,<br />

romelTa mixedviT adamianis qceva icvleba<br />

gamocdilebis Sesabamisad. ZiriTadi aqcenti<br />

ki qcevasa da garemo movlenebs Soris<br />

kavSirze keTdeba da ara _ qcevasa da fsiqikur<br />

movlenebs Soris kavSirze.<br />

Sejameba<br />

daswavla aris procesi, romelic SedarebiT<br />

mdgradi qcevis an qceviTi potencialis cvlilebidan<br />

momdinareobs da gamocdilebas emyareba.<br />

qceviTi analizi amodis uotsonisa da skineris<br />

Teoriebidan da yuradRebas amaxvilebs daswavlisa<br />

da qcevis garemo determinantebze.<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

warmoidgineT, rom kinoSi xarT da saSinelebaTa<br />

films uyurebT. filmis gmiri daxurul<br />

kars uaxlovdeba, musika iZabeba, Tqven ki giCndebaT<br />

survili, iyviroT „ar Sexvide!~ amasobaSi<br />

aRmoaCenT, rom guliscema aCqarebuli gaqvT, SeiZleba<br />

gaiofloT kidec, magram ratom? raRacnairad<br />

Tqvenma sxeulma iswavla fiziologiuri<br />

reaqciis warmoSoba (guliscema), rodesac erTi<br />

garemo movlena dakavSirebulia meoresTan (da-<br />

Zabuli musika saSiS vizualur efeqtTan). am<br />

tipis daswavla cnobilia, rogorc klasikuri<br />

ganpirobebuloba, daswavlis ZiriTadi forma,<br />

romelSic erTi stimuli an movlena gvamcnobs,<br />

winaswarmetyvelebs sxva stimulis an movlenis<br />

gamovlenas. organizmi swavlobs axal asociacias<br />

or stimuls Soris – pirvelsa, romelic adre<br />

ar iwvevda reaqcias, da meores Soris, romelmac<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

227


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

228<br />

gamoiwvia reaqcia. rogorc naxavT, Tqven gaqvT<br />

Tandayolili unari, sxartad daawyviloT movlenebi<br />

garemoSi asociaciis principiT, es ki<br />

qceviTi midrekilebaa.<br />

pavlovis saocari dakvirvebebi<br />

klasikuri ganpirobebulobis pirvel radikalur<br />

kvlevas Tamamad SeiZleba ewodos fsiqologiis<br />

yvelaze cnobili saswauli. rus fiziologs,<br />

ivan pavlovs (1849-1936) miznad ar dausaxavs<br />

klasikuri ganpirobebulobis, an sxva fiziologuri<br />

fenomenis kvleva. klasikur ganpirobebulobas<br />

igi SemTxveviT, saWmlis momnelebeli<br />

sistemis kvlevisas waawyda, risTvisac 1904 wels<br />

nobelis premia miiRo.<br />

pavlovs gamiznuli hqonda, gamoekvlia gadamuSavebis<br />

procesi ZaRlebSi, maT jirkvlebsa da<br />

saWmlis momnelebel organoebSi milebis CadgmiT<br />

(ix. sur. 7.1). igi am teqnikiT gamoyofili sekretis<br />

raodenobas gansazRvras da gaanalizebas SeZlebda.<br />

sekreciis gamosawvevad pavlovis asistenti<br />

ZaRls pirSi damuSavebul xorcs udebda.<br />

es procedura meordeboda gansazRruli raodenobiT,<br />

ris Semdegac pavlovma aRmoaCina, rom<br />

ZaRls nerwyvi gamoeyofoda manam, sanam mis pirSi<br />

xorci moxvdeboda, ubralod saWmlis danaxvaze<br />

da asistentis danaxvazec ki. metic, ZaRlma<br />

nerwyvis gamoyofa ukve misi nabijebis xmazec<br />

klasikuri ganpirobebuloba (Classical Conditioning)<br />

- daswavlis tipi, romelSic qceva (ganpirobebuli<br />

reaqcia) gamowveulia stimuliT (ganpirobebuli<br />

stimuli), romelic, Tavis mxriv, ganmtkicebulia<br />

biologiurad mniSvnelovan stimulTan<br />

asociaciis gamo (ganupirobebeli stimuli).<br />

daiwyo. aRmoCnda, rom nebismieri stimuli,<br />

romelic sistematurad win uswrebda saWmlis<br />

miRebas, nerwyvis gamoyofas iwvevda. sruliad<br />

SemTxveviT, pavlovma aRmoaCina, rom daswavla<br />

Sedegia erTmaneTTan asocirebuli ori stimulisa.<br />

pavlovSi, rogorc mecnierSi, am fenomenis<br />

mimarT cnobismoyvareobam gaiRviZa. man arafrad<br />

CaTvala im droisaTvis udidesi fiziologis,<br />

ser Carlz Seringtonis rCeva, Tavi daenebebina<br />

am suleluri axirebisaTvis. pavlovma miatova<br />

Tavisi kvleva gadamuSavebis Sesaxeb da amiT<br />

samudamod Secvala fsiqologiuri azrovnebis<br />

mimarTuleba (Pavlov, 1928). mTeli darCenili<br />

sicocxlis manZilze igi agrZelebda im cvladebis<br />

Zebnas, romlebic gavlenas axdenen kla-<br />

suraTi 7.1<br />

pavlovis eqsperimenti<br />

Tavis eqsperimentSi pavlovma gamoiyena sxvadasxva<br />

neitraluri stimuli: xmebi, zari, Suqi da metronomi.<br />

eqsperimentatori iyenebda erT-erTs am stimulTagan<br />

da sakvebs, nerwyvs agrovebdnen specialuri milis<br />

saSualebiT.


sikurad ganpirobebul qcevaze. klasikuri ganpirobebuloba,<br />

agreTve, pavloviseul ganpirobebulobad<br />

iwodeba, radgan ganpirobebulobis<br />

fenomeni swored mis aRmoCenad iTvleba.<br />

pavlovis mniSvnelovanma kvleviTma gamocdilebam<br />

mas saSualeba misca, martivi strategiuli<br />

gegma aerCia, raTa ZaRlebSi nerwyvis<br />

gamoyofa ganepirobebina. eqsperimentebSi ZaRli<br />

sagangebo mowyobilobaSi iyo moTavsebuli, sadac<br />

regularuli intervalebiT iRebda stimuls<br />

zaris saxiT, ris Semdegac mas garkveuli<br />

raodenobis sakvebi eZleoda. aRsaniSnavia, rom<br />

ZaRlisaTvis aranairi kavSiri ar arsebobda zarsa<br />

da sakvebs Soris. erTaderTi reaqcia zaris<br />

pirvel gagebaze saorientacio refleqsi iyo –<br />

ZaRlma yurebi dacqvita da Tavi miatriala xmis<br />

wyaros dasadgenad. Tumca, zarisa da sakvebis<br />

miwodebis ganmeorebiTma dawyvilebam gamoiwvia<br />

saorientacio refleqsis Sewyveta da nerwyvis<br />

gamoyofa.<br />

fenomeni, rasac pavlovi Tavis adrindel<br />

kvlevebSi akvirdeboda, SemTxveviTi ar iyo. is<br />

SeiZleba kontrolirebuli pirobebiT yofiliyo<br />

gamowveuli. imis dasamtkiceblad, rom es zogadi<br />

efeqti iyo, pavlovma zaris garda gamoiyena<br />

mravalnairi stimuli, rogoricaa: naTura, eJvani,<br />

metronomi.<br />

klasikuri ganpirobebulobis birTvad refleqsebi<br />

unda CaiTvalos. refleqsi aris<br />

dauswavleli pasuxi, reaqcia, magaliTad, nerwyvis<br />

gamoyofa, Tvalebis xamxami da misTanani. yvela<br />

refleqsi bunebrivadaa gamowveuli specifikuri<br />

stimuliT, romelic biologiurad aqtualuria<br />

organizmisaTvis. nebismier stimuls, romelic<br />

bunebrivad iwvevs refleqsur qcevas, ganupirobebeli<br />

stimuli ewodeba, radgan swavla araa<br />

stimulis kontrolisaTvis aucilebeli piroba.<br />

qceva, romelic gamowveulia ganupirobebeli<br />

stimuliT, ganupirobebeli qcevaa.<br />

tipuri, klasikuri ganpirobebulobis eqsperimentSi<br />

(sur. 7.2) neitraluri stimuli, magaliTad,<br />

sinaTle, zari da a.S., romelsac, Cveulebriv,<br />

aranairi mniSvneloba ara aqvs refleqsuri<br />

qcevisaTvis, meordeba wyvilSi ganupirobebel<br />

stimulTan ise, rom ganupirobebeli stimuli<br />

mohyveba neitralur stimuls. neitralur stimuls,<br />

magaliTad, zars, dawyvilebuls ganupirobebel<br />

stimulTan, ewodeba ganpirobebuli<br />

stimuli (CS), radgan misi Zala, gamoiwvios qceva,<br />

damokidebulia ganupirobebel stimulTan<br />

asociaciaze. ramdenime cdis Semdeg ganpirobebul<br />

stimuls mohyveba reaqcia, romelsac ewodeba<br />

ganpirobebuli reaqcia (CR). Zalian xSirad,<br />

ganpirobebuli reaqcia hgavs ganupirobebel<br />

reaqcias. magaliTad, pavlovis ZaRlebisaTvis<br />

orive reaqcia nerwyvis gamoyofa iyo. Tumca,<br />

zogierT SemTxvevaSi, ganpirobebuli reaqcia<br />

bevrad gansxvavdeba ganupirobebeli reaqciisagan:<br />

ganpirobebuli reaqcia warmoadgens nebismier<br />

pasuxs, rac, Tavis mxriv, daswavlis Sedegia.<br />

amgvarad, buneba uzrunvelgvyofs ganupirobebeli<br />

stimuli-reaqciiT, magram daswavla<br />

klasikuri ganpirobebulobis meSveobiT ganpirobebuli<br />

stimuli-reaqciis kavSirs qmnis.<br />

ganpirobebulobis procesi<br />

rogor viRebT ganupirobebeli da ganpirobebuli<br />

stimulebis damTxveviT klasikuri<br />

ganpirobebulobis efeqts? ramdenad myifea<br />

daswavla? ramdenad myaria asociaciebi? am TavSi<br />

vupasuxebT im kiTxvebs, romlebic ibadeba cxovelTa<br />

saxeobebze Catarebuli sxvadasxva kvlevis<br />

Sedegad.<br />

refleqsi (Reflex) _ specifikuri stimuliT gamowveuli<br />

dauswavleli pasuxi, romelsac biologiuri<br />

mniSvneloba aqvs organizmisaTvis.<br />

ganupirobebeli stimuli (Unconditioned stimulus)<br />

_ klasikur ganpirobebulobaSi stimuli, romelic<br />

iwvevs ganupirobebel reaqcias, pasuxs.<br />

ganupirobebeli reaqcia (Unconditioned response)<br />

_ klasikur ganpirobebulobaSi ganupirobebeli<br />

stimulis mier gamowveuli reaqcia winaswari<br />

varjiSis an daswavlis gareSe.<br />

ganpirobebuli stimuli (Conditioned stimulus) _<br />

klasikur ganpirobebulobaSi aqamde neitraluri<br />

stimuli, romelic iwvevs ganpirobebul reaqcias.<br />

ganpirobebuli reaqcia (Conditioned response) _<br />

klasikur ganpirobebulobaSi reaqcia, romelic<br />

aRmocendeba aqamde neitraluri stimulis safuZvelze.<br />

es xdeba imis Sedegad, rom neitraluri<br />

stimuli Sewyvilebulia ganupirobebel<br />

stimulTan.<br />

SeZena (Acquisition) _ klasikuri ganpirobebulobis<br />

eqsperimentis stadia, romlis drosac<br />

ganpirobebuli reaqcia pirvelad aris gamowveuli<br />

ganpirobebuli stimuliT.<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

229


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

230<br />

suraTi 7.2<br />

klasikuri ganpirobebulobis ZiriTadi maxasiaTeblebi<br />

ganpirobebulobis procesamde, ganupirobebeli stimuli (UCS) bunebrivad iwvevs ganupirobebel<br />

reaqcias (UCS). neitralur stimuls ara aqvs gamomwvevi efeqti. ganpirobebulobis procesis dros<br />

neitraluri stimuli wyvildeba ganupirobebel stimulTan. amgvari dawyvilebis Sedegad neitraluri<br />

stimuli gadaiqceva ganpirobebul stimulad da ganpirobebul reaqcias iwvevs, romelic ganupirobebeli<br />

reaqciis msgavsia.<br />

SeZena da Caqroba<br />

ganupirobebeli da ganpirobebuli stimulebi,<br />

saerTod, ramdenjermeE unda dawyvildes, vidre<br />

ganpirobebuli stimuli ganpirobebul reaqcias<br />

ar gamoiwvevs (sur. 7.3, nawili 1). ganupirobebeli<br />

da ganpirobebuli stimulebis sistematuri<br />

dawyvilebiT, ganpirobebuli reaqcia aRmocendeba<br />

mzardi sixSiriT da amitom SegviZlia<br />

vTqvaT, rom organizmma SeiZina ganpirobebuli<br />

reaqcia.<br />

klasikur ganpirobebulobaSi, iseve, rogorc<br />

kargi anekdotis moyolis dros, dro Zalian<br />

mniSvnelovania. ganpirobebuli da ganupirobebeli<br />

stimulebi droSi ukiduresad axlos<br />

unda gamovlindnen imisaTvis, rom organizmma<br />

isini dakavSirebulad aRiqvas (am wesis gamonakliss<br />

mogvianebiT aRvwerT sxva TavSi gemos<br />

aversiis daswavlasTan dakavSirebiT). mkvlevrebma<br />

SeimuSaves oTxi droiTi paterni or<br />

stimuls Soris, rogorc es naCvenebia suraTze<br />

7.4 (Hearst, 1988). yvelaze farTod gavrcelebuli<br />

tipia Seferxebuli ganpirobebuloba, romelSic<br />

ganpirobebuli stimuli Cndeba da narCundeba<br />

manam, sanam ar gamovlindeba ganupirobebeli<br />

stimuli. kvalis ganpirobebulobaSi ganpirobebuli<br />

stimuli Sewyvetilia, sanam gamovlindeba<br />

ganupirobebeli stimuli. kvalSi igulisxmeba<br />

is gavlena Tu nakvalevi, rac SeiZleba organizmze<br />

daetovebina ganpirobebul stimuls. Tan


xvedril ganpirobebulobaSi orive stimuli<br />

gamovlenilia erTdroulad, xolo, droSi gadaweul<br />

ganpirobebulobaSi, ganpirobebuli stimuli<br />

gamovlenilia ganupirobeblis Semdeg.<br />

ganpirobebuloba, Cveulebriv, yvelaze efeqturia<br />

Seferxebuli ganpirobebulobis para-<br />

suraTi 7.4<br />

ganpirobebuli da ganupirobebeli<br />

stimulebis oTxi variacia droSi<br />

mkvlevrebi daakvirdnen oTx SesaZlo droiT<br />

ganawilebas ganpirobebul da ganupirobebel<br />

stimulebs Soris. ganpirobebuloba yvelaze<br />

efeqturia Seferxebul ganpirobebulobaSi<br />

ganpirobebul da ganupirobebel stimulebs<br />

Soris mcire intervaliT.<br />

suraTi 7.3<br />

SeZena, Caqroba da spontanuri<br />

aRdgena klasikur<br />

ganpirobebulobaSi<br />

SeZenis dros (CS+UCS) ganpirobebuli<br />

stimulis siZliere swrafad matulobs.<br />

Caqrobis dros, roca ganupirobebeli<br />

stimuli aRar moyveba ganpirobebul<br />

stimuls, ganpirobebuli reaqciis siZliere<br />

nulamde Camodis. ganpirobebulma<br />

reaqciam SeiZleba Tavi iCinos mcire<br />

Sesvenebis Semdeg, maSinac ki, roca ganupirobebeli<br />

stimuli ar arsebobs.<br />

ganpirobebuli reaqciis xelaxal gamo-<br />

Cenas spontanuri aRdgena ewodeba.<br />

digmaSi, anu mokle intervaliT or stimuls<br />

Soris. Tumca, zusti dro, romelic saWiroa<br />

ganpirobebulobis aRmocenebisaTvis, damokidebulia<br />

ramdenime faqtorze, magaliTad, ganpirobebuli<br />

stimulis intensivobasa da ganpirobebul<br />

reaqciaze. SevCerdeT ganpirobebul<br />

reaqciaze. magaliTad, iseTi kunTuri reaqciisaTvis,<br />

rogoricaa Tvalebis xamxami, erTwamiani<br />

an naklebi intervalia saukeTeso; visceraluri<br />

reaqciebisaTvis, rogoricaa guliscema da<br />

nerwyvis gamoyofa, intervali SeiZleba 10-15<br />

wamamde gaizardos. ganpirobebuli SiSis aRmocenebisaTvis<br />

ki saWiroa kidev ufro didi<br />

intervali, wamebi da, zogjer, wuTebic ki.<br />

ganpirobebuloba iSviaTad aRmocendeba<br />

Tanxvedri an droSi gadaweuli procesebis dros.<br />

droSi gadaweuli ganpirobebulobis aRmoceneba<br />

SeiZleba ramdenime wyviluri gamovlinebis<br />

Semdeg SevityoT, magram igi maleve qreba, radgan<br />

cxoveli swavlobs, rom ganpirobebul stimuls<br />

mohyveba ganupirobebeli stimuli. orive<br />

SemTxvevaSi ganpirobebuloba sustia, radgan<br />

ganpirobebuli stimuli ar niSnavs ganupirobeblis<br />

aRmocenebas (winaswarmetyvelebisa da<br />

SemTxveviTobis mniSvnelobas momdevno TavSi<br />

davubrundebiT).<br />

magram ra emarTeba ganpirobebul stimuls<br />

(magaliTad, xmas), romelic aRar winaswarmetyvelebs<br />

ganupirobebel stimuls (saWmlis<br />

fxvnils). aseT garemoebaSi ganpirobebuli<br />

reaqcia (nerwyvis gamoyofa) droTa ganmavlobaSi<br />

sustdeba da TandaTan saerTod aRar vlindeba.<br />

rodesac ganpirobebuli reaqcia saerTod aRar<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

231


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

232<br />

suraTi 7.5<br />

stimulis ganzogadebis gradientebi<br />

saSualo mwvaneze ganpirobebulobis aRmocenebis Semdeg subieqti reagirebs msgavsi Tvisebis<br />

mqone stimulzec, rogorc es naCvenebia sqemis A nawilSi, sust generalizaciaSi. magram,<br />

rodesac subieqts miewodeba ferebis ufro farTo speqtri, reaqciebi miT ufro sustdeba, rac<br />

ufro Sorsaa miwodebuli feri sawyisi stimulisagan. ganzogadebis gradienti xdeba Zalian<br />

Zlieri, rogorc es sqemis B nawilSia mocemuli. eqsperimentators SeuZlia ganzogadebis<br />

gradientis Secvla subieqtisTvis diskriminaciuli wvrTnis Catarebis Semdeg. aseT SemTxvevaSi<br />

saSualo mwvane stimuli dawyvildeboda ganupirobebel stimulTan.<br />

vlindeba ganpirobebuli stimulis an ganupirobebeli<br />

stimulis Semdeg, adgili aqvs Caqrobis<br />

process (ix. sur. 7.3, nawili 2). ganpirobebuli<br />

reaqciebis mudmivoba araa organizmis qceviTi<br />

repertuaris ZiriTadi aspeqti; Tumca, ganpirobebulma<br />

reaqciam SeiZleba susti formiT<br />

Segvaxsenos Tavi, Tuki ganpirobebuli stimuli<br />

marto aRmocendeba (ix. sur. 7.3, nawili 3).<br />

pavlovi am movlenas gansazRvruli drois Semdeg,<br />

ganupirobebeli stimulis eqspoziciis gareSe<br />

swavlobda da mas spontanuri droebiTi<br />

aRmoceneba uwoda.<br />

Caqroba (Extinction) _ ganpirobebulobaSi, ganupirobebeli<br />

stimulis an ganmamtkiceblis ararsebobis<br />

Sedegad ganpirobebuli asociaciis<br />

Sesusteba.<br />

spontanuri aRdgena (Spontaneous recovery) _ Camqrali<br />

ganpirobebuli reaqciis xelaxali gamovlena<br />

garkveuli periodis Semdeg.<br />

stimulis generalizeba (Stimulus generalization) _<br />

ganpirobebuli stimulis avtomaturi gavrcoba<br />

yvela im msgavs stimulze, romelic ar yofila<br />

Sewyvilebuli ganupirobebel stimulTan.<br />

rodesac sawyisi dawyvileba aRdgenilia,<br />

Caqrobis Semdeg, ganpirobebuli stimuli<br />

sagrZnoblad Zlierdeba. es uecari daswavla<br />

dakavSirebulia im maragTan, romelic pirvelad<br />

daswavlam gamoiwvia da amitom amjerad naklebi<br />

droa saWiro axali asociaciis asaTviseblad.<br />

ase rom, zogierTma eqsperimentulma asociaciam


SeiZleba Caqrobis Semdegac Seaxsenos organizms<br />

Tavi. sxva sityvebiT, Caqrobam mxolod Seasusta<br />

daswavlili asociaciis gamovlena da ara<br />

saerTod amoSala mocemuli paterni. swored<br />

amitom unda gavmijnoT daswavla da gamovlenis<br />

xarisxi daswavlis sawyis ganmartebaSi.<br />

stimulis ganzogadeba (generalizacia)<br />

davuSvaT, ZaRlma iswavla, rom garkveuli<br />

sixSiris zaris xma niSnavs sakvebis miRebas.<br />

specifikuria Tu ara ZaRlis reaqcia mxolod<br />

am stimulis mimarT? araa gasakviri, magram am<br />

kiTxvis pasuxia „ara~. zogadad, radgan erTxel<br />

gansazRvrulma ganpirobebulma stimulma gamoiwvia<br />

gansazRvruli ganpirobebuli reaqcia,<br />

msgavsma stimulma SeiZleba imave warmatebiT<br />

gamoiwvios msgavsi reaqcia. magaliTad, Tu<br />

ganpirobebuloba dakavSirebuli iyo maRali<br />

sixSiris mqone zarTan, dabali sixSirec gamoiwvevda<br />

ganpirobebul reaqcias. bavSvs, romelsac<br />

ukbens didi ZaRli, am SemTxvevis Semdeg patara<br />

ZaRlebisac SeeSindeba. am avtomatur dawyvilebas<br />

stimulisa, romelic arasdros yofila dakav-<br />

Sirebuli ganupirobebel reaqciasTan, stimulis<br />

ganzogadeba ewodeba. rac ufro mimsgavsebulia<br />

mocemuli stimuli sawyis ganpirobebul stimulTan,<br />

miT ufro Zlieri iqneba reaqcia. rodesac<br />

reaqciis siZliere izomeba mocemul ganzomilebaSi<br />

yoveli SemTxvevisaTvis, cxadi xdeba<br />

generalizaciis gradienti (ix. sur. 7.5).<br />

generalizaciis gradientis arsebobam Tavad<br />

unda gvikarnaxos klasikuri ganpirobebulobis<br />

meqanizmi yoveldRiur gamocdilebaSi. radgan<br />

mniSvnelovani stimuli bunebaSi iSviaTad<br />

vlindeba zustad erTi da imave formiT, stimulis<br />

ganzogadebis faqtori afarToebs daswavlis<br />

speqtrs sawyisi gamocdilebis miRmac. amgvarad,<br />

axali movlena SieZleba aRqmul iqnes,<br />

rogorc imave Sinaarsis an qceviTi mniSvnelobis<br />

mqone, miuxedavad aSkara gansxvavebebisa.<br />

stimulis diskriminacia<br />

zogierT garemoebaSi mniSvnelovania, rom<br />

reaqcia mxolod stimulis mcire raodenobaze<br />

aRmocendes. organizmma ar unda gadatvirTos<br />

sakuTari Tavi imiT, rom yvelanairi cxovelisgan<br />

garbodes, romelic namdvil mtacebels waagavs.<br />

stimulis diskriminacia aris procesi, romlis<br />

drosac organizmi swavlobs, gansxvavebuli<br />

reaqcia moaxdinos erTi da imave saxis gansxvavebul<br />

stimulebze (magaliTad, gansxvaveba<br />

wyalsa da zeTs Soris). organizmis mier<br />

stimulis diskriminaciis daswavla SeiZleba<br />

eqsperimentuli procesiT, romlis drosac sxvadasxva<br />

intensivobis zaris SemTxvevaSi mxolod,<br />

magaliTad, 1,200 herci sixSiris zars mohyveba<br />

ganupirobebeli stimuli, xolo sxvebi mis<br />

gareSe meordebian. ganpirobebulobis pirvel<br />

etapze ganpirobebuli stimulis msgavsi stimuli<br />

msgavs reaqcias, Tumca arc ise Zliers,<br />

warmoSobs. diskriminaciis treningis gagrZelebasTan<br />

erTad reaqcia sxva msgavs stimulebze<br />

iklebs. organizmi TandaTan swavlobs, romeli<br />

stimuli moaswavebs ganupirobebel stimuls<br />

da romeli _ ara.<br />

organizmma rom qceva optimalurad, saWiro<br />

drosa da adgilas gamoavlinos, unda arsebobdes<br />

balansi stimulis diskriminaciasa da ganzogadebas<br />

Soris. ar aris saWiro, bevri dro daeTmos<br />

stimulis diskriminacias; amasobaSi, SesaZloa<br />

mtaceblis arseboba gamogvrCes da arc zedmeti<br />

reaqciaa saWiro, raTa yvela Crdili ar gva-<br />

Sinebdes. klasikuri ganpirobebuloba organizms<br />

uzrunvelyofs meqanizmiT, romelic saSualebas<br />

aZlevs am ukanasknels, Sesabamisad reagirebdes<br />

garemos struqturebze (Garcia, 1990).<br />

SeZena<br />

am qveTavSi ufro vrclad ganvixilavT im<br />

pirobebs, romlebic saWiroa klasikuri ganpirobebulobisaTvis.<br />

aqamde Cven klasikurad<br />

ganpirobebuli reaqciebis SeZena aRvwereT, Tumca<br />

ar agvixsnia es fenomeni. pavlovi Tvlida,<br />

rom klasikuri ganpirobebuloba ganpirobebuli<br />

da ganupirobebeli stimulebis dawyvilebis Sedegia.<br />

misi azriT, Tu reaqcia klasikuradaa<br />

ganpirobebuli, ganpirobebuli da ganupirobebeli<br />

stimulebi TiTqmis erTdroulad unda<br />

gamovlindnen, anu adgili hqondes droSi<br />

stimulis diskriminacia (stimulus discrimination) _<br />

ganpirobebulobis procesi, romlis drosac organizmi<br />

swavlobs, gansxvavebulad upasuxos gam-<br />

Rizianebels (stimuls), romelic ganpirobebuli<br />

stimulisagan raime ganzomilebiT gansxvavdeba.<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

233


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

234<br />

Tanxvedras. Tumca, Tanamedrove kvlevebma<br />

erTgvarad Secvales es Sexeduleba.<br />

pirobiTi ganmtkiceba<br />

klasikur ganpirobebulobaSi dominanti 1960<br />

wlamde pavlovis Teoria iyo. 1960 wels robert<br />

reskorlam (Robert Rescorla 1966) Caatara erTob<br />

mravlismTqmeli eqsperimenti, romelSic ZaRli<br />

gamoiyena, rogorc cdis subieqti. reskorlas<br />

eqsperimentSi zari (ganpirobebuli stimuli)<br />

emTxveoda Soks (ganupirobebeli stimuli), rac,<br />

Tu pavlovi sworad msjelobda, sakmarisi<br />

iqneboda klasikuri ganpirobebulobis aRmocenebisaTvis.<br />

saidan<br />

viciT<br />

klasikuri ganpirobebulobis<br />

mniSvneloba<br />

eqsperimentis pirvel fazaSi reskorla<br />

wvrTnida ZaRlebs _ gadamxtariyvnen barierze<br />

ise, rom aridebodnen masSi gamaval<br />

eleqtroSoks (sur. 7.6). Tu ZaRli ver<br />

SeZlebda gadaxtomas, iRebda eleqtroSoks;<br />

Tu gadaxtomas moaxerxebda, eleqtroSoks<br />

airidebda. ZaRlebis gadaxtomis sixSires<br />

reskorla iyenebda SiSis ganpirobebulobis<br />

gasazomad.<br />

rodesac ZaRlebma daiswavles barierze<br />

xtoma, reskorlam isini or jgufad dayo<br />

da axali amocana dausaxa. SemTxveviT Ser-<br />

Cevas ganupirobebeli stimuli (Soki) spontanurad<br />

da ganpirobebuli stimulisagan<br />

(zarisgan) (sur. 7.7) damoukideblad eZleoda.<br />

miuxedavad imisa, rom ganpirobebuli da<br />

ganupirobebeli stimulebi xSirad vlindebodnen<br />

droSi erTmaneTTan axlos an<br />

erTad, isini SemTxveviT, droebiT iyvnen<br />

Tanxvedrilni _ ganupirobebeli stimuli<br />

SeiZleba imave warmatebiT ganpirobebuli<br />

stimulis gareSec gamovleniliyo, xolo<br />

sakontrolo jgufisaTvis ganupirobebeli<br />

stimuli yovelTvis mohyveboda ganpirobebul<br />

stimuls. amgvarad, am jgufisTvis<br />

zari sando momaswavebeli iyo eleqtro-<br />

Sokisa.<br />

suraTi 7.6<br />

wvrTnis Semdeg ZaRlebi kvlav moaTavses<br />

saeqsperimento yuTebSi. zari, romelic Soks<br />

moaswavebda, axla periodulad rekavda.<br />

ZaRlebi SemTxveviTi SerCevidan (ganpirobebuli-ganupirobebeli<br />

kavSiri) xtebodnen<br />

meti sixSiriT, vidre ZaRlebi meore Ser-<br />

Cevidan (sur. 7.8).<br />

amgvarad, garda imisa, rom ganpirobebuli<br />

stimuli droSi Tanxvedrili unda iyos ganupirobebelTan,<br />

is, agreTve, sandod unda moaswavebdes<br />

ganupirobebel stimuls – es ori piroba<br />

aucilebelia imisaTvis, rom adgili hqondes<br />

klasikur ganpirobebulobas (Rescorla, 1988). es<br />

aRmoCena sakmaod mniSvnelovania. cxovrebiseul<br />

situaciebSi, sadac daswavla exmareba adamians<br />

adaptaciaSi, stimuli gacilebiT ufro difuzuria,<br />

vidre laboratoriaSi.<br />

informatiuloba<br />

reskorlas kvlevam aCvena, rom pirobiTi<br />

ganmtkiceba gadamwyvet rols TamaSobs klasikur<br />

ganpirobebulobaSi. leon kaminma (Leon Kamin,<br />

1969) aCvena, rom ganpirobebuli stimuli (CS)<br />

SeiZleba informatiuli iyos (ix. sur. 7.9).


suraTi 7.7<br />

reskorlas procedura albaTobis demonstrirebisaTvis<br />

SemTxveviTi SerCevisaTvis 5-wamiani zarebi (ganpirobebuli stimuli) da 5-wamiani Soki (ganupirobebeli<br />

stimuli) eqsperimentis manZilze SemTxveviT, spontanurad iyo miwodebuli. pirobiTi<br />

ganmtkicebis jgufis ZaRlebma gamoscades mxolod zarebi da Soki, romelic ukve mosalodneli<br />

iyo zaris Semdeg. mxolod am jgufis ZaRlebma iswavles asociacia ganupirobebel da ganpirobebul<br />

stimulebs Soris.<br />

saidan<br />

viciT<br />

informatiulobasac aqvs mniSvneloba<br />

kaminis kvlevaSi CarTuli iyo virTxebis<br />

2 jgufi. eqsperimentuli jgufi pirvelad<br />

iwvrTneboda saxelurisTvis xelis daWeraSi<br />

zaris rekvis dros (ganpirobebuli<br />

stimuli) Sokis Tavidan asacileblad (ganupirobebeli<br />

stimuli). amis Semdeg eqsperiments<br />

daemata kidev erTi ganpirobebuli<br />

stimuli – sinaTle. amjerad ganupirobebel<br />

stimuls ukve ori ganpirobebuli<br />

stimuli moaswavebda – zari da sinaTle.<br />

sakontrolo jgufSi vlindeboda<br />

mxolod zari-sinaTle-Sokis Tanxvedra, anu<br />

am jgufSi zari ar moaswavebda Soks. amis<br />

Semdeg kaminma Seamowma orive jgufSi SiSis<br />

ganpirobebuloba mxolod Suqze an mxolod<br />

zarze. Tu pirobiTi ganmtkiceba sakmarisia<br />

klasikuri ganpirobebulobis asaxsnelad,<br />

maSin virTxebis orive jgufs erTnairad<br />

unda epasuxa zarsa da Suqze, magram eqsperimentuli<br />

virTxebi reagirebdnen mxolod<br />

zarze da ara _ sinaTleze, roca sakontrolo<br />

jgufSi virTxebs erTnairi reaqcia<br />

hqondaT sinaTlesa da zarze (Kamin, 1969).<br />

suraTi 7.8<br />

pirobiTi ganmtkicebis roli<br />

klasikur ganpirobebulobaSi<br />

reskorlam aCvena, rom ZaRlebi, romlebic pirobiTi<br />

ganmamtkicebeli-upirobo ganmamtkicebelis<br />

pirobebSi iwvrTnebodnen, anu pirobiTi<br />

ganmtkicebis kavSiriT, ufro metad xtebodnen<br />

(SiSi metad iyo ganpirobebuli), vidre ZaRlebi<br />

upirobod ganmtkicebis kavSiriT.<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

235


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

236<br />

suraTi 7.9<br />

kaminis procedura<br />

dablokvis efeqtisaTvis<br />

eqsperimentuli jgufis vir-<br />

Txebs jer unda epasuxaT zarze<br />

(CS 1 ) Semdeg ki _ zarsa (CS 1 )<br />

da sinaTleze (CS 2 ), virTxebs<br />

sakontrolo jgufSi unda<br />

epasuxaT mxolod sust Suqsa<br />

da zarze. roca Semowmda ganpirobebuloba<br />

mxolod zarze<br />

da mxolod sinaTleze, marto<br />

sakontrolo jgufis virTxebs<br />

hqondaT reaqcia orive stimulze.<br />

kaminis mixedviT, eqsperimentulma<br />

virTxebma imitom<br />

ar upasuxes sinaTles, rom is<br />

aranair axal informacias ar<br />

Seicavda ganupirobebeli stimulis<br />

gamovlenis Sesaxeb;<br />

zaris efeqtma dabloka sinaTlis<br />

efeqti.<br />

kaminma eqsperimentebis Sedegebi ganpirobebuli<br />

stimulis informatiulobis konteqstSi<br />

axsna. eqsperimentuli virTxebisaTvis zarTan<br />

dakavSirebulma gamocdilebam aqtualoba daukarga<br />

zars, rogorc ganupirobebeli stimulis<br />

momaswavebels. virTxebisTvis sinaTle SeiZleboda<br />

arc arsebuliyo, radgan is aranair damatebiT<br />

informacias ar iZleoda. pirveli ganpirobebuli<br />

stimulis unars, Seamciros meores<br />

informatiuloba, blokireba ewodeba. virTxebis<br />

sakontrolo jgufisaTvis zari da sinaTle<br />

erTnairad informatiuli iyo, maT ar hqondaT<br />

warsuli gamocdileba dakavSirebuli romelime<br />

maTganTan, amitom erTma ar Seamcira meores<br />

informatiuloba. informatiuloba xsnis, ratom<br />

vlindeba ganpirobebuloba yvelaze xSirad<br />

maSin, rodesac ganpirobebuli stimuli upirispirdeba<br />

garemoSi arsebul sxva mraval stimuls.<br />

rac ufro intensiuria da konkretulia stimuli,<br />

blokireba (Blocking) – fenomeni, romlis drosac<br />

organizmi ar daiswavlis axal stimuls, radgan<br />

axali stimuli warmodgenilia ukve arsebul<br />

efeqtur signalTan erTad.<br />

miT ufro didia misi SemCnevis albaToba. Tu<br />

gindaT, rom kargi ganpirobebuloba miiRoT,<br />

unda warmoadginoT Zlieri, ucxo stimuli<br />

ucnob garemoSi, an Zlieri, nacnobi stimuli<br />

ucxo situaciaSi (Kalat, 1974; Lubow et al., 1976).<br />

cxadi xdeba, rom klasikuri ganpirobebuloba<br />

bevrad ufro rTuli meqanizmia, vidre amas<br />

pavlovi warmoidgenda. neitraluri stimuli<br />

efeqtur ganpirobebul stimulad iqceva mxolod<br />

maSin, Tu is erTdroulad Tanxvedrili da,<br />

amasTan, informatiulia. modiT, axla yuradReba<br />

im cxovrebiseul situaciaze mivmarToT, romelSic<br />

klasikuri ganpirobebuloba did rols<br />

asrulebs.<br />

klasikuri ganpirobebulobis<br />

gamoyeneba<br />

klasikuri ganpirobebulobis codna gvexmareba,<br />

gavigoT yoveldRiuri qceva. magaliTad,<br />

ra roli aqvs mas emociebsa da upiratesobaTa<br />

miniWebaSi, sxvadasxva nivTierebebTan damokidebulebaSi;<br />

dabolos, rogor SeiZleba klasikuri


ganpirobebuloba gamoviyenoT imunologiuri<br />

funqciis gasamdidreblad.<br />

emociebi da upiratesobebis miniWeba<br />

gavixsenoT magaliTi saSinelebaTa filmis<br />

Sesaxeb. am SemTxvevaSi aracnobierad daviswavleT<br />

asociacia SemaSinebel musikasa (ganpirobebuli<br />

stimuli) da gansazRvrul movlenebs<br />

Soris (ganupirobebeli stimuli – movlenebi,<br />

romelbic refleqsur reaqciebs iwveven). Tu<br />

kargad CavuRrmavdebiT, aRmoCndeba, rom bevr<br />

movlenaze gvaqvs Zlieri emociuri reaqcia, ris<br />

mizezsac xSirad ver vxsniT. SeiZleba Tu ara,<br />

es klasikuri ganpirobebulobis Sedegi iyos?<br />

ganvixiloT situaciebi (Rozin and Fallon, 1987; Rozin<br />

at all 1986):<br />

� SeWamdiT Tu ara gaurkvevel sakvebs, romelsac<br />

ubralod ZaRlis sasqeso organos forma<br />

aqvs?<br />

� dalevdiT Tu ara wylisa da Saqris xsnars,<br />

Tuki Saqari Cayares im yuTidan romelsac SecdomiT<br />

ewera „Sxami~?<br />

� dalevdiT Tu ara vaSlis wvens, romelSic<br />

sterilizebuli tarakani tivtivebs?<br />

Tu yovel situaciaze upasuxebT „araviTar<br />

SemTxvevaSi~, es imas niSnavs, rom klasikurma<br />

ganpirobebulobam Tavisi roli iTamaSa. klasikurad<br />

ganpirobebuli reaqcia: _ „es sazizRrobaa~<br />

an „saxifaToa~, Sedegia aqamde miRebuli<br />

codnisa Tu gamocdilebisa. vinaidan klasikurad<br />

ganpirobebuli reaqcia araa cnobierad gaCenili<br />

azris Sedegi, Zalian Znelia is cnobieri mizez-<br />

SedegobriobiT CavaqroT.<br />

klasikuri ganpirobebulobis erT-erTi yvelaze<br />

aqtiurad Seswavlili aspeqti SiSis<br />

ganpirobebulobaa. biheviorizmis sawyis etapze<br />

jon uotsonma da misma kolegam rozalin rainerma<br />

daadastures, rom SiSis reaqciebis umetesoba<br />

unda gavigoT, rogorc neitraluri stimulis<br />

dawyvileba raime SiSis momgvrelTan. am<br />

ideis dasamtkiceblad maT Caatares eqsperimenti<br />

patara albertze.<br />

saidan<br />

viciT<br />

patara albertis SeZenili SiSi<br />

uotsonma da rainerma (1920) alberti<br />

daaSines patara TeTri virTxiT, romelic<br />

Tavidan Zalian moswonda. maT TeTri vir-<br />

Txis gamoCena daawyviles aversiul ganupirobebel<br />

stimulTan – bavSvis uknidan<br />

momdinare xmaurTan, romelic gamowveuli<br />

iyo liTonis firfitaze CaquCis dartymiT.<br />

SekrTomis ganupirobebeli reaqcia da<br />

emociuri distresi gaxda mizezi daswavlisa:<br />

alberti SiSiT reagirebda TeTri<br />

virTxis danaxvaze ukve 7 cdis Semdeg. emociuri<br />

ganpirobebuloba ganzogadda qceviT<br />

ganpirobebulobaSi, radgan albertma iswavla<br />

virTxisaTvis Tavis arideba, misgan<br />

gaqceva. amis Semdeg bavSvis SiSi ganzogadda<br />

saerTod bewvian sagnebze – baWiaze, ZaRlze<br />

da santa klausis niRabzec ki. albertis<br />

dedam, romelic meddad muSaobda imave<br />

hospitalSi, sadac eqsperimenti tardeboda,<br />

manamde waiyvana igi, vidre mas SiSs<br />

mouxsnidnen, amitom aravin icis, ra bedi<br />

ewia mas (Harris, 1979).<br />

axla cnobilia, rom ganpirobebuli SiSi<br />

Zalian gamZlea. drois gasvlasTan erTad adamians<br />

SeiZleba daaviwydes kidec, ratom vlindeba<br />

reaqcia. ganpirobebuli SiSi SeiZleba arsebobdes<br />

wlebis manZilze, maSinac ki, roca sawyisi<br />

ganupirobebeli stimuli aRarasodes aRmocenebula<br />

gamocdilebaSi. magaliTad, mkvlevrebma<br />

daadastures, rom meore msoflio omidan 15<br />

wlis gasvlis Semdeg, veteran mezRvaurebs jer<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

237


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

238<br />

kidev hqondaT reaqcia „safrTxis niSanze~ –<br />

omis dros mezRvaurebs sabrZolad gongi<br />

uxmobda – wuTSi 100-jer darekili zari. es<br />

gansakuTrebuli smeniTi paterni, romelic Tavis<br />

droze sandod moaswavebda safrTxes, axlac<br />

agrZelebs Zlieri emociebis gamowvevas veteranebSi<br />

(Edwards & Acker, 1962).<br />

sainteresoa, rom, Tu Zlieri SiSia CarTuli,<br />

ganpirobebulobas SeiZleba adgili hqondes<br />

neitraluri stimulisa da ganupirobebeli<br />

stimulis mxolod erTxel dawyvilebiT. erTi<br />

travmatuli movlena SeiZleba ganapirobebdes<br />

fizikur, emociur da kognitur reaqciebs – es<br />

SeiZleba mTeli cxovreba gagrZeldes. magaliTad,<br />

erTi Cveni megobari mZime avariaSi moyva<br />

Weqa-quxilis dros. axla yovel jerze, rodesac<br />

is saWesTan zis da wvimdeba, ewyeba panikuri<br />

SiSi im donemde, rom zogjer manqanasac aCerebs<br />

da elodeba, sanam wvima gadaiRebs. erTxel igi<br />

manqanis ukana nawilSi gadacocda da pirisaxiT<br />

qveviT daemxo wvimis Sewyvetamde. me-16 TavSi<br />

vnaxavT, rom Terapevtebma SeimuSaves mkurnalobis<br />

gzebi iseTi saxis SiSebisaTvis, romlebic<br />

TiTqos uaryofdnen klasikuri ganpirobebulobis<br />

efeqturobas.<br />

yovelive zemoT moTxrobili ar niSnavs, rom<br />

mxolod uaryofiTi reaqciebia klasikurad<br />

ganpirobebuli. piriqiT, bednierebisa da<br />

aRfrTovanebis reaqciebic SeiZleba ganvixiloT,<br />

rogorc klasikurad ganpirobebuli. cxadia, rom<br />

reklamis Semqmnelebi swored klasikuri ganpirobebulobis<br />

meqanizms eyrdnobian, rogorc<br />

dadebiT Zalas. magaliTad, isini amyareben<br />

asociaciebs TavianT produqtsa da vnebas Soris<br />

(jinsebi, sunamoebi da a.S.); isini imedovneben,<br />

rom maTi reklamebis verbaluri elementebi,<br />

magaliTad, „seqsualuri~, adamianebisa Tu situaciebis<br />

aRsawerad, imoqmedeben ganupirobebli<br />

stimulisa da reaqciis gamosavlenad. maT<br />

gaTvlili aqvT, rom produqti TavisTavad iqceva<br />

ganpirobebul stimulad, xolo misi yidvis<br />

procesi – ganpirobebul reaqciad. imisaTvis,<br />

rom moviZioT dadebiTi emociebis meti magaliTebi,<br />

sakmarisia, davfiqrdeT im momentebze,<br />

rodis gvaqvs dadebiTi gancdebisa da emociebis<br />

mozRvaveba, magaliTad, roca xangrZlivi<br />

mogzaurobis Semdeg saxlSi vbrundebiT.<br />

nivTierebebze damokidebulebis daswavla<br />

ganvixiloT erTi SemTxveva: manhetenze ipoves<br />

kacis cxedari, romelsac mklavSi CarCenili<br />

hqonda Sprici. sikvdilis mizezad narkotikis<br />

zedmeti doza daasaxeles, magram aRmoCnda, rom


es kaci regularulad iRebda gacilebiT ufro<br />

did dozebs, vidre man sikvdilis win miiRo. am<br />

SemTxvevam aaforiaqa mkvlevrebi – rogor<br />

SeiZleboda aseT dozas moekla organizmi,<br />

romelsac am nivTierebis sakmaod didi<br />

mimRebloba hqonda?<br />

pavlovma (1927) da mogvianebiT misma kolegam<br />

bikovma (1957) aRmoaCines, rom mimRebloba<br />

narkotikebis mimarT SeiZleba maSin ganviTardes,<br />

rodesac adamiani elodeba wamlis farmakologiur<br />

moqmedebas. Tanamedrove mkvlevarma<br />

Sefard sigelma (Shepard Siegel) daxvewa es ideebi.<br />

igi Tvlida, rom is garemo, romelSic gamoiyeneba<br />

wamali, aqcevs mas ganpirobebul stimulad<br />

im situaciisaTvis, romelSic organizmi<br />

ewinaaRmdegeba wamlis Cveul efeqts. wamlis<br />

miRebisas wamali (ganupirobebeli stimuli)<br />

iwvevs gansazRvrul fiziologiur reaqciebs,<br />

razec organizmi reagirebs sawinaaRmdegod<br />

homeostazis damyarebis mizniT (ix. Tavi 3).<br />

swored esaa am SemTxvevaSi ganupirobebeli<br />

reaqcia. droTa ganmavlobaSi kompensatoruli<br />

reaqciac ganpirobebuli reaqcia xdeba. es<br />

niSnavs, rom garemoSi, romelic, Cveulebriv,<br />

asocirebulia wamlis gamoyenebasTan (ganpirobebuli<br />

stimuli), organizmi fiziologiurad<br />

amzadebs Tavs (ganpirobebuli reaqcia) wamlis<br />

mosalodneli efeqtebisaTvis. mimRebloba Cndeba<br />

imitom, rom individis mier moxmarebuli wamali<br />

metia kompensatorul reaqciaze, sanam daiwyeba<br />

raime saxis „dadebiTi~ efeqti. mzardi doza<br />

niSnavs, rom izrdeba kompensatoruli reaqciac.<br />

sigelma es ideebi gamoscada laboratoriaSi,<br />

gamoumuSava ra virTxebs mimRebloba heroinis<br />

mimarT.<br />

saidan<br />

viciT<br />

narkotikul nivTierebebze<br />

damokidebulebis ganpirobebulobis<br />

aspeqtebi<br />

erT-erT kvlevaSi sigelma da misma<br />

kolegebma gamoiwvies virTxebSi heroinis<br />

ineqciis molodini – erT SemTxvevaSi (ganpirobebuli<br />

stimuli 1) da deqstrozis<br />

(tkbili Saqari) – meoreSi (ganpirobebuli<br />

stimuli 2) (Siegel et al., 1982). wvrTnis pirvel<br />

fazaSi yvela virTxas ganuviTarda mimRebloba<br />

heroinis mimarT. sakontrolo dRes<br />

yvela virTxam miiRo heroinis Cveulebrivze<br />

didi, TiTqmis orjer meti doza. virTxebis<br />

naxevars heroini ukve miRebuli hqonda,<br />

xolo meore naxevars ganpirobebulobisaTvis<br />

eZleoda deqstrozi. ukanaskneli<br />

jgufidan mokvda orjer meti (64) virTxa,<br />

vidre pirvelidan (32).<br />

savaraudod, virTxebi, romlebic iRebdnen<br />

heroins, ufro momzadebulebi iyvnen am potenciurad<br />

saxifaTo situaciisaTvis, radgan<br />

konteqstma (ganpirobebuli stimuli 1) gamoiwvia<br />

iseTi fiziologiuri reaqcia (ganpirobebuli<br />

reaqcia 1) romelmac winaaRmdegoba gauwia wamlis<br />

tipur efeqts (Poulos & Cappell, 1991).<br />

imis gamosakvlevad, igive process SeiZleba<br />

Tu ara adgili hqondes adamianebSi, sigelma da<br />

misma kolegebma gamokiTxes heroinze damokidebulni,<br />

romlebic araerTxel sikvdilis piras<br />

iyvnen misulni zedmeti dozis gamo. aTidan<br />

Svid SemTxvevaSi wamali miRebuli iyo axal<br />

da ucxo garemoSi (Siegel, 1984). miuxedavad imisa,<br />

rom es aranair monacemebs ar gvaZlevs, cxadi<br />

xdeba, rom doza, romlis mimarTac individs<br />

SemuSavebuli aqvs mimRebloba, SeiZleba zedmet,<br />

momakvdinebel dozad iqces ucxo garemoSi. es<br />

analizi gveubneba, rom manhetenze napovn kacs<br />

arasodes gaukeTebia wamali swored im adgilas,<br />

sadac igi ipoves.<br />

miuxedavad imisa, rom mocemuli kvleva<br />

exeboda heroins, klasikuri ganpirobebuloba<br />

mniSvnelovani komponentia sxvadasxva wamlis<br />

mimarT mimReblobis gazrdaSi (Goodison & Siegel,<br />

1995; Poulos & Cappell, 1991; Siegel, 1999). ase rom, igive<br />

sawyisebi, romlebsac pavlovi swavlobda<br />

ZaRlebis, zarebis da nerwyvis gamoyofasTan<br />

dakavSirebiT, gvexmareba, avxsnaT zogierTi<br />

meqanizmi adamianis narkotikul nivTierebebze<br />

damokidebulebisa.<br />

klasikuri ganpirobebulobis gamoyeneba<br />

adreul, 1980-ian wlebSi mkvlevrebma gaakeTes<br />

aRmoCena, rom daswavlis procesebma SeiZleba<br />

gavlena iqonion organizmis imunur sistemaze.<br />

istoriulad dadasturebulia, rom imunologiuri<br />

reaqciebi _ antisxeulebis swrafi gamo-<br />

klasikuri ganpirobebuloba<br />

239


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

240<br />

muSaveba, raTa SeebrZolos im substanciebs,<br />

romlebic organizms vneben _ arsebobda. eqsperimentebma<br />

ganpirobebulobaze daadastures<br />

am daskvnebis mcdaroba.<br />

saidan<br />

viciT<br />

klasikuri ganpirobebuloba da<br />

imunologiuri funqcia<br />

robert aderma da nikolas kohenma (Robert<br />

Ader and Nicholas Cohen, 1981) virTxebs aswavles<br />

saxarinis (ganpirobebuli stimuli)<br />

asocireba ciklofosfamidTan (ganupirobebeli<br />

stimuli), wamalTan, romelic<br />

asustebs imunur sistemas. sakontrolo<br />

jgufi iRebda mxolod saxarins. mogvianebiT,<br />

roca virTxebis orive jgufs misces<br />

saxarini, im virTxebSi, romlebSic saxarini<br />

ciklofosfamidis asociacias iwvevda,<br />

warmoiSva metad naklebi antisxeulebi<br />

ucxo ujredebis mimarT, vidre sakontrolo<br />

jgufis virTxebSi. amgvarad, daswavlili<br />

asociacia sakmarisi aRmoCnda imisaTvis,<br />

rom Seemcirebina imuniteti da virTxebi<br />

ufro mowyvladi gaexada sxvadasxva daavadebebis<br />

mimarT. daswavlis efeqti imdenad<br />

Zlieri iyo, rom zogierTi virTxa<br />

mokvda mxolod saxarinis xsnaris dalevis<br />

Semdeg.<br />

aseTma Sedegebma SeiZleba advilad migviyvanos<br />

im daskvnamde, rom saWiroa klasikuri ganpirobebulobis<br />

aRmofxvra imunuri sistemis Sesanar-<br />

Cuneblad. kvlevis axalma sferom, fsiqoneiroimunologiam<br />

Seiswavla aseTi tipis Sedegebi.<br />

am kvlevaSi Sedis fsiqologia, centraluri<br />

nervuli sistema da imunuri sistema (Ader &<br />

Cohen, 1993; Coe, 1999).<br />

am axali dargis mizania, aRmoaCinos axali<br />

teqnika, romelic saSualebas miscems ganpirobebulobas,<br />

Secvalos is medikamenturi dozebi,<br />

romlebsac xSirad seriozuli gverdiTi movlenebi<br />

aqvT. aderma da misma kolegam antoni<br />

suxmanma, aRmoaCines, rom maRali wnevis mqone<br />

pacientebs, romlebsac mouxsnes wamlebi, magram<br />

mkurnalobdnen placeboTi, wneva ufro didxans<br />

SeunarCundaT normis farglebSi, vidre maT,<br />

romlebic ar iRebdnen placebo abebs (Suchman<br />

& Ader, 1989). rogor SeeZlo inertul abebs<br />

moexsna maRali wnevis problema? pasuxi viciT<br />

winamdebare Tavidan, romelic exeboda narkotikuli<br />

nivTierebis mimarT mimReblobas. warmoidgineT<br />

rutina, romelic viTardeba wamlis<br />

regularulad miRebis dros. wamlis miRebis<br />

es rituali SeiZleba aRviqvaT, rogorc ganpirobebuli<br />

stimuli, romelic moaswavebs ganupirobebel<br />

stimuls – wamlis miRebas. mxolod<br />

Tavad am aqtma SeiZleba Seamciros sisxlis<br />

wneva. amgvarad, placebo, romelic ubralod<br />

qmnis rituals, iwvevs sasargeblo organul<br />

reaqcias.<br />

imisaTvis, rom kvlevis Sedegi samkurnalo<br />

meTodad iqces, mkvlevrebi unda darwmundnen,<br />

fsiqoneiroimunologia (Psychoneuroimmunology)<br />

– kvlevis dargi, romelic swavlobs interaqcias<br />

iseT fiziologiur procesebs Soris, rogorebicaa<br />

reaqcia stresze da imunuri sistemis<br />

funqcionireba.


om wamlis uaryofiTi efeqtebic ar gamovlindeba<br />

ganpirobebulobis Sedegad.<br />

mkvlevrebs imedi aqvT, rom SeimuSaveben<br />

teqnikas, romelic ganavrcobs da gazrdis imunur<br />

reaqciebs klasikuri ganpirobebulobis meSveobiT.<br />

saidan<br />

viciT<br />

imunuri reaqciis ganpirobebuli<br />

gaumjobeseba<br />

mecnierebis jgufma Seqmna ganpirobebulobis<br />

situacia, romelSic saxarinis gemo<br />

dawyvilda lisozimTan, nivTierebasTan,<br />

romelic iwvevs reaqcias virTxis imunur<br />

sistemaSi. am paradigmaSi saxarini asrulebda<br />

ganpirobebuli stimulis rols,<br />

xolo lisozimi – ganupirobebeli stimulisas.<br />

dawyvileba mxolod erTxel moxda.<br />

miuxedavad amisa, rodesac virTxebis erT<br />

jgufs saxariniT gazavebuli wamali misces,<br />

magram lisozimis gareSe, maT organizmebs<br />

hqondaT iseTive Zlieri imunuri<br />

reaqcia, rogoric meore jgufs, romelsac<br />

mxolod lisizimi miewoda (Alvarez-Borda<br />

et al., 1995).<br />

es eqsmperimenti TvalsaCinoebaa imisa, rom<br />

mxolod erTi epizodi, sadac ganpirobebuli<br />

stimuli asocirebuli iyo ganupirobebel<br />

stimulTan, sakmarisi aRmoCnda imisTvis, rom<br />

imunuri reaqcia mxolod ganpirobebul stimulze<br />

warmoSobiliyo. amgvarad, cxadi xdeba<br />

klasikuri ganpirobebulobis potencia imunuri<br />

sistemis gasaZliereblad.<br />

vidre „fsiqologia da cxovrebas~ waikiTxavdiT,<br />

albaT Zalian cota ram icodiT klasikuri<br />

ganpirobebulobis Sesaxeb, Tu ar CavTvliT<br />

bundovan warmodgenas pavlovsa da mis ZaRlebze.<br />

vimedovnebT, rom ukve sakmaod kargad gaecaniT<br />

daswavlis am saxeobas, raTa daafasoT misi<br />

mniSvneloba Tqvens yoveldRiur cxovrebaSi.<br />

Semdegi Cveni gansjis sagani iqneba daswavlis<br />

iseTi saxeoba, romlis Sesaxebac, savaraudod,<br />

meti gifiqriaT, vidre fsiqologiis kursis Seswavlas<br />

daiwyebdiT. Tu odesme mainc gifiqriaT<br />

imaze, Tu rogor cvlis qcevas dajildoeba da<br />

dasja, ukve erTi nabijiT win xarT operantuli<br />

ganpirobebulobis sakiTxSi.<br />

Sejameba<br />

mas Semdeg, rac pavlovma SemTxveviT aRmoaCina<br />

klasikuri ganpirobebulobis ZiriTadi principebi,<br />

mTeli Tavisi darCenili kariera im<br />

specifikur cvladebs dauTmo, romlebic<br />

ganpirobebulobaze axdenen gavlenas. klasikur<br />

ganpirobebulobaSi ganupirobebeli stimuli<br />

iwvevs refleqsur qcevas, romelsac ganupirobebeli<br />

pasuxi, reaqcia ewodeba (unconditioned response).<br />

manamde neitraluri, ganpirobebuli<br />

stimulis ganupirobebel stimulTan Sewyvilebis<br />

Semdeg, ganpirobebuli stimuli iwvevs<br />

ganpirobebul reaqcias. drois faqtors didi<br />

mniSvneloba aqvs ganpirobebuli reaqciis SeZenisaTvis.<br />

stimulis generalizacias maSin aqvs<br />

adgili, rodesac ganpirobebuli stimulis<br />

msgavsi gamRizianebeli ganpirobebul reaqcias<br />

iwvevs. cxovelebis gawvrTna SesaZlebelia ise,<br />

rom maT gadalaxon generalizacia da SeZlon<br />

Sesatyvisi da Seusatyvisi ganpirobebuli stimulis<br />

garCeva, gansxvaveba. klasikurad ganpirobebuli<br />

reaqciebis SeZena damokidebulia ganpirobebul<br />

da ganupirobebel stimulebs Soris<br />

kontingentursa da informatiul damokidebulebaze.<br />

cxovrebiseuli magaliTebi klasikuri<br />

ganpirobebulobisa gvxvdeba emociebis, narkotikul<br />

nivTierebebisadmi mimReblobisa da<br />

fsiqoneiroimunologiis sferoebSi.<br />

operantuli ganpirobebuloba:<br />

swavleba Sedegebis<br />

Sesaxeb<br />

davbrundeT kinoTeatrSi: saSinelebaTa filmi<br />

damTavrda da Tqven gaWirvebiT adeqiT Tqveni<br />

adgilidan. megobari, visTan erTadac uyureT<br />

films, gekiTxebaT, rogor imoqmeda filmma. Tqven<br />

pasuxobT: „me viswavle, rom saSinelebaTa filmze<br />

aRar unda wamovide~. albaT, marTali xarT, magram<br />

ra saxis daswavlaa es? pasuxs kidev erTxel<br />

gadavyavarT XX saukunis dasawyisSi.<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

241


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

242<br />

suraTi 7.10<br />

efeqtis kanoni<br />

daaxloebiT imave dros, roca pavlovi mu-<br />

Saobda ZaRlebTan klasikur ganpirobebulobaze,<br />

eduard Torndaiki (Edward L. Thorndike, 1898)<br />

akvirdeboda katebs, romlebsac unda epovaT<br />

gamosasvleli yuTi-labirinTebidan (sur. 7.10).<br />

Torndaikma male gamoaqveyna kidec Tavisi dakvirvebebis<br />

Sedegebi da daskvnebi. Tavdapirvelad<br />

katebi ibrZvian mxolod datyvevebis winaaRmdeg,<br />

magram, radgan erTxel maTma romeliRac impulsurma<br />

moqmedebam gamoiwvia karis gaReba,<br />

„yvela warumatebeli da gamousadegari impulsebi<br />

CaixSo da win wamowia mxolod isini, romelsac<br />

SeiZleba katebi mieyvana sasurvel Sedegamde~<br />

(Thorndike, 1898, gv. 13).<br />

ra iswavles Torndaikis katebma? Torndaikis<br />

analizis mixedviT, daswavla iyo asociacia<br />

situaciis stimulsa da reaqcias Soris, romelic<br />

iswavla cxovelma, anu stimuli-reaqcia<br />

efeqtis kanoni (Law of effect) _ daswavlis ZiriTadi<br />

kanoni, romlis mixedviTac stimulis<br />

Zala, gamoavlinos reaqcia, Zlierdeba, rodesac<br />

reaqcias mohyveba jildo da sustdeba, rodesac<br />

mas ar mohyveba jildo.<br />

kavSiri (S-R). amgvarad, katebma iswavles iseTi<br />

reaqciis gamovlena, (magaliTad, Rilakze an<br />

kvanZze kawvra) romelic gansazRvruli stimulis<br />

pirobebSi (datyveveba labirinTSi) miiyvans<br />

maT sasurvel miznamde (momentaluri Tavisufleba).<br />

gaiTvaliswineT, rom S-R kavSiris daswavla<br />

TandaTanobiT moxda da, amasTan, cdisa da<br />

Secdomis meTodiT. etapobrivad, is qcevebi,<br />

romelTac dadebiTi Sedegi hqondaT, gaxSirda,<br />

isini TandaTan iqcen dominantur reaqciebad,<br />

rodesac cxoveli kvlav xvdeboda labirinTSi.<br />

Torndaikma am kavSirs qcevasa da mis Sedegs<br />

Soris efeqtis kanoni uwoda: reaqcia damakmayofilebeli<br />

SedegiT iZens met albaTobas miznis<br />

miRwevisas, vidre is reaqcia, romelic arasasurvel<br />

Sedegs iwvevs.<br />

qcevis eqsperimentuli analizi<br />

skinerma aiTvisa Torndaikis Sexeduleba imis<br />

Taobaze, rom garemo Sedegebi Zlier efeqts<br />

axdens qcevaze. man SeimuSava kvlevis programa,<br />

romlis mizanic iyo stimulis ganpirobebulobis<br />

sistematuri variaciebis migneba, im meqanizmisa,<br />

romelic ganapirobebs gansazRvruli<br />

qcevis did albaTobas sxvadasxva garemo<br />

pirobebSi.<br />

bunebrivi monacemebi qcevis mecnierebaSi<br />

gansazRvruli qcevis gamovlinebaa<br />

gansazRvrul dros. eqperimentuli analizi<br />

ikvlevs albaTobas sixSiris an<br />

reaqciis xarisxis terminebiT. eqsperimentuli<br />

analizis amocanaa, aRmoaCinos yvela<br />

is cvladi, romelzec damokidebulia<br />

reaqciis sixSire (Skinner, 1966, gv. 213-214).<br />

skineris analizi ufro eqsperimentuli iyo,<br />

vidre Teoriuli: Teoretikosebi xelmZRvaneloben<br />

derivaciebiTa da winaswametyvelebebiT<br />

sakuTari Teoriebidan, magram iseTi empiristebi,<br />

rogoric skineri iyo, eyrdnobian mxolod<br />

realur, konkretul monacemebs. isini iwyeben<br />

eqperimentis konteqstSi monacemebis SegrovebiT<br />

da ar arian mijaWvulni romelime Teorias.<br />

imisaTvis, rom qceva eqsperimentulad gaeanalizebina,<br />

skinerma ganaviTara operantuli ganpirobebulobis<br />

procedura. igi manipulirebda<br />

organizmis Qqcevis SedegiT imisaTvis, rom mi-<br />

Rebuli efeqti daenaxa. operantulia nebismieri


suraTi 7.11<br />

operantuli kabina<br />

sagangebo aparatSi Rilakze daWera iwvevs sakvebis<br />

mowodebas virTxisTvis.<br />

qceva, romelic SemuSavebulia organizmis mier<br />

da SeiZleba daxasiaTdes im dakvirvebadi,<br />

konkretuli gavleniT, rasac axdens garemoze.<br />

sityvasityviT, operantuli niSnavs garemoze<br />

gavlenas, misiT operirebas (Skinner, 1938). operantuli<br />

qceva ar aRmocendeba gansazRvruli stimuliT,<br />

rogorc es klasikur ganpirobebulobaSia.<br />

mtredebi kenkaven, virTxebi eZeben sakvebs,<br />

bavSvebi tirian, zogi adamiani laparakisas<br />

xelebs iyenebs, zogs ki ena ebmis. am qcevaTa<br />

albaToba momavalSi SeiZleba gaizardos an<br />

Semcirdes im Sedegebis mixedviT, rac maT<br />

mohyveba. magaliTisaTvis, Tu bavSvi RuRuniT<br />

aCqarebs sasurvel kontaqts mSoblebTan, samo-<br />

operantuli ganpirobebuloba (Operant conditioning)<br />

_ daswavlis forma, romelSic reaqciis<br />

albaToba icvleba Sedegebis mixedviT.<br />

operantuli qceva (Operant Behavior) _ organizmis<br />

mier ganxorcielebuli qceva, romelic SeiZleba<br />

mis mier garemoSi moxdenili TvalsaCino<br />

cvlilebis terminebiT aRiweros.<br />

pirobiTi ganmtkiceba (Reinforcement contingency)<br />

_ myari kavSiri reaqciasa da garemos im cvlilebebs<br />

Soris, romlebsac es reaqcia iwvevs.<br />

mavlod igi ufro mets iRuRunebs. operantuli<br />

ganpirobebuloba amgvarad cvlis sxvadasxva<br />

operantuli qcevis albaTobas imdenad, ramdenadac<br />

isini, faqtobrivad, garemo Sedegebis<br />

funqciebad gvevlinebian.<br />

Tavisi axali eqsperimentuli analizis gasagrZeleblad,<br />

skinerma Seqmna aparati, romlis<br />

meSveobiTac is akontrolebda qcevis Sedegs.<br />

mis mier Seqmnili operantuli kabina gamosaxulia<br />

suraTze 7.11 da naCvenebia, agreTve, rogor<br />

funqcionirebs is. rodesac virTxa gamoimuSavebs<br />

qcevis im meqanizms, romelic eqperimentators<br />

aqvs gansazRvruli, virTxa aWers Rilaks da<br />

sanacvlod iRebs sakvebs. es meqanizmi sa-<br />

Sualebas aZlevs mkvlevars, ikvlios is cvladebi,<br />

romlebic gavlenas axdenen daswavlaze<br />

an dauswavlelobaze. magaliTad, Tuki Rilakis<br />

daWeriT virTxa mxolod im SemTxvevaSi miiRebs<br />

sakvebs, roca kabinas Semouvlis (Seipingis<br />

procesiT, romelsac mogvianebiT SevexebiT), is<br />

swrafad iswavlis, rom Rilakis daWeramde kabinas<br />

unda Semouaros.<br />

operantul eqsperimentebSi did interess<br />

iwvevs is periodi, romlis ganmavlobaSic<br />

cxovels SeiZleba gansazRvruli qcevis paterni<br />

axsovdes. mkvlevrebma Caiweres paterni da misi<br />

yoveli gamovlena eqperimentis ganmavlobaSi.<br />

es meTodologia saSualebas miscemda skiners,<br />

gaerkvia pirobiTi ganmtkicebis efeqti cxovelis<br />

qcevaze.<br />

pirobiTi ganmtkiceba<br />

pirobiTi ganmtkiceba aris myari kavSiri<br />

reaqciasa da garemos im cvlilebas Soris,<br />

romelsac es reaqcia iwvevs.<br />

magaliTad, warmovidginoT eqsperimenti,<br />

romelSic mtredis mier firfitis kenkvas<br />

(reaqcia) mohyveba marcvlebis miwodeba (Sesabamisi<br />

cvlileba garemoSi). es myari kavSiri<br />

anu pirobiTi ganmtkiceba, Cveulebriv, iwvevs<br />

kenkvis intensivobis gazrdas. imisaTvis, rom<br />

gavzardoT mxolod kenkvis qcevis sixSire,<br />

marcvlebi unda mivawodoT mxolod kenkvis<br />

Semdeg. miwodeba unda moxdes mkacrad kenkvis<br />

gansazRvruli periodis Semdeg da ara Tavis<br />

mitrialebisa da daxris qcevebis Semdeg.<br />

skineris Sromaze dayrdnobiT, Tanamedrove<br />

bihevioraluri analizi cdilobs, qceva axsnas<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

243


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

244<br />

pirobiTi ganmtkicebis konteqstSi. modiT, ufro<br />

axlos gavecnoT imas, Tu ra iqna aRmoCenili<br />

am pirobiT ganmamtkiceblebTan dakavSirebiT.<br />

dadebiTi da uaryofiTi ganmtkiceba<br />

davuSvaT, SegipyroT ideam, rom Tqveni virTxa<br />

galiaSi wreze arbeninoT. aseTi qcevis sixSiris<br />

gasazrdelad saWiroa ganmamtkiceblis gamoyeneba.<br />

ganmamtkicebeli aris nebismieri stimuli,<br />

romelic myaradaa qcevasTan dakavSirebuli da<br />

zrdis am qcevis gamovlenis sixSires droTa<br />

ganmavlobaSi. dasja aris damsjelis miwodeba<br />

garkveul reaqciaze.<br />

ganmamtkiceblebi yovelTvis empiriuladaa<br />

gansazRvruli im efeqtis mixedviT, romelsac<br />

is qcevis sixSiris albaTobaze axdens. Tu Tqven<br />

irgvliv samyaros gadaxedavT, aRmoaCenT stimulTa<br />

sam klass: (1) stimuli, romlis mimarTac<br />

neitralurad xarT ganwyobili; (2) stimuli,<br />

romelic gizidavT da (3) stimuli, romelic<br />

aversiulia, anu cdilobT, Tavi aaridoT maT.<br />

cxadia, rom am stimulTa klasebis Semadgenloba<br />

gansxvavebuli iqneba TiToeuli individisaTvis.<br />

is, Tu ra aris mimzidveli da ra aversiuli,<br />

individualuri organizmis qceviT ganisazRvreba.<br />

magaliTad, marwyvi. miuxedavad imisa, rom<br />

marwyvi saerTod gemrielad iTvleba, zogierTi<br />

mas saWmelad uvargisad Tvlis. Tu aseT adamians<br />

SesTavazebT marwyvs, konkretul qcevaze pasuxad<br />

miiRebT principulad gansxvavebul Sedegs,<br />

vidre maSin, marwyvi moyvaruls rom SesTavazoT.<br />

movlenas, rodesac qcevas sasargeblo stimulis<br />

miwodeba mohyveba, dadebiTi ganmtkiceba<br />

ewodeba. virTxa Semouvlis yuTs, Tuki am qcevis<br />

ganmamtkicebeli (Reinforcer) _<br />

dadebiTi ganmtkiceba (Positive reinforcement) _<br />

uaryofiTi ganmtkiceba (Negative reinforcement)) _<br />

iwvevs.<br />

operatiuli Caqroba (Operant extinction<br />

Sedegi iqneba sakvebis miwodeba. adamianebi<br />

kvlavac mohyvebian anekdotebs, Tuki amis Sedegad<br />

miiReben xalxis sicilsa da aRfrTovanebas,<br />

rac, Tavis mxriv, maT siamovnebas aniWebs. movlenas,<br />

rodesac qcevas aversiuli stimulis<br />

CamoSoreba mohyveba, uaryofiTi ganmtkiceba<br />

ewodeba. magaliTad, adamiani, romelsac marwyvi<br />

ar uyvars, ganaxorcielebs qcevas, romelic mas<br />

aaridebs marwyvis Wamas. qolgis gamoyeneba wvimis<br />

dros imisaTvis, rom ar davsveldeT, klasikuri<br />

magaliTia uaryofiTi ganmtkicebis efeqtisa.<br />

am SemTxvevaSi aversiuli stimulia dasveleba.<br />

qolgis gamoyenebiT ki Cven Tavidan vicilebT<br />

mas.<br />

manqanis usafrTxoebis Rvedis signalic, er-<br />

Tgvarad, uaryofiTi ganmamtkiceblis funqcias<br />

asrulebs; misi damamcirebeli, Semawuxebeli<br />

xmis gaCereba SeiZleba, Tu mZRoli Rveds<br />

gadaiWers.<br />

imisaTvis, rom cxadad gavarCioT erTmane-<br />

Tisgan dadebiTi da uaryofiTi ganmtkiceba,<br />

davimaxsovroT Semdegi kanonzomiereba: orive<br />

– dadebiTi da uaryofiTi ganmtkiceba zrdis<br />

im reaqciis albaTobas, romelic win uswrebs<br />

maT. dadebiTi ganmtkiceba zrdis reaqciis<br />

albaTobas sasargeblo stimulis miwodebiT,<br />

xolo uaryofiTi ganmtkiceba akeTebs imaves,<br />

oRond sapirispiro meqanizmiT, aversiuli stimulis<br />

CamocilebiT, SemcirebiT an SeferxebiT.<br />

gavixsenoT, rom klasikur ganpirobebulobaSi<br />

Tu ganupirobebeli stimuli aRar mogvewodeba,<br />

ganpirobebuli reaqcia TandaTan qreba. igive<br />

kanonzomiereba ZalaSia operantuli ganpirobebulobis<br />

SemTxvevaSi: Tu ganmamtkicebeli<br />

mcirdeba an saerTod Camocilebulia, adgili<br />

aqvs operantul Caqrobas. amgvarad, Tuki qceva<br />

aRar iwvevs mosalodnel efeqtsa da Sedegs, is<br />

brundeba im doneze, romelzec iyo operantul<br />

ganpirobebulobamde. sakuTar Tavze dakvirvebisas<br />

araa Zneli, aRmovaCinoT qcevebi, romlebic<br />

garkveuli periodi ganmtkicebuli iyo da Semdeg<br />

Caqra. Tu gqoniaT SemTxveva, rom telefonis<br />

aparatSi fulis Cagdebisas moneta gaWedila,<br />

ver gilaparakiaT da dagirtyamT avtomatisTvis?<br />

Tuki am dros fuli Cavardeba avtomatSi, Tqven<br />

sxva drosac gaimorebT imave qcevas, radgan man<br />

erTxel ukve moitana Sedegi. magram momavalSi,<br />

Tuki Tqveni cda uSedegod dasrulda, es qcevac<br />

Caqreba.


dadebiTi da uaryofiTi dasja<br />

albaT icnobT qcevis Caqrobis sxva teqnikasac<br />

– dasjas. damsjelia nebismieri stimuli,<br />

romelic droTa ganmavlobaSi amcirebs ama Tu<br />

im reaqcias. dasja aris damsjelis miwodeba,<br />

rasac mohyveba reaqcia. dadebiTi da uaryofiTi<br />

dasja iseve SegviZlia ganvsazRvroT, rogorc<br />

dadebiTi da uaryofiTi ganmtkiceba. rodesac<br />

qcevas moyveba aversiuli stimuli, movlenas<br />

ewodeba dadebiTi dasja (dadebiTi SegiZlia<br />

daimaxsovroT, rogorc raRac, rac situacias<br />

emateba). magaliTad, cxeli Rumelis Sexeba iwvevs<br />

tkivils, rac „sjis~ masze adre aRmocenebul<br />

qcevas, amitom momavalSi nakleb savaraudoa,<br />

rom cxel Rumels xeliT SeexoT. movlenas,<br />

rodesac qcevas moyveba sasargeblo, sasurveli<br />

stimulis Camocileba, uaryofiT dasjas vuwodebT<br />

(uaryofiTi SegiZliaT daimaxsovroT,<br />

rogorc raime, rac akldeba situacias). amgvarad,<br />

rodesac mSobeli sjis bavSvs imisTvis, rom<br />

man daartya patara Zmas, bavSvi swavlobs, rom<br />

meored Zmas aRar unda daartyas. romeli dasja<br />

xsnis, ratom aRar gindaT saSinelebaTa filmis<br />

naxva?<br />

miuxedavad imisa, rom dasja da ganmtkiceba<br />

Zalian axlos mdgomi cnebebia, isini mniSvnelovnad<br />

gansxvavdebian erTmaneTisagan. amaze,<br />

pirvel rigSi, is migvaniSnebs, rom maT sxvadasxva<br />

terminebiT aRvniSnavT. gansazRvrebis mixedviT,<br />

dasja yovelTvis amcirebs qcevas, gantkiceba<br />

ki yovelTvis zrdis mas. magaliTad, zogierT<br />

adamians awuxebs Tavis mwvave tkivili, Tu miiRo<br />

kofeinis Semcveli sasmeli. Tavis tkivili aris<br />

stimuli, romelic dadebiTad sjis yavis dalevis<br />

qcevas. Tumca, Tavis tkivilis dros xalxi<br />

xSirad mimarTavs wamlebs tkivilis Casaqrobad.<br />

wamlis efeqti aris stimuli, romelic uaryofiTad<br />

ganamtkicebs wamlis miRebas (sur. 7.12).<br />

diskriminaciuli stimuli da<br />

ganzogadeba<br />

nakleb savaraudoa, qcevis albaTobis Secvla<br />

yovelTvis gvindodes an gvWirdebodes. SeiZleba<br />

qcevis albaTobis Secvla dagvWirdes konkretul<br />

konteqstSi. magaliTad, xSirad gvinda gavzardoT<br />

imis albaToba, rom bavSvi wynarad ijdeba<br />

saklaso oTaxSi gakveTilis ganmavlobaSi.<br />

konkretuli asociaciebiT, dasjis an ganmtki-<br />

cebis meSveobiT gansazRvruli stimuli,<br />

romelic win uswrebs reaqcias – diskriminaciul<br />

stimuls – qmnis am qcevis konteqsts. organizmi<br />

swavlobs, rom raime stimulis TandaswrebiT<br />

mis qcevas gansazRvruli efeqti aqvs garemoze.<br />

magaliTad, quCaSi mwvane Suqis anTebisas<br />

ganmtkicebulia quCis gadakveTa; magram rodesac<br />

anTia wiTeli, aseTi qceva SeiZleba daisajos<br />

– amas SeiZleba Sedegad mohyves jarima an<br />

ubeduri SemTxveva. skinerma SeimuSava stimuliqceva-Sedegi<br />

formula, rogorc sampirobiani<br />

albaToba (contigency, ix. cxrili 7.1) da Tvlida,<br />

rom swored es formula xsnida adamianis<br />

qmedebis did nawils (Skinner, 1953). cxrilSi 7.1<br />

aRwerilia, Tu rogor SeiZleba sampirobianma<br />

albaTobam axsnas sxvadasxva ramdenime tipis<br />

qceva.<br />

laboratoriul pirobebSi qcevis SedegebiT<br />

manipulirebiT, diskriminaciuli stimulis<br />

miwodebiT SegviZlia vakontroloT qceva.<br />

magaliTad, mtreds SeiZleba mivawodoT sakvebi<br />

diskis kenkvisas mxolod mwvane Suqis da ara<br />

wiTeli Suqis anTebis SemTxvevaSi. mwvane Suqi<br />

am SemTxvevaSi diskriminaciuli stimulia,<br />

romelic sazRvravs im SemTxvevas, roca mtredma<br />

unda akenkos, xolo wiTeli Suqi aris diskriminaciuli<br />

stimuli, romelic sazRvravs im<br />

SemTxvevas, roca mtredma ar unda akenkos.<br />

organizmi swrafad swavlobs pirobebis garCevas,<br />

reagirebs regularulad mxolod erT stimulze<br />

da ar reagirebs meoreze. sampirobiani albaTobis<br />

komponentebis kontroliT SegviZlia qceva<br />

konkretul konteqstSi CavsvaT.<br />

damsjeli (Punisher) – nebismieri stimuli, romelic<br />

amcirebs reaqciis sixSires.<br />

dadebiTi damsjeli (Positive Punishment) – qcevas<br />

mohyveba aversiuli stimuli, romelic amcirebs<br />

qcevis albaTobas.<br />

uaryofiTi damsjeli (Negative Punishment) – qcevas<br />

mohyveba sasurveli stimulis Camocileba, riTac<br />

mcirdeba am qcevis albaToba.<br />

diskriminaciuli stimuli (Discriminative Stimulus)<br />

– stimuli, romelic moaswavebs ganmtkicebas,<br />

radgan konkretuli qceva dadebiTad iyo ganmtkicebuli.<br />

sampirobiani albaToba (Three Term Coningency) –<br />

meqanizmi, romliTac organizmi swavlobs, rom<br />

konkretuli stimulis SemTxvevaSi misi qceva<br />

gavlenas moaxdens garemoze.<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

245


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

246<br />

suraTi 7.12<br />

operantuli ganpirobebuloba<br />

Tqvens<br />

cxovrebaSi<br />

organizmi, agreTve, ganazogadebs reaqcias<br />

sxva stimulzec, romelic diskriminaciuli<br />

stimulis msgavsia. Tuki erTxel reaqcia<br />

ganmtkicda diskriminaciuli stimuliT, msgavsi<br />

stimulic SeiZleba iqces diskriminaciul<br />

stimulad da igive reaqcia gamoiwvios. magaliTad,<br />

mtredebi, romlebic gawvrTnes, rom diski<br />

mxolod mwvane Suqis SemTxvevaSi unda ekenkaT,<br />

mainc akenkaven gansxvavebuli tonis mwvane Suqis<br />

SemTxvevaSic. analogiurad, Cven ganvazogadebT<br />

mwvanis sxvadasxva tonebs SuqniSanze.<br />

ganmtkicebis albaTobis gamoyeneba<br />

Tu mzad xarT, rom Tqveni codna samuSaod<br />

gamoiyenoT, gaiTvaliswineT Semdegi rCevebi:<br />

rogor gansazRvravdiT im qcevas, romelic<br />

gindaT, rom ganamtkicoT an CaaqroT?<br />

amisaTvis mizanSi amoiReT specifikuri<br />

qceva, romlis sixSiris Secvlac gindaT.<br />

rodesac ganmamtkiceblebi ar arian pirobiTi,<br />

maSin maT naklebi efeqti aqvT<br />

qcevaze. magaliTad, Tuki mSobeli kargi<br />

saqcielisTvis iseve aqebs Svils, rogorc<br />

cudi saqcielisTvis, bavSvi ar iswavlis<br />

kargad moqcevas, Tumca, dadebiTi ganmtkicebis<br />

gamo, SeZleba gaizardos sxva<br />

qcevebis sixSire (ra qcevebi SeiZleba iyos<br />

es?).<br />

rogor unda gansazRvroT konteqsti,<br />

romelSic qceva adekvaturi an araadekvaturia?<br />

gvaxsovdeT, rom iSviaTad<br />

gvinda qcevis yvela aspeqtisa da gamovlenis<br />

Secvla. gavixsenoT magaliTi, romelSic<br />

mSobels undoda bavSvis sasurveli<br />

qcevis gazrda klasSi. am SemTxvevaSi<br />

unda ganvsazRvroT diskriminaciuli stimuli<br />

da vikvlioT, ramdenad farTod iqneba<br />

sasurveli reaqcia ganzogadebuli<br />

msgavs stimulze. Tu, magaliTad, bavSvma


cxrili 7.1<br />

sampirobiani albaToba: damokidebuleba diskriminaciul stimuls, qcevasa da<br />

Sedegs Soris<br />

diskriminaciuli<br />

stimuli<br />

reaqcia<br />

Sedegi<br />

iswavla klasSi wynarad jdoma, ganzogaddeba<br />

Tu ara es qceva sxva seriozul<br />

situaciebSic?<br />

gangimtkicebiaT Tu ara raime qceva Sem-<br />

TxveviT? davuSvaT, gsurT romelime qcevis<br />

Caqroba. sanam mimarTavT dasjis meqanizms,<br />

rogorc qcevis Semcirebis saSualebas<br />

(ufro dawvrilebiT seqciaSi „fsiqologia<br />

Cvens cxovrebaSi~), unda SeamowmoT, SegiZliaT<br />

Tu ara moZebnoT ganmamtkiceblebi<br />

am qcevisTvis. Tu SeZlebT, moaxerxebT,<br />

rom am ganmamtkiceblebis SezRudviT mocemuli<br />

qceva CaaqroT. warmoidgineT,<br />

magaliTad, rom axalgazrda ymawvili avlens<br />

didi raodenobiT tantrums. hkiTxeT<br />

sakuTars Tavs: „me xom ar ganvamtkice<br />

es tantrumebi, rodesac zedmet yuradRebas<br />

vaqcevdi mis kivils?~ Tu asea, tantrumis<br />

Semcireba ganmtkicebis SemcirebiT SegiZ-<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

247


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

248<br />

fsiqologia Cvens cxovrebaSi<br />

gjeraT Tu ara, rom ,,gauwkeplaoba<br />

bavSvs afuWebs~, anu<br />

bavSvebi, romlebic zogjer<br />

mainc ar gaiwkeplebian, sabolood<br />

gafuWdebian? Tu Tqven<br />

am gamonaTqvamis gjeraT, Tqven<br />

emsgavsebiT amerikel mSobelTa<br />

umetesobas. 991 amerikeli mSoblidan<br />

35%-ma aRiara fizikuri<br />

dasjis (magaliTad, mityepa,<br />

Semortyma) gamoyeneba Tavis 1-2<br />

wlis SvilebTan, xolo 94%<br />

iyenebda fizikur dasjas Tavis<br />

3-4 wlis asakis bavSvebTan (Straus<br />

& Stewart;1999). mSobelTa sxva,<br />

449-kacian jgufSi mSoblebis<br />

93% TviTon isjebodnen bavSvobaSi<br />

fizikurad da 87% eTanxmeboda<br />

dasjis am formas (Buntain-Ricklefs<br />

et al;1994). Tqven xedavT,<br />

rom mityepa sakmaod xSirad<br />

dasjis meTodia da adamianebi,<br />

ZiriTadad, iyeneben mas, rogorc<br />

dasjis formas, magram ra aris<br />

dasjis am formis Sedegi?<br />

mkvlevrebma daiwyes amaze<br />

pasuxis gacema im SesaZlo kav-<br />

Siris ZiebiT, rac mSoblebis<br />

mier fizikuri dasjis gamoyenebasa<br />

da bavSvis agresiul qce-<br />

liaT. ukeTesia, Caqrobis kombinireba dadebiT<br />

ganmtkicebasTan.<br />

qceviTi analitikosebi askvnian, rom nebismieri<br />

qceva, romelic ewinaaRmdegeba Caqrobas,<br />

jer kidev eqvemdebareba ganmtkicebas. nebismieri<br />

qceva, amtkiceben isini, rac unda ucnauri an<br />

sasacilo iyos, SeiZleba avxsnaT ganmtkicebiT.<br />

magaliTad, fsiqikuri aSlilobebis simptomebi<br />

zogjer imitom narCundeba, rom adamiani iRebs<br />

yuradRebas, TanagrZnobas da Tavisufldeba<br />

Cveulebrivi pasuxismgeblobebisgan, rac ganmtkicebaa<br />

da meti araferi. es meoradi sargebeli<br />

ganamtkicebs iracionalur da, zogjer, TviTdes-<br />

afuWebs Tu ara bavSvs dausjeloba?<br />

vas Soris iyo. xalxuri sibrZnis<br />

sawinaaRmdegod, bevri<br />

Teoritikosis azriT, Tu mSoblebi<br />

iyeneben fizikur agresias<br />

Svilebis winaaRmdeg, im Sem-<br />

TxvevaSic ki, Tu is gamoiyeneba<br />

araSesatyvisi qcevis Sesacvlelad,<br />

agresia gvevlineba bavSvebisaTvis<br />

qcevis modelad, rac<br />

situaciurad sxva individebis<br />

qcevis kontrolSi vlindeba. ase<br />

rom, savaraudod, bavSvebi saku-<br />

Tari mSoblebisgan swavloben<br />

fizikuri agresiis gamoyenebas<br />

(Cven ufro mets vityviT modelirebiT<br />

swavlis Sesaxeb mogvianebiT,<br />

TavSi ,,dakvirvebiT<br />

swavla~). rogor gamovikvlioT<br />

es hipoTeza?<br />

erT-erT kvlevaSi, sadac indianasa<br />

da tenesis 273 sabavSvo<br />

baRis aRsazrdeli monawileobda,<br />

mSoblebs sTxoves, SeevsoT<br />

kiTxvari imis Sesaxeb,<br />

Tu fizikuri dasjis ra formebs<br />

iyenebdnen sakuTar bav-<br />

SvebTan mimarTebaSi (Strassberg<br />

et al;1994). aqcenti bavSvebis dedebze<br />

iyo gakeTebuli. bavSvebis<br />

6%-s hyavda dedebi, romlebic<br />

arasodes iyenebdnen fizikur<br />

dasjas. 68% bavSvebisa ityipebodnen<br />

dedebis mier. danarCeni<br />

26% ki ufro intensiurad isjeboda<br />

fizikurad, dedebi maT<br />

an muStebiT urtyamdnen, an<br />

mujlugunebs wahkravdnen<br />

xolme.<br />

dedebis gamokiTxvidan 6<br />

Tvis Semdeg, daakvirdnen am<br />

bavSvebis urTierTobas TanatolebTan.<br />

mkvlevrebma daafiqsires<br />

bavSvebis agresia<br />

Tanatolebis mimarT. magaliTad,<br />

roca isini brazdebodnen,<br />

dascinodnen an<br />

scemdnen maT. TiToeuli bav-<br />

Svi saaTobrivad iRebda qulas<br />

agresiuli qcevisaTvis. rac<br />

ufro intensiur dasjas axorcielebdnen<br />

mSoblebi, miT<br />

ufro agresiulebi iyvnen maTi<br />

Svilebi. es monacemebi gvarwmunebs,<br />

rom bavSvebi agresiul<br />

qcevas TavianTi mSoblebisgan<br />

daiswavlian. Tqven<br />

SeiZleba ifiqroT, rom es<br />

bavSvebi SeiZleba TavisTavad<br />

iyvnen agresiulebi. sxva kvleva<br />

gviCvenebs, rom es ase ar<br />

truqciul qcevas. Tu SegimCneviaT, rogoraa<br />

ganmtkicebuli morcxvobis qceva, miuxedavad<br />

imisa, rom morcxv adamians sulac ar unda,<br />

iyos morcxvi. ra Tqma unda, SeuZlebelia, yovel-<br />

Tvis davadginoT, ra ganmamtkicebeli moqmedebs<br />

garemodan ama Tu im qcevaze. Tumca, rodesac<br />

qceva xdeba metad an naklebad albaTuri,<br />

SegiZliaT cotaodeni qceviTi analizis Catarebac<br />

scadoT.<br />

rekomendebulia, rom, rac SeiZleba met Sem-<br />

TxvevaSi, qcevis Sesacvlelad gamoviyenoT<br />

dadebiTi ganmtkiceba. vnaxoT, rogor SeiZleba<br />

avamoqmedoT sxvadasxva sagnebi da aqtivobebi,<br />

rogorc ganmamtkiceblebi.


aris (Chess & Thomas; 1984).<br />

savaraudod, simarTlis marcvali,<br />

SesaZloa, imaSic iyos, rom<br />

,,cudi~ bavSvebi ufro xSirad<br />

imsaxureben fizikur dasjas. es<br />

kvleva cxadyofs, rom fizikuri<br />

dasja ar gvaZlevs sasurvel<br />

Sedegs da ver aswavlis ,,cud~<br />

bavSvebs imas, Tu rogor gaxdnen<br />

ukeTesebi (Mahoney et al; 2000).<br />

Tu Cven jer kidev ver dagarwmuneT,<br />

rom fizikuri dasja<br />

araswori strategiaa mSoblebis<br />

mxridan, modiT ganvixiloT kidev<br />

erTi kvlevis Sedegebi.<br />

analizi dafuZnebulia erT-er-<br />

Ti mizanmimarTuli proeqtis<br />

monacemebze, romelic ikvlevda<br />

6002 amerikul ojaxs, raTa<br />

SeeswavlaT maTi ojaxuri Zaladobis<br />

Sedegebi. am kvlevaSi<br />

mecnierebi dainteresebulni<br />

iyvnen gardatexis asakis bav-<br />

Svebze ganxorcielebuli fizikuri<br />

dasjis gavleniT maT<br />

momaval cxovrebaze (Straus &<br />

Kantor; 1994). Sedegebi sakmaod<br />

dramatuli gamodga. mokled<br />

rom vTqvaT, 50% aRiarebda, rom<br />

maT fizikurad sjidnen Tineijerobisas<br />

(58% _ biWi, 44% _<br />

gogo). maT, visac sjidnen, mogvianebiT<br />

hqondaT problemebi.<br />

isini Semdeg xvdebodnen risk<br />

ganmamtkicebelTa Tvisebebi<br />

ganmamtkiceblebi operantuli ganpirobebulobis<br />

energiis brokerebad SeiZleba CaiTvalos<br />

— isini cvlian an inarCuneben qcevas. ganmamtkiceblebs<br />

bevri saintereso da kompleqsuri<br />

Tviseba aqvT. isini SeiZleba daswavlil iqnen<br />

gamocdilebis Sedegad da ar iyvnen biologiurad<br />

ganpirobebuli da, SesaZloa, mogvevlinon<br />

aqtivobebad da ara raime sagnebad. zog Sem-<br />

TxvevaSi, Cveuli Zlieri ganmamtkicebeli, SesaZloa,<br />

ar aRmoCndes sakmarisi imisaTvis, raTa<br />

dominanturi qceva Seicvalos (aseT SemTxvevaSi<br />

jgufebSi: depresia, suicidi,<br />

alkoholizmi, sakuTari bav-<br />

Svebis mimarT fizikuri Seuracxyofa,<br />

(kacebTan) colebis<br />

cema. mkvlevrebma daaskvnes, rom<br />

„nebismieri fizikuri dasjis<br />

gamoyenebis Sewyveta mniSvnelovan<br />

faqtorad gvevlineba<br />

bavSvTa fizikuri Seuracxyofis,<br />

depresiis, suicidis da alkoholizmis<br />

pirvelad prevenciaSi~<br />

(gv. 558).<br />

Cven gvjera, konkretuli magaliTebiT<br />

dagarwmuneT, rom bav-<br />

Svebis gatyepa ar aris Sesatyvisi<br />

an efeqturi aRzrdis<br />

strategia. aRsaniSnavia, rom<br />

Cveni mizani ar aris nebismieri<br />

dasjis akrZalva. SesaZloa,<br />

arsebobdes situaciebi, sadac<br />

bavSvis arasasurveli qcevis<br />

SemaCereblad mxolod dasja<br />

gvevlineba. kvleva gviCvenebs,<br />

rom dasja unda iTvaliswinebdes<br />

garkveul pirobebs (Walters<br />

& Grusec, 1977).<br />

dasja unda iyos:<br />

• swrafi da xanmokle;<br />

• unda gamoiyenoT imwamsve,<br />

rogorc ki reaqcias aqvs<br />

adgili;<br />

• intensivoba unda iyos limitirebuli;<br />

• es unda iyos pasuxi specifikur<br />

arasasurvel<br />

qcevaze da arasodes _<br />

p i r o v n u l<br />

maxasiaTebelze;<br />

• limitirebuli unda<br />

iyos im situaciis<br />

Sesatyvisad, sadac<br />

reaqcias aqvs adgili;<br />

• Sedgebodes dasjisagan<br />

da ara _ fizikuri<br />

tkivilisagan.<br />

ufrTxildiT: sakmaod xSirad,<br />

mizezi, ris gamoc bevri<br />

mSobeli dasjas iyenebs, aris<br />

is, rom dauyovnebliv wydeba<br />

bavSvis arasasurveli qceva.<br />

mSobeli aRwevs ra Tavis<br />

xanmokle mizans, imavdroulad,<br />

bavSvis myiseuli reaqcia<br />

ganamtkicebs mSoblis<br />

damsjelobiT qcevas (Grant &<br />

Evans, 1994), magram Sedegi<br />

aseTia _ ,,xanmokle sargebeli,<br />

xangrZlivi tkivili~. mSoblebma<br />

moTmineba unda gamoi-<br />

Cinon da Tavi Seikavon xanmokle<br />

ganmtkicebisagan sakuTari<br />

Svilebis Soreuli interesebis<br />

gamo.<br />

vityviT, rom qcevis Sedegebi ar yofila realuri<br />

ganmamtkiceblebi).<br />

pirobiTi ganmamtkiceblebi<br />

roca am qveyanas moevlineT, auracxeli pirveladi<br />

ganmamtkicebeli dagxvdaT, magaliTad,<br />

wyali da saWmeli, romelTa ganmamtkicebluri<br />

Taviseburebani bunebiT iyo gansazRvruli.<br />

droTa ganmavlobaSi bunebrivi stimuli asocirda<br />

pirvelad ganmamtkicebelTan da axla, rogorc<br />

pirobiTi ganmamtkicebeli, ise gvevlineba<br />

operantuli reaqciebis dros. faqtobrivad,<br />

adamianis qcevis umetes wilze gavlenas xSirad<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

249


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

250<br />

sxvadasxva tipis pirobiTi ganmamtkicebeli<br />

axdens da iSviaTad _ biologiuri pirveladi<br />

ganmamtkicebeli. fuli, niSnebi, mxardaWeris<br />

gamomxatveli Rimili, oqrosferi varskvlavebi<br />

da bevri sxva simbolo im pirobiT ganmamtkicebelTa<br />

ricxvSi Sedis, romlebic Cvens qcevas<br />

gansazRvraven.<br />

faqtobrivad, nebismieri stimuli SeiZleba<br />

iqces pirobiT ganmamtkiceblad, Tu is pirvelad<br />

stimuls dauwyvildeba. erT eqsperimentSi<br />

gamoyenebuli iyo martivi Jetonebi cxovelTa<br />

swavlebis dros.<br />

maswavleblebma da eqsperimentatorebma daadgines,<br />

rom pirobiTi ganmamtkicebeli ufro martivi<br />

gamosayenebelia da gacilebiT efeqturicaa,<br />

vidre pirveladi ganmamtkicebeli. vinaidan: (1)<br />

ramodenime pirveladi ganmamtkicebeli yovel-<br />

Tvisaa klasSi maSin, roca nebismieri stimulis<br />

gamovlena, romelsac maswavlebeli akontrolebs,<br />

SesaZloa gamoyenebul iqnes pirobiT<br />

ganmamtkiceblad; (2) swrafad SeiZleba maTi<br />

gacema; (3) isini advilad gadasatania; (4) maTi<br />

ganmtkicebis efeqti ufro swrafia, radgan is<br />

damokidebulia ganmamtkiceblis miRebaze da ara<br />

biologiur ganpirobebulobaze, rogorc es<br />

pirveladi ganmamtkiceblis drosaa.<br />

zogierT dawesebulebaSi, magaliTad, fsiqiatriul<br />

saavadmyofoSi an narkologiur dispanserSi,<br />

Jetonebis ekonomika am principebs emyareba.<br />

sasurveli qcevebi (magaliTad, medikamentis<br />

miReba) kargad ganimarteba da roca es qceva<br />

gamovlindeba, Jetonis saxiT sazRauri gaicema<br />

momsaxure personalis mier. mogvianebiT, es<br />

Jetonebi pacientma SeiZleba gadacvalos sxva<br />

tipis jildoze an privilegiaze (Kazdin, 1994;<br />

Martin& Pear,1999). ganmamtkicebelTa es sistema<br />

gansakuTrebiT efeqturia pacientis qcevis<br />

modificirebisTvis Tavis movlis qcevis TvalsazrisiT;<br />

gansakuTrebiT mniSvnelovania maTi<br />

pozitiuri socialuri urTierTobebis gazrdis<br />

TvalsazrisiT.<br />

pirveladi ganmamtkicebeli (Primary reinforcers) _<br />

biologiurad gansazRvruli ganmamtkicebeli<br />

_ saWmeli da wyali.<br />

pirobiTi ganmamtkicebeli (Conditioned reinforcers)<br />

– klasikuri ganpirobebulobis mixedviT<br />

yofili neitraluri stimuli, romelic ganmamtkiceblad<br />

iqca.<br />

saidan<br />

viciT<br />

pirobiTi ganmamtkicebeli<br />

SimpanzeebisTvis<br />

Simpanzeebs aswavles problemis gadawyveta<br />

qiSmiSis, rogorc pirobiTi ganmamtkiceblis<br />

gamoyenebiT. Semdeg qiSmiSi<br />

JetonebiT Caanacvles. rogorc ki Jetonebi<br />

gamoCnda, maimunebma moTminebiT daiwyes<br />

muSaoba sakuTari ,,fulis~ mosapoveblad.<br />

maT mogvianebiT SeeZloT, gadaecvalaT<br />

Jetonebi qiSmiSze (Cowles; 1937).<br />

savaraudo aqtivobebi, rogorc<br />

dadebiTi ganmamtkiceblebi<br />

davuSvaT, rom Tqven gsurT bavSvs raRac<br />

gaakeTebinoT; ar gindaT, mas gadauxadoT an<br />

misceT oqros varskvlavi da amitom sTavazobT<br />

garigebas: ,,roca saSinao davalebas daasruleb,<br />

SegiZlia kompiuteruli TamaSi iTamaSo~. Tqven<br />

mier gamoyenebuli ,,kompiuteruli TamaSi~


mocemul situaciaSi premakis principad gvevlineba,<br />

romelic david premakma (David Premak)<br />

1965 wels aRmoaCina. premakis mixedviT, ufro<br />

metad albaTuri aqtivoba (qceva, romelsac Cveul<br />

garemoSi gamovlenis meti albaToba aqvs),<br />

SesaZloa, gamoviyenoT naklebad albaTuri<br />

qcevis ganmamtkiceblad. Tavis sawyis kvlevaSi<br />

premakma aRmoaCina, rom wyliT deprivirebulma<br />

virTxebma savarjiSo borblis datrialebis<br />

mizniT sirbili iswavles maSin, roca am aqtivobas<br />

wylis daleva mohyveboda da, piriqiT,<br />

savarjiSoTi deprivirebuli virTxebi zrdidnen<br />

wylis smis qcevas. premakis mixedviT, ganmamtkiceblad<br />

organizmisTvis mniSvnelovani nebismieri<br />

qceva an aqtivoba SeiZleba mogvevlinos.<br />

premakis principi xSirad gamoiyeneba gansakuTrebiT<br />

bavSvTa instituciebis iseTi qcevis<br />

sixSiris gasazrdelad, rogoricaa mSvidad jdoma<br />

da vinmes saubris mosmena. qvemoT aRwerilia<br />

erTi klasikuri SemTxveva.<br />

saidan<br />

viciT<br />

bavSvebi imuSaveben imisaTvis, rom<br />

iTamaSon<br />

Caatares kvleva, romlis drosac klasSi<br />

gamoyofili iyo droiTi intervalebi, roca<br />

bavSvebi mSvidad uyurebdnen dafas da<br />

zogjer esmodaT zaris xma. zaris xmas<br />

mohyveboda instruqcia: „gaiqeciT da iyvireT~.Mmoswavleebi<br />

dauyovnebliv wamoxtebodnen<br />

da darbodnen klasSi, yvirodnen<br />

da erTobodnen. ramdenime wuTSi Semdegi<br />

signali afrTxilebda maT, rom dabrunebuliyvnen<br />

TavianT adgilebze. mogvianebiT<br />

bavSvebs aZlevdnen Jetonebs dabali<br />

sixSiris qcevis — maTematikis mecadineobisTvis.<br />

bavSvebs Jetonebi saSualebas<br />

aZlevda, CarTuliyvnen SedarebiT maRali<br />

aqtivobis qcevaSi, rogoricaa saTamaSoebiT<br />

TamaSi. am tipis proceduriT kontroli<br />

SesaniSnavad ganxorcielda ramodenime<br />

dReSi (homme et al,1963).<br />

sxva tipis saklaso programa, sadac maswavleblebis<br />

mier xSirad gamoiyeneboda dasja, cema<br />

da yvirili, Cavarda.<br />

axla xedavT, Tu rogor SeiZleba gamoiyenoT<br />

premakis principi dabali sixSiris qcevaSi<br />

bavSvebis CasarTavad. socialurad aqtiuri<br />

bavSvisaTvis amxanagebTan TamaSi ganamtkicebs<br />

davalebis Sesrulebis naklebad sasiamovno<br />

qcevas. morcxvi bavSvisTvis ki axali wignis<br />

wakiTxva SeiZleba gamoviyenoT sxva bavSvebTan<br />

TamaSis qcevis ganmamtkiceblad. nebismieri<br />

aqtivoba SeiZleba gamoyenebul iqnes ganmamtkiceblad<br />

da es zrdis imis albaTobas, rom miRweul<br />

iqneba im qcevis sixSiris mateba, rac<br />

konkretul SemTxvevaSi naklebad albaTuria.<br />

ganmamtkicebelTa cxrilebi<br />

ra xdeba maSin, roca Tqven ar gindaT, rom<br />

Tqvens Sinaur cxovels ganumtkicoT raime<br />

konkretuli qceva? axalgazrda skiners mouwia<br />

Tavis laboratoriaSi erTi kviriT yofna ise,<br />

rom ar hqonda sakmarisi kvebiTi ganmamtkicebeli<br />

Tavisi mSromeli virTxebisaTvis. is ekonomias<br />

akeTebda da virTxebs saWmlis natexebs raRac<br />

intervaliT aZlevda. miuxedavad imisa, Tu<br />

ramdenjer daaWerdnen isini TaTs Rilaks, met<br />

sakvebs veRar iRebdnen. aRmoCnda, rom virTxebi<br />

ufro metad reagirebdnen am parcialur ganmamtkicebelTa<br />

formaze, vidre mudmivmoqmed ganmtkicebaze.<br />

rogor fiqrobT, ra mouvidaT cxovelebs,<br />

roca isini qcevis Caqrobis safrTxis<br />

winaSe aRmoCndnen da meti saWmeli aRar iyo?<br />

is virTxebi, romelTa qcevac ufro iSviaTad<br />

ganmtkicdeboda, gacilebiT intensiurad aWerdnen<br />

GTaTs Rilaks, vidre isini, romlebsac<br />

ganmamtkicebeli yovel jerze eZleodaT.<br />

skineri, raRac, Zalian mniSvnelovans miuaxlovda.<br />

am parcialuri ganmamtkiceblis efeqturobam<br />

migviyvana kvlevamde ganmamtkicebelTa gansxvavebuli<br />

intensivobiT miwodebis Sesaxeb (ix.<br />

sur. 7.13). Tqven TviTon gangicdiaT ganmamtkiceblis<br />

gansxvavebuli efeqtis roli sakuTar<br />

cxovrebaSi. roca Tqven xels swevT klasSi,<br />

maswavlebeli xan giZaxebT da xan _ ara. realur<br />

cxovrebaSi an laboratoriaSi ganmamtkicebeli<br />

SeiZleba miwodebul iqnes rogorc proporciuli<br />

ganmamtkiceblis forma — ramdenime<br />

konkretuli reaqciis Semdeg; an ganmamtkicebeli<br />

intervalebiT — roca ganmtkiceba drois raRac<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

251


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

252<br />

intervalis Semdeg gaicema. TiToeul SemTxvevaSi<br />

SeiZleba adgili hqondes fiqsirebul an variabilur<br />

ganmtkicebas. axla Cven viciT parcialuri<br />

ganmamtkiceblis efeqtis Sesaxeb da aRmoCnda,<br />

rom parcialurad ganmtkicebuli qceva metad<br />

gamZlea Caqrobis mimarT, vidre Tanmimdevrulad<br />

ganmtkicebuli (Bitterman, 1975). modi vnaxoT, sxva<br />

ra saintereso aRmoCenebi gaakeTes mkvlevrebma<br />

ganmamtkicebelTa sxvadasxva cxrilebTan dakav-<br />

SirebiT.<br />

fiqsirebuli proporciis (dozis)<br />

cxrilebi<br />

fiqsirebuli ganmamtkiceblis cxrilebSi<br />

ganmamtkicebeli gaicema mas Semdeg, rac organizmi<br />

gamoavlens reaqciaTa fiqsirebul odenobas.<br />

roca ganmtkicebas mohyveba erTi reaqcia,<br />

cxrils ewodeba fiqsirebuli proporcia-1 (fp-<br />

1; es aris Tanmimdevrulad ganmtkicebis cxrili).<br />

roca ganmamtkicebeli mosdevs yovel 25-e<br />

reaqcias, cxrils ewodeba fp-25. fiqsirebuli<br />

ganmamtkicebelTa cxrilebi (<br />

fiqsirebuli ganmamtkicebeli<br />

verbaluri proporcia<br />

fiqsirebuli intervalis cxrili (fixed-interval<br />

schedule) – ganmamtkicebelTa cxrili, romelSic<br />

ganmamtkicebeli miewodeba fiqsirebuli drois<br />

gasvlidan pirvelive sapasuxo reaqciisas.<br />

cvalebadi intervalis cxrili (vaiable-interval<br />

schedule) – ganmamtkicebelTa cxrili, romelSic<br />

ganmamtkicebeli miewodeba pirvelive pasuxisas<br />

cvladi periodis gavlis Semdeg, romlis saSualoc<br />

winaswar gansazRvrulia.<br />

warmatebuli miaxloebebis mixedviT Seipingi<br />

(shaiping by successive approximations) – qceviTi<br />

meTodi, romelic ganamtkicebs im reaqciebs,<br />

romlebic warmatebulad uaxlovdebian da<br />

maqsimalurad axlos arian sasurvel reaqcias-<br />

Tan.<br />

suraTi 7.13<br />

ganmamtkicebelTa cxrilebi<br />

qcevis gansxvavebuli paternebi yalibdeba ganmamtkicebelTa<br />

oTxi cxrilis gamoyenebiT. grafikebze<br />

arsebuli aRniSvnebi imaze miuTiTeben, Tu rodis<br />

miewodeba ganmamtkicebeli.<br />

proporciis cxrilebi iZleva reaqciis maRal<br />

xarisxs, radgan reaqciasa da ganmtkicebas Soris<br />

pirdapiri korelaciaa. mtreds SeuZlia,<br />

garkveuli drois ganmavlobaSi, imdeni sakvebi<br />

miiRos, ramdenic unda, Tu sakmarisad xSirad<br />

akenkavs. rac ufro maRalia proporcia, miT<br />

metia pauza TiToeuli ganmamtkiceblis Semdeg.<br />

ganmamtkiceblis misaRebad meti sapasuxo reaqciebis<br />

miRebis moTxovniT proporciis Semcirebam<br />

im SemTxvevaSi, roca cxoveli gawvrTnili<br />

da momzadebuli ar aris amisaTvis, SeiZleba<br />

migviyvanos Caqrobamde. bevri adamiani gayidvebis<br />

industriaSi fp cxrilebs mimarTavs: maT manamde<br />

unda gayidon saqonlis gansazRvruli raodenoba,<br />

vidre jamagirs aiReben.<br />

variabiluri proporciis cxrili<br />

variabiluri proporciis cxrilSi winaswar<br />

gansazRvrulia ganmamtkicebelTa Soris reaqciaTa<br />

raodenoba. vp-10 cxrili niSnavs, rom


saSualod yovel 10 reaqcias mohyveba ganmamtkicebeli,<br />

magram ganmtkicebas SeiZleba adgili<br />

hqondes mxolod erTi reaqciis an 20 reaqciis<br />

Semdeg. aseTi saxiT ganmtkicebuli qceva sakmaod<br />

rezistentulia Caqrobis mimarT. davuSvaT, Tqven<br />

mtredTan muSaoba daiwyeT vp-5 cxriliT da<br />

Semdeg gadaxvediT vp-110-ze. mtredi akenkavs 12000<br />

marcvals saaTSi da ase gagrZeldeba saaTebis<br />

manZilze, ganmamtkicebelTa gareSec ki. azartuli<br />

TamaSebic SegviZlia vp cxrilebis kontrols<br />

daqvemdebarebulad miviCnioT. am princips<br />

emyareba saTamaSo manqanebis principi _ masSi<br />

monetis Cagdebis Semdeg ar iciT, rodis miiRebT<br />

Sedegs, romelsac eliT da kvlav agdebT da<br />

agdebT monetebs. vp cxrili gayenebT gamocanis<br />

winaSe – rodis mova jildo. Tqven gjeraT, rom<br />

is Semdegi Tqveni reaqciis TandarTuli iqneba<br />

da ara ufro mogvianebiT (Rachlin, 1990).<br />

fiqsirebuli intervalis cxrili<br />

roca saqme gvaqvs fiqsirebuli intervalis<br />

cxrilTan, ganmamtkicebeli miewodeba pirveli<br />

reaqciis Semdeg, anu fiqsirebuli drois gasvlis<br />

Semdeg. FI-10 cxrilSi, magaliTad, roca subieqti<br />

iRebs ganmtkicebas, unda gavides 10 wami, sanam<br />

meore reaqcia ganmtkicdeba _ reaqciaTa raodenobisda<br />

miuxedavad.<br />

cvalebadi intervalis cxrili<br />

cvalebadi intervalis cxrilSi saSualo<br />

intervali winaswar aris gansazRvruli. magali-<br />

Tad, ci-20 cxrilSi ganmamtkicebeli miewodeba,<br />

saSualod, yovel 20 wamSi erTxel. es forma<br />

iwvevs saSualo siswrafiT, magram Zalian stabiluri<br />

qcevis formis Camoyalibebas. Caqroba am<br />

dros etapobrivi da Zalian nelia. erT Sem-<br />

TxvevaSi mtredma 18 000-jer akenka pirveli 4<br />

saaTis ganmavlobaSi mas Semdeg, rac ganmtkiceba<br />

Sewyda da 168 saaTi dasWirda am qcevis srul<br />

gaqrobas (Ferster & Skiner, 1957). SegiZliaT CaTvaloT,<br />

rom ci-20 cxrili sakuTar Tavze gaqvT<br />

gamocdili, Tu gyoliaT leqtori, romelic<br />

araregularulad, moulodnelad gitarebdaT<br />

koloqviumebs. yoveldRe emzadebodiT momavali<br />

gakveTilisaTvis?<br />

qcevis formireba (Seipingi)<br />

erT-erT eqsperimentSi Cven vilaparakeT virTxebze,<br />

romlebic Rilaks aWerdnen TaTs saWmlis<br />

misaRebad. Rilakis daWera daswavlili qcevaa.<br />

Tu mas operantul kameraSi movaTavsebT, albaT,<br />

ar daaWers saxelurs TaTs spontanurad. virTxas<br />

naswavli aqvs Tavisi TaTebis sxvadasxva gziT<br />

gamoyeneba, magram saxeluri sxva dros arasodes<br />

Camouwevia. rogor vaswavloT virTxas qcevebi,<br />

romlebic, savaraudod, iSviaTad vlindebian?<br />

Tqven moifiqreT ganmtkicebis gza, optimaluri<br />

sakvebi, ganmamtkicebelTa cxrilic gaqvT (fp-1),<br />

rogor moviqceT axla? imisaTvis, rom Tqven<br />

aswavloT axali rTuli qceva, unda gamoiyenoT<br />

Seipingi warmatebuli miaxloebebis mixedviT.<br />

am dros Tqven ganamtkicebT nebismier qcevas,<br />

romelic warmatebulia da Tanac miaxloebuli<br />

saboloo mizanTan.<br />

es ase keTdeba. jer unda moaxdinoT virTxis<br />

saWmliT deprivireba erTi dRis ganmavlobaSi.<br />

deprivaciis gareSe saWmelma SeiZleba ar imu-<br />

Saos, rogorc ganmamtkicebelma. Semdeg Tqven<br />

sistematurad aTavsebT sakvebs kabinis erT<br />

kuTxeSi ise, rom virTxa mas xedavdes. axla Tqven<br />

SegiZliaT daiwyoT Seipingi imiT, rom sakvebis<br />

miwodebis sixSire daukavSiroT virTxis<br />

specifikur qceviT reaqcias, magaliTad, karis<br />

saxelurTan misvlas. saWmeli virTxas miewodeba<br />

mxolod maSin, roca is ufro axlos midis karis<br />

saxelurTan. ganmamtkicebeli ki im SemTxvevaSi<br />

gaicema, Tu virTxa exeba mas, xolo saWmlis<br />

misaRebad man unda saxelurs daaWiros. am dros<br />

virTxa swavlobs, rom saxeluris Camoweva misTvis<br />

sakvebis momtania. ase rom, SeipingisTvis Tqven<br />

unda gansazRvroT progresis etapebi samizne qcevis<br />

Sesatyvisad da gamoiyenoT diferencirebuli<br />

ganmtkiceba TiToeuli etapis formirebisaTvis.<br />

axla ganvixiloT sxva SemTxveva, roca Seipingi<br />

gamoyenebul iqna patara autisti bavSvis<br />

cxovrebis pirobebis gasaumjobeseblad.<br />

saidan<br />

viciT<br />

qcevis formireba autist bavSvTan<br />

pacienti 3 wlis biWi iyo, romelsac<br />

dausves autizmis diagnozi. mas hqonda<br />

normaluri socialuri da verbaluri<br />

operantuli ganpirobebuloba: swavlebis Sedegebis Sesaxeb<br />

253


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

254<br />

qcevis deficiti. xSirad axorcielebda<br />

tantumebs da sakuTari Tavis damazianebel<br />

qcevebs. kataraqtis operaciis Semdeg man<br />

uari Tqva saTvaleebis tarebaze, rac<br />

Zlier mniSvnelovani iyo misi mxedvelobisaTvis.<br />

pirvelad mas eZleoda kanfeti<br />

saTamaSos Wyvitinis Semdeg. ase rom,<br />

saWmelTan asociaciis fonze es xma pirobiTi<br />

ganmtkiceba gaxda. Semdeg treningi<br />

gagrZelda uSuSo saTvalis CarCoTi.<br />

Tavidan Wyvitini ismoda maSin, roca patara<br />

saTvalis CarCos xelSi iRebda, male es<br />

xma ismoda mas Semdeg, rac CarCo xelSi<br />

yovndeboda, bolos _ roca bavSvs ekeTa<br />

saTvale. nel-nela biWi jildovdebida<br />

maSin, roca mas TvalTan axlos mihqonda<br />

CarCo. ramodenime kviraSi bavSvma daiwyo<br />

CarCos Tavze wamocma da male sworad<br />

moirgo Tvalebze. treningis Semdeg etapze<br />

bavSvma iswavla saTvalis tareba dReSi<br />

12 saaTis ganmavlobaSi (Wolf et al., 1964).<br />

axla davubrundeT Cvens virTxas. vTqvaT, Tqven<br />

mogindaT aswavloT virTxas galiaSi wreze<br />

sirbili. rogor gegmas ganaxorcielebdiT am<br />

SemTxvevaSi? ra SeiZleba iyos is miaxloebuli<br />

qceva saboloo mizanTan, romelsac Tqven<br />

dasawyisSi ganamtkicebdiT? SesaZloa, Tqven<br />

Tavidan ganamtkicoT saWiro mimarTulebiT Tavis<br />

mibrunebis qcevac ki. Semdeg Tqven virTxas<br />

saWmeli im SemTxvevaSi unda misceT, Tu is<br />

mTel tans miabrunebs saWiro mimarTulebiT.<br />

ras gaakeTebdiT amis Semdeg?<br />

daswavlis ori forma ganvixileT — klasikuri<br />

ganpirobebuloba da operantuli ganpirob-<br />

ebuloba, romelTac yvelaze xSirad iyeneben<br />

daswavlisas cxovelebTan. cdebs mecnierebi<br />

axorcielebdnen ZaRlebze, katebze, virTxebze<br />

da mtredebze. aRsaniSnavia, rom adamianebic<br />

msgavs qcevas axorcieleben. saboloo jamSi,<br />

mkvlevrebi mividnen daskvnamde, rom daswavla<br />

bevr situaciaSi modificirdeba garkveuli<br />

saxeobis biologiuri da kognituri SesaZleblobebiT.<br />

axla Cven gadavalT im procesebis


ganxilvaze, romlebic daswavlis zogad kanonebs<br />

SemosazRvraven.<br />

Sejameba<br />

Torndaikisa da skineris mier aRmoCenili<br />

operantuli ganpirobebulobis meTodika marTavs<br />

organizmis qcevis Sedegebs ise, rom imoqmedos<br />

Zireul qcevaze. dadebiTi da uaryofiTi ganmtkiceba<br />

zrdis qcevis gamovlenis albaTobas.<br />

ganmasxvavebel stimulze muSaoba amcirebs<br />

generalizacias samizne qcevis miRma. ganpirobebuli<br />

ganmamtkicebeli gacilebiT did gavlenas<br />

axdens adamianis qcevaze, vidre pirveladi ganmamtkicebeli.<br />

premakis principi gvamcnobs, rom<br />

metad albaTi aqtivoba SeiZleba iqnes gamoyenebuli<br />

naklebad albaTi aqtivobis gansamtkiceblad.<br />

ganmamtkicebelTa sxvadasxva cxrilebi<br />

reaqciaTa gansxvavebul paternebs gansazRvraven.<br />

Seipingi moiTxovs, rom samizne qcevasTan<br />

warmatebulad miaxloeba diferencialurad<br />

iqnes ganmtkicebuli.<br />

biologia da daswavla<br />

is Sexeduleba, rom daswavlis ZiriTadi<br />

principebi adamianebTan da cxovelebTan msgavsia,<br />

pirvelad ingliselma filosofosma david iumma<br />

(David Hume) 1748 wels wamoayena. man Tqva, rom<br />

„nebismieri Teoria, romliTac Cven gagebis<br />

operaciebs vxsniT adamianSi, raRac damatebiT<br />

mniSvnelobas SeiZens, Tu vnaxavT, rom igive<br />

fenomeni msgavsad aixsneba yvela danarCen<br />

cxovelTanac~ (Hume, 1748/1951, gv.104).<br />

am Tvalsazrisis mimzidveli simartive<br />

kamaTis sagani gaxda, rodesac 1960-ian wlebSi<br />

fsiqologebma aRmoaCines sxvadasxva kanonzomierebebi<br />

da SezRudvebi ganpirobebulobis<br />

ganzogadebasTan dakavSirebiT (Bailey & Bailey, 1993;<br />

Garcia, 1993; Todd & Morris, 1992-1993). mesame Tavidan<br />

Tqven ukve icnobT im ideas, rom cxovelebis<br />

ganviTareba iyo reaqcia gadarCenis saWiroebaze.<br />

bevri sxvaoba saxeobebs Soris swored adaptaciiT<br />

SeiZleba aixsnas. zustad aseTive evoluciuri<br />

perspeqtiviT vudgebiT daswavlis<br />

unars (Leger, 1992). daswavlis biologiuri iZu-<br />

leba aris swored is SezRudva, rac saxeobas<br />

memkvidreobiT gadaecema. es iZulebebi SeiZleba<br />

gamoyenebuli iqnes cxovelTa sensorul, qceviT<br />

da kognitur unarTa mimarTebaSi. ganvixilavT<br />

kvlevis or sferos, romelic cxadyofs, rom<br />

qceva-garemo kavSiri organizmis genotipiTaa<br />

ganpirobebuli _ instinqturi swrafva da gemos<br />

aversiiT swavla.<br />

instinqturi swrafva<br />

cxadia, ginaxavT cxovelebi, romlebic<br />

aTasgvar ileTebs akeTeben. cirkSi da teleekranze.<br />

zogierTi cxoveli beisbols, pingpongs<br />

TamaSobs, zogi manqanas atarebs. wlebis<br />

manZilze keler brelandi da marion brelandi<br />

iyenebdnen operantuli ganpirobebulobis teqnikebs,<br />

rom gamoewvrTnaT aTasobiT sxvadasxva<br />

saxeobis cxoveli. brelandebs sjerodaT, rom<br />

zogadi principebi, romlebic laboratoriuli<br />

kvlevebidan gamomdinareobda, realuradac<br />

imuSavebda da nebismieri reaqcia an jildo<br />

niSnavda cxovelis kontrols laboratoriis<br />

gareT.<br />

Tumca, wvrTnis raRac etapze zogierTi<br />

cxoveli „cudad moqcevas~ iwyebda. magaliTad,<br />

enoti iwvrTneboda, rom aeRo moneta, Caegdo<br />

yulabaSi da amiT gamoemuSavebina sakvebi, magram<br />

enoti maSinve ar iRebda monetas da ori monetis<br />

aRebis Semdeg ganpirobebuloba saerTod<br />

wydeboda, anu enoti saerTod aRar iRebda<br />

monetebs. samagierod, is xeliT xexavda yvela<br />

monetas erTad, tenida yulabaSi da Semdeg iqidan<br />

iRebda. aris Tu ara es ucnauri? enotebs xSirad<br />

axasiaTebT xexvisa da recxvis qceva, rodesac<br />

maT sayvarel sakvebs moipoveben niJarebidan.<br />

amis msgavsad, rodesac Rorebs wvrTnidnen, raTa<br />

gamomuSavebuli monetebi did yulabaSi CaeyaraT,<br />

isini Zirs yridnen am monetebs, jer dingiT<br />

ynosavdnen da mere haerSi agdebdnen. isev<br />

ismis kiTxva, unda CaiTvalos Tu ara cxovelis<br />

es qceva ucnaurad an sakvirvelad? Rorebi<br />

zustad ase iqcevian saWmlis mopovebisas, radgan<br />

qcevis es repertuari maT memkvidreobiT aqvT<br />

miRebuli.<br />

aseTma gamocdilebam daarwmuna brelandebi,<br />

rom, miuxedavad imisa, rom raRac etapamde<br />

cxovelebma daiswavles operantuli reaqciebi,<br />

biologia da daswavla<br />

255


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

256<br />

daswavlili qceva iswrafvis instinqturi qcevisaken<br />

droTa ganmavlobaSi. am tendencias maT<br />

instinqturi swrafva uwodes (Breland & Breland,<br />

1951, 1961). cxovelebis qceva ar aixsneba operantuli<br />

principebiT, magram savsebiT gasagebi xdeba,<br />

Tuki am qcevas saxeobebisTvis damaxasiaTebeli<br />

memkvidruli qcevis paternebis konteqstSi<br />

ganvixilavT. es tendencia cvlis qcevas, romelic<br />

SemuSavebulia operantuli ganpirobebulobiT.<br />

cxovelTa swavlebis kvlevaTa umetesoba fokusirebuli<br />

iyo Sesatyvisad misawvdomi stimulebisaTvis<br />

winaswari ganxilvis safuZvelze<br />

SerCeul reaqciebze. brelandebis Teoria cxadyofs,<br />

rom SeuZlebelia daswavlis yvela aspeqtis<br />

gakontroleba. qcevebi SeiZleba metnaklebad<br />

advilad Sesacvleli iyos, rogorc<br />

cxovelis Cveulebrivi, genetikurad daprogramebuli<br />

reaqcia garemoze. ganpirobebuloba maSin<br />

iqneba efeqturi, rodesac samizne reaqcia biologiurad<br />

aqtualuria cxovelisaTvis. magaliTad,<br />

ra cvlilebaa saWiro imisTvis, rom Rorma moneta<br />

yulabaSi Caagdos? Tu es qceva dawyvilebul<br />

iqneba wylis miwodebasTan, mowyurebuli Rori<br />

bevrad swrafad daiswavlis am rutinas.<br />

gemos aversiiT daswavla<br />

am wignis avtorebma ramdenime aRiareba unda<br />

gaakeTon: erT-erT maTgans dResac zaravs Roris<br />

xorcisa da muxudos Wamis warmodgenaze, xolo<br />

meores zustad aseTive reaqcia aqvs popkornze.<br />

Cven mZimed avad gavxdiT zemoT CamoTvlili<br />

sakvebis miRebis Semdeg. nakleb savaraudoa, rom<br />

Cven avad am sakvebis gamo gavxdiT, Tumca, aseTi<br />

reaqcia mainc SemogvrCa. imisaTvis, rom avxsnaT<br />

es fenomeni, mivmarToT isev cxovelebs.<br />

daswavlis biologiuri iZuleba (Biological constraints<br />

on learning) – nebismieri limiti organizmis<br />

daswavlis SesaZleblobaze, romelic gansazRvrulia<br />

erTi saxeobis individebis memkvidruli<br />

sensorul-kognituri unarebiT.<br />

instinqturi swrafva (Instinctual drift) _ daswavlili<br />

qcevis tendencia, droTa ganmavlobaSi<br />

instinqtur qmedebaSi gadavides.<br />

gemos aversiiT daswavla (Taste-aversion learning)<br />

– daswavlis biologiuri kanonzomiereba,<br />

romelSic organizmi swavlobs avadmyofobis<br />

gamomwvevi sakvebisagan Tavis aridebas.<br />

davuSvaT, Tqven gTxoves, SeimuSaoT strategia<br />

ucnobi nivTierebebis degustaciisaTvis. Tqven<br />

rom gqondeT virTxis qcevis memkvidruli<br />

paterni, am dros uaRresad frTxilad iqnebodiT.<br />

rodesac isini awydebian axal sakvebs an surnels,<br />

Zalian frTxiloben da Zalian patara raodenobas<br />

iReben gasasinjad. Tuki es nivTiereba<br />

maT arafers dauSavebs, Semdeg ubrundebian da<br />

miirTmeven. magram, Tu eqsperimentSi CavrTavT<br />

iseT nivTierebas, romelic avad xdis virTxebs,<br />

maSin isini am nivTierebas arasdros aRar miekarebian.<br />

am fenomens ewodeba gemos aversiiT daswavla.<br />

am genetikur unars _ sakvebis gasinjvas<br />

da daswavlas, romeli sakvebia usafrTxo da<br />

romelia toqsikuri, didi Rirebuleba aqvs.<br />

gaixseneT Cxikvi lorenco. rogorc Cans, misTvis<br />

Rvinis gemo aversiuli gaxda mas Semdeg, rac man<br />

„simTvraleSi~ gamoscada.<br />

gemos aversiiT daswavla Zalze Zlieri meqanizmia.<br />

gansxvavebiT klasikuri ganpirobebulobis<br />

sxva aspeqtebisagan, gemos aversiiT daswavla<br />

mxolod erTjeradi dawyvilebiT xdeba. wyvildeba<br />

ganpirobebuli stimuli (axali sakvebi/<br />

surneli) da misi Sedegi (ganupirobebli stimulis<br />

– elementis, romelic, faqtobrivad, iwvevs<br />

avadmyofobas – Sedegi). es debuleba WeSmariti<br />

rCeba didi droiTi intervalebis drosac (12<br />

saaTi da meti, dro, romlis SualedSi virTxa<br />

iRebs nivTierebas da avad xdeba). sabolood,<br />

gansxvavebiT klasikurad ganpirobebuli asociaciebisagan,<br />

romlebic sakmaod myifea, gemos<br />

aversiiT daswavla myari xdeba erTi gamocdilebis<br />

Semdegac. kidev erTxel, imisaTvis, rom<br />

gavigoT klasikuri ganpirobebulobis normaTa<br />

darRvevebi, unda gaiTvaliswinoT is, Tu raoden<br />

dramatulad moiTxoven es meqanizmebi gadarCenas.<br />

jon garsiam, fsiqologma, romelmac pirvelad<br />

daafiqsira gemos aversiiT daswavla laboratoriaSi<br />

da misma kolegam, robert kolingma, es<br />

fenomeni gamoiyenes imisaTvis, rom TvalsaCino<br />

gaexadaT cxovelebis mzadyofna konkretuli<br />

asociaciebis daswavlisaTvis. mkvlevrebma aRmoaCines,<br />

rom zogierTi ganpirobebuli stimuliganupirobebeli<br />

stimuli kombinaciebi SeiZleba<br />

klasikurad iyos ganpirobebuli cxovelTa konkretul<br />

saxeobebSi.


saidan<br />

viciT<br />

stimulisa da Sedegebis Tanxvdena<br />

garsiasa da kolingis eqsperimentis pirvel<br />

fazaSi virTxebi jer ecnobodnen<br />

situacias, romelSic milis alokva iwvevda<br />

sam ganpirobebul stimuls: saxariniT Sezavebul<br />

wyals, xmaurs da Zlier sinaTles.<br />

meore fazaSi, rodesac virTxebi mils<br />

lokavdnen, maTi naxevari iRebda mxolod<br />

tkbil wyals, xolo meore naxevari –<br />

xmaurs, sinaTles da sufTa wyals. Semdeg<br />

orive jgufi daiyo: TiToeuli jgufis<br />

erTi naxevari moxvda eleqtruli Sokis<br />

zemoqmedebis qveS, rac tkivils iwvevda,<br />

xolo meore naxevari ki radiaciuli<br />

dasxivebis qveS, rac iwvevda avadmyofobasa<br />

da gulisrevas. wylis is raodenoba, romelic<br />

virTxebma pirvel fazaSi dalies,<br />

Seadares meore fazaSi daleuli wylis<br />

raodenobas. raodenoba sagrZnoblad mcirdeboda,<br />

rodesac surnelovani wyali asocirdeboda<br />

avadmyofobasTan (gemos aversia)<br />

da rodesac xmauri da sinaTle asocirdeboda<br />

tkivilTan. Tumca, qcevaSi mxolod<br />

patara cvlileba SeiniSneboda ori sxva<br />

pirobis SemTxvevaSi: rodesac surneli<br />

moaswavebda tkivils, an, rodesac Zlieri<br />

sinaTle, xmauri da wyali moaswavebda<br />

avadmyofobas (ix. sur. 7.14).<br />

miRebuli Sedegebi cxadyofs, rom virTxebs<br />

aqvT Tandayolili unari, asociacia daamyaron<br />

konkretul stimulsa da konkretul Sedegs<br />

Soris (Garcia & Koelling, 1966). ganpirobebulobis<br />

zogierTi aspeqti, aqedan gamomdinare, damokidebulia<br />

ara marto stimulsa da qcevas Soris<br />

kavSirze, aramed imazec, Tu rogor dispozicias<br />

avlens organizmi genetikurad am stimulis<br />

mimarT mocemul garemoSi (Barker et al., 1978).<br />

cxovelebs aqvT memkvidruli klasifikacia im<br />

stimulebisa, romeli SeiZleba moaswavebdes<br />

safrTxes da romeli – jildos. amitom eqperimentatorebi,<br />

romlebic ecdebian am paternebis<br />

darRvevas, bevrs verafers miaRweven.<br />

mkvlevrebma gemos aversiiT daswavlis meqanizmis<br />

praqtikaSi gadmotanac scades. imisaTvis,<br />

suraTi 7.14<br />

Tandayolili unarebi<br />

garsias da kolingis kvlevebma (1966) aCvena, rom<br />

virTxebs aqvT Tandayolili unari, gansazRvruli<br />

stimuli daakavSiron gansazRvrul SedegTan.<br />

virTxebi eridebodnen saxarins, roca is avadmyofobas<br />

moaswavebda da ara Soks da piriqiT _<br />

ferad wyalsac eridebodnen, radgan Soks moaswavebda<br />

da ar eridebodnen, rodesac mas avadmyofoba<br />

mohyveboda.<br />

rom koiotebma Sewyviton cxvris xocva, jon<br />

garsiam da misma kolegebma daawyves batknis<br />

toqsikuri xorci, romelic gaxveuli iyo cxvris<br />

tyavSi. toqsikuri xorciT koiotebi daavaddnen<br />

da ganuviTardaT zizRi batknis xorcis mimarT.<br />

amis Semdeg cxvris danaxvaze isini Setevis<br />

magivrad ukan ixevdnen.<br />

gemos aversiis erT-erTi yvelaze seriozuli<br />

aspeqti Tavs iCens kiboTi daavadebul pacientebSi,<br />

romlebic veRar uZleben Cveulebriv<br />

sakvebs qimioTerapiisa da misgan gamowveuli<br />

gulisrevis gamo.<br />

saidan<br />

viciT<br />

mkerdis simsivnis mqone pacientebSi<br />

gemos arideba<br />

22 qalisagan Semdgarma jgufma, romelsac<br />

dasmuli hqonda mkerdis kibos diagnozi,<br />

gviambo sakuTari kvebiTi prioritetebis<br />

Sesaxeb qimioTerapiis rva kursis<br />

ganmavlobaSi, romelTa Sorisac Sualedi<br />

sami kvira iyo. qalebma CamoTvales yvelaferi,<br />

rasac Wamdnen 24 saaTis manZilze<br />

biologia da daswavla<br />

257


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

258<br />

Terapiamde da Terapiis Semdeg. isini<br />

ranJirebas ukeTebdnen sakvebsa da sasmels<br />

1-dan (Zalian armowoneba) 9-mde (Zalian<br />

mowoneba). mkvlevrebi aversiis gamovlenas<br />

maSin aRiarebdnen, Tuki sakvebis Sefaseba<br />

4 quliT daecemoda. aRmoCnda, rom qalebis<br />

46%-s ganuviTarda aversia, sul mcire,<br />

erTi sakvebis mimarT. Tumca, aversiebi,<br />

romlebic Cndeboda Terapiis pirveli ori<br />

kviris ganmavlobaSi, xanmokle iyo. cxadi<br />

gaxda, rom, virTxebisagan gansxvavebiT,<br />

pacientebi arCevdnen, rom gulisreva<br />

Terapiis Sedegi iyo da ara sakvebisa, romlis<br />

Semdgomi gasinjvisas ganpirobebuli<br />

aversia qreboda (Jacobsen et al., 1993).<br />

imis garkveviT, rom aversia SeiZleba klasikurad<br />

iyos ganpirobebuli, mkvlevrebs SeuZliaT,<br />

SeimuSavon amis Sesamcirebeli saSualebebi (Berstein,<br />

1991). magaliTad, kiboTi daavadebul bavSvebs<br />

sakvebi qimioTerapiamde miawodes. amasTan, miwodebul<br />

kanfetebs an nayins sruliad specifikuri<br />

surneli hqonda anu aversia swored am surnelis<br />

mimarT yalibdeboda. amgvarad, bavSvebs SeeZloT,<br />

kvlavac eWamaT sayvareli surnelis mqone kanfeti<br />

an nayini. mkvlevrebma aRmoaCines sxva aspeqtebic<br />

pacientebSi, rac klasikuradaa ganpirobebuli.<br />

bevr pacients gulisreva ewyeboda qimioTerapiis<br />

seansis dawyebamde. is garemo da ganwyoba, romel-<br />

Sic isini mkurnalobdnen, ganpirobebul stimulad<br />

iqca (Tomoyasu et al., 1996). amgvari efeqtebis<br />

safuZvlebis gaanalizeba mkvlevrebs mkurnalobis<br />

meTodikis SemuSavebis saSualebas aZlevs. kidev<br />

erTxel _ ganpirobebulobaSi amgvari gavlenis<br />

efeqtebis safuZvlebis codna mkvlevrebs saSualebas<br />

aZlevs, SeimuSaon amave efeqtebis sawinaaRmdego<br />

mkurnaloba.<br />

axla cxadi xdeba, ratom unda iyvnen Tanamedrove<br />

qceviTi analitikosebi yuradRebiT reaqciis<br />

im tipebis mimarT, romlebic ama Tu im saxeobisaTvis<br />

ufro Sesaferisebi arian dasaswavlad<br />

(Todd and Morris 1992). Tu Tqven gindaT moxuc ZaRls<br />

aswavloT xrikebi, mainc ver SecvliT mis<br />

genetikurad ganpirobebul qceviT potencials.<br />

Cveni disciplina ar aris srulyofili, ramdenadac<br />

jer ar SevxebivarT daswavlis iseT formebs,<br />

romlebic umaRles kognitur procesebs moiTxoven.<br />

axla swored aseTi saxis daswavlas SevexoT.<br />

Sejameba<br />

instinqturi swrafvis fenomeni gulisxmobs,<br />

rom organizmebi limitirebulni arian im<br />

TvalsazrisiT, UTu ras daiswavlian saxeobidan<br />

gamomdinare instinqtTa gamo. gemos aversia<br />

imdenad Zlieria zogierT cxovelTan, rom is<br />

permanentulad daiswavleba ganpirobebuli<br />

stimulisa da ganupirobebeli stimulis erTjeradi<br />

SewyvilebiTac ki. qimioTerapiaze myof<br />

adamianTa umetesoba ganicdis ganpirobebul<br />

gemos aversias. mkvlevrebi cdiloben, gamoigonon<br />

klasikur ganpirobebulobaze dayrdnobili me-<br />

Todebi, raTa Tavidan aicilon, an gaauqmon es<br />

aversiebi.


kogniciis gavlena<br />

daswavlaze<br />

rogorc aRiniSna, qcevis Zalian didi speqtri<br />

SeiZleba aixsnas, rogorc daswavlis martivi<br />

procesis Sedegi. Cndeba kiTxva: arseboben Tu<br />

ara daswavlis iseTi tipebi, romlebsac ufro<br />

kompleqsuri kognituri unarebi sWirdebaT?<br />

kognicia aris nebismieri fsiqikuri aqtivoba,<br />

romelic CarTulia codnis gadamuSavebisa da<br />

warmoCenis iseT procesebSi, rogorebicaa:<br />

azrovneba, mexsiereba, aRqma da metyveleba. amitom<br />

axla ganvixilavT daswavlis iseT formebs,<br />

romlebic ar SeiZleba aixsnas mxolod klasikuri<br />

an operantuli ganpirobebulobiT. aqedan<br />

gamomdinare, iTvleba, rom qceva, nawilobriv,<br />

kognituri procesebis Sedegia.<br />

cxovelTa kognicia<br />

am TavSi ganvixileT daswavlis wesebi vir-<br />

Txebis, ZaRlebis da mtredebis magaliTze.<br />

mkvlevrebma daadgines, rom ara mxolod klasikuri<br />

da operantuli ganpirobebulobiT SeiZleba<br />

sxvadasxva saxeobebis unarebis ganzogadeba<br />

(Wasserman, 1993-1994). Tavis evoluciis TeoriaSi<br />

Carlz darvinma ganacxada, rom kognituri<br />

unarebi izrdeba da viTardeba cxovelTa fizikur<br />

formasTan erTad. amitom axla ganvixilavT<br />

cxoveluri daswavlis or, erTob STambeWdav,<br />

tips, romelic miuTiTebs cxovelTa kognitur<br />

unarebze.<br />

kognituri rukebi<br />

edvard tolmeni (Edward Tolman, 1886-1959) iyo<br />

pirveli, vinc daiwyo kognituri procesebis<br />

kvleva cxovelebSi sxvadasxva eqsperimentuli<br />

situaciebis gamogonebiT, romlebSic meqanikuri,<br />

erTi-erTze asociaciebi ver axsnida cxovelis<br />

qcevas. daakvirdiT 7.15 suraTs. tolmenma da<br />

misma studentebma aCvenes, rom, rodesac labirinTSi<br />

blokirebulia Tavdapirveli biliki,<br />

virTxebi iq adreuli gamocdilebiT airCeven<br />

umokles gzas gamosvlisaTvis, miuxedavad imisa,<br />

rom aranairi ganmtkiceba ar miuRiaT (Tolman &<br />

Honzik, 1930). Tumca, virTxebi iqceodnen ise,<br />

TiTqos isini emorCilebodnen gansazRvrl<br />

suraTi 7.15<br />

kognituri rukebi labirinTebSi<br />

siarulis daswavlisas<br />

cdis pirebma upiratesoba pirdapir gzas (gza 1)<br />

mianiWes labirinTSi, roca is Tavisufali iyo.<br />

roca es gza daibloka A blokiT, isini meore<br />

gzaze gadavidnen. roca gamoCnda B bloki, vir-<br />

Txebma Cveulebriv mesame gza airCies. maTi qcevaa<br />

aCvenebda, rom saWmlis mopovebis kognituri ruka<br />

gaaCndaT.<br />

kognitur rukas – labirinTis zedxeds, nacvlad<br />

imisa, rom brmad daewyoT gamosavlis Zebna cdisa<br />

da Secdomis meTodiT (Edward Tolman, 1948).<br />

tolmenis Sedegebma aCvena, rom ganpirobebuloba<br />

Seicavs gacilebiT ufro mets, vidre ubralod<br />

asociaciur dawyvilebas. is moicavs daswavlas<br />

da, Semdeg, am daswavlili masalis warmoCenas<br />

qceviT konteqstSi.<br />

tolmenis tradiciiT gagrZelebulma kvlevam<br />

gamoavlina sivrcobrivi mexsierebis gasaocari<br />

unari CitebSi, futkrebSi, virTxebSi, sxva cxovelebsa<br />

da adamianebSic ki (Tolman, 1948). kog-<br />

cxovelTa kognicia (Animal cognition) – cxovelebis<br />

kognituri SesaZleblobebi; mkvlevrebi eZeben<br />

kognituri unarebis ganviTarebas sxvadasxva<br />

saxeobebSi, saxeobebis ierarqiis mixedviT, adamianamde.<br />

kognituri ruka (Cognitive map) – fizikuri sivrcis<br />

gonebrivi reprezentacia.<br />

kogniciis gavlena daswavlaze<br />

259


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

260<br />

nituri rukis gasagebad yuradReba unda mivaqcioT<br />

im funqciebs, romlebsac isini emsaxurebian:<br />

cxovelebi sivrcobriv mexsierebas iyeneben<br />

sakuTari garemos Tvisebebis amosacnobad;<br />

maTTvis mniSvnelovani samizne obieqtebis<br />

misagnebad;<br />

garemoSi sakuTari rutinis dasagegmad.<br />

Tqven SegiZliaT dainaxoT kognituri rukebis<br />

sxvadasxva funqcia frinvelTa sxvadasxva<br />

saxeobebSi. es frinvelebi inaxaven saWmels far-<br />

To arealze, magram unari aqvT, zustad miagnon<br />

saWmels saWiroebis SemTxvevaSi.<br />

klarkis TxilCita Cempionia saWmlis<br />

gadanaxvaSi. gvian zafxulSi es frinveli<br />

marxavs 6000 fiWvis Tesls amerikis samxreTdasavleT<br />

nawilis mTebSi. isini marcvals<br />

momaval gazafxulze eZeben, anu maSin,<br />

rodesac damaluli sakvebi sWirdebaT<br />

bartyebisaTvis (Shettleworth, 1993, gv. 180).<br />

Citebi ara mxolod dafrinaven erT gansazRvrul<br />

garemoSi, aramed, TuUgaumarTlaT,<br />

marcvlebs ki ar esevian, isini miwaSi flaven<br />

maT nawils da gansazRvruli drois Semdeg<br />

84% sizustiT brundebian am adgilze (Kamil &<br />

Balda, 1990). isini kargad agneben im adgilebsac,<br />

sadac adre hqondaT marcvlebi, magram isini<br />

ukve carielia. Citebis is saxeobebi, romlebic<br />

didad arian damokidebulni gadamalul sakvebze,<br />

qceviT maRla dganan maTTan yvelaze axlomdgom<br />

saxeobebTanac ki. aranairi gansxvaveba qcevis<br />

warmatebulobas Soris araa am saxeobisTvis,<br />

romelic samalavis magivrad laboratoriaSi<br />

sivrcobriv eqsperimentSi monawileobs (Kamil et<br />

al., 1997). amasTan, gavixsenoT, rom am Citebis<br />

qceva – samalavSi marcvlebis damalva araa<br />

ganmtkicebuli. isini mxolod im SemTxvevaSi<br />

miagneben gadamalul sakvebs, Tuki maTi kognituri<br />

ruka SenarCundeba.<br />

konceptualuri qceva<br />

kognituri rukebi, nawilobriv, exmareba cxovelebs<br />

garemoSi orientaciaSi, magram sxva ra<br />

kognituri procesebi unda hqondeT cxovelebs<br />

da raSi unda iyenebdnen maT?<br />

me-11 TavSi aRvniSnavT, rom metyvelebis<br />

dawyebisas bavSvebisTvis erT-erT mTavar amocanad<br />

iTvleba axali cnebebisa da kategoriebis<br />

daswavla. magram aRmoCnda, rom bavSvebi ar arian<br />

erTaderTi arsebebi, romelTac am amocanis<br />

daZleva SeuZliaT. mkvlevrebma aRmoaCines, rom<br />

mtredebs aqvT kognituri unari, gamoiyenon<br />

konceptualuri gansxvavebebi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

mtredebi gadawyvetilebebs<br />

kategorizaciis struqturis mixedviT<br />

iReben<br />

edvard vasermanma da misma kolegebma<br />

(1992) warmoudgines mtredebs adamianebis,<br />

yvavilebis, manqanebis da skamebis fotoebi.<br />

yoveli mtredisTvis oTxi cneba dayofili<br />

iyo or ufro did kategoriad (sur. 7.16).<br />

magaliTad, erTi mtredi miiRebda sakvebs,<br />

Tuki niskarts daartyamda narinjisfer<br />

Rilaks adamianis an manqanis Cvenebis<br />

Semdeg da wiTel Rilaks _ yvavilis an<br />

skamis Cvenebis Semdeg. mtredebma iswavles


adekvaturad reagireba da maTi 80% swori<br />

feris Rilaks urtyamda niskarts. wvrTnis<br />

meore fazaSi mtreds axali reaqcia unda<br />

SeemuSavebina ufro mcire kategoriis Ti-<br />

Toeuli suraTisTvis. amgvarad, mtreds<br />

unda daertya mwvane RilakisTvis adamianis<br />

suraTis miwodebisas da TeTrze – skamis<br />

fotos Cvenebisas. amjeradac, mtredebis<br />

80%-ma Tavi gaarTva amocanas.<br />

magram ra xdeba, rodesac miewodebaT yvavilis<br />

an manqanis suraTi da uwevT, airCion mwvane, an<br />

TeTri Rilaki? maT ar aqvT ganmtkicebis aranairi<br />

gamocdileba, Sesabamisad Cven ar SegviZlia<br />

daswavlis procesze dafuZnebuli qcevis winaswarmetyveleba.<br />

ras izamdiT Tqven, Tu msgavs<br />

situaciaSi aRmoCndebodiT? albaT, eqsperimentis<br />

pirvel fazaSi Tqven daiswavlidiT, rom yvavilebi<br />

da skamebi erTad moiazreba. eqsperimentis<br />

meore fazaSi ki iswavlidiT, rom unda gamoamJRavnoT<br />

erTi an ori reaqcia yvavilis Ti-<br />

Toeul fotoze. roca saqme skamebze midgeboda,<br />

Tqven, albaT, igive reaqcia geqnebodaT, rac<br />

yvavilze gqondaT. igives akeTeben mtredebic.<br />

testebis triadebis 60-70 procentSi maT<br />

gamoiyenes „kategorizaciis~ msgavsi informacia.<br />

dakvirvebiT daswavla<br />

imisaTvis, rom daswavlis axal formas<br />

gavecnoT, albaT, kargi iqneba SevexoT sakiTxs<br />

adamianebis da virTxebis mier axali sakvebis<br />

SerCevasTan dakavSirebiT. virTxebi gacilebiT<br />

frTxilebi arian am sakiTxTan mimarTebaSi,<br />

vidre adamianebi, ZiriTadad im mizezis gamo,<br />

rom akliaT mniSvnelovani informacia sxva<br />

virTxebisagan. roca Cven, adamianebi, axal sakvebs<br />

vsinjavT, yovelTvis gvaqvs konteqsti. es<br />

konteqsti imas gulisxmobs, rom viciT, sxva<br />

adamianebma ukve gasinjes da moewonaT igive<br />

sakvebi. Tqveni „saWmlis Wamis qceva~ sxva<br />

adamianebis codnis paternebiTaa ganmtkicebuli.<br />

es magaliTi gviCvenebs, rom adamianebs SeuZliaT<br />

daiswavlon sxvebis gamocdilebaze dayrdnobiT,<br />

risTvisac isini kognitur unarebs gamoiyeneben.<br />

Sesabamisad, Cven vcvliT sakuTar qcevas sxvebis<br />

gamocdilebis mixedviT.<br />

Zalian xSirad, socialuri daswavla im<br />

situaciebSi iCens Tavs, sadac daswavla ar<br />

aris gamowveuli tradiciuli ganpirobebulobis<br />

TeoriiT. adamianebi ubralod sxvebze<br />

dakvirvebiT swavloben, anu, Tu adamiani uyurebs,<br />

Tu rogor daisaja an waxalisda sxva raRac<br />

qcevisTvis, cdilobs igive qceva gaimeoros an<br />

Seikavos Tavi. amas dakvirvebiT daswavla hqvia.<br />

asaniSnavia, rom Cveni kognicia dakvirvebiT<br />

daswavlisas garkveul molodinebs gamoimu-<br />

Savebs. roca models (adamians, romelic raRac<br />

qcevas axorcielebs) vuyurebT, Cven vfiqrobT,<br />

rom, Tu zustad imas gavimeorebT, rasac modeli<br />

akeTebs, igive jildos miviRebT an iseve<br />

davisjebiT. umcrosi Svili SesaZloa ukeT<br />

iqceodes, vidre ufrosi, radgan man ufrosis<br />

Secdomebze iswavla.<br />

daswavlis amgvari unari, razec zemoT iyo<br />

saubari, sakmaod momgebiania. aRaraa saWiro im<br />

cdisa da Secdomis meTodis mravalgzis gamoyeneba,<br />

rom raime viswavloT. sxvebis Secdomebis<br />

mixedviT SeiZleba daskvnebis gakeTeba.<br />

dakvirvebiT daswavla (Observational lerning) –<br />

suraTi 7.16<br />

kategoriebis swavla mtredebTan<br />

wvrTnis pirveli faza mtredebs aswavlis,<br />

Tu romeli cneba erTiandeba msxvil kategoriaSi.<br />

meore faza aswavlis axal reaqcias<br />

kategoriis cnebebis naxevarze. testirebis<br />

faza aCvenebs generalizacias, romelsac<br />

adgili aqvs axali kategoriis cnebebTan<br />

mimarTebaSi (es erTi magaliTia sxvadasxva<br />

mtredebTan stimulisa da reaqciis sxvadasxva<br />

kombinaciisa).<br />

kogniciis gavlena daswavlaze<br />

261


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

262<br />

adamianis mier dakvirvebiT daswavlis klasikur<br />

magaliTebs adgili hqonda albert banduras<br />

laboratoriaSi. mas Semdeg, rac bavSvebma<br />

uyures mozrdili modelis mier Tojinis cemas<br />

da Cqmetas, mogvianebiT maT igive qceva gamoam-<br />

JRavnes. amasTan, sxva bavSvebma, romelTac ar<br />

unaxavT es qceva, msgavsi agresia ar gamoavlines<br />

(Bandura et al., 1963). kvlevebma aCvena, rom bavSvebi<br />

agresiuli qcevis imitacias maSinac ki axdendnen,<br />

roca multiplikaciur filmSi qcevas akvirdebodnen.<br />

amgvarad, Cven prosocialur (daxmarebis) da<br />

antisocialur (dazianebis) qcevas modelebze<br />

dakvirvebis Sedegad vswavlobT. amasTan, Cven<br />

garSemo sakmaod bevri modeli arsebobs. sain-<br />

teresoa, ra cvladebi gansazRvraven imas, Tu<br />

romeli modeli moaxdens gavlenas Cvenze?<br />

kvlevebma aCvena (Baldwin &Baldwin, 1973, Bandura,<br />

1977), rom modeli gansakuTrebiT didi gavlenis<br />

mqonea, roca:<br />

adgili aqvs qcevis Sedegebis ganmtkicebas;<br />

modeli aRiqmeba dadebiTad, moswonT da<br />

endobian;<br />

arsebobs msgavseba modelisa da damkvirveblis<br />

Tvisebebs Soris;<br />

damkvirvebeli iRebs jildos modelis<br />

qcevaze yuradRebis miqcevisaTvis;<br />

modelis qceva xiluli da TvalSisacemia<br />

– is cxadad gamoirCeva sxva modelebisagan;<br />

damkvirveblis kompetenturobis xarisxzea<br />

damokidebuli qcevis wamowyeba.<br />

mizezTa am CamonaTvalis gagebisaTvis, warmoidgineT<br />

sakuTari Tavi modelis situaciaSi da<br />

naxavT, ra roli aqvs TiToeul erTeuls am<br />

siidan. magaliTad, warmoidgineT, rom uyurebT<br />

viRacas, vinc paraSutiT gadmoxtomas swavlobs;<br />

an gaixseneT, rogor SeiZleba vinmem iswavlos<br />

mafiis srulfasovan wevrad yofna mxolod<br />

sxvaTa dakvirvebiT.<br />

radgan xalxi ase efeqturad swavlobs modelisagan,<br />

advili gasagebia televiziis didi<br />

nawili ratom muSaobs swored qceviT gavlenaze:<br />

axdens Tu ara gavlenas telemayureblebze is,<br />

rasac uyureben televizorSi jildosa da<br />

dasjis saxiT? gansakuTrebuli yuradReba mieqca<br />

Zaladobis faqtebis Cvenebas televiziiT –<br />

mkvleloba, gaupatiureba, qurdoba, terorizmi<br />

da TviTmkvleloba – Sedegad ki bavSvebis da<br />

mozrdilebis qceva. xels uwyobs Tu ara<br />

Zaladobis Cveneba Zaladobis imitacias?<br />

fsiqologiuri kvlevebis mixedviT, pasuxi am<br />

kiTxvaze dadebiTia zogierTi xalxisTvis,<br />

gansakuTrebiT SeerTebul StatebSi (Comstock &<br />

Scharer, 1999). kvlevis ramdenime aTwleulis<br />

Semdeg gamoikveTa sami saSualeba, romliTac<br />

televizia uaryofiT gavlenas axdens mayureblis<br />

cxovrebaze (Smith & Donnerstein, 1998): pirvel<br />

rigSi, Zaladobis yureba zrdis agresiul qcevas.<br />

es asociacia gansakuTrebiT mniSvnelovania<br />

bavSvebisaTvis _ agresiuli Cvevebis SeZena<br />

Zaladobis adreul asakSi xilviT, SeiZleba<br />

antisocialur qcevaSi gadaizardos ufro<br />

gviandel asakSi; meorec, xdeba yoveldRiur


cxovrebaSi Zaladobis gamovlenis araswori<br />

raodenobrivi Sefaseba. mayurebeli SeiZleba<br />

Seipyros SiSma, rom TviTonac ar gaxdes Zala-<br />

--dobis msxverpli sinamdvileSi; mesame, Zaladobis<br />

yurebam SeiZleba migviyvanos desensitizaciamde<br />

– emociur aSlilobasa da distresamde.<br />

ganvixiloT disensitizaciis laboratoriuli<br />

magaliTi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

mediaZaladoba cxovrebiseuli agresiis<br />

mimarT tolerantobas ayalibebs<br />

meoTxe da mexuTe kursis 42 studentidan<br />

TiToeuli Seiyvanes eqsperimentul oTax-<br />

Si, sadac unda eyurebinaT an Zaladobis<br />

scenebiani filmi „karates Svili~, an<br />

araagresiuli sportuli sanaxaoba 1984<br />

wlis zafxulis olimpiadidan. am kasetebis<br />

yurebis Semdeg studentebi daajeres,<br />

rom axla isini naxavdnen namdvil ambebs,<br />

rac Cumad gadaRebuli iyo videoze da<br />

maxlobel oTaxSi paralelurad xdeboda.<br />

sinamdvileSi es iyo videoCanaweri, romel-<br />

Sic ori bavSvi (6 wlis) jer TamaSobs<br />

oTaxSi, xolo Semdeg nel-nela xdeba<br />

erTmaneTis mimarT agresiuli. studentebs<br />

instruqciaSi neba darTes, moeZebnaT eqsperimentatori,<br />

Tuki SeSfoTdebodnen imiT,<br />

rasac videoze uyurebdnen. studentebma,<br />

romlebsac „karates Svili~ hqondaT<br />

nanaxi, orjer ufro metxans uyures Canawers,<br />

vidre maT, vinc olimpiur TamaSebs<br />

uyura. amgvarad, mkvlevrebma daaskvnes, rom<br />

Zaladobis scenebis yurebam gamoiwvia meti<br />

tolerantoba namdvili agresiis mimarT<br />

(Molitor & Hirsch, 1994).<br />

Tqven SeiZleba ifiqroT, rom esaa laboratoriuli<br />

kvlevis mcire efeqti, magram warmoidgineT<br />

mTeli im Zaladobis gavlena, risi yurebis<br />

saSualebac bavSvebs televiziiT aqvT. gaiTvaliswineT,<br />

rom bavSvebma SeiZleba, agreTve, iswav-<br />

lon prosocialuri da damxmare qceva, Tuki<br />

amis magaliTs televiziiT naxaven (Rosenkoetter,<br />

1999; Singer & Singer, 1990). seriozulad unda mivudgeT<br />

im azrs, rom bavSvebi swavloben televiziidan<br />

imas, rasac uyureben, amitom mSobeli<br />

an momvleli unda zrunavdes bavSvisaTvis<br />

programebis SerCevaze.<br />

dakvirvebiT swavlis analizi avlens or<br />

kanonzomierebas: qcevaze did gavlenas axdens<br />

ganmtkiceba da, agreTve, adamianis kognituri<br />

SesaZleblobebi, romlebsac isini iyeneben qcevis<br />

Sesacvlelad. es midgoma qcevis kvlevaSi<br />

yvelaze mZlavri aRmoCnda (Bandura, 1986). me-16<br />

TavSi Cven vnaxavT warmatebul Terapiis programebs.<br />

davubrundeT saSinelebaTa filmis naxvas.<br />

rogor SeiZleba qceviTma analizma axsnas Tqveni<br />

gamocdileba?<br />

Tu Tqven filmze megobris rCevis gamo<br />

waxvediT, e.i. uneblie ganmtkicebas daemorCileT;<br />

Tu kinoTeatrSi moxvdiT imitom, rom es Tqveni<br />

Cveuli rutinaa, aq kognituri rukis gavlenis<br />

efeqti SeimCneva; Tu SemaSinebelma musikam Tqven<br />

SegaSfoTaT da dagafiqraT gmirebis bedze, es<br />

klasikuri ganpirobebulobis efeqtia, magram,<br />

Tu Tqveni mcdeloba, gesiamovnaT filmiT,<br />

damTavrda imiT, rom aRarasodes mogindebaT<br />

saSinelebaTa filmis naxva, es dasjis Sedegia.<br />

mzad xarT kinoTeatrSi dasabruneblad?<br />

Sejameba<br />

mkvlevrebma daswavlis kognituri formebi<br />

aRmoaCines, romlebic klasikuri da operantuli<br />

ganpirobebulobiT ar aixsneba. kognituri rukebi<br />

cxovelebs moqmedebisa da gadarCenis saSualebas<br />

aZleven rTul garemoSi. mtredebs SeuZliaT,<br />

daiswavlon konceptualur gansxvavebebze dayrdnobiT<br />

gansxvavebis gakeTeba, rac perceptualur<br />

ganmansxvaveblebze ar aris damokidebuli.<br />

qceviTi daswavlis Sedegebidan<br />

gamomdinare, adamianebi da cxovelebi swavloben<br />

axal qcevebs cxovrebiseul „sibrZneze~ dayrdnobiT.<br />

adamianebi prosocialur da antisocialur<br />

qcevebs modelirebiT daiswavlian.<br />

kogniciis gavlena daswavlaze<br />

263


Tavi 7 / daswavla da qceviTi analizi<br />

264<br />

sakvanZo<br />

sakiTxebi<br />

daswavla<br />

� daswavla iwvevs SedarebiT<br />

mudmiv cvlilebas<br />

qcvaSi an gamocdilebze<br />

damyarebul qceviT potenciaSi.<br />

� bihevioristebs sjeraT,<br />

rom qcevaTa umetesoba<br />

SesaZloa axsnil iqnes<br />

daswavlis martivi procedurebiT.<br />

�maT aseve sjeraT, rom nebismieri<br />

cocxali organizmisTvis<br />

daswavlis<br />

erTnairi principebia gamosadegi.<br />

klasikuri ganpirobebuloba:<br />

daswavlis<br />

ganmsazRvreli<br />

niSnebi<br />

� klasikur ganpirobebulobaSi<br />

pirveli wvlili<br />

pavlovma Seitana Semdegi<br />

aRmoCeniT: ganupirobebeli<br />

stimuli ganupirobebel<br />

reaqcias iwvevs.<br />

ganupirobebel stimul-<br />

Tan dawyvilebuli neitraluri<br />

stimuli ganpirobebul<br />

stimulad<br />

gadaiqceva, romelic<br />

Tavis mxriv iwvevs ganpirobebul<br />

reaqcias.<br />

� Caqrobas maSin aqvs adgili,<br />

roca ganupirobebeli<br />

stimuli aRar mohyveba<br />

ganpirobebul stimuls.<br />

� stimulis generalizacia<br />

movlenaa, roca ganpirobebuli<br />

stimulis msgavsi<br />

stimuli iwvevs ganpirobebul<br />

reaqcias.<br />

� ganmasxvavebeli daswavla<br />

aviwroebs im ganpirobebuli<br />

stimulebis speqtrs,<br />

romlebzec reagirebs<br />

organizmi.<br />

� imisTvis, rom adgili hqondes<br />

klasikur ganpirobebulobas,<br />

saWiroa ganpirobebul da<br />

ganupirobebel stimulTa<br />

Soris uwyveti, informatiuli<br />

kavSiris arseboba.<br />

� klasikuri ganpirobebuloba<br />

xsnis narkotikis mimarT<br />

tolerantulobas da mraval<br />

emociur reaqcias. igi aseve<br />

gamoyenebul iqna imunuri<br />

sistemis funqcionirebis<br />

Sesacvlelad.<br />

operantuli ganpirobebuloba:<br />

swavleba<br />

Sedegebis Sesaxeb<br />

� Torndaikma aCvena, rom komfortuli,<br />

sasiamovno Sedegebis<br />

gamomwvev qcevebs aqvT<br />

gameorebis tendencia.<br />

� skineris qceviT-analizuri<br />

midgoba eyrdnoba ganmamtkiceblis<br />

ganpirobebulobiT<br />

manipulirebas da qcevaze am<br />

gavlenis Seswavlas.<br />

� qcevebis umetesoba dadebiTi<br />

da uaryofiTi ganmtkicebis<br />

Sedegad yalibdeba. da naklebad<br />

yalibdeba dadebiTi<br />

an uaryofiTi dasjis Sedegad.<br />

� konteqstualurad Sesatyvisi<br />

qceva aixsneba Semdegi ganpirobebulobiT:ganmasxvavebeli<br />

stimuli – qceva _<br />

qcevis Sedegi.<br />

� pirveladi ganmamtkiceblebi<br />

is stimulebia, romlebic<br />

ganmamtkiceblad gvevlinebian<br />

maSinac ki, roca organizms<br />

maTTan dakavSirebiT<br />

aranairi gamocdileba ar<br />

hqonia. ganpirobebuli ganmamtkiceblebi<br />

pirvelad<br />

ganmamtkiceblebTan asocirebiT<br />

formirdeba.<br />

� sacdeli aqtivobebi ise<br />

funqcionirebs, rogorc<br />

dadebiTi ganmtkiceba.DEGAD<br />

� qcevaze gavlenas ganmamtkicebelTa<br />

Semdegi cxrilebi<br />

axdenen: fiqsirebuli<br />

proporciis cxrili, variabeluri<br />

proporciis cxrili,<br />

fiqsirebuli intervalis<br />

da variabeluri intervalis<br />

cxrilebi.<br />

� kompleqsuri reaqciebi SesaZloa<br />

Seipingis Sedegad<br />

iqnes daswavlili.<br />

biologia da daswavla<br />

� kvlevebis mixedviT daswavla<br />

SesaZloa konstruirebul<br />

iqnes saxeobis specifikurobidan<br />

gamomdinare.<br />

� instiqtebma SeiZleba zogjer<br />

gadasZalos Sedegiganmtkicebis<br />

procesi.<br />

� gemos aversiiT daswavlis<br />

mixedviT, zogierTi saxeoba<br />

genetikurad mzadaa asociaciis<br />

zogierTi formebis-<br />

Tvis.<br />

kogniciis gavlena<br />

daswavlaze<br />

� daswavlis zogierTi forma<br />

ufro rTul, kompleqsur<br />

procesebs asaxavs, vidre<br />

klasikuri an operantuli<br />

ganpirobebulobaa.<br />

� cxovelebi kognitur rukebs<br />

SeimuSaveben da Semdeg maT<br />

rTul garemoSi funqcionirebisTvis<br />

iyeneben.<br />

� konceptualuri qceva sa-<br />

Sualebas aZlevs cxovelebs,<br />

generalizeba moaxdinon garemos<br />

struqturis Sesaxeb.<br />

� qcevebi xan waxalisdeba da<br />

xan isjeba. adamianebs da<br />

cxovelebs dakvirvebiT<br />

swavla SeuZliaT.


ZiriTadi sakiTxebi<br />

ganpirobebuloba<br />

daswavla<br />

klasikuri<br />

ganpirobebuloba<br />

refleqsi<br />

ganupirobebeli stimuli<br />

ganupirobebeli reaqcia<br />

ganpirobebuli stimuli<br />

ganpirobebuli reaqcia<br />

SeZena<br />

Caqroba<br />

spontanuri aRdgena<br />

stimulis generalizeba<br />

stimulis diskriminacia<br />

blokireba<br />

efeqtis kanoni<br />

operantuli<br />

ganpirobebuloba<br />

operantuli qceva<br />

pirobiTi ganmtkiceba<br />

ganmamtkicebeli<br />

dadebiTi ganmtkiceba<br />

uaryofiTi ganmtkiceba<br />

operantulobis Caqroba<br />

damsjeli<br />

dadebiTi damsjeli<br />

uaryofiTi damsjeli<br />

diskriminaciuli stimuli<br />

pirveladi<br />

ganmamtkicebeli<br />

pirobiTi ganmamtkicebeli<br />

fiqsirebuli intervalis<br />

cxrili<br />

cvalebadi intervalis<br />

cxrili<br />

daswavlis biologiuri<br />

iZuleba<br />

instinqturi swrafva<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

265


266<br />

mexsiereba<br />

mexsiereba<br />

8<br />

ra aris mexsiereba<br />

• ebinghausi zomavs mexsierebas<br />

• mexsierebis<br />

tipebi • • mexsierebis<br />

procesebi<br />

sensoruli mexsiereba<br />

• xatiseburi mexsiereba<br />

• eqo-mexsiereba<br />

xanmokle mexsiereba da muSa<br />

mexsiereba<br />

• xanmokle mexsierebis<br />

moculobis SezRuduloba<br />

• muSa mexsiereba<br />

xangrZlivi mexsiereba<br />

• kodireba da Senaxva<br />

• konteqsti da kodireba<br />

• mogonebis mimniSnebeli<br />

• kodirebis da aRdgenis<br />

procesi • arastruqturuli<br />

informaciis<br />

daxsomebis gaumjobeseba<br />

• metamexsiereba<br />

fsiqologia Cvens cxovrebaSi:<br />

rogor SeioZleba<br />

mexsierebis gamokvlevebi<br />

dagexmaroT gamocdebisTvis<br />

mzadebaSi<br />

xangrZlivi mexsierebis<br />

struqturebi<br />

• mexsierebis struqturebi<br />

• mexsierebis struqturebis<br />

gamoyeneba •<br />

mogoneba, rogorc<br />

rekonstruqciuli procesi<br />

fsiqologiaXXI saukuneSi:<br />

adamianis da kompiuteris<br />

mexsiereba<br />

mexsierebis biologiuri<br />

aspeqtebi<br />

• engramis ZiebaSi<br />

• • tvinis suraTi (skanireba)<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

• ZiriTadi cnebebi


Tavis avtobiografias marlon<br />

brando Tavisi cxovrebis yvelaze<br />

adreuli epizodis gaxsenebiT<br />

iwyebs: „rodesac Tvals vavleb Cemi cxovrebis<br />

ganvlil wlebs da vcdilob gavixseno warsuli,<br />

naTlad araferi magondeba da, mainc, im drois<br />

Cemi pirveli mogoneba ukavSirdeba, asaks,<br />

rodesac sul pawawina viyavi; im rodesac Tavis<br />

asaks bavSvebi verc acnobiereben. maxsovs, er-<br />

Txel diliT, Tvalebi rom gavaxile, nacrisfer<br />

bind-bundSi mimovixede da mivxvdi, rom ermis<br />

(brandos momvlels) jer kidev eZina. rogorRac<br />

Cavicvi da nabij-nabij daviwye saxlis win<br />

kibeze Casvla _ yovel safexurze marcxena fexs<br />

vdgamdi da radgan sandlebis Sekvra ver<br />

movaxerxe, fratun-fratuniT mivaRwie karis<br />

zRurbls. Camovjeqi 32-e quCis win mzeSi, kibis<br />

mexsierebis Sesaxeb am Tavis kiTxvis dawyebis<br />

win kargi iqneba, Tu gaixsenebT raime movlenas<br />

Tqveni cxovrebis yvelaze adreuli periodidan.<br />

rodis moxda is? iseve naTlad gaxsovT es<br />

movlena, rogorc marlon brandos? Tqvens<br />

mogonebaze moaxdina Tu ara gavlena igive<br />

movlenis Sesaxeb sxvebis monaTxrobma?<br />

axla warmoidgineT, ra moxdeboda, moulodnelad<br />

rom aRmogeCinaT, rom dakargeT mexsiereba<br />

da araferi gaxsovT warsulidan - arc xalxi,<br />

romelTac icnobdiT da arc movlenebi, romelic<br />

Tavs gadagxdaT; ar gaxsovT, rogor gamoiyureba<br />

dedaTqveni; dagaviwydaT, ra xdeboda Tqvens<br />

dabadebis dReze, rodesac aTi wlis gaxdiT.<br />

Tqveni pirovnebidan warsulis amgvari amoSlis<br />

pirobebSi Tqveni raobac, Tqveni TviTidentobac<br />

daikargeba da ver ityviT, vin xarT, ras warmoadgenT.<br />

davuSvaT, dakargeT axali STabeWdilebebis<br />

dafiqsirebis unari. ra mouva Tqvens uaxles<br />

safexurze da daviwye lodini. rogorc Cans,<br />

gazafxuli iyo, radgan Cveni saxlis win mdgom<br />

maRal xes yvavilebis, WriWinis frTebis msgavsi,<br />

bumbuli cvioda. uqaro amindi iyo, bumbuli<br />

haerSi dafarfatebda da nel-nela ecemoda miwaze.<br />

me kisermoRrecili da pirdaRebuli maT<br />

moZraobas miwaze daSvebamde vadevnebdi Tvals<br />

da xeli mqonda gawvdili, raTa erTi bumbuli<br />

mainc dameWira, magram isini ostaturad uvlidnen<br />

gverds Cems xels. ase mivacilebdi yovel<br />

bumbuls miwamde da mere isev axali saswaulis<br />

molodinSi zeviT mivapyrobdi xolme mzeras.<br />

mze ealerseboda Cems oqrosfer Tmebs.<br />

swored es molodini axali saswaulisa iyo<br />

yvelaze tkbili mogoneba Cemi cxovrebis 65<br />

wlis manZilze~.<br />

gamocdilebas? Tqven xom saubris gagrZelebasac<br />

ver SeZlebT da verc satelevizio gadacemis<br />

azrs gaigebT. yvelaferi sruliad ucnobad<br />

mogeCvenebaT, TiTqos yvelafers pirvelad xedavT<br />

da TiTqos arasodes adre araviTari azri ar<br />

gqoniaT TavSi. rogor fiqrobT, SesaZlebelia<br />

nebismieri moqmedebis ganxorcieleba mexsierebis<br />

gareSe?<br />

Tu am sakiTxis Sesaxeb adre arasodes gifiqriaT,<br />

es imas niSnavs, rom, rogorc Cans, Tqveni<br />

mexsiereba Tavis funqcias mSvenivrad asrulebs<br />

da rom Tqven Tqvens mexsierebas iseve udgebiT,<br />

rogorc zogierT sxeulebriv procesebs, magali-<br />

Tad, sunTqvis, an kuW-nawlavis sistemebs, romel-<br />

Ta moqmedebac, normalur pirobebSi, Tqveni cnobieri<br />

Carevis gareSe mimdinareobs. magram aqac,<br />

iseve, rogorc kuWis tkivilis Tu alergiis<br />

SemTxvevaSi, Tqvens mexsierebas maSin aqcevT<br />

yuradRebas, Tu raRac arasworad xdeba,<br />

ra aris mexsiereba?<br />

267


Tavi 8 / mexsiereba<br />

268<br />

magaliTad, gaviwydebaT manqanis gasaRebi, mniSvnelovani<br />

TariRi, pasuxi gamomcdelis Seki-<br />

Txvaze, romelic namdvilad iswavleT da icodiT.<br />

ra Tqma unda, es SemTxvevebi Zalian usiamovnod<br />

ganicdeba, magram, isic unda gaacnobieroT,<br />

rom adamianis tvini saSualod informaciis<br />

100 trilion bits itevs. mexsierebidan garkveuli<br />

informaciis amosatanad ki, jer am uzarmazari<br />

moculobis gadaxedva unda moxdes. amitomac,<br />

ar unda gagikvirdeT, rom zogjer pasuxis<br />

saWiroebisamebr swrafi amotana ver xerxdeba.<br />

Cveni mizania, am TavSi agixsnaT, Tu rogor<br />

ixsomebT amdens da ratom iviwyebT zogjer<br />

imas, rac icodiT. visaubrebT yoveldRiur cxovrebaSi<br />

daxsomebasa da daviwyebaze. gaecnobiT<br />

fsiqologiis monacemebs mexsierebis sxvadasxava<br />

formebis arsebobis da muSaobis Sesaxeb. vimedovnebT,<br />

rom mexsierebis Sesaxeb mravalricxovani<br />

faqtiuri masalis gacnobis Semdeg Tqven<br />

mexsiereba (Memory) _ informaciis kodirebis,<br />

Senaxvisa da aRdgenis fsiqikuri unari.<br />

darwmundebiT, Tu raoden araCveulebrivi ram<br />

aris mexsiereba.<br />

dabolos: ramdenadac es Tavi mexsierebas<br />

exeba, modiT, Tqveni mexsiereba Tavidanve CavrToT<br />

saqmeSi. Cven gvinda, rom Tqven daixsomoT ricxvi<br />

37. gaakeTeT yvelaferi, rac saWiroa am ricxvis,<br />

37-is dasaxsomeblad. diax, es iqneba testi.<br />

ra aris mexsiereba<br />

mexsiereba aris informaciis Senaxvisa da<br />

aRdgenis unari. am TavSi mexsierebas ganvixilavT,<br />

rogorc informaciis gadamuSavebis erTerTi<br />

formas. mTeli Cveni yuradReba mimarTuli<br />

iqneba imaze, rom gaCvenoT, Tu rogor aRibeWdeba<br />

informacia Cvens mexsierebaSi da rogor gvaviwydeba<br />

is (sxva sityvebiT, rogor Semodis informacia<br />

mexsierebis sistemaSi da rogor gamodis<br />

am sistemidan). informaciis aRbeWdvisa da aRdgenis<br />

procesebis ganxilva SesaZleblobas mogcemT,<br />

daazustoT, Tu ra aris mexsiereba. Cven<br />

daviwyebT 1885 wels gamoqveynebuli pirveli<br />

mecnieruli gamokvleviT mexsierebis Sesaxeb,<br />

Semdeg ki ganvixilavT Tanamedrove mkvlevarTa<br />

mier gamoyofil mexsierebis gansxvavebul formebs.<br />

ebinghausi zomavs mexsierebas<br />

ramdenad sworia Semdegi debuleba: „masala<br />

swrafad gvaviwydeba, Tu is ar aris gaazrebuli<br />

da mimarTebaSi moyvanili sxva masalasTan, xolo<br />

Semdeg ganmeorebebiT ar aris ganmtkicebuli~.<br />

sxva sityvebiT, Tu naCqarevad daiswavliT<br />

masalas, ramdenime dReSi am masalis didi<br />

nawili dagaviwydebaT. es mniSvnelovani da<br />

uaRresad aqtualuri dakvirveba germanel<br />

fsiqologs, herman ebinghauss ekuTvnis, romelmac<br />

amgvar kanonzomierebaTa mTeli seria daadgina,<br />

ramac, Tavis mxriv, mis mier mexsierebis axali<br />

mecnieruli mimarTulebis Seqmna ganapiroba.<br />

ebinghausis es dakvirvebebi damatebiTi sabuTi<br />

iyo mexsierebis Sesaswavlad empiriuli kvlevebis<br />

upiratesobis saCveneblad, magram amisTvis<br />

aucilebeli iyo axali meTodologia da ebinghausmac<br />

brwyinvaled gaarTva Tavi am amocanas


_ Seqmna mexsierebis kvlevis meTodebi. igi<br />

iyenebda uazro marcvlebs, romlebic ori Tanxmovnisa<br />

da SuaSi erTi xmovnisgan Sedgeboda,<br />

magaliTad, ceg an das. is azrian marcvlebTan<br />

SedarebiT, magaliTad, ZaR, upiratesobas uazro<br />

marcvlebs aniWebda, radgan Tvlida, rom amiT<br />

sufTa mexsierebis kvlevas SeZlebda, Tavisufals<br />

pirovnebis adrindeli gamocdilebis gavlenebisa<br />

da asociaciebisgan. ebinghausi ara mxolod mkvlevari<br />

iyo, aramed cdis piric sakuTar eqsperimentebSi.<br />

igi Tavis Tavze atarebda cdebs da<br />

Tavis Sedegebs TviTonve amowmebda (zomavda).<br />

dasaxsomebeli amocana gansxvavebuli sigrZis<br />

masalis daswavlaSi mdgomareobda. ebinghausi<br />

ikvlevda uSualo mexsierebas, sadac amocanis<br />

daxsomeba masalis meqanikur ganmeorebaze iyo<br />

damokidebuli.<br />

ebinghausi Tavis eqsperiments iwyebda uazro<br />

marcvlebisgan Sedgenili mwkrivis kiTxviT,<br />

pirveli marcvlidan bolo marcvlamde (TiToeuli<br />

marcvlis kiTxva zustad dadgenili periodulobiT<br />

xeboda). am proceduras imeorebda<br />

manam, sanam mwkrivis igive TanamimdevrobiT aRdgenas<br />

SeZlebda. es ukanaskneli daswavlis<br />

kriteriumad iTvleboda. amis Semdeg xangrZlivi<br />

drois manZilze igi pirveli mwkrivisgan gansxvavebuli<br />

marcvlebisgan Sedgenil mwkrivebs<br />

swavlobda. bolos ebinghausi isev Tavdapirvel<br />

mwkrivs ubrundeboda da ganmeorebebis im raodenobas<br />

zomavda, romelic saWiro iyo am mwkrivis<br />

uSecdomo (igive TanmimdevrobiT) aRdgeni-<br />

suraTi 8.1<br />

ebinghausis daviwyebis mrudi<br />

mrudze gamosaxulia uazro marcvalTa daxsomebis<br />

raodenoba individTa mier ekonomiis meTodis gamoyenebiT<br />

30 dRis ganmavlobaSi. mrudi swrafad eSveba<br />

qveviT da Semdeg daaxloebiT erT doneze Cerdeba.<br />

saTvis. Tu mwkrivis aRdgenas naklebi ganmeoreba<br />

sWirdeboda, vidre Tavidan dasaswavlad iyo<br />

saWiro, iTvleboda, rom informacia Senaxuli<br />

iyo da swored amis gamo dasWirda xelmeored<br />

daswavlas naklebi dro.<br />

saidan<br />

viciT<br />

ebinghausis daviwyebis mrudi<br />

Tu ebinghauss Tavidan 12 ganmeoreba<br />

sWirdeboda mwkrivis dasaswavlad, xolo<br />

9 ganmeoreba _ mravali dRis Semdeg xelmeored<br />

dasaswavlad, ekonomiis koeficienti<br />

25% iqneboda (12-9=3 anu 25%). am proceduris<br />

gamoyenebiT igi zomavda gansxvavebul<br />

droiT SualedSi mexsierebaSi Senaxuli<br />

informaciis raodenobas. mrudi, romelic<br />

man miiRo, gamosaxulia 8.1 suraTze.<br />

rogorc xedavT, masalis swraf daviwyebas<br />

adgili aqvs daswavlis Semdeg pirvel<br />

dReebSi, xolo Semdeg daviwyebis tempi<br />

TandaTan klebulobs. ebinghausis mrudi<br />

tipuria uSualo mexsierebaze Catarebuli<br />

yvela eqsperimentuli monacemisTvis.<br />

ebinghausis gavleniT, fsiqologebi ramdenime<br />

aTeuli wlis manZilze Seiswavlidnen uazro<br />

marcvalTa daxsomebis da mogonebis procesebs.<br />

mexsierebis am, SeZlebisdagvarad, sufTa formis<br />

Seswavlisas, mkvlevrebi imedovnebdnen, rom<br />

ipovidnen im ZiriTad, bazisur principebs, romelTa<br />

daxmarebiTac mexsierebis ufro rTuli<br />

procesebis axsna iqneboda SesaZlebeli. mkvlevrebi<br />

dRemde cdiloben am bazisuri procesebis<br />

dadgenas, Tumca, axla yuradReba azriani masalis<br />

daxsomebazea gadatanili _ informaciis im saxeobaze,<br />

romelsac yoveldRiur cxovrebaSi aqvs<br />

adgili.<br />

mexsierebis tipebi<br />

rodesac mexsierebis Sesaxeb iwyebT fiqrs,<br />

pirveli, rac mogdiT TavSi, aris is situaciebi,<br />

romelSic Tqven iyenebT Tqvens mexsierebas _<br />

igonebT Tqvens sayvarel films, meore msoflio<br />

omis dawyebis TariRs da a.S. faqtobrivad,<br />

ra aris mexsiereba?<br />

269


Tavi 8 / mexsiereba<br />

270<br />

suraTi 8.2<br />

ra Secdomaa daSvebuli<br />

am suraTze?<br />

Tu baWia uceb gadmoxteba magididan<br />

da Tqven gaifiqrebT _<br />

`ra unda baWias samzareuloSi?~<br />

amis mizezi Tqveni mexsierebis<br />

procesebis mier samzareulos<br />

situaciis aracnobieri gadamu-<br />

Savebaa, romelic baWias samzareulosTvis<br />

zedmet elementad<br />

miiCnevs.<br />

mexsierebis erT-erTi umniSvnelovanesi funqcia<br />

isaa, rom Tqvens individualur Tu sazogadoebriv<br />

warsul gamocdilebaSi SesaZlebeli gaxdes<br />

saWiro informaciis cnobieri moZieba, magram<br />

mexsierebis mniSvneloba gacilebiT ufro metia.<br />

masze dayrdnobiT SesaZlebeli xdeba yovelgvari<br />

Zalisxmevis gareSe bevri yoveldRiuri saqmis<br />

Sesruleba. magaliTad, rodesac quCaSi manqanis<br />

saWesTan zixarT, gza, maRaziebi quCis orive<br />

mxares nacnobi, Cveulebrivia TqvenTvis. es<br />

mexsierebis meore mniSvnelovani funqciaa, romelic<br />

cnobierebis Caurevlad moqmedebs. mexsierebis<br />

tipebis ganxilvisas giCvenebT, Tu rogor<br />

muSaobs mexsiereba am funqciebis gansaxorcieleblad,<br />

xSirad aracnobier donezec.<br />

implicituri da eqsplicituri<br />

mexsiereba<br />

ganvixiloT suraTi 8.2. ra Secdomaa daSvebuli<br />

am suraTze? pirveli, ramac gagakvirvaT,<br />

cocxali kurdRelia samzareuloSi, magram<br />

saidan modis es gancda? Tqven, albaT, ar<br />

CamouvliT TiToeul sagans da ar ikiTxavT: _<br />

es samzareuloSi unda iyos? an _ es kabinetSi<br />

unda iyos?<br />

mexsierebis eqsplicituri gamoyeneba (Explicit uses<br />

of memoty) _ cnobieri Zalisxmeva mexsierebidan<br />

informaciis aRdgenisa.<br />

mexsierebis implicituri gamoyeneba (Umplicit uses<br />

of memory) _ kodirebis da aRdgenis procesebis<br />

gaucnobiereblad informaciis daxsomeba da<br />

aRdgena.<br />

es magaliTi kargad gviCvenebs gansxvavebas<br />

mexsierebis gamoyenebis implicitur da eqsplicitur<br />

unarebs Soris. Tqven mier kurdRlis<br />

SemCneva implicituri mexsierebis funqcia iyo,<br />

radgan Tqveni mexsierebis procesebma samzareulos<br />

Sesaxeb codna naxatis interpretacias<br />

yovelgvari gansakuTrebuli Zalisxmevis gareSe<br />

daukavSira, magram axla Tu gkiTxavT: _ ra aklia<br />

samzareulos am suraTze? am kiTxvaze pasuxis<br />

gasacemad eqsplicituri mexsierebis amoqmedeba<br />

dagWirdebaT. gagiCndebaT kiTxvebi: _ rogoria<br />

tipuri samzareulo? ra aklia? (gaifiqreT<br />

onkanze an gazquraze?). amrigad, rodesac saWiro<br />

xdeba mexsierebaSi Senaxuli informaciis gamoyeneba,<br />

es SeiZleba moxdes zogjer impliciturad<br />

_ informacia amodis cnobieri Zalisxmevis<br />

gareSe, zogjer ki _ eqspliciturad _ informaciis<br />

amosatanad cnobieri Zalisxmevaa saWiro.<br />

aseTive gansxvavebas aqvs adgili ara mxolod<br />

warsulis aRdgenis, aramed axali informaciis<br />

miRebis, anu aRbeWdvis (kodirebis) procesSic.<br />

saidan iciT, ra xdeba samzareuloSi? rodesme<br />

dagiswavliaT ra unda xdebodes samzareuloSi,<br />

an rogor unda gamoiyurebodes is? albaT, ara.<br />

ufro savaraudoa, rom es codna Tqven aracnobierad<br />

SeiZineT da, piriqiT, samzareuloSi<br />

arsebuli bevri sagnis saxeli, albaT, eqspliciturad<br />

daixsomeT. rogorc me-11 TavSi vnaxavT,<br />

asociaciebis damyareba sityvebsa da Sinaarss<br />

Soris bavSvobaSi, eqsplicituri mexsierebis<br />

procesebze dayrdnobiT xdeba. Tqven daimaxsovreT<br />

sityva macivari imitom, rom odesRac


viRacam migaqcevinaT yuradReba am sityvaze,<br />

rogorc am konkretuli sagnis saxelze.<br />

es gansxvaveba implicitur da eqsplicitur<br />

mexsierebas Soris Zalian afarTovebs mexsierebis<br />

Sesaxeb Sesaswavl sakiTxTa diapazons<br />

(Buchner & Wipich, 2000; Roediger, 1990). tradiciulad,<br />

ebinghausis Semdeg, mkvlevarTa umravlesoba<br />

eqsplicitur mexsierebas Seiswavlida. eqsperimentatorebi,<br />

Cveulebriv, informaciis daxsomebas<br />

Txovdnen cdis pirebs, xolo mexsierebis<br />

Teoriebis mizani iyo, aexsnaT am pirobebSi<br />

daxsomebis da daviwyebis faqtebi da kanonzomierebani.<br />

axla ki, rogorc Semdgom am Tavis<br />

gacnobisas vnaxavT, Seiqmna meTodebi implicituri<br />

mexsierebis Sesaswavladac. amrigad, axla<br />

ufro ukeT SegviZlia gavigoT mexsierebis<br />

saWiroebis da gamoyenebis mravalferovneba. axla<br />

ukve viciT, rom informaciis aRbeWdvis da<br />

aRdgenis procesebSi monawileobs rogorc<br />

eqsplicituri, ise implicituri mexsiereba (Toth.,<br />

et al., 1994). axla ganvixiloT sxva kriteriumis<br />

safuZvelze gamoyofili mexsierebis formebi.<br />

deklaraciuli da proceduruli<br />

mexsiereba<br />

SegiZliaT stvena? aba, midiT, daustvineT;<br />

Tu stvena ar SegiZliaT, maSin TiTebi daatkacuneT.<br />

mexsierebis romeli formaa pasuxismgebeli<br />

am moqmedebebze? Tqven SeiZleba gaxsovT<br />

kidec, rogor swavlobdiT am moqmedebebs, magram<br />

axla amas yovelgvari Zalisxmevis gareSe ake-<br />

TebT. zemoT moyvanili eqsplicituri da implicituri<br />

mexsierebis Sesaxeb magaliTebi<br />

faqtebisa da movlenebis daxsomebas exeba,<br />

romelsac deklaraciuli mexsiereba ewodeba,<br />

magram, rogorc vxedavT, gvaqvs mexsiereba imisac,<br />

Tu rogor unda vimoqmedoT, an gavakeToT raime,<br />

rac proceduruli mexsierebis kompetenciaa.<br />

ramdenadac am Tavis didi nawili faqtebis da<br />

movlenebis daxsomebas da mogonebas exeba,<br />

saWiroa imis ganxilvac, Tu rogor viZenT raimes<br />

gakeTebis, an raRac moqmedebis Sesrulebis unars.<br />

proceduruli mexsiereba mimarTulia im<br />

gzebis daxsomebaze, romelic raime moqmedebis<br />

Sesrulebas, an raimes gakeTebas ganapirobebs.<br />

is safuZvlad udevs perceptuli, kognituri da<br />

motoruli Cvevebis SeZenas. proceduruli<br />

mexsierebis Teoriebi yvelaze xSirad daswavlis<br />

droSi mimdinareobaze amaxvileben yuradRebas<br />

(Anderson, 1996, Anderson et al., 1999): rogor xdeba<br />

gadasvla garkveuli aqtivobis Sesaxeb deklaraciuli<br />

faqtebis CamonaTvalidan igive aqtivobis<br />

aracnobier, avtomatur Sesrulebaze? an<br />

ratom xdeba, rom Cvevis gamomuSavebis Semdeg<br />

xSirad gviZneldeba am Cvevis gamomuSavebis<br />

procesis met-naklebad detaluri gaxseneba da<br />

deklaraciuli faqtebis aRdgena, romelic, Tavis<br />

droze, safuZvlad daedo am Cvevis SemuSavebas.<br />

am fenomenis TvalsaCinod warmosadgenad<br />

gavarCioT Semdegi martivi moqmedeba - telefonze<br />

nomris akrefa. Tavidan, rodesac telefonze<br />

darekvas cdilobdiT, gixdebodaT yoveli cifris<br />

akrefis win dafiqreba, anu moqmedebdiT deklaraciuli<br />

faqtebiT:<br />

Tavidan unda avkrifo 2,<br />

Semdeg unda avkrifo 3,<br />

Semdeg isev 3<br />

da a.S.<br />

magram, Tu sakmaod xSirad mogiwiaT am nomris<br />

akrefa, ukve aRar anawevrebT telefonis nomers<br />

cnobierebaSi calkeul cifrebad, aramed<br />

erTianad, uswrafesad, meqanikurad krefT nomers.<br />

am process codnis kompilacia ewodeba (Anderson,<br />

1987). praqtikis Sedegad Tqven SegiZliaT<br />

sxvadasxva moqmedebebis TanmimdevrobiT Sed-<br />

deklaraciuli mexsiereba (Declarative memory) _<br />

mimarTulia faqtebisa da movlenebis daxsomebaze.<br />

proceduruli mexsiereba (Procedural memory) _<br />

mimarTulia imaze, Tu rogor unda Sesruldes<br />

moqmedeba; rogor, ra gziT unda moxdes perceptuli,<br />

kognituri da motoruli Cvevebis<br />

SeZena da gamoyeneba.<br />

ra aris mexsiereba?<br />

271


Tavi 8 / mexsiereba<br />

272<br />

genili sakmaod rTuli moqmedeba cnobierebis<br />

Carevis gareSe SeasruloT, magram, amave dros,<br />

Tqven ver ixsenebT cnobierad am moqmedebis<br />

calkeul mdgenelebs. Tu isev telefonis magaliTs<br />

davubrundebiT, arc ise iSviaTad, SeiZleba<br />

SegxvdeT adamiani, romelmac SeiZleba ver<br />

gaixsenos telefonis nomeri, sanam akrefis<br />

imitacias ar gaakeTebs. codnis kompilacia is<br />

maxasiaTebelia, romlis gamoc proceduruli<br />

mexsiereba sxva formebSi ar agerevaT. Tu odesme<br />

Tqvens mSoblebs (an nebismier pirovnebas)<br />

ucdiaT TqvenTvis manqanis tarebis swavleba,<br />

SeiZleba miaqcieT kidec yuradReba, rom<br />

miuxedavad imisa, rom mSoblebi TviTon SeiZleba<br />

Zalian kargi mZRolebic iyvnen, mainc ver SeZles<br />

kargad da sworad gadmoecaT manqanis marTvisTvis<br />

aucilebel moqmedebaTa Tanmimdevroba.<br />

Tqven, albaT, imisTvisac migiqceviaT yurad-<br />

Reba, rom codnis kompilacia, zogjer, Secdomebis<br />

mizezic xdeba. magaliTad, Tu Tqven<br />

xSirad gixdebaT kompiuterze inglisurad beWdva<br />

da, SeiZleba iTqvas, rom gawafuli mbeWdavi<br />

xarT, udaod SeuwuxebixarT the-s problemas.<br />

proceduruli mexsierebis gareSe cxovreba<br />

uaRresad garTuldeboda, radgan TiToeuli<br />

moqmedebis Sesruleba yovel jerze nabij-nabij<br />

mogiwevdaT da, miuxedavad amisa, yovelTvis,<br />

rodesac SecdomiT dabeWdavT, advilad gaarCevT<br />

am Secdomis mizezi ucodinarobaa Tu meqanikuri<br />

Secdoma.<br />

mexsierebis procesebi<br />

mexsierebis nebismieri forma moiTxovs sami<br />

saxis mnemur moqmedebas: aRbeWdvas (kodirebas),<br />

Senaxvas da aRdgenas. kodireba aris informaciis<br />

gadamuSavebis pirveli safexuri, romelic informaciis<br />

mexsierebis sistemaSi Semosvlas<br />

emsaxureba. Senaxva akavebs informacias garkveuli<br />

drois manZilze. aRdgena Senaxuli in-<br />

kodireba (Encoding) _ procesi, romlis saSualebiTac<br />

mexsierebaSi formirdeba mentaluri<br />

reprezentaciebi.<br />

Senaxva (Storage) _ kodirebuli informaciis Sekaveba<br />

garkveuli drois manZilze.<br />

aRdgena (Retrieval) _ Senaxuli informaciis aRdgena,<br />

amotana mexsierebidan.<br />

formaciis cnobierebaSi amotanas, an mis<br />

gamoyenebas warmoadgens. martivad rom vTqvaT,<br />

kodirebas Semoaqvs informacia sacavSi (Senaxva),<br />

akavebs mas, sanam saWiroeba moiTxovs, xolo<br />

aRdgenas amoaqvs is. axla ufro vrclad ganvixiloT<br />

TiToeuli maTgani.<br />

kodireba saSualebas iZleva, rom mexsierebaSi<br />

gare samyaroSi arsebuli sagnebisa da movlenebis<br />

Sesaxeb warmodgenebi Seiqmnas. mexsierebis<br />

warmodgena Cveulebrivi warmodgenis analogiuria.<br />

vTqvaT, me mainteresebs rogoria is saukeTeso<br />

saCuqari, romelic Tqven bolo dabadebis<br />

dReze miiReT (igulisxmeba, rom es saCuqari<br />

Tan ar gaqvT). ras gaakeTebT amisTvis? Tqven<br />

agviwerT am nivTs, mis Tvisebebs. SeiZleba<br />

dagvixatoT, an imitacia gaakeToT, rogor iyenebT.<br />

yvela SemTxvevaSi es iqneba realurad arsebulis<br />

mxolod warmodgena. miuxedavad imisa, rom arc<br />

erTi maTgani ar aris originalis identuri,<br />

TiToeuli maTgani mainc garkveul codnas gvawvdis<br />

am saCuqris yvelaze mniSvnelovan aspeqtebze.<br />

mexsierebis warmodgenebi zustad aseve<br />

moqmedeben. maTSi Senaxulia warsuli gamocdilebis<br />

yvelaze mniSvnelovani niSnebi, rac<br />

SesaZleblobas gvaZlevs ganviaxloT, warmovidginoT<br />

warsuli gamocdileba.<br />

Tu informacia aRbeWdilia mexsierebaSi, misi<br />

Senaxva drois garkveuli periodis ganmavlobaSi<br />

moxdeba. Senaxvis procesSi Tavis tvinis struqturis<br />

xanmokle da xangrZlivi cvlilebebi<br />

xdeba. am Tavis bolos vnaxavT, Tu rogor<br />

cdiloben mkvlevrebi daazuston Tavis tvinis<br />

is adgilebi, sadac xdeba axali da Zveli<br />

informaciis Senaxva. garda amisa, vnaxavT, ra<br />

xdeba amneziis gansakuTrebul SemTxvevaSi,<br />

rodesac individebi kargaven axali informaciis<br />

Senaxvis unars.<br />

aRdgena ki aginazRaurebT yvela mis winmswreb<br />

Zalisxmevas. aRdgenis process SeuZlia wamebSi<br />

uzrunvelyos adre aRbeWdili informaciis<br />

migneba da amotana. SegiZliaT gaixsenoT, ra<br />

uswrebs win Senaxvas: _ kodireba Tu dekodireba?<br />

axla Zalian advilia amaze pasuxi, magram aseve<br />

swrafad gaixsenebT, ras moiazrebs dekodirebis<br />

cneba da aseve darwmunebuli iqnebiT Tqveni<br />

pasuxis sisworeSi am momentidan ramdenime Tvis<br />

Semdeg? sakiTxi, Tu rogor aris SesaZlebeli<br />

erTi biti specifikuri informaciis amotana<br />

mexsierebaSi arsebuli uzarmazari raodenobis


suraTi 8.3<br />

informaciis gadasvla xangrZliv mexsierebaSi da misi<br />

aRdgena<br />

mexsierebis TeoriebSi aRwerilia informaciis gadasvla xangrZliv<br />

mexsierebaSi da iqidan misi cnobierebaSi amotana Tu gamoiyeneba. TeoriebSi<br />

informaciis Tavdapirveli aRbeWdva miewereba sensorul da xangrZliv<br />

mexsierebas; informaciis gadasvla xangrZliv mexsierebaSi _ Senaxvas,<br />

xolo informaciis gadmosvla ukan _ muSa mexsierebaSi _ aRdgenas<br />

informaciidan, udides interess iwvevs im<br />

fsiqologTa Soris, romelTa mizanic aris imis<br />

garkveva, Tu rogor muSaobs mexsiereba da rogor<br />

SeiZleba misi gaumjobeseba.<br />

marTalia, kodirebis, Senaxvisa da aRdgenis,<br />

rogorc damoukidebeli mnemuri procesebis,<br />

daxasiaTeba SedarebiT advilia, magram am sam<br />

process Soris urTierTmoqmedeba sakmaod rTulia.<br />

magaliTad, imisaTvis, rom Tqvens mexsierebaSi<br />

vefxvis aRbeWdva moxdes, saWiroa, rom<br />

vefxvis cneba gqondeT; aseve, imisaTvis, rom<br />

mexsierebaSi Cajdes Semdegi winadadeba: _ „is<br />

iseTive patiosania, rogorc benediqt arnoldi~,<br />

saWiroa, rom TiToeuli sityvis mniSvneloba<br />

gavixsenoT, unda vicodeT inglisuri gramatikis<br />

wesebi, romlebic sityvebs winadadebebad kravs,<br />

dabolos, Sesabamis kulturasTan dakavSirebul<br />

informaciasac unda vflobdeT, kerZod, Tu<br />

rogori patiosani iyo benediqt arnoldi,<br />

revoluciuri omis es cnobili moRalate.<br />

axla Tqven ukve mzad xarT, ufro Rrmad<br />

gaecnoT informaciis kodirebis, Senaxvisa da<br />

aRdgenis procesebs. Semdgom Cven xanmokle<br />

mexsierebis formebs ganvixilavT, sensoruli<br />

mexsierebiT daviwyebT da xangrZlivi mexsierebis<br />

formebze gadavalT (sur. 8.3); agixsniT,<br />

rogor vixsomebT da ratom gvaviwydeba. Cveni<br />

mizania, rom samudamod gaacnobieroT, Tu sad<br />

da rogor iyenebT Tqvens mexsierebas. vimedovnebT,<br />

rom es Tqveni mexsierebis zogierTi aspeqtis<br />

gamosworebaSi dagexmarebaT.<br />

Sejameba<br />

mexsierebas ganvsazRvravT, rogorc informaciis<br />

gadamuSavebis process. fsiqologebi<br />

Seiswavlian mexsierebis sistemaSi informaciis<br />

Sesvlasa da gamosvlas. ebinghausi iyo mexsierebis<br />

pirveli mkvlevari, romelmac Seqmna<br />

kvlevis meTodologia da aRmoaCina daviwyebis<br />

siswrafis fundamenturi kanonzomierebani. arsebobs<br />

mogonebis eqsplicituri da implicituri<br />

formebi. mexsierebis zogierTi forma Seicavs<br />

deklaraciul mexsierebas _ faqtebis Sesaxeb<br />

codnas. zogierTi forma ki _ procedurul<br />

informacias _ codnas, rogor Sesruldes esa<br />

Tu is amocana. kodirebis, Senaxvisa da aRdgenis<br />

Zireuli procesebi kompleqsurad moqmedeben<br />

da gvexmarebian axali gamocdilebis SeZenasa<br />

da gamoyenebaSi.<br />

sensoruli mexsiereba<br />

daviwyoT mexsierebis zogierTi formis sisustis<br />

demonstraciiT. 8.4 suraTze sakmaod<br />

rTuli vizualuri scenaa gamosaxuli. gTxovT,<br />

momentalurad (daaxloebiT 10 wamis ganmavlobaSi)<br />

SexedoT mas da Semdeg furceli daafaroT.<br />

amis Semdeg ramdenime kiTxvas dagisvamT<br />

suraTTan dakavSirebiT:<br />

sensoruli mexsiereba (Sensory memory) _<br />

sensoruli mexsiereba<br />

273


Tavi 8 / mexsiereba<br />

274<br />

suraTi 8.4<br />

ramdens daixsomebT am<br />

scenidan?<br />

aTi wamis ganmavlobaSi uyureT am<br />

naxats, Semdeg furceli daafareT<br />

da ecadeT, upasuxoT teqstSi<br />

dasmul SekiTxvebs. Cveulebriv,<br />

xatiseburi mexsiereba mxedvelobiTi<br />

velidan mcire xniT mxolod<br />

wamier xats inaxavs.<br />

1. ra iaraRi uWiravs patara biWs suraTis<br />

qveda nawilSi?<br />

2. ras akeTebs kaci suraTis zeda nawilis<br />

SuaSi?<br />

3. suraTis dabal marjvena kuTxeSi qals<br />

qolga marjvena xelSi uWiravs Tu marcxenaSi?<br />

am kiTxvebze pasuxis gasacemad, albaT, suraTze<br />

xelmeored daxedva mogindebaT, ara?<br />

sabednierod, amgvari, xelmeored gadaxedvis<br />

SesaZlebloba Cadebulia Tqvens mexsierebaSi.<br />

fsiqologebi varaudoben, rom sensoruli<br />

mexsiereba yovel sensorul modalobas gaaCnia.<br />

TiToeuli sensoruli mexsiereba gamRizianeblis<br />

fizikur Tvisebas wamis, an wamze naklebi<br />

drois ganmavlobaSi inaxavs. es mexsiereba kidev<br />

ufro afarToebs garemodan informaciis miRebis<br />

SesaZleblobas. am azris naTelsayofad mxedvelobiT<br />

da smeniT sensorul mexsierebaze Catarebul<br />

ramdenime gamokvlevas moviyvanT.<br />

xatiseburi mexsiereba (Iconic memory) _<br />

xatiseburi mexsiereba<br />

mexsierebis mkvlevrebma sensorul mexsierebas<br />

sensorul sferoSi xatiseburi mexsiereba uwodes<br />

(Naisser, 1967). xatiseburi mexsiereba umciresi<br />

drois ganmavlobaSi inaxavs aRqmuli informaciis<br />

Zalian did raodenobas. xatiseburi mexsiereba,<br />

anu xati daaxloebiT wamis naxevars<br />

grZeldeba. pirvelad masze dakvirveba moxda<br />

eqsperimentSi, sadac cdis pirebs, ekranze wamis<br />

mexuTedis ganmavlobaSi miwodebuli informaciis<br />

aRdgena evalebodaT.<br />

saidan<br />

viciT<br />

xatiseburi mexsiereba<br />

jorj sperlingi (1969-1963) cdis pirebs<br />

awvdida asoebsa da cifrebisgan Sedgenil<br />

sam mwkrivs


7 1 V F<br />

X L 5 3<br />

B 4 W 7<br />

cdis pirebs sTxovdnen ori gansxvavebuli<br />

amocanis Sesrulebas. masalis mTlianad<br />

aRdgenis SemTxvevaSi maT unda aRedginaT<br />

maqsimaluri raodenoba, rasac SeZlebdnen.<br />

Cveulebriv, am SemTxvevaSi daaxloebiT<br />

oTxi wevris aRdgena xdeboda.<br />

cdis pirTa meore nawils masalis nawilobriv<br />

aRdgenas sTxovdnen, anu am dros<br />

maT mxolod erTi mwkrivi unda aRedginaT.<br />

masalis miwodebis Semdeg gaismoda dabali,<br />

saSualo, an maRali bgeriTi signali,<br />

romelic cdis pirs miuTiTebda, romeli<br />

mwkrivi unda aRedginaT. sperlingma daadgina,<br />

rom ganurCevlad imisa, romeli mwkrivis<br />

aRdgenas mosTxovdnen, cdis pirebi am<br />

mwkrivs srulad aRadgendnen.<br />

imis gamo, rom cdis pirebs zustad SeeZloT<br />

aRedginaT bgeriTi signalis Sesabamisi nebismieri<br />

mwkrivi, sperlingma daaskvna, rom mTeli<br />

miwodebuli informacia xatisebur mexsierebaSi<br />

gadadis. es miuTiTebs am ukanasknelis did<br />

moculobaze. amave dros, masalis sruli da<br />

nawilobrivi aRdgenis meTodiT gansxvavebuli<br />

raodenobiT masalis aRdgena gviCvenebs, rom<br />

informaciis swrafi daviwyeba xdeba: masalis<br />

sruli aRdgenis moTxovnis SemTxvevaSi cdis<br />

pirebs ar SeeZloT xatisebur mexsierebaSi<br />

asaxuli mTeli informaciis srulad mogoneba.<br />

es dadasturda eqsperimentSi, romlis drosac<br />

bgeriTi signalis miwodeba masalis eqspoziciis<br />

Semdeg odnav dagvianebiT xdeboda. 8.5 suraTze<br />

Cans, rom intervalis gaxangrZliveba nulidan<br />

erT wamamde aRdgenili wevrebis raodenobas<br />

amcirebs. fsiqologebma zustad gamoiangariSes<br />

is dro, romelic xatiseburi mexsierebidan informaciis<br />

waSlas sWirdeba (Gegenfurtner & Sperling,<br />

1993; Loftus et al., 1992). imisTvis, rom maqsimalurad<br />

cota ram daikargos Cveni mxedvelobiTi samyarodan,<br />

mexsierebis procesebma Zalian swrafad<br />

unda gadaitanon informacia ufro myar sacavSi.<br />

gaiTvaliswineT, rom xatiseburi mexsiereba<br />

ar aris fotografiuli mexsierebis sinonimi,<br />

rogorc amas SeiZleba zogierTi Tvlides. fotografiuli<br />

mexsierebis teqnikuri cnebaa<br />

eideturi warmodgena: _ xalxs, romelsac gaaCnia<br />

eideturi warmodgenebi, SeuZlia ufro didi<br />

xnis ganmavlobaSi, vidre xatisebur mexsierebas,<br />

detalebSi aRadginos suraTi _ TiTqos aRiqvams<br />

da aRwers mas. „xalxi~ realurad bavSvebia,<br />

radgan dadgenil iqna, rom bavSvTa Soris 8%,<br />

xolo mozrdilTa Soris 0%-ia eidetikosi (Neath,<br />

1998). ar arsebobs met-naklebad damakmayofilebeli<br />

Teoria, romelic axsnida, Tu ratom qreba<br />

asakTan erTad eideturi warmodgenebi (Crowder,<br />

1992). miuxedavad amisa, Tu Tqven, am wignis<br />

mkiTxveli, damamTavrebeli klasis moswavle<br />

an kolejis studenti xarT, Tqven namdvilad<br />

ar geqnebaT eideturi warmodgenebi.<br />

eqo-mexsiereba<br />

bgerebze sensorul mexsierebas eqo-mexsiereba<br />

ewodeba. eqo mexsiereba, iseve rogorc xatiseburi,<br />

mcire xniT inaxavs ufro met infor-<br />

suraTi 8.5<br />

mogoneba nawilobrivi aRdgenis<br />

meTodiT<br />

uwyveti mrudi gviCvenebs nawilobrivi<br />

aRdgenis meTodiT daxsomebuli masalis<br />

saSualo raodenobas rogorc uSualod<br />

miwodebis Semdeg, ise mogvianebiT. SedarebisTvis,<br />

wyvetili xaziT mocemulia masalis<br />

mogoneba sruli aRdgenis meTodiT<br />

(sperlingi, 1960).<br />

sensoruli mexsiereba<br />

275


Tavi 8 / mexsiereba<br />

276<br />

macias, vidre daviwyebamde misi aRdgenis unari<br />

gaaCnia adamians (Crowder & Morton, 1969; Darvin et al.,<br />

1967). eqo-mexsiereba, xatisebur mexsierebasTan<br />

SedarebiT, 5-10 wamiT metxans grZeldeba. misi<br />

aseTi xangrZlivoba SeiZleba droSi bgeraTa<br />

Tanmimdevari urTierTdakavSirebis gzebs davukavSiroT.<br />

magaliTad, rodesac vusmenT winadadebas,<br />

yoveli bgeris Tanmimdevari Semosvla<br />

xdeba Cvens yurSi. eqo-mexsiereba gvexmareba,<br />

rom es calkeuli bgerebi mTlianobebad Seikras.<br />

eqo-mexsierebaze Catarebulma gamokvlevebma<br />

gamoavlina sensoruli mexsierebis meore mniSvnelovani<br />

Tviseba: axlad Semosuli informacia<br />

advilad gandevnis winas. Tu vinme sityvaTa<br />

mwkrivs gikiTxavT, yoveli axali sityva gadaaadgilebs<br />

winas eqo-mexsierebaSi. mkvlevrebi Tavidanve<br />

darwmunebulni iyvnen, rom bgeraTa msgavseba<br />

gansazRvravs sityvaTa amovardnas eqomexsierebidan<br />

(Crowder, 1976), magram axla ukve<br />

viciT, rom amis mizezi msmenelis mier smeniTi<br />

gamRizianeblebis kategorizaciac SeiZleba iyo<br />

(Ayres et al., 1979). garedan smeniTi informaciis<br />

Semosvlisas Tqven am gamRizianeblebis nakadis<br />

nawilebad dayofas axdenT _ gansazRvravT, romeli<br />

bgerebi erTiandeba mTlianobebad. eqomexsiereba<br />

damokidebulia imaze, Tu rogor ajgufebT<br />

smeniTi modalobiT Semosul gamocdilebas<br />

(LeCompte & Watkins, 1995).<br />

saidan<br />

viciT<br />

kategorizacia gavlenas axdens eqomexsierebaze<br />

studentebze Catarda mexsierebis eqsperimenti,<br />

sadac maT ekiTxebodaT asoTa<br />

mwkrivi, romelsac sufiqsi mosdevda.<br />

sufiqsi yovelTvis erTi saxis iyo da<br />

JRerda, rogorc Txis kikini _ mee. eqsperimentis<br />

erT seriaSi monawile cdis<br />

pirebi darwmunebulni iyvnen, rom es xma<br />

namdvilad cxvars ekuTvnoda, xolo meore<br />

seriaSi ki darwmunebulni iyvnen, rom am<br />

xmas adamiani gamoscemda (rac, marTlac,<br />

ase iyo). aRmoCnda, rom sufiqsi mxolod<br />

im SemTxvevebSi Sedioda eqo-mexsierebaSi,<br />

Tu cdis pirebi Tvlidnen, rom xma adamianis<br />

iyo (Neath et al., 1993).<br />

yuradReba imas miaqcieT, rom moqmedi fizikuri<br />

gamRizianebeli erTi da igive iyo, magram<br />

mxolod maSin irRveoda eqo-mexsiereba, rodesac<br />

cdis pirebi mwkrivis da mee-s kategorizacias<br />

axdendnen (asoebsac da sufiqssac adamianis xmiT<br />

wakiTxulad miiCnevdnen). amrigad, kodirebis<br />

da Senaxvis ukve uadres safexurze mniSvneloba<br />

aqvs informaciis gadamuSavebas.<br />

Tqven, albaT, dasvamT kiTxvas: ratom aqvs<br />

sensorul mexsierebas ori ZiriTadi niSani –<br />

wamebis manZilze grZeldeba da advilad irRveva.<br />

saqme isaa, rom es niSnebi garemosTan Cvens<br />

urTierTobas asaxavs. Cvenze mudmivad moqmedebs<br />

axali mxedvelobiTi da smeniTi gamRizianeblebi.<br />

es axali informacia gadamuSavebas moi-<br />

Txovs. sensoruli mexsierebis xangrZlivoba<br />

sakmarisia imisaTvis, rom garemos cvalebadoba<br />

asaxos, magram arc imdenad Zlieria, rom winaaRmdegoba<br />

gauwios axal sensorul STabeWdilebebs.<br />

Cven Semdgom mexsierebis gadamuSavebis<br />

im saxeebs ganvixilavT, romlebic SesaZlebels<br />

xdian ufro xangrZlivi droiT daxsomebas.<br />

Sejameba<br />

sensoruli mexsiereba garemodan informaciis<br />

Semosvlas uzrunvelyofs. xatiseburi mexsiereba<br />

mxedvelobiTi mexsierebis formaa, romelic<br />

SesaZleblobas gvaZlevs didi raodenobis<br />

informacia umciresi drois manZilze SevinaxoT.<br />

eqo _ mexsiereba asaxavs gamRizianeblebs, Tumca,<br />

is ufro didxans grZeldeba, vidre xatiseburi<br />

mexsiereba, mas axali informacia ufro advilad<br />

arRvevs.<br />

xanmokle mexsiereba da muSa<br />

mexsiereba<br />

sanam am Tavis wakiTxvas daiwyebdiT, Tqven,<br />

SeiZleba, arc icodiT, rom xatiseburi da eqomexsiereba<br />

gqondaT, magram SeiZleba icodiT<br />

kidec, rom gagaCniaT mexsierebis iseTi forma,<br />

eqo-mexsiereba (Echoic memory) _ mexsiereba,


omelic mxolod xanmokle droiT informaciis<br />

Senaxvas uzrunvelyofs. ganvixiloT Zalian<br />

Cveulebrivi SemTxveva, rodesac satelefono<br />

wignSi amoikiTxeT nacnobis telefonis nomeri.<br />

Tu es nomeri dakavebulia, Tqven isev dagWirdebaT<br />

telefonebis wignSi Caxedva. es magaliTi gasagebs<br />

xdis, Tu ratom gamoyves mkvlevrebma mexsierebis<br />

calke forma, romelsac xanmokle mexsiereba<br />

uwodes.<br />

Tqven ar unda warmoidginoT, rom xanmokle<br />

mexsiereba specialuri adgilia, sadac daxsomebuli<br />

masala Sedis; is meqanizmi ufroa,<br />

romelic SemecnebiT SesaZleblobebs warmodgenaTa<br />

momcro sqemaze uyris Tavs (Covan, 1999;<br />

Shiffrin, 1993), magram xanmokle mexsierebis resursebi<br />

Zalian cvalebadi da aramyaria. Tu telefonis<br />

nomris magaliTs gavixsenebT, imisTvis,<br />

rom ar dagaviwydeT informacia (am SemTxvevaSi<br />

telefonis nomeri), Tqven sagangebo zomebi unda<br />

miiRoT, raTa ufro saimedod aRbeWdoT is. Cven<br />

ufro farTod xanmokle mexsierebis im tipis<br />

SesaZleblobebs gavecnobiT, romelic eqsplicituri<br />

mexsierebis ganxorcielebas uwyobs<br />

xels. amas imitom vusvamT xazs, rom implicituri<br />

mexsierebis xanmokle formebis Seswavla mkvlevrebma<br />

mxolod axla daiwyes (McKone & Trynes,<br />

1999). winaswari monacemebiT, implicitur mexsierebasac<br />

SeiZleba gaaCndes xanmokle forma, saidanac<br />

informacia implicituri mexsierebis<br />

xangrZliv formaSi gadava.<br />

amave qveTavSi Cven informaciis mexsierebaSi<br />

gadamuSavebis kidev erT formas SevexebiT,<br />

romelic azrebisa da qcevebis Tanmimdevar da<br />

yovelwuTier mimdinareobas gansazRvravs. es<br />

aris muSa mexsiereba. rogorc vnaxavT, muSa<br />

mexsiereba gamoiyeneba iseTi amocanebis Sesasruleblad,<br />

rogoricaa metyveleba da msjeloba<br />

(Baddeley, 1986). davuSvaT, Tqven cdilobT, daixsomoT<br />

telefonis nomeri da iwyebT fanqris<br />

da qaRaldis Zebnas, raTa CaiweroT is. Tqveni<br />

xanmokle mexsiereba gaZlevT SesaZleblobas,<br />

SeaCeroT telefonis nomeri Tqvens mexsierebaSi,<br />

muSa mexsiereba ki arCevs da iyenebs im fsiqikur<br />

xanmokle mexsiereba (Short-term memory (STM) _ mexsiereba,<br />

operaciebs, romlebic xels Seuwyoben Zebnis<br />

procesis warmatebiT dasrulebas. ganxilva<br />

xanmokle mexsierebaze saubriT daviwyoT.<br />

xanmokle mexsierebis<br />

moculobis SezRuduloba<br />

xanmokle mexsierebis ZiriTadi funqcia erTjeradi<br />

aRqmiT informaciis uSualo aRbeWdvaa<br />

cnobierebaSi. me-5 TavSi aRvniSneT, rom yurad-<br />

Rebis funqcia gare samyarodan garkveul obieqtTa<br />

da movlenaTa seleqciaa. ramdenadac Tqveni<br />

yuradRebis moculoba SezRudulia, imdenad,<br />

SezRuduli iqneba xanmokle mexsierebaSi Semosuli<br />

informaciis raodenoba. xanmokle mexsierebis<br />

SezRudul moculobas yuradRebis SezRuduloba<br />

ganapirobebs.<br />

xanmokle mexsierebis moculobis dasadgenad<br />

mkvlevrebma uSualo mexsierebis testi gamoiyenes.<br />

SeiZleba, odesaRac Tqvenc SegisrulebiaT<br />

msgavsi amocana:<br />

erTxel waikiTxeT mocemuli cifrebi, xolo<br />

Semdeg CamowereT igive TanmimdevrobiT, ramdensac<br />

SeZlebT:<br />

8 1 7 3 4 9 4 2 8 5<br />

ramdeni CamowereT sworad?<br />

axla waikiTxeT asoebisgan Semdgari mwkrivi<br />

da, aseve, ramdensac SeZlebT, aRadgineT igive<br />

TanmimdevrobiT.<br />

I M R S O F L P T Z B<br />

ramdeni aRadgineT sworad?<br />

Tu Tqven sxva adamianebisgan ar gamoirCeviT,<br />

daaxloebiT xuTidan cxra erTeuls aRadgenT.<br />

jorj mileris (George Miller, 1976) mixedviT, adamiani<br />

saSualod ixsomebs Svid (plus, an minus<br />

or) erTeuls, romelsac igi „magiur cifrs~<br />

uwodebda. es vrceldeba SemTxveviTi wesiT<br />

ganlagebuli cifrebis, asoebis, marcvlebis,<br />

sityvebis da nebismier azrian Tu nacnob<br />

masalaze.<br />

uSualo mexsierebis testiT xanmokle mexsierebis<br />

SesaZleblobebi gadafasebulia, radganac<br />

cdis pirebs SesaZlebloba aqvT, amocanis<br />

Sesasruleblad sxva wyaroebic gamoiyenon. gaixseneT,<br />

magaliTad, rom eqo-mexsiereba SesaZleblobas<br />

gaZlevT, xmamaRla wakiTxuli masalidan<br />

ukeT daixsomoT bolo ramdenime wevri<br />

xanmokle mexsiereba da muSa mexsiereba<br />

277


Tavi 8 / mexsiereba<br />

278<br />

(Tu sufiqsi ar erTvis Tan). arsebobs faqtorebi,<br />

romlebic amcireben xanmokle mexsierebis<br />

moculobas oridan oTxamdec ki (Crowder, 1976),<br />

magram Tu mxolod es aris is raodenoba, riTac<br />

iwyebT informaciis SeZenas, maSin ratom aris,<br />

rom xSirad verc amCnevT Tqveni mexsierebis<br />

aseT SezRudulobas?<br />

xanmokle mexsierebis<br />

mniSvneloba<br />

miuxedavad imisa, rom xanmokle mexsierebis<br />

moculoba sakmaod SezRudulia, es mexsiereba<br />

Tavis funqcias mainc warmatebiT asrulebs ori<br />

mizezis gamo: pirveli, mas aqvs informaciis<br />

ganmtkicebis SesaZlebloba ganmeorebebisa da<br />

dajgufebis saSualebiT da, meore, xanmokle<br />

mexsierebidan informaciis amotana Zalian swrafad<br />

xdeba.<br />

ganmeoreba<br />

Tqven, albaT, SegimCneviaT, rom saukeTeso<br />

gza Tqveni nacnobis erTxel amokiTxuli telefonis<br />

nomris daxsomebisaTvis ramdenjerme misi<br />

gonebaSi (an xmamaRla) ganmeorebaa. daxsomebis<br />

am teqnikas SemaCerebeli ganmeoreba ewodeba.<br />

ra mosdis ganmeorebis gareSe informacias,<br />

kargad Cans erT-erT maxvilgonier eqsperimentSi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

xanmokle mexsierebaSi ganmeorebis<br />

gareSe informaciis daviwyeba xdeba<br />

cdis pirebs ukiTxaven sam Tanxmovans,<br />

magaliTad, F, C da V-s. maT es Tanxmovnebi<br />

gansxvavebuli droiTi intervalis Semdeg<br />

unda aRadginon, romlis xangrZlivoba 3dan<br />

18 wamamde meryeobs. ganmeorebis<br />

Tavidan asacileblad, kodirebasa da<br />

aRdgenas Soris CarTulia xelis SemSleli<br />

amocana (distraqtori): cdis pirebs aZleven<br />

samniSna ricxvs da avaleben ukuRma<br />

daiTvalon samis gamoklebiT manam, sanam<br />

im sami Tanxmovnis aRdgenis niSans miscemen.<br />

eqsperimenti sxvadasxva Tanxmovnebis<br />

da gansxvavebuli droiTi intervalebis<br />

gamoyenebiT mraval cdis pirze Catarda.<br />

rogorc 8.6 suraTze Cans, aRdgenili<br />

masalis raodenoba sul ufro iklebs<br />

aRbeWdvasa da mogonebas Soris, drois<br />

zrdasTan erTad. sami wamis Semdeg ukve<br />

adgili hqonda daviwyebas, 18 wamis Semdeg<br />

ki cdis pirebs aRaraferi axsovdaT.<br />

ganmeorebis SesaZleblobis ararsebobis<br />

SemTxvevaSi aRdgenili masalis raodenoba<br />

mcirdeba drois gasvlasTan erTad (Paterson<br />

& Paterson, 1959).<br />

Sedegi aradamakmayofilebelia imis gamo, rom<br />

informaciis ganmeoreba ar moxda. aradamakmayofilebelia<br />

imitomac, rom moxda am informaciis<br />

distraqtoris masalasTan interferencia<br />

(interferenciaze Cven Semdgom vimsjelebT).<br />

Tqven, albaT, SegimCneviaT, rom rodesac<br />

wveulebaze pirovnebas gacnoben, is Tavis saxels<br />

da gvars geubnebaT, romelic xSirad swrafadve<br />

gaviwydebaT. erT-erTi ZiriTadi mizezi amisa<br />

isaa, rom saWiroa dro am saxelisa da gvaris<br />

ganmeorebisaTvis. aba, scadeT, rodesac gagac-<br />

suraTi 8.6<br />

xanmokle mexsiereba ganmeorebis<br />

gareSe<br />

rodesac intervali stimulis miwodebasa da<br />

aRdgenas Soris sxva amocaniT aris Sevsebuli<br />

(distraqtoriT), mexsierebis moculoba mcirdeba,<br />

ramdenadac intervali izrdeba.


noben adamians, manam, sanam saubars gaagrZelebdeT,<br />

gaimeoreT ramdenjerme misi saxeli da<br />

gvari.<br />

amrigad, SegviZlia davaskvnaT, rom ganmeoreba<br />

dagexmarebaT, raTa SevinarCunoT informacia<br />

xanmokle mexsierebaSi. magram, Tu es informacia<br />

sakmaod rTulia, an didia gasameoreblad, maSin<br />

mis SenarCunebaSi dajgufebis strategia dagexmarebaT.<br />

dajgufeba (Chunking)<br />

jgufi (Chank) azris matarebeli informaciis<br />

erTeulia (Anderson, 1996). es erTeuli SeiZleba<br />

erTi aso an erTi cifri, an ramdenime wevrisgan<br />

Semdgari jgufi, sityvac da winadadebac ki iyos.<br />

magaliTad, cifrebis es Tanmimdevroba 1 9 8 4 oTxi<br />

erTeulisgan Sedgeba da Tavisuflad jdeba<br />

xanmokle mexsierebis moculobaSi. magram Tu<br />

Tqven am cifrebs aRiqvamT, rogorc weliwads<br />

(1984 weli), an jorj orvelis wignis _ „1984"<br />

saTaurs, maSin es erTi erTeuli iqneba da Tqvens<br />

xanmokle mexsierebaSi sxva masalisTvisac dagr-<br />

CebaT adgili. dajgufeba (Chunking), msgavsebis<br />

an sxva maorganizebeli principis safuZvelze,<br />

dasaxsomebeli masalis patar-patara jgufebad<br />

rekonfiguraciis an xangrZliv mexsierebaSi<br />

Senaxul informaciaze dayrdnobiT ufro didi<br />

jgufebis (patterns) Seqmnis procesia (Baddeley, 1994).<br />

ramdeni erTeulisgan Sedgeba cifrebis mwkrivi<br />

_ 19411917186518121776?<br />

im SemTxvevaSi, Tu erTeulad ganixilavT<br />

TiToeul cifrs, Tqveni pasuxi iqneba „20“, xolo<br />

Tu am Tanmimdevrobas gaanawilebT amerikis<br />

SeerTebul Statebis istoriaSi momxdari omebis<br />

mixedviT, pasuxi iqneba „5~. Tu Tqven meore<br />

strategias airCevT, erTi Tvalis gadavlebiTac<br />

Zalian gagiadvildebaT igive TnmimdevrobiT am<br />

mwkrivis aRdgena, xolo Tu am mwkrivs, rogorc<br />

20 damoukidebeli erTeulisgan Semgars ganixilavT,<br />

ara Tu misi TanmimdevrobiT, aramed srulad<br />

aRdgenasac verafriT SeZlebT.<br />

Tqveni xanmokle mexsierebis moculoba<br />

aucileblad gaizrdeba, Tu Tqven didi moculobis<br />

masalis ramdenime jgufSi gaerTianebis<br />

gzas monaxavT. cnobil pirovnebas S. F-s (igi<br />

gamoCenili mrboleli iyo) 84 cifris daxsomeba<br />

SeeZlo maTi distanciis garbenis droTa mixedviT<br />

dajgufebis safuZvelze.<br />

saidan<br />

viciT<br />

dajgufebis (Chanking) upiratesoba<br />

S.F-is oqmi gviCvenebs mis gonebamaxvilobas.<br />

ramdenadac is grZel distanciebze<br />

darboda, man SeamCnia, rom mwkrivis bevri<br />

cifri SeiZleba dajgufebuliyo, rogorc<br />

garbenis dro sxvadasxva distanciaze. magaliTad,<br />

man moaxdina 34925614935 mwkrivis<br />

Semdegi saxiT dekodireba: - 3:49,2 aris<br />

sarekordo dro; 56,14 aris 10 milis distanciaze<br />

garbenis dro; 9,35 sWirdeba 2 milis<br />

garbenas. Semdgom dasaxsomebeli mwkrivis<br />

dasajgufeblad S.F. iyenebda, agreTve, asaks,<br />

RirSesaniSnav TariRebs, specialur cifrobriv<br />

kodebs. aseve, SeeZlo mas Tavisi<br />

xangrZlivi mexsiereba gamoeyenebina, raTa<br />

grZeli, SemTxveviTi wesiT dalagebuli<br />

wevrebi azrian jgufebad gaeerTianebina.<br />

magram, amave dros, S.F-s asoebze saSualo<br />

mexsiereba hqonda, radgan ar hqonda gamomuSavebuli<br />

asoTa mwkrivis dajgufebis<br />

araviTari strategia (Chase & Ericsson, 1981;<br />

Ericsson & Chase, 1982).<br />

S.F-is msgavsad, Tqvenc SegiZliaT, axlad<br />

Semosuli informaciis gadastruqtureba moaxdinoT<br />

Tqveni pirovnuli gamocdilebidan gamomdinare<br />

(magaliTad, daukavSiroT is megobrebis,<br />

an naTesavebis asaks), an daukavSiroT axali masala<br />

Tqvens xangrZliv mexsierebaSi arsebul kodebs.<br />

maSinac ki, rodesac Tqven ver SeZeliT Tqvens<br />

xangrZliv mexsierebaSi arsebuli wesebis,<br />

mniSvnelobebis Tu kodebis gamoyeneba, am strategiiT<br />

sargebloba mainc SesaZlebelia. SegiZliaT<br />

daajgufoT ritmis, riTmis, an droiTi<br />

intervalebis mixedviT (magaliTad, 181379256460dan<br />

miiRebT 4 erTeuls: 181, 379, 256 da 460).<br />

yoveldRiuri gamocdilebidan Tqven iciT, rom<br />

aseTi dajgufebis principi mSvenivrad muSaobs<br />

telefonis nomris damaxsovrebisas.<br />

xanmokle mexsierebidan informaciis<br />

aRdgena<br />

ganmeorebasa da dajgufebazea damokidebuli,<br />

Tu rogor aRibeWdeba informacia, raTa uzrunvelyofil<br />

iqnes misi Senaxva, magram am<br />

xanmokle mexsiereba da muSa mexsiereba<br />

279


Tavi 8 / mexsiereba<br />

280<br />

strategiuli midgomis gareSec aRmoCnda, rom<br />

xanmokle mexsierebidan masalis aRdgena Zalian<br />

efeqturia. saul Stenbergis klasikur gamokvlevaTa<br />

seriaSi (Saul Sternberg, 1966, 1969) gamoyenebuli<br />

iyo amocana, romelic naTelyofda im<br />

did siswrafes, romliTac cdis pirebi xanmokle<br />

mexsierebaSi Semosul informacias afasebdnen.<br />

saidan<br />

viciT<br />

xanmokle mexsierebidan masalis<br />

efeqturi aRdgena<br />

cdis pirebs didi raodenobiT Catarebuli<br />

cdebis TiToeul jerze eZleodaT<br />

dasaxsomebeli masala, romelic erTidan<br />

eqvsamde erTeuls moicavda, magaliTad,<br />

cifrebs 52946. cdidan cdamde es masala<br />

icvleboda imis mixedviT, Tu romeli da<br />

ramdeni cifri iyo miwodebuli. TiToeuli<br />

saxis masalis miwodebis Semdeg Stenbergi<br />

maSinve sTavazobda erT gamosacdel tests<br />

– cifrs, romlis Sesaxebac cdis pirebs<br />

unda eTqvaT, Sedioda Tu ara es cifri<br />

uSualod mis mier aRqmul masalaSi.<br />

damokidebuli cvladi cnobis siswrafe<br />

iyo. ramdenad swrafad SeeZlo cdis pirs<br />

daeWira xeli Rilakze, romelzec aRniSnuli<br />

iyo „diax~, raTa daedasturebina,<br />

rom axsovda, rom es cifri iyo dasaxsomebel<br />

masalaSi da daeWira xeli Rilakze<br />

aRniSvniT „ara~, raTa eCvenebina, rom darwmunebuli<br />

iyo, rom es cifri miwodebul<br />

cifrebs Soris ar iyo. Stenbergma daiTvala<br />

es dro da aRmoCnda, rom testuri<br />

masalis aRbeWdvasa da Semdeg pasuxs sWirdeboda<br />

400 miliwami, xolo 35 miliwami _<br />

am gamRizianeblis (cifris) mexsierebaSi<br />

Senaxul informaciasTan Sedarebas. erTi<br />

wami sWirdeba 30 aseT Sedarebas. rogorc<br />

vxedavT, xanmokle mexsierebidan informaciis<br />

aRdgena araCveulebrivad efeqturi<br />

aRmoCnda.<br />

miuxedavad imisa, rom Stenbergis Sedegebis<br />

asaxsnelad gansxvavaebuli Teoriebi iyo Semo-<br />

Tavazebuli (Ratcliff, 1978. Townsend, 1971, 1990),<br />

yvela Tanxmdeba, rom xanmokle mexsierebidan<br />

informaciis amotana Zalian swrafad xdeba.<br />

modiT, gavakeToT garkveuli daskvnebi am aRmo-<br />

Cenidan da paraleli gavavloT did samecniero<br />

biblioTekasTan. mocemul biblioTekaSi wignebis<br />

didi raodenobaa (aRsaqmel STabeWdilebaTa<br />

didi raodenoba), magram, Tqvenda samwuxarod,<br />

yovel jerze mxolod sami wigniT sargeblobis<br />

ufleba gaqvT (xanmokle mexsierebis SezRuduli<br />

moculoba). davuSvaT, rom yoveli msurveli<br />

wigns Zalian swrafad kiTxulobs (xanmokle<br />

muSa mexsiereba (Working memory) _ mexsierebis<br />

unari, romelic gamoiyeneba, rogorc iseTi<br />

amocanebis Tanmxlebi, rogoricaa mizezobrioba<br />

da metyveleba. Sedgeba fonologiuri yulfis,<br />

sivrciT-vizualuri matricisa da centraluri<br />

aRmasruleblisagan.<br />

dajgufeba (Chunking) _ informaciis calkeul<br />

wevrTa dajgufebis procesi msgavsebis an sxva<br />

maorganizebeli principis safuZvelze.


atom aris informaciis aRdgena xanmokle<br />

mexsierebidan biblioTekaSi wignis<br />

monaxvis analogiuri?<br />

mexsierebidan informaciis amotanis siswrafe).<br />

aseTi unaris gamo Tqven mSvenivrad isargeblebT<br />

biblioTekiT da iSviaTad gaacnobierebT biblioTekaSi<br />

moqmed ganawess sami wignis gatanis<br />

Sesaxeb. Tqveni xanmokle mexsierebac msgavs<br />

samuSaos asrulebs informaciis miRebasa da<br />

efeqtur aRdgenas Soris.<br />

muSa mexsiereba<br />

Cven gansakuTrebiT gavamaxvileT yuradReba<br />

xanmokle mexsierebaze da im rolze, romelsac<br />

xanmokle mexsiereba asrulebs axali informaciis<br />

eqspliciturad aRbeWdvis procesSi. rogorc<br />

adre aRvniSneT, Tqven gWirdebaT kidev<br />

iseTi mexsiereba, romelic mudmiv aqtivobaSia<br />

da nebismier momentSi nebismieri Tqveni moqmedebis<br />

ganxorcielebis SesaZleblobas mogcemT,<br />

mexsierebis im formebisgan gansxvavebiT, romelic<br />

faqtebis aRbeWdvas udevs safuZvlad. amave<br />

dros, aucilebelia mexsierebis TvalsaCino<br />

Sedegis gamovlenamde mimdinare procesebic.<br />

gaxsovT, albaT, am Tavis dasawyisSi Cven gTxoveT<br />

dagexsomebinaT ricxvi. SegiZliaT moigonoT<br />

es ricxvi? Tu SeZeliT misi mogoneba, maSasadame,<br />

Tqven aqtiurad warmoidgineT daxsomebuli<br />

ricxvi – es mexsierebis sxva funqciaa. Tu Cven<br />

gTxovT, gaakeToT raRac ufro rTuli, magaliTad,<br />

gadaisroloT burTi erTi xelidan<br />

meoreSi da paralelurad ukuRma iTvaloT samis<br />

gamoklebiT 132-dan, am SemTxvevaSi Tqven mexsierebas<br />

ufro met moTxovnebs uyenebT. mkvlevrebma<br />

gaaanalizes mexsierebis is funqciebi,<br />

romlebic yoveldRiur cxovrebaSi gWirdebaT<br />

da Seqmnes Teoria muSa mexsierebis Sesaxeb,<br />

sadac es ukanaskneli klasikuri xanmokle mexsierebis<br />

formad ganixiles (Healy & McNamara, 1996).<br />

alan bedlim da misma kolegebma (Alan Baddeley,<br />

1986, 1992; Baddeley, Andrade, 2000) muSa mexsierebaSi<br />

sami komponenti gamoyves:<br />

fonologiuri sacavi: masSi xdeba enaze<br />

(metyvelebaze) dafuZnebuli informaciis Semosvla<br />

da misi gamoyeneba. fonologiuri sacavi<br />

nawilobriv emTxveva xanmokle mexsierebas. rodesac<br />

daxsomebis mizniT imeorebiT am wuTSi<br />

mosmenil TqvenTvis ucnob telefonis nomers,<br />

am dros fonologiuri sacavis moqmedebas<br />

eyrdnobiT;<br />

mxedvelobiT-sivrciTi sqema: _ is fonologiuri<br />

sacavis msgavs funqcias asrulebs, oRond<br />

sivrciTi da mxedvelobiTi STbeWdilebebis<br />

mimarT. Tu, magaliTad, vinme gkiTxavT, ramdeni<br />

merxia Tqvens auditoriaSi, Tqven mxedvelobiTsivrciTi<br />

sqemis SesaZleblobebs iyenebT auditoriis<br />

warmosadgenad da Semdeg iTvliT merxebis<br />

raodenobas;<br />

centraluri aRmasrulebeli _ aq xdeba<br />

yuradRebaze kontroli da fonologiuri sacavidan<br />

da sivrciT-mxedvelobiTi sqemidan<br />

miRebuli informaciis koordinacia. yovelTvis,<br />

rodesac gaqvT amocana, romelic fsiqikur procesTa<br />

koordinacias moiTxovs, Tqven centraluri<br />

aRmasruleblis funqcias eyrdnobiT,<br />

romelic warmarTavs Tqvens fsiqikur SesaZleblobebs<br />

amocanis sxvadasxva aspeqtis gadasawyvetad<br />

(am sakiTxs me-9 TavSi davubrundebiT).<br />

xanmokle mexsierebis muSa mexsierebis cnebis<br />

ufro farTo konteqstSi Seyvana amtkicebs im<br />

mosazrebas, rom xanmokle mexsiereba procesia<br />

da ara _ lokaluri adgili. SemecnebiTi saqmianoba,<br />

magaliTad, metyvelebis procesi Tu<br />

problemuri situaciis gadawyvetis msgavsi kognituri<br />

aqtioba, bevri gansxvavebuli elementis<br />

swraf da Tanmimdevar amoqmedebas da CarTvas<br />

moiTxovs. muSa mexsiereba SegiZliaT ganixiloT,<br />

rogorc aucilebeli elementebis sagangebo da<br />

xanmokle mobilizacia. Tu gindaT, ukeT daak-<br />

xanmokle mexsiereba da muSa mexsiereba<br />

281


Tavi 8 / mexsiereba<br />

282<br />

cxrili 8.1<br />

muSa mexsierebis moculobis teqsti<br />

waikiTxeT es winadadebebi xmamaRla da Semdeg<br />

scadeT gaixsenoT TiToeuli winadadebis bolo<br />

sityvebi.<br />

kaci patronobda gogonas, rodesac is skolis<br />

moswavle iyo, xolo, roca studenti gaxda,<br />

mosvenebas aRar aZlevda.<br />

mas hqonda gawelili Tavis qala, romelic mis<br />

mxrebze ise idga, rogorc msxali langarze.<br />

cifruli eleqtronikis nawarmi mniSvnelovan<br />

rols Seasrulebs Tqvens momavalSi.<br />

taqsim auxvia miCiganis prospeqtze, saidanac tbis<br />

sruli xedi iSleboda.<br />

bolosdabolos, roca man Tvalebi gaaxila,<br />

triumfis sxivic da gabrazebis Crdilic ukve<br />

gamqraliyo.<br />

wyaro: deinmeni & karpenteri, 1980.<br />

virdeT romelime fizikur obieqts, SegiZliaT<br />

ufro metad gamokveToT is; muSa mexsierebas<br />

Tqveni fsiqikuri obieqtebis _ mexsierebis<br />

warmodgenebis naTlad asaxvac SeuZlia. muSa<br />

mexsiereba koordinacias uwevs, agreTve, am<br />

obieqtebTan dakavSirebul aqtivobebs.<br />

mecnierebma daamtkices, rom muSa mexsierebis<br />

mixedviT adamianebi individualurad gansxvavdebian<br />

erTmaneTisgan (Daneman, Merikle, 1956;<br />

Jenkins et. al., 1999). erT-erTi ZiriTadi kriteriumi<br />

amis dasadgenad muSa mexsierebis moculobaa.<br />

am mizniT, mkvlevrebi cdis pirebs winadadebaTa<br />

seriis xmamaRla wakiTxvas da, Semdeg, TiToeuli<br />

winadadebis bolo sityvebis aRdgenas sTxoven.<br />

8.1 cxrilSi sacdelad warmogidgenT ramdenime<br />

aseT winadadebas. am amocanis Sesruleba arc<br />

ise martivia. dadgenilia, rom maT, vinc saSualod<br />

4 an met erTeuls ixsomebs, kargi mexsierebis<br />

moculoba aqvT, xolo Tu 2,5 erTeuls an<br />

naklebs ixsomebs - mcire moculoba. es gansxvavebuli<br />

amocanebis gamoyenebiT Catarebuli<br />

mravali cdidan gamoyvanili saSualo monacemia.<br />

ase rom, 8.1 cxrilSi motanili testidan amaze<br />

mets sakuTari Tavis Sesaxeb verafers SeityobT.<br />

imis gamo, rom muSa mexsierebis moculoba imis<br />

sazomia, Tu Tavisi xanmokle kognituri procesebis<br />

gamoyenebis ra SesaZleblobebi aqvs<br />

individs, mecnierebi mas gansxvavebul amocanebze<br />

SesaZlo pasuxTa prognozirebisaTvis<br />

iyeneben.<br />

saidan<br />

viciT<br />

muSa mexsierebis moculoba gavlenas<br />

axdens teqstis daxsomebaze<br />

mecnierebma gamoyves individTa sami<br />

jgufi, romelTagan TiToeuls, Sesabamisad,<br />

hqonda maRali, saSualo da dabali mexsierebis<br />

moculoba. TiToeul cdis pirs<br />

sTxovdnen waekiTxaT moTxroba „mSvenieri<br />

Zveli saxlis~ Sesaxeb, erTi mxriv,<br />

myidvelis da, meore mxriv, mZarcvelis<br />

poziciidan. moTxrobaSi aRwerili sagnebi<br />

da faqtebi savsebiT sakmarisi iyo rogorc<br />

erTi, ise meore poziciis gansamtkiceblad.<br />

magaliTad, saxlis moZvelebul saxuravs<br />

upirispirdeboda monetebis Zveli koleqcia.<br />

mkvlevrebs ainteresebdaT, ra gavlenas<br />

moaxdenda maT mexsierebaze is pozicia,<br />

romelic maT moTxrobis kiTxvisas hqondaT.<br />

cdis pirebs sTxovdnen, orjer aRedginaT<br />

moTxroba – erTxel Tavdapirveli<br />

poziciis mixedviT (myidveli an mZarcveli)<br />

da Semdeg meore poziciis safuZvelze<br />

(axla warmoidgine, rom xar...). cdis pirebs,<br />

romelTac mexsierebis didi moculoba<br />

hqondaT, meore poziciidanac sakmao<br />

masalis aRdgena SeeZloT, rac ver SeZles<br />

sxva cdis pirebma (Lee-Sammons & Whitney,<br />

1991).<br />

mkvlevrebma daaskvnes, rom mcire da saSualo<br />

moculobis mexsierebis mqone cdis pirebi Tavidanve<br />

irCeven pozicias da am poziciidan xdeba,<br />

ZiriTadad, moTxrobis informaciis gadamuSaveba.<br />

didi moculobis cdis pirebs ki SeuZliaT orive<br />

poziciis safuZvelze am informaciis gadamu-<br />

Saveba. eqsperimentebi, romlebSic muSa mexsierebis<br />

moculoba izomeba, xels uwyobs imis<br />

garkvevas, Tu ra gansazRvravs mexsierebis SesaZleblobebis<br />

gamoyenebis individualur gansxvavebebs.


dabolos: muSa mexsierebis mier xdeba Tqveni<br />

fsiqologiuri awmyos SeCereba. swored misi<br />

saSualebiT Semodis konteqstSi axali informacia,<br />

damoukidebli epizodebis erTmaneTTan<br />

dakavSireba da erTian Sinaarsad Sekvra. is<br />

gaZlevT SesaZleblobas, cvalebadi situaciis<br />

Sesabamisad, mudmivad ganaaxloT, SeavsoT Tqveni<br />

STabeWdilebebi Tu warmodgenebi da gamokveToT<br />

arsebiTi momentebi saubarSi. es yvelaferi<br />

simarTlea, radgan muSa mexsiereba gamtaris<br />

rols TamaSobs Semosul informaciasa da xangrZliv<br />

mexsierebas Soris. axla gadavideT dro-<br />

Si ufro gamZle mexsierebis formebis ganxilvaze.<br />

Sejameba<br />

xanmokle mexsierebis funqcia eqsplicituri<br />

saxiT informaciis pirveladi aRbeWdvaa. xanmokle<br />

mexsiereba oridan oTxamde erTeuls itevs.<br />

ganmeorebas SeuZlia informaciis SeCereba xanmokle<br />

mexsierebaSi. moculoba izrdeba, Tu<br />

informacia azrobriv nawilebad dajgufdeba.<br />

informaciis amotana xanmokle mexsierebidan<br />

swrafad xdeba. klasikuri xanmokle mexsierebis<br />

cneba Secvala ufro farTo, muSa mexsierebis<br />

cnebam. muSa mexsierebis sami komponenti asaxavs<br />

adamianis mier gamocdilebis SeZenis mudmiv<br />

process.<br />

xangrZlivi mexsiereba:<br />

kodireba da Senaxva<br />

ramden xans inaxeba informacia mexsierebaSi?<br />

ganvixiloT 90 wlis qalis mexsiereba, romelsac<br />

TvalnaTliv axsovs san franciskoSi 1906 wels<br />

momxdari miwisZvra da xanZari, romelic am<br />

miwisZvras mohyva. mas zustad axsovs, Tu ras<br />

ganicdida, rodesac igi sxva bavSvebTan erTad<br />

mirboda yuresTan didi brezentis tomrebis<br />

wyliT asavsebad. Semdeg mama arTmevda am svel<br />

tomrebs da asxamda saxuravze im imediT, rom<br />

saxls xanZrisgan gadaarCenda. veraviTarma<br />

Semdgomma STabeWdilebebma ver waSala is SiSi<br />

da SfoTva, romelic am patara gogonam ganicada,<br />

rodesac xedavda, Tu rogor ingreoda qalaqi.<br />

rodesac fsiqologebi xangrZlivi mexsierebis<br />

Sesaxeb saubroben, isini gulisxmoben, rom<br />

daxsomebuli Sinaarsi da STabeWdileba xSirad<br />

SeiZleba mTeli sicocxlis manZilze axsovdes<br />

adamians. aqedan gamomdinare, Teoriam unda axsnas<br />

ara mxolod is, Tu rogor inaxeba informacia<br />

didi xniT, aramed isic, Tu rogor SeuZlia<br />

mexsierebas misi aRdgena-gamoyenebac. xangrZlivi<br />

mexsiereba SegrZnebebis da xanmokle mexsierebis<br />

gziT miRebuli nebismieri saxis gamocdilebis<br />

sacavia. masSi Sedis movlenebi, informacia,<br />

emociebi, Cvevebi, sityvebi, kategoriebi, wesebi<br />

da msjelobebi. xangrZlivi mexsiereba inaxavs<br />

pirovnebis mTlian codnas samyarosa da sakuTari<br />

Tavis Sesaxeb.<br />

fsiqologebisTvis cnobilia, rom xSirad<br />

ufro advilia xangrZlivi droiT daxsomeba,<br />

Tu mis Sesaxeb winaswar garkveuli azri gaqvs.<br />

winaswari informacia gexmarebaT da erTgvari<br />

sqemis rols TamaSobs Semosuli informaciis<br />

ukeT gagebisTvis. daskvnis saxiT mexsierebis<br />

Sesaxeb Cven Semdegi unda giTxraT: Tqveni<br />

mexsiereba gacilebiT ukeTesi iqneba, Tu is<br />

pirobebi, romelSic informaciis aRbeWvda moxda,<br />

daemTxveva an maqsimalurad Tanxvdeba im pirobebs,<br />

romelSic mis aRdgenas cdilobT. amis Sesaxeb<br />

mogvianebiT visaubrebT.<br />

konteqsti da kodireba<br />

manam, sanam kodirebasa da aRdgenas Soris<br />

Sesabamisobas SevexebodeT, gvinda ganvixiloT<br />

fenomeni, romelsac „konteqstis Soks~ uwodeben.<br />

xalxiT gavsebul oTaxSi dainaxeT pirovneba,<br />

romelsac grZnobT, rom namdvilad icnobT,<br />

magram ver mogigonebiaT vin aris da mxolod<br />

met-naklebad xangrZlivi da zrdilobiani<br />

dakvirvebis Semdeg gaxsendebaT misi vinaoba.<br />

imasac acnobierebT, rom gagiWirdaT misi mogoneba,<br />

radgan mas adre sxva konteqstSi SexvdiT.<br />

ras akeTebs fostaSi werilebis ganyofilebaSi<br />

mosamsaxure qali Tqveni saukeTeso megobris<br />

wveulebaze? Tu gqoniaT Tqvens gamocdilebaSi<br />

aseTi SemTxveva, mixvdebiT ra moiazreba<br />

xangrZlivi mexsiereba (Long-term memory) _<br />

daxsomebis procesi, romelic uzrunvelyofs<br />

informaciis Senaxvas da, Semdgom, nebismier<br />

dros mis aRdgenas.<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

283


Tavi 8 / mexsiereba<br />

284<br />

kodirebis specifikurobis principSi: - mexsiereba<br />

yvelaze efeqturad maSin moqmedebs, rodesac<br />

aRdgenis procesis konteqsti kodirebis konteqsts<br />

emTxveva. vnaxoT, Tu rogor moaxdines mecnierebma<br />

am principis demonstrireba.<br />

kodirebis specifikuroba<br />

ra mniSvneloba aqvs konkretul konteqstSi<br />

informaciis swavlas? pirvelad endel tulvingma<br />

da donald tompsonma 1973 wels moaxdines<br />

kodirebis specifikurobis mniSvnelobis demonstrireba,<br />

rodesac mogonebasa da cnobas Soris<br />

Cveuli urTierTdamokidebulebis sawinaaRmdego<br />

Sedegi miiRes.<br />

saidan<br />

viciT<br />

kodirebis specifikuroba gavlenas<br />

axdens cnobasa da mogonebaze<br />

cdis pirebs sTxoven, daiswavlon<br />

sityvaTa mwkrivebi, magaliTad, vagoni _<br />

Savi, magram, amave dros, afrTxileben, rom<br />

maT unda daixsomon wyvilis mxolod meore<br />

sityva. eqsperimentis Semdeg stadiaze maT<br />

sTxoven sityvaze TeTri oTx Tavisufal<br />

asociacias. es sityva specialurad aris<br />

SerCeuli imisTvis, rom am asociaciaTa<br />

Soris sityva Savi aRmoCndes. amis Semdeg<br />

cdis pirebs sTxoven, icnon am asociaciebSi<br />

is sityva, romelTa daxsomebac maT<br />

eqsperimentis pirvel fazaSi wyvilebidan<br />

moeTxovebodaT. cdis pirebma mxolod 54%is<br />

mogoneba SeZles. xolo maSin, rodesac<br />

wyvilis pirveli wevri dausaxeles, 61 %<br />

aRadgines.<br />

ratom iyo mogoneba ukeTesi, vidre cnoba?<br />

tulvingis da tomsonis mixedviT, amis mizezi<br />

konteqstis Secvlaa. cdis pirebisTvis, romlebmac<br />

sityva Savi daixsomes vagonis konteqstSi,<br />

kodirebis specifikuroba (Encoding specificity) _<br />

es principi gulisxmobs, rom aRdgenili informaciis<br />

raodenoba matulobs, Tu daxsomebis da<br />

aRdgenis procesSi erTi da igive mimniSneblebi<br />

moqmedeben.<br />

rodesac quCaSi moZraobis wesebis<br />

daRvevis Semdeg SexvdebiT<br />

am kacs, ratom ver cnobT? mas<br />

xom wveulebaze SexvdiT?<br />

Zneli iyo misi aRdgena, roca konteqsti sityva<br />

TeTriT Seicvala. Tuki aseT mniSvnelovan<br />

cvlilebas konteqstis es minimaluri cvlileba<br />

iZleva, warmoidgineT yoveldRiur cxovrebaSi<br />

arsebuli rTuli konteqstebis cvalebadoba<br />

ramdenad did efeqts gamoiwvevs.<br />

mecnierebma SeZles mexsierebaze konteqstis<br />

sakmaod Zlieri gavlenis eqsperimentuli gamowveva.<br />

erT-erT aseT eqsperimentSi myvinTavebi<br />

swavlobdnen sityvaTa mwkrivs zRvis napirze<br />

da wyalqveS. Semdeg ki imave sityvaTa Semowmeba<br />

am or konteqstSi (napirze da wyalqveS) xdeboda.<br />

aRmoCnda, rom daxsomebis efeqturoba 50%-iT<br />

meti iyo, rodesac kodireba da aRdgena erTnair<br />

pirobebSi, erT konteqstSi xdeboda, Tumca, TviT<br />

masalas araferi saerTo ar hqonda arc napirTan<br />

da arc yvinTvasTan (Gooden & Baddeleyi, 1975). aseve,<br />

daxsomeba ukeTesia, Tu masalis aRdgenisas Tanmxlebi<br />

musika igivea, rac daxsomebisas (Balch &<br />

Lewis, 1996). Sabis eqsperimentSi daxsomebis efeqturoba<br />

ufro maRali iyo, rodesac Sokoladis<br />

sunis fonze xdeboda daxsomeba da aRdgena (Schab,<br />

1990). sunsa da konteqstis efeqts Soris<br />

urTierTkavSirze Catarebulma eqsperimentebma<br />

gamoavlina, rom yoveldRiur cxovrebaSi<br />

gansxvavebuli suni gansxvavebul gavlenas axdens<br />

konteqstis efeqtze.


saidan<br />

viciT<br />

mkveTri suni mimniSneblis rols<br />

asrulebs<br />

romeli sunia ufro mniSvnelovani<br />

mexsierebis konteqstis efeqtisTvis? am<br />

mimarTulebiT sxvadasxva sunelis gamoyenebiT<br />

ramdenime eqsperimenti Catarda. erT<br />

SemTxvevaSi es iyo cdis pirebisTvis<br />

sruliad ucxo, uCveulo sunis matarebeli<br />

osmantusi (aziuri warmoSobis mcenareulkenkrovani<br />

mcenare; Herz, 1997, gv. 375), Cveulebrivi,<br />

nacnobi suni, magram uCveulo<br />

kvleviTi laboratoriisTvis (vanili) da<br />

laboratoriisTvis Cveuli (fiWvis) suni.<br />

hipoTezis mixedviT, mxolod ori suni<br />

miipyrobda yuradRebas Tavisi siaxliTa<br />

da uCveulobiT da kodirebis procesSi<br />

CaerTveboda. hipoTeza dadasturda. miuxedavad<br />

imisa, rom kodirebasa da aRdgenas<br />

Soris 48 saaTi gavida, cdis pirebi mniSvnelovnad<br />

met sityvas ixsomebdnen (20sityviani<br />

mwkrividan), rodesac aRdgenis<br />

dros igive suni iyo oTaxSi, rac aRbeWdvisas,<br />

magram es mxolod osmantuss da<br />

vanils exeboda (Herz, 1996).<br />

suraTi 8.7<br />

am gamokvlevebSi naTlad gamoCnda, rom ara<br />

yovelgvari suni monawileobs konteqstis efeqtSi.<br />

sunis mniSvneloba SeiZleba sxvadasxva<br />

konteqstSi icvlebodes. tkbileulobis maRaziaSi<br />

SeiZleba vanilma Tavisi Zala, rogorc<br />

konteqstis elementma, dakargos.<br />

rigSi adgilmdebareobis efeqti<br />

konteqstis efeqti Cven, aseve, SeiZleba<br />

mexsierebis erT-erTi klasikuri kanonzomierebis<br />

– rigSi adgilmdebareobis efeqtis asaxsnelad<br />

gamoviyenoT. davuSvaT, Tqven unda daiswavloT<br />

sityvaTa mwkrivi. Tu Cven gTxovT, gaixsenoT<br />

TanmimdevrobiT es sityvebi, raodenoba, romelsac<br />

Tqven aRadgenT, Sesabamisi iqneba 8.7 suraTze<br />

gamosaxuli Sedegisa: _ Tqven mSvenivrad aRadgenT<br />

mwkrivis dasawyisidan (dasawyisis efeqti) da<br />

bolodan ramdenime sityvas (daboloebis efeqti).<br />

mwkrivis Sua nawilidan ki erTi-ori sityva<br />

gagaxsendebaT. 8.7 suraTze gamosaxuli kanonzomiereba<br />

zogadia mexsierebis, rogorc Tavisufali<br />

wesiT aRdgenili masalis mimarT (gaixseneT,<br />

ramdeni sityvis gaxsenebasac SeZlebT),<br />

ise igive TanmimdevrobiT aRdgenis instruqciis<br />

SemTxvevaSi (gaixseneT igive TanmimdevrobiT,<br />

ra TanmimdevrobiTac moismineT) da, agreTve,<br />

sxvadasxva raodenobis – 6, 10, 15 sityvaTa mwkrivis<br />

mwkrivSi adgilmdebareobis efeqti<br />

mrudi gviCvenebs adgilmdebareobis efeqtis zogad kanonzomierebas. studentebs sTxoven, gaixsenon gansxvavebuli<br />

sigrZis sityvaTa (6, 10, 15 sityva) mwkrivebi an seriuli aRdgenis wesiT (gaixseneT sityvebi imave TanmimdevrobiT,<br />

ra TanmimdevrobiTac moismineT), an Tavisufali aRdgenis wesiT (gaixseneT, ramdensac SeZlebT). TiToeul mrudze<br />

kargad Cans, rom daxsomeba ukeTesia dasawyisSi (dasawyisis efeqti) da boloSi (daboloebis efeqti).<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

285


Tavi 8 / mexsiereba<br />

286<br />

suraTi 8.8<br />

konteqstis mixedviT<br />

gansxvaveba<br />

Tqven SegiZliaT Tqvens mexsierebaSi<br />

informacia matareblis<br />

liandagis msgavsad<br />

warmoidginoT. A nawilis analogiurad,<br />

SegiZliaT ifiqroT,<br />

rom didi xnis win Tqvens<br />

mexsierebaSi Semosuli informacia<br />

erTmaneTzea mWidrod<br />

miwyobili, rogorc<br />

moSorebiT ganlagebuli liandagis<br />

`Spalebi~, B nawilSi<br />

ki vxedavT, rom am efeqtis<br />

acilebis erT-erTi gzaa adre<br />

miRebuli es `Spalebi~ erTmaneTisgan<br />

proporciulad da-<br />

Sorebulad ganvalagoT. aseve,<br />

SegiZliaT Zveli informacia<br />

gamokveToT fsiqologiurad<br />

gansxvavebuli mniSvnelobebis<br />

miniWebis gziT.<br />

daxsomebis dros (Jahnke, 1965). mecnierebma daadgines,<br />

rom dasawyisis da daboloebis efeqti<br />

bevr satesto situaciaSic moqmedebs (Crowder,<br />

1976; Neath, 1993). ra dRea dRes? daijerebT, rom<br />

erTi wamiT ufro swrafad upasuxebT am kiTxvaze<br />

kviris dasawyisSi da bolos, vidre Sua kviraSi<br />

(Koriat & Fischoff, 1974)?<br />

mrudis aseTi forma mwkrivis wevrebis gansxvavebuli<br />

konteqstualuri mniSvnelobiT, Tqveni<br />

cxovrebiseuli gamocdilebis Sinaarsebis<br />

gansxvavebuli mniSvnelobiT da sxva faqtorebiT<br />

aixsneba (Knoedler et al., 1999, Marks & Crowder, 1997;<br />

Neath & Knoedler, 1994). konteqstualuri gansxva-<br />

rigSi adgilmdebareobis efeqti (Serial position<br />

effect) _ mexsierebidan informaciis aRdgenis procesis<br />

maxasiaTebeli, rodesac mwkrivis dasawyisi<br />

da bolo wevrebis ukeT mogoneba xdeba,<br />

vidre mwkrivis Sua wevrebisa.<br />

dasawyisis efeqti (primacy effect) _ mwkrivis pirveli<br />

wevrebis ukeT daxsomeba.<br />

daboloebis efeqti (recency effect) _ mwkrivis bolo<br />

wevrebis ukeT daxsomeba.<br />

konteqstualuri gamokveTa (contextual distinctiveness)<br />

_ Tvalsazrisi, romlis mixedviTac mwkrivis<br />

adgilmdebareobis efeqtze SeiZleba gavlena<br />

moaxdinos konteqstma da gamokveTilma warsulma<br />

gamocdilebam.<br />

vebis gasagebad SeiZleba dasvaT kiTxva: „ramdenad<br />

gansxvavdeboda situacia (konteqsti), romelSic<br />

me miviRe informacia, im situaciisgan, romel-<br />

Sic me unda aRvadgino is?~ SevCerdeT daboloebis<br />

efeqtze. 8.8 suraTze mocemulia vizualuri<br />

gamokveTilobis magaliTi. warmoidgineT,<br />

rom suraTze Tqven matareblis liandags xedavT.<br />

Tqveni yuradReba liandagis bolozea (suraTis<br />

ukana nawilze) mimarTuli da xedavT, rom<br />

boloSi, horizontze liandagebis Zelebi TiTqos<br />

uerTdebian erTmaneTs, Tumca, Tanabrad arian<br />

sivrceSi daSorebulni. Cven ki SegviZlia vTqvaT,<br />

rom wina nawilSi ganlagebuli liandagebi<br />

gvecema TvalSi da is Tqveni (liandagis bolosgan)<br />

konteqstisgan gansxvavebulia. axla warmoidgineT,<br />

rom gindaT, moigonoT bolos nanaxi<br />

aTi kinosuraTi. am SemTxvevaSic liandagis<br />

msgavsi situacia gvaqvs. umravles SemTxvevaSi,<br />

Tqven bolo suraTs ukeT warmoidgenT, radganac<br />

Tqven gamoyofT erTmaneTSi areuli suraTebidan<br />

imas, romelic ufro axlo warsuls miekuTvneba.<br />

am logikas Tu gavyvebiT, „Sua~ informacia ukeT<br />

daxsomebadi gaxdeba, Tu mas ufro gamovkveTavT<br />

(erTmaneTSi areuli aRar iqneba). es idea gaTvaliswinebulia<br />

8.8B suraTze, sadac liandagebi<br />

erTmaneTisgan Tanabrad arian daSorebulni.


saidan<br />

viciT<br />

mwkrivis elementebis gamokveTa<br />

imisaTvis, rom matareblis liandagebi<br />

Tanabrad daSorebuli davinaxoT, saWiroa,<br />

liandagis Zelebi Tanabrad davaSoroT<br />

erTmaneTs. samagierod, nakls davinaxavT.<br />

mecnierebma es logika mexsierebis eqsperimentSi<br />

gamoiyenes, gaatares ra analogia<br />

sivrcesa da dros Soris. cdis pirebs<br />

sTxovdnen, daexsomebinaT asoTa mwkrivebi,<br />

magram gansxvavebuli droiTi intervalis<br />

pirobebSi. drois es cvlileba Semdegnairad<br />

xorcieldeboda: _ cdis pirebs unda<br />

waekiTxaT SemTxveviTi ricxvebis garkveuli<br />

raodenoba, romelic kompiuteris<br />

ekranze asoebs Soris Cndeboda. Cveulebriv<br />

pirobebSi, A nawilis msgavsad, 8.8 suraTze<br />

or wyvils Sua ori cifri Cndeboda. proporciul<br />

pirobebSi ki (B nawilis msgavsad)<br />

pirvel wyvils Soris 4 cifri iyo, xolo<br />

bolo wyvilebs Soris – arc erTi. amis<br />

Sedegad wina cifrebi ufro gamokveTili<br />

unda yofiliyo iseve, rogorc liandagis<br />

SemTxvevaSi moSorebuli Zeli Canda ufro<br />

Sors. marTlac, cdis pirebi ukeT ixsomebdnen<br />

Soreul (adre aRqmul) masals im<br />

SemTxvevaSi, rodesac es wevrebi ukeT<br />

iyvnen gamokveTilni (Neath & Crowder, 1990).<br />

es eqsperimenti imaze miuTiTebs, rom standartuli<br />

daboloebis efeqts adgili aqvs imitom,<br />

rom mwkrivis bolo wevrebi ukve avtomaturad<br />

gamokveTilia. igive principiT SeiZleba<br />

avxsnaT dasawyisis efeqti: _ yovel jerze Tqven<br />

raRac axals iwyebT, axal konteqsts qmniT. am<br />

axal konteqstSi pirveli ramdenime mocemulobaa<br />

gamokveTili. amrigad, dasawyisis da daboloebis<br />

efeqti SegiZliaT ganixiloT, rogorc erTi da<br />

igive liandagis mimarT ori pozicia _ TiToeuli<br />

TiTo bolodan.<br />

mogonebis mimniSneblebi<br />

ramdenadac Cven vagrZelebT aRbeWdvasa da<br />

mogonebaze saubars, droa Tqveni mexsierebac<br />

CavrToT muSaobaSi. vecdebiT gavimeoroT<br />

klasikuri eqsperimenti mexsierebaze da amitom<br />

gTxovT daimaxsovroT sityvaTa ramdenime wyvili.<br />

gaimeoreT da daiswavleT es wyvilebi manam,<br />

sanam eqvsives samjer uSecdomod zepirad ar<br />

ityviT:<br />

vaSli – navi<br />

qudi – Zvali<br />

velosipedi – saaTi<br />

Tagvi – xe<br />

burTi – saxli<br />

yuri – sabani<br />

Tu Tqven ukve daiswavleT sityvaTa wyvilebi,<br />

am tests kidev ufro sainteresos gavxdiT. axla<br />

gvWirdeba Senaxvis intervali – dro, romlis<br />

ganmavlobaSic unda SeinaxoT informacia<br />

mexsierebaSi. modiT, drois gayvanis mizniT,<br />

visaubroT zogierT proceduraze, romelsac<br />

Tqveni mexsierebis Sesamowmeblad gamoviyenebT.<br />

Tqven SeiZleba gadawyvitoT, rom gaxsovT, an<br />

ar gaxsovT raRac da mexsierebis romeli meTodiTac<br />

ar unda Segamowmon, erTnair Sedegs<br />

miiRebT. es ar aris ase. magaliTad, Cven vnaxavT,<br />

rom implicituri da eqsplicituri mexsierebis<br />

testebi sruliad gansxvavebul Sedegebs gvaZleven.<br />

jerjerobiT ganvixiloT eqsplicituri<br />

mexsierebis ori meTodi: mogoneba da cnoba.<br />

mogonebis dros xdeba adre miwodebuli<br />

informaciis reproduqcia. „ra aris rigSi adgilmdebareobis<br />

efeqti?~ es kiTxva mogonebis kiTxvaa.<br />

cnobis dros ki imis gacnobiereba xdeba, rom<br />

raRac movlena swored isaa, romelic Tqven<br />

adre aRiqviT (gaigoneT an dainaxeT). „ra ewodeba<br />

mxedvelobiT sensorul mexsierebas: (1) eqo; (2)<br />

engrama; (3) xati Tu (4) abstraqtuli kodi?~ es<br />

ki cnobis kiTxvaa. cnoba da mogoneba Tqvens<br />

yoveldRiur eqsplicitur mexsierebasac ukavSirdeba.<br />

kriminaluri pirovnebis dasadgenad policia<br />

mogonebis meTods iyenebs, rodesac dazaralebuls<br />

sTxovs aRweros da moigonos borotmoqmedis<br />

specifikuri niSnebi: _ „rame ucnauri<br />

mogoneba (Recall) _ aRdgenis meTodi, romlis<br />

drosac individs moeTxoveba adre miwodebuli<br />

informaciis reproduqcia.<br />

cnoba (Recognition) _ aRdgenis meTodi, romlis<br />

drosac individs moeTxoveba imis gacnobiereba,<br />

rom raRac movlena swored isaa, romelic Tqven<br />

adre aRiqviT (gaigoneT, an dainaxeT).<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

287


Tavi 8 / mexsiereba<br />

288<br />

xom ar SeniSneT Tavdamsxmelis garegnobaSi?~<br />

xolo, rodesac dazaralebuls uCveneben eWvmitanilTa<br />

fotoebs da ramdenimes Soris unda<br />

amoicnos konkretuli Tavdamsxmeli, an TviTon<br />

borotmoqmeds uCveneben policiis ganyofilebaSi,<br />

maSin cnobasTan gvaqvs saqme.<br />

axla gamoviyenoT es ori procedura, raTa<br />

SevamowmoT, Tu rogor daimaxsovreT sityvaTa<br />

wyvilebi ramdenime wuTis win. daasruleT<br />

sityvaTa wyvili:<br />

qudi _ ? velosipedi _ ? yuri _ ?<br />

SegiZliaT SearCioT is wyvilebi, romlebic<br />

daiswavleT?<br />

vaSli _ bavSvi Tagvi _ xe burTi _ saxli<br />

vaSli _ navi Tagvi _ ena burTi _ mTa<br />

vaSli _ boTli Tagvi _ karavi burTi _ rqa<br />

cnobis testi ufro advilia Tu mogonebis?<br />

asec unda iyos. axla am Sedegis axsna mogonebis<br />

mimniSneblebis daxmarebiT vcadoT.<br />

mogonebis mimniSneblebs uwodeben im saSualebebs,<br />

romlebic mexsierebaSi garkveuli informaciis<br />

moZebnaSi gexmarebaT. es mimniSnebeli<br />

SeiZleba modiodes garemodan, rogorc, vTqvaT,<br />

provokaciuli kiTxvebi („mexsierebis romel<br />

principebs daukavSirebdiT sperlingis da<br />

Stenbergis kvlevebs?~), an, SeiZleba, Tqven<br />

TviTon SeqmnaT („sad minaxavs igi adre?~). Tqven<br />

yovelTvis cdilobT, eqspliciturad gaixsenoT.<br />

amas garkveuli mizniT akeTebT da am mizans<br />

xSirad mogonebis mimniSneblis saSualebiT<br />

aRwevT. ar unda gagikvirdeT, rom advili iqneba<br />

gaxseneba Tu Zneli, damokidebulia mimniSnebelze.<br />

Tu Tqveni megobari gkiTxavT, „vin<br />

aris is imperatori, ver vigoneb?~ Tqven unda<br />

gamoicnoT vis gulisxmobs (faqtobrivad, es<br />

mogonebis mimniSneblebi (Retrieval cues) _ Signidan<br />

an garedan momdinare stimulebi, romlebic gvexmarebian<br />

mexsierebaSi garkveuli informaciis<br />

moZebnaSi.<br />

epizoduri mexsiereba (Episodic memories) _ xangr-<br />

Zlivi mexsiereba avtobiografiuli xasiaTis<br />

movlenebisTvis da im konteqstisTvis, sadac<br />

es movlenebi xdeba.<br />

semantikuri mexsiereba (Semantic memories) _ genetikuri,<br />

kategoriuli mexsiereba, rogoricaa sityvebis<br />

mniSvnelobebi da cnebebi.<br />

gamocnobanas TamaSi iqneba, magram Tu ikiTxavs:<br />

„vin iyo klaudiusis Semdeg imperatori?~ am<br />

kiTxvaze Tqven maSinve upasuxebT – „neroni~.<br />

davubrundeT isev mogonebasa da cnobas.<br />

mexsierebis orive testi moiTxovs mimniSneblebs,<br />

magram cnobis mimniSneblebi gacilebiT Sedegiania.<br />

mogonebis SemTxvevaSi Tqven mxolod<br />

mimniSnebels unda miendoT, radgan is migiTi-<br />

TebT informaciaze. cnobis SemTxvevaSi ki naxevari<br />

saqme gakeTebulia. rodesac uyurebT sityvaTa<br />

wyvils Tagvi _ xe, Tqven mxolod „ki~<br />

an „ara~ unda upasuxoT kiTxvas: „es aris, adre<br />

rac vnaxe (Tu viswavle?)?~ vidre maSin, rodesac<br />

pasuxobT: Tagvi _ ?; „ra vnaxe (ra viswavle)?~<br />

rogorc xedavT, cnobis testi mniSvnelovnad<br />

gagiadvileT, magram axla warmoidgineT, rom<br />

amis nacvlad adre mocemul wyvilebs areulad<br />

gaZlevT. romelia amaTgan swori:<br />

qudi _ saaTi yuri _ navi<br />

qudi _ Zvali yuri _ sabani<br />

axla Tqven unda icnoT ara swored is sityva,<br />

romelic adre naxeT, aramed misi Sesabamisi<br />

konteqstic (Cven isev gavixsenebT konteqstis<br />

ideas). Tu Tqven xSirad gagikeTebiaT mravlobiTi<br />

arCevanis testi, gecodinebaT, rogori cbieri<br />

SeiZleba iyos cnobis situacia, magram umravles<br />

SemTxvevaSi Tqveni cnobis Sedegebi ukeTesi<br />

iqneba, vidre mogonebis, radgan mogonebis<br />

mimniSneblebi cnobis SemTxvevaSi ufro mizanmimarTulia.<br />

axla mogonebis mimniSneblebis<br />

zogierT sxva aspeqtsac gavecnoT.<br />

epizoduri da semantikuri mexsiereba<br />

Cven ukve aRvniSneT, rom mexsierebis gansxvavebuli<br />

formebi arsebobs. Tqven gaqvT rogorc<br />

implicituri da eqsplicituri, ise deklaraciuli<br />

da proceduruli mexsiereba. Cven SegviZlia<br />

sxva ganzomilebac SemovitanoT, romlis mixedviTac<br />

deklaraciuli mexsierebis formebi gamoiyofa<br />

im mimniSneblebis gansxvavebis safuZvelze,<br />

romlebic aucilebelia informaciis<br />

mexsierebidan amosatanad. kanadelma fsiqologma<br />

endel tulvingma (Endel Tulving) 1972 wels<br />

pirvelma miuTiTa deklaraciuli mexsierebis<br />

epizodur da semantikur formaze.<br />

epizoduri mexsiereba individualurad inaxavs<br />

pirovnebis mier gancdil movlenebs.


pirovnulad mniSvnelovani movlenebi, magaliTad,<br />

wlebis manZilze unaxav megobarTan<br />

Sexvedra, epizoduri mexsierebis kuTvnilebaa.<br />

semantikuri mexsierebidan romeli informacia<br />

Seedreba am SexvedriT gamowveul<br />

sixaruls?<br />

magaliTad, Tqveni yvelaze bednieri dabadebis<br />

dRe, an pirveli kocna Tqvens epizodur mexsierebaSia<br />

Senaxuli. imisaTvis, rom gaixsenoT<br />

esa Tu is movlena, Tqven gWirdebaT mimniSneblebi,<br />

romlebic gizusteben am movlenis dros<br />

_ rodis moxda is, an ra konteqstSi hqonda mas<br />

adgili. informaciis kodirebaze bevrad aris<br />

damokidebuli, SeZlebT Tu ara ama Tu im movlenis<br />

gaxsenebas. magaliTad, SeZlebT, gaixsenoT<br />

Tqven mier kbilebis meaTed gamoxexvis stili<br />

riTi gansxvavdeboda meTerTmeted kbilebis<br />

gamoxexvisgan?<br />

yvelaferi, rac Tqven iciT, Tavidan garkveul<br />

konteqstTan erTad Semodis, magram aris informaciaTa<br />

garkveuli raodenoba, romelsac<br />

uceb poulobT sruliad gansxvavebul konteqstebSi.<br />

am saxis informaciebi mexsierebaSi maTi<br />

Sesabamis drosa Tu adgilTan mikuTvnebis da<br />

mimarTebis gareSe amodis. es semantikuri mexsiereba<br />

_ zogadi, kategoriuli mexsierebaa,<br />

rogorc, magaliTad, sityvebis Tu cnebebis<br />

mniSvnelobebi. adamianTa umravlesobisaTvis<br />

iseTi faqtebi, rogoric aris E=MC 2 , an pasuxi<br />

kiTxvaze _ „romelia safrangeTis dedaqalaqi?~<br />

specialur miTiTebas, Tu rodis, an ra situaciaSi<br />

SeiZina man es codna, ar moiTxovs.<br />

ra Tqma unda, es ar niSnavs imas, rom Tqveni<br />

semantikuri mexsiereba yovelTvis saimedoa. Tqven<br />

mSvenivrad acnobierebT, rom SeiZleba daga-<br />

viwydeT bevri faqti, romelic aRar ukavSirdeba<br />

im situacias, romelSic is aRiqviT Tu daiswavleT.<br />

saukeTeso strategia im SemTxvevaSi,<br />

rodesac ver igonebT semantikuri mexsierebidan<br />

informacias, isaa, rom mas, rogorc epizodurs,<br />

ise miudgeT. Tu etyviT Tqvens Tavs: „vici, rom<br />

romaeli imperatorebis saxelebi dasavleTis<br />

civilizaciis speckursSi viswavle~, es dagexmarebaT<br />

gamonaxoT mimniSneblebi, romlebic<br />

mexsierebaSi am TeTr laqas Segivseben.<br />

interferencia<br />

rodesac gTxoveT, dageswavlaT wyvilovani<br />

asociaciebi, faqtobrivad, es iyo epizoduri<br />

mexsiereba. davuSvaT, axla sxva saxis epizoduri<br />

mexsierebis amoqmedebas gTxovT. kidev erTxel<br />

scadeT daiswavloT sityvaTa es wyvilebi ise,<br />

rom uSecdomod SeZloT samjer maTi ganmeoreba:<br />

vaSli – qurdi<br />

qudi – wre<br />

Tagvi – Jurnali<br />

velosipedi – saxuravi<br />

burTi – bavSvi<br />

yuri – centi<br />

rogor midis saqme? albaT, SeamCnevdiT, rom<br />

wyvilis yoveli pirveli sityva axal sityvasTan<br />

aris dakavSirebuli. Zneli iyo am axali wyvilebis<br />

daswavla? rogor fiqrobT, Zvelad daswavlilis<br />

mogoneba axla ufro gagiWirdebaT (aba,<br />

scadeT)? orive SemTxvevaSi pasuxi erTia _<br />

„Znelia~. es patara savarjiSo mimniSneblis<br />

axal aspeqtze _ interferenciaze miuTiTebs. interferencias<br />

adgili aqvs maSin, rodesac mimniSnebeli<br />

ver moqmedebs efeqturad da ver<br />

aRadgens Sesabamis informacias. rac ufro didia<br />

am specifikur mimniSnebelze SesaZlo pasuxTa<br />

raodenoba, miT ufro Znelia erTi swori pasuxis<br />

aRdgena (Bower et al., 1994; Chandler & Gargano, 1995).<br />

Cven ukve mogiyvaneT magaliTi yoveldRiuri<br />

cxovrebidan, rodesac gTxoveT, gangesxvavebinaT<br />

kbilis gamoxexvis epizodebi. mogonebebi er-<br />

TmaneTSi airia, moxda interferencia. proaq-<br />

interferencia (Interference) _ mexsierebis fenomeni,<br />

romelic maSin xdeba, rodesac mogonebis mimniSneblebi<br />

ver miuTiTeben efeqturad erT konkretul<br />

movlenaze.<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

289


Tavi 8 / mexsiereba<br />

290<br />

tiuli interferencia (proaqtiuli _ „Semdgomze<br />

moqmedi~) niSnavs, rom informacia, romelic<br />

warsulSi SeiZineT, aZnelebs axali informaciis<br />

aRbeWdvas. retroaqtiuli interferencia (retroaqtiuri<br />

_ „winaze moqmedi~) ki imaze miuTiTebs,<br />

rom axali informacia xels uSlis Zveli informaciis<br />

aRdgenas. sityvaTa wyvilebi, romlebic<br />

Tqven daiswavleT, orive saxis interferencias<br />

moicavs. aseve, orive saxis interferenciasTan<br />

geqnebaT saqme, Tu xSirad icvliT telefonis<br />

nomers. Tavidan telefonis axali nomris<br />

daxsomeba giWirT _ Zveli „amoxteba~ xolme<br />

(proaqtiuli interferencia), magram rodesac<br />

bolos da bolos kargad daimaxsovrebT axal<br />

nomers, SeiZleba aRmoaCinoT, rom aRar gaxsovT<br />

Zveli, Tumca, wlebis manZilze iyenebdiT mas<br />

(retroaqtiuri interferencia).<br />

rogorc mexsierebis bevri movlenis, maT<br />

Soris, interferenciis Seswavlac, pirvelad<br />

ebinghausma daiwyo, romelic TviTon swavlobda<br />

uazro marcvalTa wyvilebs. man aRmoaCina, rom<br />

daswavlilis 65% ar axsovda. 50 wlis Semdegac<br />

aRmoCnda, rom nordvesternis universitetis<br />

studentebs, romlebmac ebinghausis eqsperimentebi<br />

gaimeores, igive Sedegebi hqondaT. is<br />

mwkrivebi, romelTac studentebi ufro adre<br />

swavlobdenen da amisTvis mravaljer imeorebdnen,<br />

aRdgenisas axlad naswavl mwkrivebSi<br />

ereodaT (interferencia) (Underwood, 1948, 1949).<br />

gavixsenoT, ras vusvamdiT Cven mudam xazs: _<br />

mogonebisTvis gadamwyvetia kodirebasa da<br />

aRdgenas Soris Tanxvedra. am Tavis Semdgomi<br />

ori nawilis gacnobisas naxavT, rogor ukavSirdeba<br />

nawilebi erTmaneTs mogonebis gansaxorcieleblad:<br />

konteqsti, romelSic cdilobT,<br />

warsuli movlenis aRdgenas, TviTon gamodis,<br />

rogorc mogonebis mimniSneblis wyaro, xolo,<br />

rodesac ar Tanxvdeba kodirebis konteqsti mogonebis<br />

konteqsts, aRdgenisas Semotanil<br />

mimniSnebels ar SeuZlia da xelsac ki uSlis<br />

mexsierebaSi saZiebeli movlenis povnas.<br />

kodirebis da aRdgenis<br />

procesebi<br />

Cven vnaxeT, rom kodirebis konteqstisa da<br />

aRdgenis konteqstebis urTierTdamTxveva gadamwyvet<br />

rols TamaSobs mexsierebisTvis. axla<br />

davazustoT es daskvna im procesebis ganxilviT,<br />

romelTac xangrZliv mexsierebaSi informaciis<br />

miReba da aRdgena emyareba. Cven vnaxavT, rom am<br />

SemTxvevaSi saukeTeso Sedegi miiRweva, radgan<br />

kodirebisa da aRdgenis procesebi emTxveva<br />

erTmaneTs.<br />

gadamuSavebis doneebi<br />

daviwyoT iqidan, rom informaciis gadamuSaveba<br />

– yuradRebis forma, romelsac Tqven<br />

informaciis kodirebis procesSi iyenebT –<br />

gavlenas axdens Tqven mier informaciis daxsomebaze.<br />

gadamuSavebis doneebis Teoriis mixedviT,<br />

rac ufro Rrma doneze xdeba informaciis<br />

gadamuSaveba, miT ufro ukeT daamaxsovrdeba is<br />

adamians (Craik & Lockhart, 1972; Lockhart & Craik,<br />

1990). Tu gadamuSaveba masalis analizs, Sedarebebs,<br />

interpretacias da sxva saxis gadamuSavebebs<br />

moicavs, daxsomebis efeqti ukeTesi iqneba.<br />

gadamuSavebis siRrme xSirad ganisazRvreba,<br />

rogorc msjelobis saxeobebi dasaxsomebeli<br />

eqsperimentuli masalis mimarT. ganvixiloT<br />

sityva yurZeni. Cven SegviZlia gTxovoT, fizikur<br />

doneze warmarToT msjeloba: _ ra feris melniT<br />

aris es sityva dawerili? an riTmas miaqcioT<br />

yuradReba _ eriTmeba is sityva berZens? an<br />

mniSvnelobaze gaamaxviloT yuradReba: magali-<br />

Tad, imaze, rom is xilia. albaT, SeamCnieT, rom<br />

yoveli momdevno SekiTxva am sityvis sul ufro<br />

Rrma gadamuSavebas moiTxovs _ met sityvebTan<br />

dakavSireba gWirdebaT (Lockhart & Craik, 1990).<br />

gadamuSavebis Teoriis nakli isaa, rom mecnierebs<br />

yovelTvis ar SeuZliaT daazuston,<br />

Tu ratom vakuTvnebT gadamuSavebis zogierT<br />

process zedapiruls da zogierTs ki _ Rrmas.<br />

am saxis gadamuSavebis SemTxvevaSic ki Sedegebi<br />

miuTiTebs, rom procesebs, romelTac iyenebT<br />

informaciis kodirebisTvis, gavlena aqvT imaze,<br />

SeZlebT Tu ara am informaciis aRdgenas.<br />

axla ki vnaxavT, rom kodirebis da aRdgenis<br />

procesebs Soris damTxveva gansakuTrebiT<br />

mniSvnelovan rols asrulebs implicitur<br />

mexsierebaSi.<br />

gadamuSaveba da implicituri mexsiereba<br />

Cven ukve aRvniSneT, rom gansxvaveba eqsplicitur<br />

da implicitur mexsierebas Soris kodirebis<br />

da aRdgenis gansxvavebaSi mdgomareobs<br />

(Roediger, 1990; Schacter et al., 1993). sxva pirobebTan


erTad, erT-erTi pirobaa, magaliTad, rom Tqven<br />

impliciturad SegiZliaT aRadginoT masala,<br />

romelic Tavidan eqspliciturad gqondaT<br />

aRbeWdili. ase xdeba, rodesac saxeliT mimar-<br />

TavT Tqvens saukeTeso megobars da saxelis<br />

gasaxseneblad araviTari Zalisxmeva ar gWirdebaT.<br />

zustad aseve implicituri mexsierebis<br />

yvelaze aSkara gamovlenasTan gvaqvs saqme,<br />

rodesac implicituri kodirebis da implicituri<br />

aRdgenis procesebis damTxveva xdeba. amas<br />

gadatanis Sesabamisi gadamuSaveba (Transfer-appropriate<br />

pocessing) ewodeba: daxsomebis efeqti<br />

yvelaze maRalia, rodesac kodirebis procesSi<br />

warmoebuli gadamuSaveba gadadis da gamoiyeneba<br />

aRdgenis procesebSi (Roediger, 1989). Tu ramdenad<br />

efeqturia es saSualeba, amas ramdenime meTodis<br />

aRweris safuZvelze vnaxavT, romelic implicitur<br />

mexsierebaSi gamoiyeneba; Semdeg ki<br />

giCvenebT, Tu rogor xdeba kodirebisa da<br />

aRdgenis procesebis urTierTSeTanxmeba.<br />

axla ganvixiloT implicituri mexsierebis<br />

Semowmebis tipuri eqsperimenti: _ mkvlevrebi<br />

studentebs sityvaTa mwkrivs aZlevdnen da<br />

sTxovdnen 1-dan (yvelaze naklebad sasiamovno)<br />

5-mde (yvelaze metad sasiamovno) quliT skalaze<br />

SeefasebinaT, Tu ramdenad sasiamovno mniSvneloba<br />

hqonda TiToeul maTgans (Rajaram &<br />

Roediger, 1993). eqsperimentis am pirveli fazis<br />

Semdeg cdis pirTa mexsiereba Semdegi oTxidan<br />

erT-erTi implicituri mexsierebis amocaniT<br />

mowmdeboda (davuSvaT, erT-erT mwkrivSi aris<br />

sityva martorqa):<br />

fragmentuli sityvis Sevseba. cdis pirs<br />

eZleva fragmentuli sityva —rt-rq-, romelic<br />

man TavSi mosuli pirvelive sityviT unda<br />

Seavsos.<br />

sityvis fuZis Sevseba. cdis pirs evaleba<br />

Seavsos sityvis fuZe, magaliTad, mar______,<br />

TavSi mosuli pirveli sityviT.<br />

sityvis identifikacia. cdis pirebs monitorze<br />

eZlevaT sityvaTa rigi iseTi siswrafiT,<br />

rom naTlad TiToeulis aRqma ver SeZlon, magram<br />

unda gamoicnon es sityvebi. am SemTxvevaSi erTerTi<br />

sityva iqneba martorqa.<br />

anagrama. cdis pirebs eZlevaT igive sityva,<br />

magram areuli asoebiT, magaliTad, qatorarma<br />

da maT unda daasaxelon pirveli azriani sityva,<br />

romelic TavSi mouvaT.<br />

zustad iseve, rogorc martorqis SemTxvevaSi,<br />

swor pasuxs TiToeul amocanaze gansazRvravs<br />

adre miwodebuli mwkrivis sityvebi. amave dros,<br />

yvelaze sayuradRebo isaa, rom eqsperimentatori<br />

cdis piris yuradRebas specialurad ar warmar-<br />

Tavs Sesabamisobaze adre mwkrivSi arsebul<br />

sityvebsa da axali amocanis pasuxebs Soris –<br />

swored amitom aris mexsiereba implicituri.<br />

implicituri mexsierebis Sesafaseblad<br />

mkvlevrebi im cdis pirTa Sedegebs, romlebmac<br />

gaiares eqsperimentis pirveli stadia da<br />

Seafases sityvebi sasiamovno-usiamovno mniSvnelobis<br />

mixedviT (magaliTad, martorqa) udarebdnen<br />

imaT monacemebs, visac es pirveli stadia<br />

ar gauvlia. suraTi 8.9 gviCvenebs, Tu ra gavlenas<br />

axdens implicituri mexsiereba sityvebze:<br />

procenti gviCvenebs, Tu ramdeni sityva aRadgines<br />

sworad cdis pirebma im sityvebidan, romlebic<br />

pirvelad miwodebul mwkrivebSi iyo, imasTan<br />

SedarebiT, romelic am mwkrivebSi ar iyo.<br />

sxvadasxva cdis pirebs sityvaTa sxvadasxva<br />

mwkrivebi miewodeboda. yoveli davalebis<br />

SemTxvevaSi xedavT, rom upiratesoba adre nanax<br />

sityvebs eniWebaT, maSinac ki, rodesac cdis<br />

pirebs mxolod sasiamovno-usiamovno mniSvnelobis<br />

mixedviT moeTxovebaT maTi Sefaseba. am<br />

upiratesobas praimings (Priming) uwodeben, radgan<br />

winaswar sityvis aRqma TiTqos amzadebs da<br />

xels uwyobs Semdgomi gamocdilebis miRebas.<br />

mexsierebis zogierTi amocanis SemTxvevaSi<br />

praimingis efeqti kviraze metxans grZeldeba<br />

(Sloman et al., 1988).<br />

axla davubrundeT kodirebasa da aRdgenas<br />

Soris Tanxvdenis sakiTxs. implicituri mexsierebis<br />

oTxive testi masSi mocemuli informaciis<br />

fizikuri maxasiaTeblebis Tanxvedras gulisxmobs.<br />

sxva sityvebiT, ra procesebic moqmedebs<br />

gadamuSavebis doneebis Teoria (Levels-of-processing<br />

theory) _ am Teoriis mixedviT, rac ufro<br />

Rrma doneze xdeba informaciis gadamuSaveba,<br />

miT ufro ukeT daamaxsovrdeba igi adamians.<br />

gadatanis Sesabamisi gadamuSaveba (Transfer-approptiate<br />

processing) _ Tvalsazrisi, romlis mixedviTac<br />

mogoneba saukeTesoa, rodesac implicituri<br />

kodirebis da implicituri aRdgenis<br />

procesebis damTxveva xdeba.<br />

praimingi (Priming) _ implicituri mexsierebis<br />

Sefasebisas upiratesoba, romelic adre gagonil<br />

sityvas, an nanax situacias eniWeba.<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

291


Tavi 8 / mexsiereba<br />

292<br />

martorqis kodirebis procesSi, igive procesebi<br />

ganapirobeben sityvis fuZis mar______s<br />

Sevsebas, magram arsebobs sxva _ kategoriuli<br />

asociaciis testi, romelic mniSvnelobas, cnebas<br />

efuZneba da ara _ fizikuri maxasiaTeblebis<br />

Tanxvedras. davuSvaT, gaZlevT „miTologiuri<br />

qmnilebebis~ gvarovnul cnebas da gTxovT,<br />

daasaxeloT am kategoriis imdeni Semadgeneli,<br />

ramdensac SeZlebT mokle drois ganmavlobaSi,<br />

magram Tu Tqven mogindebaT TqvaT „martorqa~<br />

imis gamo, rom is adre mowodebul sityvaTa<br />

mwkrivSi (Tumca, gansxvavebul konteqstSi) amoikiTxeT,<br />

saqme implicitur mexsierebasTan gveqneba.<br />

Tu fizikuri maxasiaTeblebis da mniSvnelobis<br />

praimingze damyarebul implicituri mexsierebis<br />

or gansxvavebul tests gamoviyenebT,<br />

vnaxavT kavSirs kodirebasa da aRdgenas Soris.<br />

saidan<br />

viciT<br />

praimings adgili aqvs, rodesac<br />

gadamuSavebis formaTa Tanxvdena xdeba<br />

mexsierebis mkvlevrebma Caatares eqsperimenti,<br />

raTa eCvenebinaT, rom implicituri<br />

mexsierebis gansxvavebul formaSi gansxvavebuli<br />

tipis gadamuSavebas aqvs adgili.<br />

cdis pirebs eZleodaT sityvaTa rigi<br />

instruqciiT, rom an mniSvnelobis mixedviT<br />

(sasiamovno Sinaarsisaa sityva Tu<br />

usiamovno), an fizikuri maxasiaTeblebis<br />

mixedviT (ramden Tanxmovans Seicavs sityva)<br />

daemuSavebinaT masala. gaixseneT, rom<br />

suraTi 8.9<br />

impicituri mexsierebis<br />

testze praimingi<br />

praimingi gviCvenebs sxvadasxva amocanebiT<br />

manipulirebas sakontrolo sityvebze.<br />

gavlenis zogierTi implicituri<br />

testiT SesaZlebelia praimingis<br />

gamovlena kviraze meti xnis Semdeg.<br />

kategoriis asociaciis testi mniSvnelobas<br />

efuZneba. Sesabamisad, mkvlevarTa<br />

hipoTeza is iyo, rom kategoriis asociaciis<br />

testSi praimings eqneboda adgili,<br />

Tu Sedegebma hipoTeza daadastura. aseve,<br />

fizikuri maxasiaTeblebis mixedviT masalis<br />

damuSavebas praimingi mosdevs mxolod<br />

im testebSi, romelic masalis fizikuri<br />

maxasiaTeblebiT damuSavebas gulisxmobs<br />

(Srinivas & Roediger, 1990).<br />

am tipis kvlevebi asabuTeben gadatanis<br />

Sesabamisi gadamuSavebis Sesaxeb Tvalsazriss:<br />

Tu Tqven informaciis kodirebisTvis gadamuSavebis<br />

garkveul tips, magaliTad, fizikur an<br />

mniSvnelobis mixedviT analizs iyenebT, maSin<br />

am informaciis aRdgena yvelaze efeqturi iqneba,<br />

Tu am dros analizis igive tips gamoiyenebT<br />

(Park & Gabrieli 1995; Rajaram et al., 1998; Weldon et al.,<br />

1995). adre Cven aseTi azri gamovTqviT: mogoneba<br />

yvelaze efeqturia maSin, rodesac pirobebi,<br />

romelSic moxda informaciis kodireba, emTxveva<br />

pirobebs, romelSic unda moxdes aRdgena. am<br />

TavSi am azris dasasabuTebeli faqtebi warmogidgineT.<br />

axla vnaxoT, rogor SeiZleba kodirebisa<br />

da aRdgenis Teoriis Semdgomi gamoyeneba.<br />

arastruqturuli informaciis<br />

daxsomebis gaumjobeseba<br />

am nawilis wakiTxvis Semdeg Tqven ukve unda<br />

gagaCndeT garkveuli azri imis Sesaxeb, Tu<br />

rogor unda gaiumjobesoT yoveldRiuri mex


siereba – meti daimaxsovroT da naklebi<br />

daiviwyoT. qveTavi „fsiqologia Cvens cxovrebaSi~<br />

dagexmarebaT, Tu rogor gamoiyenoT es<br />

codna swavlasTan mimarTebaSi. Tqven ukve iciT,<br />

rom informaciis aRdgena yvelaze ukeT xdeba,<br />

Tu mas igive konteqstSi igonebT, an gadamuSavebis<br />

igive tips iyenebT, romelic masalis<br />

Tavdapirvelad aRbeWdvis dros gamoiyeneT, magram<br />

aq garkveulwilad gansxvavebul viTarebasTan<br />

gvaqvs saqme da amis gagebaSi Cven dagexmarebiT.<br />

saqme exeba arastruqturirebul an SemTxveviT<br />

informacias.<br />

warmoidgineT, rom maRaziaSi muSaobT gamyidvelad.<br />

Tqven unda daimaxsovroT uamravi ram,<br />

rasac myidveli Tqvengan moiTxovs: „mwvane<br />

maisurian qals baRSi samuSao Sarvali da<br />

fexsacmlebi unda; cisferSarvlian mamakacs _ 2<br />

cali brtyeltuCa, 6 cali 0,25 zomis xraxni da<br />

saRebavis safxeki.~ es situacia Zalian hgavs<br />

eqsperimentis situacias, sadac Tqven dawyvilebuli<br />

asociaciebi unda dagemaxsovrebinaT.<br />

rogor daixsomeT sityvaTa wyvilebi, romlebic<br />

wina TavSi iyo warmodgenili? amocana, albaT,<br />

cota geZnelaT, radgan wyvilebi TqvenTvis<br />

gansakuTrebul azrs moklebuli iyo. mniSvnelobas<br />

moklebuli informaciis daxsomeba Znelia.<br />

imisaTvis, rom ar SegeSaloT, romel myidvels<br />

ra misceT, saWiroa iseTi asociaciebis damyareba,<br />

rom SemTxveviToba maqsimalurad gamoiricxos.<br />

gadamamuSavebeli ganmeoreba<br />

aRbeWdvis gansamtkiceblad gamoyenebul<br />

ZiriTad strategias gadamamuSavebeli ganmeoreba<br />

ewodeba. am teqnikis ZiriTadi idea isaa, rom,<br />

rodesac informaciis aRbeWdvisas masalas<br />

imeorebT, amiT misi gadamuSavebis SesaZleblobac<br />

izrdeba. gadamuSavebis erT-erTi gzaa<br />

araSemTxveviTi, azriani asociaciebis damyareba<br />

sityvebs Soris. magaliTad, Tu gindaT, daimaxsovroT<br />

sityvaTa wyvili Tagvi – xe, unda<br />

warmoidginoT xeze amZvrali Tagvi, romelic<br />

eZebs yvels. mogoneba ukeTesi iqneba, Tu informaciis<br />

calkeul nawilebs patara moTxrobis<br />

saxes miscemT (Bower, 1972). SegiZliaT, maRaziis<br />

SemTxvevaSi swrafad moifiqroT moTxroba, sadac<br />

TiToeul myidvels Tavisi moTxovnebiT adgils<br />

miuCendiT (amas patara praqtika sWirdeba). Tqven,<br />

albaT, mixvdiT kidec, rom, aseve, Zalian kargi<br />

saSualebaa Tqveni moTxrobis mxedvelobiTi<br />

warmodgenebiT gamdidreba. mxedvelobiTi<br />

warmodgenebi Zalian efeqturia mogonebisTvis,<br />

radgan erTdroulad ormagi kodirebis _<br />

verbaluris da mxedvelobiTis _ SesaZleblobas<br />

iZleva (Paivio, 1972).<br />

gadamamuSavebeli ganmeoreba, aseve, SesaZleblobas<br />

iZleva, dagicvaT mwkrivis Semdgomi<br />

efeqtisagan. magaliTad, rodesac pasuxis gacemis<br />

rigi an dro dgeba, xSirad adamians ar axsovs,<br />

ra Tqva uSualod misma winamorbedma. Tu odesme<br />

gqoniaT situacia, sadac wreSi myofs erTdroulad<br />

ramdenime adamians gacnoben, advilad<br />

gasagebi iqneba ra igulisxmeba am efeqtSi. ra<br />

erqva Tqven pirdapir mdgom qals? am efeqtis<br />

mizezi sakuTari saxelis, an sakuTari SeniSvnis<br />

Tqmaze yuradRebis gadatanaa (Bond et al., 1991).<br />

amis Tavidan asacileblad saWiroa gadamamuSavebeli<br />

ganmeoreba. gadaitaneT yuradReba<br />

mopirdapire qalis saxelze da roca gaigonebT<br />

„liza~, TqviT _ „icinis, rogorc mona liza~.<br />

mnemonika<br />

mexsierebis gaumjobesebis Semdegi saSualebaa<br />

specialuri strategiebis Seqmna, romelTac<br />

mnemonikuri xerxi ewodeba (berZnuli sityvidan<br />

„moigone~). mnemonika moicavs rCevebs, romlebic<br />

xels uwyoben faqtebis grZeli mwkrivis aRbeWdvas<br />

nacnob da adre aRbeWdil informaciasTan<br />

dakavSirebis gziT. bevri mnemonikuri xerxi mza<br />

mimniSneblebs iZleva, romelTac wesrigSi mohyavT<br />

SemTxveviTi informacia.<br />

ganvixiloT lokusis meTodi, romelic pirvelad<br />

berZenma oratorma gamoiyena. lokusi<br />

niSnavs „adgils~. lokusis meTodi niSnavs<br />

sityvis Tu movlenis adgilis mixedviT daxsomebas<br />

da aRdgenas, xolo oratorisTvis _<br />

xangrZlivi moxsenebis calkeuli nawilebis<br />

nacnob adgilebTan dakavSirebas. imisaTvis, rom<br />

gadamamuSavebeli ganmeoreba (Elaborative rehearsal)<br />

_ mexsierebis gazrdis meTodi, romliTac xdeba<br />

dasamaxsovrebeli informaciis gamdidreba.<br />

mnemonikuri xerxebi (Mnemonics) _ strategiebi<br />

an saSualebebi, romlebic xels uwyoben<br />

faqtebis grZeli mwkrivis aRbeWdvas nacnob<br />

da adre aRbeWdil informaciasTan dakavSirebis<br />

gziT.<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

293


Tavi 8 / mexsiereba<br />

294<br />

suraTi 4.2<br />

lokusis meTodi<br />

lokusis meTodSi Tqven akavSirebT<br />

dasamaxsovrebel sityvas (magaliTad,<br />

sayidlebiis siidan) nacnob adgilebTan<br />

(magaliTad, institutidan<br />

saxlisken mimaval gzaze).<br />

daimaxsovroT, ra gaqvT wamosaRebi supermarketidan,<br />

gonebaSi isini saTiTaod unda ganalagoT<br />

im gzaze, romliTac institutSi midixarT.<br />

Semdeg, mogonebisas „CamouvliT~ maT da<br />

gaixsenebT (ix. sur. 8.10).<br />

mimniSnebeli sityvis meTodi hgavs lokusis<br />

meTods, Tumca gansxvaveba isaa, rom mwkrivis<br />

wevrebs mimniSneblebs ukavSirebT da ara<br />

adgilebs. am meTodisTvis tipuri mimniSneblebi<br />

gariTmuli strofebia, sadac sityvebi cifrebs<br />

eriTmeba. magaliTad: erTi-skveri; ori-lori,<br />

sami-skami da sxv. SemTxveviTi informaciis<br />

daxsomebis gasaRebi informaciis iseTi saxiT<br />

dalagebaa, rom mimniSneblebma gagiadvilon<br />

aRdgena.<br />

metamexsiereba (Metamemory) _ implicituri an<br />

eqsplicituri codna mexsierebis unarebis da<br />

mexsierebis efeqturi strategiebis Sesaxeb;<br />

mexsierebis Semecneba.<br />

metamexsiereba<br />

davuSvaT, iseT situaciaSi xarT, rom raRacis<br />

mogoneba gWirdebaT. Tqven akeTebT yvelafers,<br />

rom gamoiyenoT mimniSneblebi, romlebic<br />

kodirebis situacias asaxaven, magram mainc<br />

verafers igonebT. nawilobriv, imis mizezi, rom<br />

aseT Zalisxmevas axmarT mogonebas, Tqveni darwmunebulobaa,<br />

rom Tqven flobT am informacias,<br />

magram, gacnobierebuli Tu gaqvT, ras warmoadgens<br />

Tqveni mexsiereba? iciT, Tu rogor muSaobs<br />

Tqveni mexsiereba? an saidan iciT, rom am<br />

informacias flobT? es metamexsierebis kiTxvebia.<br />

metamexsierebis mTavari kiTxvaa: _ rodis da<br />

ratom inaxeba mexsierebaSi gancda imisa, rom<br />

vici.<br />

pirveli, vinc Seiswavla es gancda, iyo<br />

j.T. harti (J. T. Hart, 1965), romelmac kvleva daiwyo<br />

imiT, rom studentebs usvamda kiTxvebs zogadi


fsiqologia Cvens cxovrebaSi<br />

yvelaze xSirad studentebi<br />

mexsierebis Sesaxeb gamokvlevebis<br />

wakiTxvis Semdeg svamen<br />

kiTxvas: _ „rogor gamoviyeno<br />

miRebuli informacia swrafad?~<br />

„rogor momexmareba es gamokvlevebi<br />

momavali gamocdebis-<br />

Tvis mzadebaSi?~ vnaxoT, ra<br />

tipis rCevebi SeiZleba gamoviyvanoT<br />

am gamokvlevebidan:<br />

kodirebis specifikuroba.<br />

rogorc gaxsovT, kodirebis<br />

specifikurobis principi gulisxmobs,<br />

rom mogonebis<br />

konteqsti, anu pirobebi, romelSic<br />

mogoneba xdeba, daem-<br />

Txves kodirebis konteqsts.<br />

swavlis procesSi konteqsti<br />

xSirad „informaciis gansxvavebul<br />

konteqstsac~ niSnavs.<br />

Tu Tqven yovelTvis<br />

erTsa da imave konteqstSi<br />

swavlobT, gagiWirdebaT sxva<br />

konteqstSi misi aRdgena. ase<br />

magaliTad, Tu profesori<br />

odnav sxvagvarad dagisvamT<br />

kiTxvas, SeiZleba daibneT<br />

da ver upasuxoT, amitom<br />

Tqven swavlis procesSi<br />

konteqstebi unda cvaloT.<br />

gadaawyveT masala, dausviT<br />

Tqvens Tavs sxvadasxva ki-<br />

Txvebi, scadeT masalaSi axali<br />

kombinaciebis Seqmna, magram<br />

Tu mainc SeferxdebiT<br />

gamocdaze, scadeT gamoiyenoT<br />

rac SeiZleba meti<br />

mimniSnebeli, raTa pirveladi<br />

konteqsti aRadginoT:<br />

_ „es xom igivea, rac xanmokle<br />

mexsierebis leqciaze<br />

movismine~;<br />

rogor SeiZleba mexsierebis gamokvlevebi<br />

dagexmaroT gamocdebisTvis mzadebaSi<br />

mwkrivSi adgilmdebareobis<br />

efeqti. adgilmdebareobis<br />

efeqtis mruds Tu gavixsenebT,<br />

vnaxavT, rom masalis SuaSi<br />

ganlagebuli informacia yvelaze<br />

cudad gvamaxsovrdeba.<br />

faqtobrivad, studentebs ufro<br />

kargad axsovT leqciis dasawyisi<br />

da bolo, vidre Sua nawili<br />

(Holen & Oaster, 1976; Jensen, 1962).<br />

rodesac leqciaze xarT, ecadeT,<br />

swored leqciis Sua nawils<br />

miaqcioT gansakuTrebuli<br />

yuradReba. swavlis dros<br />

Tqven ganskuTrebuli Zalisxmeva<br />

unda gamoiyenoT masalis<br />

daswavlisaTvis, magram ecadeT,<br />

rom masala yovelTvis erTi<br />

da imave TanmimdevrobiT ar<br />

iswavloT. imasac miaqcieT yuradReba,<br />

rom es Tavi mexsierebis<br />

Sesaxeb wignis SuaSia<br />

ganlagebuli. Tu Tqven mTeli<br />

wigni gaqvT Casabarebeli, maSin<br />

mis swavlas meti Zalisxmeva<br />

unda moaxmaroT, vidre dasawyis,<br />

an bolo Tavebs;<br />

gadamamuSavebeli ganmeoreba<br />

da mnemonikuri xerxebi. zogjer,<br />

gamocdisTvis mzadebis<br />

procesSi iseTi gancda giCndebaT,<br />

TiTqos daulagebel,<br />

arastruqturirebul masalas<br />

swavlobT. vTqvaT, Tqven swavlobT<br />

tvinis gansxvavebuli<br />

nawilebis funqciebs. am Sem-<br />

TxvevaSi Tqven TviTon unda<br />

ipovoT masalis gadamuSavebis<br />

efeqturi gza _ an mxedvelobiTi<br />

warmodgenebi daixmareT,<br />

an winadadebebSi Car-<br />

TeT, an TiToeul cnebas patara<br />

istoria daukavSireT. am<br />

wignis erT-erT avtors dRemde<br />

axsovs Tavisi mnemonikuri<br />

xerxi, romelic gamoiyena<br />

fsiqologiis SesavalSi ventramedialurihipoTalamusis,<br />

romlis abreviaturac<br />

laTinurad aris VMH, dasamaxsovreblad.<br />

es iyo Very<br />

Much Hungry, magram rogorc<br />

me-12 TavSi naxavT, es mnemonikuri<br />

xerxi mas Semdeg ukve<br />

aRar aris iseTi zusti.<br />

gadamamuSavebeli ganmeoreba<br />

ki xels SegiwyobT naswavli<br />

kidev ufro ganamtkicoT;<br />

metamexsiereba. am sferoSi<br />

warmoebulma gamokvlevebma<br />

gviCvena, rom adamianebi kargad<br />

grZnoben, Tu ra ician<br />

da ra _ ara. rodesac Tqven<br />

gamocdaze xarT, sadac dro<br />

SezRudulia, Tqven unda<br />

miuSvaT Tqveni intuicia da<br />

andoT mas drois ganawileba.<br />

magaliTad, SegiZliaT<br />

bileTis mTeli kiTxvebi<br />

uceb gadaikiTxoT da naxoT,<br />

rogor grZnobT, romeli<br />

sakiTxi iciT ukeT. aris<br />

iseTi gamocdebic, sadac<br />

yvela kiTxvaze pasuxi savaldebulo<br />

ki ara, SerCeviTia,<br />

magram pasuxi siswrafes<br />

moiTxovs. aqac Tqvens intuicias<br />

unda endoT da im<br />

kiTxvebs unda upasuxoT,<br />

romelTa pasuxis siswore-<br />

Sic darwmunebuli xarT.<br />

imedi gvaqvs, rom axla metnaklebad<br />

gasagebia, Tu rogor<br />

SeiZleba mexsierebaSi<br />

Catarebuli gamokvlevebi<br />

gamocdebisTvis warmatebiT<br />

momzadebaSi dagexmaroT.<br />

xangrZlivi mexsiereba: kodireba da Senaxva<br />

295


Tavi 8 / mexsiereba<br />

296<br />

ganaTlebidan. magaliTad, gekiTxebiT: _ „mzis<br />

sistemaSi romeli planetaa yvelaze didi?~ iciT<br />

am kiTxvaze pasuxi? Tu ar iciT, rogor moiqceodiT,<br />

romel pasuxs airCevdiT am situaciaSi:<br />

„miuxedavad imisa, rom axla ar maxsovs pasuxi,<br />

vici, rom ramdenimeAaraswor pasuxs Soris<br />

avirCevdi swors~. msgavs kiTxvebs usvamda harti<br />

Tavis cdis pirebs. pasuxebSi darwmunebuloba<br />

maT 1-dan, („sakmaod darwmunebuli var, rom ver<br />

avirCev sworad mravlobiTi arCevanidan~), 6-de<br />

qulebiT unda SeefasebinaT („savsebiT darwmunebuli<br />

var, rom sworad avirCev~). Tqven rogor<br />

gaanawilebdiT qulebs? ai, es alternativebi:<br />

a. plutoni<br />

b. venera<br />

g. dedamiwa<br />

d. iupiteri<br />

Tu Tqven yuradRebiT daakvirdebiT darwmunebulobis<br />

– „vgrZnob, rom vici~ gancdas, maSin<br />

swor pasuxs im SemTxvevaSi daasaxelebT („d~s),<br />

Tu Sefaseba iqneba 6, xolo mis aRniSnvas<br />

naklebi albaToba eqneba, Tu Sefaseba 1 iqneba<br />

(sando pasuxi rom miviRoT, ra Tqma unda,<br />

kiTxvaTa didi raodenobaa saWiro). hartis mixedviT,<br />

visac 1 quliT aqvs Tavisi darwmunebuloba<br />

Sefasebuli, 30%-iT nakleb swor pasuxebs iZleva<br />

maSin, rodesac 6 qula 75%-ian warmatebas<br />

uzrunvelyofs. es faqtebi miuTiTebs imaze, rom<br />

„vgrZnob, rom vici~ gancda SeiZleba zusti<br />

indikatori iyos.<br />

metamexsierebis Sesaxeb gamokvlevebi mimar-<br />

Tulia rogorc im procesebze, romlebic<br />

„vgrZnob, rom vici~ gancdas iwveven, aseve imaze,<br />

Tu rogor miiRweva Sefasebis sizuste (Koriat &<br />

Levy-Sadot, 1999; Metcalfe, 2000).<br />

mimniSneblis nacnobobis hipoTezis mixedviT,<br />

adamianebi Tavisi „vgrZnob, rom vici~<br />

gancdis dros mimniSneblis nacnobobas emyarebian.<br />

magaliTad, rodesac gekiTxebian: _ „ra<br />

erqva beThovens?~, Tu Tqven adre gagigiaT mis<br />

Sesaxeb, SeiZleba gagiCndeT azri, rom ramdenime<br />

alternatividan amoicnobT mis saxels anu swor<br />

pasuxs (Metcalfe et. al., 1993; Reder & Ritter, 1992; Schwartz<br />

& Metcalfe, 1992).<br />

misawvdomobis hipoTezis mixedviT, adamiani<br />

cdilobs arasruli informaciidan swori pasu-<br />

xis wvdomas. amrigad, Tu kiTxva: _ „ra erqva<br />

beThovens?~, TqvenSi advilad aRZravs informacias,<br />

romelic, Tqveni azriT, am kiTxvaze<br />

swor pasuxTan aris dakavSirebuli, Tqven<br />

gagiCndebaT gancda, rom swor pasuxs advilad<br />

gamoicnobT (Koriat, 1993, 1995).<br />

orive Teorias gaaCnia empiriuli dasabuTeba<br />

da oriveSi igulisxmeba, rom Tqven SegiZliaT<br />

endoT Tqvens grZnobas, rodesac darwmunebuli<br />

xarT, rom iciT raRac (mogvianebiT Cven<br />

SevexebiT mowmis Cvenebebze Catarebul gamokvlevebs,<br />

romelic am zogadi wesidan gamonaklisebze<br />

miuTiTebs).<br />

Tqven ukve garkveuli codna gaqvT imis<br />

Sesaxeb, Tu rogor aRibeWdeba da rogor aRdgeba<br />

informacia Tqvens mexsierebaSi. Tqven iciT,<br />

Tu ras niSnavs aRbeWdvisa da aRdgenis situaciebis<br />

„kargi Tanxvedra~. Semdeg qveTavSi mexsierebis<br />

procesebidan gadavinacvlebT mexsierebis<br />

Sinaarsebze, anu imaze, Tu ra xdeba<br />

mexsierebaSi.<br />

Sejameba<br />

xangrZlivi mexsierebis Teoriebma unda axsnan,<br />

Tu rogor xdeba codnis SeZena da Senaxva<br />

mexsierebaSi mTeli cxovrebis manZilze. kodirebis<br />

specifikurobis principis mixedviT, informaciis<br />

yvelaze kargad aRdgena xdeba maSin,<br />

rodesac konteqsti, romelSic xdeba kodireba,<br />

emTxveva aRdgenis pirobebs. mwkrivSi adgilmdebareobis<br />

efeqts iwvevs TiToeuli STabeWdilebis<br />

(sityva, movlena da a.S) mogonebis<br />

konteqstebs Soris gansxvaveba.<br />

Tqven daxsomebuls mimniSneblebiT eZebT.<br />

cnoba xSirad ufro advilia, vidre mogoneba,<br />

radgan am SemTxvevaSi mimniSneblebi met<br />

informacias Seicaven. epizodur mexsierebaSi<br />

daxsomeba aRbeWdvis konteqstTan mimarTebaSi<br />

xdeba. semantikur mexsierebaSi ki informaciis<br />

aRbeWdvis garkveul epizodTan mimarTeba dakargulia.<br />

interferencia SeiZleba iyos proaqtiuri,<br />

rodesac Zveli informacia ereva da xels<br />

uSlis axlis aRbeWdvas, an retroaqtiuri,<br />

rodesac axali informacia ereva Zvels.<br />

informaciis gadamuSavebis Teoriis mixedviT,<br />

informaciis ufro Rrma gadamuSaveba mis ukeTes


daxsomebas iwvevs. implicitur mexsierebaze<br />

Catarebuli kvlevebis mixedviT, aRbeWdvis da<br />

mogonebis procesebis damTxveva iwvevs praimings.<br />

Tqven SegiZliaT gaiumjobesoT mexsiereba<br />

gadamamuSavebeli ganmeorebis da mnemonikuri<br />

xerxebis daxmarebiT. metamexsierebisTvis specifikuri<br />

msjelobebi Tqveni mexsierebis Sesaxeb<br />

tipuri da zustia.<br />

xangrZlivi mexsierebis<br />

struqturebi<br />

aqamde Cven mier motanil yvela magaliTSi<br />

gTxovdiT, rom dagemaxsovrebinaT an aRgedginaT<br />

izolirebuli an erTmaneTTan daukavSirebeli<br />

informaciis erTeulebi. is, rasac Tqven umravles<br />

SemTxvevaSi aRadgendiT, organizebuli<br />

codnis nawilebi iyo. gaixseneT, magaliTad,<br />

rodesac gTxoveT gemsjelaT, iyo Tu ara yurZeni<br />

xili, Tqven daufiqreblad gaeciT dadebiTi<br />

pasuxi, magram ras ityviT avokadoze an tyemalze?<br />

am TavSi Cven SeviswavliT, Tu rogoraa dakav-<br />

Sirebuli am tipis pasuxis siZneleebi mexsierebaSi<br />

informaciis struqturirebis xasiaTTan<br />

da gzebTan; vimsjelebT, agreTve, imis Sesaxeb,<br />

Tu rogor gexmarebaT mexsierebaSi organizebuli<br />

codna ama Tu im informaciis swrafad gaxsenebaSi.<br />

mexsierebis struqturebi<br />

mexsierebis ZiriTadi funqcia msgavsi STabeWdilebebis<br />

erTmaneTTan dakavSirebaa, raTa<br />

garemosTan urTierTobis procesSi SeZloT misi<br />

gamoyeneba (gaixseneT martivi gansazRvreba me-5<br />

TavSi aRqmis funqciis Sesaxeb). Tqven cxovrobT<br />

samyaroSi, romelic savsea uTvalavi individualuri<br />

STabeWdilebebiT da movlenebiT,<br />

romelTa mudmivi gacxrilva da maTi informaciis<br />

iseT mcire, martiv erTobliobad dayvana<br />

gWirdebaT, romlis marTvasac SeZlebT. amave<br />

dros, Tqven ar gWirdebaT samyaroSi garkveuli<br />

struqturis mosaZebnad yovel jerze cnobierebis<br />

CarTva. rogorc implicituri mexsierebis<br />

ganxilvisas vnaxeT, warmoudgenelia, rom yovel<br />

wuTs, nebismieri sagnis aRqmisas Tu moqmedebisas,<br />

ambobdeT: _ „es is aris, rac samzareulos nivTebs<br />

miekuTvneba.~ garemosTan urTierTobis Cveulebrivi<br />

gamocdilebiT Tqveni mexsierebis struqturaSi<br />

garemos struqturebi aisaxeba. ganvixiloT<br />

mexsierebis struqturaTa formebi, romelic<br />

Camoyalibda Tqveni garemosTan yoveldRiuri<br />

urTierTobis procesSi.<br />

kategorizacia da cnebebi<br />

daviwyoT me-11 TavSi ganxiluli movleniT<br />

– im gonebrivi ZalisxmeviT, romelic saWiroa,<br />

raTa bavSvma daimaxsovros, magaliTad, sityva<br />

ZaRlis mniSvneloba. imisaTvis, rom es sityva<br />

mniSvnelobis matarebeli iyos bavSvisTvis, mas<br />

unda hqondes unari, daimaxsovros yvela is<br />

situacia, romelSic es sityva gamoiyeneba da,<br />

agreTve, informacia konteqstis Sesaxeb. am gziT<br />

bavSvi aRmoaCens, ra aris ZiriTadi arsi: _<br />

bewviani arseba, romelsac oTxi fexi aqvs, niSnavs<br />

ZaRls. bavSvma unda Seimecnos, rom ZaRli<br />

ewodeba ara erT konkretul cxovels, aramed<br />

amgvar cocxal arsebaTa mTel kategorias.<br />

individualuri gamocdilebis kategorizaciis<br />

unari – erTi da igive qcevis ganxorcieleba<br />

mis mimarT, an erTi da igive saxelis darqmeva<br />

_ moazrovne organizmis erT-erTi yvelaze bazisuri<br />

da mniSvnelovani unaria (Mervis & Rosch,<br />

1981).<br />

Tqven mier gamoyofili kategoriebis gonebaSi<br />

reprezentacias cnebebi ewodeba. cneba ZaRli,<br />

magaliTad, ewodeba bavSvis mier ZaRlTan<br />

dakavSirebuli cxovrebiseuli gamocdilebis<br />

mexsierebaSi SekavSirebas da Senaxvas (rogorc<br />

me-11 TavSi vnaxavT, Tu bavSvs jer kidev ar aqvs<br />

dazustebuli ZaRlis mniSvneloba, es cneba<br />

SeiZleba iseT niSnebsac moicavdes, romelic<br />

mozrdilebma SeiZleba am cnebisTvis Seusabamod<br />

CaTvalon.). Tqven SeZenili gaqvT uamravi cneba.<br />

gaqvT sagnebis da qcevebis kategoriebi, magaliTad,<br />

sakuWnao da fexburTi. cnebebi SeiZleba<br />

asaxavdes Tvisebebs, magaliTad, wiTeli an didi;<br />

abstraqtul ideebs, magaliTad, WeSmariteba an<br />

siyvaruli; mimarTebebs, magaliTad, ufro Wkviani,<br />

vidre. TiToeuli cneba Tqven mier samyarosTan<br />

urTierTobiT SeZenili mTlianobebad Camoyalibebuli<br />

gamocdilebis reprezentaciaa.<br />

xangrZlivi mexsierebis struqturebi<br />

297


Tavi 8 / mexsiereba<br />

298<br />

prototipebi<br />

im ZaRlebs Soris, romlebic Tqven ginaxavT,<br />

romels warmoidgenT, rodesac waikiTxavT<br />

winadadebas: _ „ZaRli xravs Zvals~. SegiZliaT<br />

konkretuli ZaRli daasaxeloT? Tu romelime<br />

tipuri ZaRli warmogidgebaT, romelic yvela<br />

nanaxi ZaRlebis saSualos – prototips warmoadgens?<br />

ganvixiloT eqsperimenti, romelic<br />

dagvexmareba am kiTxvaze pasuxis gacemaSi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

prototipebis Camoyalibeba<br />

cdis pirebs uCvenebdnen calkeuli<br />

adamianis saxeebis suraTebs, romlebic<br />

sxvadasxva xarisxiT gansxvavdebodnen prototipisgan<br />

(sur. 8.11); Semdeg maT aCvenebdnen<br />

saxeebis meore jgufs. zogierTi sura-<br />

Ti adrec iyo miwodebuli, zogierTi axali<br />

iyo da gansxvavdeboda prototipisgan. iyo,<br />

agreTve, prototipis suraTi, romelic<br />

gansxvavdeboda pirvelad miwodebuli prototipisgan.<br />

cdis pirebs evalebodaT gamoecnoT,<br />

Tu romeli suraTi hqondaT maT<br />

adre miwodebisas nanaxi.<br />

kargad gamoikveTa sami Sedegi, romelic<br />

mocemulia suraTze 8.1. cdis pirebi cnobdnen<br />

yvela im suraTs, romelic adre<br />

hqondaT nanaxi, maSinac ki, rodesac maTgan<br />

prototipTan mxolod 25%-s hqonda<br />

msgavseba. axal suraTebze miuTiTebdnen,<br />

rom axali iyo da cnobis xarisxi prototipTan<br />

mimarTebiT ganisazRvreboda. cdis<br />

pirebi dabolos, yvelaze darwmunebulni<br />

iyvnen axali prototipis ucnobobaSi (Solso<br />

& McCarthy, 1981).<br />

am eqsperimentSi cdis pirebi ise moqmedebdnen,<br />

TiTqos gaaerTianes yvela saxe, romelic ki<br />

unaxavT, raTa prototipuli konstruqti SeeqmnaT.<br />

kategoriebis, Tavisi TvisebebiTurT, prototipebi<br />

iqmneba mTeli Tqveni gamocdilebidan,<br />

amitom prototipebi yovel wuTs SeiZleba<br />

icvlebodes da mdidrdebodes axali kategoriiT.<br />

aqedan gamomdinare, mecnierebi mividnen im<br />

daskvnamde, rom konkretuli kategoriisTvis<br />

prototipis reprezentacia gonebaSi SeiZleba<br />

ar gqondeT. ufro savaraudoa, rom prototipi<br />

TviTon calkeul egzemplarebSi, rogorc<br />

saSualo raRac moqmedebs (Hintzman, 1986; Nosofsly<br />

et al., 1992). magaliTad, yvela ZaRli, romelic ki<br />

am momentisTvis ginaxavT, ayalibebs prototipuli<br />

ZaRlis Tqveneul cnebas. ufro metic, Tu<br />

Tqven saRamos gaxvediT quCaSi da dainaxeT erTi,<br />

an ori ZaRli, Tqveni prototipi SeiZleba odnav<br />

Seicvalos kidec.<br />

is, rom Tqven gaqvT unari, iseT kategorias,<br />

rogorc, vTqvaT, ZaRlia, prototipi mounaxoT,<br />

gaZlevT SesaZleblobas icnoT kategoriis metnaklebad<br />

tipuri warmomadgenlebi _ rac ufro<br />

meti Tviseba aqvs saerTo kategoriis calkeul<br />

cnebebi (concepts) _ sagnebis, an ideebis saxeobebis,<br />

an kategoriebis mentaluri reprezentaciebi.<br />

prototipi (Prototype) _ kategoriis yvelaze reprezentaciuli<br />

magaliTi.


suraTi 8.11<br />

A prototipuli saxe da calkeuli saxeebi<br />

B prototipebis, Zveli da axali saxeebis prototipuli Sefaseba<br />

(A) saxis 75% emTxveva prototips, 50%-s aqvs gansxvavebuli Tmebi da Tvalebi, 25%-s mxolod Tvalebi aqvs<br />

saerTo, dabolos, 0% aqvs saerTo prototipTan. (B) cdis pirebs sTxoven Seafason, aqvT Tu ara nanaxi adre<br />

es saxe. yvelaze maRali darwmunebulobis xarisxi aris prototipis mimarT, romelic adre arasodes<br />

unaxavT; daaxloebiT Tanabaria darwmunebulobis xarisxi adre nanaxi saxeebis mimarT; axali saxeebis<br />

SemTxvevaSi cdis pirTa darwmunebulobis xarisxi klebulobda prototipisgan misi msgavsebis SemcirebasTan<br />

erTad.<br />

wevrebs erTmaneTTan, miT ufro tipurni arian<br />

isini. es kargad Cans, magaliTad, frinvelis<br />

kategoriis ganxilvisas. ris gamo iTvleba yvavi<br />

tipur frinvelad, xolo siraqlema, an pingvini<br />

atipurad? pasuxi ganisazRvreba im xarisxiT,<br />

riTac es qmnilebebi hgvanan im kategoriis<br />

warmomadgenlebs, romelTac Tqvens mexsierebaSi<br />

frinvelis kategoriaSi aerTianebT. kategoriis<br />

wevrTa tipuroba ki, Tu rogor Seesabameba raRac<br />

Tqvens prototips, yoveldRiuri cxovrebidan<br />

momdinareobs. gamokvlevebma gamoavlines, rom<br />

xalxi ufro swrafad reagirebs kategoriis tipur<br />

warmomadgenlebze, vidre uCveuloze. Tqveni<br />

reaqciis dro kiTxvaze, aris Tu ara yvavi<br />

frinveli, ufro swrafi iqneba, vidre is, rom<br />

siraqlema frinvelia (Rosch, 1976). kidev erTxel<br />

vimeorebT, rom es efeqti damokidebulia Tqvens<br />

gamocdilebaze frinvelTa kategoriis mimarT.<br />

am SemTxvevaSi ufro advilia yvavisTvis, rogorc<br />

frinvelisTvis, adgilis povna, vidre siraqlemisTvis<br />

(Tu, ra Tqma unda, Tqveni cxovrebis<br />

manZilze didxans ar gicxovriT siraqlemebis<br />

garemocvaSi).<br />

ierarqiebi da bazisuri doneebi<br />

cnebebi da maTi prototipebi damoukideblad<br />

ar aRmocendeba. rogorc suraTi 8.12 gviCvenebs,<br />

cnebebi SeiZleba azrian organizaciebad gaer-<br />

Tiandenen. iseT did kategorias, rogoricaa<br />

cxoveli, gaaCnia qvekategoriebi _ frinveli da<br />

Tevzi, romlebic, Tavis mxriv, moicaven saxeobebs:<br />

iadoni, siraqlema, zvigeni da oraguli. Tavis<br />

mxriv, cxovelis kategoriac aris qvekategoria<br />

ufro didi kategoriisa _ cocxali arsebebi.<br />

cnebebi dakavSirebulia sxva saxis informacias-<br />

xangrZlivi mexsierebis struqturebi<br />

299


Tavi 8 / mexsiereba<br />

300<br />

fsiqologia XXI saukuneSi<br />

rodesac kompiuterisa da<br />

adamianis SesaZleblobebs<br />

adareben, xSirad iseTi STabeWdileba<br />

rCeba, rom kompiuteri<br />

jobnis adamians. kompiuteris<br />

mexsierebas bevrad<br />

meti – aTasobiT da milionobiT<br />

_ biti informaciis<br />

Senaxva SeuZlia, vidre Cvens<br />

mexsierebas, magram adamianis<br />

mexsierebas erTi iseTi Tviseba<br />

aqvs, romelic mis mexsierebas<br />

ufro maRla ayenebs.<br />

procesebi, romlebic SesaZleblobas<br />

gvaZleven, movigonoT<br />

specifikuri informacia,<br />

xSirad bevrad ufro efeqturia,<br />

vidre kompiuterSi Zebnis<br />

procedura.davuSvaT, Tqvens<br />

megobars Tqveni gamocda unda<br />

am Tavis mixedviT da geki-<br />

TxebaT: „romelma mkvlevrebma<br />

Semoitanes kodirebis specifikurobis<br />

cneba?~ Tqven SegiZliaT<br />

gasceT swori pasuxi<br />

(tulvingi da tomsoni), mcdari<br />

pasuxi (soerlingi), an<br />

TqvaT, rom ar iciT. albaT,<br />

ar gindaT, gasceT iseTi pasuxi,<br />

romelsac araviTari kav-<br />

Siri ar aqvs kiTxvasTan. rogor<br />

ggoniaT, ra xdeba, rodesac<br />

am kiTxvaze pasuxis gacemis<br />

davalebas manqanas aZlevT?<br />

pirveli veb-gverdi, romelsac<br />

Google.com gvTavazobs, Semdegia:<br />

„aris Tu ara HIV-is izolacia<br />

miRweuli. meore mcdeloba<br />

AskJeeves. com-s ukavSir-<br />

Tanac: Tqvens mexsierebaSi Senaxulia codna imis<br />

Sesaxeb, rom zogierTi frinveli iWmeva, zogi<br />

saSiSia, zogi ki nacionaluri simboloa.<br />

rogorc vxedavT, ierarqiebSi garkveuli<br />

safexuri arsebobs, romelzec adamianebi ukeT<br />

moiazreben obieqtebs da axdenen maT katego-<br />

adamianis da kompiuteris mexsiereba<br />

deba. is gvTavazobs imis definicias,<br />

Tu ra aris cneba. ratom<br />

aris kompiuteris mexsierebidan<br />

es pasuxebi adamianis<br />

mexsierebisgan gansxvavebuli?<br />

Cven adamianis mexsierebis (mogonebis)<br />

or Taviseburebas gamovyofT,<br />

romelic kompiuterTan<br />

SedarebiT misi upiratesobis<br />

ilustrirebas axdens.pirveli:<br />

rogorc ukve gaecaniT, adamianis<br />

mexsiereba efeqturad iyenebs<br />

Sinaarsobriv mimniSneblebs,<br />

romlebic saZiebel informaciazea<br />

mimarTuli. is uzrunvelyofs<br />

imas, rom aRdgenili<br />

informaciis Sinaarsi kiTxvis<br />

Sinaarss Seesabamebodes. kompiuteri<br />

ki, piriqiT, ar iTvaliswinebs<br />

konteqsts da ufro sityvis<br />

viwro mniSvnelobazea<br />

orientirebuli. magaliTad, Tu<br />

Cven „kodirebis specifikurobas~<br />

veZebT Google.com-Si an<br />

ASKJeeves-Si, TiToeuli maTgani<br />

maSinve gadmogviSlis gverds,<br />

romelzec iqneba pasuxi pirvel<br />

kiTxvaze. kompiuterSi maZieblisTvis<br />

kiTxvis nawilebs, romlebic<br />

konteqstis dasazusteblad<br />

iqneba mimarTuli (romelma<br />

mkvlevrebma Semoitanes), aSkarad<br />

uaryofiTi gavlena eqneba Ziebis<br />

efeqturobaze. kompiuterSi bevri<br />

pasuxis mosaZebnad Zalian<br />

Znelia CarTo konteqsti ise, rom<br />

kompiuterma gaurkveveli mimar-<br />

TulebiT ar gagagzavnos. meore:<br />

adamianis mexsierebas cnebebi<br />

marTaven da ara sityvebi. rodesac<br />

Tqvens mexsierebaSi kodirebis<br />

specifikurobis Sesaxeb<br />

eZebT pasuxs, ar aqvs mniSvneloba<br />

ras ityviT, „mkvlevars~<br />

Tu „eqspermentators~,<br />

„aRmomCens~ Tu „Semqmnels~.<br />

cneba aamoqmedebs TiToeul<br />

sityvas, rogorc mimniSnebels.<br />

kompiuters ki saqme mxolod<br />

sityvebTan aqvs. magaliTad,<br />

rodesac Cven Google.com-s<br />

veubnebiT, Secvalos „aRmom-<br />

Ceni~ „SemqmneliT~, is gvaZlevs<br />

bmuls mexsierebis TeoriaSi<br />

garkveuli gverdis mi-<br />

TiTebiT. „mkvlevris~ Secvla<br />

„eqsperimentatoriT~ gvaZlevs,<br />

rogorc pirveli bmulis Sem-<br />

TxvevaSi, gverds saTauriT:<br />

„talRebi, pulsi, neironuli<br />

masis Teoria~. es patara eqsperimenti<br />

kargad uCvenebs, Tu<br />

kompiuteri, adamianis mexsierebisgan<br />

gansxvavebiT, rogor<br />

ufro metadaa damokidebuli<br />

sityvebze, vidre cnebebze.axla<br />

mainc Tu grZnobT mcireoden<br />

upiratesobas kompiuterTan<br />

SedarebiT? SegiZliaT, ramdenime<br />

wuTi dauTmoT imaze<br />

fiqrs, Tu rogor SeiZleba<br />

adamianis mexsierebis es Tvisebebi<br />

kompiutersac gadasceT.<br />

veb-gverdebi:<br />

www.google.com<br />

www.AskJeeves.com<br />

rizacias. maT bazisur doneebs uwodeben (Rosch,<br />

1973, 1978). magaliTad, rodesac Tqven bazarSi<br />

yidulobT vaSls, SegiZliaT ifiqroT masze,<br />

rogorc xilis erT-erT saxeobaze, romlis<br />

mniSvnelobac Zalian farToa, an rogorc Safranze,<br />

rac specifikuri da viwro mniSvnelobisaa.


suraTi 8.12<br />

cnebaTa ierarqiulad organizebuli struqtura<br />

kategoria cxoveli SeiZleba daiyos iseT qvekategoriebad, rogoricaa frinveli da Tevzi,<br />

TiToeuli qvekategoria SeiZleba kidev daiyos. zogierTi informacia (aqvs kani) gaaCnia ierarqiis<br />

yvela dones; sxva informacia (magaliTad, SeuZlia simRera) mxolod dabali donis cnebebs<br />

SeiZleba hqondes (magaliTad, iadons).<br />

bazisuri done ki aris vaSli. Tqven rom gaCvenon<br />

am obieqtis suraTi da gkiTxon, ra aris es,<br />

Tqven ufro swrafad upasuxebT, rom es vaSlia<br />

(da ara xilis romelime konkretuli saxeoba).<br />

bazisur dones prototipis gamowvevis meti Zala<br />

aqvs. Tqven vaSlis cnebasTan meti Sexeba da<br />

gamocdileba gaqvT, vidre mis specifikur<br />

jiSebTan. Tqven rom vaSlebis gamomyvani iyoT,<br />

bazisuri done am ierarqiaSi ufro dabali<br />

geqnebodaT.<br />

sqemebi<br />

Cven vnaxeT, rom cnebebi mexsierebis ierarqiaSi<br />

agurebis funqcias asruleben. maT es roli<br />

ufro rTul kompleqsebSic aqvT. gaixseneT<br />

suraTi 8.2. saidan xvdebiT instinqturad, rom<br />

baWiis adgili ar aris samzareuloSi? Cven adre<br />

ukve aRvniSneT, rom es procesi implicitur<br />

mexsierebas emyareba, magram Cven ar gviTqvams,<br />

Tu mexsierebis romeli struqtura iyo amisTvis<br />

gamoyenebuli. ufro zustad rom vTqvaT, is,<br />

rac Tqven gWirdebaT, aris iseTi saxis reprezentacia<br />

mexsierebaSi, romelic samzareulos<br />

individualur cnebas _ macivris, WurWlis sarecxi<br />

niJaris Tu gazquris Sesaxeb codnas _<br />

gaaerTianebs ufro did struqturaSi. sqema aris<br />

cnebiTi CarCo, an codnaTa klasteri sagnebis,<br />

adamianebis da situaciis Sesaxeb. sqemebi aris<br />

„codnaTa Sekvrebi~, romlebSic garemos struqturis<br />

Sesaxeb rTuli ganzogadebebia aRbeWdili.<br />

Tqven gaqvT samzareulos da sawoli oTaxis<br />

sqema, samarSruto taqsis mZRolis da profesoris,<br />

qeifisa da banketis sqemebi. SegiZliaT,<br />

bazisuri done (Basic level) _ kategorizaciis done,<br />

romelic yvelaze swrafad SeiZleba amovitanoT<br />

mexsierebidan da gamoviyenoT yvelaze efeqturad.<br />

sqemebi (Schemas) _ obieqtebis, xalxis, an situaciis<br />

Sesaxeb konceptualuri CarCoebi, an codnis<br />

„klasterebi~, codnis erTeulebi, romlebic<br />

moicaven garemos struqturebis Sesaxeb ganzogadebebs.<br />

xangrZlivi mexsierebis struqturebi<br />

301


Tavi 8 / mexsiereba<br />

302<br />

suraTi 8.13<br />

cnobis iluzia<br />

ixvi Tu kurdReli<br />

ramdenime wuTi dauTmoT da dafiqrdeT, Tu ra<br />

da rogor aris am kategoriebSi ganzogadebuli.<br />

erTi ram, rasac SeamCnevdiT, isaa, rom Tqveni<br />

sqema ar moicavs Tqveni cvalebadi gamocdilebis<br />

yvela individualur detals. Tu prototipi<br />

kategoriebis Sesaxeb Tqveni gamocdilebebis<br />

saSualoa, sqemaSi warmodgenilia garemoSi<br />

situaciaTa Sesaxeb Tqveni gamocdielebebis<br />

saSualo. iseve, rogorc prototipebi, Tqveni<br />

sqemebic cvalebadia da cxovrebiseul movlenebTan<br />

erTad icvleba (Rumelhart et al., 1986). Tqveni<br />

sqemac mxolod im detalebs moicavs, romelsac<br />

gansakuTrebuli yuradReba dauTmeT. magaliTad,<br />

rodesac ekiTxebiT, ra aris warmodgenili, ra<br />

xatia Tu weria ocTeTrian monetaze, studentebi<br />

arasodes amboben, rom masze iremia gamoxatuli,<br />

Tumca, es gamosaxuleba yvela monetazea (Rubin<br />

& Kontis, 1983). aba, SeamowmeT! amrigad, Tqveni<br />

sqema inaxavs zustad imas, rac SeamCnieT garemoSi.<br />

axla ki ganvixiloT yvela is gza, romelSic<br />

cnebebs da sqemebs iyenebT.<br />

mexsierebis struqturebis<br />

gamoyeneba<br />

modiT, vnaxoT, Tu rogor moqmedebs mexsierebis<br />

zogierTi struqtura. Tqvenma sqemam<br />

SeasaZlebloba mogcaT, uyoymanoT mimxvdariyaviT,<br />

rom baWiis adgili samzareuloSi ar<br />

aris. axla gaixseneT me-5 Tavi, sadac ganvixileT,<br />

Tu ra gavlenas axdens adrindeli codna orazrovani<br />

figuris interpretaciaze. gaxsovT es<br />

figura (sur. 8.13)? ras xedavT _ ixvs Tu baWias?<br />

davuSvaT, Cven winaswar mogamzadeT imisTvis,<br />

rom dainaxavdiT ixvs, anu Tu Tqven SeusabamebT<br />

naxatis niSnebs Tqvens sqematur molodinebs<br />

am niSnebis mimarT, dainaxavT ixvs. igive moxdeba<br />

baWiis mimarTac, Tu geqnebaT baWiis molodini.<br />

Cven viyenebT mexsierebaSi arsebul informacias,<br />

raTa gavamarTloT molodini.<br />

Tqven gaqvT, agreTve, mexsierebis struqturebi,<br />

romlebic gavlenas axdenen Tqvens aRqmasa da<br />

mogonebaze (Cantor & Mischel, 1979; Levy et al., 1999).<br />

magaliTad, Tqven, albaT, ukve geqnebaT kbilis<br />

eqimis, sakulto beladebis, ekologistebis da<br />

maSvelebis cnebebi. Tu TqvenTvis ucnob pirovnebaze<br />

getyvian, rom is erT-erTi am profesiis<br />

warmomadgenelia, Tqveni stereotipuli warmodgena<br />

miawers mas konkretul pirovnul maxasia-<br />

Teblebs an Sesabamis qcevebs. socialuri fsiqologebis<br />

mier dadgenil iqna, rom enas da<br />

sityvebsac SeuZliaT, garkveuli gavlena moaxdinon<br />

am cnebaTa interpersonalur gamoyenebaze.<br />

es gamokvleva gviCvenebs, rom mexsierebis struqturebs<br />

SeuZliaT, gavlena moaxdinon samyaros<br />

Sesaxeb Tqvens azrTa msvlelobaze: _ Tqveni awmyo<br />

gamocdileba warsuli gamocdilebiT aris<br />

Seferili da es ukanaskneli cvlis Tqvens molodinebs<br />

momavlis mimarT. male, aseve, naxavT,<br />

rom xSirad erTi da igive mizeziT, cnebebi da<br />

sqemebi SeiZleba xels uSlides zust mogonebas.<br />

mogoneba, rogorc<br />

rekonstruqiuli procesi<br />

axla ganvixiloT sxva mniSvnelovani saSualeba,<br />

romelSic gamoiyeneba mexsierebis struqtura.<br />

bevr SemTxvevaSi, rodesac gTxoven, moigonoT<br />

garkveuli informacia, Tqven ver axerxebT<br />

amas. amis nacvlad, Tqven rekonstruqcias ukeTebT<br />

informacias ufro zogadi saxiT Senaxuli codnidan.<br />

rekonstruqciuli mexsierebis naTelsayofad<br />

ganvixiloT Semdegi sami kiTxva:<br />

me-3 TavSi aris Tu ar sityva „da~?<br />

1991 weli Seicavs Tu ara 7 ivlisis dRes?<br />

sunTqavdiT guSin @2.05 –sa da 2.10 wuTs<br />

Soris?<br />

Tqven, albaT, samive kiTxvas dadebiT pasuxs<br />

gascemT yovelgvari meryeobis gareSe, magram,<br />

ra Tqma unda, am movlenebis konkretuli epi


zoduri mexsiereba ar geqnebaT (im SemTxvevebis<br />

gamoklebiT, Tu, magaliTad, vinme 7 ivliss ar<br />

aris dabadebuli da misTvis es gansakuTrebuli<br />

dRea). am kiTxvebze pasuxis gasacemad Tqven<br />

unda gamoiyenoT zogadi codna, raTa rekonstruqcia<br />

gaukeToT mas da ivaraudoT, ra SeiZleba<br />

momxdariyo. rekonstruqciis es procesi<br />

ufro detalurad gavarCioT.<br />

rekonstruqciuli mexsierebis sizuste<br />

Tu adamianebi zogjer codnis zogierTi<br />

aspeqtis rekonstruqcias axdenen zusti monacemebis<br />

aRdgenis nacvlad, maSin mosalodnelia,<br />

aRmovaCinoT SemTxvevebi, rodesac rekonstruirebuli<br />

mogonebis faqtebi gansxvavebul iqneba<br />

realuri suraTisgan, anu mexsierebis Secdomebs<br />

eqneba adgili. mexsierebis Secdomis erT-erTi<br />

yvelaze STambeWdavi demonstracia sakmaod<br />

Zvelia. klasikur naSromSi _ „mogoneba: eqsperimentuli<br />

da socialuri fsiqologiis gamokvlevebi~<br />

(1932) _ ser frederik bartleti ikvlevda<br />

sakiTxs, Tu rogor moqmedebs warsuli gamocdileba<br />

axlad SeZenili informaciis mogonebaze.<br />

bartleti studentebs sTxovda, daemaxsovrebinaT<br />

gansxvavebuli kulturis Tqmulebebi da legendebi.<br />

yvelaze cnobilia misi masala „sulebis<br />

brZola~.<br />

bartletma aRmoaCina, rom misi studentebis<br />

mier gaxsenebuli Sinaarsi gansxvavdeboda originalisgan,<br />

anu imisgan, rasac awvdidnen dasamaxsovreblad.<br />

Sinaarsis damaxinjeba sami saxis<br />

rekonstruqciul process moicavda:<br />

donis daweva (leveling) _ moTxrobis gamartiveba;<br />

gamokveTa _ garkveuli detalebis gansakuTrebuli<br />

gaSuqeba;<br />

asimilacia _ detalebis Secvla ise, rom<br />

isini ukeTes SesabamisobaSi mosuliyvnen sakuTar<br />

codnasTan.<br />

amrigad, cdis pirebi ixsenebdnen moTxrobas<br />

da maTTvis ucnob sityvebs Tavisi kulturisTvis<br />

Cveuli sityvebiT cvlidnen: _ navi kanoes nacvlad,<br />

Tevzaoba _ selapebze nadirobis magivrad.<br />

bartletis cdis pirebi, aseve, xSirad cvlidnen<br />

moTxrobis Sinaarssac, raTa SeemcirebinaT<br />

zebunebrivi Zalebis Sesaxeb frazebi, romelic<br />

maTi kulturisTvis ar iyo damaxasiaTebeli.<br />

miyvnen ra bartletis kvals, Tanamedrove<br />

mkvlevrebma Seiswavles mexsierebis darRvevebis<br />

mravalferovneba, romelTac adgili aqvT<br />

mogonebis konstruqciuli procesebis gamoyenebis<br />

dros (Bergman & Roediger, 1999). magaliTad,<br />

mkvlevarTa erTma jgufma gamoavlina kanonzomiereba,<br />

romelsac „sapnis operis~ efeqti uwoda<br />

(Owens et al., 1979). erTi epizodi am gamokvlevis<br />

masalidan:<br />

nensi mivida koqteilis wveulebaze. man<br />

mimoixeda oTaxSi, raTa iq myofni SeeTvalierebina.<br />

igi sasaubrod miuaxlovda Tavis<br />

profesors. man icoda, rac unda eTqva<br />

misTvis, magram nerviulobda amaze. stumar-<br />

Ta erTma jgufma Saradebis TamaSi daiwyo.<br />

nensi zeviT avida cota mosamagreblad.<br />

koniaki ki kargi iyo, magram mas ar ainteresebda,<br />

Tu raze saubrobda iq stumrebis<br />

nawili. cota xnis Semdeg, sakmarisiao,<br />

gadawyvita man da datova wveuleba.<br />

axla warmoidgineT rogor gansxvavebulad<br />

aRiqvamT am nawyvets, Tu Tqven cdis pirTa<br />

rekonstruqciuli mexsiereba (Reconstructive<br />

memory) _ mexsierebis konkretuli reprezentaciebis<br />

ararsebobis pirobebSi Senaxuli<br />

codnis zogad tipebze dayrdnobiT informaciis<br />

erTad ganlagebis procesi.<br />

xangrZlivi mexsierebis struqturebi<br />

303


Tavi 8 / mexsiereba<br />

304<br />

meore jgufSi aRmoCndebiT, romelTac winaswar<br />

es Sesavali waakiTxes:<br />

nensim gaRviZebisas isev sisuste igrZno<br />

da gaukvirda, marTla fexmZimed iyo Tu<br />

ara. rogor unda uTxras profesors, rac<br />

dainaxa?<br />

axla xelaxla miubrundiT pirvel nawyvets<br />

da xelaxla waikiTxeT. cdis pirebisaTvis am<br />

winasityvaobis arsebobas Tu ararsebobas gadamwyveti<br />

mniSvneloba aqvs maTi mexsierebisaTvis.<br />

rodesac sTxovT, moigonon Sinaarsi, an icnon<br />

nawyvetebi, isini, romelTac wakiTxuli aqvT<br />

Sesavalic da, aqedan gamomdinare, TavSi mosdiT<br />

„arasasurveli fexmZimobis~ sqema, ufro metad<br />

imas aRadgenen an icnoben, romelic nensis<br />

fexmZimobas ukavSirdeba. cdis pirTa mier sqemis<br />

gamoyeneba iwvevs Sinaarsis Sesabamis da mosalodnel<br />

damaxinjebas.<br />

magram unda gvaxsovdes da mniSvnelovanicaa,<br />

rom rogorc me-5 TavSi, rodesac aRqmis iluziebze<br />

vsaubrobdiT, fsiqologebs procesebis<br />

normaluri operaciebis saCveneblad xSirad<br />

iseTi pirobebi da situaciebi mohyavT, romlebic<br />

Secdomebs iwveven. iseve, rogorc aRqmis iluziebi<br />

ar gaiZuleben realurad kedelSi gasvlas,<br />

mexsierebis „iluziebic~ Zalian iSviaTad Tu<br />

SegiSliT xels yoveldRiur cxovrebasa da<br />

saqmianobaSi.<br />

mexsierebis es damaxinjebebi SegiZliaT ganixiloT,<br />

rogorc Cveulebriv, Zalian kargad<br />

momuSave procesTa Tanmdevi movlena. faqtobrivad,<br />

Tqven umravles SemTxvevaSi garkveuli<br />

epizodis detalebis aRdgena arc ki gWirdebaT,<br />

movlenaTa arsis aRdgena rekonstruqciiTac<br />

mSvenivrad xerxdeba.<br />

cota vrclad SevexoT im Tvalsazriss, romlis<br />

mixedviTac, detalebis aRdgena yovelTvis<br />

ver xerxdeba. imisaTvis, rom vnaxoT, rogor<br />

SeuZlia rekonstruqcia ganicados mexsierebam,<br />

raTa moergos mogonebis sagans Tu mizans,<br />

gamoviyenoT citatebis SemTxveva. arcTu<br />

iSviaTia SemTxveva, rodesac gindaT Tqveni<br />

sityva Tu moxseneba gaamdidroT sxvisi gamonaTqvamiT,<br />

magaliTad, SeiZleba TqvaT: „gaixseneT,<br />

Cveni fsiqologiis profesori rom gveubneboda<br />

_ „korelacia mizezobriobas ar niSnavso~.<br />

rodesac vinmes sityvidan citatas iyenebT, Tqven<br />

arCevT aspeqtebs, romlebsac Tqveni mexsiereba<br />

rekonstruqcias ukeTebs (Clark & Gerrig, 1990) da<br />

SegiZliaT sityvasityviT moitanoT is, an misi<br />

dedaazri gadmosceT. am gadawyvetilebas Tqven<br />

Tqveni sityvidan gamomdinare iRebT. mkvlevrebma<br />

gviCvenes, rom mexsierebis gamoyeneba am miznebis<br />

cvlasTan erTad icvleba.<br />

saidan<br />

viciT<br />

miznebi gavlenas axdenen mexsierebaze<br />

cdis pirebs aCvenebdnen wuTnaxevari<br />

xangrZliobis scenas videofilmidan da<br />

sTxovdnen daemaxsovrebinaT dialogi am<br />

nawyvetidan. maT 45 wuTi eZleodaT, rac<br />

sakmarisi iyo imisaTvis, rom TiToeul<br />

maTgans sakmaod zustad aRedgina dialogis<br />

teqsti. cdis pirebi or jgufad gayves.<br />

TiToeul students dialogis Sinaarsi<br />

sxva studentisTvis unda gadaeca, magram<br />

erT jgufs sTxovdnen es moTxroba<br />

maqsimalurad zusti yofiliyo (teqstTan<br />

axlos), xolo, meore jgufs ki sTxovdnen,<br />

rac SeiZleba saintereso yofiliyo maTi<br />

monaTxrobi. is cdispirebi, romlebsac<br />

maqsimaluri sizustiT aRdgenis instruqcia<br />

hqondaT, 99%-iT, sityvasityviT aRadgendnen<br />

dialogs maSin, rodesac meore<br />

jgufis cdis pirebma dialogis mxolod<br />

62% aRadgines. miuxedavad imisa, rom orive<br />

jgufis wevrebma dialogis teqsti Zalian<br />

kargad daimaxsovres, meore jgufma, ubralod,<br />

arCia, rom ufro saintereso iqneboda,<br />

Tu yvelafers ar uambobda sxvas<br />

(Wadi, Klark, 1993).<br />

es Sedegi gviCvenebs, rom Cveni informaciis<br />

zustad aRdgenaze daxarjuli Zalisxmeva garemoebebzea<br />

damokidebuli. Tu Tqven TvliT, rom<br />

valdebuli xarT, zustad moigonoT ra moxda,<br />

Tqven amas gaakeTebT _ obieqtur monacems<br />

waradgenT, an aRiarebT da ityviT, rom ar gaxsovT.<br />

zogierT cxovrebiseul situaciaSi, marTlac,<br />

sakmarisia imis ubralo rekonstruqcia, rac<br />

moxda anu met-naklebad zusti aRdgena. es Tqveni<br />

gadasawyvetia. magram arsebobs erTi sfero, sadac<br />

Tqven udao pasuxismgebloba gekisrebaT imis


aRdgenis sizusteze, Tu ra moxda. ganvixiloT<br />

mowmis mexsiereba.<br />

mowmis mexsiereba<br />

mowme sasamarTloze debs fics _ „Tqvas<br />

simarTle da mxolod simarTle~. am TavSi Cven<br />

vnaxavT, rom mexsiereba zusti iqneba Tu mcdari,<br />

damokidebulia imaze, Tu rogor aris informacia<br />

aRbeWdili da emTxveva Tu ara aRdgenis pirobebi<br />

aRbeWdvis pirobebs. vinaidan fsiqologebma<br />

ician, rom adamianebma SeiZleba ver Tqvan<br />

„simarTle~ maSinac ki, rodesac es Zalian surT,<br />

maT yuradReba mowmis mexsierebaze gaamaxviles<br />

da misi Seswavla daiwyes. maTi mizani gamoZiebisTvis<br />

xelSewyoba da iseTi meTodis moZebnaa,<br />

romelic mowmis Cvenebis sizustes uzrunvelyofs.<br />

am mimarTulebiT mniSvnelovani gamokvlevebi<br />

iqna Catarebuli elizabet loftusis da misi<br />

kolegebis mier (Elizabeth Loftus et al., 1979, 1992).<br />

maTi gamokvlevis ZiriTadi daskvna is iyo, rom<br />

mowmis mexsiereba (Cveneba) Zalian advilad<br />

icvleboda Semdgomi informaciebis gavleniT.<br />

magaliTad, cdis pirebs uCvenebdnen films, sadac<br />

avtokatastrofa xdeboda - ori manqana erTmaneTs<br />

ejaxeboda da sTxovdnen, ganesazRvraT manqanebis<br />

siCqare (Loftus & Palmer, 1974). maT erT nawils<br />

kiTxvas Semdegnairad usvamdnen: „ramdenad<br />

swrafad moZraobdnen manqanebi Sejaxebisas?~<br />

xolo meore nawils ki ekiTxebodnen: „ra siCqariT<br />

moZraobdnen manqanebi, rodesac isini er-<br />

TmaneTs Seejaxnen?~ pirvel SekiTxvaze cdis<br />

pirebis pasuxi saSualod 100km/sT iyo, meore<br />

kiTxvaze ki _ 80km/sT. erTi kviris Semdeg maT<br />

ekiTxebodnen: „dainaxeT Camsxvreuli minebi?~<br />

sinamdvileSi Camsxvreuli minebi filmSi ar<br />

iyo. miuxedavad amisa, pirveli jgufis cdis<br />

pirTa mesamedma aRniSna, rom dainaxa SuSis<br />

namsxvrevebi, xolo meore jgufidan ki mxolod<br />

14%-ma daasastura es. amrigad, movlenis Semdgom<br />

informacias arsebiTi gavlena aqvs mowmis<br />

Cvenebaze.<br />

movlenis Semdgomma informaciam SeiZleba<br />

daamaxinjos mowmis mexsiereba maSinac ki, rodesac<br />

cdis pirs gacnobierebuli aqvs, rom<br />

eqsperimentatori SeiZleba ecados mis SecdomaSi<br />

Seyvanas. is ver axerxebs Tavisi mexsierebis<br />

namdvili wyaros garCevas; veRar xedavs gansxvavebas<br />

movlenasa da mis Semdgom informacias<br />

Soris (Johnson et al., 1993; Weingardt et al., 1995).<br />

rogorc mosalodneli iyo, rodesac adamians<br />

ramdenjerme warudgenen mcdar informacias, igi<br />

swored mas miiCnevs ufro namdvilad (Mitchell<br />

& Zaragoza, 1996), Tumca, garkveuli winaaRmdegoba<br />

arsebobs am movlenis axsniTi meqanizmebis<br />

dadgenaSi (Lindsay, 1993; Loftus, 1992; Schreiber &<br />

Sergent, 1998). Semdgomi informaciis gavleniT<br />

mowmis Cvenebis Secvlis tendencia dadgenilad<br />

iTvleba. es gamokvlevebi adastureben im azrs,<br />

rom Tqveni mexsiereba icvleba _ rekonstruqcias<br />

ganicdis warsuli gamocdilebis sxvadasxva<br />

elementebis gavleniT.<br />

Cven ganvixileT aRbeWdvis, Senaxvisa da<br />

aRdgenis bevri mniSvnelovani Tavisebureba.<br />

dasasrul, mexsierebis am funqciebis biologiur<br />

safuZvlebs ganvixilavT.<br />

Sejameba<br />

mexsierebis ZiriTadi funqciaa msgavsi gamocdilebis<br />

erTmaneTTan dakavSireba, raTa garemoSi<br />

ukeT gaverkveT. cnebebi mentalur kategoriebs<br />

warmoadgenen. prototipebi iqmneba mTel Cvens<br />

gamocdilebaze dayrdnobiT kategoriis wevrebis<br />

CaTvliT da, amdenad, yoveli axali wevris<br />

aRqmasTan erTad TviTonac icvleba. iqmneba<br />

erTgvari bazisuri done, romlis daxmarebiTac<br />

adamianebi ukeT axdenen kategorizacias da ukeT<br />

gaiazreben movlenebs. sqemebsa da konceptualur<br />

CarCoebSi gamocdilebis mozrdili monakveTebis<br />

kanonzomierebebi ukeT Cans, vidre cnebebi.<br />

rodesac informaciis zusti aRdgena ver<br />

xerxdeba, misi rekonstruqcia xdeba. rekonstruq-<br />

xangrZlivi mexsierebis struqturebi<br />

305


Tavi 8 / mexsiereba<br />

306<br />

ciaze sqema axdens gavlenas. mecnierebma gviCvenes,<br />

rom mexsierebis gamoyeneba komunikaciis<br />

miznis cvlilebasTan erTad icvleba. mowmis<br />

Cveneba aucileblad moiTxovs zust mexsierebas,<br />

magram gamokvlevebma aCvena, rom is mowyvladia<br />

damaxinjebebisadmi movlenis Semdgomi informaciis<br />

gavleniT.<br />

mexsierebis biologiuri<br />

aspeqtebi<br />

droa, gTxovoT, gaixsenoT ricxvi, romelic<br />

Tqven mexsierebis Sesaxeb Tavis dawyebisas unda<br />

dagemaxsovrebinaT. SegiZliaT moigonoT? ratom,<br />

ra mizniT CagitareT aseTi savarjiSo? ifiqreT<br />

im unaris biologiur safuZvlebze, romelic<br />

SesaZleblobas gaZlevT, nebismieri informacia<br />

monaxoT da moigonoT. rogor akeTebT amas?<br />

aRbeWdva mexsierebaSi Tqvens tvinSi garkveul<br />

cvlilebebs gulisxmobs. Tu Tqven gindaT, rom<br />

es informacia, sul mcire, am Tavis bolomde<br />

dagamaxsovrdeT, am cvlilebas permanentuli<br />

xasiaTi unda hqondes. rodesme dagisvamT kiTxva<br />

Tqveni TavisTvis, Tu rogor aris es SesaZlebeli?<br />

Cveni Txovnis mizezi, dagemaxsovrebinaT<br />

nebismieri ricxvi, swored es iyo, anu is, rom<br />

gagegoT, Tu raoden didi mniSvneloba aqvs<br />

biologias mexsierebisTvis. axla cota ufro<br />

Rrmad ganvixiloT es sakiTxi.<br />

engramis ZiebaSi<br />

modiT, gavixsenoT wignis dasawyisSi Tqven-<br />

Tvis mowodebuli testi, ufro zustad, SevamowmoT<br />

Tqveni mexsiereba. 37 xom is ricxvia,<br />

romlis damaxsovrebac gTxoveT. rogor unda<br />

ganvsazRvroT, Tqvens tvinSi sad aRibeWda is?<br />

karl leSlim (Karl Lashly, 1929, 1950), romelmac<br />

Seqmna pirveli wigni mexsierebis anatomiis<br />

Sesaxeb, es sakiTxi engramis _ tvinSi mexsierebis<br />

fizikuri warmomadgenlis _ Ziebas daukavSira.<br />

leSli virTagvebs labirinTSi gavlas aswavlida,<br />

Semdeg maT tvinis calkeul nawilebs<br />

engrama (Engram) _ mexsierebis fizikuri kvali<br />

tvinSi.<br />

amokveTda xolme da amowmebda labirinTSi naswavl<br />

qcevas. man daadgina, rom tvinis dazianebiT<br />

gamowveuli mexsierebis darRveva amokveTili<br />

qsovilis zomis proporciuli iyo. darRveva<br />

miT ufro Zlieri iyo, tvinis rac ufro didi<br />

nawili iyo dazianebuli. amave dros, mexsierebaze<br />

gavlenas ar axdenda is, Tu tvinis ra<br />

nawili iqneboda dazianebuli. leSlis mixedviT,<br />

engrama tvinis erT konkretul ubanSi ki ar<br />

Tavsdeba, aramed mTel tvinze vrceldeba.<br />

leSlim imitom ver SeZlo engramis lokalizacia,<br />

rom martiv situaciaSi mexsierebis<br />

sxvadasxva forma erTdroulad monawileobs.<br />

labirinTis swavla moicavs sivrciT, mxedvelobiT<br />

da ynosviT gamRizianeblebs. neiromecnierebis<br />

mtkicebiT, rTuli, kompleqsuri<br />

informaciis daxsomeba mraval neironul sistemaSia<br />

ganawilebuli maSin, rodesac diskretuli<br />

codna calke gadamuSavdeba _ tvinis mxolod<br />

SezRudul ubnebSi lokalizdeba (Markowitsch,<br />

2000; Rolls, 2000).<br />

mexsiereba moicavs oTx ZiriTad nervul<br />

struqturas:<br />

naTxemi – mniSvnelovan rols TamaSobs<br />

proceduruli mexsierebisTvis, romelic ganmeorebas<br />

saWiroebs da klasikuri ganpirobebisTvis;<br />

zoliani sxeuli – wina tvinis kompleqsuri<br />

struqtura. Cvevis Camoyalibebisa da „stimulireaqcia~<br />

kavSirebis savaraudo safuZvelia;<br />

didi tvinis qerqi _ pasuxismgebelia sensoruli<br />

mexsierebas da SegrZnebebs Soris<br />

asociaciebize;<br />

nuSisebri kompleqsi _ pasuxismgebelia<br />

faqtebis, TariRebis, saxelebis deklaraciul<br />

mexsierebaze, agreTve, emociuri STabeWdilebebis<br />

daxsomebaze.<br />

tvinis sxva nawilebs, rogoricaa: Talamusi,<br />

bazaluri winatvini da prefrontaluri korteqsi,<br />

agreTve, gaaCniaT saSualebebi mexsierebis<br />

sxvadasxva tipis formirebisTvis.<br />

me-3 TavSi tvinis anatomia ganvixileT. axla<br />

ganvixiloT is neirofsiqologiuri meTodebi,<br />

romelic SesaZleblobas gvaZleven gamovitanoT<br />

daskvnebi im rolis Sesaxeb, romelsac tvinis<br />

specifikuri struqturebi asruleben mexsierebis<br />

muSaobaSi. Cven ori tipis gamokvlevebs SevexebiT.<br />

pirvel rigSi, visaubrebT „bunebriv eqsperimentze~,<br />

romelsac tvinis bunebrivi daziane


suraTi 4.16<br />

tvinis struqtura ........<br />

ii<br />

bisas vxvdebiT, Semdeg ki im axal teqnikur<br />

saSualebebs aRvwerT, romelTac mkvlevrebi<br />

tvinSi mimdinare mexsierebis procesebis Sesaxeb<br />

codnis gasaRrmaveblad iyeneben.<br />

amnezia<br />

1960 wels, sahaero Zalebis radarebis axalgazrda<br />

teqnikosi niki a. saSineli dazianebis<br />

msxverpli gaxda, ramac Zireulad Secvala misi<br />

cxovreba.<br />

niki magidasTan ijda, misi mezobeli ki<br />

miniaturuli safarikao daSniT TamaSobda.<br />

moulodnelad niki wamodga da Semotrialda –<br />

swored im dros, rodesac misma amxanagma moiqnia<br />

daSna. daSna nikis marjvena nestos moxvda da<br />

moZraoba marcxena tvinis mimarTulebiT ganagrZo.<br />

am SemTxvevam igi seriozulad daaziana.<br />

yvelaze mZime problema amnezia, xangrZlivi<br />

droiT mexsierebis dakargva iyo. amneziis gamo<br />

niks yvelaferi aRqmisTanave aviwydeba; wignSi<br />

ramdenime abzacis wakiTxvis Semdeg pirveli<br />

winadadebebi aRar axsovs; satelevizio gadacemidan<br />

azri ver gamoaqvs, sanam reklamis<br />

ganmavlobaSi aqtiurad ar moigonebs da gaimeorebs<br />

oriode wuTis win nanaxs.<br />

mecnierebi sargebloben nikis msgavsi pacientebiT,<br />

radgan „bunebriv eqsperimentad~ Tvlian<br />

aseT SemTxvevebs. nikis msgavsi tvinis dazianebis<br />

adgilis dakavSirebam qcevis deficitTan saSualeba<br />

misca mkvlevrebs daedginaT mexsierebis<br />

sxvadasxva formebis mimarTeba tvinis garkveul<br />

ubnebTan. Tavis mxriv, niks jer kidev axsovs<br />

moqmedebebi, anu ara aqvs darRveuli proceduruli<br />

mexsiereba, Tumca, deklaraciuli mexsiereba<br />

aRar funqcionirebs. ase magaliTad, mas<br />

axsovs, rogor unda aurios sxvadasxva masala,<br />

magram ar axsovs ra komponentebia am narevSi.<br />

eqsplicituri mexsierebis darRvevis es faqtebi<br />

naTlad miuTiTeben imaze, rom eqsplicitur da<br />

implicitur mexsierebaSi tvinis gansxvavebuli<br />

ubnebia CarTuli.<br />

amnezia (Amnesia) _ mexsierebis dakargva .........<br />

mexsierebis biologiuri aspeqtebi<br />

307


Tavi 8 / mexsiereba<br />

308<br />

axla ganvixiloT mexsierebis sxva dayofa,<br />

romelic SeiZleba gansxvavebul anatomiur<br />

struqturas davukavSiroT. gamokvlevebis Sedegad<br />

aRmoCnda, rom hipokampis dazianebis dros<br />

eqsplicituri mexsiereba irRveva da ara _<br />

implicituri (Squire, 1992).<br />

saidan<br />

viciT<br />

amneziis dros implicituri mexsiereba<br />

daculia<br />

gamokvlevaTaHerT seriaSi monawileobdnen<br />

cdis pirebi, romelTac korsakovis<br />

sindromis (qronikuli alkoholizmi)<br />

Sedegad dazianebuli hqondaT hipokampi.<br />

rogorc amneziis mqone pacientebis, ise<br />

janmrTelebis jgufs awvdidnen sityvaTa<br />

mwkrivs da sTxovdnen, SeefasebinaT emociuri<br />

TavalsazrisiT, romeli sityva moswondaT<br />

da romeli – ara. maTi mexsierebis<br />

Sesamowmeblad iyenebdnen or tests.<br />

erT SemTxvevaSi cdis pirebs eZleodaT<br />

sityvis dasawyisi marcvali, romelic<br />

unda SeevsoT TavSi mosuli pirvelive<br />

sityviT (Sevsebis testi), meore testSi<br />

ki marcvali mimniSneblis rols TamaSobda,<br />

radgan cdis pirs masze dayrdnobiT<br />

unda moegonebina Sesabamisi sityva wakiTxuli<br />

mwkrividan (mimniSnebliT mogonebis<br />

testi). mimniSnebel testSi amneziis<br />

mqone pacientebi naklebs igonebdnen, vidre<br />

janmrTelebi, magram sityvis Sevsebis<br />

testSi pacientebis da janmrTelebis<br />

mexsierebis moculoba Tanabari iyo (Graf<br />

et al., 1984).<br />

es Sedegi imaze miuTiTebs, rom korsakovis<br />

sindromiT gamowveuli tvinis dazianeba gavlenas<br />

axdens eqsplicitur mexsierebaze, xolo<br />

implicitur mexsierebas ucvlelad tovebs.<br />

mecnierebma daadgines, rom es gavlena SeiZleba<br />

sakmaod xangrZlivi iyos (Cave & Squire, 1992).<br />

gamokvlevebiT implicituri mexsiereba 7 dRis<br />

Semdeg gamovlinda. hipokampis mniSvnelovani<br />

dazianebis SemTxvevaSic implicituri mexsiereba<br />

ar irRveva.<br />

is faqtebi, rom tvinis dazianebis zogierTi<br />

forma azianebs eqsplicitur da ara implicitur<br />

mexsierebas, SesaZleblobas aZlevs fsiqologebs,<br />

amtkicon, rom mexsierebis es ori forma gansxvavebul<br />

kanonzomierebebs avlens kodirebisa<br />

da aRdgenis procesebSi. ganvixiloT, magaliTad,<br />

is gzebi, riTac adamianebi amyareben asociaciebs<br />

iseT winadadebasTan, rogoricaa _ „medicina<br />

arCens enabluobas~. Cven ukve viciT zemoT<br />

moyvanili gamokvlevidan, rom amneziis mqone<br />

individebi iZenen codnas eqsplicituri cnobierebis<br />

gareSe, magram ramdenad SeuZliaT codnis<br />

SeZena sityvebs Soris asociaciuri kavSirebis<br />

Sesaxeb? erTi pasuxi, romelic im individis<br />

monacemebs ukavSirdeba (Rajaram, Coslett, 2000),<br />

romlis inicialebicaa C.V. da romlis amneziac<br />

gamowveulia Sublis wilis nawilis, kerZod,<br />

medialuri temporaluri lobis dazianebiT,<br />

aris – „ara~. miuxedavad imisa, rom C.V. perceptul<br />

implicitur mexsierebas avlenda, mas ar<br />

hqonda konceptualuri implicituri mexsiereba.<br />

es Sedegi miuTiTebs imaze, rom eqsplicituri<br />

mexsierebis gareSe garkveuli tipis asociaciebis<br />

SeZena SeuZlebelia. am tipis gamokvlevebi<br />

SesaZleblobas aZleven mecnierebs, ukeT<br />

Cawvdnen mexsierebis biologiur safuZvlebs<br />

da mexsierebis procesebis organizacias.<br />

tvinis suraTi (skanireba)<br />

fsiqologebma didi codna daagroves<br />

anatomiasa da mexsierebas Soris kavSiris Sesaxeb<br />

amneziis mqone individebze dakvirvebis gziT,<br />

magram tvinis gadaRebis teqnikam SesaZlebeli<br />

gaxada janmrTeli cdis pirebis mexsierebis<br />

procesebis Seswavla (Niberg, Cabeza, 2000) (SegiZliaT<br />

gadaxedoT me-3 Tavs, sadac saubaria<br />

gadaRebis teqnikis Sesaxeb). magaliTad, PETskanis<br />

saSualebiT endel tulvingma da misma<br />

kolegebma (Nyberg et al., 1996; Tulving et al., 1994)<br />

daadgines, rom epizoduri informaciis kodirebisa<br />

da aRdgenis dros tvinis ori naxevarsfero<br />

gansxvavebuli aqtivobiT xasiaTdeba. es<br />

gamokvlevebi iseTivea, rogorc mexsierebis standartuli<br />

gamokvlevebi, im gansxvavebiT, rom<br />

kodirebisa da aRdgenis procesSi cdis pirTa<br />

sisxlis mimoqcevis skanireba xdeba PET-iT. am<br />

gamokvlevebSi gamovlinda tvinis Zlieri<br />

aqtivoba marcxena prefrontalur korteqsSi


epizoduri informaciis kodirebis dros, xolo<br />

marjvena prefrontalur korteqsSi tvinis gaZlierebul<br />

aqtivobas adgili hqonda epizoduri<br />

informaciis aRdgenis dros. amrigad, anatomiuri<br />

sxvaobac gamovlinda im konceptualuri sxvaobebis<br />

garda, romelic kogniturma fsiqologebma<br />

aRmoaCines.<br />

funqcionaluri magnituri rezonansiT (fMRI)<br />

warmoebulma gamokvlevebmac gamoavlina mexsierebis<br />

operaciebis tvinSi ganawilebis mniSvnelovani<br />

detalebi (Gabrieli, 1996, 1997).<br />

saidan<br />

viciT<br />

tvini da kodirebis operaciebi<br />

magnituri rezonansiT gamokvlevis<br />

dros cdis pirebs mexsierebis eqsperimentebi<br />

utardebodaT. maT proeqtoriT<br />

ekranze miewodebodaT sityvebi, romlebsac<br />

xedavdnen Tavs zemoT sarkeSi da evalebodaT,<br />

TiToeuli sityvis Sesaxeb ori<br />

tipis msjeloba ewarmoebinaT: _ semantikuri:<br />

_ „es sityva, (magaliTad, „skami~,<br />

an „siyvaruli~) abstaraqtulia, Tu konkretuli?~<br />

an perceptuli _ „es sityva,<br />

(magaliTad, „ndoba~ an „wigni~) fanqriT<br />

aris dawerili, Tu melniT?~ funqcionaluri<br />

magnituri rezonansiT gamokvlevam<br />

gviCvena, rom marcxena prefrontaluri<br />

qerqis midamoSi (frontaluri qerqis<br />

aramotoruli ubani) semantikuri kodirebis<br />

ufro maRal aqtivacias aqvs adgili,<br />

vidre perceptuli kodirebis SemTxvevaSi<br />

(Gabrieli et al., 1996).<br />

mecnierebi varaudoben, rom qerqis am ubnis<br />

aqtivacias semantikuri kodireba iwvevs marcxena<br />

naxevarsferos metyvelebasTan kavSiris gamo (ix.<br />

Tavi 3).<br />

ramdenime axali gamokvleva tvinis specifikuri<br />

regionebis Seswavlas mieZRvna, romelTa<br />

aqtivacia axali mexsierebis Camoyalibebis dros<br />

xdeba (Brewe et al., 1998; Wagner et al.,1998). am<br />

gamokvlevebSi cdis pirebs martivad unda<br />

SeefasebinaT sityvebi an siuJetebi (scenebi).<br />

(magaliTad, abstraqtulia Tu konkretulia esa<br />

Tu is sityva). am amocanis Sesrulebis dros<br />

cdis pirebs skanirebas ukeTebdnen magnituri<br />

rezonansiT, raTa gamoevlinaT tvinis aqtivobis<br />

ubnebi. skanirebam gasaocari ram uCvena: -<br />

prefrontaluri qerqis da parahipokampuli<br />

(hipokampTan axlos mdebare) qerqis is ubnebi<br />

iyo ukeT ganaTebuli, romelTa Sesabamisi<br />

sityvebis Tu siuJetebis Sefasebac ukeT SeZles.<br />

am axal gamokvlevebSi gamoCnda mexsierebis<br />

SemuSavebis pirveli periodis biologiuri<br />

safuZvlebi.<br />

skanirebis Sedegebi gviCvenebs, rom sxvadasxva<br />

disciplinis mecnierebma erTad unda imuSaon,<br />

raTa srulad Cawvdnen mexsierebis procesebis<br />

kanonzomierebebs. fsiqologebi adamianis<br />

mexsierebis Sesaxeb monacemebs moipoveben, rac<br />

Semdgom neirofsiqologebisTvis masalaa tvinis<br />

Sesabamisi struqturebis aRmosaCenad. amave dros,<br />

fiziologebis monacemebi koreqcias ukeTeben<br />

fsiqologiur Teoriebs informaciis kodirebis,<br />

Senaxvisa da aRdgenis Sesaxeb. am sferoSi<br />

momuSave mecnierebi saerTo ZalisxmeviT did<br />

warmatebebs uzrunvelyofen mexsierebis procesebis<br />

kvlevaSi.<br />

Sejameba<br />

karl leSlim, romelic pirveli iyo, vinc<br />

engramebis Zieba daiwyo, aRmoaCina, rom mexsiereba<br />

mTel tvins moicavs. tvinis mravali struqturaa<br />

CarTuli swavlisa da mexsierebis procesebSi.<br />

amneziis mqone pacientebze gamokvlevebma<br />

daamtkica, rom implicituri da eqsplicituri<br />

procesebis ganxorcielebaSi gansxvavebuli<br />

struqturebi monawileoben. tvinis skanirebis<br />

teqnika SesaZleblobas iZleva ganisazRvros<br />

janmrTel adamianTan mexsierebis procesTa<br />

biologiuri safuZvlebi.<br />

mexsierebis biologiuri aspeqtebi<br />

309


Tavi 8 / mexsiereba<br />

310<br />

sakvanZo<br />

sakiTxebi<br />

ra aris mexsiereba<br />

� kognituri fsiqologiis<br />

warmomadgenlebi<br />

ganixilaven mexsierebas,<br />

rogorc informaciis<br />

gadamuSavebis process.<br />

� mexsiereba, romelic moi-<br />

Txovs cnobier Zalisxmevas,<br />

aris eqsplicituri.<br />

aracnobieri mexsiereba<br />

implicituria.<br />

� deklaraciuli mexsiereba<br />

uzrunvelyofs faqtebis<br />

daxsomebas. proceduruli<br />

mexsiereba ki<br />

unarebis SemuSavebas.<br />

� mexsierebas xSirad ganixilaven,<br />

rogorc kodirebis,<br />

Senaxvis da aRdgenis<br />

samsafexurian process.<br />

sensoruli mexsiereba<br />

� sensoruli mexsierebis<br />

sistema didi moculobis,<br />

magram Zalian mcire xangrZlivobisaa.<br />

� xatiseburi mexsiereba<br />

mxedvelobiT vels wamebis<br />

ganmavlobaSi aCerebs.<br />

� eqo-mexsiereba smeniT gam-<br />

Rizianeblebs inaxavs.<br />

xanmokle mexsiereba<br />

da muSa mexsiereba<br />

� xanmokle mexsierebas SezRuduli<br />

moculoba aqvs<br />

da swrafad qreba ganmeorebis<br />

SesaZleblobis<br />

ararsebobis pirobebSi.<br />

� ganmeoreba masalas xanmokle<br />

mexsierebaSi aCerebs.<br />

� xanmokle mexsierebis moculoba<br />

SeiZleba gaizardos<br />

dasaxsomebeli wevrebis<br />

azrian jgufebad dalagebis<br />

Sedegad.<br />

� aRdgenis procesi xanmokle<br />

mexsierebidan efeqturad<br />

xorcieldeba.<br />

� muSa mexsierebis farTo gageba<br />

xanmokle mexsierebas moicavs.<br />

� muSa mexsierebis sami komponenti<br />

xels uwyobs gare samyarodan<br />

gamocdilebis yovelwuTier<br />

asaxvas.<br />

xangrZlivi mexsiereba.<br />

kodireba da aRdgena<br />

� xangrZlivi mexsiereba moicavs<br />

Tqvens srul codnas<br />

samyarosa da Tqveni Tavis<br />

Sesaxeb; is TiTqmis ganusazRvreli<br />

moculobisaa.<br />

� Tqveni gaxsenebis unaris<br />

pirobaa kodirebisa da aRdgenis<br />

pirobebis damTxveva.<br />

� swavlisa da aRdgenis konteqstebs<br />

Soris damTxveva<br />

ganapirobebs aRdgenas.<br />

� adgilmdebareobis mrudis<br />

Tavisebureba aixsneba konteqstebs<br />

Soris gansxvavebiT.<br />

� mogonebis mimniSneblebi<br />

xels uwyoben xangrZliv mexsierebaSi<br />

informaciis mo-<br />

Zebnas.<br />

� epizodur mexsierebas iseTi<br />

movlenebis daxsomebasTan<br />

aqvs saqme, romlebic pirovnebis<br />

subieqtur gamocdilebaSi<br />

monawileobdnen.<br />

semantikuri mexsiereba sityvebisa<br />

da cnebebis arsebiTi<br />

mniSvnelobebis Sesaxeb<br />

mexsierebaa.<br />

� interferencias maSin aqvs<br />

adgili, rodesac mimniSneb-<br />

lebs mxolod Sesabamis<br />

informaciasTan (mexsierebasTan)<br />

ar mivyavarT.<br />

� rac ufro Rrmad aris gadamu-<br />

Savebuli informacia, miT<br />

ukeTesia daxsomeba.<br />

�implicituri mexsierebis-<br />

Tvis mniSvneloba aqvs, rom<br />

kodirebis da aRdgenis procesebi<br />

msgavsi iyos.<br />

� mexsiereba SeiZleba gaviumjobesoT<br />

gadamamuSavebeli<br />

ganmeorebiT da mnemonikuri<br />

xerxebiT.<br />

� Cveulebriv, darwmunebulobis<br />

gancdas zustad SeuZlia<br />

mexsierebaSi informaciis<br />

arsebobis winaswarmetyveleba.<br />

xangrZlivi mexsierebis<br />

struqturebi<br />

� cnebebi aris azrovnebis-<br />

Tvis mexsierebis saSeni<br />

agurebi. maTi Camoyalibeba<br />

xdeba, rodesac mexsierebaSi<br />

Camoyalibdeba saerTo<br />

niSnebis mqone obieqtebis,<br />

an azrTa jgufebi.<br />

� prototipi warmoadgens<br />

cnebis saSualo egzemplars.<br />

� cnebebi xSirad ierarqiulad<br />

arian dalagebulni<br />

zogadidan kerZosaken.<br />

� sqema ufro zogadi kognituri<br />

klasteria.<br />

� mexsierebis yvela es zogadi<br />

struqtura gamoiyeneba axali<br />

informaciis molodinebisa<br />

da interpretaciis<br />

konteqstisTvis.<br />

� mogoneba mxolod angariSi<br />

ar aris, is rekonstruqciuli<br />

da seleqciuri procesia.


� wina gamocdileba da<br />

miznebi gavlenas axdens<br />

mogonebaze.<br />

� axalma informaciam SeiZleba<br />

Secvalos mogoneba<br />

da amiT mowmis Cveneba<br />

arasando gaxados, Tu mas<br />

axali movlenis Semdgomi<br />

informacia Seereva.<br />

mexsierebis biologiuri<br />

aspeqtebi<br />

� tvinis gansxvavebuli<br />

struqturebi (hipokampis,<br />

amigdalas, cerebelumis<br />

da cerebruli korteqsis<br />

CarTviT) monawileoben<br />

sxvadasva tipis<br />

mexsierebaSi.<br />

� eqsperimentebi amneziis<br />

mqone pacientebze daexmara<br />

mkvlevrebs imis<br />

garkvevaSi, Tu rogor<br />

xdeba gansxvavebuli tipis<br />

mexsierebis Camoyalibeba<br />

da tvinSi maTi<br />

ganawileba.<br />

� tvinis skanirebis teqnikam<br />

udidesi roli Seasrula<br />

mexsierebis kodirebis da<br />

aRdgenis procesebSi tvinis<br />

monawileobis Sesaxeb<br />

codnis mopovebaSi.<br />

ZiriTadi sakiTxebi<br />

amnezia<br />

bazisuri done<br />

dajgufeba<br />

cnebebi<br />

konteqstis mixedviT<br />

gansxvaveba<br />

deklaraciuli mexsiereba<br />

eqo-mexsiereba<br />

gadamamuSavebeli<br />

ganmeoreba<br />

kodireba<br />

kodirebis specifikuroba<br />

engrama<br />

epizoduri mexsiereba<br />

mexsierebis eqsplicituri<br />

gamoyeneba<br />

xatiseburi mexsiereba<br />

mexsierebis implicituri<br />

gamoyeneba<br />

interferencia<br />

gadamuSavebis doneebis<br />

Teoria<br />

xangrZlivi mexsiereba<br />

mexsiereba<br />

metamexsiereba<br />

mnemonika<br />

dasawyisis efeqti<br />

praimingi<br />

proceduruli mexsiereba<br />

prototipi<br />

mogoneba<br />

mwkrivis daboloebis<br />

efeqti<br />

cnoba<br />

rekonstruqciuli<br />

mexsiereba<br />

aRdgena<br />

mimniSneblebi<br />

sqemebi<br />

semantikuri mexsiereba<br />

sensoruli mexsiereba<br />

adgilmdebareobis efeqti<br />

xanmokle mexsiereba<br />

sacavi<br />

gadatanis Sesabamisi<br />

gadamuSaveba<br />

muSa mexsiereba<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

311


312<br />

kognituri kognituri procesebi<br />

procesebi<br />

9<br />

kognituri procesebis<br />

Seswavla<br />

• fsiqikuri procesebis<br />

aRmoCena<br />

• fsiqikuri procesebi da<br />

resursebii<br />

metyveleba<br />

• eqspresiuli metyveleba<br />

• impresiuli metyveleba<br />

• metyveleba, azrovneba<br />

da kultura<br />

fsiqologia Cvens cxovrebaSi:<br />

SeuZliaT Tu ara<br />

cxovelebs enis Seswavla<br />

vizualuri Semecneba<br />

• vizualuri<br />

reprezentaciebis<br />

gamoyeneba<br />

• verbaluri da<br />

vizualuri<br />

reprezentaciebis<br />

kombinireba<br />

problemis gadaWra da<br />

azrovneba<br />

• problemis gadawyveta<br />

• deduqciuri azrovneba<br />

• induqciuri azrovneba<br />

fsiqologiaXXI saukuneSi:<br />

eqspert-sistemebi da medicina<br />

msjeloba da gadawyvetilebis<br />

miReba<br />

• evristika da msjeloba<br />

• • gadawyvetilebis miRebis<br />

fsiqologia<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

• ZiriTadi cnebebi


odesac TojiniT vTamaSobdi, misis<br />

salivanma [elen keleris<br />

maswavlebeli] xelze damawera<br />

sityva `T-o-j-i-n-a~ (doll). me damainteresa TiTebis<br />

am TamaSma da Sevecade gamemeorebina... ar vicodi,<br />

rom vambobdi sityvas; saerTod ar vicodi, rom<br />

sityva arsebobs, me ubralod TiTebiT vTamaSobdi.<br />

erTxel, rodesac axali TojiniT vTamaSobdi,<br />

misis salivanma aiRo Cemi Zveli Tojina, Camisva<br />

kalTaSi da aso-aso miTxra `T-o-j-i-n-a~ da Seecada<br />

mivexvedrebine, rom orive `T-o-j-i-n-a~ iyo.<br />

manamde, cota xniT adre, veWidavebodiT sityvebs<br />

`t-a-l-a-x-i~ da `w-y-a-l-i~. misis salivani cdilobda,<br />

mivexvedrebine, rom `t-a-l-a-x-i~ aris<br />

talaxi da `w-y-a-l-i~ aris wyali, magram me<br />

kvlav mereoda es ori...<br />

Cven saxlis garSemo biliks mivuyvebodiT da<br />

mcenaris surneliT vtkbebodiT, romelic saxlis<br />

kedlebs faravda. viRac wyals avsebda.<br />

elen keleris avtobiografiis _ `Cemi cxovrebis<br />

ambavi~ _ am nawyvetSi avtori aRwers<br />

enisa da azris gamoRviZebis mniSvnelovan detalebs.<br />

erTi wlis asakSi elenma gadaitana gaurkveveli<br />

daavadeba, romlis Sedegadac man dakarga<br />

mxedveloba da smena. sami TviT adre, sanam mas<br />

Svidi weli Seusruldeboda, mis cxovrebaSi<br />

gaCnda ana salivani _ misi maswavlebeli.<br />

salivanma SeZlo SeWriliyo keleris wyvdiadSi<br />

da, rogorc avtori aRniSnavs, saSualeba misca<br />

gamoecada `azris dabrunebasTan dakavSirebuli<br />

mRelvareba.~<br />

Tqven, albaT, arasdros dagWirvebiaT ase cxadad<br />

aRgeqvaT sakuTari kognituri procesebi. es<br />

procesebi, rogorc wesi, cnobier mdgomareobaSi<br />

Cemma maswavlebelma xeli wylis nakadSi Camayofina.<br />

roca erT xelze civi wylis nakadi<br />

Semexo, man meore xelis gulze damawera sityva<br />

`wyali~ jer nela, Semdeg ufro swrafad. me<br />

wynarad vijeqi da mTeli gulisyuriT SevigrZnobdi<br />

misis salivanis TiTebis moZraobas.<br />

uecrad dameufla bundovani amaRelvebeli<br />

gancda, TiTqos raRac daviwyebuli brundeboda;<br />

da rogorRac enis saidumlos farda aexada. maSin<br />

mivxvdi, rom `w-y-a-l-i~ aris is mSvenieri grili<br />

raRac, xelebze rom mexeboda. am cocxalma sityvam<br />

gamoafxizla Cemi suli, mianiWa mas sinaTle,<br />

imedi, sixaruli da Tavisufleba. Tumca, siZneleebi<br />

amiT ar dasrulebula, magram es siZneleebi<br />

ukve advilad gvardeboda.<br />

es saxli swavlis dauokebeli surviliT<br />

davtove. ukve yvelafers hqonda Tavisi saxeli<br />

da TiToeuli axal azrs badebda. saxlSi dabrunebisas<br />

yvela sagani, romelsac ki vexebodi,<br />

sicocxliT iyo gamsWvaluli (Keller, 1902/1990,<br />

gv.15-16).<br />

ganuwyvetliv mimdinareobs, magram adamianisaTvis<br />

SeumCneveli rCeba. miuxedavad amisa,<br />

metyvelebisa da abstraqtuli azrovnebis unars<br />

xSirad ganixilaven, rogorc adamianuri yofis<br />

arsebiT niSans. Tumca, roca kargad Camoyalibebuli<br />

moxseneba ipyrobs Tqvens guls, an<br />

rodesac deteqtiur istoriaSi gamomZiebeli<br />

ramdenime samxilze awyobs danaSaulis gaxsnis<br />

virtuozul logikas, Cven vacnobierebT SemecnebiTi<br />

aqtiobis inteleqtualur triumfs.<br />

termini Semecneba SemecnebiTi procesebis<br />

yvela formas aerTianebs. rogorc 9.1 suraTzea<br />

naCvenebi, kognituri procesebis Seswavla<br />

adamianis fsiqikuri cxovrebis Seswavlas gulisxmobs<br />

(me-5 TavSi ganxilulia 9.1 suraTze<br />

kognituri procesebis Seswavla<br />

313


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

314<br />

kognituri<br />

fsiqologia<br />

grZnoba ena inteleqti yuradReba mexsiereba<br />

suraTi 9.1<br />

kognituri fsiqologiis sfero<br />

aRwerili zogierTi sakiTxi). kognicia (Semecneba)<br />

aerTianebs rogorc Sinaarsebs, ise procesebs.<br />

SinaarsebSi moiazreba is, rac Tqven<br />

iciT _ cnebebi, faqtebi, wesebi, mogonebebi:<br />

`ZaRli ZuZumwovaria~; „wiTeli sinaTle niSnavs<br />

`sdeq~; `saxlidan wavedi 18 wlis asakSi~. kognituri<br />

procesebis saSualebiT Tqven manipulirebT<br />

im fsiqikuri SinaarsebiT, romlebic<br />

gare samyaros interpretaciisa da cxovrebiseuli<br />

dilemebis dros racionaluri gadawyvetilebis<br />

miRebis saSualebas gaZlevT.<br />

fsiqologiaSi Semecnebas kognituri fsiqologiis<br />

specialistebi Seiswavlian. bolo sami<br />

aTwleulis ganmavlobaSi kognitur fsiqologiasTan<br />

erTad am sakiTxebze muSaobdnen ukve<br />

axali interdisciplinaruli sferos _ kognituri<br />

mecnierebis warmomadgenlebic (ix. sur. 9.2).<br />

kognituri mecniereba fokusirebulia sxvadasxva<br />

fiqri da<br />

problemebis<br />

gadaWra<br />

kognituri fsiqologebi Seiswavlian umaRlesi fsiqikuri funqciebis Semdeg sakiTxebs: _ rogor xdeba<br />

adamianis mier codnis SeZena da am codnis gamoyeneba garemos gagebisa da gardaqmnis mizniT.<br />

kognituri procesebi (Cognitive processes) – iseTi<br />

umaRlesi fsiqikuri procesebi, rogoricaa: aRqma,<br />

mexsiereba, metyveleba, problemis gadawyveta<br />

da abstraqtuli azrovneba.<br />

Semecneba (Cognition) – codnis SeZenis procesi,<br />

romelic moicavs yuradRebis miqcevas, gaxsenebas,<br />

azrovnebas; aseve, gulisxmobs procesebis<br />

Sinaarss: cnebebs da STabeWdilebebs.<br />

kognituri fsiqologia (Cognitive Psychology) –<br />

mecniereba, romelic Seiswavlis umaRles fsiqikur<br />

procesebs – yuradRebas, enis gamoyenebas,<br />

aRqmas, problemis gadaWras da azrovnebas.<br />

kognituri mecniereba (Cognitive science) – informaciis<br />

gadamuSavebis procesebisa da sistemebis<br />

kvlevis interdisciplinaruli sfero.<br />

momijnave sferoebSi erTi da imave sakiTxis<br />

irgvliv arsebul codnaze. TiToeuli am sferos<br />

warmomadgenlebs SesaZlebloba aqvT, erTmaneTs<br />

monacemebi da aRmoCenebi gauziaron. me-8 TavSi<br />

Tqven naxeT, Tu rogoraa SesaZlebeli, mexsierebis<br />

biologiuri safuZvlebis Sesaxeb sxvadasxva<br />

kvlevebis gamoyenebiT, mexsierebis Teoriebis<br />

daxvewa: kognituri mecnierebis arsi kargad<br />

gamoCnda muSaobis procesSi. Teoriebis umrav-<br />

suraTi 9.2<br />

kognituri mecnierebis sfero<br />

kognituri mecniereba warmoadgens filosofiis,<br />

neiromecnierebis, lingvistikis, kognituri<br />

fsiqologiis da kompiuteruli mecnierebis<br />

(xelovnuri inteleqtis) rTul kombinacias.


lesoba, romelsac winamdebare TavSi ganvixilavT,<br />

sxvadasxva momijnave specialistebis<br />

urTierTTanamSromlobis Sedegadaa Seqmnili.<br />

Semecnebis Seswavlas kognituri procesebis<br />

kvlevis mokle aRweriT daviwyebT _ rogor cdiloben<br />

mkvlevrebi kognituri funqcionirebis<br />

Sinagani procesebis gazomvas; Semdeg ganvixilavT<br />

kognituri fsiqologiis kvlevis ZiriTad<br />

sakiTxebs, romlebsac praqtikuli gamoyeneba<br />

aqvT: metyveleba, vizualuri Semecneba, problemis<br />

gadaWra, azrovneba, msjeloba da gadawyvetilebis<br />

miReba.<br />

kognituri procesebis<br />

Seswavla<br />

rogor SeiZleba Semecnebis Seswavla? pirveli,<br />

rac TavSi mogivaT, isaa, rom kognituri<br />

procesebi Tavis tvinTanaa dakavSirebuli. Tqven<br />

SegiZliaT dainaxoT masSi Sesuli informacia,<br />

magaliTad, fraza `damireke~ da daakvirdeT Sedegs<br />

_ darekes; magram rogor SegiZliaT moaxdinoT<br />

im moqmedebebis identifikacia, romlebic frazas<br />

Tqvens reaqciasTan akavSirebs? rogor SegiZliaT<br />

gaigoT, ra moxda am SualedSi _ romeli<br />

kognituri procesebisa da fsiqikuri reprezentaciebis<br />

aqtivacias efuZneba Tqveni reaqcia? am<br />

TavSi aRwerilia logikuri analizis is tipebi,<br />

romelTa safuZvelzec SesaZlebeli gaxda<br />

kognituri fsiqologiis mecnieruli Seswavla.<br />

fsiqikuri procesebis aRmoCena<br />

fsiqikuri procesebis Seswavlis erT-erTi<br />

ZiriTadi meTodologia Seiqmna 1868 wels holandieli<br />

fsiqologis f. dondersis (F.C. Donders)<br />

mier. `fsiqikuri procesebis siswrafis~ Seswavlis<br />

mizniT dondersma Seqmna eqsperimentuli<br />

davalebebi, romelTa warmatebiT Sesrulebis<br />

dros SesaZlebeli gaxdeboda gonebrivi safexurebis<br />

gamoyofa (Lachman et al., 1979). cxrilSi<br />

9.1 mocemulia eqsperimenti, romelSic daculia<br />

dondersis logika. sanam kiTxvas gaagrZelebdeT,<br />

gTxovT, SeasruloT TiToeuli davaleba.<br />

ramdeni xani dagWirdaTEpirveli davalebis<br />

Sesasruleblad? warmoidgineT, rom Tqven unda<br />

cxrili 9.1<br />

dondersis fsikuri procesebis analizi<br />

(qarTuli varianti)<br />

CainiSneT TiToeul davalebaze daxarjuli<br />

dro (wamebSi). davalebebi SeasruleT mocemuli<br />

TanmimdevrobiT. imuSaveT SeZlebisdagvarad<br />

swrafad.<br />

davaleba 1: yvela didad daweril asos<br />

daawereT Tavze „s~<br />

iyo arabeTs rostevan,<br />

mefe RmrTisagan sviani,<br />

maRali, uxvi, mdabali,<br />

laSqar-mravali ymiani<br />

dro: __________<br />

davaleba 2: didad daweril xmovnebs<br />

daawereT Tavze „v~, xolo didad daweril<br />

Tanxmovnebs „s~<br />

iyo arabeTs rostevan,<br />

mefe RmrTisagan sviani,<br />

maRali, uxvi, mdabali,<br />

laSqar-mravali ymiani<br />

dro: ___________<br />

davaleba 3: yvela didad daweril asos<br />

daawereT Tavze „v~<br />

iyo arabeTs rostevan,<br />

mefe RmrTisagan sviani,<br />

maRali, uxvi, mdabali,<br />

laSqar-mravali ymiani<br />

dro:__________<br />

CamoTvaloT safexurebi, romlebic gaiareT<br />

davalebis Sesasruleblad. CamonaTvali daaxloebiT<br />

aseTi iqneba:<br />

a. gansazRvreT, niSani didia Tu patara;<br />

b. Tu didia, daawereT Tavze „s~.<br />

ramdeni xani dagWirdaT meore davalebis<br />

Sesasruleblad? am savarjiSos Sesasruleblad<br />

studentebis umravlesobas naxevari wuTiT meti<br />

an kidev ufro meti dro sWirdebaT. es gasagebi<br />

gaxdeba, rogorc ki aucilebel safexurebs<br />

CamovTvliT:<br />

a. gansazRvreT niSani didia Tu patara;<br />

b. gansazRvreT didi aso xmovania Tu<br />

Tanxmovani;<br />

kognituri procesebis Seswavla<br />

315


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

316<br />

g. Tu Tanxmovania, daawereT Tavze „s~, Tu<br />

xmovania, daawereT „v~.<br />

amgvarad, pirveli davalebidan meoreze<br />

gadasvlisas Cven davamateT ori gonebrivi<br />

safexuri, romlebic SegviZlia ganvsazRvroT,<br />

rogorc stimulTa kategorizacia (xmovani Tu<br />

Tanxmovani) da pasuxis arCeva (v-s Tu s-s dawera).<br />

pirveli davaleba stimulTa kategorizaciis<br />

erT safexurs moiTxovs, meore davaleba ki _<br />

aseTi kategorizaciis or safexurs da, agreTve,<br />

or pasuxs Soris arCevanis gakeTebas. vinaidan<br />

meore davalebaSi yvelafris gakeTeba giwevT,<br />

rac pirvel davalebaSi gaakeTeT da kidev metis,<br />

amitomac meore davalebis SesrulebisTvis meti<br />

droa saWiro. es iyo dondersis mosazrebis<br />

ZiriTadi arsi: damatebiTi gonebrivi safexuri<br />

(operacia) yovelTvis met dros saWiroebs<br />

SesrulebisTvis. albaT, gainteresebT, ratom<br />

SemovitaneT mesame davaleba. es eqsperimentis<br />

Catarebis aucilebeli proceduraa. Cven unda<br />

davrwmundeT, rom pirveli da meore davalebis<br />

Sesrulebaze daxarjul droebs Soris sxvaoba<br />

ar aris ganpirobebuli imiT, rom v–s daweras<br />

sWirdeba meti dro, vidre s–s daweras. mesame<br />

davalebas ufro naklebi dro unda sWirdebodes,<br />

vidre meores (Tqvens SemTxvevaSic ase iyo, ara?)<br />

Tavdapirvelad donderss imedi hqonda, rom<br />

Tavis proceduras sxvadasxva fsiqikuri procesebis<br />

xangrZlivobis zusti SefasebisaTvis gamoiyenebda.<br />

misi meTodis gamoyenebiT Tqven SegeZloT,<br />

gamogekloT pirveli davalebis SesrulebisaTvis<br />

daxarjuli dro meore davalebaze<br />

daxarjuli droisaTvis da gangesazRvraT<br />

stumulis kategorizaciisa da pasuxis arCevisTvis<br />

saWiro dro. Tu Tqven SeqmniT davalebas,<br />

romelic mxolod stimulis kategorizacias<br />

saWiroebs (xolo pasuxis arCeva ar iqneba saWiro,<br />

rogorc es dondersma gaakeTa), maSin Tqven<br />

SegiZliaT mianiWoT ricxvebi _ garkveuli dro<br />

_ calkeul process. amgvarad, SesaZloa, stimulis<br />

kategorizacias sWirdebodes 100 miliwami<br />

(wamis measedi), xolo pasuxis arCevas _ 150<br />

miliwami.<br />

kognitur fsiqologiaSi momuSave specialistebi<br />

aRar iyeneben gamoklebis meTods, radganac<br />

nebismieri procesisaTvis saWiro dro damokidebulia<br />

davalebis detalebze. Tumca, mkvlevrebi<br />

mihyvebian dondersis ZiriTad logikas. isini<br />

xSirad iyeneben reaqciis dros _ drois xangrZlivobas,<br />

romelic cdis pirs sWirdeba konkretuli<br />

davalebis Sesasruleblad. dondersis<br />

ZiriTadi debuleba, rom damatebiTi fsiqikuri<br />

procesi saWiroebs damatebiT dros, kvlav<br />

fundamentur wanamZRvars warmoadgens kognitur<br />

fsiqologiaSi Catarebul kvlevaTa umetesobaSi.<br />

vnaxoT, rogor ganviTarda es mosazreba ukanaskneli<br />

130 wlis ganmavlobaSi.<br />

fsiqikuri procesebi da<br />

resursebi<br />

kognitur fsiqologiaSi momuSave specialistebis<br />

mier iseTi umaRlesi kognituri procesebis<br />

Semadgenel komponentebad (calkeul<br />

procesebad) daSla, rogoricaa metyveleba da<br />

problemis gadaWra, kubebiT TamaSs waagavs.<br />

TiToeuli kubi warmoadgens gansxvavebul<br />

komponents (process, romlis ganxorcielebac<br />

unda moxdes). aqtivobis mizania gansazRvros<br />

TiToeuli kubis forma da zoma da kubebi ise<br />

moargos erTmaneTs, rom mTliani procesi<br />

ganxorcieldes. dondersis davalebebSi Tqven<br />

naxavT, rom kubebi SeiZleba daewyos mwkrivSi<br />

(ix. sur. 9.3., nawili A). erT safexurs pirdapir<br />

mohyveba meore. kubebis metaforuli gamoyeneba<br />

saSualebas gvaZlevs, davinaxoT, rom SesaZlebelia<br />

ramdenime procesis erTdrouli mimdinareoba<br />

(nawili B). es ori suraTi warmoadgens<br />

me-5 TavSi aRweril seriul da paralelur<br />

procesebs Soris gansxvavebis ilustracias.<br />

Tqven xedavT, rom vizualuri Zieba zogierT<br />

SemTxvevaSi SeiZleba warimarTos paralelurad<br />

_ rigSi mocemuli yvela elementis Semowmeba<br />

SesaZlebelia erTdroulad, xolo sxva tipis<br />

Zieba moiTxovs TiToeuli elementis seriul<br />

gadamuSavebas. Semowmeba unda moxdes cal-calke,<br />

erTimeoris miyolebiT.<br />

procesebis paraleluri Tu seriuli mimdinareobis<br />

identifikaciis mizniT fsiqologebi<br />

xSirad iyeneben reaqciis dros, Tumca, 9.3<br />

suraTis me-3 nawilSi mocemuli magaliTi<br />

dagarwmunebT, rom es meTodi yovelTvis ar<br />

amarTlebs. warmoidgineT, rom gvaqvs davaleba,<br />

romelic, savaraudod, or process moicavs. Tu<br />

Cven gvecodineba mxolod am procesebis<br />

mimdinareobis dro, verasodes ganvsazRvravT


maTi mimdinareobis specifikas zustad, anu ar<br />

viqnebiT darwmunebulni, Tanmimdevrulad<br />

mimdinareobs es ori procesi TuU erTdroulad.<br />

kognituri fsiqologiis kvlevis erT-erT mniSvnelovan<br />

problemas warmoadgens davalebis<br />

iseTi pirobebis Seqmna, romlebic saSualebas<br />

miscems eqsperimentators, gansazRvros uamravi<br />

SesaZlo konfiguraciidan blokebis swori<br />

varianti. savarjiSos meore davalebaSi (romelic<br />

Tqven axlaxan gaakeTeT) Cven SegviZlia<br />

darwmunebulebi viyoT, rom procesebi seriulia,<br />

radgan erTi aqtivoba Tanmimdevrulad moiTxovs<br />

Semdeg aqtivobas. magaliTad, Tqven ar SegiZliaT<br />

moaxdinoT reagireba (moemzadoT s-s an v-s<br />

dasawerad), sanam ar gansazRvravT, Tu rogori<br />

unda iyos pasuxi.<br />

Teoretikosebi procesebis seriuli da paraleluri<br />

mimdinareobis gansazRvras xSirad<br />

aqtivobaSi CarTul fsiqikur resursebze moTxovnis<br />

xarisxis SefasebiT cdiloben. warmoidgineT,<br />

suraTi 9.3<br />

umaRlesi kognituri<br />

procesebis analizi<br />

kognituri fsiqologebi cdiloben, gansazRvron<br />

im fsiqikuri procesebis identuroba<br />

da organizacia, romlebic umaRlesi<br />

kognituri procesebis (maRali donis<br />

kognituri aqtivobebis) saSen masalas<br />

warmoadgenen;<br />

(A) dondersis davalebis avtoriseuli<br />

versia moiTxovs, rom, sul cota, 3 procesi<br />

Tanmimdevrulad ganxorcieldes;<br />

(B) zogierTi procesi mimdinareobs seriulad,<br />

anu Tanmimdevrulad; zogierTi<br />

ki erTdroulad, erTmaneTis paralelurad;<br />

(C) davalebis Sesrulebaze daxarjuli<br />

dro yovelTvis ar aZlevs mkvlevrebs<br />

saSualebas, gansazRvron procesebis paraleluri<br />

Tu seriuli mimdinareoba.<br />

rom megobarTan erTad midixarT saswavlebelSi.<br />

Cveulebriv, TqvenTvis advilia, iaroT pirdapir<br />

da Tan isaubroT _ am dros gadaadgilebisa da<br />

metyvelebis procesi paralelurad mimdinareobs;<br />

magram ra moxdeba, Tu moulodnelad trotuarze<br />

gubeebs dainaxavT? gubeebs Soris gzis gasakvlevad,<br />

SesaZlebelia, Tqven SewyvitoT saubari.<br />

axla gadaadgilebis procesi moiTxovs damatebiT<br />

resursebs gegmis SesamuSaveblad; metyvelebis<br />

procesi ki momentalurad ferxdeba.<br />

am magaliTSi ZiriTadi daSveba isaa, rom<br />

adamianebs gadamuSavebis SezRuduli resursebi<br />

aqvT, romelTa gadanawilebac unda moxdes<br />

sxvadasxva davalebaze (Kahneman, 1973; Navon &<br />

seriuli procesebi (Serial processes) _ ori an<br />

meti fsiqikuri procesi, romelic Tanmimdevrulad,<br />

erTmaneTis Semdeg mimdinareobs.<br />

paraleluri procesebi (Parallel processes) _ ori<br />

an meti fsiqikuri procesi, romelic erTdroulad<br />

mimdinareobs.<br />

kognituri procesebis Seswavla<br />

317


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

318<br />

Gopher, 1979). am resursebis gadanawilebaze Tqveni<br />

yuradRebaa pasuxismgebeli. me-5 TavSi yuradReba<br />

ganxilulia, rogorc procesebis erToblioba,<br />

romelic saSualebas gvaZlevs konkretul situaciaSi<br />

amovarCioT CvenTvis saWiro perceptuli<br />

informacia. am SemTxvevaSi termini yuradReba<br />

gulisxmobs seleqcias. Tumca, gasarkvevia,<br />

romeli fsiqikuri procesi unda iqnes amor-<br />

Ceuli, rogorc gadamuSavebis resursis mimRebi.<br />

aqve unda aRiniSnos kidev erTi sirTule<br />

yvela procesi ar saWiroebs erTnair resurss.<br />

faqtobrivad, Cven SegviZlia ganvsazRvroT,<br />

avtomaturia procesi Tu saWiroebs kontrols<br />

(Shiffrin & Schneider, 1977). kontrolirebadi procesebi<br />

saWiroebs yuradRebas, avtomaturi procesebi<br />

ki, rogorc wesi _ ara. erTdroulad<br />

erTze meti kontrolirebadi procesis ganxorcieleba<br />

Zalian rTulia, radganac isini ufro<br />

met resurss moiTxoven; avtomaturi procesebis<br />

Sesruleba ki SesaZlebelia sxva davalebis<br />

kontrolirebadi procesebi (Controlled processes)<br />

_ procesebi, romlebic moiTxoven yuradRebas;<br />

xSirad rTulia erTdroulad erTze meti<br />

kontrolirebadi procesis erTd ganxorcieleba.<br />

avtomaturi procesebi (Automatic processes) _<br />

procesebi, romlebic ar moiTxoven yuradRebas,<br />

maTi ganxorcieleba SesaZlebelia sxva moqmedebis<br />

paralelurad.<br />

cxrili 9.2<br />

paralelurad, masSi cnobieri CarTulobis<br />

gareSe.<br />

qvemoT moyvanilia avtomaturi procesebis<br />

magaliTi. dasawyisisTvis gTxovT, SeasruloT<br />

9.2 cxrilSi mocemuli davaleba. rTuli iyo<br />

Tu ara A sia, B siasTan SedarebiT?<br />

saidan<br />

ricxvebis gadamuSaveba<br />

dasviT raime niSani fizikurad gansxvavebuli<br />

wyvilebis Tavze, iqneba es ricxvebis Tu sityvebis<br />

wyvilebi (e.i. unda aRniSnoT 4-6 da oTxi-eqvsi).<br />

SeecadeT, gansazRvroT, romeli sia ufro rTulia.<br />

sia A.<br />

8-8<br />

2-1<br />

ori-ori<br />

erTi-erTi<br />

sia B.<br />

1-1<br />

2-9<br />

cxra-erTi<br />

2-2<br />

viciT<br />

cxra-rva<br />

8-9<br />

erTi-ori<br />

1-1<br />

cxra-ori<br />

rva-ori<br />

8-8<br />

1-8<br />

1-2<br />

9-9<br />

cxra-cxra<br />

ori-erTi<br />

erTi-erTi<br />

9-9<br />

rva-rva<br />

2-8<br />

rva-rva<br />

2-2<br />

rva-cxra<br />

9-8<br />

cxra-cxra<br />

1-9<br />

cxra-erTi<br />

ori-ori<br />

Tqven ar SegiZliaT uaryoT ricxvebis<br />

`mniSvneloba~<br />

cdis pirebs sTxoves, SeefasebinaT 9.2<br />

cxrilSi ricxvebs Soris gansxvaveba. mi-<br />

Rebuli Sedegebis mixedviT, cdis pirebs<br />

bevrad ufro uWirT, roca ricxvebi axlos<br />

mdgomni arian (magaliTad, 1-2) vidre maSin,<br />

roca maT Soris didi intervalia (magali-<br />

Tad, rva-erTi), ganurCevlad imisa, Tu ra<br />

formiTaa cifrebi mocemuli _ arabuliT<br />

Tu sityvebiT. miaqcieT yuradReba, rom<br />

pirvel siaSi mocemulia gansxvavebuli<br />

wyvilebi, romelTa Sorisac mcire intervalebia,<br />

xolo meore siaSi mocemul wyvilebs<br />

Soris intervali didia, amitom<br />

pirveli sia ufro Zneli unda yofiliyo.


magram, ratom unda moexdina ricxvebis<br />

siaxloves gavlena maTi fizikuri msgavsebis<br />

gansazRvraze? erTi-ori da erTicxra<br />

fizikuri gansxvavebulobis xarisxis<br />

mixedviT TiTqmis identuria. mkvlevrebi<br />

varaudoben, rom, rodesac xedavT 2-1 an<br />

ori, Zalauneburad fiqrobT Sesabamis<br />

raodenobaze, maSinac ki, rodesac es xels<br />

uSlis davalebis Sesrulebas. am dros<br />

xdeba ricxvis mniSvnelobis avtomaturi<br />

Sefaseba, miuxedavad imisa, rom, es ar<br />

gvWirdeba an ar gvinda (Dohaene & Akhavein,<br />

1995).<br />

bavSvobidan, albaT, gaxsovT, rogor euflebodiT<br />

raodenobas da ricxvis cnebebs. axla<br />

kavSiri ricxvsa da raodenobas Soris imdenad<br />

avtomaturi gaxda, rom misgan Tavis daRweva<br />

TiTqmis SeuZlebelia. zemoT moyvanili<br />

davalebidan Cans, rom avtomaturi procesebi<br />

mniSvnelovnadaa damokidebuli mexsierebis<br />

efeqtur gamoyenebaze (Logan, 1988,1992). iqneba<br />

obieqti „2~ Tu „ori~ – aRqmulis mexsierebaSi<br />

gadamuSaveba uzrunvelyofs informacias raodenobis<br />

Sesaxeb.<br />

axla es informacia kontrolirebadi da<br />

avtomaturi procesebis Sesaxeb, gamoviyenoT<br />

erTdrouli siarulisa da saubris situaciis<br />

gansaxilvelad. swor gzaze siarulis dros<br />

ori moqmedeba xels ar uSlis erTmaneTs, rac<br />

imaze miuTiTebs, rom swor gzaze siaruli da<br />

laparaki SedarebiT avtomaturi aqtivobebia;<br />

Tumca, gubeebis gamoCenisTanave situacia icvleba,<br />

rac gaiZulebT gzis mravali variantidan<br />

airCioT erT-erTi _ unda gadawyvitoT,<br />

saiT waxvideT da ra TqvaT.<br />

radganac Tqven ar SegiZliaT orive moqmedebis<br />

erTdroulad Sesruleba, Tqveni yurad-<br />

Reba „CixSi eqceva~ (Pashler, 1992,4).<br />

es magaliTi cxadyofs, ratom xdeba kontrolirebadi<br />

da avtomaturi procesebis xarisxis<br />

da ara zusti kategoriebis mixedviT gansazRvra.<br />

pirobebis garTulebis SemTxvevaSi is, rac<br />

avtomaturi iyo, ukve yuradRebis kontrols<br />

saWiroebs. amgvarad, konteqstidan gamomdinare,<br />

esa Tu is procesi SeiZleba met-nakleb yurad-<br />

Rebas iTxovdes.<br />

axla Tqven xvdebiT fsiqikuri procesebis<br />

logikas. rTuli saazrovno amocanebis gadaWris<br />

mimdinareobis axsnis mizniT, Teoretikosebi<br />

gvTavazoben modelebs, romlebSic kombinirebulia<br />

rogorc seriuli da paraleluri, ise<br />

kontrolirebadi da avtomaturi procesebi.<br />

kognitur-fsiqologiur kvlevaTa umravlesobis<br />

mizania iseTi eqsperimentuli situaciis Seqmna,<br />

romelic daadasturebs aseTi modelebis TiToeuli<br />

komponentis arsebobas. axla, rodesac<br />

ukve naTelia kognitur-fsiqologiuri kvlevis<br />

logika fsiqikuri procesebis Seswavlisas, droa<br />

gadavideT ufro konkretul sakiTxebze. Cven<br />

saSualeba gveqneba, ganvixiloT konkretuli<br />

kognituri procesebi muSaobis procesSi. daviwyebT<br />

metyvelebis gamoyenebiT.<br />

Sejameba<br />

kognitur fsiqologiaSi da kognitur mecnierebaSi<br />

momuSave specialistebi Seiswavlian<br />

fsiqikur procesebsa da struqturebs, romlebic<br />

saSualebas aZlevs adamians, gamoiyenos ena,<br />

gadaWras problema da miiRos gadawyvetileba.<br />

dondersma pirvelma Seqmna kognituri davalebis<br />

calkeul Semadgenel procesebad gaanalizebis<br />

meTodi. Tanamedrove mkvlevrebi fsiqikuri<br />

aqtivobis komponentebis gansazRvris mizniT<br />

Seiswavlian seriuli da paraleluri procesebis<br />

komponentebs, sxvadasxva donis avtomatur da<br />

kontrolirebad procesebs.<br />

metyveleba<br />

SuaRamea da karze viRac akakunebs. kars aRebT<br />

da iq aravin aris; ucbad SeamCnieT, rom Zirs<br />

konverti devs, konvertSi ki furcelia, romelzec<br />

weria: „kata xaliCazea~. ras geubnebaT es<br />

Setyobineba? ra SegviZlia SevcvaloT, rom es<br />

Setyobineba gasagebi gaxdes TqvenTvis? am<br />

SemTxvevaSi yvelaze advilia, mogawodoT Sesabamisi<br />

konteqsti. warmoidgineT, rom Tqven saidumlo<br />

agenti xarT da instruqciebs yovel-<br />

Tvis aseTi ucnauri saxiT iRebT. maSin Tqven<br />

gecodinebaT, rom „kata~ aris Tqveni kontaqti,<br />

metyveleba<br />

319


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

320<br />

xolo „xaliCaze yofna~ sabrZolo adgils<br />

niSnavs, e.i. Tqven unda waxvideT.<br />

magram imisaTvis, rom fraza _ „kata xali-<br />

Cazea~ _ gasagebi iyos, sulac ar aris aucilebeli,<br />

saidumlo agenti iyoT. mas SeiZleba<br />

sxvadasxva mniSvneloba hqondes.<br />

warmoidgineT, rom Tqveni kata xaliCaze<br />

karis win mxolod maSin wveba da gelodebaT,<br />

roca gareT gasvla surs. rodesac Tqven Tqveni<br />

ojaxis romelime wevrs eubnebiT „kata xali-<br />

Cazea~, Tqven gulisxmobT: _ „SegiZlia, kata<br />

gareT gauSva?~<br />

warmoidgineT, rom Tqvens megobars surs<br />

manqanis gamoyvana farexidan da SiSobs, radgan<br />

ar icis, sad aris kata. am dros Tqven eubnebiT:<br />

„kata xaliCazea~ da am sityvebSi gulisxmobT,<br />

rom katas safrTxe ar emuqreba da mas SeuZlia<br />

manqanis gamoyvana.<br />

warmoidgineT, rom gsurT SeajibroT<br />

Tqveni kata da Tqveni megobris ZaRli. am dros<br />

Tqven ambobT: „kata xaliCazea~, riTac miuTiTebT,<br />

rom „kata isvenebs da ar surs sirbili~.<br />

aRweril magaliTebSi mocemulia gansxvaveba<br />

winadadebis azrsa da mosaubris mier nagulisxmev<br />

azrs, sazriss Soris (Grice, 1968). metyvelebis<br />

gamoyenebis Seswavlisas fsiqologebi aqcents<br />

akeTeben rogorc produqciaze (eqspresiuli<br />

eqspresiuli metyveleba (Lenguage production) –<br />

is, rasac adamianebi amboben, aniSneben an weren;<br />

am Sinaarsebis gadmocemis procesi.<br />

msmenelis gaTvaliswineba (Audience design) _<br />

konkretul auditoriaze gaTvlili Sinaarsis<br />

formirebis procesi.<br />

suraTi 9.4<br />

eqspresiuli metyveleba<br />

SegiZliaT aRuweroT suraTi Tqvens megobars?<br />

ras SecvlidiT, Tqveni megobari rom brma<br />

iyos?<br />

metyveleba), ise mosaubris mier nagulisxmevi<br />

azris gagebaze (impresiuli metyveleba):<br />

nagulisxmevi azris gamosaTqmelad rogor<br />

iyenebs mosaubre swor sityvebs;<br />

rogor igebs msmeneli mosaubris mier<br />

nagulisxmev azrs.<br />

eqspresiuli metyveleba<br />

SexedeT 9.4 suraTs da SeecadeT, ramodenime<br />

sityviT aRweroT is. ris Tqmas apirebT? axla<br />

warmoidgineT, rom igigve suraTi unda aRuweroT<br />

brma adamians. ras SecvlidiT? gWirdebaT Tu<br />

ara meore SemTxvevaSi gonebis ufro meti daZabva?<br />

eqspresiuli metyvelebis Seswavlisas aqcenti


cxrili 9.3<br />

1. raodenoba: Setyobineba unda iyos imdenad informaciuli, ramdenis moTxovnac aris. nu miawodebT imaze met<br />

informacias, vidre mogeTxovebaT.<br />

rCeva mosaubrisaTvis: Tqven unda ecadoT, gansazRvroT, realurad ra raodenobis informacia esaWiroeba Tqvens<br />

msmenels. amisaTvis SeiZleba saWiro gaxdes winaswar imis gansazRvra, Tu ra icis msmenelma.<br />

2. xarisxi: SeecadeT, ilaparakoT simarTle. ar TqvaT iseTi ram, rac mcdari ggoniaT da risi damadasturebeli<br />

faqtebic ar gaqvT.<br />

rCeva mosaubrisaTvis: rodesac Tqven laparakobT, msmeneli elodeba Tqven mier miwodebuli informaciis<br />

dadasturebas. TiToeuli gamonaTqvamis dagegmvis dros mofiqrebuli unda gqondeT misi damadasturebeli<br />

faqtebi.<br />

3. mimarTeba: Tanmimdevruloba.<br />

graisis aqsiomebi eqspresiuli metyvelebis Sesaxeb<br />

rCeva mosaubrisaTvis: rodesac raimes ambobT, darwmunebuli unda iyoT, rom msmenelisaTvis gasagebia kavSiri<br />

Tqven mier miwodebul Setyobinebasa da manamde miwodebul informacias Soris. Tu cvliT saubris Tema anu<br />

Tqven mier Camoyalibebuli azri pirdapir kavSirSi ar aris wina informaciasTan, Tqven unda auxsnaT, ris<br />

Sesaxeb saubrobT.<br />

4. stili: ilaparakeT zustad da garkveviT; moerideT orazrovani frazebis gamoyenebas. teqsti agebul unda iqnes<br />

mokle da gamarTuli winadadebebiT.<br />

rCeva mosaubrisaTvis: Tqven valdebuli xarT ilaparakoT SeZlebisdagvarad garkveviT, Tumca, ara xarT dazRveuli<br />

Secdomebisagan. rogorc yuradRebiani da gulisxmieri mosaubre, unda darwmundeT, rom msmenelebma sworad<br />

gaiges, risi Tqmac gsurdaT.<br />

5. Cans Tu ara qvemoT mocemul dialogSi, ramdenad iyenebs daTo graisis aqsiomebs?<br />

ras amboben? ra SeiZleba ifiqros daTom?<br />

giorgi: yofilxar niu-iorkSi?<br />

daTo: erTxel, 1992 wels.<br />

giorgi: wasvlas vapireb, magram meSinia ar<br />

gamZarcvon.<br />

daTo: Cemi azriT, iq bevri usafrTxo adgilia.<br />

giorgi: sastumro rogori iyo?<br />

daTo: RamiT ar davrCenilvarT.<br />

giorgi: ar ginda, erTad wavideT?<br />

daTo: ar vici, unda vnaxo, ramdenad SevZleb<br />

wamosvlas.<br />

giorgi: aa . . .<br />

daTo: hm<br />

keTdeba rogorc metyvelebis produqciaze (ras<br />

irCeven adamianebi mocemul momentSi saTqmelad),<br />

ise, im procesebze, romlebic Setyobinebebs,<br />

gamonaTqvamebs udevs safuZvlad. metyveleba ar<br />

gulisxmobs mxolod zepir metyvelebas; metyvelebaa,<br />

agreTve, wera da JestebiT saubari. advilad<br />

gasagebad saxelmZRvaneloSi gamoyenebulia<br />

sityvebi: mosaubre – is, vinc metyvelebs anu<br />

wers an laparakobs (igulisxmeba JestebiT<br />

laparakic) da msmeneli – is, vinc ismens (igebs).<br />

ar vici ratom mekiTxeba, amitom, albaT, ufro meti<br />

unda vuTxra, vidre, ubralod `ho~.<br />

ver vetyvi, rom sanerviulo araferi aqvs, mainc ar<br />

damijerebs. ra SeiZleba vuTxra iseTi, rac<br />

simarTles hgavs da Tanac daamSvidebs?<br />

Tu vetyvi, rom sastumroSi ar gavCerebulvar,<br />

SeiZleba ifiqros, rom sxvagan gavaTie Rame. iseTi<br />

ram unda vuTxra, rac gasagebs gaxdis, ratom ar<br />

SemiZlia kiTxvaze pasuxis gacema.<br />

wasvla ar minda, magram ar minda uaris Tqma uxeSad<br />

gamomivides. mixvdeba giorgi, rom Tavs varideb?<br />

(Tavis daZvrenas vcdilob)<br />

gaeba maxeSi.<br />

msmenelis gaTvaliswineba<br />

Cven SemogTavazeT, aRgeweraT 9.4 suraTi<br />

normaluri mxedvelobis mqone da brma adamianisTvis<br />

im mizniT, rom gamonaTqvami konkretuli<br />

msmenelis gaTvaliswinebiT dagegegmaT.<br />

nebismier SemTxvevaSi saubrisas unda gaiTvaliswinoT,<br />

vin aris Tqveni msmeneli da is informacia,<br />

romelic unda miawodoT auditoriis<br />

wevrebs (Clark, 1992, 1996). magaliTad, Tqven, albaT,<br />

metyveleba<br />

321


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

322<br />

TavSi azrad ar mogivaT vinmes uTxraT, rom<br />

`kata xaliCazea~, Tu man ar icis, rom kata<br />

xaliCaze mxolod maSin wveba, rodesac gareT<br />

gasvla surs. msmenelis gaTvaliswinebis wesi,<br />

romelic TanamSromlobis princips emyareba,<br />

pirvelad filosofosma h. pol graisma (H. Paul<br />

Grice) Semoitana. graisi TanamSromlobis princips<br />

ganixilavs, rogorc mosaubris instruqcias,<br />

gamonaTqvami aagos mimdinare saubris pirobebisa<br />

da mniSvnelobis mixedviT.<br />

am instruqciis arsis gasagebad graisma Camoayaliba<br />

oTxi aqsioma, romelsac gulisxmieri<br />

da yuradRebiani mosaubreebi iyeneben. 9.3. cxril-<br />

Si warmodgenilia TiToeuli aqsioma da SeTxzuli<br />

dialogi, sadac naCvenebia metyvelebis<br />

dros aRwerili aqsiomebis gavlena pasuxebis<br />

SerCevaze. rogorc 9.3 cxrilidan Cans, karg<br />

mosaubres unda SeeZlos, gaTvalos, Tu ra<br />

SeiZleba icodes da gaigos misma msmenelma.<br />

amgvarad, Tqven ar etyviT Tqvens megobars: „dRes<br />

aleqsisTan erTad vsadilob~, Tu darwmunebuli<br />

ara xarT, rom man icis, vin aris aleqsi. garda<br />

amisa, TqvenTvis da Tqveni megobrisTvis nacnob<br />

yvela aleqss Soris mxolod erTs axsenebT am<br />

konteqstSi (sadilad sxvasTan erTad ar<br />

waxvalT); anu „saerTo codnaSi~ arsebobs vinme<br />

aleqsi, romelic cnobilia rogorc TqvenTvis,<br />

ise _ Tqveni megobrisaTvis. herbert klarks da<br />

qeTrin marSals (Herbert Klark, Kethrine Marshal, 1981)<br />

miaCniaT, rom „saerTo codna~ informaciis sam<br />

wyaros eyrdnoba:<br />

jgufis wevroba – sxvadasxva sididis jgufis<br />

wevrebi Semoklebul msjelobebs iyeneben,<br />

roca azri eyrdnoba jgufis wevrebis saerTo<br />

gamocdilebas da gasagebia misi wevrebisTvis;<br />

lingvisturi Tanaarseboba – saubrisas<br />

adamianebi ukve ganxilul informacias (wina<br />

saubrebis dros) miiCneven „saerTo codnis~<br />

nawilad;<br />

fizikuri Tanaarseboba – roca mosaubre<br />

da msmeneli fizikurad erT situaciaSi imyofebian<br />

da Sexeba aqvT erTsa da imave obieqtebTan.<br />

es gulisxmobs rogorc saubris garemos (sivrces,<br />

romelSic saubari mimdinareobs), ise _ maT<br />

garSemomyof adamianebs.<br />

amrigad, rodesac Tqven axsenebT aleqsis:<br />

„me dRes aleqsisTan erTad vsadilob~, SesaZloa,<br />

gasagebi iyos imitom, rom Tqven da Tqveni<br />

megobari mcire jgufis wevrebi xarT, romelsac<br />

aleqsic miekuTvneba (jgufis wevroba), an,<br />

SesaZloa imitom, rom adre Tqven ukve aRniSneT<br />

aleqsis arseboba (lingvisturi Tanaarseboba),<br />

an, sulac, imitom, rom aleqsi iqve dgas oTaxSi<br />

(fizikuri Tanaarseboba).<br />

saidan<br />

viciT<br />

eqspresiul metyvelebaze gavlenas axdens<br />

jgufis wevroba<br />

eqsperimentulLpirobebSi mkvlevrebi<br />

studentebs sTxovdnen, SeesrulebinaT<br />

Sedarebis davaleba ise, rom winaswar arafers<br />

eubnebodnen. eqsperimentators win<br />

ewyo gansazRvruli TanmimdevrobiT 16 Ria<br />

baraTi (4X4) niu-iorkis xedebiT da mas<br />

ise unda aRewera suraTebi, rom cdis pirebs<br />

swori TanmimdevrobiT daelagebinaT isini.<br />

eqsperimentatori da cdis piri erTmaneTs<br />

ver xedavdnen, Tumca, maT hqondaT saubris<br />

SesaZlebloba. eqsperimentators swrafad<br />

SeeZlo ganesazRvra, icnobda Tu ara c.p.<br />

niu-iorks. rodesac isini niu-iorkis mcxovreblebs<br />

esaubrebodnen baraTebis aRsawerad,<br />

isini ufro metad iyenebdnen saku-<br />

Tar saxelebs: „es aris sitikorpis Senoba~,<br />

vidre zogad maxasiaTeblebs: „es aris<br />

maRali Senoba samkuTxa saxuraviT~ (Clark,<br />

1987).<br />

ufro dawvrilebiT ganvixiloT jgufis<br />

wevroba. warmoidgineT, rom vinmes pirvelad<br />

xvdebiT. Tu Tqven gsurT, rom yuradRebiani da<br />

gulisxmieri mosaubre iyoT, pirvel rigSi unda<br />

gaarkvioT ra sazogadoebas (jgufs) ekuTvnis<br />

igi. amgvarad, mosaubre laparakis dros iTvaliswinebs<br />

Tavis molodins msmenelis Sesaxeb (Tu<br />

ra iqneba misTvis gasagebi). adamianebs SeuZliaT<br />

TiTqmis zustad gansazRvron, ra SeiZleba<br />

icodnen sakuTari jgufis wevrebma, Tumca,<br />

tendencia aqvT dauSvan, rom sxvebisTvisac<br />

cnobilia is, rac TviTon ician (Fussel & Kraus,<br />

1992). msmenelis codnis zusti gansazRvra SesaZlebels<br />

xdis eqspresiuli metyvelebis adekvatur<br />

regulacias.Y


daakvirdiT, Tu ramdenad detaluri informacia<br />

unda miawodoT quCaSi adamians, romelic<br />

gzis miswavlebas gTxovT. aZlevT Tu ara<br />

konkretul kiTxvebs (magaliTad, iciT, sad aris<br />

meria?), cdilobT Tu ara misi Cacmulobidan<br />

da metyvelebidan gamomdinare, gansazRvroT,<br />

saidan aris igi da ramdenad dawvrilebiT unda<br />

aRuweroT gza.<br />

Cven ganvixileT eqspresiuli metyveleba<br />

Setyobinebis doneze. rogorc vnaxeT, gamona-<br />

Tqvamis formireba damokidebulia msmenelze,<br />

romelsac esaubrebiT. axla ganvixiloT fsiqikuri<br />

procesebi, romlebic saSualebas gaZlevT,<br />

gamoTqvaT azri.<br />

metyveleba da Secdomebi<br />

gindaT saxeli gaiTqvaT? gavixsenoT v.a.<br />

spuneri (Reverend W.A. Spooner) oqsfordis<br />

universitetidan, romlis saxelis mixedviTac,<br />

ori an meti sityvis pirveli marcvlebis gadanacvlebas<br />

spunerizmi ewoda. riverend spunerma<br />

es saxeli samarTlianad daimsaxura. zarmac<br />

students semestris gacdenis SemTxvevaSi frazis<br />

„You have wasted the whole term~ („Sen mTeli semestri<br />

gaacdine~) nacvlad eubneboda: _ „You have<br />

tasted the whole worm~ _ („Sen mTeli matli SeWame~)<br />

(waste – gacdena; taste _ gemos gasinjva, term _<br />

semestri). spunerizmi metyvelebis Secdomebis<br />

erT-erTi saxeobaa, romelsac saubris dros<br />

vuSvebT. es Secdomebi gasagebs xdis azris gamoTqmis<br />

dagegmvis process. rogorc 9.4 cxrilidan<br />

Cans, gamonaTqvamis dagegmva ramodenime erTmaneTisgan<br />

gansxvavebul doneze xdeba, romelTagan<br />

TiToeulze SeiZleba gamovlindes metyvelebis<br />

Secdomebi (Bock&levet, 1994; Rapp&Goldrick, 2000).<br />

gasaocaria, magram aRwerili Secdomebi, rogorc<br />

Cans, ar unda iyos SemTxveviTi – isini gasagebi<br />

xdeba, Tu gaviTvaliswinebT sasaubro enis<br />

struqturas. mosaubrem SeiZleba gadaanacvlos<br />

styvebis pirveli asoebi – „tips of the slung~–<br />

nacvlad „slips of the sung~-isa, magram arasodes<br />

ityvis „tlips of the sung~, radganac am SemTxvevaSi<br />

irRveva inglisuri enis marTlweris wesi,<br />

romlis mixedviTac sityvis TavSi arasodes<br />

gvxvdeba „tl~(Fromkin, 1980).<br />

metyvelebis Teoriuli modelebis agebisas<br />

didi mniSvneloba eniWeba metyvelebis Secdomebs,<br />

amitom mkvlevrebi ar Semoifarglebian aRniSnu-<br />

cxrili 9.4<br />

Secdomebi gamonaTqvamis dagegmvaSi<br />

dagegmvis doneebi:<br />

� mosaubrem unda airCios sityvebi, romlebic<br />

saukeTesod gamoxataven mis azrs.<br />

Tu mosaubres enaze ori sityva adgas, magaliTad,<br />

`movifiqre~ da `movigone~, SeiZleba Tqvas _<br />

`movifone~.<br />

� mosaubrem arCeuli sityvebi sworad unda daalagos<br />

da gaaerTianos winadadebaSi.<br />

radgan adamiani gegmavs gamonaTqvams, rogorc mTlian<br />

erTeuls, SesaZloa, moxdes sityvebis gadanacvleba.<br />

cxviridan sisxli wamskda → sisxlidan cxviri<br />

wamskda.<br />

lamazi gogos kaba → gogos lamazi kaba.<br />

� mosaubrem bgerebi unda gaaerTianos sityvebSi,<br />

romelTa Tqmasac apirebs.<br />

radganac adamianebi gamonaTqvams winaswar gegmaven,<br />

SeiZleba moxdes bgeraTa gadanacvleba.<br />

cali xeli → xali celi.<br />

li Secdomebis mxolod bunebriv pirobebSi<br />

dakvirvebiT da maTi aRnusxviT. maT Seiswavles<br />

eqsperimentul pirobebSi metyvelebis Secdomebis<br />

xelovnurad gamowvevis sxvadasxva xerxebi<br />

(Bock, 1996).<br />

am teqnikis gamoyenebiT SesaZlebeli gaxda<br />

moqnili eqspresiuli metyvelebis safuZvlad<br />

mdebare rogorc procesebis, ise reprezentaciebis<br />

met-naklebi gageba.<br />

procesebi. gaixseneT me-6 TavSi ganxiluli<br />

xelovnurad Seqmnili predispoziciuli<br />

spunerizmi. es teqnika cdis pirebs ubiZgebs,<br />

laparakis dros dauSvan spunerizmiseuli Secdomebi<br />

(baars, 1992). cdis pirebs sTxoven, waiki-<br />

Txon dawyvilebul sityvaTa sia, romlebsac<br />

msgavsi fonematuri struqtura aqvT:L<br />

buzi-fuli<br />

baRi-fari<br />

boli-foni<br />

bedi-fexi<br />

Semdeg ki sTxoven, xmamaRla Tqvan „feriberi~.<br />

rig SemTxvevebSi zogierTi cdis piri<br />

manamde wakiTxuli sityvebis gavleniT ambobs<br />

„beri-feri~.<br />

metyveleba<br />

323


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

324<br />

am teqnikebis gamoyenebiT mkvlevrebs saSualeba<br />

eZlevaT, Seiswavlon mosaubris mier Secdomebis<br />

daSvebis albaTobaze moqmedi faqtorebi.<br />

magaliTad, spunerizmis msgavsi Secdomebis<br />

albaToba izrdeba, rodesac bgerebis gadaadgileba<br />

realur sityvebs gvaZlevs (Baars et al.,<br />

1975; Stemberger, 1992); amgvarad, „feri-beri~-s magivrad<br />

„beri-feri~-s Tqmis albaToba ufro metia,<br />

vidre, magaliTad, „coli-qmari~-s magivrad<br />

„qmoli-cari~-s Tqmis albaToba. msgavsi Sedegebi<br />

savaraudos xdis, rom metyvelebaSi CarTuli<br />

zogierTi kognituri procesi uzrunvelyofs<br />

kognituri Secdomis gamovlenas da gasworebas.<br />

es procesebi ar gvaZleven iseTi Secdomebis<br />

daSvebis uflebas, romlebic konkretuli<br />

enisaTvis miuRebeli da ararealuri sityvebis<br />

gamoTqmas gulisxmobs.<br />

reprezentaciebi. erT-erTi eqsperimentis<br />

dros cdis pirebs sTxovdnen wyvil-wyvilad<br />

waekiTxaT idiomaturi gamoTqmebi, magaliTad,<br />

shoot the breeze – raise the roof (bevri laparaki –<br />

aurzauris atexva); ori wamis Semdeg ki sTxovdnen,<br />

rac SeiZleba swrafad gaexsenebinaT erTerTi.<br />

droSi SezRudvis pirobebSi cdis pirebi<br />

zogierT SemTxvevaSi urevdnen ori frazis<br />

sityvebs da iZaxdnen shoot the roof. Secdomis<br />

daSvebis albaToba am SemTxvevaSi ufro didia,<br />

vidre zemoT aRweril SemTxvevaSi, radgan bolo<br />

or gamonaTqvams erTnairi mniSvneloba aqvs. es<br />

Sedegebi miuTiTebs, rom erTnairi mniSvnelobis<br />

mqone idiomebiT reprezentaciebi erTmaneTTan<br />

aris mexsierebaSi dakavSirebuli: rodesac<br />

adamiani apirebs Tqvas erTi idioma, msgavsi<br />

mniSvnelobis mqone idiomis reprezentaciulma<br />

kavSirma SeiZleba ganapirobos kombinirebuli<br />

Secdomis aRmoceneba (Cutling & Bock, 1977).<br />

Cven ganvixileT zogierTi faqtori, romelic<br />

ganapirobebs ama Tu im gamonaTqvamis warmoTqmas<br />

da zogierTi procesi, romelic xels uwyobs<br />

maT aqtivizacias. axla ki SevexoT msmenelebs,<br />

romlebic mosaubris mier nagulisxmev azrs<br />

igeben.<br />

impresiuli metyveleba<br />

warmoidgineT, rom mosaubre ambobs: `kata<br />

xaliCazea.~ Tqven ukve iciT, rom, konteqstidan<br />

gamomdinare, am gamonaTqvamis gamoyeneba<br />

SeiZleba erTmaneTisgan gansxvavebuli azris<br />

gamosaxatad. Tqven, rogorc msmeneli, rogor<br />

airCevT mxolod erT azrs? metyvelebis gagebaze<br />

saubars orazrovani mniSvnelobis problemis<br />

ufro detaluri ganxilviT daviwyebT.<br />

orazrovnebis daZleva<br />

ras niSnavs sityva bari? TavSi, albaT, misi<br />

ori mniSvneloba mainc mogividaT: erTi,<br />

romelic dakavSirebulia miwaTmoqmedebasTan<br />

(sasoflo-sameurneo saqmianobasTan) da meore,<br />

romelic dakavSirebulia kafesTan. warmoidgineT,<br />

rom vinme geubnebaT: `mas aqvs bari~,<br />

rogor xvdebiT, ra igulisxmeba am konkretul<br />

SemTxvevaSi? Tqven unda SeZloT am or mniSvnelobas<br />

Soris arsebuli leqsikuri orazrovnebis<br />

daZleva. Tu dafiqrdebiT, aRmoaCenT, rom zogierTi<br />

kognituri procesis gamoyenebiT, konteqstidan<br />

gamomdinare cdilobT sityvis orazrovnebis<br />

daZlevas. ris Sesaxeb saubrobdiT manamde<br />

_ samuSao iaraRebze Tu gasarTob adgilebze.<br />

es farTo konteqsti unda dagexmaroT sityvis<br />

ori mniSvnelobidan erT-erTis arCevaSi, magram<br />

rogor?<br />

sanam am kiTxvaze pasuxs gavcemdeT, gagacnobT<br />

orazrovnebis kidev erT tips. ras niSnavs es<br />

winadadeba: `ninos da giorgis dedas gadasces<br />

daxmareba.~ Tqven SeiZleba gaigoT misi mxolod<br />

erTi mniSvneloba, magram am SemTxvevaSi saqme<br />

gvaqvs struqturul orazrovnebasTan. (Akmajian<br />

et al., 1990) (ix. suraTi 9.5). lingvistebi winadadebis<br />

struqturis sailustraciod xSirad iyeneben<br />

diagramebs. I nawilSi warmodgenilia winadadebis<br />

_ `kata xaliCazea~ _ analizi. am winadadebis<br />

struqtura Zalian martivia. II da III<br />

nawilSi ki warmodgenilia winadadebis _ `ninos<br />

da giorgis dedas gadasces daxmareba~ _ ori<br />

gansxvavebuli mniSvnelobis SedarebiT rTuli<br />

struqtura. II nawilSi gakeTebuli analizis<br />

mixedviT, fraza `ninos da giorgis~ exeba dedas,<br />

erT adamians _ ori bavSvis dedas gadasces<br />

daxmareba. III nawilSi warmodgenili analizis<br />

mixedviT, winadadebaSi gamoyofilia ori qvemdebare<br />

_ `ninos~ da `giorgis dedas~, e.i. or<br />

adamians gadasces daxmareba. romeli mniSvnelobiT<br />

igebT winadadebas, rodesac mas pirvelad<br />

kiTxulobT? rogorc xedavT, am SemTxvevaSic<br />

winadadebas ori mniSvneloba aqvs da Cven vub-


undebiT igive kiTxvas, romelic leqsikuri<br />

orazrovnebis dros gaCnda: rogor gansazRvravs<br />

konteqsti erTi mniSvnelobis amorCevas ori an<br />

meti SesaZlo variantidan?<br />

davubrundeT leqsikur orazrovnebas (sityvis<br />

orazrovnebas), ganvixiloT Semdegi winadadeba:<br />

„anas yvavili aqvs~.<br />

ra aris am SemTxvevaSi yvavili? warmoidgineT,<br />

rom TavSi leqsikoni gaqvT. yvavilis mniSvneloba,<br />

albaT, aseTi iqneba:<br />

gansazRvreba 1: mcenare.<br />

gansazRvreba 2: infeqciuri daavadeba.<br />

am winadadebiT gadmocemuli informacia ar<br />

gvaZlevs saSualebas, SesaZlo ori mniSvnelobidan<br />

avirCioT erT-erTi. rogorc kvlevis<br />

Sedegebi adasturebs, aseTi tipis winadadebis<br />

wakiTxvis Semdeg mexsierebisTvis misawvdomi<br />

xdeba sityvis orive mniSvneloba (Vu et al., 1998).<br />

konkretul situaciaSi sityvis mniSvnelobis<br />

gansazRvrisaTvis saWiroa konteqstis gaTvaliswineba,<br />

magram rogor gvexmareba is mniSvnelobis<br />

arCevaSi? kvlevebis mixedviT aRmoCnda, rom<br />

konteqsti uzrunvelyofs azris gagebis ramdenime<br />

(tipis) saSualebas (Vu et al., 1998, 2000). ganvixiloT<br />

Semdegi magaliTebi:<br />

1. ana avadaa yvaviliT;<br />

2. ana krefda yvavilebs;<br />

3. ana ver mova. mas yvavili aqvs.<br />

pirvel winadadebaSi zmnis mixedviT, SesaZloa<br />

ganvsazRvroT, ra mniSvnelobiTaa gamoye-<br />

suraTi 9.5<br />

winadadebis<br />

struqtura<br />

winadadebis gramatikuli<br />

struqturis TvalsaCino<br />

ilustraciis mizniT, lingvistebi<br />

xSirad iyeneben<br />

diagramebs. I struqtura<br />

warmoadgens winadadebis _<br />

`kata xaliCazea~ _ struqturul<br />

analizs; II da III struqtura<br />

ki gviCvenebs, rom<br />

winadadeba _ `ninos da giorgis<br />

dedas gadasces daxmareba~<br />

_ ori erTmaneTisagan<br />

gansxvavebuli struqturuli<br />

analiziT SeiZleba iyos warmodgenili.<br />

vis gadasces<br />

daxmareba? or adamians Tu<br />

erTs?<br />

nebuli yvavili, iseve, rogorc meore winadadebaSi.<br />

mesame winadadebis pirvel nawilSi aRwerilia<br />

situacia, romelic qmnis konteqsts meore<br />

winadadebisTvis _ `yvavili aqvs~. es magaliTebi<br />

gviCvenebs, rom Tqven iTvaliswinebT miniSnebis<br />

sxvadasxva tips. konteqstis mixedviT msmeneli<br />

momentalurad gansazRvravs orazrovani sityvis<br />

mniSvnelobas (Binder & Morris, 1995; Sereno, 1995).<br />

struqturuli orazrovnebis daZleva konteqstis<br />

mixedviT xdeba (MacDonald, 1993; Shapiro et al., 1993;<br />

Trueswell, 1996). erTmaneTisgan gansxvavebul aseT<br />

gramatikul struqturebs Soris swrafi arCevis<br />

SesaZleblobas konteqsti iZleva.<br />

modiT, Cvens magaliTs davubrundeT, romelic<br />

pirvelad ganvixileT da romelic sakmaod<br />

metyveleba<br />

325


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

326<br />

cxrili 9.5<br />

orazrovani gamonaTqvamis pirdapiri<br />

da sarkastuli interpretacia<br />

pirdapiri mniSvnelobiT naxmari gamonaTqvami<br />

marta dis saxlSi mivida stumrad. gareT yinavda da<br />

marta Zalian bednieri iyo, rom saxlamde miaRwia. man<br />

uTxra das: „Seni saxli Zalian myudroa, ra mSvenieria<br />

aq da rogor Tbila~.<br />

sarkastuli moTxovna<br />

tonis amxanagi, romelTanac cxovrobs igi, yovelTvis<br />

Rias tovebs misaRebi oTxis fanjaras, maSinac ki,<br />

rodesac gareT yinavs. tonis mravaljeradi Txovna –<br />

daeketa fanjara – uSedego iyo; erTxel fanjara Ria<br />

iyo, tonis ar sjeroda, rom mis amxanags ar scioda da<br />

uTxra amxanags: „ra mSvenieria aq da rogor Tbila~.<br />

orazrovania: `kata xaliCazea~. am SemTxvevaSi<br />

orazrovneba ganpirobebulia Tavad SinaarsiT<br />

da ara calkeuli sityvebiT an winadadebis<br />

struqturiT. mkvlevrebma aRmoaCines, rom konteqstis<br />

mixedviT gadawyobis kanoni am Sem-<br />

TxvevaSic moqmedebs (Gibbs, 1994).<br />

SegviZlia davaskvnaT, rom metyvelebis<br />

procesSi adamiani orazrovnebis dasaZlevad<br />

efeqturad iyenebs konteqsts. am dros sruli<br />

SeTanxmebulobaa naTqvamsa da msmenelis mier<br />

gagebul azrs Soris. metyvelebis procesis<br />

ganxilvisas Cven gamovyaviT e.w. „msmenelis<br />

gaTvaliswineba~ _ procesebi, romelTa saSualebiTac<br />

mosaubre mimdinare situaciis Sesatyvis<br />

gamonaTqvams irCevs. impresiuli metyvelebis<br />

analizis safuZvelze dadginda, rom msmenels<br />

aqvs molodini, rom mosaubre sworad metyvelebs.<br />

amrigad, msmenelisaTvis mizanSewonilia, naTqvami<br />

fraza gaiazros konteqstidan gamomdinare.<br />

saidan<br />

viciT<br />

konteqsti gvexmareba arapirdapiri<br />

mniSvnelobis gagebaSi<br />

ganvixiloT gamonaTqvami: „aq mSvenieria<br />

da Tbila~. ras niSnavs es? rogorc 9.5<br />

cxrilidan Cans, SesaZlebelia, am tipis<br />

martiv gamonaTqvamebs sxvadasxva istoriis<br />

SeTxzviT sxvadasxva azri mivaniWoT. Cven<br />

vnaxeT, rom sityvasityviT versia axlo<br />

kavSirSia sityvebis pirdapir mniSvnelobasTan.<br />

igive gamonaTqvamis arapirdapiri<br />

versia mas sarkastul mniSvnelobas<br />

aniWebs. axla gamoviyenoT zemoT aRniSnuli<br />

modelebi leqsikuri orazrovnebis<br />

ilustraciis mizniT. Tu mkiTxveli informacias<br />

sityvasityviT amuSavebs konstanturi<br />

rigis (Tanmimdevrobis) mixedviT,<br />

maSin mosalodnelia, rom Tavdapirvelad<br />

igi Seecdeba gamonaTqvamis pirdapiri mniSvnelobis<br />

gagebas. Tu es gza warumatebeli<br />

aRmoCndeba, mkiTxveli gamonaTqvamis sxva<br />

mniSvnelobas ganixilavs (Crice 1975; 1978;<br />

Searle, 1979a). am modelis mixedviT, moTxovnis<br />

da sarkastuli gamonaTqvamis gagebas ufro<br />

meti dro sWirdeba, vidre pirdapiri gamonaTqvamis.<br />

mkiTxvelisTvis ki ufro advilia<br />

sarkastuli gamonaTqvamis gageba, vidre<br />

pirdapiris. kvlevebis safuZvelze dadginda,<br />

rom mkiTxvelebi ufro swrafad<br />

igeben sarkastul moTxovnas, vidre igive<br />

gamonaTqvamis pirdapir mniSvnelobas (Gibbs,<br />

1986).<br />

ra gvesmis<br />

orazrovnebis daZlevis Sesaxeb saubrisas<br />

aqcenti gavakeTeT imaze, Tu ras vigebT. axla<br />

yuradRebas gavamaxvilebT naTqvamis gagebaze,<br />

Sesabamisad, kiTxvas ase davsvamT: rodis Cndeba<br />

mexsierebaSi reprezentaciebi _ frazis Tu<br />

mTliani teqstis gagebis dros? magaliTad, ra<br />

inaxeba mexsierebaSi, rodesac Tqven gaigebT<br />

ukve nacnob frazas: `kata xaliCazea~. kvlevebis<br />

safuZvelze dadginda, rom mniSvnelobis mqone<br />

reprezentaciebi warmodgenilia bazisuri<br />

erTeulebiT, romlebsac propoziciebs uwodeben<br />

(Clark & Clark, 1877; Kintsh, 1974). propozicia<br />

gamonaTqvamis ZiriTadi azria. winadadebis _<br />

`kata xaliCazea~ _ ZiriTadi azri isaa, rom<br />

raRac wevs raRacaze. am frazis wakiTxvisas<br />

Tqven gamoyofT propozicias ze da cdilobT,<br />

gaigoT katasa da xaliCas Soris arsebuli<br />

mimarTeba, romelic gamoxatulia am propoziciiT.<br />

propoziciebis Cawera xSirad ase xdeba: ze<br />

(kata, xaliCa). mravali gamonaTqvami erTze met<br />

propozicias Seicavs. ganvixiloT Semdegi


winadadeba: `kata uyurebda Tagvs, romelic SeZvra<br />

taxtis qveS~. aq pirveli Semadgeneli propoziciaa<br />

qveS (Tagvi, taxti). aqedan vawyobT:<br />

SeZvra [(Tagvi, qveS (Tagvi, taxti)]; sabolood<br />

ki miviRebT: uyurebda [kata, SeZvra (Tagvi, qveS<br />

(Tagvi, taxti))].<br />

qveS (Tagvi, taxti)<br />

SeZvra [Tagvi, qveS (Tagvi, taxti)]<br />

uyurebda [kata, SeZvra (Tagvi, qveS (Tagvi,<br />

taxti))]<br />

rogor SegviZlia SevamowmoT, rom mniSvnelobis<br />

fsiqikuri propoziciebi marTlac ase<br />

muSaobs? metyvelebis fsiqologiis sferoSi<br />

Catarebuli zogierTi kvleva miznad isaxavda,<br />

eCvenebina propoziciuli reprezentaciebis<br />

roli metyvelebis gagebaSi (Kintsch, 1974). rogorc<br />

kvlevebis safuZvelze dadginda, Tu frazaSi<br />

ori sityva ekuTvnis erTsa da imave propozicias,<br />

mexsierebaSi maTi warmodgena xdeba erTdroulad,<br />

maSinac ki, rodesac isini erTad ar dganan<br />

winadadebaSi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

propoziciebi qmnian mexsierebis<br />

struqturas<br />

ganvixiloT winadadeba: „mavzoleumi,<br />

sadac mefe ganisvenebda, moedans gadahyurebda~.<br />

miuxedavad imisa, rom am winadadebaSi<br />

mavzoleumi da moedani erTmane-<br />

Tisgan daSorebulia, propoziciuli analizi<br />

gvafiqrebinebs, rom isini mexsierebaSi<br />

erTad unda Seikribos propoziciaSi<br />

gadahyurebda (mavzoleumi, moedani).<br />

am analizis Sesamowmeblad mkvlevrebma<br />

cdis pirebs warudgines sityvebis CamonaTvali<br />

da sTxoves, ganesazRvraT, iyo Tu<br />

ara TiToeuli sityva winadadebaSi.<br />

zogierT cdis pirs CamonaTvalSi mavzoleumi<br />

uSualod moednis Semdeg miewoda,<br />

zogs ki _ sxva propoziciidan amoRebuli<br />

sityvis Semdeg. pasuxi _ „diax, iyo<br />

mavzoleumi~ gacilebiT swrafad modioda<br />

im SemTxvevaSi, rodesac CamonaTvalSi<br />

mavzoleumi uSualod moednis Semdeg iyo<br />

mocemuli, vidre maSin, rodesac mas sxva<br />

propoziciidan amoRebuli sityva uZRoda<br />

win. es Sedegi cxadyofs, rom cnebebi _<br />

„mavzoleumi~ da „moedani~ erTad iyo<br />

warmodgenili mexsierebaSi (Ratclif &McKoon,<br />

1978).<br />

rodisme SegimCneviaT, rom Zalian Znelia<br />

vinmes naTqvamis zustad damaxsovreba? SesaZloa,<br />

gicdiaT zustad (sityvasityviT) dagemaxsovrebinaT<br />

raime fraza filmidan da saxlSi dabrunebuls<br />

aRmogiCeniaT, rom aqedan mxolod<br />

zogadi azri gaxsovT. es magaliTi miuTiTebs,<br />

Tu ratom ar aris srulyofili sityvasityviT<br />

damaxsovreba. imitom, rom erT-erTi ZiriTadi<br />

operacia, romelsac Tqveni metyveleba axorcielebs,<br />

propoziciebis gamoyofas gulixmobs,<br />

xolo propoziciebis zusti Tanmimdevroba<br />

swrafad ikargeba Cvens mexsierebaSi (magaliTad,<br />

„kata misdevs Tagvs~ _ „Tagvi gaurbis katas~).<br />

mexsierebaSi Senaxuli yvela propozicia ar<br />

aRmocendeba zustad miRebuli informaciis<br />

safuZvelze. msmenelebi xarvezebis Sevsebas<br />

daskvniT axerxeben, logikuri daSvevebis gakeTeba<br />

SesaZlebelia mexsierebaSi arsebuli informaciis<br />

safuZvelze. ganvixiloT ori winadadeba:<br />

me sakonditroSi mivdivar TeasTan Sesaxvedrad.<br />

igi Sempirda, rom miyidis namcxvars.<br />

imisaTvis, rom es winadadeba gaigoT, saWiroa,<br />

sul cota, ori daskvnis gakeTeba. Tqven unda<br />

gaarkvioT, vin aris `igi~ meore winadadebaSi<br />

da rogor aris maRaziaSi wasvla dakavSirebuli<br />

dapirebasTan, rom giyidian namcxvars. megobari,<br />

vinc es winadadeba giTxraT, vTqvaT, darwmunebulia,<br />

rom Tqven SegiZliaT am ori momentis<br />

gaTvaliswineba. Tqven arasodes getyvian: _ `me<br />

mivdivar sakonditroSi TeasTan Sesaxvedrad;<br />

igi _ Teas vgulisxmob _ Sempirda, rom miyidis<br />

namcxvars da sakonditro aris maRazia, sadac<br />

gemrieli namcxvrebi iyideba~. mosaubre yovel-<br />

Tvis Tvlis, rom msmeneli TavisTavad, varaudiT<br />

akeTebs daskvnebs miRebuli informaciidan.<br />

uamravi gamokvleva mieZRvna imis garkvevas,<br />

Tu ra saxis daskvnebs akeTeben msmenelebi regu-<br />

daskvna (Inference) _ xarveziani informaciis<br />

Sevseba arsebuli mtkicebulebebis an rwmenis<br />

da Teoriis safuZvelze.<br />

metyveleba<br />

327


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

328<br />

fsiqologia Cvens cxovrebaSi<br />

Tqven, ra Tqma unda, ginaxavT<br />

filmi, an satelevizio<br />

Sou, sadac cxovelebi Cveulebriv<br />

saubroben adamianeb-<br />

Tan. gaxsovT mister edi _<br />

molaparake cxeni? SesaZlebelia<br />

es realur cxovrebaSi?<br />

am sakiTxis kvleva gasuli<br />

saukunis 20-iani wlebidan<br />

daiwyo; fsiqologebma scades<br />

SimpanzeebisaTvis eswavlebinaT<br />

laparaki. radganac Simpanzeebs<br />

ar gaaCniaT laparakisaTvis<br />

Sesaferisi sametyvelo<br />

aparati, mkvlevrebi iZulebulni<br />

gaxdnen, komunikaciis<br />

damyarebis sxva meTodebi<br />

moeZebnaT. magaliTad,<br />

Simpanzes, saxelad vaSos, aswavles<br />

amerikuli niSnebis<br />

enis gamartivebuli varianti<br />

(Gardner & Gardner, 1969); Simpanzes,<br />

saxelad saras ki daaswavles<br />

simboloebiT manipulacia<br />

(simboloebi aRniSnavdnen<br />

iseT cnebebs, rogoricaa,<br />

magaliTad, vaSli, mi-<br />

larulad (Gerrig, 1993; Graesser et al., 1994; McKoon &<br />

Ratcliff, 1992). aRmoCnda, rom nebismieri gamonaTqvamis<br />

SemTxvevaSi potenciuri daskvnebis<br />

raodenoba SeuzRudavia. magaliTad, vinaidan<br />

Tqven iciT, rom Tea aris adamiani, Tqven SegiZliaT<br />

gaifiqroT, rom mas aqvs guli, RviZli,<br />

filtvebi da a.S. magram Tqven, albaT, es TavSi<br />

azrad ar mogivaT maSin, rodesac vinme geubnebaT:<br />

`me sakonditroSi mivdivar TeasTan Sesaxvedrad~.<br />

kvlevebis safuZvelze dadginda, rom msmenelebi<br />

sakmao sifrTxiliT ekidebian daskvnebis gake-<br />

Tebas. ganvixiloT Semdegi winadadeba: `arqiteqtorma<br />

daWra kaci~.<br />

rodesac cdis pirebs ekiTxebodnen, ra iaraRi<br />

igulisxmeboda am winadadebaSi, umravlesobam<br />

SeuZliaT Tu ara cxovelebs enis Seswavla<br />

cema) (Premark, 1971). am eqsperimentebis<br />

Sedegebma azrTa sxvadasxvaoba<br />

warmoSva (Seidenberg &<br />

Pebitto, 1979). kritikosebi dainteresdnen<br />

Semdegi sakiTxebiT:<br />

Simpanzeebis mier simboloebis<br />

an Jestebis SemTxveviTi kombinaciebis<br />

(magaliTad, vaSo bodiSi,<br />

Sen meti daleva) gamoyeneba<br />

aris Tu ara metyvelebis<br />

azriani gamoyeneba. aseve, mniSvnelobaTa<br />

umetesoba, rac miewereba<br />

maimunis gamonaTqvams,<br />

xom ar Cndeba adamianis da<br />

ara maimunis TavSi.<br />

ukanaskneli wlebis ganmavlobaSi<br />

siu sevij-rumbaum (Sue<br />

Savage-Rumbaugh, 1998) da misma<br />

kolegebma Caatares kvleva,<br />

romlis Sedegadac gamoikveTa<br />

aRniSna, rom es iyo dana. Tumca, kvlevis<br />

Sedegebis mixedviT dadginda, rom am da msgavsi<br />

tipis winadadebebis kiTxvis bunebriv pirobebSi<br />

adamianebs TavSi ar mosdiT cneba `dana~ (Dosher<br />

& Corbett, 1982). kvlevis aseTi Sedegebi adasturebs,<br />

rom sakmaod sando daskvnebis gakeTebac ki ar<br />

xdeba avtomaturad, magaliTad, viRaca daWres<br />

daniT. daskvnebis umetesoba, romlebsac Tqven<br />

akeTebT, daaxloebiT iseTivea, rogorc wina<br />

winadadebis SemTxvevaSi, romelic gulisxmobs<br />

mimarTebis damyarebas `Teasa~ da nacvalsaxel<br />

`igi~-s Soris da `sakonditrosa~ da `namcxvars~<br />

Soris. aseTi daskvnebi saSualebas gaZlevT,<br />

gamoiyenoT im informaciis reprezentacia,<br />

romelsac mosaubre gadmogcemT.


ufro zusti monacemebi Simpanzeebis<br />

metyvelebis unaris Sesaxeb.<br />

sevij-rumbau, ZiriTadad,<br />

bonobos jiSis Simpanzeebze<br />

muSaobda, romlebic, evoluciuri<br />

TvalsazrisiT, ufro<br />

axlos arian adamianTan, vidre<br />

Cveulebrivi Simpanzeebi. aRsaniSnavia,<br />

rom bonobos jiSis<br />

orma maimunma, kinzim da mulikam<br />

kvlevis procesSi spontanurad<br />

aiTvises plastmasisagan<br />

damzadebuli simboloebis<br />

mniSvneloba; maT ar<br />

dasWirdaT rTuli treningi.<br />

isini simboloebis mniSvnelobebs<br />

avtomaturad daeuflnen<br />

adamianebsa da bonobos<br />

jiSis maimunebs Soris komunikaciis<br />

procesze dakvirvebisas.<br />

garda amisa, maT esmiT zogier-<br />

Ti inglisuri sityvis mniSvneloba,<br />

magaliTad, kanzas<br />

SeuZlia sityvis gagonebaze<br />

dados misi Sesabamisi simbolo<br />

an foto. mkvlevrebma<br />

bonobosa da Simpanzes jiSis<br />

ori maimunisaTvis Seqmnes<br />

pirobebi, sadac maimunebi<br />

metyvelebis iseT gamocdilebas<br />

iRebdnen, rogorc ada-<br />

metyvelebis ganxilvam gviCvena, ramdeni ram<br />

esaWiroeba mosaubres, raTa warmoTqvas swori<br />

winadadeba Sesabamis dros da msmenels, raTa<br />

sworad gaigos mosaubris mier nagulisxmevi<br />

azri. Cven, rogorc wesi, amas ar vacnobierebT.<br />

rogor ggoniaT, kargad aris agebuli Tqveni<br />

kognituri procesebis muSaobis meqanizmebi?<br />

metyveleba, azrovneba da<br />

kultura<br />

Tu swavlobT, an iciT ucxo ena? Tu asea,<br />

rogor ggoniaT, or enaze Tqven gansxvavebulad<br />

fiqrobT? axdens Tu ara gavlenas ena azrovnebaze?<br />

es is kiTxvaa, romelsac mkvlevrebi<br />

miani enis adreuli aTvisebis<br />

periodSi (ix. Tavi 11). kvlevis<br />

safuZvelze dadginda, rom<br />

Simpanze-panpanzesac ki SeuZlia<br />

zogierTi inglisuri sityvis<br />

mniSvnelobis daufleba, Tumca,<br />

bonobos jiSis maimuns – panbaniSas<br />

bevrad ufro meti sityvis<br />

daswavlis unari aqvs (Brake &<br />

Savage-Rumbaugh, 1995).<br />

bonobos jiSis maimunebze mi-<br />

Rebuli Sedegebi gasaocaria,<br />

Tumca, metyvelebis unarisa da<br />

sityvis ubralod gamoyenebas<br />

Soris didi gansxvavebaa. gavixsenoT<br />

e.w. msmenelTa gaTvaliswineba.<br />

SeuZliaT cxovelebs informaciis<br />

Secvla auditoriaze<br />

morgebis mizniT? mkvlevrebma<br />

gadawyvites, pasuxi gaecaT am<br />

kiTxvaze. doroTi Cenim da robert<br />

seifarsTma (Dorothy Cheney,<br />

Robert Seyfarth, 1990) didi kvleva<br />

Caatares. isini vervetis jiSis<br />

maimunebis komunikaciur unarebs<br />

swavlobdnen. sxvadasxva tipis<br />

saSiSroebis, magaliTad, leopardis,<br />

arwivis an gvelis moaxloebis<br />

dros es maimunebi<br />

gansxvavebul xmebs gamoscemen.<br />

maT auditoriidan gamomdinare<br />

SeuZliaT xmis Secvla _<br />

mdedri maimunebi saSiSroebis<br />

dros ufro maRali sixSiris<br />

xmebs gamoscemen, roca Tavis<br />

STamomaval maimunebTan<br />

erTad arian, vidre sxvebTan.<br />

vervetis jiSis maimunebs ar<br />

SeuZliaT msmenelis codnis<br />

gaTvaliswineba da, aqedan<br />

gamomdinare, xmis Secvla:<br />

eqsperimentul pirobebSi<br />

Seqmnili saSiSroebis Sem-<br />

TxvevaSi deda vervetebi<br />

erTsa da imave xmebs gamoscemen<br />

marto yofnis drosac<br />

da maSinac, roca maTi STamomavali<br />

safrTxis momaswavebeli<br />

movlenis TviTmxilvelia.<br />

mkvlevrebma daadgines,<br />

rom adamiani erTaderTi<br />

cocxali arsebaa, romelsac<br />

SeuZlia sxvisi codnis gaTvaliswineba<br />

da, Sesabamisad,<br />

qcevis Secvla (Povinelli &<br />

Prince, 1998).<br />

rogorc naxeT, Simpanzesa<br />

da bonobos jiSis maimunebs<br />

gaaCniaT adamianis msgavsi<br />

metyvelebisaTvis aucilebeli<br />

zogierTi, magram ara<br />

yvela unari.<br />

araerTgzis ganixilaven. es kiTxva rom ufro<br />

konkretuli iyos, gagacnobT kros-lingvistur<br />

magaliTs. warmoidgineT, rom bavSvma dainaxa,<br />

rogor isrola mamamisma burTi. Tu bavSvi<br />

inglisurenovania, ityoda: _ Daddy threw the ball –<br />

`mamam isrola burTi~, xolo Tu bavSvi Turqulenovania,<br />

maSin ityoda Topu babam atti. rogor<br />

fiqrobT, am winadadebebSi erTi da igive azria<br />

mocemuli da mxolod sityvebia gansxvavebuli?<br />

es mTlad ase ar aris: -ti sufiqsi Turquli<br />

winadadebis boloSi miuTuTebs, rom mosaubre<br />

movlenis TviTmxilvelia; roca mosaubre<br />

gagonils hyveba, maSin winadadeba mis sufiqsiT<br />

mTavrdeba, anu iqneboda atmis. inglisur enaze<br />

mosaubre adamianebi samyaros ar yofen im<br />

metyveleba<br />

329


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

330<br />

movlenebis mixedviT, romlebic sakuTari<br />

TvaliT ixiles da romlebic sxva wyaroebidanaa<br />

cnobili (Slobin, 1982; Slobin & Aksu, 1982). SesaZlebelia<br />

Tu ara, rom ori enis gansxvavebulma<br />

gramatikulma moTxovnebma gavlena moaxdinos<br />

azrovnebis stilze? Turquli da inglisuri<br />

enis SemTxvevaSi am kiTxvaze pasuxi ucnobia.<br />

xom ar gsurT CaataroT kvleva? es gansxvaveba<br />

gasagebs xdis azrovnebaze enis potenciuri<br />

zegavlenis sakiTxiT dainteresebas.<br />

am sakiTxis mecnieruli Seswavla edvard<br />

sepirma (Edward Sapir) da misma studentma benjamen<br />

lii uorfma (Benjamin Lee Whort) daiwyes. kroslingvisturi<br />

kvlevebis safuZvelze miRebul<br />

Sedegebze dayrdnobiT avtorebma daaskvnes, rom<br />

enaSi gansxvavebebi azrSi gansxvavebebs<br />

ganapirobebs. sepiri aRniSnavs:<br />

„Cven vxedavT da gansxvavebulad ganvicdiT<br />

movlenebs, radganac Cveni sazogadoebis<br />

enobrivi Cvevebi interpretaciis<br />

gansazRvruli arCevanisadmi gangvawyobs~<br />

(Sapir, 1941/1964, gv. 69)<br />

sepirma da uorfma es daskvna maT mier Catarebuli<br />

kvlevebis Sedegebis safuZvelze gaakeTes.<br />

uorfma Camoayaliba ori hipoTeza, romlebic<br />

sepir-uorfis hipoTezis saxeliTaa cnobili (ix.<br />

Brown, 1976).<br />

� lingvisturi fardobiToba _ enebs Soris<br />

arsebuli struqturuli gansxvavebebi aisaxeba<br />

am enebze molaparake individebis gansxvavebul<br />

aralingvistur kognitur unarebze.<br />

� lingvisturi determinizmi – enis struqtura<br />

Zlier gavlenas axdens da, SesaZloa,<br />

mTlianadac gansazRvravdes am enaze molaparake<br />

individebis mier samyaros aRqmasa da azrovnebas.<br />

am ori hipoTezidan lingvisturi determinizmi<br />

SedarebiT ufro Zlieria, radgan is<br />

amtkicebs, rom ena, faqtobrivad, gansazRvravs<br />

azrovnebas. Tanamedrove mecnierebma – fsiqologebma,<br />

lingvistebma da anTropologebma<br />

araerTgzis scades kvlevis zusti meTodebis<br />

Seqmna am hipoTezis gadasamowmeblad (Gumperz &<br />

Levinson, 1996).<br />

ganvixiloT azrovnebaze enis gavlenis erTerTi<br />

aspeqti. SesaZloa, gagikvirdeT, rom sxvadasxva<br />

enaSi ferTa dasaxelebis gansxvavebuli<br />

raodenobaa. lingvisturi analizis safuZvelze<br />

dadginda, rom inglisur enaSi ferTa 11 dasaxelebaa<br />

(Savi, TeTri, wiTeli, yviTeli, mwvane,<br />

lurji, yavisferi, mewamuli, vardisferi, stafilosferi,<br />

nacrisferi), xolo zogierT enaSi,<br />

magaliTad, papua axal gvineaze mcxovrebTa enaSi,<br />

romelsac dani ewodeba, ferTa ori dasaxeleba<br />

arsebobs _ Savi da TeTri (muqi da Ria) (Berlin &<br />

Kay, 1969). uorfi miiCnevs, rom adamiani `samyaros<br />

mSobliuri enis safuZvelze adiferencirebs~<br />

(1956 gv. 213): mkvlevrebi varaudoben, rom ferTa<br />

dasaxelebis raodenoba (2 an 11), SesaZloa,<br />

gavlenas axdendes sxvadasxva enaze mosaubre<br />

adamianebis mier ferebis klasifikaciis unarebze.<br />

Semdgomi kvlevebis Sedegebis analizis safuZvelze<br />

dadginda, rom sxvadaxsva enaze molaparake<br />

adamianebi erTnairad asruleben ferebis klasifikaciis<br />

davalebebs. es monacemebi eWvqveS<br />

ayeneben mtkicebas lingvisturi determinizmis<br />

Sesaxeb, Tumca, mkvlevrebi mainc iziareben azrs<br />

SedarebiT susti gavlenis Sesaxeb – metyvelebaSi<br />

gansxavebebs kognituri gansxvavebebi<br />

sdevs Tan.<br />

saidan<br />

viciT<br />

metyveleba gavlenas axdens ferebis<br />

klasifikaciaze<br />

mkvlevrebma cdis pirebs sTxoves, SeemowmebinaT<br />

sami feris wiri. ferebi aRebuli<br />

iyo lurjidan mwvanemde speqtrul<br />

diapazonSi. cdis pirebs evalebodaT, ganesazRvraT,<br />

sami elferidan yvelaze metad<br />

romeli gansxvavdeboda danarCeni orisagan.<br />

cdis pirTa erTi jgufi warmodgenili<br />

iyo inglisurenovani individebiT (inglisur<br />

enaSi arsebobs mwvanisa da lurjis<br />

leqsikurad gansxvavebuli erTeulebi),<br />

xolo meore – CrdiloeT meqsikaSi mcxovrebi<br />

individebiT, romlebic tarahumaras<br />

enaze laparakoben. am enaSi lurjisa da<br />

mwvane elferis aRsaniSnad arsebobs<br />

mxolod erTi sityva – Siyoname. mkvlevrebi<br />

varaudobdnen, rom, Tu sepir-uorfis<br />

hipoTeza marTalia, maSin inglisurenovani<br />

individebi SeZlebdnen lurjisa da mwva-


nis zRvarTan axlomyofi elferis garCevas,<br />

radganac inglisur enaSi arsebobs sityvebi<br />

mwvane (green) da lurji (blue); xolo<br />

imis gamo, rom tarahumaras enaSi aseTi<br />

gansxvavebuli erTeulebi ar arsebobs, am<br />

enaze molaparake cdis pirebi ver SeZlebdnen<br />

mosazRvre elferebis garCevas (Key<br />

& Kempton, 1984, p.68). miRebuli Sedegebi<br />

adasturebs sepir-uorfis hipoTezas: ferTa<br />

triadis Sesaxeb msjelobis dros inglisurenovani<br />

cdis pirebi arCeven sxvadasxva<br />

elferebs, tarahumaras enaze molaparake<br />

individebi ki _ vera.<br />

msoflioSi aTasobiT enaa, romelTa Soris<br />

uamravi saintereso gansxvavebaa, rogorc es<br />

Turquli da inglisuri enebis magaliTze<br />

giCveneT. Sesabamisad, arsebobs uamravi sakiTxi<br />

(hipoTeza), romelic Semdgom kvlevas saWiroebs<br />

(gerrig &Banaji, 1994; Hunt & aGnoli, 1991; Smith, 1996).<br />

savaraudoa, rom azrovnebaze ar aisaxeba enebs<br />

Soris arsebuli bevri iseTi leqsikuri da<br />

gramatikuli gansxvaveba, rogoricaa, gansxvaveba<br />

sityvebsa da struqturebs Soris. miuxedavad<br />

imisa, rom Cven kulturuli gansxvavebebi aRvwereT<br />

„fsiqologia da cxovrebaSi~, mizanSewonili<br />

iqneba, gaviTvaliswinoT lingvisturi<br />

fardobiTobisa da determinizmis sakiTxebi. Tu<br />

gaviTvaliswinebT, rom bevr situaciaSi gansxvavebuli<br />

kulturis warmomadgenlebi er-<br />

TmaneTisagan gansxvavebul enebze laparakoben,<br />

SegviZlia davsvaT sakiTxi kulturul gansxvavebze<br />

metyvelebis gavlenis Sesaxeb.<br />

axla sityvebis saSualebiT azris gadacemis<br />

sakiTxidan gadavideT im pirobebis ganxilvaze,<br />

sadac mniSvneloba vizualur xatzec aris<br />

damokidebuli.<br />

Sejameba<br />

saubrisas adamianebi cdiloben, iyvnen<br />

gulisxmierebi da yuradRebianebi. Sesabamisi<br />

msmenelis arseboba saerTo codnis gaTvaliswinebas<br />

moiTxovs. spunerizmi da metyvelebis<br />

sxva Secdomebi SesaZlebels xdis swori<br />

frazebisa da gamonaTqvamebis dagegmvisa da<br />

Sesworebis procesebis met-nakleb gagebas.<br />

orazrovani sityvebis, struqturebisa da gamonaTqvamebis<br />

gasagebad, mniSvnelobebis SesaZlo<br />

variantebidan swori arCevanis gasakeTeblad<br />

msmenelebi iyeneben konteqsts. fsiqikuri<br />

reprezentaciebi propoziciebis garSemo yalibdeba.<br />

miRebuli informaciisagan ufro metis<br />

gasagebad, msmenelebs uxdebaT daskvnebis<br />

gakeTeba, romlebic ar atareben SemTxveviT<br />

xasiaTs. sepir-uorfis hipoTezis Tanaxmad, enebi,<br />

romlebzec adamianebi laparakoben, gansazRvraven<br />

adamianis mier samyaros aRqmasa da gaazrebas.<br />

am hipoTezis zogierTi damadasturebeli<br />

faqti ferebze Catarebul eqsperimentebSi<br />

gamovlinda. mkvlevrebis winaSe kvlav dgas enebs<br />

Soris arsebuli uamravi gansxvavebis Seswavlis<br />

sakiTxi, romelic, SesaZloa, gavlenas axdendes<br />

azrovnebaze.<br />

vizualuri Semecneba<br />

9.6 suraTze mocemulia winadadebis _ „kata<br />

xaliCazea~ _ reprezentaciis ori nimuSi. romelia<br />

TqvenTvis ufro misaRebi? Tu winadadebas<br />

lingvistur propoziciebze dayrdnobiT gaiazrebT,<br />

orive sworia – orive suraTze kata<br />

xaliaCazea. miuxedavad amisa, TqvenTvis, albaT,<br />

ufro misaRebi A variantia, radgan am winadadebis<br />

gagebisas savaraudoa, rom zustad am<br />

suraTis Sesabamisi scena warmogidgebaT (Searle,<br />

1979b). ras fiqrobT meore suraTis Sesaxeb?<br />

cota ucnauria, ara? ase ggoniaT, kata sadacaa<br />

daecema. es SfoTva imitom Cndeba, rom Tqven<br />

SegiZliaT situacia gaiazroT suraTebze day-<br />

vizualuri Semecneba<br />

331


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

332<br />

suraTi 9.6<br />

vizualuri reprezentaciebi<br />

aris Tu ara orive kata xaliCaze?<br />

rdnobiT da zustad warmoidginoT, ra SeiZleba<br />

moxdes. am nawilSi Cven azrovnebaze vizualuri<br />

xatebisa da procesebis gavlenas ganvixilavT.<br />

vizualuri reprezentaciebis<br />

gamoyeneba<br />

kacobrioba icnobs warmodgenis safuZvelze<br />

gakeTebul uamrav mniSvnelovan aRmoCenas<br />

(Shepard, 1978). gaixseneT f. a. kekule (Cven igi<br />

ukve vaxseneT me-6 TavSi), romelmac benzolis<br />

qimiuri agebuleba aRmoaCina. muSaobis dros<br />

kekule xSirad cdilobda, warmoedgina mocekvave<br />

atomebi, romlebic molekulaTa erT jaWvSi<br />

erTiandebodnen. benzolis rkali man sizmarSi<br />

aRmoaCina, roca gvelismagvarma molekulaTa<br />

jaWvma sakuTar kuds piri Caavlo da wre Sekra.<br />

maikl faradei, romelmac magnitizmis uamravi<br />

Tviseba aRmoaCina, naklebad erkveoda maTematikaSi,<br />

magram cxoveli warmodgenebi hqonda<br />

magnituri Tvisebebis Sesaxeb. rogorc amboben,<br />

albert ainStaini mTlianad vizualuri xatebis<br />

terminebiT azrovnebda da mxolod maTze<br />

dayrdnobiT gakeTebuli aRmoCenebis Semdeg<br />

gadmoscemda maT maTematikuri simboloebisa da<br />

sityvebis saSualebiT.<br />

es magaliTebi imisaTvis movitaneT, rom<br />

Tqvenc vizualuri xatebiT azrovneba scadoT,<br />

Tumca, maTiT manipulaciis unars yovelgvari<br />

mcdelobis gareSec regularulad iyenebT.<br />

ganvixiloT klasikuri eqsperimenti, sadac cdis<br />

pirebs sTxovdnen, moexdinaT vizualuri xatebis<br />

warmodgenaSi „datrialeba~.<br />

saidan<br />

viciT<br />

gonebaSi rotacia fizikuri rotaciis<br />

msgavsia<br />

cdis pirebs miewodebodaT sxvadasxva<br />

kuTxiT daxrili laTinuri aso „R~-sa da<br />

misi sarkiseburi aslis (rusuli „ß~) nimuSebi<br />

(ix. sur 9.7). asos miwodebisTanave cdis pirs<br />

evaleboda, ganesazRvra miwodebuli nimuSi<br />

„R~ iyo, Tu misi sarkisebuli asli. aRmoCnda,<br />

rom gadawyvetilebis miRebaze daxarjuli<br />

dro da daxrilobis kuTxis sidide pirdapirproporciul<br />

kavSirSia – rac ufro metad<br />

aris mobrunebuli grafema, miT ufro meti<br />

dro sWirdeba mis identifikacias. miRebuli<br />

Sedegebi mowmobs, rom, cdis pirebi cdiloben,<br />

warmoidginon figura da moatrialon is vertikalur<br />

mdgomareobamde garkveuli fiqsirebuli<br />

siCqariT, ris Semdegac iReben gadawyvetilebas.<br />

rotaciis siCqaris erTnairi maCveneblebi<br />

miuTiTebs, rom gonebaSi rotacia fizikuri<br />

rotaciis msgavsi procesia (Shepard&<br />

Cooper, 1982).<br />

adamianebi Zalian xSirad iyeneben gonebaSi<br />

rotaciis unars. rogorc me-5 TavSi naxeT, xSirad<br />

sagnebis aRqma TqvenTvis ucnobi kuTxidan<br />

gixdebaT. gonebaSi rotacia saSualebas gaZlevT,<br />

SecvaloT sagnis aRqmuli xati da moargoT<br />

xats, romelic Tqvens mexsierebaSi inaxeba<br />

(Srinivas, 1995; Tarr, 1994; Tarr&Rinker, 1989). magaliTad,<br />

9.6 suraTze mocemuli figuris aRqmisas Tqven,<br />

albaT, daatrialeT figura, raTa amogecnoT<br />

is, rogorc kata (an iqneb Tavi moatrialeT?).<br />

vizualuri xatebis gamoyeneba SegiZliaT,<br />

agreTve, zogierTi tipis kiTxvebze pasuxis<br />

gacemis mizniT. warmoidgineT, rom gekiTxebian:<br />

„golfis saTamaSo burTi ufro didia Tu ping


pongis?~ Tu Tqven ar gaxsovT, SegiZliaT<br />

erTdroulad warmoidginoT maTi vizualuri<br />

xatebi. sagnis xatis aseTi gamoyenebis SemTxvevaSic,<br />

mas bevri saerTo aqvs realurad aRqmul<br />

saganTan.<br />

saidan<br />

viciT<br />

vizualuri xatebis skanireba<br />

erT-erTi kvlevis dros cdis pirebs<br />

sTxovdnen, daemaxsovrebinaT rTuli figura,<br />

kerZod, motoriani navi (ix. sur 9.8).<br />

Semdeg sTxovdnen, warmoedginaT TvalsaCinod<br />

da yuradReba SeeCerebinaT erT-erT<br />

detalze, magaliTad, Zravaze; Semdeg sTxov-<br />

suraTi 9.7<br />

sxvadasxva kuTxiT daxrili<br />

`R~, romelic warmodgenis<br />

Sesafaseblad gamoiyenes<br />

cdis pirebs SemTxveviTi TanmimdevrobiT<br />

miewodebodaT figurebi da<br />

moeTxovebodaT, rac SeiZleba swrafad<br />

ganesazRvraT, ra iyo miwodebuli _<br />

`R~ Tu misi sarkiseburi asli. rac<br />

ufro metad iyo figura gadaxrili<br />

vertikaluri mdgomareobidan, miT<br />

ufro meti iyo reaqciis dro.<br />

dnen, warmoedginaT navis kidev erTi detali,<br />

magaliTad, saqare mina an Ruza.<br />

aRmoCnda, rom Ruzis „dasanaxad~ (warmosadgenad)<br />

cdis pirebs ufro meti dro sWiro<br />

axlosaa ZravasTan, vidre Ruza. reaqciis<br />

droebs Soris gansxvaveba adasturebs, rom<br />

adamianebi iseve aTvaliereben vizualur<br />

xatebs, rogorc realur sagnebs (Kosslyn,<br />

1980).<br />

ganvixiloT Semdegi problema:<br />

warmoidgineT, rom gaqvT carieli, didi<br />

furceli da gadakeceT is Suaze (miiRebT<br />

or gverds), kidev gadakeceT Suaze (oTxi<br />

gverdi) da ganagrZeT ase, sanam 50-jer ar<br />

suraTi 9.8<br />

warmodgenis vizualuri<br />

skanireba<br />

vizualuri Semecneba<br />

333


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

334<br />

gadakecavT. rogor ggoniaT, ra sisqis<br />

iqneba Tqveni qaRaldi (Adams, 1986)?<br />

pasuxi aseTia: daaxloebiT 50 milioni mili<br />

(2 50 x 0.028 diumi – qaRaldis sisqe), daaxloebiT<br />

dedamiwidan mzemde manZilis naxevari. Tqven,<br />

albaT, ufro naklebi gegonaT. Tqveni warmodgena<br />

gadaitvirTa warmosadgeni informaciiT.<br />

verbaluri da vizualuri<br />

reprezentaciebis kombinireba<br />

Cven, ZiriTadad, yuradReba gavamaxvileT<br />

vizualuri reprezentaciebis im tipebze, romelTa<br />

Camoyalibeba xdeba garemoSi arsebuli<br />

vizualuri stimulis mexsierebaSi xatis saxiT<br />

gadataniT, an misi warmodgenis SemTxvevaSi –<br />

mexsierebidan amotaniT. vizualur xatebs Tqven<br />

xSirad qmniT verbaluri informaciis safuZvelze.<br />

magaliTad, miuxedavad imisa, rom realurad<br />

arasodes ginaxavT, Tqven SegiZliaT warmoidginoT<br />

kata, romelsac sami kudi aqvs. verbaluri<br />

informacia saSualebas gaZlevT, SeqmnaT vizualuri<br />

reprezentacia. gansakuTrebiT mniSvnelovania<br />

verbaluri informaciis xatovani warmodgenis<br />

unari mxatvruli literaturis kiTxvis<br />

dros, romelic sivrciT detalebs Seicavs.<br />

ganvixiloT nawyveti moTxrobidan: _ „ganzraxvidan<br />

mkvlelobamde~:<br />

mdelo sididiT CogburTis ori kortis<br />

zomis iyo, sqeli balaxiTa da xavsiT<br />

dafaruli. misi erTi nawili SroSanebiT<br />

iyo mofenili, garSemortymuli xeebis qveS<br />

ki enZelebi mimofantuliyo. mdelos erT<br />

mxares mayvliTa da ayvavebuli vardebis<br />

ekliani buCqnariT dafaruli patara goraki<br />

esazRvreboda. bondi gars uvlida<br />

goraks da daJinebiT iyureboda buCqebs<br />

Soris, magram iq araferi Canda, garda<br />

gorakis miwiani zedapirisa (Flemming, 1959<br />

gv. 19-20).<br />

scadeT, warmogedginaT scena da daxmarebodiT<br />

bonds safrTxis moZebnaSi? (is mas ipovis).<br />

kiTxvis dros, aRwerili detalebis warmodgenis<br />

mizniT, SegiZliaT sivrciTi fsiqikuri modeli<br />

SeqmnaT (Zwaan & Radvansky,1998). mkvlevrebi<br />

araerTxel dainteresdnen, Tu rogor asaxavs<br />

sivrciTi fsiqikuri modeli realuri sivrciTi<br />

gamocdilebis niSnebs (Rinck et al., 1997).<br />

warmoidgineT, rom kiTxulobT saintereso<br />

nawyvets moTxrobidan:<br />

operaSi megobrebTan erTad sxedxarT.<br />

Tqveni mosvlis mizania, SexvdeT da<br />

esaubroT maRali wris warmomadgenlebs<br />

da saintereso adamianebs. axla dgaxarT<br />

eleganturi aivnis moajirTan, romelic<br />

parters gadahyurebs. zustad Tqven ukan,<br />

Tvalis simaRleze, aivnis kedelze Cuqur-<br />

Tmebiani lampa kidia. lampis fexi, romelic<br />

kedelzea mimagrebuli, mTlianad<br />

mooqrovilia (Franklin&Tvresky, 1990, gv. 65).<br />

seriul eqsperimentebSi cdis pirebi (mkiTxvelebi)<br />

teqstebs swavlobdnen, romlebSic<br />

detalurad iyo aRwerili damkvirveblis garSemo<br />

arsebuli sagnebis ganlageba (Franklin & Tvresky,<br />

1990). mkvlevrebs surdaT eCvenebinaT, rom gonebaSi<br />

warmodgenili arsebuli obieqtebis<br />

sivrceSi ganlageba gansazRvravs am sivrcis<br />

Sesaxeb informaciis mexsierebidan amotanis siswrafes.<br />

(sur. 9.9.) cdis pirebi ufro swrafad<br />

pasuxoben kiTxvaze: „ra aris Tqven win~, vidre<br />

kiTxvaze: „ra aris Tqven ukan~, miuxedavad imisa,<br />

rom TiToeuli obieqti erTnairi sizustiT iyo<br />

aRwerili.<br />

am Sedegebis gageba Zalian advilia, Tu<br />

dauSvebT, rom kiTxvis dros aRmocenebuli<br />

reprezentaciebi saSualebas gaZlevT „moxvdeT<br />

scenaze~; Tqven SegiZliaT verbaluri gamocdileba<br />

gardaqmnaT vizualur sivrciT gamocdilebad.<br />

zogadad, Tqven garSemo arsebul samyaroze<br />

fiqris dros, TiTqmis yovelTvis gixdebaT informaciis<br />

vizualuri da verbaluri reprezentaciebis<br />

Sejereba. Tu gindaT darwmundeT amaSi,<br />

scadeT msoflio rukis daxatva. rogor apirebT<br />

amis gakeTebas? zogierTi ram TqvenTvis cnobilia<br />

vizualuri gamocdilebiT, magaliTad, Tqven<br />

daaxloebiT iciT afrikis kontinentis moxazuloba,<br />

radganac is nanaxi gaqvT. Tqveni naxatis<br />

zogierTi detali ki verbalur informacias<br />

eyrdnoba, anu, SeiZleba gaxsovdeT, rom iaponia<br />

ramodenime kunZulisagan Sedgeba, Tumca,<br />

SeiZleba ar icodeT, sad unda daxatoT is.<br />

erT-erTi gamokvlevis dros, romelic 49<br />

qveyanaSi Catarda, 79 qalaqSi macxovrebel 4000


suraTi 9.9<br />

students sTxoves, daexataT msoflio ruka<br />

(Saarinen, 1987). kvlevis mizani iyo imis dadgena,<br />

Tu rogoria kulturaTa Soris sxvaoba msoflios<br />

vizualizaciis mixedviT; is mSvidobis xelSewyobasac<br />

isaxavda miznad.<br />

kvlevis safuZvelze dadginda, rom umravles<br />

SemTxvevaSi warmosaxuli msoflio fokusirebulia<br />

evropaze – evropa mocemulia naxatis<br />

centrSi, xolo mis garSemo ganlagebulia<br />

sxvadasxva qveynebi. es SesaZlebelia ganpirobebuli<br />

iyos imiT, rom saukuneebis ganmavlobaSi<br />

geografiis saxelmZRvaneloebSi warmodgenil<br />

rukebze evropa rukis centrSia. Tumca, dafiqsirda<br />

kulturaze orientirebuli rukebic. 9.10<br />

da 9.11 suraTebze warmodgenilia CikagoSi da<br />

avstraliaSi mcxovrebi studentebis mier<br />

daxatuli rukebi. es rukebi gviCvenebs, Tu ra<br />

xdeba, roca verbaluri perspeqtiva – Cemi saxli<br />

unda iyos centrSi – gavlenas axdens vizualur<br />

reprezentaciaze.<br />

am nawilSi vnaxeT, rom Cveni vizualuri<br />

procesebi da reprezentaciebi Seavsebs verbalur<br />

unarebs. informaciis miRebis es ori tipi<br />

yoveldRiurad aRmocenebuli moTxovnebisa da<br />

amocanebis gadaWris damatebiT saSualebebs<br />

warmoadgens. axla ki ganvixiloT is sferoebi,<br />

sadac xdeba vizualuri da verbaluri reprezentaciebis<br />

gamoyeneba problemuri situaciis<br />

daZlevis dros. es sakiTxebia: problemis gadaWra<br />

da azrovneba.<br />

Sejameba<br />

adamianebs SeuZliaT vizualuri reprezentaciebis<br />

gamoyeneba sagnis gonebaSi rotaciisaTvis.<br />

adamianebi warmodgenil xatebs aTvaliereben<br />

ise, rogorc realur sagnebs. vizualuri<br />

da verbaluri informaciis SejerebiT adamianebs<br />

SeuZliaT srulyofili fsiqikuri reprezentaciebis<br />

Seqmna.<br />

problemebis gadaWra da<br />

azrovneba<br />

warmoidgineT erTi Cveulebrivi cxovrebiseuli<br />

situacia: Tqven SemTxveviT CageketaT Tqveni<br />

saxlis, oTaxis an manqanis kari da gareT darCiT.<br />

rogor moiqceviT am SemTxvevaSi? moifiqreT,<br />

Tu ra ,,gonebriv nabijebs~ gadadgamdiT am<br />

problemis dasaZlevad. es ,,gonebrivi nabijebi~<br />

aucileblad gulisxmobs kognitur procesebs,<br />

romlebic problemis gadwyvetasa da azrovnebas<br />

ganapirobeben. dasaxuli miznis misaRwevad es<br />

problemis gadawyveta (Problem solving) _ azrovnebis<br />

procesi, romelic mimarTulia konkretuli<br />

problemis gadawyvetaze, romelic sawyisi<br />

momentidan miznis miRwevamde mimdinareobs<br />

mTeli rigi fsiqikuri operaciebis saSualebiT.<br />

msjeloba (Reasoning) _ azrovnebis procesi,<br />

rodesac vaskvniT faqtebis erTobliobaze dayrdnobiT;<br />

mocemul mizanze an obieqtze mimar-<br />

Tuli azrovnebis procesi.<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

335


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

336<br />

suraTi 9.10<br />

orive aqtioba saWiroebs mocemuli axali<br />

informaciis dakavSirebas mexsierebaSi arsebul<br />

informaciasTan. Cven ganvixilavT problemis<br />

gadawyvetis sxvadasxva aspeqtsa da azrovnebis<br />

or formas _ deduqciursa da induqciurs.<br />

problemis gadawyveta<br />

,,ra arsebaa, romelic diliT oTx fexze<br />

dadis, SuadRisas _ orze, xolo mzis Casvlis<br />

Semdeg _ samze?~ berZnuli miTologiis Tanaxmad,<br />

suraTi 9.11<br />

yuradReba miaqcieT _ msoflio<br />

avstraliaze centrirebulad<br />

aris warmodgenili.<br />

axla vin aris qvemoT?<br />

borotma arsebam _ sfinqsma _ Tebes xalxs am<br />

amocanis amoxsna ubrZana, xolo sanam vinme mis<br />

amoxsnas SeZlebda, xalxi misi tiranuli mmar-<br />

Tvelobis qveS icxovrebda. oidiposma gamocanis<br />

elementebSi metaforebi amoicno _ dila, SuadRe<br />

da mwuxri adamianis cxovrebis sxvadasxva<br />

periodebs warmoadgens. bavSvi xoxavs siarulis<br />

dawyebamde, amdenad, igi oTxze dadis; mozrdili<br />

adamiani ki _ or fexze, xolo moxucebulobaSi<br />

adamiani, miuxedavad imisa, rom or fexze dadis,<br />

siarulisas yavarjensac iyenebs, e.i. sam fexze<br />

dadis. oidiposis pasuxi iyo _ ,,adamiani~.


Tumca, Cveni yoveldRiuri problemebi ar<br />

aris oidiposis gamocanasaviT rTuli, magram<br />

problemis gadaWra yoveldRiuri cxovrebis<br />

ZiriTadi nawilia. Tqven gamudmebiT awydebiT<br />

problemebs, romelTa gadawyvetac gixdebaT:<br />

rogor movaxerxoT samuSaosa da movaleobebis<br />

Sesruleba drois gansazRvrul periodSi;<br />

rogor mivaRwioT warmatebas gasaubrebaze;<br />

rogor gavwyvitoT urTierToba arasasurvel<br />

pirovnebasTan da a.S. mravali problema dakav-<br />

Sirebulia realur codnasa da TqvenTvis saWiro<br />

informacias Soris gansvlasTan. rodesac problemas<br />

wyvetT, Tqven amcirebT am gansvlas saWiro<br />

informaciis mopovebiT. problemis daZlevis<br />

arsis ukeT gasagebad, SeecadeT gadaWraT 9.12<br />

suraTze mocemuli problemebi. fsiqologiuri<br />

kvlevis Sedegebis gacnoba saSualebas mogcemT,<br />

naTeli warmodgena SeiqmnaT problemis gadawyvetis<br />

Taviseburebebis SesaxebAda, SesaZloa,<br />

TqvenTvis saintereso rCevebic miiRoT, romlebic<br />

davalebis Sesrulebis gaumjobesebaSi<br />

dagexmarebaT.<br />

problemuri situacia<br />

rogor gansazRvravT problemas realur<br />

cxovrebiseul pirobebSi? Cveulebriv, Tqven<br />

acnobierebT gansxvavebas Tqvens arsebul mdgo-<br />

mareobasa da sasurvel mizans Soris. magaliTad,<br />

materialur gaWirvebas ganicdiT da fulis Sovna<br />

gsurT; TqvenTvis cnobilia, agreTve, ra SegiZliaT<br />

(an gindaT) gaakeToT problemis dasaZlevad.<br />

magaliTad, Tqven SeecdebiT SeTavsebiT<br />

raime samsaxuris Sovnas da ar daiwyebT jibis<br />

qurdobas. problemis formaluri gansazRvra<br />

sam elements moicavs (Newell & Simon, 1972).<br />

problema ganisazRvreba:<br />

1. Tavdapirveli mdgomareobiT _ arasruli<br />

informacia an aradamakmayofilebeli pirobebi;<br />

2. mizniT _ informacia an pirobebi Tqven-<br />

Tvis sasurveli garemos Sesaxeb;<br />

3. operaciaTa TanmimdevrobiT _ is savaraudo<br />

safexurebi, romlebsac gaivliT mocemuli<br />

mdgomareobebidan sasurveli miznis misaRwevad.<br />

am sami elementis erTobliobiT ganisazRvreba<br />

problemuri situacia. ilustraciis mizniT<br />

problemis gadawyveta SegviZlia SevadaroT<br />

labirinTSi gzis povnas (problemuri situacia),<br />

romelic sawyisi wertilidan (Tavdapirveli<br />

mdgomareoba) sasurvel wertilamde gadaadgilebas<br />

(mizani) gulisxmobs. am dros Tqven<br />

gixdebaT dasaSvebi operaciebis ganxorcieleba.<br />

problemebis gadaWrisas sawyisi siZneleebis<br />

umravlesoba im SemTxvevaSi Cndeba, Tu am sami<br />

elementidan romelime ar aris sakmarisad<br />

gansazRvruli (Simon, 1973). kargad gansazRvruli<br />

problema saxelmZRvaneloSi mocemul problemas<br />

hgavs, romelSic garkveviTaa warmodgenili<br />

sawyisi mdgomareoba, mizani da operaciebi,<br />

romelic miznis misaRwevadaa saWiro. Tqveni<br />

amocanaa, mixvdeT, Tu rogor gamoiyenoT operaciebi<br />

pasuxis misaRebad. cudad gansazRvruli<br />

problema ki saxlis dizainis Seqmnas, romanis<br />

daweras an Sidsis mkurnalobis meTodis aRmo-<br />

Cenas hgavs, sadac naTlad ar aris gamoyofili<br />

sawyisi mdgomareoba, mizani da operaciebi. aseT<br />

SemTxvevaSi, pirvel rigSi, saWiroa problemis<br />

arsis zusti gansazRvra _ misi sawyisi mdgo-<br />

problemuri situacia (Problem space) _ elementebi,<br />

romlebic qmnian problemas: sawyisi mdgomareoba<br />

_ arasruli informacia an pirovnebisaTvis<br />

aradamakmayofilebeli pirobebi; mizani _ informacia<br />

an mdgomareoba, romelsac eswrafvis<br />

adamiani; operaciebis erToblioba _ pirovnebis<br />

mier sawyisi mdgomareobidan sasurvel miznamde<br />

misaRwevad gavlili safexurebi.<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

337


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

338<br />

(A) SegiZliaT daakavSiroT yvela wertili erTmaneTTan oTxi swori xazis<br />

gavlebiT ise, rom kalami furclidan ar aiRoT?<br />

(B) 6 futis simaRlis milSi romelic fizikis laboratoriaSi iatakzea<br />

mimagrebuli, Caagdes 3 cali ping-pongis burTi. rogor amoiRebdiT burTebs<br />

milidan?<br />

(C) Wadrakis dafas ori mopirdapire kuTxidan moaciles TiTo ujra, darCa<br />

62 ujra. Tqven gaqvT 31 cali dominos koWi, TiToeuli or ujras faravs.<br />

scadeT mTlianad dafaroT Wadrakis zedapiri dominos koWebiT?<br />

(D) Werze erTmaneTis daSorebiT ori Tokia Camokidebuli ise, rom, Tu<br />

xels erTi Tokis bolos mokidebT, meores veRar miwvdebiT. Tqven gevalebaT<br />

miwvdeT meore Tokis bolos da gadaabaT isini erTmaneTs?<br />

(E) Tqven gaqvT sanTeli, Wikartebi da asanTis Rerebi asanTis yuTSi.<br />

daamagreT anTebuli sanTeli karze.<br />

(F) gadasawyveti gaqvT `3 wylis qilis~ problema. SegiZliaT mxolod 3<br />

qilis gamoyenebiT (wylis raodenoba gansazRvruli ar aris) miiRoT yovel<br />

konkretul SemTxvevaSi wylis gansazRvruli raodenoba?<br />

suraTi 9.12<br />

SegiZliaT gadaWraT es problemebi? (nawili I)<br />

scadeT amocanebis amoxsna (pasuxebi mocemulia suraTze 9.13. nu naxavT<br />

pasuxebs, sanam TviTon ar ecdebiT am problemebis gadawyvetas.)<br />

mareobis, idealuri gadawyvetis da miznis miRwevis<br />

SesaZlo saSualebebis dadgena.<br />

rogorc Tqveni gamocdilebidan iciT, maSinac<br />

ki, rodesac sawyisi mdgomareoba da saboloo<br />

mizani kargad aris gansazRvruli, mainc Znelia<br />

swori operaciebis (moqmedebebis) moZebna miznis<br />

misaRwevad. Tu Tqveni gamocdilebidan gaixsenebT<br />

maTematikis gakveTils, darwmundebiT,<br />

rom es marTlac asea. magaliTad, maswavlebelma<br />

mogcaT formula x 2 +x-12=0 da gTxovaT, gansazRvroT<br />

x-is mniSvneloba. ras akeTebT amisaTvis?<br />

am algebruli amocanis gadasawyvetad SegiZliaT<br />

gamoiyenoT algoriTmi _ Tanmimdevruli, sa-<br />

fexureobrivi procedura, romelic yovelTvis<br />

gvaZlevs swor pasuxs (konkretuli tipis problemebis<br />

gadasaWrelad). Tu algebrul wesebs<br />

sworad gamoiyenebT, aucileblad miiRebT x-is<br />

swor mniSvnelobas (e.i. 3 da -4). algoriTmi<br />

saketis kodis daviwyebis SemTxvevaSic dagexmarebaT.<br />

Tu Tqven TanmimdevrobiT cdiT sxvadasxva<br />

variantebs (magaliTad, 1, 2, 3; 1, 2, 4),<br />

gasaRebs aucileblad miagnebT, Tumca, amisTvis,<br />

SesaZloa, Zalian didi dro dagWirdeT. algoriTmis<br />

gamoyeneba ufro efeqturia kargad<br />

gansazRvruli problemis gadasaWrelad, sadac<br />

naTlad aris gamoyofili sawyisi mdgomareoba


da mizani, vidre cudad gansazRvruli problemis<br />

SemTxvevaSi.<br />

rodesac algoriTmis gamoyeneba SeuZlebelia,<br />

adamianebi xSirad iyeneben evristikul<br />

meTodebsa da strategiebs, romlebic efuZneba<br />

praqtikul saqmianobasa da gamocdilebas.<br />

warmoidgineT, rom kiTxulobT deteqtivs saidumlo<br />

mkvlelobis Sesaxeb da gsurT gaarkvioT,<br />

vin mokla mdidari komersanti. Tqven,<br />

SesaZloa, gamoricxoT, rom igi ufrosma msaxurma<br />

mokla, radgan Tqveni gamocdilebiT migaCniaT,<br />

rom avtori ar mimarTavda Sinaarsis aseT<br />

banalur ganviTarebas. rogorc Semdeg vnaxavT,<br />

evristika warmoadgens msjelobisa da gadawyvetilebis<br />

miRebis mniSvnelovan aspeqts.<br />

mkvlevrebi dainteresdnen problemur situaciaSi<br />

adamianebis mier algoriTmisa da evristikis<br />

gamoyenebiT. azrovnebis safexurebis<br />

Sesaswavlad isini xSirad mimarTavdnen xmama-<br />

Rali fiqris meTods, romelic fiqris verbalizacias<br />

gulisxmobs (Ericson & Simon, 1993).<br />

magaliTad, mkvlevrebma gadawyvites, SeeswavlaT<br />

is fsiqikuri procesebi, romelTa saSualebiTac<br />

cdis pirebi wyvetdnen Wadrakis dafis problemas<br />

(suraTi 9.10, nawili C) (Kaplan & Simon,<br />

1990). qvemoT mocemulia erT-erTi cdis piris<br />

xmamaRali fiqris oqmis Canaweri, sadac igi<br />

akeTebs mniSvnelovan daskvnas, rom problemis<br />

gadaWra SeuZlebelia, Tu igi koWebs mxolod<br />

vertikalurad an horizontalurad daalagebs<br />

(dafas vardisferi da Savi ujrebi hqonda).<br />

,,...ase carieli adgili rCeba... es moklea,uhhh...<br />

vardisferi ufro metia, vidre<br />

Savi;imisaTvis, rom Sevavso, saWiroa<br />

SevaerTo ori vardisferi, magram amas ver<br />

vizam imitom, rom isini diagonalzea... es<br />

ixureba? .... (Kaplan & Simon, 1990 gv. 388).<br />

cdis piri mixvda, rom mizans ver miaRwevda,<br />

Tu dominoebs sul horizontalurad an vertikalurad<br />

daalagebda. xSirad mkvlevrebi cdis<br />

pirTa azrovnebis Canawerebs problemis gadaWris<br />

modelis amosaval wertilad iyeneben (Simon,<br />

1979, 1989).<br />

problemis gadaWris gaumjobeseba<br />

ra uSlis xels problemis gadawyvetas? Tu<br />

gamoiyenebT Tqvens yoveldRiur gamocdilebas,<br />

SeiZleba mixvideT daskvnamde, rom „uamravi ram<br />

aris erTdroulad gasaTvaliswinebeli.~ problemis<br />

gadawyvetis procesebze dakvirvebas zustad<br />

imave daskvnamde mivyavarT. xSirad problemis<br />

gadaWras aZnelebs is, rom misi gadawyvetis<br />

gonebrivi moTxovnebi aRemateba gadamuSavebis<br />

arsebul resursebs (Kotovsky et al., 1985; Kotovsky &<br />

Simon, 1990). problemis dasaZlevad saWiroa mTeli<br />

rigi Tanmimdevruli operaciebis dagegmva. Tu<br />

moqmedebaTa es rigi an TviTon gegmaSi mocemuli<br />

TiToeuli moqmedeba metad rTulia, SesaZloa,<br />

verc ki dainaxoT sawyisi mdgomareobidan saboloo<br />

miznamde misaRwevi gza. rogor SegiZliaT<br />

am SesaZlo problemis gadaWra?<br />

problemis gadawyvetis gaumjobesebisaTvis<br />

didi mniSvneloba aqvs Tqveni resursebis<br />

Sesabamisi, realurad ganxorcielebadi gegmis<br />

SemuSavebas.<br />

Tu Tqven regularulad gixdebaT erTi tipis<br />

problemebis gadaWra, maSin mizanSewonili iqneba<br />

daeufloT daZlevis procesSi gamoyenebul<br />

komponentebs, rac ganapirobebs procesis avtomatizacias<br />

da nakleb Zalisxmevas (Kotovsky et al.,<br />

1985). davuSvaT, taqsis mZRolad muSaobT niuiorkSi<br />

da yoveldRiurad gixdebaT manqanebiT<br />

gadaWedil quCebSi pikis saaTis dros moZraoba.<br />

SegiZliaT qalaqis sxvdasxva monakveTSi gansxvavebuli<br />

sapasuxo reaqciebi gamoimuSavoT.<br />

ase rom, Tu droTa ganmavlobaSi gadayvetilebis<br />

mza komponentebi geqnebaT, Tqven mTel yurad-<br />

Rebas gzas miapyrobT. magaliTad, mgzavrs misi<br />

ayvanis adgilzeve gadaaxdevinebT mgzavrobis<br />

safasurs, Semdeg ki SeZlebT mTeli Tqveni<br />

yuradReba moZraobaze gadaitanoT.<br />

gagacnobT warsuli gamocdilebis awmyoSi<br />

gamoyenebis erT-erT saukeTeso magaliTs. msof-<br />

algoriTmi (Algorithm) _ Tanmimdevruli, safexureobrivi<br />

procedura, romlis saSualebiTac<br />

vpoulobT swor pasuxs konkretuli tipis<br />

problemis gadasaWrelad.<br />

evristika (Heuristics) _ kognituri strategia an<br />

,,praqtikuli meTodi~ romelic xSirad gamoiyeneba<br />

rogorc Semoklebuli gza rTuli amocanis<br />

gadasaWrelad.<br />

xmamaRali fiqris meTodi (Think-aloud protocols)<br />

_<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

339


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

340<br />

suraTi 9.13<br />

SegiZliaT gadaWraT es problemebi? (nawili II)<br />

aq mocemulia amocanebis amoxsnis gza. Tqven rogor amoxseniT? radgan<br />

pasuxebi naTelia, SegviZlia visaubroT imaze, Tu ra arTulebs am<br />

amocanebs.<br />

lio Cempions, gari kasparovs SeuZlia Wadrakis<br />

figurebis wamgebiani ganlagebis poziciebis<br />

gansazRvra da TiToeul SemTxvevaSi gamocdili<br />

strategiis gamoyeneba, rac mas saSualebas aZlevs<br />

erTdroulad ramdenime oponenti daamarcxos<br />

(Gobet & Simon, 1996).<br />

rig SemTxvevaSi sasargeblo reprezentaciis<br />

povna problemis sruliad axal WrilSi gaazrebis<br />

saSualebas iZleva. waikiTxeT 9.6 cxrilSi<br />

mocemuli amocana. rogor apirebT am amocanis<br />

amoxsnas? dafiqrdiT, sanam kiTxvas gaagrZelebdeT.<br />

Tu Tqven am problemis mosagvareblad<br />

maTematikuri xerxebis gamoyeneba scadeT, warmatebas<br />

ver miaRwevdiT. am SemTxvevaSi ukeTesi<br />

iqneba warmoidginoT ori beri, romelTagan erTi<br />

mTis wveridan Camodis, meore ki - adis (Adams,<br />

1986). isini xom erT wertilSi Sexvdebian er-<br />

TmaneTs (ix. sur. 9.14)? axla ori beri SecvaleT<br />

erTiT. azrobrivad es erTi da igivea, e.i. amocana<br />

damtkicebulia. amocanis aseT gamartivebas<br />

uzrunvelyofs swori – vizualuri da ara verbaluri<br />

an maTematikuri reprezentaciis gamoyeneba.<br />

Tu 9.12 suraTze mocemul amocanebs<br />

gadaxedavT, kidev erTxel darwmundebiT prob-<br />

lemuri situaciis adekvaturi reprezentaciis<br />

mniSvnelobaSi. Tqven unda mixvdeT, rom milidan<br />

ping-pongis burTebis amosaRebad ar aris saWiro<br />

milSi SeRweva. erTamaneTisagan moSorebiT<br />

Camokidebuli Tokis boloebis SesaerTeblad<br />

cxrili 9.6<br />

gamocana `beri~<br />

erT diliT, zustad mzis amosvlisas budisti<br />

beri iwyebs asvlas maRal mTaze. mTis biliki<br />

viwroa, daaxloebiT erTi Tu ori nabijis siganis.<br />

spiraliviT daklaknili biliki mTis mwvervalisaken<br />

miemarTeba. beri xSirad Cerdeba dasasveneblad,<br />

Wams gamxmar xils da taZarSi mzis<br />

Casvlamde cota xniT adre midis. ramdenime dRis<br />

marxvisa da meditaciis Semdeg, isev mzis amosvlisas,<br />

beri igive bilikiT mTidan qvemoT eSveba,<br />

isev xSirad Cerdeba Sesasveneblad. qvemoT Camosvlisas<br />

misi siarulis saSualo siCqare bevrad<br />

aRemateba qvemodan zemoT asvlis siCqares. daamtkiceT,<br />

rom bilikze aris wert-ili, sadac beri<br />

zustad erTsa da imave dros imyofeboda asvlisasac<br />

da Camosvlisasac<br />

(pasuxi ix. sur. 9.14-ze).


ki saWiroa yuradReba miaqcioT Tokis qveS,<br />

iatakze myof erT-erT sagans da gamoiyenoT is,<br />

rogorc simZime. anTebuli sanTlis karze dasamagreblad<br />

ki aucilebelia asanTis kolofi<br />

gamoiyenoT, rogorc Sandali, xolo sanTeli<br />

unda gamoiyenoT, erTi mxriv, rogorc iaraRi,<br />

xolo, meore mxriv, sagani, romelic unda<br />

miamagroT karze. bolo ori problema funqcionaluri<br />

rigidobis fenomenis ilustraciaa (ix.<br />

sur. 9.13) (Duncker, 1945; Maier, 1931). funqcionaluri<br />

rigidoba xels uSlis sagnis tradiciulad<br />

miRebuli Tvisebebis ugulebelyofas da misi<br />

axali Tvisebebis Tu funqciis danaxvas, riTac<br />

uaryofiT gavlenas axdens problemis gadaWraze.<br />

rodesac problemur situaciaSi aRmoCndebiT,<br />

pirvel rigSi, daukvirdiT, rogor warmoidgenT<br />

mas; xom ar arsebobs misi gaazrebis an daZlevis<br />

gansxvavebuli an ukeTesi gzebi? Tu sityvebi<br />

ar gSveliT, SeecadeT, es problema naxatis<br />

saxiT warmoidginoT. mosinjeT Tqveni variantebi<br />

_ naxeT, Tu romeli funqciis Secvlaa SesaZlebeli<br />

axali kombinaciis misaRebad.<br />

rodesac raime problemis gadaWras cdilobT,<br />

rogorc wesi, Tqven fiqrobT, anu azrovnebT.<br />

qvemoT ganvixilavT azrovnebis erT-erT formas,<br />

romelsac deduqciuri azrovneba ewodeba.<br />

deduqciuri azrovneba<br />

warmoidgineT, rom midixarT restoranSi da<br />

fulis gadaxdas Tqveni erTaderTi sakredito<br />

baraTiT _ „American Express~ _ apirebT. rekavT<br />

restoranSi da ekiTxebiT: „SeiZleba Tqvens<br />

suraTi 9.14<br />

gamocana `beri~-s<br />

amoxsna<br />

A suraTze naCvenebia ori<br />

beri. erTi moZraobs qvemodan<br />

zemoT, meore _<br />

zemodan qvemoT. B suraTze<br />

warmodgenilia maTi Sexvedris<br />

adgili dRis erTsa<br />

da imave momentSi. axla<br />

SecvaleT ori beri erTiT;<br />

amocana damtkicebulia.<br />

restoranSi sakre-dito baraTiT, „American Express~,<br />

sargebloba?~ restornis mepatrone gpasuxobT:<br />

„Cven yvela ZiriTad sakredito baraTs<br />

viRebT~. am pasuxis Semdeg SegiZliaT daaskvnaT,<br />

rom isini Tqvens sakredito ba-raTsac miiReben.<br />

ratom? am SemTxvevaSi SegviZlia vixelmZRvaneloT<br />

silogizmiT (ori winadadebidan gake-<br />

Tebuli logikuri daskvniT), romelic berZenma<br />

filosofosma aristotelem 2000 wlis win mogvca:<br />

wanamZRvari 1. restorani iRebs yvela ZiriTad<br />

sakredito baraTs;<br />

wanamZRvari 2. „American Express~ aris ZiriTadi<br />

sakredito ba-raTi;<br />

daskvna: restorani miiRebs baraTs „American<br />

Express~.<br />

aristotele ikvlevda, Tu ra logikuri mimar-<br />

Teba arsebobda winadadebebs Soris, romlebic<br />

realur daskvnamde migviyvanda. deduqciuri<br />

azrovneba logikuri wesebis sworad gamoyenebas<br />

gulisxmobs. Cven sakredito baraTis magaliTi<br />

moviyvaneT, raTa gveCvenebina, rom gvaqvs<br />

logikuri daskvnis gakeTebis unari, romelsac<br />

logikuri, deduqciuri mtkicebulebis forma<br />

gaaCnia. miuxedavad amisa, fsiqologebi ikvleven,<br />

funqcionaluri rigidoba (Functional fixedness) –<br />

sagnis tradiciuli xedvis Secvlis da axali<br />

funqciis danaxvis da misi efeqturad gamoyenebis<br />

unaris arqona.<br />

deduqciuri azrovneba (Deductive reasoning) –<br />

azrovnebis forma, romelic ori an meti<br />

wanamZRvridan logikuri daskvnis gakeTebis<br />

unars gulisxmobs.<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

341


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

342<br />

gvaqvs Tu ara deduqciuri azrovnebis formaluri<br />

wesebi (Schaeken et al., 2000). es masStaburi<br />

kvleva gvafiqrebinebs, rom, SesaZloa, marTlac<br />

gagvaCnia zogadi logikuri azrovnebis unari,<br />

magram realur samyaroSi deduqciur azrovnebaze<br />

gavlenas axdens specifikuri codna samyaros<br />

Sesaxeb da konkretul problemasTan dakavSirebuli<br />

reprezentaciuli resursebi.<br />

modiT, es msjeloba qvemoT mocemul daskvnaze<br />

ganvavrcoT da vnaxoT, Tu ra gavlenas axdens<br />

codna deduqciur azrovnebaze. ganvixiloT<br />

Semdegi silogizmi:<br />

wanamZRvari 1. yvelafers, rasac aqvs Zrava,<br />

sWirdeba benzini;<br />

wanamZRvari 2. avtomobilebs sWirdebaT benzini;<br />

daskvna: avtomobilebs aqvT Zrava.<br />

rogor fiqrobT, sworia es daskvna? logikis<br />

wesebis Tanaxmad — ara, radgan pirveli<br />

wanamZRvari Riad tovebs im faqts, rom zogierT<br />

sagans, romelsac ara aqvs Zrava, agreTve,<br />

sWirdeba benzini. siZnele isaa, rom is, rac<br />

arasworia logikur problemaSi, ar aris aucilebeli,<br />

rom mcdari iyos realur cxovrebaSic.<br />

e.i., Tu Tqven mxolod pirvel da meore<br />

wanamZRvarSi mocemul informacias flobT da<br />

Tqven mas ganixilavT ubralod, rogorc formaluri<br />

logikis savarjiSos, maSin es daskvna<br />

mcdaria. miuxedavad amisa, rodesac cdis pirebi<br />

msjeloben, gamomdinareobs Tu ara daskvna<br />

logikurad ori wanamZR-vridan, isini dadebiTi<br />

pasuxisken ufro maSin ixrebian, rodesac daskvna<br />

avtomobils exeba, vidre, rodesac raime uazro<br />

termini gamoiyeneba (Markovitz & Nantel, 1989).<br />

aseTi Sedegi rwmenis efeqtis naTel magaliTs<br />

warmoadgens. rwmenis efeqti gulisxmobs, rom<br />

adamianebi WeSmaritad miiCneven im daskvnebs,<br />

romelTaTvisac SeuZliaT realuri samyaros<br />

misaRebi modelis konstruireba (ageba), xolo<br />

mcdarad Tvlian im daskvnebs, romelTaTvisac<br />

amis gakeTeba uWirT (Evans et al., 1983; Janis & Frick,<br />

1943; Newstead et al., 1992).<br />

rwmenis efeqti (elief-bias effect) – situacia,<br />

romelsac pirovnebis codna, ganwyoba, Rirebulebebi<br />

amaxinjebs da romelic cvlis azrovnebis<br />

process, aiZulebs mas miiRos mcdari<br />

argumentebi.<br />

Tu arsebobs iseTi damajerebeli daskvna,<br />

romelic Seesabameba adamianis gonebaSi problemis<br />

reprezentacias, es daskvna WeSmaritad<br />

miiCneva. avtomobilis SemTxvevaSi, codna avtomobilebis<br />

Sesaxeb aZnelebs am daskvnis uaryofas.<br />

Tumca, roca monawileebs misces zustad<br />

es wanamZRvrebi da sTxoves, gaekeTebinaT daskvna,<br />

daaxloebiT naxevarma SeZlo sworad ganesazRvra,<br />

rom am formulirebiT swor daskvnas ver gamoitanda.<br />

amrigad, codnas, SesaZloa, ufro naklebi<br />

gavlena hqondes Tqveni sakuTari azrovnebis<br />

procesebze, vidre Tqven mier sxvisi daskvnebis<br />

Sefasebaze (Rips, 1990).<br />

logikuri azrovnebis iseTi formaluri instruqciebi,<br />

romlebic aq aris aRwerili,<br />

amcirebs rwmenis gavlenas daskvnaze (Evans et<br />

al., 1994).<br />

azrovnebis unars gamocdilebac aumjobesebs.<br />

amaSi dasarwmuneblad SeadareT, Tu ro-gor<br />

asrulebT erTsa da imave davalebas abstraqtuli<br />

azrovnebis saSualebiT da samyaros Sesaxeb<br />

realuri codnis gamoyenebiT.<br />

warmoidgineT, rom erT rigSi dalagebulia<br />

4 baraTi, romelTagan TiToeulze weria „A~,<br />

„D~, „4", „7" ise, rogorc es 9.15 suraTzea warmodgenili.<br />

romeli baraTi unda gadmoabrunoT,<br />

rom SeamowmoT wesi: „Tu baraTis erT mxares<br />

xmovania, mis meore mxares iqneba luwi ricxvi~


suraTi 9.15<br />

abstraqtuli da sagnobrivi azrovneba<br />

Tqven gevalebaT gadmoabrunoT zeda rigSi mocemuli baraTebidan is baraTebi,<br />

romelTa saSualebiTac SeamowmebT wess: `Tu baraTis erT mxares mocemulia<br />

xmovani, mis meore mxares iqneba luwi ricxvi~. qveda rigSi mocemuli<br />

baraTebidan unda gadmoabrunoT is baraTebi, romlebic saSualebas mogcemT,<br />

SeamowmoT Semdegi wesi: `Tu momxmarebeli apirebs alkoholuri sasmelis<br />

dalevas, igi 18 wlis mainc unda iyos~. rogorc wesi, cdis pirebi meore<br />

(Jihnson-Laird & Wason, 1977). ras izamdiT? umravlesoba<br />

fiqrobs, rom unda gadmoabrunos baraTi<br />

„ A~ — rac sworia da baraTi „4", rac arasworia.<br />

mocemuli wesis mcdarobis dasamtkiceblad<br />

araviTari mniSvneloba ar aqvs baraTs „4", amitom<br />

mis gadmobrunebas azri ar aqvs (xvdebiT, ratom?);<br />

Tqven unda gadmoabrunoT baraTi „7" da Tu<br />

naxavT, rom mis meore mxares mocemulia xmovani,<br />

gamodis, rom wesi ar aris swori.<br />

am davalebas veisonis seleqciis davalebas<br />

(Wason selection task) uwodeben, romelic eWvqveS<br />

ayenebs adamianis efeqturad azrovnebis unars.<br />

es negatiuri azri Semdgom modificirebul iqna<br />

ori mimarTulebiT. pirveli: mkvlevrebma gamoTqves<br />

varaudi, rom, SesaZloa, cdis pirebi bara-<br />

Tebis Sesamowmeblad iyeneben aradeduqciur<br />

strategias, ris gamoc isini ufro adastureben,<br />

vidre uaryofen wesSi asaxuli mimarTebis<br />

ganzogadebas. miuxedavad imisa, rom am strategias<br />

mcdar deduqciur azrovnebamde mivyavarT,<br />

realur situaciaSi is mizanSewonilia mimarTebebis<br />

Sesaswavlad da gadawyvetilebis misaRebad<br />

(Oaksford, Chater, 1994; Oaksford et al., 1997).<br />

meore: deduqciuri azrovnebis gamoyeneba<br />

ufro efeqturia, rodesac cdis pirebs saSualeba<br />

aqvT, rom veisonis davalebis Sesrulebis dros<br />

gamoiyenon samyaros Sesaxeb realuri codna<br />

(Holyoak & Spellman, 1993). warmoi-dgineT, Tqven<br />

gTxoves 9.13 suraTis qveda rigSi mocemul<br />

baraTebze logikuri davalebis Sesruleba. unda<br />

SeamowmoT wesi: „Tu momxmarebeli apirebs<br />

alkoholuri sasmelis dalevas, igi 18 wlis<br />

mainc unda iyos~ (CHeng & Holyoak, 1985).<br />

am SemTxvevaSi, albaT, maSinve mixvdiT, romeli<br />

baraTebi unda gadmoabrunoT: „17" da „ludis<br />

daleva~. realur cxovrebaSi msgavsi problemis<br />

dros SegiZliaT azrovnebis pragmatuli sqema<br />

gamoiyenoT. rogorc me-8 TavSi aRvwereT, sqemebis<br />

Camoyalibeba xdeba gamocdilebis Sedegad. Tqven<br />

akrZalvebis didi gamocdileba gaqvT. gaixseneT<br />

is dro, rodesac geubnebodnen: „televizors<br />

ver uyureb, sanam saSinao davalebas ar Seasruleb~.<br />

aseTi tipis interaqciebis procesSi<br />

Tqven imuSavebT gonivrul sqemas. realur<br />

cxovrebiseul situaciaSi, sadac erTmaneTTan<br />

kavSirSia asaki da sma, xdeba am sqemis aqtivacia,<br />

xolo pirobiT situaciaSi, romelic luw ricxvebsa<br />

da xmovnebs akavSirebs, sqemis aqtivacia<br />

ar xdeba. amitom aseTi pirobiTi tipis davalebebi<br />

ar iZleva deduqciuri azrovnebis unaris<br />

saTanadod Sefasebis saSualebas.<br />

aRsaniSnavia, rom ukanaskneli kvlevebis Sedegad<br />

gaCnda akrZalvebis procesSi sqemebis<br />

SeZenis azris alternatiuli idea.<br />

zemoT aRwerili davalebis 3 wlis asakis<br />

bavSvebisaTvis modificirebuli variantis Catarebis<br />

dros aRmoCnda, rom maT kargad SeuZliaT<br />

wesis gageba, Tu ra aris nebadarTuli da ra –<br />

akrZaluli. es Sedegebi savaraudos xdis, rom<br />

akrZalvis situaciis gaazreba, SesaZloa, Tandayolili<br />

iyos (Cummins, 1996). radgan is ar<br />

aris damokidebuli socialur normebze, SesaZ-<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

343


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

344<br />

loa, warmoadgendes genetikuri informaciis<br />

nawils, romelic memkvidreobiT gadaecema adamians,<br />

rogorc socialur arsebas (Cummins, 1999).<br />

am nawilis dasawyisSi aRvwereT situacia,<br />

saidanac Tqven swor deduqciur daskvnas<br />

akeTebdiT sakredito baraTis gamoyenebis<br />

Sesaxeb. samwuxarod, cxovrebaSi arsebobs uamravi<br />

SemTxveva, rodesac SeuZlebelia swori daskvnis<br />

gakeTeba, sakmaod sando wanamZRvrebidanac ki.<br />

axla, ganvixilavT am magaliTis axal versias,<br />

romelic Tqvengan gansxvavebuli formis azrovnebas<br />

moiTxovs.<br />

induqciuri azrovneba<br />

warmoidgineT aseTi situacia: mixvediT<br />

restoranSi da mxolod maSin gagaxsendaT,<br />

SegemowmebinaT, gaqvT Tu ara sakmarisi naRdi<br />

fuli. aRmoaCineT, rom Tqveni sakredito baraTis<br />

_ „American Express~ _ gamoyeneba mogiwevT, magram<br />

restornis gareT ar aris gancxadeba restoranSi<br />

sakredito baraTiT sargeblobis Taobaze.<br />

restornis fanjrebidan moCans kargad Cacmuli<br />

momxmarebeli. meniuSi ki xedavT, rom fasebi<br />

sakmaod maRalia. mxedvelobaSi iRebT ra Tqven<br />

garSemomyofTa maRal materialur mdgomareobas,<br />

mocemul situaciaze dakvirveba gafiqrebinebT,<br />

rom es restorani miiRebs Tqvens sakredito<br />

baraTs. es aris deduqciuri daskvna, radganac<br />

is Tqvens varauds emyareba da ara _ logikur<br />

wanamZRvars. Tqveni daskvna ki induqciuri azrovnebis<br />

nimuSia, rodesac azrovneba gulisxmobs<br />

savaraudo (da ara sando) daskvnebs mocemul<br />

situaciaze dayrdnobiT.<br />

Cven ukve SemogTavazeT induqciuri azrovnebis<br />

ramdenime nimuSi. me-5 da me-8 TavebSi<br />

vnaxeT, rom adamianebi warsulSi dagrovil informacias<br />

iyeneben awmyosa da momavlis gansazRvris<br />

mizniT. Tqven induqciur azrovnebas<br />

Semdeg SemTxvevebSi iyenebT: haerSi popkornis<br />

surnelis safuZvelze askvniT, rom viRac<br />

popkorns akeTebs; induqciur azrovnebas iyenebT,<br />

Tu daeTanxmebiT azrs, rom asoebi am furcelze<br />

induqciuri azrovneba (Inductive reasoning) –<br />

azrovnebis forma, romelic misawvdom mtkicebulebaze<br />

da warsul gamocdilebaze dayrdnobiT<br />

garkveuli albaTobiT daskvnis gakeTebas<br />

gulisxmobs.<br />

uecrad ar gauCinardeba (an Tu iswavliT, Tqveni<br />

codna ar gauCinardeba testirebis dros).<br />

dabolos, am TavSi ganvixileT daskvnis tipebi,<br />

romlebic adamianis saubridan gamomdinareoben.<br />

Tqveni varaudi, rom igi namdvilad<br />

maRali wris warmomadgenelia, misi metyvelebis<br />

maneridan gamomdinare, induqciuri azrovnebis<br />

nimuSs warmoadgens.<br />

realur cxovrebaSi problemis gadaWris<br />

unari xSirad induqciur azrovnebazea damokidebuli.<br />

davubrundeT isev Cvens magaliTs. Tqven<br />

SemTxveviT CageketaT kari da gareT darCiT.<br />

ras moimoqmedebT am SemTxvevaSi? warsulSi aseT<br />

dros miRebuli gadawyvetilebis gaxseneba<br />

pirveli mizanSewonili nabijia. am process<br />

problemis analogiuri gadawyveta ewodeba. Aam<br />

dros Tqven iwyebT awmyo da warsul situaciebs<br />

Soris saerTos Ziebas (Holyoak & Nisbett, 1988;<br />

Holyoak & Thagard, 1997). `karis Caketvis da gareT<br />

darCenis~ warsuli gamocdilebis safuZvelze<br />

SeiZleba gagaxsendeT zogadi wesi _ `iseTi<br />

adamianebis moZebna, romelTac aqvT gasaRebi~.<br />

am wesiT SeiaraRebuli, Tqven iwyebT am adamianebis<br />

gamoyofas da fiqrs, Tu rogor ipovoT<br />

isini (Ross & Kenedy, 1990), risTvisac SeiZleba<br />

dagWirdeT im meTodis gaxseneba, romelic Tqveni<br />

megobrebis mosaZebnad SeimuSaveT. am problemis<br />

gadaWra imitom geadvilebaT, rom Tqven ukve<br />

mieCvieT warsuli gamocdilebis gamoyenebas _<br />

induqciuri azrovneba saSualebas gaZlevT,<br />

gamoiyenoT gamocdili meTodebi da swrafad<br />

gadaWraT axali problemebi.<br />

problemis analogiuri gadawyvetis Sesaxeb<br />

kvlevebs xSirad saganmanaTleblo mniSvneloba<br />

aqvT (Kolodnery, 1977), magaliTad, Tqveni maTematikisa<br />

da sabunebismetyvelo mecnierebis maswavleblebi<br />

gacnoben ramdenime amocanas Tavisi<br />

amonaxsniT. amocanebi ukve damuSavebuli pasuxebiT<br />

mocemulia saxelmZRvaneloebSic. Semdgom<br />

Tqven gixdebaT msgavsi tipis amocanebis amoxsna,<br />

romlebsac, savaraudod, daZlevT. aseTi midgoma<br />

emyareba im mosazrebas, rom Tqven gamoiyenebT<br />

induqciur azrovnebas da SeZlebT Zveli meTodebis<br />

gamoyenebas axali problemebis dasaZlevad.<br />

mkvlevrebi Seecadnen, ganesazRvraT is pirobebi,<br />

romlebSic moswavleebi warsuli gamocdilebis<br />

maqsimalurad gamoyenebas SeZlebdnen (Lorett &<br />

Anderson, 1994; Novick & Holyoak, 1991). zogadi<br />

daskvna, romelic maT gamoitanes, gulisxmobs,


om moswavleebs analogiis mosaZebnad xSirad<br />

daxmareba sWirdebaT. imisaTvis, rom moswavlem<br />

SeZlos axal problemaSi Zveli problemis<br />

mniSvnelobis danaxva, xSirad saWiroa damatebiTi<br />

waxaliseba — miniSnebisa da mimarTulebis<br />

micema (Ross & Kennedy, 1990). modiT ganvixiloT<br />

magaliTi.<br />

saidan<br />

viciT<br />

msgavsebebis mosaZebnad adamianebs<br />

xSirad daxmareba sWirdebaT<br />

daakvirdiT 9.16 suraTis I nawilSi mocemul<br />

figuras. warmoidgineT, rom viRacam<br />

milis zeda bolodan Caasxa wyali. ra<br />

mimarTulebiT wava wylis nakadi milis<br />

qveda bolodan gamosvlis Semdeg? SegiZliaT<br />

gamoiyenoT meore nawilSi mocemuli<br />

nimuSebi. ganvixiloT odnav Secvlili<br />

varianti. warmoidgineT, rom viRacam milis<br />

TavSi Slangi daamagra. cvlis es rames?<br />

cdis pirebs pirvelad sTxovdnen, daexataT<br />

wylis nakadis mimarTuleba, romliTac,<br />

maTi azriT, wyali wavidoda milidan gamosvlis<br />

Semdeg. Semdgom sTxovdnen, amoerCiaT<br />

is suraTi, romelic yvelaze metad hgavda<br />

maT naxats. erT-erT eqsperimentSi, sadac<br />

pirobebSi ar iyo mocemuli Slangi, cdis<br />

pirTa mxolod 30%-ma gasca swori pasuxi<br />

(f varianti), xolo Slangis Semotanis<br />

Semdeg es ricxvi 75%-mde gaizarda. ra<br />

ganapirobebs am gansxvavebas? rogorc Cans,<br />

warsuli gamocdilebis eqsplicituri Sexsenebisas<br />

(magaliTad, gaixseneT, rogor<br />

gamodis wylis nakadi sarwyavi milidan),<br />

cdis pirebi iwyeben induqciur azrovnebas,<br />

Tumca, am Sexsenebis gareSe isini fiqroben,<br />

rom „miamituri fizikis~ kanonidan gamomdinare,<br />

milidan gamosvlis Semdeg wylis<br />

nakadi ganagrZobs cirkularul moZraobas<br />

(Catrambone et al., 1995).<br />

am eqsperimentSi kargad Cans, rom adamianebis<br />

umravlesobas problemis gadaWrisas sWirdeba<br />

Sexseneba (miTiTeba), rom gamoiyenon induqciuri<br />

azrovneba.<br />

Tqven SeiZleba ar mogwonT, rom aseTi Sexseneba<br />

xSirad aucilebelia — maswavleblebi<br />

da saxelmZRvaneloebi iSviaTad iZlevian aseT<br />

miniSnebebs. ra unda qnaT? SeecadeT, Tqven<br />

TviTon, SeZlebisdagvarad, moZebnoT konkretuli<br />

analogia; SeecadeT, gansazRvroT problemis<br />

struqtura da gamoiyenoT msgavsi struqturis<br />

mqone, TqvenTvis ukve nacnobi problemis<br />

daZlevis meTodi.<br />

rac ufro zustad da sworad gaqvT gagebuli<br />

Zveli problemis komponentebi da struqtura,<br />

miT ufro advilia Zvel da axal problemebs<br />

Soris msgavsebis danaxva da gadawyvetilebis<br />

meTodis morgeba. manamde ki SegiZliaT, endoT<br />

fsiqolog-eqsperimentatorebs da maT mier<br />

miRebuli Sedegebi maswavleblebs da saxelmZRvanelos<br />

avtorebs gauziaroT.<br />

suraTi 9.16<br />

ra mimarTulebiT wava<br />

wyali<br />

warmoidgineT, rom suraTis pirvel<br />

nawilSi daxatuli mowyobilobidan<br />

gamodis wylis nakadi.<br />

rogor ggoniaT, ra mimarTulebiT<br />

wava wyali? daxateT. Semdeg ki,<br />

meore nawilSi warmodgenili<br />

nimuSebidan airCieT erT-erTi,<br />

romelic yvelaze metad hgavs<br />

Tqvens naxats.<br />

problemis gadaWra da azrovneba<br />

345


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

346<br />

induqciur azrovnebasTan dakavSirebiT kidev<br />

erTi ram unda aRvniSnoT. xSirad SesaZlebelia<br />

efeqturi gadawyvetilebis ganmeorebiT gamoyeneba,<br />

magram rig SemTxvevebSi, roca Zvel da<br />

axal situacias Soris kritikuli gansxvavebaa,<br />

warsulze damokidebulebam SeiZleba xeli<br />

SeuSalos axali problemis daZlevas. 9.12<br />

suraTze aRwerili wylis qilebis amocana amis<br />

klasikur magaliTs warmoadgens. am SemTxvevaSi<br />

warsul gamocdilebaze damokidebulebis gamo<br />

SeiZleba amocana saerTod ver amoxsnaT (Luchins,<br />

1942). pirveli ori amocanis „F~ nawilSi Tqven<br />

aRmoaCenT, rom pasuxis misaRebad arsebobs<br />

zogadi formula B-A-2(C). bunebrivia, rom mesame<br />

amocanis amoxsnisas isev SeecdebiT mis gamoyenebas<br />

da naxavT, rom am formuliT mesame<br />

amocana ar amoixsneba. am SemTxvevaSi unda<br />

gaavsoT „A~ qila da gadmoasxaT imdeni, rom<br />

Seivsos „C~ qila, ris Semdegac dagrCebaT wylis<br />

saWiro raodenoba. Tu Tqven ver mixvdiT, es<br />

rogor unda gagekeTebinaT da amocanis amosaxsnelad<br />

pirvel formulas iyenebdiT, es imas<br />

niSnavs, rom SegeqmnaT im gamocdili wesis<br />

gamoyenebis fsiqikuri ganwyoba, romelmac warmateba<br />

mogitanaT. ganwyoba - es aris fsiqikuri<br />

aqtivobis, azrovnebis Tu Cvevis winmswrebi<br />

mdgomareoba, romelsac garkveuli pirobebis<br />

zemoqmedebiT SeuZlia aRqmisa da problemis<br />

gadaWris xarisxisa da siswrafis gazrda. Tumca,<br />

maSin, rodesac azrovnebisa da moqmedebis Zveli<br />

xerxebi axal situaciaSi ar aris produqtiuli,<br />

maT SeuZliaT fsiqikuri aqtebis Seferxeba da<br />

damaxinjeba. rodesac problemur situaciaze<br />

fiqris dros gaiWedebiT, daixieT ukan da hkiTxeT<br />

sakuTar Tavs _ warsuli warmateba xom ar<br />

ganapirobebs Tqveni xedvis SezRudvas?<br />

problemis gadaWrisas gaiTvaliswineT problemuri<br />

situaciebisa da maTi daZlevis rac<br />

SeiZleba farTo speqtri, rac ufro SemoqmedebiTs<br />

gaxdis daZlevis process.<br />

am nawilSi Cven problemis gadawyvetisa da<br />

azrovnebis sxvadasxva tipebi da konkretuli<br />

etapebi ganvixileT, romlebic realur pirobebSi<br />

moqmedebis gaumjobesebis mizniT unda gaiaroT.<br />

am Tavis bolo nawilSi Cvenc imave strategias<br />

fsiqikuri ganwyoba (Mental set) _ axali problemis<br />

dasaZlevad wina problemis daZlevis<br />

stilis, saSualebis gamoyenebis tendencia.<br />

mivmarTavT. Cven aRvwereT zogierTi mniSvnelovani<br />

kvlevis Sedegebi, romlebic dakavSirebulia<br />

gansjisa da gadawyvetilebis miRebis<br />

procesebTan; agreTve SemogTavazeT, Tu rogor<br />

unda gamoiyenoT es Sedegebi TqvenTvis mniSvnelovan<br />

situaciaSi.<br />

Sejameba<br />

problemuri situacia moicavs Tavdapirvel<br />

mdgomareobas, mizans da mTel rig operaciebs,<br />

romelTa saSualebiTac Tavdapirveli mdgomareobidan<br />

individi aRwevs mizans. problemis<br />

daZleva ufro efeqturia, roca adamianebi<br />

gadawyvetilebis komponentebs gamocdian da<br />

sasargeblo reprezentaciebs pouloben. deduqciuri<br />

azrovnebis gamoyenebiT sando daskvnebs<br />

viRebT. kvlevis Sedegebis safuZvelze dadginda,<br />

rom adamianebi yovelTvis ar arian Tanmimdevrulni<br />

deduqciuri azrovnebis dros. magaliTad,<br />

isini tyuvdebian rwmenis gavleniT, Tumca,<br />

„akrZalvebis~ situaciaSi deduqciuri azrovnebis<br />

efeqturoba imatebs.<br />

induqciuri azrovneba warsuli gamocdilebis<br />

generalizacias moiTxovs. induqcias didi<br />

gamoyeneba aqvs analogiuri problemis gadaWris<br />

dros, rodesac adamianebi cdiloben, ipovon<br />

misi analogiuri Zveli problema, romlis daZlevis<br />

gzebic maTTvis ukve cnobilia.<br />

msjeloba da<br />

gadawyvetilebis miReba<br />

msjelobisa da gadawyvetilebis miRebis<br />

Sesaxeb saubars Tqveni yoveldRiuri gamocdilebis<br />

erT-erTi yvelaze didi WeSmaritebiT<br />

daviwyebT: Tqven cxovrobT samyaroSi, romelic<br />

savsea gaurkvevlobiT. gadaixdiT Tu ara 9<br />

dolars im filmis sanaxavad, romelic SeiZleba<br />

an mogewonoT an _ ara? gamocdis win Tqveni<br />

Canawerebis swavlas amjobinebT Tu saxelmZRvanelos<br />

xelaxla gadakiTxvas? mzad xarT<br />

Tu ara CaebaT xangrZliv urTierTobebSi? radgan<br />

momavlis Sesaxeb mxolod varaudi SegiZliaT


fsiqologia XXI saukuneSi<br />

Tu odesme gqoniaT seriozuli<br />

samedicino konsultacia<br />

eqimTan, Tavad yofilxarT<br />

im situaciis monawile,<br />

roca individis msjelobasa<br />

da problemis gadaWris unars<br />

udidesi mniSvneloba aqvs.<br />

Tqvens janmrTelobaze pasuxismgebelma<br />

pirma unda<br />

moaxdinos Tqven mier CamoTvlili<br />

simptomebis erTobliobis<br />

(paternis) identifikacia<br />

da daadginos daavadebis<br />

gamomwvevi mizezi; miRebuli<br />

daskvnis safuZvelze individma<br />

samoqmedo gegma unda<br />

SeimuSavos. am procesSi mocemuli<br />

sirTuleebidan gamomdinare,<br />

warmoidgineT raoden<br />

Znelia zustad Tqveni daavadebis<br />

simptomebis aRwera ise,<br />

rom sxvebisaTvis gasagebi<br />

iyos. swored amitom kognitur<br />

mecnierebaTa mimdevrebi ramdenime<br />

welia muSaoben kompiuterul<br />

programebze, romlebic<br />

mniSvnelovan daxmarebas<br />

uwevs eqimebsa da janmrTelobis<br />

dacvis personals<br />

diagnostikasa da mkuranlobis<br />

dagegmvaSi.<br />

am programebs ,,eqspertsistemebs~<br />

uwodeben, romlebic<br />

profesionalTa mier<br />

problemebis gadaWris simulaciaa,<br />

arsebuli codnis<br />

gaTvaliswinebiT. sistema<br />

MYCIN, romelic SemuSavebul<br />

iqna 1970-ian wlebSi, safuZvlad<br />

daedo mecnierul kvlevaTa<br />

did nawils am sferoSi.<br />

igi Seiqmna, rogorc infeqciur<br />

daavadebaTa diagnostikisa<br />

da mkurnalobis damxmare<br />

saSualeba (Shortliffe,<br />

eqspert-sistemebi da medicina<br />

1976). am programis muSaoba<br />

eyrdnoba ,,Tu – maSin~ wesebs,<br />

romelTa saSualebiTac xdeba<br />

wanamZRvrebisa da am sferoSi<br />

momuSave specialistebis evristikul<br />

codnaze (magaliTad,<br />

praqtikaze) damyarebuli daskvnebis<br />

dakavSireba. realuri<br />

samedicino diagnozis msgavsad,<br />

MYCIN sistemis saSualebiT<br />

SesaZlebelia wanamZRvrebisa<br />

(magaliTad, pacientis sisxlis<br />

analizis pasuxis) da konkretuli<br />

daskvnis (magaliTad,<br />

diagnozis an mkurnalobis<br />

rekomendaciebis) dakavSireba.<br />

programas, aseve, SeuZlia gviCvenos<br />

(moTxovnis SemTxvevaSi),<br />

Tu rogor mivida igi saboloo<br />

daskvnamde. miuxedavad imisa, rom<br />

es sistema arasodes gamouyenebiaT<br />

praqtikaSi, Tanamedrove<br />

mkvlevrebis mier Seqmnili<br />

msgavsi programebi inarCuneben<br />

igive princips – rekomendaciebis<br />

garda momxmarebels<br />

miawodon informacia „azrovnebis<br />

procesebis~ Sesaxeb (Chae,<br />

1998; Hudson & Cohen, 2000).<br />

faqtia, rom am programebis<br />

SesaZlebloba – daadginos<br />

daavadebis gamomwvevi mizezebi,<br />

mkurnalobis procesis warmatebis<br />

mniSvnelovani komponentia.<br />

warmoidgineT, magaliTad,<br />

eqimi, romelic iyenebs samedicino<br />

eqspert-sistemas. rogorc<br />

eqimma, Tqven SeiZleba ar<br />

aRiaroT, rom romelime kompiuterul<br />

programas SeuZlia<br />

Tqvenze ukeTesad gansazRvros<br />

daavadeba da Secvalos Tqveni<br />

codna da mravalwliani gamocdileba,<br />

Tumca, mniSvnelovania<br />

imis gaTvaliswineba, rom eq-<br />

spert-sistemebi erTad uyris<br />

Tavs ama Tu im sferoSi dagrovil<br />

codnas. aseTi tipis sistemebSi<br />

mocemulia ara mxolod<br />

faqtebi, aramed maT am<br />

faqtebze dayrdnobiT SeuZliaT<br />

„azrovneba~. mecnierebi<br />

cdiloben iseTi sistemebis<br />

Seqmnas, romlebic uzrunvelyofen<br />

axsnas, Tu ratom unda<br />

daakavSiros momxmarebelma<br />

(janmrTelobis dacvis mu-<br />

Sakma) faqtebis garkveuli<br />

erToblioba konkretul daskvnebTan<br />

(Chandrasckaran& Mittal,<br />

1999).<br />

axla pacientis TvaliT<br />

SevxedoT am yvelafers. ramdenadac<br />

XXI saukuneSi eqspert-sistemebismniSvnelovni<br />

gaumjobeseba xdeba,<br />

Tqven SeiZleba SexvdeT eqims,<br />

romelic Seitans Tqvens konkretul<br />

monacemebs kompiuterSi<br />

da sakuTari codnis<br />

garda eqspert-sistemaSi mocemul<br />

codnasac gaiTvaliswinebs.<br />

veb-gverdebi:<br />

http://smi.stanford.edu es<br />

aris stenfordis samedicino<br />

informatikis veb-gverdi, sadac<br />

ganTavsebulia informacia<br />

mkvlevarTa jgufis<br />

Sesaxeb, romlebmac ganaxorcieles<br />

mTeli rigi proeqtebi<br />

medicinasa da eqspertul<br />

sistemebTan dakavSirebiT.<br />

www.cis.upenn.edu/~traumaid<br />

„TraumAID~ aris programa,<br />

romelic Seiqmna kritikul<br />

situaciaSi eqimTa dasaxmareblad.<br />

veb-gverdze ganTavsebulia<br />

eqspert-sistemebis<br />

sademonstracio versiebi.<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

347


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

348<br />

da radgan TiTqmis arasodes gagaCniaT sruli<br />

codna warsulis Sesaxeb, Tqven Zalian iSviaTad<br />

SeiZleba iyoT darwmunebuli, rom sworad<br />

imsjeleT, an swori gadawyvetileba miiReT.<br />

amgvarad, msjelobisa da gadawyvetilebis<br />

miRebis procesebi unda uzrunvelyofdnen<br />

ganusazRvrelobis Semcirebas. kognituri<br />

fsiqoloogiis erT-erTi fuZemdebeli herbert<br />

saimoni (Herbert Simon) wers: ,,im rTul garemosTan<br />

SedarebiT, romelSic adamians uxdeba cxovreba,<br />

misi azrovnebis Zala metad mokrZalebulia~.<br />

is unda dakmayofildes problemebis ,,sakmaod<br />

kargi~ gadawyvetiTa da moqmedebebis ,,sakmaod<br />

kargi~ gegmiT (1979, gv. 3). Aaqedan gamomdinare,<br />

saimoni varaudobs, rom azrovnebis procesebi<br />

imarTeba SezRuduli racionalurobiT. SesaZloa,<br />

Tqveni msjeloba da gadawyvetileba ar<br />

iyos yovelTvis maqsimalurad kargi da racionaluri,<br />

rac ganpirobebulia SezRuduli<br />

resursebis iseT situaciaSi gamoyenebiT,<br />

romelic swraf moqmedebas moiTxovs.<br />

sanam SezRuduli racionalurobis Sedegebis<br />

ufro detalur analizze gadavidodeT, ganvixiloT<br />

gansxvaveba msjelobasa da gadawyvetilebis<br />

miRebis procesebs Soris. msjelobis<br />

procesSi Tqven ayalibebT mosazrebebs, gamogaqvT<br />

daskvnebi da axdenT adamianebisa da<br />

movlenebis kritikul Sefasebas; xSirad Tqven<br />

msjelobT spontanurad, motivaciis gareSe.<br />

gadawyvetilebis miReba ki ramdenime alternatividan<br />

erT-erTis amorCevas, SesaZlo variantebis<br />

seleqciasa da uaryofas gulisxmobs.<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba or urTier-<br />

TdakavSirebul process warmoadgens. magaliTad,<br />

SeiZleba viRacas SexvdeT wveulebaze da<br />

xanmokle saubrisa da cekvis Semdeg es adamiani<br />

CaTvaloT saintereso, Wkvian, patiosan da<br />

gulwrfel pirovnebad. Semdeg Tqven SeiZleba<br />

gadawyvitoT, rom danarCeni dro wveulebaze<br />

gaataroT masTan erTad da daTqvaT Sexvedra<br />

msjeloba (Judjment) _ procesi, romlis saSualebiTac<br />

adamianebi ayalibeben mosazrebebs,<br />

akeTeben daskvnebs da axdenen adamianebis an<br />

movlenebis kritikul Sefasebas xelmisawvdom<br />

masalaze dayrdnobiT; fsiqikuri aqtivobis Sedegi.<br />

gadawyvetilebis miReba (Decision making) _ alternativebs<br />

Soris arCevis procesi, SesaZlo variantebis<br />

seleqcia da uaryofa.<br />

momavali kvirisaTvis; gadawyvetilebis miReba<br />

mWidrod ukavSirdeba qceviT moqmedebas. davubrundeT<br />

azrovnebis am ori tipis kvlevas.<br />

evristika da msjeloba<br />

romelia msjelobis saukeTeso gza? warmoidgineT,<br />

rom Tqven gekiTxebian: mogewonaT Tu<br />

ara filmi? am kiTxvaze sapasuxod Tqven mogiwevT<br />

cxrilis Sevseba, romlis erT mxares aRniSnavT,<br />

Tu ra mogewonaT filmSi, xolo, meore mxares<br />

– ra ar mogewonaT da naxavT, romeli sveti<br />

gamogivaT ufro grZeli. imisaTvis, rom Tqveni<br />

Sefaseba ufro zusti iyos, Tqven kargad unda<br />

awon-dawonoT yoveli debulebis wili TiToeul<br />

mxares, maTi mniSvnelobis gaTvaliswinebiT<br />

(magaliTad, TqvenTvis SeiZleba ufro mniSvnelovani<br />

iyos ,,msaxiobis Sesruleba~ (plusebis<br />

mxare), vidre _ ,,gaxmovanebis efeqtebi~ (minusebis<br />

mxare). Tu mTel am proceduras gaivliT, Tqven<br />

SegiZliaT darwmunebuli iyoT msjelobaSi,<br />

magram es mxolod savarjiSoa, romelsac<br />

iSviaTad akeTebT. realur cxovrebSi Tqven ufro<br />

xSirad da swrafad giwevT msjeloba. Tqven ar<br />

gaqvT dro, anda sakmarisi informacia amgvari<br />

formaluri procedurisaTvis. ras akeTebT amis<br />

nacvlad? am kiTxvaze pasuxis gacema pirvelad<br />

amos tverskim da daniel kanemanma scades (Amos<br />

Tversky & Daniel Kahneman). isini amtkicebdnen, rom<br />

msjeloba eyrdnoba analizis ufro evristikul,<br />

vidre formalur meTodebs. rogorc zemoT iyo<br />

aRniSnuli, evristika warmoadgens aramecnierul,<br />

praqtikul meTods, romelic amcirebs msjelobis<br />

(gadawyvetilebis miRebis) sirTules.<br />

ra SemTxvevaSi iyeneben adamianebi am praqtikul,<br />

gamocdilebaze damyarebul meTodebs?<br />

rogorc qvemoT naxavT, mkvlevrebi upiratesobas<br />

aniWeben im garemo pirobebis aRweras, sadac<br />

aRniSnuli meTodebis gamoyeneba ganapirobebs<br />

Secdomis daSvebas. am eqsperimentebis logika<br />

aseTia: rogorc aRqmis iluziebis SeswavliT<br />

SeiZleba aRqmis bunebis gageba da mexsierebis<br />

Seswavla – mexsierebis darRvevebis SeswavliT,<br />

aseve SesaZlebelia msjelobis procesebis<br />

Seswavla mcdari msjelobebis SeswavliT<br />

(Kahneman, 1991). rogorc mexsierebis, aRqmisa da<br />

sxva fsiqikuri procesebis SemTxvevaSi, am drosac<br />

erTmaneTSi ar unda agerioT meTodi da


daskvna. miuxedavad imisa, rom aRqma ar aris<br />

srulyofili da fsiqologebs SeuZliaT dagarwmunon<br />

Tqveni aRqmis mcdarobaSi, kedelze ver<br />

ivliT; Sesabamisad, miuxedavad evristikuli<br />

msjelobebis gamo aRmocenebuli Secdomebisa,<br />

Tqven ar ejaxebiT kognituri SezRudvis barierebs.<br />

niSnavs Tu ara es imas, rom Tqven sruliad<br />

komfortulad grZnobT Tavs, roca aseTi tipis<br />

Secdomebs uSvebT? am SemTxvevaSi aRqmasTan<br />

Sedareba garkveulwilad araadekvaturia. aRqmis<br />

iluziebis umravlesoba ar aris codnaze damokidebuli.<br />

Tqven yovelTvis mzad xarT, aRiaroT<br />

miuler-laieris iluziis (ix. Tavi 5) xazebis<br />

sigrZeTa sxvadasxvaoba, miuxedavad imisa, rom<br />

iciT, isini erTi sigrZisani arian, xolo, Tu<br />

iciT, rom Tqvens gamocdilebaze damyarebuli<br />

msjeloba zedapirul xasiaTs atarebs, SegiZliaT<br />

Tavidan aiciloT zogierTi tipis<br />

Secdoma. inteleqtualuri unarebi ar ganapirobeben<br />

Secdomebis Tavidan acilebas (zogierT<br />

SemTxvevebSi Zalian Wkviani adamianebic ki<br />

uSveben Secdomebs), specifikuri treningebis<br />

saSualebiT SesaZlebelia msjelobis gaumjobeseba.<br />

am nawilSi Cven swored am unarebis<br />

efeqturobis zrdis ramodenime saSualebas ganvixilavT.<br />

davubrundeT evristikis sam tips:<br />

misawvdomobas, reprezentatulobas da „Ruzis~<br />

evristikas.<br />

misawvdomobis evristika<br />

gTxovT, moifiqroT pasuxi Zalian martiv<br />

kiTxvaze (Cveni azriT, naklebad mosalodnelia<br />

swori pasuxi da amitom ar gTavazobT rTul<br />

amocanas, raTa uxerxul mdgomareobaSi ar<br />

CavardeT). warmoidgineT, rom gevalebaT mo-<br />

Txrobis patara monakveTis wakiTxva; rogor<br />

ggoniaT, am nawvyetSi romeli sityva iqneba ufro<br />

meti: sityva, romelic iwyeba aso ,,k~-Ti<br />

(magaliTad, kalaTa), Tu sityva, sadac aso ,,k~<br />

mesame adgilzea? (magaliTad, nakrZali). Tu Tqven<br />

tverskisa da kanemanis cdis pirebis msgavsad<br />

fiqrobT (Amos Tversky & Daniel Kahneman 1973), maSin<br />

Tqven daaskvniT, rom ,,k~ ufro metad gvxvdeba<br />

xelmisawvdomobis evristika (Availability heuristic)<br />

_ daskvna, romelic efuZneba mexsierebaSi<br />

Tavisuflad xelmisawvdom informacias.<br />

sityvis dasawyisSi, vidre SuaSi. realurad ki<br />

,,k~ orjer ufro xSirad gvxvdeba sityvis SuaSi<br />

(inglisur enaSi).<br />

ratom hgonia adamianebis umravlesobas, rom<br />

,,k~ aso ufro xSirad gvxvdeba sityvis TavSi?<br />

es pasuxi ganpirobebulia mexsierebaSi arsebuli<br />

xelmisawvdomi informaciiT. gacilebiT advilia<br />

im sityvebis mofiqreba, romlebic ,,k~-Ti iwyeba,<br />

vidre im sityvebisa, romlebSic ,,k~ mesame<br />

adgilzea. am SemTxvevaSi Tqvens daskvnaze,<br />

rogorc Cans, gavlenas axdens misawvdomobis<br />

evristika _ Tqveni daskvna emyareba im informacias,<br />

romelic ufro misawvdomia mexsierebisaTvis<br />

da umravles SemTxvevaSi swor daskvnamde<br />

mivyavarT, amitom ganixileba, rogorc swori.<br />

Tu, magaliTad, Tqven fiqrobT, rom boulingi<br />

ufro usafrTxoa, vidre paraSutiT xtoma, Tqveni<br />

daskvna emyareba misawvdomobis evristikas.<br />

problemebi warmoiqmneba mxolod im SemTxvevaSi,<br />

roca: (1) mexsierebaSi tendenciuri informaciis<br />

aqtivacia xdeba; (2) mexsierebaSi Senaxuli<br />

informacia ar aris zusti. ganvixiloT am<br />

SesaZlo problemebis magaliTi.<br />

amocana, romelSic cdis pirebs „k~ asos<br />

Semcveli sityvebis raodenobis gansazRvra<br />

evalebaT, misawvdomobaze dafuZnebuli araswori<br />

msjelobis (daskvnis) karg magaliTs warmoadgens.<br />

mexsierebaSi sityvebis organizaciidan gamomdinare,<br />

bevrad ufro advilia sityvebis gaxseneba,<br />

roca gansazRvrulia maTi pirveli aso. ganvixiloT<br />

yoveldRiuri cxovrebisTvis damaxasiaTebeli<br />

kidev erTi msjeloba.<br />

saidan<br />

viciT<br />

guneba-ganwyobileba gavlenas axdens<br />

mexsierebis xelmisawvdomobaze<br />

mkvlevrebs surdaT eCvenebinaT, Tu ra<br />

zegavlena SeiZleba moaxdinos gunebaganwyobilebam<br />

adamianis msjelobaze. cdis<br />

pirebs evalebodaT, waekiTxaT sasiamovno<br />

da usiamovno informacia, rac ganapirobebda<br />

Sesabamisi guneba-ganwyobilebis<br />

Seqmnas. Semdeg ki sTxovdnen dadebiTi da<br />

uaryofiTi movlenebis, magaliTad, sasiamovno<br />

saRamos da mtkivneuli Wrilobis<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

349


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

350<br />

gaxsenebas da, aseve, msgavsi movlenebis<br />

ganmeorebis albaTobis gansazRvras uaxloesi<br />

eqvsi Tvis ganmavlobaSi. miRebuli<br />

Sedegebis analizis safuZvelze dadginda,<br />

rom warsuli movlenebis gaxsenebaze<br />

gavlenas axdens guneba-ganwyobileba,<br />

xolo am ukanasknelis Sesabamisi mogonebebi<br />

gansazRvravs momavlis Sesaxeb<br />

msjelobas. karg guneba-ganwyobilebaze<br />

myofi cdis pirebi ixsenebdnen sasiamovno<br />

movlenebs da fiqrobdnen, rom momavalSi<br />

ufro meti sasiamovno da naklebi usiamovno<br />

movlena moxdeboda (MacLeod &<br />

Campbell, 1992).<br />

am eqsperimentiT naCvenebia, Tu ra gavlenas<br />

axdens msjelobaze mexsierebisaTvis xelmisawvdomi<br />

informaciis tipi. mniSvnelovan samomavlo<br />

sakiTxebze msjelobisas unda gaiTvaliswinoT<br />

guneba-ganwyobilebis gavlena TqvenTvis misawvdom<br />

informaciaze da hkiTxoT sakuTar Tavs:<br />

,,aris Tu ara raime specifikuri Cems gunebaganwyobilebaSi,<br />

rac gavlenas moaxdens mexsierebidan<br />

amotanil informaciaze?~<br />

misawvdomobasTan, rogorc msjelobis evristikasTan,<br />

dakavSirebuli meore sirTule Tavs<br />

iCens im SemTxvevaSi, roca masze gavlenas axdens<br />

mexsierebaSi arsebuli informacia. erT-erTi<br />

kvlevis dros Seiswavlidnen kavSirs televizoris<br />

yurebasa da SeerTebuli Statebis<br />

mosaxleobis saSualo keTildReobis Sefasebas<br />

Soris (O’Guinn & Shrum, 1997). adamianebi, romlebic<br />

ufro xSirad uyureben „dinastiisa~ da „dalasis~<br />

tipis serialebs, fiqroben, rom bevr amerikel<br />

diasaxliss aqvs televizori an hyvas mosamsaxureebi.<br />

mkvlevrebis azriT, es korelacia imiT<br />

aixsneba, rom satelevizio programebi qmnis<br />

keTildReobis ararealur warmodgenas, romelic<br />

advilad misawvdomia mudmivi mayureblisaTvis.<br />

ganvixiloT meore magaliTi: adamianis msjeloba<br />

sxvadasxva qveynis mosaxleobis Sesaxeb (Brown<br />

& Siegler, 1992). SegiZliaT Tu ara ganalagoT es<br />

oTxi qveyana mosaxleobis raodenobis mixedviT<br />

mciredan didisken:<br />

a. SvedeTi<br />

b. indonezia<br />

c. israeli<br />

d. nigeria<br />

kvlevebis safuZvelze dadginda, rom, rac<br />

ufro meti icis adamianma qveynis Sesaxeb, miT<br />

ufro maRalia mis mier populaciis raodenobis<br />

Sefaseba. garda amisa, mniSvnelovani korelaciaa<br />

qveynebis Sesaxeb codnasa da imas Soris, Tu<br />

ramdenjer iyo is naxsenebi ,,niu iork taims~-is<br />

statiebSi mimdinare wels (sxvaTa Soris, swori<br />

pasuxia: israeli, SvedeTi, nigeria, indonezia.<br />

SegiyvanaT Tu ara SecdomaSi misawvdomobam)?<br />

rogorc Cans, Znelia endoT Tqvens kognitur<br />

procesebs, radgan masmedia TqvenTvis xarveziani<br />

monacemebis mowodebas uzrunvelyofs. miuxedavad<br />

amisa, mniSvnelovani daskvnis gamotanamde,<br />

informaciis wyaros gadamowmebiT Tqven SegiZliaT<br />

Tavi daaRwioT misawvdomobis gavlenas.<br />

darwmunebuli xarT, rom rasac fiqrobT, Tqven-<br />

Tvis namdvilad cnobilia?<br />

reprezentaciuli evristika<br />

rodesac msjeloba reprezentaciul evristikas<br />

eyrdnoba, Tqven iTvaliswinebT kategoriis<br />

arsebiT niSnebs. magaliTad, Tu sagani an<br />

movlena am Tu im kategoriisaTvis damaxa-


warmatebul ierusalimel iurists, kolegebis<br />

azriT, axirebuli xasiaTi aqvs, ris gamoc ar<br />

SeuZlia jgufSi muSaoba. warmatebul karieras<br />

isini mis konkurentunarianobasa da energiulobas<br />

ukavSireben. igi gamxdari, saSualo simaRlis adamiania;<br />

yuradRebas aqcevs sakuTar garegnobas da<br />

aris amayi. kviraSi ramdenime saaTs uTmobs Tavisi<br />

sayvareli sportis saxeobas. sportis romeli saxeobiTaa<br />

igi dakavebuli?<br />

a. swrafi siaruliT<br />

b. burTis TamaSiT<br />

c. CogburTiT<br />

d. msubuqi aTletizmiT da mindvris TamaSebiT<br />

suraTi 9.17<br />

reprezentaciuli evristikis<br />

gamoyeneba<br />

savaraudod<br />

sworia ufro metis<br />

momcveli kategoria.<br />

reprezentaciuli evristikis gavleniT umravlesoba<br />

miiCnevs, rom advokatis sayvareli<br />

sporti CogburTia, Tumca, rogorc suraTzea<br />

naCvenebi, ufro sworia `burTiT TamaSebis~<br />

dasaxeleba, radgan igi CogburTsac moicavs.<br />

siaTebeli niSniT xasiaTdeba, misi am kategoriisadmi<br />

mikuTvneba xdeba. evristikis es tipi<br />

nacnobi unda iyos TqvenTvis. is gulisxmobs<br />

warsuli gamocdilebis safuZvelze msjelobis<br />

agebas mocemul, msgavs pirobebSi, rac induqciuri<br />

daskvnis arss warmoadgens.<br />

urTierTSeTanxmebuli maxasiaTeblebisa da<br />

kategoriebis Sesaxeb informaciis arsebobis<br />

dros, mizanSewonilia msjelobis ageba msgavsebis<br />

mixedviT. amrigad, gadawyvetilebis miRebisas,<br />

SeudgeT Tu ara varjiSs sportis iseT<br />

axal saxeobaSi, rogorica paraSutiT xtoma,<br />

mizanSewonili iqneba gansazRvroT, Tu ramdenad<br />

hgavs is sportul saxeobaTa im kategorias,<br />

romelic adre gizidavdaT. Tumca, rogorc<br />

qvemoT naxavT, msgavsebam SeiZleba SecdomaSi<br />

SegiyvanoT, Tu misi gavleniT yuradRebas ar<br />

miaqcevT sxva mniSvnelovan informacias (Kahnemean<br />

& Tversky, 1973).<br />

ganvixiloT, magaliTad, 9.17. suraTze mocemuli<br />

warmatebuli iuristis daxasiaTeba. gaiTvaliswineT<br />

zemoT aRwerili eqsperimentis Sedegebi<br />

Tqvens yoveldRiur cxovrebaSi. nu `gamoekidebiT~<br />

yvelaze tipur reprezentatul arCevans,<br />

sanam ar SeiswavliT yvela danarCeni alternativis<br />

struqturas.<br />

saidan<br />

viciT<br />

reprezentatuloba gavlenas axdens<br />

msjelobaze<br />

erT-erT eqsperimentSi cdis pirebs miewodebodaT<br />

9.17 suraTze mocemuli pasuxebis<br />

CamonaTvali da eZleodaT 45 dolaris<br />

mogebis SesaZlebloba. amisaTvis<br />

maT swori pasuxisaTvis unda mieniWebinaT<br />

cifri `1". Tqven romel variants amoir-<br />

CevdiT? Tu Tqvenc iseve fiqrobT, rogorc<br />

monawileTa umravlesoba, Tqven dakargavT<br />

45 dolars, radgan Tqveni pasuxi iqneba<br />

`CogburTi~ da ara `burTiT TamaSebi~.<br />

9.17 suraTis qveda nawilidan Cans, Tu<br />

ratom ver iqneba CogburTi kargi fsoni.<br />

is Sedis `burTiT TamaSebis~ kategoriaSi.<br />

cdis pirebis azriT, CogburTi ukeTesi<br />

pasuxia, radgan mas aqvs sportuli TamaSis<br />

yvela is Tviseba, romelsac iuristi<br />

iTamaSebda (upiratesobas mianiWebda). reprezentatulobaze<br />

dafuZnebuli es msjeloba<br />

monawileebs ubiZgebs, ugulebelyon<br />

sxva tipis informacia, kerZod, kategoriis<br />

struqtura. am pasuxis amorCevis SemTxvevaSi<br />

mogebuli Tanxa 45 dolaria (Bar-Hille<br />

& Neter, 1993).<br />

ganvixiloT reprezentatulobis meore magaliTi,<br />

romelsac, agreTve SeuZlia gavlena moaxdinos<br />

Tqven mier dadebul fsonebze. warmoidgineT,<br />

SesaZlebloba geZlevaT, monawileoba<br />

miiRoT latareis gaTamaSebaSi. gasamarjveblad<br />

reprezentaciuli evristika -(Representativeness<br />

heuristic) – kognituri strategia, romelic<br />

miakuTvnebs obieqts garkveul kategorias, am<br />

kategoriisaTvis damaxasiaTebeli ramdenime<br />

niSnis safuZvelze.<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

351


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

352<br />

Tqven unda SearCioT sam mocemul ricxvSi<br />

cifrTa swori Tanmimdevroba, anu am cifrebidan<br />

romelze Rirs, Tqveni azriT, fsonis dadeba?<br />

859 101 333<br />

574 948 772<br />

Tu Tqven moTamaSeebis umravlesobas hgavxarT,<br />

Tavs aaridebT im ricxvebs, romlebSic cifrebi<br />

meordeba, radgan nakleb savaraudoa, rom es<br />

ricxvebi SemTxveviTi Tanmimdevrobis reprezentatuli<br />

iyos. sinamdvileSi samcifriani ricxvebis<br />

27%-s, sadac TiToeuli cifri aRebulia<br />

SemTxveviTad diapazonidan 0-dan 9-is CaTvliT,<br />

eqneba ganmeorebiTi cifrebi. miuxedavad amisa,<br />

gaTamaSebaSi „Indiana pick-3" 15 dRis ganmavlobaSi<br />

monawileTa mxolod 12.6%-ma airCia ricxvi<br />

ganmeorebadi cifrebiT (Holtgraves & Skeel, 1992).<br />

imis gamo, rom azartuli TamaSebis situaciebis<br />

umravlesoba winaswar mofiqrebulia, umjobesia,<br />

maT sifrTxiliT moekidoT. umeteswilad, adamianebs<br />

imedi aqvT, rom reprezentatulobis mixedviT<br />

da ara realur albaTobaze dayrdnobiT<br />

gaakeTeben momgebian arCevans.<br />

„Ruza amoRebulia!~<br />

evristikis mesame formis gasacnobad, scadeT<br />

azrovnebis eqsperimentis Catareba. daiwyeT<br />

qvemoT mocemuli magaliTis amoxsna da 5 wamis<br />

Semdeg dawereT miaxloebiTi pasuxi.<br />

1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 = _____<br />

5 wamSi Tqven, albaT, SeZlebT ramdenime<br />

moqmedebis Sesrulebas da miiRebT arasrul<br />

pasuxs, SesaZloa, 24-s, Semdeg ki gamoiyvanT<br />

saboloo pasuxs.<br />

axla scadeT Semdegi magaliTis amoxsna:<br />

8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 = _____<br />

im SemTxvevaSic ki, Tu Tqven SeamCnevT, rom<br />

es sapirispiro mimarTulebiT dalagebuli igive<br />

ricxvebia, naxavT, rom miRebuli Sedegi sakmaod<br />

gansxavebuli iqneba. albaT, magaliTis amoxsnas<br />

daiwyebT Semdegi moqmedebis SesrulebiT - 8 X 7<br />

da miiRebT 56-s; Semdeg, SeecdebiT 56-is 6-ze<br />

„Ruzis~ evristika (Anchoring Heuristics) – zogier-<br />

Ti movlenis an Sedegis mniSvnelobis Sesaxeb<br />

msjelobisas misi sawyisi mniSvnelobis gadafaseba<br />

an verSefaseba.<br />

gamravlebas, rac ukve sakmaod did ricxvs<br />

gaZlevT. Semdegi moqmedebis SesrulebiT Tqven<br />

isev nawilobriv pasuxs miiRebT da ganagrZobT<br />

magaliTis amoxsnas. tverski da kanemani (Amos<br />

Tversky & Daniel Kahneman, 1974) eqsperimentis monawileebs<br />

aZlevdnen identuri problemis or<br />

variants. pirveli variantis SemTxvevaSi pasuxebis<br />

mediana Seadgenda 512-s, xolo meore variatis<br />

SemTxvevaSi _ 2,250-s (swori pasuxia 40320).<br />

rogorc Cans, nawilobrivi Sefaseba (5 wamis<br />

ganmavlobaSi Sesrulebuli moqmedebebis pasuxi)<br />

gavlenas axdens saboloo Sefasebaze: rac ufro<br />

didia nawilobrivi (arasruli) pasuxi, miT ufro<br />

didia saboloo Sefaseba. A<br />

am martivi magaliTis amoxsniT Cven davasabuTeT<br />

„Ruzis~ efeqtis arseboba. raime movlenis<br />

an Sedegis Sesaxeb msjeloba, romelic emyareba<br />

„Ruzis~ evristikas, sakmarisi ar aris. misi<br />

gamoyeneba ganapirobebs Sedegis realuri mniSvnelobis<br />

gadafasebas an verSefasebas. „Ruzis~<br />

evristikis gamoyeneba mizanSewonili ar aris,<br />

roca Tavdapirveli Sefaseba Seicavs mocemuli<br />

msjelobisaTvis WeSmaritad relevantur informacias.<br />

miuxedavad amisa, im SemTxvevaSic<br />

ki, roca mocemuli informacia aSkarad naklebad<br />

mniSvnelovani an saerTod usargebloa, adamianebi<br />

„Ruzis~ efeqtis Zlier zegavlenas<br />

ganicdian.<br />

saidan<br />

viciT<br />

SemTxveviTi `Ruza~ cvlis Sefasebas<br />

erT-erT eqsperimentSi studentebs mianiWes<br />

pirobiTi saidentifikacio nomrebi<br />

(1,928-dan 1,935-mde), romlebic instruqciis<br />

mixedviT unda gadaeweraT Tavis kiTxvarebze<br />

(sakontrolo jgufis studentebi<br />

ar iRebdnen nomrebs). am ricxvze studentebis<br />

yuradRebis gasamaxvileblad sxvadasxva<br />

saSualebas (magaliTad, sTxovdnen<br />

aReniSnaT, iyo Tu ara is 1,940-ze meti)<br />

mimarTavdnen, magram saidentifikacio nomeri<br />

naTlad iyo gansazRvruli, rogorc<br />

sxva nebismieri pasuxisTvis irelevanturi.<br />

mogvianebiT, studentebs sTxovdnen, SeefasebinaT<br />

adgilobriv sainformacio broSu-


aSi mocemul eqimTa ricxvi. pasuxebze<br />

aSkara gavlena moaxdina absoluturad<br />

irelevanturma, pirobiTma „Ruzam~. studentebi,<br />

romlebmac yuradReba gaamaxviles<br />

pirobiT saidentifikacio nomrebze, fiqroben,<br />

rom broSuraSi mocemuli eqimebis<br />

raodenoba didia – 631, vidre sakontrolo<br />

jgufis studentebis – 219. im SemTxvevaSic<br />

ki, roca studentebs specialurad afrTxilebdnen,<br />

rom saidentifikacio nomerma<br />

SeiZleba gavlena moaxdinos Sefasebaze,<br />

maTi Sefaseba gacilebiT maRali iyo (539),<br />

vidre sakontrolo jgufSi gaerTianebul<br />

studentTa mier micemuli Sefaseba (219)<br />

(Wilson et al., 1996.).<br />

es ukanaskneli Sedegebi namdvilad imsaxureben<br />

yuradRebas: gafrTxilebac ki ar aRmoCnda<br />

sakmarisi. gamyidvelebi Zalian xSirad iyeneben<br />

„Ruzis~ efeqts, roca cdiloben dagarwmunon,<br />

iyidoT produqcia. magaliTad, Tqven apirebT<br />

axali magnotofonis yidvas. gamyidvelma SeiZleba<br />

giTxraT: ,,Tqven varaudobT 1 000 an 2 000<br />

dolaris gadaxdas, ara?~ mas Semdeg, rac maRal<br />

fasze ganewyobiT, realuri fasi (magaliTad<br />

599, 99 dolari) ukve mizanSewonilad geCvenebaT.<br />

vfiqrobT, am nawilis wakiTxva dagexmarebaT,<br />

Tavidan aiciloT „Ruzis~ uaryofiTi gavlena;<br />

rac mTavaria, Tqven gafrTxilebuli xarT,<br />

rom windaxeduleba gamoiCinoT.<br />

msjelobisas Tqven iyenebT evristikis iseT<br />

saxeebs, rogoricaa: xelmisawvdomoba, reprezentaciuloba<br />

da „Ruza~, radgan umravles Sem-<br />

TxvevaSi isini efeqturi da misaRebi msjelobis<br />

SesaZleblobas gaZlevT. situaciis gaurkvevlobidan<br />

da Tqveni SezRuduli resursebidan<br />

gamomdinare, Tqven, garkveulwilad, maqsimums<br />

akeTebT. Cven giCveneT, rom evristikam SeiZleba<br />

Secdomamde migiyvanoT. mniSvnelovani daskvnis<br />

gakeTebis dros SeecadeT gamoiyenoT es codna<br />

da SeamowmoT sakuTari azrovnebis procesebi.<br />

gansakuTrebiT kritikulad miudeqiT sxvebis<br />

SesaZlo mcdelobas, winaswari ganzraxviT zegavlena<br />

moaxdinon Tqvens msjelobaze. axla<br />

ganvixiloT gadawvetilebis miReba, rac xSirad<br />

swored am msjelobis safuZvelze xdeba.<br />

gadawyvetilebis miRebis<br />

fsiqologia<br />

warmogidgenT gadawyvetilebis miRebaze<br />

fsiqologiuri faqtorebis gavlenis TvalsaCino<br />

magaliTs. ganvixiloT problema, romelic<br />

mocemulia 9.7 cxrilis pirvel nawilSi. waiki-<br />

TxeT instruqcia da airCieT A an B varianti.<br />

axla am problemis meore naSilSi warmodgenil<br />

variants gaecaniT. xom ar SecvlidiT arCevans?<br />

eqsperimentul pirobebSi studentebi kiTxulobdnen<br />

am problemis erT-erT versias (Shafir,<br />

1993). roca maT pirvel nawilSi ekiTxebodnen,<br />

Tu romel variants amjobinebdnen, studentebis<br />

67% irCveda B variants, xolo, rodesac studentebs<br />

sTxovdnen, gaeuqmebinaT arCevani, es<br />

maCvenebeli 52%-mde ecemoda (48% auqmebs B variants).<br />

ratom aris es cvlileba ucnauri? Tu<br />

yuradRebiT gadaxedavT problemis orive versias,<br />

naxavT, rom maT Soris araviTari gansxvaveba ar<br />

aris. erTi SexedviT, Tqven SeiZleba ifiqroT,<br />

rom msgavsma informaciam imave gadawyvetilebamde<br />

unda migiyvanoT, magram adamianebi ase<br />

ar iqcevian. rogorc Cans, ,,upiratesobis~<br />

miniWebis SemTxvevaSi adamianTa yuradReba<br />

koncentrirebulia arCevanis pozitiur mxareebze<br />

_ Tqven agrovebT aSkara damamtkicebel sabuTebs<br />

raRacis sasargeblod maSin, roca ,,gauqmebis~<br />

moTxovnis SemTxvevaSi yuradRebis koncentrireba<br />

arCevanis negatiur aspeqtebze xdeba _<br />

Tqven agrovebT informacias raRacis winaaRmdeg.<br />

amitom, SesaZloa, Tqveni gadawyvetileba<br />

Seicvalos.<br />

aseTi sworxazovani magaliTi gviCvenebs, rom<br />

gadawyvetilebis miRebaze did gavlenas axdens<br />

kiTxvis formulireba (Solvic, 1995), swored amitom<br />

saWiroa gadawyvetilebis miRebis fsiqologiuri<br />

aspeqtebis codna. Tqven unda SegeZloT Tqveni<br />

gadawyvetilebis Semowmeba, raTa darwmundeT,<br />

eqvemdebareba Tu ara is detalur analizs. am<br />

SemTxvevaSi Tqven SegiZliaT hkiTxoT sakuTar<br />

Tavs: ,,rogor Seicvleboda Cemi arCevani ama Tu<br />

im variantis uaryofis da ara arCevis Sem-<br />

TxvevaSi?~ Tu romelime konkretul arCevans<br />

erT SemTxvevaSi aniWebT upiratesobas, xolo<br />

meore SemTxvevaSi uaryofT, es imas niSnavs,<br />

rom mas aqvs rogorc dadebiTi, ise uaryofiTi<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

353


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

354<br />

cxrili 9.7<br />

mxareebi. bolos dasviT kiTxva: `misaRebia Tu<br />

ara es arCevani?~ es Tqveni kritikuli azrovnebis<br />

unarebis ganviTarebis mniSvnelovan safexurs<br />

warmoadgens.<br />

arCevanis forma<br />

fsiqologiuri faqtorebis gavlena gadawyvetilebis miRebaze<br />

nawili 1: upiratesobis miniWeba nawili 2: uaryofa<br />

1. warmoidgineT, rom sagazafxulo Svebulebis<br />

dros apirebT erTi kviriT sadme Tbil<br />

adgilas wasvlas. Tqven gaqvT ori arCevani,<br />

romelic iafi gijdebaT. turistul bro-<br />

SuraSi am ori adgilis Sesaxeb mocemuli<br />

informacia sakmaod mwiria. mocemul informaciaze<br />

dayrdnobiT, romel adgils amoir-<br />

CevdiT dasasveneblad?<br />

adgili A saSualo amindi<br />

saSualo sanapiro<br />

saSualo donis sastumro<br />

wylis zomieri temperatura<br />

RamiT zomieri garToba<br />

adgili B bevri mzis sxivebi<br />

brwyinvale sanapiroebi da<br />

marjnis rifebi<br />

ultraTanamedrove sastumro<br />

Zalian civi wyali<br />

Zalian Zlieri qari<br />

RamiT aranairi garToba<br />

gadawyvetilebis miRebis erT-erT yvelaze<br />

bunebriv gzas imis gansazRvra warmoadgens, Tu<br />

romeli arCevani mogvitans udides sargebels,<br />

an umcires danakargs. ase rom, Tu SemogTavazeben<br />

5 an 10 dolars, yovelgvari yoymanis gareSe<br />

mixvdebiT, rom ukeTesia 10 dolaris arCeva.<br />

situacias arTulebs is, rom sargeblis da danakargis<br />

aRqma xSirad damokidebulia imaze, Tu<br />

ra formiTaa arCevani mocemuli. „forma~ warmoadgens<br />

arCevanis detalur aRweras. warmoidgineT,<br />

rom gekiTxebian: `ramdenad gagaxarebdaT xelfasis<br />

gazrda 1 000 dolariT?~ Tu Tqven ar<br />

elodebodiT xelfasis momatebas, es didi miRweva<br />

iqneba da Zalian gagabednierebT, magram manamde<br />

Tu ramdenimejer Segpirdnen xelfasis 10 000<br />

forma (Frame) – arCevanis gansakuTrebuli aRwera.<br />

gadawyvetilebis miRebaze da arCevanis gake-<br />

Tebaze gavlenas axdens arCevanis formulireba,<br />

misi ama Tu im kuTxiT warmodgena.<br />

2. warmoidgineT, rom sagazafxulo Svebulebis dros<br />

apirebT erTi kviriT sadme Tbil adgilas wasvlas.<br />

Tqven gaqvT ori arCevani, romelic iafi gijdebaT.<br />

Tqven orive dajavSnuli gaqvT, magram erT-erTi<br />

unda gaauqmoT. turistul broSuraSi am ori adgilis<br />

Sesaxeb mocemuli informacia sakmaod mwiria.<br />

mocemul informaciaze dayrdnobiT romeli adgilis<br />

javSans gaauqmebdiT?<br />

adgili A saSualo amindi<br />

saSualo sanapiro<br />

saSualo donis sastumro<br />

wylis zomieri temperatura<br />

RamiT zomieri garToba<br />

adgili B bevri mzis sxivebi<br />

brwyinvale sanapiroebi da<br />

marjnis rifebi<br />

ultraTanamedrove sastumro<br />

Zalian civi wyali<br />

Zalian Zlieri qari<br />

RamiT aranairi garToba<br />

dolariT gazrdas, maSin rogor xasiaTze dadgebiT?<br />

uecrad SeiZleba iseTi gancda dageufloT,<br />

TiTqos fuli dakargeT, radgan 1 000<br />

dolari gacilebiT naklebia, vidre Tqven elodiT;<br />

Tumca, orive SemTxvevaSi 1 000 dolariT<br />

mets miiRebdiT weliwadSi _ obieqturad, Tqven<br />

zustad erTnair mdgomareobaSi iqnebodiT, magram<br />

fsiqologiuri efeqti Zalian gansxvavebulia.<br />

ai, ratom aris mniSvnelovani orientirebi<br />

gadawyvetilebis miRebisas (Kahneman, 1992). ras<br />

ganvixilavT mogebad da ras _ danakargad,<br />

nawilobriv, ganisazRvreba molodinebiT 1 000<br />

dolaris an 10 000 dolaris momateba _ romelzec<br />

orientirebulia adamiani (am SemTxvevaSi gadawyvetileba<br />

SeiZleba exebodes samsaxurSi dar-<br />

Cenas).<br />

axla ganvixiloT SedarebiT rTuli magaliTi,<br />

romelSic `formireba~ ufro mniSvnelovan<br />

gavlenas axdens gadawyvetilebis mi-<br />

Rebaze. 9.8 cxrilSi Tqven filtvis simsivnis<br />

mkurnalobis meTodis arCeva gevalebaT _<br />

operacia an radioTerapia. pirvelad waikiTxeT<br />

`gadarCenis~ formiT warmodgenili problema<br />

da airCieT mkurnalobis strategia; Semdeg ki<br />

`sikvdilianobis~ formiT gadmocemuli igive


problema da naxeT, SecvliT Tu ara Tqvens<br />

arCevans. yuradReba miaqcieT, rom monacemebi<br />

obieqturad erTi da igivea, gansxvaveba mxolod<br />

statistikuri monacemebis aRweraSia, romelic<br />

mkurnalobis TiToeuli meTodisaTvis gadarCenis<br />

an sikvdilianobis terminebiTaa warmodgenili.<br />

cdis pirebis mier mkurnalobis meTodis arCevaze<br />

mniSvnelovan gavlenas axdens mogebaze da<br />

danakargze fokusireba. problemis `gadarCenis~<br />

formiT miwodebis SemTxvevaSi radioTerapias<br />

cdis pirTa 18% irCevs, `sikvdilianobis~ kuTxiT<br />

miwodebis SemTxvevaSi ki – 44%. `formirebis~<br />

es efeqti erTnair gavlenas axdens gadawyvetilebis<br />

miRebaze klinikuri pacientebis, statistikis<br />

mcodne biznes studentebisa da gamocdili<br />

eqimebis jgufebSi (McNeil et al., 1982).<br />

es magaliTi mniSvnelovania imdenad, ramdenadac<br />

masSi asaxulia Tqveni realuri cxovrebisaTvis<br />

damaxasiaTebeli gaurkvevloba.<br />

saidan<br />

viciT<br />

msjeloba cudi saqmianobis Sesaxeb<br />

warmoidgineT, rom Tqven gTxoven, monawileoba<br />

miiRoT disciplinarul komisiaSi,<br />

romelmac unda gadawyvitos, Tu ra<br />

TanxiT daajarimos kompania, romelic reklamis<br />

saSualebiT mcdar informacias<br />

avrcelebda. moaxdens Tu ara gavlenas<br />

sakiTxis miwodebis forma Tqvens gadawyvetilebaze?<br />

eqsperimentSi kompaniis<br />

saqmianoba warmodgenili iyo erT Sem-<br />

TxvevaSi dadebiTi kuTxiT (magaliTad,<br />

,,20%-ia imis Sansi, rom organizaciam ar<br />

icoda reklamaSi mcdari informaciis<br />

Sesaxeb~), xolo, meore SemTxvevaSi - negatiuri<br />

kuTxiT (magaliTad, `80%-ia imis<br />

Sansi, rom organizaciam icoda reklamaSi<br />

mcdari informaciis Sesaxeb~). xedavT, rom<br />

orive gancxadeba zustad erTi da igive<br />

informacias gvawodebs? cdis pirebi,<br />

romlebic kiTxulobdnen pozitiuri<br />

kuTxiT miwodebul gancxadebas, iZleodnen<br />

daaxloebiT 40,153 dolaris odenobis<br />

jarimis rekomendacias maSin, roca negatiuri<br />

formiT miwodebuli gancxadebis<br />

wakiTxvis Semdeg maTi rekomendacia iyo<br />

daaxloebiT 78,968 dolaris odenobis jarima<br />

(Dunegenm 1996). rogorc xedavT,<br />

ramdenime sityvam mniSvnelovani gavlena<br />

iqonia gadayvetilebis miRebaze.<br />

rogor SegviZlia aseTi Sedegebis sakuTar<br />

cxovrebaSi gamoyeneba? realur samyaroSi<br />

gadawyvetilebis miReba gixdebaT, romelic<br />

momavlis Sesaxeb Tqvens sakuTar an sxvebis<br />

mosazrebas (varauds) eyrdnoba. aseT SemTxvevebSi,<br />

scadeT problemis rogorc mogebis, ise wagebis<br />

kuTxiT ganxilva. warmoidgineT, magaliTad, rom<br />

cxrili 9.8<br />

formirebis (gadmocemis) efeqti<br />

gadarCena<br />

operacia. 100 adamianidan postoperaciul periodSi<br />

jer kidev cocxalia 90, erTi wlis Semdeg – 68, xolo<br />

xuTi wlis Semdeg _ mxolod 34.<br />

radioTerapia. radioTerapiiT mkurnalobis procesSi<br />

100 adamianidan yvela cocxali rCeba; erTi wlis Semdeg<br />

cocxalia 77 adamiani, xolo xuTi wlis Semdeg – 22.<br />

mkurnalobis romel meTods airCevdiT: operacias Tu<br />

radioTerapias?<br />

sikvdilianoba<br />

operacia. 100 adamianidan operaciis dros an mis Semdgom<br />

periodSi iRupeba 10 adamiani, operaciidan erTi<br />

wlis ganmavlobaSi – 32, xuTi wlis ganmavlobaSi ki –<br />

66.<br />

radioTerapia. radioTerapiiT mkurnalobis procesSi<br />

100 adamianidan arc erTi ar daRupula; mkurnalobidan<br />

erTi wlis ganmavlobaSi daiRupa 23 adamiani, 5 wlis<br />

ganmavlobaSi ki – 78.<br />

mkurnalobis romel meTods airCevdiT: operacias Tu<br />

radioTerapias?<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

355


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

356<br />

cxrili 9.9<br />

gadawyvetilebis aversia<br />

A. warmoidgineT, rom Tqven `sidipleeris~ yidvas<br />

apirebT, magram gadawyvetili ar gaqvT, Tu romeli<br />

modeli iyidoT. maRaziaSi, sadac gamocxadebulia<br />

erTdRiani fasdakleba. isini gTavazoben popularuli<br />

firmis _ SONY-s `sidipleers~ sul raRac<br />

99 dolarad, rac sakmaod iafia mis Tavdapirvel<br />

fasTan SedarebiT. rogor moiqceviT?<br />

1. iyidiT SONY-s `sidipleers~.<br />

daicdiT, sanam ar gaerkveviT sxva modelebSi.<br />

B. warmoidgineT, rom Tqven `sidipleeris~ yidvas<br />

apirebT, magram gadawyvetili ar gaqvT, romeli<br />

modeli iyidoT. maRaziaSi, sadac gamocxadebulia<br />

erTdRiani fasdakleba, gTavazoben popularul<br />

firmis _ SONY-s `sidipleers~ sul raRac 99<br />

dolarad da umaRlesi xarisxis AIWA `sidipleers~<br />

159 dolarad. orive modelis fasi bevrad ufro<br />

dabalia maT Tavdapirvel fasTan SedarebiT. rogor<br />

moiqceviT?<br />

1. iyidiT AIWA -s `sidipleers~.<br />

2. iyidiT SONY-s `sidipleers~.<br />

daicdiT, sanam ar gaerkveviT sxva modelebSi.<br />

Tqven axali manqanis yidvas apirebT. gamyidveli<br />

Seecdeba, yvelaferi warmogidginoT mogebis<br />

kuTxiT: `qsenoni~-s 78%-s SekeTeba ar sWirdeba<br />

pirveli wlis ganmavlobaSi!~ Tqven SegiZliaT<br />

mis mier mowodebuli informaciis perefrazireba:<br />

,,22%-s esaWiroeba SekeTeba pirvel wels!~<br />

cvlis Tu ara axali formulireba Tqven mier<br />

situaciis aRqmas? es savarjiSoa, romelic realur<br />

cxovrebaSi gamogadgebaT.<br />

manqanis gamyidvelis SemTxveva im situaciis<br />

saukeTeso magaliTia, rodesac viRac cdilobs<br />

informaciis iseTi formiT mowodebas, romelic<br />

saSualebas miscems mas, sasurveli gavlena<br />

moaxdinos Tqvens gadawyvetilebaze. aseTi ram<br />

sistematurad xdeba Cvens cxovrebaSi. magaliTad,<br />

yovelTvis, arCevnebis moaxloebisas, ori mowinaaRmdege<br />

kandidati cdilobs sakuTari Tavisa<br />

da sxvadasxva sakiTxebis Sesaxeb informacia<br />

warmoadginos ise, rom amomrCevelTa simpaTia<br />

daimsaxuros. erTma kandidatma SeiZleba Tqvas:<br />

`vTvli, rom unda gavagrZelo im politikis<br />

gadawyvetilebisTvis Tavis arideba (aversia)<br />

(Decision aversion) _ gadawyvetilebis miRebisagan<br />

Tavis aridebis tendencia; rac ufro rTulia<br />

gadawyvetilebis miReba, miT metia misgan ganridebis<br />

albaToba.<br />

gatareba, romelsac dRemde warmateba moaqvs~ ;<br />

oponents SeuZlia mis sawinaaRmdegod Tqvas,<br />

rom ,,mas eSinia axali ideebis.~ erTi kandidati<br />

SeiZleba ambobdes: ,,es politika ekonomiur<br />

aRmavlobamde migviyvans.~ misi oponenti ki<br />

SeiZleba SeewinaaRmdegos: ,,es politika sazianoa<br />

garemosaTvis.~ xSir SemTxvevaSi orive marTals<br />

ambobs _ erTi da igive politika SeiZleba<br />

ekonomikisaTvis kargi aRmoCndes, magram garemosTvis<br />

_ saziano. aseT dros formis damajereblobas<br />

mniSvnelovnad gansazRvravs adamianis<br />

biografia (Tversky & Kahneman, 1981; Vaughan & Seifert,<br />

1992). amgvarad, gadawyvetilebis miRebaze<br />

gamonaTqvamis formulirebis gavlenis codna<br />

dagexmarebaT imis gagebaSi, Tu ra ganapirobebs<br />

msgavs situaciebSi erTmaneTisagan radikalurad<br />

gansxvavebuli gadawyvetilebebis miRebas. Tu<br />

Tqven sxva adamianebis qcevis gagebis survili<br />

gaqvT, SeecadeT ifiqroT imaze, Tu rogor<br />

moaxdines am adamianebma gadawyvetilebis formireba.<br />

gadawyvetilebisTvis Tavis arideba<br />

(aversia)<br />

warmoidgineT, rom Tqven didi Sromis Semdeg<br />

sxvadasxva kuTxiT SeafaseT alternativebi. ra<br />

moxdeba Semdeg? SeiZleba aRmoaCinoT, rom ar<br />

gindaT gadawyvetilebis miReba. 9.9. cxrilSi<br />

aRwerilia iseTi pirobebi, romlebmac SeiZleba<br />

gamoiwvion gadawyvetilebis miRebis survilis<br />

dakargva. ganvixiloT A nawilSi mocemuli<br />

situacia, ras airCevdiT? mkvlevrebma aRmoaCines,<br />

rom mxolod cdis pirTa 34% ambobs, rom<br />

moicdian, sanam ufro met informacias ar<br />

miiReben (Tversky & Shafir, 1992); axla ganvixiloT<br />

B nawilSi aRwerili odnav Secvlili situacia.<br />

gsurT Tu ara Tqveni arCevanis Secvla? sinamdvileSi<br />

cdis pirTa 46%, vinc es varianti<br />

waikiTxa, ambobs, rom daicdis, sanam damatebiT<br />

informacias ar miiRebs. ra xdeba? (rogor ggoniaT,<br />

ratom?) Cveulebriv, Tqven eliT, rom axali<br />

alternativis damateba Seamcirebs sxva alternativis<br />

xvedriT wils. Tu magaliTad, politikur<br />

arenaze Semodis mesame kandidati, savaraudoa,<br />

rom igi xmebis garkveul raodenobas<br />

waarTmevs pirvel ors; Tumca, am SemTxvevaSi<br />

mesame SesaZleblobis gaCena 12%-iT zrdis erTerTi<br />

pirveli arCevanis xvedriT wils. ra xdeba?


aseTi Sedegi SesaZlebelia im SemTxvevaSi,<br />

roca Znelia gadawyvetilebis miReba. rodesac<br />

cdis pirebs miewodebodaT problemis iseTi<br />

varianti, sadac maT damatebiT, dabalxarisxiani<br />

`sidipleeris~ arCevis SesaZlebloba aqvT,<br />

monawileTa mxolod 24% ambobs, rom daicdian,<br />

sanam axal informacias ar miiReben. am maCveneblis<br />

Semcireba (da ara gazrda) imiT aixsneba,<br />

rom `sonis~ arCeva advilia, Tumca, arCevanis<br />

gakeTeba `sonis~ SedarebiT iaffasian modelsa<br />

da umaRlesi xarisxis `aivas~ Soris rTulia.<br />

ufro mosaxerxebelia, gadavdoT gadawyvetilebis<br />

miReba da davelodoT axal informacias.<br />

miuxedavad individualuri gansxvavebebisa,<br />

adamianTa umravlesobisaTvis damaxasiaTebelia<br />

gadawyvetilebis miRebis Tavidan acilebis<br />

sakmaod Zlieri tendencia, rac ganpirobebulia<br />

ramdenime fsiqologiuri faqtoris zemoqmedebiT<br />

(Bettie et al., 1994):<br />

� adamianebs ar uyvarT iseTi gadawyvetilebis<br />

miReba, romlis Sedegadac zogs eqneba meti<br />

sasurveli keTildReoba, zogs ki – naklebi;<br />

� adamianebs SeuZliaT, winaswar ganWvriton,<br />

rogor inaneben, Tu maT mier gakeTebuli arCevani<br />

ufro cudi aRmoCndeba, vidre is, romelic maT<br />

ar gaakeTes;<br />

� adamianebs ar surT, pasuxismgebelni iyvnen<br />

im gadawyvetilebaze, romelsac SeiZleba cudi<br />

Sedegi hqondes;<br />

� adamianebs ar moswonT gadawyvetilebis<br />

miReba sxvebis magivrad.<br />

im pirobebis gansazRvris mizniT, romlebSic<br />

adamianebi eZeben gadawyvetilebas, SegviZlia<br />

am ukanaskneli debulebis sapirispiros formulireba.<br />

ramdenadac adamianebs ar uyvarT<br />

gadawyvetilebis miReba, isini ukeT grZnoben<br />

Tavs, Tu amas maT magivrad sxva gaakeTebs. es<br />

yovelTvis unda gaiTvaliswinoT. SeecadeT,<br />

TviTon gadawyvitoT TqvenTvis mniSvnelovani<br />

problemebi. nu daarwmunebT sakuTar Tavs imaSi,<br />

rom Zalian rTuli problemis winaSe dgaxarT<br />

da ar SegiZliaT gadawyvetilebis miReba.<br />

ZiriTadad iqonieT Tqvens kognitur procesebze<br />

damyarebuli msjelobebis imedi da gamoiyeneT<br />

isini Sesaferisi arCevanis gasakeTeblad!<br />

am Tavis dasawyisSi Cven movitaneT citata<br />

elen keleris publikaciidan _ ,,azris<br />

dabrunebiT gancdili mRelvareba~; Semdeg<br />

ganvixileT sxvadaxsva kognituri procesi _<br />

metyveleba, vizualuri Semecneba, problemis<br />

gadaWra, azrovneba, msjeloba da gadwyvetilebis<br />

miReba _ da vimedovnebT, rom Tqven dafiqrdebiT<br />

im sixarulze, romelsac es unarebi ganiWebT.<br />

SeecadeT, isargebloT elen keleris gamocdilebiT<br />

da ar moepyroT Tqvens SemecnebiT procesebs,<br />

rogorc TavisTavad arsebuls; ifiqreT<br />

Tqveni azrovnebis Sesaxeb, daasabuTeT Tqveni<br />

argumentebi da a.S. Tqven asaxavT adamianuri<br />

yofis arss.<br />

Sejameba<br />

msjelobaze Catarebuli gamokvlevebi gviCvenebs,<br />

rom adamianebi ufro xSirad eyrdnobian<br />

evristikul da ara formalur analizs. evristikis<br />

xelmisawvdomoba gulisxmobs, rom<br />

adamianebi akeTeben daskvnas im informaciis<br />

safuZvelze, romelic Tavisuflad misawvdomia<br />

mexsierebaSi. evristikis reprezentatulobis<br />

mixedviT, daskvna emyareba ama Tu im sagnis an<br />

movlenis ama Tu im kategoriis arsebiTi niSnebis<br />

gansazRvras. `Ruzis~ evristikis mixedviT,<br />

adamianebis msjelobis Sefasebis dazusteba<br />

sawyisi sidididan gamomdinare xdeba. kiTxvis<br />

forma gavlenas axdens gadawyvetilebis miRebaze.<br />

mkvlevrebi Tvlian, rom gadawyvetilebis<br />

sirTule ganapirobebs gadawyvetilebisadmi<br />

antipatiur damokidebulebas.<br />

msjeloba da gadawyvetilebis miReba<br />

357


Tavi 9 / kognituri procesebi<br />

358<br />

sakvanZo<br />

sakiTxebi<br />

kogniciis Seswavla<br />

kognitur fsiqologiaSi<br />

momuSave specialistebi<br />

Seiswavlian fsiqikur<br />

procesebs da struqturebs,<br />

romlebic safuZvlad<br />

udevs adamianis<br />

aRqmis, metyvelebis, azrovnebis,<br />

problemis gadaWris,<br />

msjelobisa da<br />

gadawyvetilebis miRebis<br />

unarebs.<br />

im fsiqikuri procesebis<br />

gamoyofis mizniT, romlebic<br />

rTuli amocanis<br />

Sesrulebas udevs safuZvlad,<br />

mkvlevrebi mimar-<br />

Taven reaqciis drois<br />

gazomvas.<br />

metyveleba<br />

adamianebs SeuZliaT azris<br />

gamoTqma da naTqvamis<br />

gageba.<br />

gamonaTqvamis Sinaarsis<br />

gansazRvra xdeba auditoriis<br />

gaTvaliswinebiT.<br />

metyvelebis Secdomebi<br />

naTels hfens metyvelebis<br />

dagegmvis bevr process.<br />

gamonaTqvamis Sinaarsis<br />

gageba – orazrovnebis<br />

daZleva – xdeba konteqstis<br />

mixedviT.<br />

mniSvnelobis mexsierebaSi<br />

Senaxuli reprezentaciebi<br />

efuZneba propoziciebs,<br />

xolo maTi Sevseba<br />

xdeba daskvniT (varaudiT).<br />

ena, romelzec adamianebi<br />

laparakoben, SesaZloa<br />

gavlenas axdendes maT azrovnebaze.<br />

vizualuri kognicia<br />

vizualuri reprezentaciebi<br />

SesaZloa gamoyenebul iqnes<br />

propoziciuli reprezentaciebis<br />

Sesavsebad.<br />

vizualuri reprezentaciebi<br />

garemos vizualuri aspeqtebis<br />

gaazrebis saSualebas<br />

gvaZlevs.<br />

adamianebi qmnian vizualur<br />

reprezentaciebs, romlebSic<br />

gaerTianebulia rogorc<br />

verbaluri, ise vizualuri<br />

informacia.<br />

problemis gadaWra da<br />

azrovneba<br />

adamianebma unda gansazRvron<br />

sawyisi mdgomareoba, mizani<br />

da is operaciebi, romlebic<br />

saSualebas miscemT, sawyisi<br />

mdgomareobidan miaRwion<br />

mizans.<br />

logikur wesebze damyarebuli<br />

wanamZRvrebis safuZvelze<br />

gakeTebuli daskvna<br />

deduqciuri azrovnebaa.<br />

induqciuri azrovneba gulisxmobs<br />

daskvnis gakeTebas<br />

xdomilebis albaTobis gaTvaliswinebiT.<br />

msjeloba da<br />

gadawyvetilebis miReba<br />

msjeloba da gadawyvetilebis<br />

miReba, ZiriTadad, efuZneba<br />

evristikas, romelic<br />

adamians gadawyvetilebis<br />

swrafad miRebis saSualebas<br />

aZlevs.<br />

misawvdomobis, reprezentatulobisa<br />

da „Ruzis efeqtis~<br />

arasworma gamoyenebam<br />

SeiZleba SecdomaSi Segviyvanos.<br />

gadawyvetilebis<br />

miRebaze gavlenas axdens<br />

arCevanis SesaZlo variantebis<br />

formireba.<br />

fsiqologiuri zemoqmedebis<br />

gamo adamianebi avlenen<br />

rTuli gadawyvetilebis<br />

miRebis ganridebis tendencias.<br />

ZiriTadi sakiTxebi<br />

avtomaturi procesebi<br />

azrovneba<br />

algoriTmi<br />

gadawyvetilebis aversia<br />

gadawyvetilebis miReba<br />

deduqciuri azrovneba<br />

evristika<br />

eqspresiuli metyveleba<br />

varaudi<br />

induqciuri azrovneba<br />

kognituri procesebi<br />

kognituri fsiqologia<br />

kognituri mecnierebebi<br />

kontrolirebadi procesebi<br />

misawvdomobis evristika<br />

msmenelis gaTvaliswineba<br />

msjeloba<br />

paraleluri procesebi<br />

problemis gadaWra<br />

problemuri situacia<br />

reprezentaciuli evristika<br />

seriuli procesebi<br />

forma<br />

funqcionaluri rigidoba<br />

fsiqikuri ganwyoba<br />

Ruzis evristika<br />

Semecneba<br />

xmamaRali fiqris oqmi<br />

avtomaturi procesebi<br />

azrovneba<br />

algoriTmi<br />

gadawyvetilebis aversia


inteleqti inteleqti da da inteleqtis inteleqtis Sefaseba<br />

Sefaseba<br />

10<br />

ra aris Sefaseba<br />

• Sefasebis istoria<br />

• formaluri Sefasebis<br />

ZiriTadi niSnebi<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

• inteleqtis testebis<br />

istoriuli safuZvlebi<br />

• IQ testebi<br />

fsiqologia XXi saukeneSi:<br />

Sefaseba internebtiT<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

• inteleqtis fsiqometriuli<br />

Teoria<br />

• sternbergis inteleqtis<br />

triarqiuli Teoria<br />

• gardneris mravlobiTi<br />

inteleqti da emociuri<br />

inteleqti<br />

inteleqtis politika<br />

• jgufuri Sedarebebis<br />

istoria<br />

• memkvidreobiToba da IQ<br />

• garemo da IQ<br />

• kultura da IQ testebis<br />

validoba<br />

SemoqmedebiToba<br />

• kreatulobis Sefaseba<br />

da kavSiri inteleqtTan<br />

• • gansakuTrebuli<br />

kreatuloba da<br />

SeSliloba<br />

Sefaseba da sazogadoeba<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

• ZiriTadi cnebebi<br />

359


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

360<br />

adre, naklebad rTul droSi, imisaTvis,<br />

rom xeloba geswavlaT<br />

da saqmianoba dagewyoT, ucvleli<br />

gza Segirdidan ostatamde unda gagevloT. Tqven<br />

bunebrivi procesis Sedegad gaxdebodiT sando<br />

xelosani da ar dagWirdebodaT nerviuloba<br />

imis gamo, rom gamxdariyaviT `serTificirebuli~<br />

da ori nomeri fanqriT SemogexazaT pasuxebi<br />

`WeSmaritia~ an `mcdaria~ fsiqologiuri testis<br />

punqtze _ `me upiratesobas vaniWeb maRal<br />

qalebs~. ara, mWedeli imitom iyo mWedeli, rom<br />

ubralod mWedeli iyo; meduqne vaWrobda, Tvlebis<br />

ostati ki Tvlebs Wedavda. dRevandel,<br />

superracionalur da postindustriul samyaroSi<br />

Cven ricxvebs ufro vendobiT, vidre gamocdilebas,<br />

amitom nebismier Semosavlian sferoSi<br />

muSaobisaTvis _ iqneba es iuristi Tu interieris<br />

nawarmoebSi, `Tqven aRarasodes mouvliT<br />

ZaRlebs am qalaqSi~, eseisti henri alfordi<br />

(Henry Alford, 1993) zogierT im testsa da gamocdas<br />

aRwers, romelic man Semosavliani samsaxuris<br />

Zebnisas gaiara. nebismierisaTvis, visac didi<br />

gza gauvlia samsaxuris ZiebaSi, misTvis kargad<br />

nacnobi iqneba alfordis mier aRwerili iumoristuli<br />

SemTxvevebi. damqiraveblebi TiToeuli<br />

kandidatis `SesaZleblobis~ gansasazRvrad<br />

sxvadasxva tests iyeneben. zogjer Zalian Znelia<br />

testsa da samuSaos Soris kavSiris danaxva,<br />

Tumca, TiTqmis yovelTvis arseboben eqspertebi,<br />

romlebic arwmuneben kompanias, rom testi zomavs<br />

relevantur gansxvavebebs kandidatebs Soris.<br />

Tu Tqven aSS-Si gaizardeT, savaraudoa, rom<br />

Tqveni `SesaZleblobebi~ bevrad ufro adre<br />

gazomiliyo, vidre samsaxurs daiwyebdiT _<br />

dizaineri, Tqven SeiZleba testis Sesruleba<br />

dagavalon.<br />

imis dadgenis mizniT, Tu zustad ras moiTxoven<br />

damqiraveblebi da profesiuli organizaciebi<br />

TavianTi TanamSromlebisa da wevrebisgan<br />

da, sxvaTa Soris, imis dasadgenad, Tu ra saxis<br />

samuSaos Seveferebi me yvelaze metad, ocda-<br />

TerTmeti samsaxurebrivi Tu praqtikuli testi<br />

gaviare. testebis klasifikacia metad mravalferovani<br />

iyo _ barmenebisaTvis, safosto manqanis<br />

meqanikosebisaTvis, radiodiqtorebisaTvis, samogzauro<br />

agentebisaTvis, geologebisaTvis, sagareo<br />

uwyebaTa moxeleTaTvis da federaluri gamoZiebis<br />

biuros agentebisaTvis.<br />

Cemi Sedegebi yovelTvis ar iyo damaimedebeli.<br />

me Tavi gavarTvi mxolod sam tests.<br />

umetes skolebSi maswavleblebi da administratorebi<br />

Tqveni cxovrebis adreul periodSi<br />

cdiloben Tqveni inteleqtis gazomvas. yvelaze<br />

xSirad mizani imis gansazRvraa, Tu saklaso<br />

davalebebi ramdenad Seesabameba moswavleebis<br />

inteleqtualur SesaZleblobebs, rac maT<br />

garkveul moTxovnebs uyenebs, Tumca, rogorc<br />

Tqven, albaT, ukve SeniSneT, adamianis cxovrebaze<br />

inteleqtis testirebis gavlena saklaso oTaxis<br />

farglebs scildeba.<br />

am TavSi inteleqtis Sefasebis safuZvlebsa<br />

da gamoyenebas SeviswavliT. mimovixilavT im<br />

wvlils, romelic fsiqologebma inteleqtis<br />

sferoSi individualuri gansxvavebebis gagebaSi<br />

Seitanes. aseve, vimsjelebT azrTa im sxvadasxvaobaze,<br />

romelic aucileblad aRmocendeba,<br />

rodesac adamianebi am gansxvavebebis axsnas


iwyeben. Cveni yuradRebis centrSi iqneba, Tu<br />

rogor muSaobs inteleqtis testebi, ra xdis<br />

nebismier tests vargisad da ratom aris, rom<br />

isini yovelTvis ar asruleben im saqmes,<br />

romlisTvisac arian gankuTvnilni. dabolos,<br />

davasrulebT piradi CanaweriT, romelSic<br />

ganvixilavT fsiqologiuri Sefasebis rols<br />

sazogadoebaSi.<br />

Cvens fsiqologiuri Sefasebis zogadi gamoyenebis<br />

mokle mimoxilviT daviwyebT.<br />

ra aris Sefaseba<br />

fsiqologiuri Sefaseba gulisxmobs individTa<br />

unarebis, qcevebisa da pirovnuli<br />

maxasiaTeblebis Sesafaseblad zustad dadgenili<br />

procedurebis gamoyenebas. fsiqologiuri<br />

Sefaseba xSirad ganixileba, rogorc individualuri<br />

gansxvavebebis gazomva, radgan SefasebaTa<br />

umravlesoba adgens, Tu riTi gansxvavdeba,<br />

an emsgavseba individi sxvebs mocemuli<br />

niSnis mixedviT. fsiqologiuri testirebis<br />

ZiriTadi maxasiaTeblebis detalur ganxilvamde<br />

mokled mimovixiloT Sefasebis istoria. es<br />

istoriuli eqskursi dagexmarebaT, gaigoT<br />

Sefasebis rogorc sargebeli, ise SezRudvebi;<br />

aseve, xels SegiwyobT, SeafasoT am sakiTxis<br />

irgvliv arsebuli zogierTi dava.<br />

Sefasebis istoria<br />

SefasebisTvis gankuTvnili formaluri<br />

testebisa da meTodikebis ganviTareba SedarebiT<br />

axali saqmea dasavlur fsiqologiaSi, romelic<br />

farTo asparezze mxolod 1990-iani wlebis<br />

dasawyisSi gamovida. Tumca, didi xniT adre,<br />

vidre dasavluri fsiqologia daiwyebda adamian-<br />

Ta Sesafasebeli testebis gamogonebas, Sefasebis<br />

meTodebi ukve arsebobda antikur CineTSi.<br />

faqtobrivad, CineTSi 4000 wlis win gamoiyeneboda<br />

sakmaod daxvewili programa saxelmwifo<br />

samoqalaqo samsaxurSi misaRebi moxeleebis<br />

testirebisaTvis. saxelmwifo moxeleebs Tavian-<br />

Ti kompetenturobis gamovlena yovel mesame<br />

wels moeTxovebodaT zepir gamocdaze. ori<br />

aTasi wlis Semdeg, hanis dinastiis dros, weriTi<br />

testebi saxelmwifo samoqalaqo samsaxurSi<br />

daqiravebuli moxeleebis kompetenturobis<br />

gamosavlenad gamoiyeneboda iseT sferoebSi,<br />

rogoricaa iurisprudencia, samxedro saqme,<br />

agronomia (an sasoflo-sameurneo saqme) da<br />

geografia. mingis dinastiis periodSi (Cv. w.<br />

aR-iT 1368-1664ww.) saxelmwifo moxeleebis SerCeva<br />

samsafexuriani obieqturi SerCevis proceduraSi<br />

miRebuli Sdegebis safuZvelze xdeboda. pirvel<br />

etapze gamocdebi adgilobriv doneze tardeboda.<br />

im adamianebis 4%, romlebic warmatebiT abarebdnen<br />

gamocdebs, gamocdis meore etapze gadadiodnen,<br />

anu cxra dRisa da Ramis ganmavlobaSi<br />

werdnen narkvevebs klasikur nawarmoebebze.<br />

mxolod 5%-s imaTgan, vinc abarebda am gamocdas,<br />

ufleba eZleoda, gasuliyo testirebis saboloo<br />

etapze, romelic qveynis dedaqalaqSi tardeboda.<br />

1800-iani wlebis dasawyisSi CineTSi arsebuli<br />

SerCevis proceduras britaneli diplomatebi<br />

da misionerebi akvirdebodnen da aRwerdnen.<br />

Zalian male britaneTSi, mogvianebiT ki amerikaSi,<br />

saxelmwifi samoqalaqo samsaxuris personalis<br />

SerCevisaTvis danergil iqna Cinuri<br />

sistemis modificirebuli versiebi (Wiggins,1973).<br />

inteleqtis testirebis ganviTarebis istoria-<br />

Si erT-erTi mTavari adgili uWiravs inglisel<br />

fsiqologiuri Sefaseba (Psychological assessment)<br />

_ individTa unarebis, qcevisa da pirovnuli<br />

maxasiaTeblebis Sesafasebelad arsebuli gansazRvruli<br />

procedurebi.<br />

ra aris Sefaseba<br />

361


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

362<br />

aristokrats, ser frensis galtons (Sir Francis<br />

Galton). misi wigni `geniosobis memkvidreobiToba~<br />

1869 wels gamoqveynda, romelmac mniSvnelovani<br />

gavlena moaxdina testirebis meTodebis,<br />

Teoriebisa da praqtikis Semdgom ganviTarebaze.<br />

galtoni, romelic Carlz darvinis naTesavi<br />

iyo, adamianis qcevis Seswavlisas misi evoluciis<br />

Teoriis gamoyenebas cdilobda. mas ainteresebda,<br />

Tu rogor da ratom gansxvavdebian<br />

adamianebi erTmaneTisagan maTTvis damaxasiaTebeli<br />

unarebis mixedviT; agreTve, akvirvebda<br />

is, rom zogierTi adamiani niWieri da warmatebuli<br />

iyo, rogorc TviTon, xolo zogierTi ki<br />

_ ara.<br />

galtoni iyo pirveli, romelmac wamoayena<br />

oTxi mniSvnelovani idea inteleqtis Sefasebis<br />

Sesaxeb. pirvelis mixedviT inteleqtis mixedviT<br />

gansxvaveba raodenobrivia da inteleqtis<br />

xarisxis terminebiT aRiwereba. sxva sityvebiT<br />

rom vTqvaT, maT Soris gansxvavebis dasafiqsireblad<br />

raodenobrivi mniSvnelobebi SeiZleba<br />

mieniWos adamianebis inteleqtis doneebs. meore,<br />

adamianebs Soris inteleqtis mixedviT gansxvavebebi<br />

zaris formis mruds, anu normalur<br />

ganawilebas qmnis. zaris formis mrudze adamian-<br />

Ta umravlesobis maCvenebeli ganawilebis Sua<br />

nawilSi grovdeba da mxolod mcire nawilia<br />

moTavsebuli ganawilebis ukidures _ geniosobis<br />

da mentaluri deficitis aRmniSvnel _ wertilebTan<br />

axlos (zaris formis mruds mogvianebiT<br />

davubrundebiT). mesame, inteleqtis, anu gonebrivi<br />

unarebis gazomva SesaZlebelia obieqturi<br />

testebiT, romelTa TiToeul kiTxvas mxolod<br />

erTi swori pasuxi aqvs. meoTxe, testis ori<br />

jgufis maCveneblebs Soris arsebuli mimarTebis<br />

zustad gansazRvra SeiZleba statistikuri<br />

proceduriT, romelsac galtonma korelacia<br />

uwoda da romelic dResdReobiT korelaciis<br />

saxeliTaa cnobili.<br />

samwuxarod, galtonis mravali idea mniSvnelovani<br />

kamaTis sagnad iqca. magaliTad, mas<br />

miaCnda, rom geniosoba memkvidreobiT gadaecemoda.<br />

misi azriT, talanti, an `sidiade~<br />

formaluri Sefaseba (Formal assessment) _ sistematuri<br />

procedurebi da gazomvebi, romelic<br />

gavarjiSebuli profesionalebis mier gamoiyeneba<br />

individebis funqcionirebis, unarebis, qcevebis<br />

(Cvevebis) an fsiqikuri mdgomareobis Sesaswavlad.<br />

memkvidreobiTia, xolo aRzrdas minimaluri<br />

gavlena aqvs inteleqtze. misi azriT, inteleqti<br />

darviniseul saxeobaTa SeguebasTan da, garkveulwilad,<br />

moralur RirebulebebTan aris dakavSirebuli.<br />

galtoni cdilobda sazogadoebrivi<br />

politika genetikurad `uaresi~ (inferioruli)<br />

da `saukeTeso~ (superioruli) adamianis cnebaze<br />

daefuZnebina. man Camoayaliba evgenikuri moZraoba,<br />

romelic, evoluciuri Teoriis gamoyenebiT,<br />

adamianTa modgmis gaumjobesebas uWerda<br />

mxars da dadebiTad iyo ganwyobili biologiurad<br />

superioruli adamianebis gamravlebisa<br />

da inferioruli adamianebis mxridan STamomavlobaze<br />

uaris Tqmisadmi. galtoni werda: `arsebobs<br />

mosazreba, xSir SemTxvevaSi sakmaod<br />

usafuZvlo, inferioruli rasis TandaTanobiT<br />

gadaSendebis ideis gaumarTleblobis Sesaxeb~<br />

(Galton, 1883/1907, gv. 200).<br />

es sakamaTo mosazrebebi mogvianebiT im<br />

adamianebmac gamoTqves, romlebic Tvlidnen,<br />

rom inteleqtualuri (superioruli) rasa<br />

naklebad inteleqtualebis (inferiorebis) xarjze<br />

unda gamravldes. am ideebis damcvelTa Soris<br />

iyvnen amerikeli fsiqologebi godardi (Goddard)<br />

da termeni (Terman), romelTa Teoriebsac<br />

mogvianebiT ganvixilavT. aseve, visaubrebT<br />

nacisti diqtatoris, adolf hitleris Teoriis<br />

Sesaxebac. garda amisa, am TavSi vnaxavT, rom es<br />

elitaruli ideebi dResac aqtualuria.<br />

ser frensis galtonma safuZveli Cauyara<br />

inteleqtis Tanamedrove Sefasebas. axla ganvixiloT<br />

formaluri SefasebisaTvis damaxasia-<br />

Tebeli Taviseburebebi.<br />

formaluri Sefasebis<br />

ZiriTadi niSnebi<br />

formaluri Sefasebis procedura, romelic<br />

gulisxmobs individebis klasifikacias, an maT<br />

SerCevas, sam moTxovnas unda akmayofilebdes.<br />

Sefasebis instrumenti unda iyos (1) sando, (2)<br />

validuri da (3) standartizirebuli. Tu<br />

Sefasebis instrumenti am moTxovnebs ar akmayofilebs,<br />

maSin miRebuli Sedegebi sando ar<br />

iqneba. miuxedavad imisa, rom winamdebare Tavi<br />

inteleqtis Sefasebas Seexeba, formaluri<br />

Sefasebis qvemoT aRwerili procedura yvela<br />

saxis fsiqologiuri testirebis dros gamoi


yeneba. imisaTvis, rom am principebis farTo<br />

gamoyeneba gasagebi gaxdes, ganvixilavT magali-<br />

Tebs rogorc inteleqtis testirebidan, ise _<br />

fsiqologiuri Sefasebis sxva sferoebidan.<br />

sandooba<br />

sandooba gviCvenebs, esa Tu is Sefasebis<br />

instrumenti ramdenad iZleva sando monacemebs.<br />

Tu diliT abazanaSi samjer aiwonebiT da<br />

sasawori samjerve sxvadasxva Sedegs giCvenebT,<br />

ifiqrebT, rom is ar muSaobs. Tqven SegiZliaT<br />

TqvaT, rom is ar aris sando, vinaidan ver<br />

iRebT myar maCvenebels; Tu awonvebs Soris<br />

kargad danayrdebiT, maSin, bunebrivia, aRar<br />

geqnebaT molodini imisa, rom saswori erTsa<br />

da imave wonas aCvenebs. gazomvis meTodebi<br />

mxolod im SemTxvevaSi SeiZleba CaiTvalos<br />

sandod an arasandod, Tu ucvleli darCeba<br />

gasazomi sidide.<br />

testis sandoobis dasadgenad aucilebelia<br />

test-retestuli sandoobis gansazRvra. es aris<br />

korelacia zoma, romelic arsebobs erTsa da<br />

imave cdis pirze, erTi da igive testis sxvadasxva<br />

dros Catarebis Sedegad miRebul maCveneblebs<br />

Soris. sruliad sando testis korelaciis<br />

koeficientia +1.00, rac niSnavs imas, rom orive<br />

SemTxvevaSi erTnair maCveneblebs viRebT. Tu<br />

cdis pirebma pirveli testirebisas miiRes<br />

yvelaze maRali, an dabali qulebi, maSin igives<br />

miiReben meore testirebis Sedegadac. sruliad<br />

arasando testis maCveneblebs Soris korelaciis<br />

koeficienti 0.00-is tolia, rac niSnavs imas,<br />

rom aranairi urTierTkavSiri ar arsebobs<br />

pirveli da meore testirebis maCveneblebs<br />

Soris. aseT SemTxvevaSi, Tu cdis pirma<br />

pirvelad umaRlesi qulebi miiRo, meored<br />

SeiZleba sruliad gansxvavebuli Sedegi aCvenos.<br />

korelaciis koeficientis zrdasTan (idealur<br />

+1.00-Tan miaxloebasTan) erTad testis sandoobac<br />

izrdeba.<br />

sandoobis Sefasebis kidev ori gza arsebobs.<br />

pirveli, erTi da imave testis nacvlad cdis<br />

pirs testis urTierTSemcvlel, paralelur<br />

formebs aZleven. paraleluri formebis gamoyeneba<br />

amcirebs amocanebis damaxsovrebis gavlenis<br />

SesaZleblobasa da individis survils, Tanamimdevruli<br />

Candes erTi testidan meoreze gadasvlisas.<br />

sandoobis meore sazomi Sinagani SeTanxmebulobaa,<br />

romelic erTi da igive testis<br />

pasuxebis Sesabamisobas gulisxmobs. magaliTad,<br />

SegviZlia erTmaneTs SevadaroT luwi da kenti<br />

davalebebis Sesrulebis Sedegad miRebuli<br />

qulebi. sando testis TiToeuli nawilisaTvis<br />

erTnairi qulebi miiReba. am SemTxvevaSi SeiZleba<br />

iTqvas, rom testi Sinagani SeTanxmebulobis<br />

maRali doniT xasiTdeba, rac SuaSi gaxleCvis<br />

sandoobis meTodiT miiRweva.<br />

umetes SemTxvevaSi sando unda iyos ara<br />

marto TavisdaTavad sazomi instrumenti, aramed<br />

am instrumentis gamoyenebis meTodebic. davuSvaT,<br />

sandooba (Reliability) _ xarisxi, romelic uzrunvelyofs<br />

erTnair qulebs testis nebismier dros<br />

gamoyenebisas, instrumentis mier qulebis stabilurobas<br />

an konsistenturobas.<br />

test-retestuli sandooba (Test-retest reliability) _<br />

erTi da igive cdis pirze erTi da igive testis<br />

sxvadasxva dros Catarebis Sedegad miRebul<br />

qulebs Soris arsebuli korelaciis sazomi.<br />

paraleluri formebi (Parallel forms) _ testis<br />

sxvadasxva versiis gamoyeneba testis sandoobis<br />

Sesafaseblad; formebis Secvla amcirebs<br />

pirdapiri gamoyenebis, damaxsovrebis efeqts<br />

an individis survils, gamoavlinos konsistenturoba<br />

erTi da igive amocanis mimarT.<br />

Sinagani SeTanxmebuloba (Internal consistency) _<br />

sandoobis sazomi. testis sxvadasxva nawilebis,<br />

rogoricaa kenti da luwi punqtebi, SesrulebaSi<br />

miRebuli qulebis msgavsebis xarisxi.<br />

SuaSi gaxleCvis sandooba (Split-half consistency)<br />

_ testis ekvivalenturi naxevrebis SesrulebaSi<br />

miRebuli qulebis Sedareba.<br />

ra aris Sefaseba<br />

363


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

364<br />

mkvlevrebs saklaso oTaxSi bavSvebis dakvirveba<br />

surdaT maTi agresiuli TamaSis donis Sesafaseblad.<br />

amisaTvis maT SeiZleba SeeqmnaT<br />

kodirebuli sqema, romelic saTanado gansxvavebis<br />

dadgenis saSualebas miscemda. es sqema<br />

maSin iqneboda sando, Tu igive bavSvebze sxvebi<br />

awarmoebdnen dakvirvebas da igive Sefasebas<br />

miscemdnen. swored amitom aucilebelia im<br />

adamianebis momzadeba, romelTac SemdgomSi<br />

fsiqologiuri Sefasebis ganxorcieleba mouwevT.<br />

isini aucileblad unda flobdnen saTanado<br />

formiT gansxvavebis dadgenis sistemebis<br />

gamoyenebis unarebs.<br />

validoba<br />

testis validoba aris is, Tu ra xarisxiT<br />

zomavs testi imas, risi gazomvac surs eqsperts.<br />

inteleqtis validuri testi zomavs am maxasiaTebels<br />

da Sesrulebis winaswarmetyvelebis<br />

saSualebas iZleva im situaciebSi, romelSic<br />

mniSvnelovan rols inteleqti asrulebs. kreatulobis<br />

validuri sazomiT miRebuli qulebi<br />

realur kreatulobas gviCvenebs da ara xatvis<br />

unars an guneba-ganwyobilebas. zogadad, vali-<br />

validoba (Validity) – gviCvenebs, Tu ramdenad<br />

zomavs testi imas, ris gasazomadac iyo miwodebuli.<br />

TvalsaCino validoba (Face validity) _ xarisxi,<br />

Tu ramdenad aris testis amocanebi uSualod<br />

dakavSirebuli gasazom cvladTan<br />

validoba kriteriumis mixedviT (Criterion valigity)<br />

_ xarisxi, Tu ramdenad Seesabameba gansazRvruli<br />

kriteriumis mixedviT miRebuli testis<br />

Sedegebi Sesafasebeli maxasiaTeblis zogierT<br />

sxva kriteriums.<br />

doba asaxavs testis mier im qcevebisa Tu<br />

Sedegebis zusti prognozirebis SesaZleblobas,<br />

romelic dakavSirebulia testis mizanTan, an<br />

mis formasTan. arsebobs validobis sami Ziri-<br />

Tadi tipi: TvalsaCino validoba, validoba<br />

kriteriumis mixedviT da konstruqtuli validoba.<br />

validobis pirveli tipi testis Sinaarss<br />

eyrdnoba. Tu testis amocanebi uSualod ukav-<br />

Sirdeba interesis sagans, maSin tests gaaCnia<br />

TvalsaCino validoba. aseT testebSi Zalian<br />

pirdapir da martivad aris mocemuli is kiTxvebi,<br />

romlebic maT Semqmnelebs ainteresebdaT.<br />

magaliTad, ramdenad aRelvebuli xarT? xarT<br />

Tu ara kreatuli? adamianisgan, romelic<br />

testirebaSi monawileobs, elian, rom is Zalze<br />

zustad da patiosnad upasuxebs testSi dasmul<br />

SekiTxvebs. samwuxarod, TvalsaCino validoba<br />

xSirad ar aris sakmarisi zusti gazomvisTvis.<br />

pirveli rigSi, adamianebi SeiZleba arazustad<br />

aRiqvamdnen sakuTar Tavs, an SeiZleba ar icodnen,<br />

sxvebTan Sedarebisas rogor Seafason sakuTari<br />

Tavi. meore, rodesac testi sakmaod zustad<br />

zomavs ama Tu im maxasiaTebels, is Semsruleblebs<br />

maTTvis sasurveli STabeWdilebis<br />

moxdenis saSualebas aZlevs. ganvixiloT<br />

fsiqikuri problemebis mqone hospitalizirebuli<br />

pacientebis klasikuri SemTxveva, romel-<br />

Tac ar surdaT klinikis nacnobi, mowesrigebuli<br />

garemodan wasvla.<br />

saidan<br />

viciT<br />

pacientebi manipulireben<br />

fsiqiatrebis SefasebebiT<br />

fsiqiatriuli klinikis personali<br />

SizofreniiT didi xnis ganmavlobaSi<br />

daavadebul pacientebs ekiTxeboda,<br />

ramdenad mZime iyo maTi mdgomareoba.<br />

rodesac maT ekiTxebodnen, iyvnen Tu ara<br />

isini imdenad kargad, rom saerTo palataSi<br />

gadaeyvanaT, pacientebi, ZiriTadad,<br />

dadebiT Sefasebas iZleodnen. Tumca,<br />

rodesac interviu stacionaridan<br />

gawerisTvis mzaobis Sefasebas isaxavda<br />

miznad, maSin maTi pasuxi uaryofiTi iyo,


vinaidan maT ar surdaT wasvla. im<br />

fsiqiatrebma, romlebic pacientebis<br />

intervius Sedegebs ajamebdnen, araferi<br />

icodnen intervius miznis eqsperimentuli<br />

variaciis Sesaxeb, amitom im pacientebis<br />

mdgomareobas ufro mZimed afasebdnen,<br />

romlebic ufro negatiur Sefasebas<br />

iZleodnen da amiT maT stacionaridan<br />

gaSvebaze uars ambobdnen. amrigad,<br />

pacientebma Sefasebis sasurveli Sedegi<br />

miiRes. fsiqiatrebis Sefasebaze SeiZleba<br />

im mosazrebamac imoqmeda, rom, Tu vinmes<br />

fsiqiatriul klinikaSi surda darCena,<br />

maSin misi mdgomareoba mZime unda yofiliyo<br />

(Braginsky & Braginsky,1967).<br />

am magaliTidan Cans, rom testis Semqmnelebi<br />

ar unda daeyrdnon mxolod TvalsaCino validobis<br />

mqone sazoms. axla ganvixiloT validobis<br />

sxva tipebi, romlebic SesaZlebels xdian<br />

zogierTi SezRudvis daZlevas.<br />

testis kriteriumis mixedviT validobis<br />

(cnobilia, aseve, rogorc prognostuli validoba)<br />

misaRwevad fsiqologebi erTmaneTs<br />

adareben cdis pirebis mier erT testSi miRebul<br />

qulebsa da sxva (imave parametrTan dakav-<br />

Sirebuli) standartis an kriteriumis mixedviT<br />

miRebul qulebs. magaliTad, Tu testis<br />

mizania kolejSi warmatebulobis prognozireba,<br />

maSin kolejis miRebuli niSnebi Sesabamisi<br />

kriteriumi iqneba. Tu testis qulebi korelirebs<br />

kolejis niSnebTan, maSin testi validuria<br />

kriteriumis mixedviT. testis avtorebis<br />

ZiriTadi amocana Sesabamisi gazomvadi kriteriumis<br />

povnaa. Tu erTxel ukve naCvenebia Sefasebis<br />

instrumentis kriteriumis mixedviT<br />

validoba, maSin mkvlevrebi sandod miiCneven<br />

mas da kidev gamoiyeneben Semdgomi prognozirebisaTvis.<br />

swored am logikiT iTxovs kolejis<br />

mimRebi komisia SAT-is qulebs. warsulSi SATis<br />

qulebi dadebiTad korelirebda kolejSi<br />

swavlis zogierT aspeqtTan, amitom administracias<br />

maTze dayrdnobiT kolejSi Tqveni<br />

momavali karieris prognozireba SeeZlo.<br />

pirobebi, romelSic testi validuria, Sei-<br />

Zleba Zalze specifikuri iyos, amitom yovelTvis<br />

saWiroa testis mimarT daisvas kiTxva: `risTvis<br />

aris is mowodebuli, risTvisaa validuri?~ Tu<br />

gvecodineba, kidev romel kriteriumebTan korelirebs<br />

an ar korelirebs mocemuli testi,<br />

maSin raime axlis danaxvas SevZlebT kriteriumebSi,<br />

maTi agebis koncefciebsa Tu adamianis<br />

qcevis sirTuleSi. vTqvaT, qmniT tests samedicino<br />

fakultetis studentebis stresTan gamklavebis<br />

unaris gasazomad; Semdeg aRmoaCenT,<br />

rom am testSi miRebuli qulebi korelirebs<br />

studentebis mier mecadineobis procesSi warmoqmnili<br />

stresuli situaciebis daZlevis unarTan.<br />

amasTan, varaudobdiT, rom testi, aseve,<br />

korelaciaSi iqneba im stresuli situaciebis<br />

daZlevis unarTan, romelTa gadalaxvac uwevT<br />

studentebs gadaudebeli samedicino daxmarebis<br />

samsaxurSi muSaobisas, Tumca es varaudi ar<br />

dagidasturdaT. vinaidan nawilobriv ganisazRvra<br />

testis validoba, raRac axalic SeityveT<br />

Tqven testis Sesaxeb: (a) ra pirobebSia is validuri<br />

da (b) misi agebis koncefciis Sesaxeb _<br />

sxvadasxva kategoriis stresors gansxvavebul<br />

Sedegebamde mivyavarT. amis Semdeg testis koreqtirebas<br />

akeTebT ise, rom masSi iTvaliswinebT<br />

gadaudebeli samedicino daxmarebis samsaxur-<br />

Si muSaobisTvis specifikur stresorebs.<br />

dafiqrdiT im kavSiris Sesaxeb, romelic<br />

sandoobasa da validobas Soris arsebobs. sandooba<br />

izomeba imiT, Tu ramdenad korelirebs<br />

testi sakuTar TavTan (sxvadasxva dros gamoyenebisas),<br />

xolo validoba _ imiT, Tu ra xarisxiT<br />

korelirebs testi raime garegan faqtorTan<br />

(sxva testi, qceviTi kriteriumi an eqspertis<br />

Sefaseba). Cveulebriv, Tu testi ar aris sando,<br />

is arc validuria, radgan Tu testi ver<br />

winaswarmetyvelebs sakuTari Tavis Sesaxeb, is<br />

ver iwinaswarmetyvelebs verafers sxvas. magali-<br />

Tad, Tu Tqven klasSi erT dRes agresiulobis<br />

testi Catarda da miRebuli qulebi ar aRmoCnda<br />

korelaciaSi meore dRes Catarebuli paraleluri<br />

formis qulebTan (arasandoobis magali-<br />

Ti), naklebad savaraudoa, rom romelime dRes<br />

miRebuli Sedegebis mixedviT iTqvas, Tu romeli<br />

studenti Cxubobda an kamaTobda yvelaze<br />

xSirad gasul kviras. bolos da bolos am ori<br />

testis qulebze dayrdnobiT erTnair winaswarmetyvelebasac<br />

ki ver gavakeTebdiT! meores mxriv,<br />

savsebiT SesaZlebelia, rom testi iyos sando,<br />

magram _ aravaliduri. magaliTad, Tu inteleqtis<br />

sazomad mozrdili adamianis simaRlis<br />

gamoyenebas gadavwyvetT, albaT, iolad mixvdeb-<br />

ra aris Sefaseba<br />

365


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

366<br />

iT, ratom SeiZleba, rom es sazomi iyos sando,<br />

magram aravaliduri.<br />

normebi da standartizacia<br />

amrigad, gvaqvs sando da validuri testi,<br />

magram sxvadasxva testis Sedegebis interpretaciisaTvis<br />

isev gvWirdeba normebi. magaliTad,<br />

depresiulobis xarisxis gamovlenisTvis mowodebul<br />

testSi 18 qula miiReT. rogorc fiqrobT,<br />

ras niSnavs es? ramdenad depresiuli xarT _<br />

msubuqad, saSualod Tu saerTod ar xarT<br />

depresiuli? miRebuli Sedegis mniSvnelobis<br />

gasagebad, is sxva studentebis tipur qulebs,<br />

anu statistikur normebs unda Sedardes. testis<br />

normebi saWiroa imisaTvis, rom gaigoT,<br />

Cveulebriv, ra diapazonSi nawildeba Tqveni<br />

asakisa da sqesis studentebis mier miRebuli<br />

qulebi da rogoria maTi gasaSualoebuli qula.<br />

es Seqmnis konteqts, romelSic SesaZlebeli<br />

normebi (Norms) _ standartizirebulia individebis<br />

didi jgufebis gazomvis safuZvelze.<br />

normebi saWiroa imisaTvis, rom SevadaroT<br />

individisa da ama Tu im gansazRvruli jgufis<br />

normebi.<br />

standartizacia (Stanradtization) – testirebis<br />

erTnairi procedurebis nakrebi TiToeuli cdis<br />

pirisaTvis, iqneba es interviu, eqsperimenti<br />

Tu monacemebis registracia.<br />

iqneba Tqveni depresiulobis xarisxis interpretireba.<br />

Tu Tqven unarebis testi gagikeTebiaT, testis<br />

normebsac naxavdiT. testis normebi<br />

giCvenebT, Tu ramdenad Seesabameba Tqveni qulebi<br />

sxvebis qulebs da gexmarebaT imis dadgenaSi,<br />

Tu ramdenad axlosaa Tqveni Sedegi normatiuli<br />

populaciis SedegTan. individis qulebis<br />

interpretaciisaTvis yvelaze gamosadegia<br />

jgufis normebis codna, rodesac Sesadarebeli<br />

jgufi testirebuli individebis iseTi ZiriTadi<br />

TvisebebiT xasiaTdeba, rogoricaa: asaki,<br />

socialuri klasi, kultura da gamocdileba.<br />

imisaTvis, rom normebs azri hqondes, saWiroa,<br />

rom erTi da igive testi yvela cdis pirma<br />

erTnair, standartizirebul pirobebSi Seasrulos.<br />

standartizacia aris testirebis<br />

meTodikis erTnairad, erTnair pirobebSi<br />

gamoyeneba yvela cdis piris mimarT. standartizaciis<br />

aucilebloba Zalze TvalsaCinoa,<br />

magram praqtikaSi misi dacva yovelTvis ar<br />

xerxdeba. zogs meti dro eZleva, zogs _ ufro<br />

naTeli da detaluri instruqcia; zogs aqvs<br />

SekiTxvis dasmis ufleba anda metad motivirebulebi<br />

arian davalebis ukeT SesrulebisTvis.<br />

ganvixiloT erT-erTi Cvenganis gamocdileba:<br />

ielis universitetis magistraturaSi<br />

swavlisas saSualo skolis moswavleebSi<br />

gamocdebTan dakavSirebuli SfoTvis donis<br />

gasazomad skalas viyenebdi. testirebis<br />

dawyebamde erT-erTma maswavlebelma Tavis<br />

moswavleebs uTxra: `Tqven es mSvenieri<br />

mamakaci axal TamaSs geTamaSebaT, romelic<br />

kiTxvebis dasmas gulisxmobs. es TamaSi<br />

Cven gagvamxiarulebs~. meore maswavlebelma<br />

ki Tavis moswavleebs ase mimarTa: `ielis<br />

universitetidan mosuli es fsiqologi<br />

apirebs testis Catarebas im mizniT, rom<br />

gaigos, Tu ras fiqrobT. imedi maqvs, kargad<br />

SeasrulebT da aCvenebT, Tu ramdenad<br />

kargia Cveni klasi~ (Zimbardo, personal communication,<br />

1958).<br />

SeZlebdiT am ori klasis bavSvebis qulebis<br />

pirdapir Sedarebas, romelic erTi testiT iqna<br />

miRebuli? am kiTxvaze pasuxi uaryofiTia, vinaidan<br />

testi ar gamoiyenes standartizirebuli<br />

formiT. am SemTxvevaSi meore klasis bavSvebis


qulebi gamocdebTan dakavSirebuli SfoTvis<br />

testSi ufro maRali iyo (albaT, es sruliad<br />

ar gikvirT). rodesac Sefasebis procedurebSi<br />

naTlad ar aris mocemuli miTiTebebi testis<br />

Catarebisa da miRebuli qulebis daTvlis gza,<br />

maSin gaZneldeba testis Sedegebis mniSvnelobebis<br />

interpretacia an imaze saubari, Tu ra<br />

mimarTebaSia es Sedegebi nebismier normatiuli<br />

SedegebTan.<br />

axla ganvixileT zogierTi im sakiTxTagani,<br />

romelic aRelvebT mkvlevrebs, rodesac isini<br />

qmnian tests da cdiloben gansazRvron sinamdvileSi<br />

zomavs Tu ara testi imas, risi gazomvac<br />

surT. isini darwmunebulebi unda iyvnen<br />

testis sandoobasa da validobaSi; MmaT, aseve,<br />

unda daadginon testirebis standartuli<br />

pirobebi, mxolod amis Sedegad miRebul normebs<br />

aqvs azri. nebismieri testis qulebi unda<br />

Sefasdes sandoobisa da validobis terminebiT.<br />

aseve, unda Sefasdes Sesrulebis normebi da<br />

standartizaciis pirobebi, romelSic testi<br />

Catarda.<br />

Aaxla mzad varT, rom davubrundeT inteleqtis<br />

gazomvas.<br />

Sejameba<br />

fsiqologiuri Sefaseba fokusirebulia individualur<br />

gansxvavebebze, aseve, imis Seswavlaze,<br />

Tu riTi gansxvavdeba an hgavs erTi individi<br />

sxvebs. Sefasebis formebi antikur CineTSi<br />

Seiqmna. dasavlur samyaroSi pirvelad frensis<br />

galtonma Seqmna da gamoiyena Teoria inteleqtis<br />

testirebis Sesaxeb. samwuxarod, masve ekuTvnis<br />

miTi biologiurad `saukeTeso~ (superioruli)<br />

da `uaresi~ (inferioruli) adamianebis Sesaxeb.<br />

testebi gamoyenebadia, Tu: (a) isini validuria,<br />

anu sxvadasxva dros am testis Sesrulebisas<br />

erTi da igive adamiani erTsa da imave qulebs<br />

iRebs da (b) iZleva sando, zust informacias<br />

im konstruqtis Sesaxeb, ris gasazomadac Seiqmna.<br />

aseve, mniSvnelovania, rom testis Catarebis<br />

procedura iyos standartizirebuli da mi-<br />

Rebuli qulebi Sedardes Sesabamisi populaciis<br />

normas.<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

ramdenad gonieri xarT Tqven an Tqveni<br />

megobrebi? am kiTxvaze pasuxis gacema inteleqtis<br />

gansazRvriT unda daiwyoT. es advili amocana<br />

ar aris, magram inteleqtis mkvlevarTa 52-kaciani<br />

jgufi mainc SeTanxmda aseT zogad gansazRvrebaze:<br />

`inteleqti aris Zalze zogadi gonebrivi<br />

SesaZlebloba, romelic, sxva komponentebTan<br />

erTad, moicavs logikuri msjelobis, dagegmvis,<br />

problemaTa gadaWris, abstraqtuli azrovnebis,<br />

rTuli ideebis wvdomis, swrafad daswavlisa<br />

da gamocdilebis miRebis unars~ (Gottfredson,1997a,<br />

gv.13). SesaZleblobebis am farTo speqtrs Tu<br />

gaviTvaliswinebT, maSinve naTeli gaxdeba, ratom<br />

aris inteleqtis gazomva kamaTis sagani. is, Tu<br />

rogor axdenen Teoretikosebi inteleqtis da<br />

umaRlesi fsiqikuri funqciebis konceptualizebas,<br />

mniSvnelovnad gansazRvravs im xerxs,<br />

riTac isini mis gazomvas cdiloben (Sternberg,<br />

1994). zogierT fsiqologs miaCnia, rom adamianis<br />

inteleqti SeiZleba raodenobrivad ganisazRvros<br />

da dayvanil iqnes erT garkveul qulaze;<br />

sxvebi amtkiceben, rom inteleqti mravali<br />

komponentisgan Sedgeba, romelic cal-calke<br />

unda gaizomos; arian iseTebic, romlebic<br />

amboben, rom sinamdvileSi arsebobs inteleqtis<br />

ramdenime gansxvavebuli saxe, rac gamocdilebis<br />

sxvadasxva sferos Seesabameba.<br />

am qveTavSi aRvwerT, Tu rogor ukavSirdeba<br />

inteleqtis testebi inteleqtis sxvadasxva<br />

koncefciebs. daviwyoT istoriuli konteqstis<br />

ganxilviT, romelSic aRmocenda inteleqtisadmi<br />

da misi gazomvisadmi interesi.<br />

inteleqtis testebis<br />

istoriuli safuZvlebi<br />

1905 wels gamoqveynda inteleqtis sakvlevi<br />

pirveli qmediTi testi. alfred bine (Alfred<br />

Binet) gamoexmaura safrangeTis saxalxo ganaTlebis<br />

ministris mowodebas, SeeqmnaT ufro efeq-<br />

inteleqti (Intelligence) _ gamocdilebidan sargeblis<br />

miRebisa da garemos Sesaxeb mocemuli<br />

informaciis farglebis garRvevis zogadi<br />

unari.<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

367


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

368<br />

turi saswavlo meTodebi ganviTarebaSi Seferxebebis<br />

mqone bavSvebisaTvis. bine da misi kolega<br />

Teofil simoni (Theophil Simon) fiqrobdnen, rom<br />

saswavlo programis Sesadgenad aucilebeli<br />

iyo bavSvebis inteleqtualuri unaris gazomva.<br />

man scada inteleqtis obieqturi testis<br />

SemuSaveba, romelsac gamoiyenebdnen ganviTarebaSi<br />

Seferxebebis mqone bavSvebis klasificirebisaTvis<br />

da normaluri moswavleebisgan<br />

maT gamosarCevad. igi imedovnebda, rom amgvari<br />

testis arseboba saSualebas miscemda skolas,<br />

naklebad dayrdnoboda maswavlebelTa mier<br />

moswavleTa sakmaod subieqtur da xSirad<br />

tendenciur Sefasebebs.<br />

inteleqtualuri aqtivobis raodenobrivi<br />

maCveneblis gamosaTvlelad anu gasazomad binem<br />

Seadgina asakze orientirebuli amocanebi, anu<br />

testuri davalebebi, romelTa mixedviTac<br />

SesaZlebeli iqneboda didi raodenobiT<br />

bavSvebis pasuxebs urTierTSedareba. testSi<br />

Sesatani davalebebis SerCeva ise xdeboda, rom<br />

SesaZlebeli yofiliyo TiToeul maTganze gacemuli<br />

pasuxis obieqturad sworad an arasworad<br />

miCneva; davalebebi Sinaarsobrivi TvalsazrisiT<br />

mravalferovani da bavSvebis saarsebo pirobebis<br />

Taviseburebebis gavlenisgan maqsimalurad<br />

Tavisufali unda yofiliyo da davalebis<br />

Sesrulebisas unda Sefasebuliyo ara masalis<br />

meqanikuri daxsomebis, aramed _ msjelobisa da<br />

daskvnebis gakeTebis unari (Binet, 1911).<br />

testireba sxvadasxva asakis bavSvebs CautardaT<br />

da dadginda TiToeuli asakis normalurad<br />

ganviTarebuli bavSvebisTvis tipuri saSualo<br />

qula. Semdeg TiToeuli konkretuli bavSvis<br />

Sesruleba Seadares am asakis sxva bavSvebis<br />

saSualo maCvenebels. testis Sedegebi gamoisaxa<br />

saSualo asakis terminebiT, sadac normalurad<br />

ganviTarebuli bavSvebi konkretul qulas<br />

iRebdnen. am sazoms gonebrivi asaki ewoda.<br />

magaliTad, rodesac bavSvis mier miRebuli qula<br />

utoldeba xuTi wlis bavSvTa jgufis saSualo<br />

gonebrivi asaki (Mental age) _ bines inteleqtis<br />

sazomis mixedviT aris asaki, romelSic bavSvis<br />

inteleqtualuri aqtioba im saSualo asakiT<br />

gamoixateba, romelSic normaluri ganviTarebis<br />

bavSvebi gansazRvrul qulas iReben.<br />

qronologiuri asaki (Chronological age) _ individis<br />

dabadebidan gasuli Tveebisa da wlebis<br />

raodenoba.<br />

qulas, am bavSvis gonebrivi asaki iqneba 5,<br />

ganurCevlad imisa, Tu rogoria misi qronologiuri<br />

asaki, anu dabadebidan gasuli wlebis<br />

raodenoba.<br />

bines midgoma oTxi mniSvnelovani niSan-<br />

TvisebiT xasiaTdeba. pirveli, man am testis<br />

qulebi gaiazra, rogorc inteleqtis mimdinare<br />

ganviTarebulobis Sefaseba da ara rogorc<br />

Sinagani inteleqtis sazomi; meore, mas testis<br />

qulebis im bavSvebis gamosavlenad gamoyeneba<br />

surda, romlebic specialur daxmarebas saWiroeben<br />

da ara maTi stigmatizaciisTvis.; mesame,<br />

igi xazs usvamda, rom varjiSsa da ganviTarebis<br />

pirobebs SeuZlia inteleqtze zemoqmedeba da<br />

ganviTarebaSi Seferxebebis mqone bavSvebis<br />

inteleqtis im sferoebis dadgenas cdilobda,<br />

romlebSic specialuri ganaTlebis daxmarebiT<br />

gaumjobesdeboda am bavSvebis SesaZleblobebi.<br />

dabolos, man testi empiriulad aago _ Seagrova<br />

monacemebi, rom enaxa ramdenad validuri iyo<br />

Seqmnili testi da ar ucdia misi dakavSireba<br />

inteleqtis romelime konkretul TeoriasTan.<br />

inteleqtis testis SemuSavebaSi bines warmatebam<br />

didi gavlena moaxdina SeerTebul<br />

StatebSi, sadac istoriuli movlenebisa da<br />

socialur-politikuri Zalebis unikalurma kombinaciam<br />

ganapiroba interesi gonebrivi unarebis<br />

gazomvisadmi. XX saukunis dasawyisisaTvis<br />

SeerTebul StatebSi sicocxle Cqefda da<br />

duRda. globaluri ekonomikuri, socialuri<br />

da politikuri viTarebebis gamo qveyanaSi<br />

milionobiT emigranti Sedioda. sayovelTao<br />

ganaTlebis axalma kanonma skolebi moswavleebiT<br />

aavso. emigranti mozrdilebisa da skolis<br />

moswavleebis identificirebis, dokumentirebisa<br />

da klasificirebisTvis saWiro iyo Sefasebis<br />

meTodikebi (Chapman,1988). pirveli msoflio omis<br />

dawyebis Semdeg milionobiT moxalise gaemarTa<br />

gamwvevi punqtebisaken. rekrutirebis samsaxuris<br />

TanamSromlebs uamravi msurvelidan unda<br />

amoerCiaT isini, vinc swrafad SeZlebda axali<br />

masalis aTvisebas da vinc specialuri sameTauro<br />

kursebis gavlis Semdeg warmatebiT gaarTmevda<br />

Tavs meTauris samuSaos. amisaTvis inteleqtualuri<br />

unarebis axali, araverbaluri, jgufuri<br />

testebi 1.7 milionze met axalwveulTan gamoiyenes.<br />

gamoCenil fsiqologTa jgufi, romelSic<br />

Sediodnen luis termeni (Lewis Terman), eduard<br />

Torndaiki (Edward Thorndik) da robert ierksi


×<br />

(Robert Yerkis), gamoexmaurnen omis wlebis sagangebo<br />

viTarebas da es testebi sul raRac erT<br />

TveSi Seqmnes (Lennon,1985).<br />

am farTomasStabiani testirebis programis<br />

Sedegad amerikis sazogadoebisaTvis misaRebi<br />

gaxda azri, rom inteleqtis testebs SeuZliaT<br />

adamianTa diferencireba liderobis unarisa<br />

da sxva socialurad mniSvnelovani maxasiaTeblebis<br />

mixedviT, ramac xeli Seuwyo maT farTo<br />

gamoyenebas skolebsa da sawarmoebSi. Sefaseba<br />

ganixileboda, rogorc qaotur sazogadoebaSi<br />

wesrigis Setanis saSualeba. aseve, es iyo sakmaod<br />

iafi, demokratiuli xerxi im adamianTa gamodiferencirebisa,<br />

visac ganaTlebidan da samxedro<br />

meTaurTa treningidan garkveuli codnis miReba<br />

SeeZlo. inteleqtis farTomasStabiani testirebis<br />

gamoyenebis gasaioleblad mkvlevrebi<br />

Zalas ar iSurebdnen da farTo gamoyenebis<br />

mqone testur procedurebs qmnidnen.<br />

IQ testebi<br />

miuxedavad imisa, rom binem inteleqtis standartizebuli<br />

gazomva safrangeTSi daiwyo, sul<br />

male am saqmeSi wamyvani poziciebi aSS-is<br />

fsiqologebma daikaves. maT SeimuSaves, agreTve,<br />

IQ, anu inteleqtis koeficienti. IQ inteleqtis<br />

ricxobrivi, standartizebuli sazomia. amJamad<br />

farTod gamoiyeneba individualuri gamoyenebisTvis<br />

mowodebuli IQ-testis ori jgufi:<br />

stenford-binesa (Stanford-Binet) da veqsleris<br />

skalebi (Wechsler).<br />

stenford-bines inteleqtis skala<br />

luis termenma (Lewis Terman), stenfordis<br />

universitetis sajaro skolis yofilma administratorma,<br />

Rirseulad daafasa inteleqtis<br />

gazomvis bineseuli meTodis mniSvneloba.<br />

aTasobiT bavSvisaTvis am testis miwodebiT<br />

man moaxdina bines testis adaptireba aSS-is<br />

skolis moswavleebisaTvis, standartizeba gaukeTa<br />

testis gamoyenebas da SeimuSava asakobrivi<br />

normebi. 1916 wels man gamoaqveyna bines testis<br />

stenfordiseuli revizirebuli varianti,<br />

romelic, Cveulebriv, moixsenieba, rogorc stenford-bines<br />

inteleqtis skala (Terman, 1916).<br />

am axali testiT termenma safuZveli moamzada<br />

iseTi cnebisTvis, rogoricaa inteleqtis<br />

koeficienti, anu IQ (termini, romelic 1914<br />

wels Sternma Semoitana). IQ aris gonebrivi<br />

asakis Sefardeba qronologiur asakTan, gamravlebuli<br />

100-ze:<br />

IQ = gonebrivi asaki ÷ qronologiuri<br />

asaki 100<br />

bavSvs, romlis qronologiuri asaki 8 welia<br />

da romlis testis qulebma aCvena gonebrivi<br />

asaki 10 weli, IQ 125 (10:8×100=125) eqneba, xolo<br />

igive qronologiuri asakis bavSvs, romelmac<br />

testi 6 wlis bavSvis doneze Seasrula, IQ 75<br />

(6:8×100=75) eqneba; individebs, romlebmac<br />

Seasrules Tavisi asakisaTvis Sesabamisi<br />

gonebrivi testi, IQ 100 eqnebaT. amrigad, 100<br />

qula saSualo IQ-ad iqna miCneuli.Q<br />

stenford-bines axali testi male gadaiqca<br />

klinikuri fsiqologiis, fsiqoTerapiis da<br />

saswavlo konsultirebis standartul instrumentad.<br />

es testi Seicavs mTel rig subtestebs,<br />

romelic konkretul gonebriv asakzea morgebuli<br />

da romelTac mcire reviziaTa CautardaT<br />

1937, 1960 da 1972 wlebSi, raTa<br />

miRweuliyo sami mizani: _ (1) mcirewlovani<br />

bavSvebisa da Zalze gonieri zrdasrulebis IQis<br />

gasazomad gafarToebuliyo testis diapazoni;<br />

(2) ganaxlebuliyo leqsikuri maragis punqtebi,<br />

romelTa sirTule sazogadoebaSi momxdar<br />

cvlilebaTa kvaldakval icvleba; (3) ganaxlebuliyo<br />

normebisa da asakis Sesabamisi saSualo<br />

qulebi (Terman&Merril,1937,1960,1972.). stenfordbines<br />

testis ukanaskneli, me-4 gamocema (Torndike<br />

et al.,1986) testis validobis gaumjobesebis mizans<br />

emsaxureba, romelTac uzrunvelyofs IQ-s zust<br />

gazomvas rogorc Sesrulebis normaluri rangis<br />

mqone individebisaTvis, ise, `fsiqikuri funqcionirebis<br />

problemebis mqone~, an niWieri individebisaTvis<br />

(Laurent et al.,1992).<br />

miaqcieT yuradReba, rom IQ qulebi ukve aRar<br />

miiReba gonebrivi asakis qronologiur asakze<br />

gayofiT. Tu tests dRes CaitarebT, Tqveni qulebi<br />

inteleqtis koeficienti (IQ) (Intelligence quotient)<br />

_ indeqsi, romelic miRebulia inteleqtis<br />

standartizebuli testebidan; pirvelad IQ<br />

gamoiTvleboda individis gonebrivi asakis<br />

qronologiur asakze gayofiT da Semdeg 100-ze<br />

gamravlebiT; amJamad pirdapir gamoiTvleba,<br />

rogorc IQ testis qula.<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

369


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

370<br />

Sejamdeba da pirdapir moxdeba maTi Sedareba<br />

Tqveni asakis sxva adamianTa qulebTan. 100-is<br />

toli IQ aris `saSualo~ da gviCvenebs, rom<br />

Tqveni asakis adamianTa 50% ufro dabal qulebs<br />

agrovebs (ix. sur. 10.1). 90-sa da 110-s Soris<br />

moTavsebuli qulebi `normaa~, xolo maTze meti<br />

(120 da zemoT) _ `umaRlesi~. rodesac 18 wlamde<br />

asakis individebi agroveben validur IQ qulebs<br />

70-dan 75-mde, an ufro qvemoT, isini gonebrivi<br />

CamorCenilobis erT-erT kriteriums Seesabamebian,<br />

magram, rogorc 10.1 cxrilSia naCvenebi,<br />

gonebrivad CamorCenilebad rom CaiTvalon,<br />

individebma cxovrebiseul amocanebTan dakavSirebuli<br />

adaptaciuri Cvevebis SeZenis SezRuduli<br />

unaric unda gamoavlinon (American Association<br />

on Mental Retardation AAMR,1992). adreul<br />

wlebSi IQ qulebi msubuqi, zomieri, Zlieri da<br />

Rrma gonebrivi CamorCenilobis klasificirebisaTvis<br />

gamoiyeneboda (ix. sur. 10.1.), magram,<br />

adaptaciur Cvevebze Tanamedrove Sexedulebam<br />

eqspertebs am terminologiis uaryofa ukarnaxa<br />

iseTi ufro zusti aRwerebis sasargeblod,<br />

rogoricaa `gonebrivi CamorCenilobis mqone<br />

pirovneba, romelic eqstensiur mxardaWeras<br />

saWiroebs socialuri unarebisa da sakuTari<br />

gonebrivi CamorCeniloba (Mental retardation) _<br />

rodesac individebis IQ qulebi meryeobs 70-<br />

75-mde intervalSi an masze naklebia, aseve,<br />

rodesac SezRudulia cxovrebiseuli amocanebis<br />

gadasaWreli adaptaciuri Cvevebis SemuSavebis<br />

unari.<br />

Tavis marTvis sferoebSi~, an `gonebrivi CamorCenilobis<br />

mqone pirovneba, romelic komunikaciasa<br />

da socialur CvevebSi mcire mxardaWeras<br />

saWiroebs~ (American Association on Mental Retardation<br />

AAMR,1992. gv.34).<br />

veqsleris inteleqtis skala<br />

david veqsleri (David Wechsler), romelic niu<br />

iorkis belviu hospitalSi muSaobda, Tvlida,<br />

rom mozrdilTa inteleqtis gazomvis procedura<br />

naklebad unda yofiliyo verbalur debulebebze<br />

damokidebuli. 1939 wels man gamoaqveyna veqslerbelvius<br />

inteleqtis skala, romelSic verbaluri<br />

subtestebi kombinirebuli iyo araverbalur,<br />

anu praqtikuli Sesrulebis subtestebTan.<br />

amrigad, mTliani IQ qulebis garda, adamianebs<br />

damatebiT miecaT maTi verbaluri da araverbaluri<br />

IQ-is damoukidebeli Sefasebebi. 1955 wels,<br />

mcireodeni cvlilebebis Semdeg, tests Seecvala<br />

saxelwodeba da `veqsleris inteleqtis skala<br />

mozrdilTaTvis~ _ WAIS ewoda, xolo dResdReobiT<br />

misi gadasinjuli versia cnobilia, rogorc<br />

_ WAIS-R (Wechsler, 1981).<br />

WAIS-R-Si eqvsi verbaluri subtestia: informirebuloba,<br />

leqsikuri maragi, gageba, ariTmetikuli<br />

unarebi, msgavsebebi (gansazRvra, Tu ratom<br />

aris ori sagani msgavsi) da ricxvebis rigi<br />

(eqsperimentatoris mier warmoTqmul ricxvTa<br />

seriis gameoreba). es testebi aris rogorc<br />

werilobiTi, ise _ zepiri. praqtikuli Sesru


cxrili 10.1<br />

lebis xuTi subtesti moicavs masaliT manipulirebas,<br />

praqtikulad ar aris sityvebi. magaliTad,<br />

kuburebis awyobis testSi individs<br />

baraTebze gamosaxuli nimuSis gameoreba evaleba,<br />

risTvisac igi kuburebis ferad mxareebs usadagebs<br />

erTmaneTs. cifrebi-simboloebis testSi<br />

mocemulia gasaRebi, romelic 9 simbolos 9<br />

cifrs usadagebs da amocana meore gverdze<br />

moTavsebuli simboloebisaTvis Sesabamisi<br />

cifrebis miweraSi mdgomareobs. praqtikuli<br />

Sesrulebis danarCen testebSi Sedis suraTebis<br />

dalageba, suraTebis dasruleba da obieqtis<br />

ageba. Tu CaitarebT WAIS-R-s, TerTmetive<br />

subtesti unda SeasruloT da sami saxis qula<br />

_ verbaluri IQ, Sesrulebis IQ da mTliani,<br />

anu sruli skalis IQ _ miiRoT. 10.2 cxrilSi<br />

mocemulia magaliTebi imisa, Tu ra tipis<br />

kiTxvebs SexvdebiT WAIS-R-Si. WAIS-R gankuTvnilia<br />

18 da meti wlis adamianebisaTvis, magram<br />

msgavsi testebi SemuSavebulia bavSvebisaTvisac<br />

(sur. 10.2). veqsleris inteleqtis skala bavSvebisaTvis<br />

_ mesame gamocema (WISC-III; Wechsler,<br />

1991) morgebulia 6-dan 17 wlamde bavSvebze da<br />

gonebrivi CamorCenilovbis diagnozi<br />

gonebrivi CamorCenilobis diagnozis dasma SesaZlebelia im SemTxvevaSi, Tu:<br />

••••• individis IQ aris daaxloebiT 70-75 an ufro dabali;<br />

• dasturdeba mniSvnelovani unarSezRuduloba 2, an meti saadaptacio unaris sferoSi; es sferoebia:<br />

komunikacia _ lingvisturi da aralingvisturi (magaliTad, saxis gamometyveleba) saSualebebiT<br />

informaciis gagebisa da gamoxatvis unarTan dakavSirebuli Cvevebi;<br />

Tavis movla _ tualetis, kvebis, Cacmis, higienis da garegnobaze zrunvis Cvevebi;<br />

saojaxo yofa _ saxlSi funqcionirebis Cvevebi, rogoric aris saojaxo meurneobis gaZRola da<br />

yoveldRiuri saqmianobis dagegmva;<br />

socialuri _ sxva adamianebTan socialuri urTierTobis unarebi;<br />

komunaluri resursebiT sargebloba _ komunaluri resursebiT sargeblobis unari, rogoric aris<br />

sasursaTo maRaziaSi sayidlebze siaruli da sazogadoebrivi transportis gamoyeneba;<br />

sakuTari Tavis marTva _ gadawyvetilebis miRebisa da daxmarebis moZiebasTan dakavSirebuli unar-<br />

Cvevebi;<br />

janmrTeloba da usafrTxoeba _ sakuTari janmrTelobisa da usafrTxoebis SenarCunebasTan dakav-<br />

Sirebuli Cvevebi;<br />

funqcionaluri mimarTulebis codna _ akademiuri sagnebis aTvisebasTan dakavSirebuli unarebi<br />

(rogoric aris kiTxva da maTematika), rasac wvlili Seaqvs damoukidebeli cxovrebisas miznis ganxorcielebaSi;<br />

Tavisufali dro (mocaleoba) _ Tavisufali drois gamoyenebisa da dasvenebis interesebTan<br />

dakavSirebuli unar-Cvevebi;<br />

samuSao _ nawilobrivi an sruli datvirTviT muSaobasTan dakavSirebuli unarebi.<br />

• CamorCeniloba vlindeba 18 wlamde asakSi.<br />

wyaro: American Association on Mental Retardation AAMR, 1992,p24,40-41.<br />

veqsleris skolamdeli da dawyebiTi klasebis<br />

bavSvebis inteleqtis skala _ gadasinjulia<br />

(WPPSI-R, Wechsler, 1989) 4-dan 6.5 wlis bav-<br />

SvebisaTvis. orive testis bolo reviziebma<br />

masala ufro feradovani, Tanamedrove da bav-<br />

SvebisaTvis sasiamovno gaxada. orive testma<br />

daamtkica, rom sando da validur sazoms<br />

warmoadgens (Little,1992; Sattler& Atkinson,1993).<br />

WAIS-R, WISC-III da WPPSI-R qmnian inteleqtis<br />

testebis ojaxs, romelic gvaZlevs verbalur<br />

IQ-s, Sesrulebis IQ-s da sruli skalis IQ-s yovel<br />

asakobriv doneze. garda amisa, isini gvawvdian<br />

subtestebis Sedarebad qulebs, rac saSualebas<br />

aZlevs mkvlevrebs Tvali gaadevnon ufro<br />

specifikuri inteleqtualuri unarebis droSi<br />

ganviTarebas. amis gamo veqsleris skalebi<br />

gansakuTrebiT Rirebulia, rodesac erTi da<br />

igive individi testirebas gansxvavebul asakSi<br />

gadis, magaliTad, rodesac mimdinareobs gansxvavebuli<br />

saswavlo-saganmanaTleblo programebis<br />

Sedegad bavSvis mier miRweuli warmatebis<br />

monitoringi.<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

371


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

372<br />

cxrili 10.2<br />

WAIS-R testis analogiuri sakiTxebi<br />

da problemebi<br />

verbaluri subtesti<br />

informirebuloba vin dawera `didi geTsbi~?<br />

gageba ras niSnavs, roca<br />

adamianebi amboben: `feri<br />

fersa - madli RmerTsa~.<br />

ariTmetika Tu kinos bileTSi 8.5<br />

dolari gadaixade da<br />

batibutSi - 2.5 dolari,<br />

maSin ocdolarianidan<br />

xurda ramdeni unda<br />

dagibrunon?<br />

msgavseba riTi hgavs erTmaneTs<br />

TviTmfrinavi da wyalqveSa<br />

navi?<br />

ricxvTa rigi gaimeore Semdegi ricxvebi:<br />

3 2 7 5 9<br />

leqsikur maragi ras niSnavs `paeqroba~?<br />

Sesrulebis subtesti<br />

ricxobrivi simbolo eqsperimentatori cdis pirs<br />

awvdis gasaRebs, romelic<br />

ricxvebs (magaliTad, 1, 2, 3)<br />

simboloebs (magaliTad, Ö,<br />

È, ) uTanadebs. cdis piri<br />

sqemis Sesavsebad iyenebs<br />

gasaRebs, romelzec mxolod<br />

ricxvebi an simboloebia<br />

mocemuli.<br />

suraTis dasruleba cdis piri aTvalierebs<br />

suraTs da ambobs, ra aklia<br />

mas (magaliTad, cxeni<br />

fafaris gareSe)<br />

kuburebis nimuSi cdis piri iyenebs kuburebs,<br />

rom gamomcdelis mier<br />

mowodebuli nimuSi<br />

gaimeoros.<br />

suraTebis dalageba cdis piri alagebs muyaos<br />

suraTebis serias iseTi<br />

TanmimdevrobiT, TiTqos<br />

moTxrobas hyveba;<br />

obieqtis ageba<br />

Sejameba<br />

eqsperimentatori awvdis<br />

cdis pirs muyaos firfitebis<br />

nawilebs, romelic<br />

cdis pirma ise unda daalagos,<br />

rom nacnobi sagnis<br />

suraTi miiRos.<br />

inteleqtis Tanamedrove testireba saTaves<br />

iRebs alfred bines mcdelobidan, romelsac<br />

is iseTi moswavleebis gamosavlenad axorcielebda,<br />

romlebic skolaSi swavlisas dama-<br />

suraTi 10.2<br />

tebiT daxmarebas saWiroebdnen. binem wamoayena<br />

winadadeba, rom TiToeuli bavSvi klasificirebuli<br />

yofiliyo misi gonebrivi asakis<br />

mixedviT. IQ qulebi gamoiTvleba, rogorc<br />

funqcia _ gonebrivi asaki gayofili qronologiur<br />

asakze. luis termenma da david veqslerma<br />

IQ-s axali gasazomi instrumentebi SeimuSaves.<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

Cven ganvixileT inteleqtis gazomvis zogierTi<br />

xerxi. amJamad Tqven ukve SegiZliaT hkiTxoT<br />

sakuTar Tavs: daadgens Tu ara es testebi<br />

yovelive imas, rasac sityva inteleqti gulisxmobs?<br />

daadgens Tu ara es testebi yvela im<br />

unars, rac, Tqveni azriT, Tqvenive inteleqts


fsiqologia XXI saukuneSi<br />

inteleqtis Sesaxeb Tavis<br />

wakiTxvis Semdeg studentebs<br />

xSirad uCndebaT interesi<br />

imisa, Tu Tavad rogor gaar-<br />

Tmeven Tavs IQ testebs. Cvens<br />

droSi sakamaod advilia<br />

ewvioT romelime veb-gverds,<br />

amoirCioT testi da miiRoT<br />

garkveuli qulebi. niSnavs Tu<br />

ara rames miRebuli qulebi?<br />

am kiTxvas pasuxs im zogierTi<br />

cnebis mimoxilviT gavcemT,<br />

romelsac am TavSi gaecaniT.<br />

analizisaTvis monacemebi<br />

dagvWirda da Cvens megobars,<br />

romelsac pirobiTad poindeqsters<br />

vuwodebT, CvenTvis<br />

internetSi mudmivad arsebuli<br />

ramdenime IQ-testis gakeTeba<br />

vTxoveT. mis mier gaxsnil<br />

pirvelive veb-gverdze oTxi<br />

sxvadasxva testi ido, ramac<br />

sandoobis Sefasebis SesaZlebloba<br />

mogvca. gavixsenoT,<br />

rom sandooba konsistentiurobas<br />

exeba: gvaZlevs Tu ara<br />

msgavs qulebs is testebi,<br />

romlebic iTvleba rom, faqtobrivad,<br />

erTsa da imave rames<br />

zomavs. poindeqsterma Semdegi<br />

qulebi miiRo: 116, 117, 129 da<br />

130. Tu 10.1 suraTs davubrundebiT,<br />

vnaxavT, rom misi qulebi<br />

saSualoze maRalia (ra<br />

kargia poindeqsterisaTis!),<br />

magram miRebuli qulebidan<br />

Seadgens? am sakiTxebis gaazrebaSi rom dagexmaroT,<br />

inteleqtis Teoriebs ganvixilavT. TiToeuli<br />

Teoriis gacnobisas hkiTxeT sakuTar Tavs:<br />

moxerxebulad igrZnobdnen Tu ara Tavs misi<br />

momxreebi, Tu maTi inteleqtis gasazomad IQ-s<br />

gamoiyenebdnen.<br />

ori mas `sakmaod normaluris~<br />

kategoriaSi aTavsebs, ori ki _<br />

sazRvris marjvniv, `maRalinteleqtualebSi~.<br />

aqedan gamomdinare,<br />

SeiZleba vivaraudoT,<br />

rom testis Sedegebi ar aris<br />

gansakuTrebiT sando.<br />

Tu testebi ar aris sando,<br />

isini verc validuri iqneba. davuSvaT,<br />

rom Cven SemTxvevaSi<br />

testebi sando iyo. ganvixiloT<br />

yvela SemTxveva, rodesac daveWvdebodiT<br />

maT validobaSi:<br />

poindeqsteris qulebi gamoTvlili<br />

iyo misi Sedegis (20 ki-<br />

Txvaze miRebuli swori pasuxebis<br />

raodenoba) im individebis<br />

SedegebTan SedarebiT, vinc masze<br />

adre iyo am saitze da Seasrula<br />

is testebi. qulebis 10.1 suraTze<br />

mocemuli zaris formis ganawilebaze<br />

gadataniT veb-gverdi IQs<br />

afasebs. ra problemasTan<br />

gvaqvs aq saqme? pirveli, Cven ar<br />

gvaqvs safuZveli gvjerodes, rom<br />

veb-gverdze Sesul adamianTa<br />

saSualo IQ (gazomili tradiciuli,<br />

sando arainternetuli<br />

testiT) 100-is (wesiT, rogorc<br />

unda iyos) toli iqneba. iqneb<br />

adgili hqonda TviTSerCevas im<br />

adamianebis mxridan, vinc vebgverdze<br />

mocemuli testi Seasrula?<br />

meore, Cven araviTari<br />

safuZveli ar gvaqvs vivaraudoT,<br />

rom testi yvelam erTnair stan-<br />

Sefaseba internetiT<br />

dartul pirobebSi gaakeTa.<br />

magaliTad, testSi Sedis<br />

kiTxvebi, romlebic leqsikur<br />

marags saWiroebs. rogor<br />

SeiZleba viyoT darwmunebuli,<br />

rom vinmem Tavisi qulebis<br />

gazrdis mizniT Cveulebrivi<br />

an eleqtronuli leqsikoniT<br />

ar isargebla (`Sexede dediko,<br />

yovelTvis vambobdi, rom<br />

geniosi var!~)?<br />

interneti TqvenTvis uzrunvelyofs<br />

rogorc IQ-is,<br />

ise sxva unarebisa da pirovnuli<br />

konstruqtis Sefasebis<br />

uamrav SesaZleblobas. Tqven<br />

unda gamoiyenoT am TavSi<br />

miRebuli codna imisTvis, rom<br />

frTxilad SeafasoT internetiT<br />

miRebuli qulebis sandooba<br />

da validoba.<br />

amasobaSi, poindeqsteri<br />

internetSi mocemuli IQtestebis<br />

daJinebul momxmareblad<br />

gadaiqca. `evropul IQtestebze~<br />

misma saukeTeso<br />

qulam 159-s miaRwia. igi irwmuneba,<br />

rom 159 qula IQ-is<br />

validuri sazomia. Tqvenc<br />

darwunebuli xarT amaSi?<br />

veb-gverdebi:<br />

� www.2h.com/Tests/iq.phtml _<br />

veb-gverdi, sadac didi raodenobiT<br />

testebia mocemuli;<br />

� www.majon.com/iq.html --_<br />

mravali testi erT saitze.<br />

inteleqtis fsiqometruli<br />

Teoriebi<br />

inteleqtis fsiqometruli Teoriebi, Ziri-<br />

Tadad, imave filosofiur velSi warmoiSva, romelmac<br />

IQ testebs misca dasabami. fsiqometria<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

373


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

374<br />

fsiqologiis dargia, romelic fsiqikuri funqciebis<br />

testirebas emsaxureba. mis mraval aspeqts<br />

Sorisaa pirovnebis diagnostikuri Sefaseba,<br />

inteleqtis Sefaseba da ganwyobebis gazomva.<br />

amrigad, fsiqometruli midgomebi mWidro<br />

kavSirSia testirebis meTodebTan. es Teoriebi<br />

ikvlevs statistikur mimarTebebs unarebis<br />

gansxvavebul sazomebs Soris, magaliTad, WAIS-<br />

R-is 11 subtests Soris da Semdeg am mimarTebaTa<br />

safuZvelze adamianis inteleqtis Sesaxeb<br />

daskvnebi gamoaqvs. teqnikas, romelic amisaTvis<br />

yvelaze xSirad gamoiyeneba, faqtoruli analizi<br />

ewodeba. es aris statistikuri procedura,<br />

romelic parametrebis, klasterebisa da faqtorebis<br />

ufro mcire raodenobis identificirebas<br />

axdens damoukidebel cvladTa ufro didi<br />

erTobliobis SigniT. faqtoruli analizis<br />

mizani sakvlevi koncefciis ZiriTadi fsiqologiuri<br />

parametrebis dadgenaa. cxadia, statistikuri<br />

procedura mxolod statistikur<br />

mudmivebs adgens; am mudmivebis axsna da maTi<br />

dasabuTeba ukve fsiqologebis saqmea.<br />

Carlz spirmenma (Charles Spearman) pirvelma<br />

gamoiyena faqtoruli analizi inteleqtis kvlevis<br />

sferoSi, rac sakmaod STambeWdavi iyo. man<br />

aRmoaCina, rom individTa mier inteleqtis<br />

sxvadasxvagvari testebis Sesrulebis Sedegad<br />

miRebuli qulebi kargad korelirebs erTmaneT-<br />

Tan. aqedan gamomdinare, man daaskvna, rom<br />

arsebobs zogadi inteleqtis faqtori, anu<br />

faqtori g, romelic gonebrivi aqtiobis ganxorcielebas<br />

udevs safuZvlad (Spearman,1927). yoveli<br />

calkeuli sfero, aseve, dakavSirebulia Tavis<br />

fsiqometria (Psychometrics) _ fsiqologiis dargi,<br />

romelic gonebrivi SesaZleblobebis testirebaSi<br />

specializirdeba.<br />

g _ spirmenis mixedviT, zogadi inteleqtis<br />

faqtori, romelic safuZvlad udevs yovelgvar<br />

inteleqtualur aqtiobas.<br />

kristalizebuli inteleqti (Cristallized intelligence)<br />

_ inteleqtis komponenti, romelSic<br />

Sedis pirovnebis mier SeZenili codna da am<br />

codnis gazrda-gamoyenebis unari; izomeba leqsikuri<br />

maragis, ariTmetikuli da zogadi informirebulobis<br />

testebiT.<br />

fluiduri inteleqti (Fluid intelligence) _ inteleqtis<br />

komponenti, romelic moicavs rTuli<br />

mimarTebebis danaxvisa da problemebis gadaWris<br />

unars.<br />

specifikur unarTan, rasac spirmenma s uwoda.<br />

magaliTad, leqsikur da ariTmetikul testSi<br />

miRebuli Sedegebi damokidebulia rogorc<br />

zogad inteleqtze, ise am sferosaTvis damaxasia-<br />

Tebel specifikur unarebze.<br />

raimond ketelma (Raymond Cattel, 1963) faqtoruli<br />

analizis ufro mowinave teqnikis gamoyenebiT<br />

daadgina, rom zogadi inteleqti SeiZleba<br />

daiyos or, SedarebiT damoukidebel komponentad,<br />

romelsac man kristalizebuli da fluiduri<br />

inteleqti uwoda. kristalizebuli inteleqti<br />

moicavs individis mier ukve aTvisebul codnas<br />

da am codnis gazrda-gamoyenebis unars; is<br />

izomeba leqsikuri, ariTmetikuli da zogadi<br />

informirebulobis testebiT. fluiduri inteleqti<br />

rTuli mimarTebebis xedvisa da problemebis<br />

gadaWris unaria; is izomeba kuburebis<br />

nimuSisa da sivrcobrivi vizualizaciis testebiT,<br />

romlebSic problemis gadasaWrelad saWiro<br />

fonuri informacia daskvniT miiReba. TvalsaCino<br />

kristalizebuli inteleqti saSualebas<br />

gaZlevT, kargad gaarTvaT Tavi cxovrebis<br />

mimdinare, konkretul gamowvevebs; fluiduri<br />

inteleqti ki gexmarebaT, ieriSi miitanoT axal,<br />

abstraqtul problemebze.<br />

joi pol gilfordma (J.P.Guilford, 1961) faqtoruli<br />

analizi inteleqtTan dakavSirebuli<br />

mravali amocanis moTxovnaTa Sesaswavlad gamoiyena.<br />

inteleqtis struqturis miseul modelSi<br />

gamoyofilia inteleqtualuri amocanebis sami<br />

niSan-Tviseba: Sinaarsi, anu informaciis tipi;<br />

produqti, anu forma, romliTac informacia<br />

aris warmodgenili da operacia _ Sesrulebuli<br />

gonebrivi moqmedebebis tipi.<br />

rogorc 10.3 suraTi gviCvenebs, am modelSi<br />

mocemulia xuTi saxis Sinaarsi: mxedvelobiTi,<br />

smeniTi, simboluri, semantikuri da qceviTi;<br />

eqvsi saxis produqti: erTeulebi, klasebi,<br />

mimarTebebi, sistemebi, transformaciebi da<br />

implikaciebi; xuTi saxis operacia: Sefaseba,<br />

konvergentuli produqcia, divergentuli produqcia,<br />

mexsiereba da Semecneba. inteleqtis<br />

mier Sesrulebuli TiToeuli amocana SeiZleba<br />

ganisazRvros masSi Cadebuli Sinaarsis, produqtebis<br />

da operaciebis mixedviT. garda amisa,<br />

gilfordi fiqrobs, rom yoveli kombinacia<br />

Sinaarsi-produqti-operacia (yoveli mcire kubi<br />

modelSi) gansxvavebul gonebriv unars warmoadgens.<br />

magaliTad, rogorc naCvenebia 10.2 suraTze,


leqsikuri testi adgens semantikuri Sinaarsis<br />

mqone erTeulebis Semecnebis unars, xolo<br />

sacekvao nomris daswavla qceviTi sistemebis<br />

mexsierebas saWiroebs.<br />

es Teoriuli modeli qimiur elementTa perioduli<br />

sistemis analogiuria. amgvari sistematuri<br />

sqemis meSveobiT inteleqtis faqtorebi,<br />

qimiuri elementebis msgavsad, SesaZlebelia maT<br />

aRmoCenamde iqnen postulirebuli. 1961 wels,<br />

rodesac gilfordma es modeli warmoadgina,<br />

cnobili iyo daaxloebiT 40 inteleqtualuri<br />

unari. mas Semdeg mkvlevrebma 100-ze meti unari<br />

aRweres, rac gilfordis inteleqtis koncefciis<br />

prognostikur unarze metyvelebs (Guilford, 1985).<br />

gilfordis Semdeg mravalma fsiqologma<br />

gaafarTova inteleqtis koncefcia imisaTvis,<br />

rom maT Teoriebs ufro meti ram moecva, vidre<br />

tradiciuli IQ testebis mixedviT gamovlenili<br />

SesaZleblobebia. amJamad ganvixilavT or<br />

Teorias, romelic scildeba IQ-is farglebs.<br />

sternbergis inteleqtis<br />

triarqiuli Teoria<br />

robert sternbergic (Robert Sternberg, 1985, 1988)<br />

xazs usvams problemebis gadaWraSi kognituri<br />

procesebis mniSvnelobas, rogorc misi ufro<br />

zogadi inteleqtis Teoriis nawils. sternbergi<br />

suraTi 10.3<br />

inteleqtis struqtura<br />

inteleqtis struqtuis am modelSi j. p. gilfordi<br />

(J. P. Guilford) gamoyofs inteleqtualuri<br />

amocanebis sam maxasiaTebels _ Sinaarss, anu<br />

informaciis tips; produqts, anu formas<br />

romliTac warmodgenilia informacia da<br />

operacias, anu ganxorcielebuli gonebrivi<br />

aqtivobis tips. inteleqtis mier Sesrulebuli<br />

TiToeuli amocana SeiZleba dadgindes masSi<br />

CarTuli Sinaarsis, produqtebis da operaciebis<br />

mixedviT. magaliTad, leqsikuri testi<br />

adgens semantikuri Sinaarsis mqone erTeulebis<br />

Semecnebis unars.<br />

ayalibebs triarqiul _ samnawilian _ Teorias.Dmis<br />

mier mowodebuli inteleqtis sami<br />

saxe _ komponenturi, empiriuli da konteqstualuri<br />

_ efeqturi Sesrulebis daxasiaTebis<br />

gansxvavebul xerxebs warmoadgens.<br />

komponenturi inteleqti ganisazRvreba komponentebis,<br />

anu saazrovno procesebis meSveobiT,<br />

romlebic safuZvlad udevs azrovnebas<br />

da problemebis gadawyvetas. sternbergi asaxelebs<br />

sami tipis komponents, romelTac centraluri<br />

mniSvneloba aqvT informaciis gadamu-<br />

SavebaSi: (1) codnis SeZenis komponentebi axali<br />

faqtebis dasaswavlad; (2) Sesrulebis komponentebi<br />

problemis gadaWris strategiebisa da<br />

teqnikisaTvis; (3) metakognituri komponentebi<br />

strategiebis SerCevisa da warmatebisaken momavali<br />

procesis monitoringisaTvis. axla Tqveni<br />

komponenturi inteleqtis asamoqmedeblad<br />

gvsurs, rom scadoT 10.3- cxrilSi mocemuli<br />

savarjiSos Sesruleba.<br />

rogor amoxseniT anagramebi? anagramebis<br />

amosaxsnelad, ZiriTadad, Sesrulebis komponentebis<br />

da metakognituri komponentebis gamoyeneba<br />

dagWirdebaT. Sesrulebis komponentebi<br />

is komponentebia, romelTa saSualebiTac<br />

gonebaSi asoebiT manipulireba SegiZliaT;<br />

metakognituri komponentebi gadawyvetilebis<br />

mosaZebni strategiebis arsebobis saSualebas<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

375


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

376<br />

cxrili 10.3<br />

komponenturi inteleqtis gamoyenebis<br />

unari<br />

qvemoT mocemulia anagramebi, areuli sityvebis sia.<br />

rac SeiZleba swrafad moZebneT TiToeuli anagramis<br />

amoxsna (Sternberg,1986).<br />

1. H-U-L-A-G __________<br />

2. P-T-T-M-E __________<br />

3. T-R-H-O-S __________<br />

4. T-N-K-H-G-I __________<br />

5. T-E-W-I-R __________<br />

6. L-L-A-O-W __________<br />

7. R-I-D-E-V __________<br />

8. O-C-C-H-U __________<br />

9. T-E-N-R-E __________<br />

10. C-I-B-A-S __________<br />

amoxsna mocemulia am Tavis bolos.<br />

iZleva. ganvixiloT anagrama T-R-H-O-S. rogor<br />

gardaqmniT mas SHORT-ad? dasawyisisTvis saukeTeso<br />

strategia iqneba TanxmovanTa SeTanxmebebis<br />

mosinjva, romlebic xSiria inglisur<br />

enaSi, rogoricaa S-H da T-H. strategiebis<br />

SerCeva metakognitur komponentebs saWiroebs,<br />

maTi ganxorcieleba ki _ Sesrulebis komponentebs.<br />

yuradReba miaqcieT, rom kargi strategia<br />

zogjer ar amarTlebs. ganvixiloT anagrama T-<br />

N-K-H-G-I. bevr adamians uWirs am anagramis<br />

amoxsna, radgan K-N ar aris is kombinacia,<br />

romliTac inglisuri sityvebi xSirad iwyeba,<br />

xolo T-H _ xSiria.YTqvenc xom didxans cdilobdiT<br />

am anagramis iseT sityvad gardaqmnas,<br />

romelic T-H-iT iwyeba?<br />

sxvadasxva amocanis Semadgenel komponentebad<br />

daSliT mkvlevrebs SeuZliaT, zustad gansazRvron<br />

procesebi, romlebic gansxvavebuli IQis<br />

mqone individebis mier testSi miRebul<br />

Sedegebs Soris sxvaobas ganapirobeben. magaliTad,<br />

mkvlevrebma SeiZleba aRmoaCinon, rom<br />

maRali IQ-is mqone moswavleTa metakognituri<br />

komponenti maT garkveuli tipis problemis<br />

gadasaWrelad gansxvavebuli strategiebis<br />

SerCevas karnaxobs, dabali IQ-is mqone Tanatolebisgan<br />

gansxvavebiT.<br />

empiriuli inteleqti gulisxmobs adamianis<br />

unars, gaumklavdes or ukiduresobas _ axal da<br />

rutinul problemebs. warmoidgineT, magaliTad,<br />

rom adamianTa jgufi avariis Semdeg mZime<br />

mdgomareobaSi aRmoCnda. Tqven unda endoT<br />

jgufis im wevris gonierebas, romelic yvelaze<br />

swrafad SeZlebs Sinisken mimavali gzis moZebnas.<br />

sxva viTarebaSi Tqven gonierad unda miiCnioT<br />

im adamianis qceva, romelsac rutinuli<br />

amocanebis avtomaturi Sesruleba SeuZlia. Tu,<br />

magaliTad, adamianTa jgufi yoveldRiurad erTsa<br />

da imave amocanebs asrulebs, Tqvenze yvelaze<br />

did STabeWdilebas is adamiani moaxdens, romelic<br />

amocanebis warmatebiT Sesrulebas `axali<br />

ideebis umciresi raodenobiT~ moaxerxebs.<br />

konteqstualuri inteleqti nebismier tipis<br />

saqmis praqtikul mogvarebaSi vlindeba. is axal<br />

da gansxvavebul viTarebebTan (konteqstebTan)<br />

adaptirebis, Sesatyvisi situaciebis SerCevisa<br />

da Tqveni moTxovnilebebis Sesabamisi efeqturi<br />

garemos Seqmnis unars gulisxmobs. konteqstualuri<br />

inteleqti isaa, rasac adamianebi `gaqeqilobas~<br />

da `saqmis alRos~ uwodeben. gamokvlevebma<br />

aCvena, rom adamianebs SeiZleba hqondeT<br />

maRali konteqstualuri inteleqti maRali IQ-s<br />

gareSe.<br />

saidan<br />

viciT<br />

konteqstualuri inteleqti ipodromze<br />

IQ-sa da winaRobebiT rbolaSi cxenebis<br />

warmatebas Soris mimarTebis dasadgenad<br />

mkvlevrebma ipodromis mudmivi klientebi<br />

SearCies. 30-kaciani jgufi daiyo eqspertebad<br />

da araeqspertebad, maTi winaswarmetyvelebis<br />

safuZvelze, Tu romel cxenebs<br />

eqneboda gamarjvebis saukeTeso Sansi.<br />

miuxedavad imisa, rom orive jgufis IQ<br />

saSualo 100-is farglebSi iyo da TiTqmis<br />

araviTari korelacia ar arsebobda IQ-sa<br />

da eqspertobas Soris, eqspertebma Sem-<br />

TxvevaTa 93%-Si sworad daasaxeles pirvel<br />

adgilze gasuli cxeni, araeqspertebma ki<br />

_ SemTxvevaTa mxolod 33%-Si. mkvlevrebma<br />

isic aCvenes, rom eqspertebi TavianT zust<br />

Sefasebebs im xerxiT asrulebdnen, romelic<br />

rTul statistikur procedurebs waagavda<br />

(Ceci & Liker, 1986).


vinaidan TiToeuli cxeni, mTeli rigi parametrebis<br />

mixedviT (Cveuli siswrafe, miRebuli<br />

prizebi, sarbeni asparezis mdgomareoba, mxedris<br />

unarianoba da a.S.), cvladebis gansxvavebul<br />

kombinacias warmoadgens, eqspertebis warmateba<br />

msgavsi situaciebis ubralo gameorebas ver<br />

miewereba; ufro savaraudoa, rom maT ganuvi-<br />

TardaT STambeWdavi unarebi, romelic maT<br />

garemos specifikurad esadageba.<br />

sternbergis triarqiul TeoriaSi aRiarebulia,<br />

rom IQ qulebi inteleqtualur qcevas<br />

ver asaxaven srulad da nacadia imaze metis<br />

gakeTeba, vidre individebisTvis maRali da<br />

dabali IQ-is iarliyebis miniWebaa.YdavuSvaT,<br />

mkvlevrebma gaiges, rom `aragonier~ adamianebs<br />

garkveuli amocanebi imitom uZneldebaT, rom<br />

ver axerxeben mTeli relevanturi informaciis<br />

kodirebas. aseTi adamianebi SeZleben `gonivrul~<br />

Sesrulebas, Tuki am konkretul komponents<br />

gaivarjiSeben. amrigad, savsebiT SesaZlebelia<br />

komponenturi inteleqtis gaZliereba. sternbergs,<br />

agreTve, miaCnia, rom adamianebs SeuZliaT<br />

empiriuli da konteqstualuri inteleqtis<br />

gaumjobeseba (Sternberg, 1986). Tu Sesatyvisad<br />

gaigeben qcevis safuZvlad mdebare komponentur<br />

process, mkvlevrebi SeZleben iseTi teqnikebis<br />

emociuri inteleqti (Emotional intelligence) _ inteleqtis<br />

tipi, romelSic Sedis Semdegi unarebi:<br />

emociaTa zusti da Sesatyvisi aRqma, gageba da<br />

gamoxatva; azrovnebis gasaioleblad emociebis<br />

gamoyeneba; emociis gageba da analizi; emociuri<br />

codnis efeqturad gamoyeneba da sakuTari<br />

emociebis regulireba rogorc emociuri, ise _<br />

inteleqtualuri zrdis xelSesawyobad.<br />

Seqmnas, romelTa meSveobiTac TiToeuli<br />

adamianis Sedegi SeiZleba `gonivrulad gamoiyurebodes~.<br />

gardneris mravlobiTi<br />

inteleqti da emociuri<br />

inteleqti<br />

hovard gardnerma (Howard Gardnner, 1983,1999)<br />

SemogvTavaza Teoria, romelSic inteleqtis<br />

cnebis Sinaarsi scildeba IQ testebSi gaTvaliswinebul<br />

unarebs. gardneri gamoyofs inteleqtis<br />

mraval saxeobas, romelic adamianis<br />

gamocdilebis farTo speqtrs moicavs. TiToeul<br />

am unars gansxvavebuli Rirebuleba eniWeba<br />

adamianTa sazogadoebebSi imis mixedviT, Tu<br />

ras miiCnevs saWirod, sasargeblod da faseulad<br />

mocemuli sazogadoeba. rogorc 10.4 cxrilSia<br />

naCvenebi, igi inteleqtis rva saxes gamoyofs.<br />

gardneri amtkicebs, rom dasavluri sazogadoeba<br />

wina planze ayenebs pirveli ori saxis<br />

inteleqts, xolo aradasavlur sazogadoebaSi<br />

xSirad sxva saxeebia Rirebuli. magaliTad,<br />

mikroneziaSi, karolinis kunZulze, mezRvaurs<br />

unda SeeZlos did manZilebze zRvaosnoba rukis<br />

gareSe, mxolod sivrcobrivi inteleqtisa da<br />

sxeulebrivi kinesTetikuri inteleqtis gamoyenebiT.<br />

es unarebi am sazogadoebaSi ufro<br />

fasobs, vidre valdebulebis dokumentis Sedgena.<br />

balis kunZulze, sadac artistuli warmodgena<br />

yoveldRiuri cxovrebis nawilia, talantebi<br />

da musikaluri inteleqti, romelic rTuli<br />

sacekvao ileTebis koordinirebaSi monawileobs,<br />

gansakuTrebiT dafasebulia. interpersonalur<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

377


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

378<br />

cxrili 10.4<br />

inteleqts ufro wamyvani adgili uWiravs<br />

koleqtivistur sazogadoebaSi, rogoricaa iaponia,<br />

sadac aqcentirebulia TanamSromloba<br />

da komunaluri cxovreba, vidre iseT individualistur<br />

sazogadoebaSi, rogoricaa aSS (Triandis,1990).<br />

inteleqtis am saxeobaTa Sesafaseblad qaRaldisa<br />

da fanqris testebi _ martivi raodenobrivi<br />

sazomebi _ arasakmarisia. inteleqtis gardneriseuli<br />

Teoria moiTxovs, rom mas daakvirdnen<br />

da Seafason mTel rig cxovrebiseul situaciebSi<br />

da, aseve, cxovrebiseul mcire epizodebSi,<br />

romelic inteleqtis tradiciul testebSia<br />

mocemuli.<br />

bolo wlebSi mkvlevrebma inteleqtis iseTi<br />

tipis kvleva daiwyes, rogoricaa emociuri<br />

inteleqti, romelic gardneriseul interpersonaluri<br />

da intrapersonaluri inteleqtis<br />

cnebebs ukavSirdeba (ix. cxrili 10.4). emociuri<br />

inteleqti ganisazRvreba, rogorc oTxi Ziri-<br />

gardneris inteleqtis rva saxe<br />

inteleqti saboloo statusi ZiriTadi komponentebi<br />

logikurmaTematikuri<br />

lingvisturi<br />

sabunebismetyvelo<br />

musikaluri<br />

sivrcobrivi<br />

sxeulebrivkinesTetikuri<br />

pirovnebaTSorisi<br />

Sidapirovnuli<br />

mecnieri<br />

maTematikosi<br />

poeti<br />

Jurnalisti<br />

biologi<br />

bunebrivi garemos<br />

mkvlevari<br />

kompozitori<br />

mevioline<br />

navigatori<br />

moqandake<br />

mocekvave<br />

aTleti<br />

fsiqoTerapevti<br />

saqonlis gasaRebis<br />

muSaki<br />

sakuTari Tavis<br />

detalurad mcodne<br />

pirovneba<br />

logikuri da ricxobrivi paternebisadmi<br />

mgrZnobeloba da maTi garCevis unari, msjelobis<br />

grZeli jaWvis agebis unari.<br />

sityvaTa bgerebis, riTmebisa da mniSvnelobebisadmi<br />

mgrZnobeloba; enis gansxvavebuli<br />

funqciebisadmi mgrZnobeloba.<br />

mgrZnobeloba cxovelTa saxeobebs Siris<br />

gansxvavebebisadmi; cocxal arsebebTan<br />

saTuTad mopyrobis unari.<br />

ritmis, simaRlis da tembris Seqmnisa da<br />

dafasebis unari; musikaluri gamomsaxvelobebis<br />

formebis codna<br />

vizualur-sivrcobrivi samyaros zustad<br />

aRqmis da sakuTari sawyisi aRqmebis<br />

transformirebis unari.<br />

sakuTari sxeulebrivi moZraobebis marTvis<br />

da obieqtebTan marjved urTierTobis unari.<br />

sxva adamianTa guneba-ganwyobilebis, temperamentis,<br />

motivebis da survilebis garCevisa da<br />

maTze Sesatyvisi reagirebis unarebi.<br />

sakuTari grZnobebis misawvdomoba da maT<br />

Soris sxvaobis povnis unari da maT Sesatyvisad<br />

qcevis warmarTva; sakuTari Zlieri da<br />

susti mxareebis, survilebisa da gonebrivi<br />

SesaZleblobebis codna.<br />

Tadi komponentis mqone inteleqti (Mayer &<br />

Salovely, 1007; Mayer et al., 2000). es komponentebia:<br />

emociebis zustad da Sesatyvisad aRqmis,<br />

Sefasebis da gamoxatvis unari;<br />

azrovnebis gasaioleblad emociebis gamoyenebis<br />

unari;<br />

emociebis gagebisa d analizis, agreTve,<br />

emociuri codnis efeqturad gamoyenebis unari;<br />

emociuri da inteleqtualuri zrdis xelSesawyobad<br />

sakuTari emociebis regulirebis unari.<br />

am gansazRvrebaSi asaxulia axali Tvalsazrisi<br />

emociebis pozitiuri rolis Sesaxeb inteleqtis<br />

funqcionirebasTan mimarTebaSi _ emociebs<br />

SeuZliaT azrovneba ufro gonieri gaxadon,<br />

adamianebs SeuZliaT gonierad gaiazron<br />

sakuTari da sxvaTa emociebi.<br />

ganvixiloT situacia, rodesac maswavlebeli<br />

Tqvens klass usvams SekiTxvas: `ra erqva stambuls<br />

Zvelad~? miuxedavad imisa, rom tomi xedavs,


pamelam xeli aiwia, igi adgilidan wamoiZaxebs<br />

pasuxs _ `konstantinopoli~. Tqven gesmiT, rom<br />

pamela gabrazebulia, radgan tomma mas `dideba<br />

waarTva~. Tqven SeiZleba TvlideT, rom toms<br />

aqvs maRali IQ, magram ara EQ _ IQ-is emociuri<br />

oreuli (Goleman,1995). Cven mier pamelas grZnobebis<br />

gageba _ EQ-is erT-erTi magaliTia. mkvlevrebi<br />

Seudgnen sazomi instrumentebis Seqmnas,<br />

romlebic, maTi rwmeniT, EQ-is sando da<br />

validuri sazomebi iqneba.<br />

saidan<br />

viciT<br />

EQ-is gazomva<br />

503 mozrdilisa da 229 mozardisagan<br />

Semdgarma SerCevam Seavso `mravalfaqtoriani<br />

emociuri inteleqtis skala~,<br />

romelic individebisagan emociur problemaTa<br />

seriis gadaWris iseTi variantebis<br />

warmodgenas moiTxovs, rogoricaa mocemuli<br />

situaciiT aRZruli emociebis<br />

dadgena. monawileTa pasuxebi Sefasda<br />

rogorc eqspertTa msjelobebTan, ise yvela<br />

im adamianis erTsulovan msjelobebTan<br />

mimarTebaSi, romlebmac skala Seavses. EQis<br />

qulebi mxolod zomier korelaciaSi<br />

iyo IQ-is qulebTan rogorc mozrdilebTan,<br />

ise _ mozardebTan. es adasturebs, rom EQ<br />

zomavs IQ-is tradiciuli sazomebisgan<br />

gansxvavebul unarebs. mozrdilebi ufro<br />

maRal qulebs iReben, vidre mozardebi,<br />

rac metyvelebs imaze, rom EQ mniSvnelovani<br />

garemoseuli komponentia. dabolos,<br />

emociuri inteleqtis am axal skalaze<br />

qalebs emociebis aRqmaSi gacilebiT<br />

didi upiratesoba hqondaT, vidre mamakacebs<br />

(Mayer et al., 1999).<br />

Tqveni azriT, ratom unda hqondeT qalebs<br />

mamakacebze ufro maRali EQ? xom ar fiqrobT,<br />

rom amas buneba (qalis evoluciuri momzadeba<br />

garkveuli rolebisaTvis) an aRzrda (qalTa<br />

socializacia metad emociur arsebebad) ganagebs<br />

(Brody,1997; Eisenberg et al., Lafrance&Banaji,1992)?<br />

inteleqtis testirebis da inteleqtis Teoriebis<br />

mimoxilvam safuZveli moamzada im sazo-<br />

gadoebrivi viTarebebis ganxilvisaTvis, rac<br />

inteleqtis Temas esoden sadaos xdis.<br />

Sejameba<br />

Carlz spirmens miaCnda, rom inteleqti<br />

Sedgeba zogadi unarisagan, romelsac man uwoda<br />

g da sxvadasxva sferos Sesabamisad specifikuri<br />

unarebisagan, romlic aRniSna s-iT. sxva<br />

fsiqometrikosma mkvlevrebma inteleqtis sxva<br />

mdgenelebis kvleva scades.<br />

sternbergma gamoTqva varaudi, rom adamianebs<br />

sami saxis inteleqti aqvT: komponenturi,<br />

empiriuli da konteqstualuri. gardnerma gaafarTova<br />

inteleqtis gansazRvreba da masSi rva<br />

tipis inteleqti gaaerTiana, romlebic IQ-is<br />

tradiciuli testebiT gamovlenil unarebs<br />

scildeba. emociuri inteleqti asaxavs individis<br />

unars, efeqturad gamoiyenos da gaigos<br />

emociebi.<br />

inteleqtis politika<br />

Cven vnaxeT, rom inteleqtis Tanamedrove<br />

koncefciebi ewinaaRmdegeba IQ-is testSi<br />

miRebul qulebsa da pirovnebis inteleqts<br />

Soris arsebul mWidro kavSirs, magram dasavlur<br />

sazogadoebaSi IQ testebi mainc rCeba inteleqtis<br />

yvelaze gavrcelebul sazomad. IQ<br />

testirebis gavrcelebulobisa da IQ qulebis<br />

xelmisawvdomobis gamo advilia sxvadasxva<br />

jgufebis Sedareba maTi `saSualo~ IQ-is<br />

mixedviT. aSS-Si aseTi eTnikuri da rasobrivi<br />

jgufuri Sedarebebi xSirad gamoiyeneboda,<br />

rogorc umciresobaTa warmomadgenlebis Tan-<br />

Sobili genetikuri arasrulfasovnebis damadasturebeli<br />

sabuTi. Cven mokled mimovixilavT<br />

IQ testebis qulaTa gamoyenebis praqtikas<br />

zogierTi jgufis gonebrivi arasrulfasovnebis<br />

maCveneblad. Semdeg ganvixilavT sakiTxs _ buneba<br />

Tu aRzrda, anu ra aris inteleqtSi da inteleqtis<br />

testebis SesrulebaSi bunebiT moniWebuli<br />

da ra _ aRzrdis Sedegi. Tqven naxavT, rom<br />

fsiqologiaSi es politikurad yvelaze cvale-<br />

EQ – IQ-s oreuli _ emociuri inteleqti.<br />

inteleqtis politika<br />

379


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

380<br />

badi sakiTxia, vinaidan saemigracio kvotebis,<br />

ganaTlebis resursebisa da sxva sakiTxebi<br />

SeiZleba aigos imaze, Tu rogor aris interpretirebuli<br />

jgufuri IQ-is monacemebi.<br />

jgufuri Sedarebebis istoria<br />

1990-iani wlebis daswyisSi fsiqologi henri<br />

godardi (Henry Goddard) amtkicebda, rom yvela<br />

emigrants unda Cautardes gonebrivi unarebis<br />

testireba da maT, visac `fsiqikuri defeqti~<br />

aRmoaCndeba, `SerCeviT aekrZalos qveyanaSi<br />

Semosvla~. amgvar Sexedulebebs Tavisi wvlilis<br />

Setana SeeZlo emigrantTa zogierTi jgufis<br />

qveyanaSi SeSvebisadmi mtruli nacionaluri<br />

damokidebulebis SeqmnaSi (Cronbach,1975;<br />

McPherson,1985; Sokal,1987). marTlac, 1924 wels<br />

kongresma miiRo aqti, romelic zRudavda<br />

emigracias da emigrantebisaTvis awesebda<br />

inteleqtis testebis gavlas niu iorkis<br />

navsadgurSive, an elisis kunZulze moxvedrisTanave.<br />

ebrael, italiel, rus da sxva<br />

erovnebis emigrantTa didi nawili IQ testebis<br />

safuZvelze klasificirebul iqna, rogorc<br />

`Wkuasusti~. zogierTma fsiqologma es statistikuri<br />

monacemebi imis sabuTad miiCnia, rom<br />

emigrantebi samxreTi da aRmosavleTi evropidan<br />

genetikurad ufro dabal safexurze imyofebodnen,<br />

vidre CrdiloeT da dasavleTevropuli<br />

warmomavlobis emigrantebi (Ruch,1937). Tumca,<br />

es `arasrulfasovani~ jgufebi yvelaze cudad<br />

icnobdnen dominantur enas da kulturas,<br />

romelsac eyrdnoba IQ testebi, radganac axali<br />

Casulebi iyvnen (ramdenime aTeuli wlis Semdeg<br />

IQ testebSi gamovlenili es jgufuri sxvaobebi<br />

mTlianad gaqra, magram Teoria inteleqtis<br />

sferoSi rasobrivi sxvaobebis Sesaxeb ganagrZobda<br />

arsebobas).<br />

godardi da sxvebi (1917) dabali IQ-is eTnikur<br />

warmomavlobasTan ubralo dakavSirebaze Sors<br />

wavidnen. dabal IQ-Tan dakavSirebul uaryofiT<br />

Tvisebebs maT moraluri uRirsoba, fsiqikuri<br />

defeqturoba da amoraluri socialuri qceva<br />

daumates. maTi Tvalsazrisis dasabuTeba cudi<br />

reputaciis mqone ori ojaxis _ jukis ojaxisa<br />

da kilikakis ojaxis _ klinikuri Seswavlidan<br />

momdinareobda. am ojaxis ramdenime Taobis<br />

Seswavla TiTqosda aCvenebda, rom ojaxur<br />

genebSi daTesili cudi Tesli uciloblad<br />

defeqtur STamomavlobas mogvcemda. godardma<br />

igive daaskvna kilikakTa ojaxis klinikuri Seswavlidanac.<br />

maT ojaxur xes hqonda erTi `kargi<br />

Teslis~ da meore `cudi Teslis~ mxareebi (am<br />

gamokvlevaSi ojaxs saxeli godardma Searqva,<br />

rac berZnulad karg-cuds niSnavs). martin kilikaks,<br />

revoluciuri omis jariskacs, arakanonieri<br />

vaJi hyavda qalTan, romelic aRweris<br />

Tanaxmad, gonebrivad CamorCenili iyo. maTma<br />

kavSirma, saboloo jamSi, 480 STamomavali mogvca.<br />

godardma aqedan 143 `defeqturad~, 46 ki _<br />

`normalurad~ miiCnia. ojaxis danarCeni wevrebisaTvis<br />

ki aRmoaCina, rom maTTvis Cveuli ram<br />

iyo danaSauli, alkoholizmi, fsiqikuri aSli-


lobebi da kanondarRvevis SemTxvevebi. amis sapirispirod,<br />

rodesac martin kilikakma meored<br />

`karg qalTan~ iqorwina, am kavSirma mogvca 496<br />

STamomavali, saidanac mxolod sami iqna<br />

`defeqturad~ aRiarebuli. godardma isic naxa,<br />

rom am maRalxarisxovani kavSiris mravali<br />

STamomavali `gamoCenili adamiani~ gaxda (Godard,<br />

1914). igi mivida im azramde, rom memkvidreobiTobam<br />

dadebiTi mxridan gansazRvra inteleqti,<br />

genialoba da gamoCeniloba, xolo<br />

uaryofiTi mxridan _ delikventoba, alkoholizmi,<br />

seqsualuri amoraloba, gonebrivi<br />

CamorCeniloba da siRatakec ki (McPherson,1985).<br />

saidan<br />

viciT<br />

genetikurad arasrulfasovani ojaxebi<br />

ityobinebodnen, rom (dawyebuli 1875<br />

wlidan) mokvleul iqna niu iorkis Statis<br />

`jukis sisxlis~ mqone ojaxebis 2000-ze<br />

meti wevri, radganac am ojaxs damyarebuli<br />

hqonda gonebriv ganviTarebaSi CamorCenilobis,<br />

kanondarRvevisa da danaSaulis<br />

samarcxvino rekordi. am ojaxis 458 wevrma<br />

ver SeZlo skolaSi swavla gonebrivi<br />

unarebis arqonis gamo. 171 kriminaluri<br />

warsulis adamiani aRmoCnda, xolo maTi<br />

sanaTesaos aseulobiT wevri `glaxaki,<br />

TavaSvebuli da meZavi~ iyo. daaskvnes, rom<br />

memkvidreobiToba am saSineli ojaxis wevr-<br />

Ta samarcxvino ganviTarebis wamyvani faqtori<br />

iyo.<br />

genetikuri arasrulfasovnebis godardiseuli<br />

argumenti Semdgom ganamtkicaFim faqtma, rom<br />

pirveli msoflio omis dros armiaSi gamoyenebul<br />

inteleqtis testebSi afro-amerikelebi<br />

da sxva rasobrivi umciresobebi nakleb qulebs<br />

iRebdnen, vidre TeTrkaniani umravlesoba. luis<br />

termenma, romelmac didad Seuwyo xeli aSS-Si<br />

IQ testirebas, Zalze aramecnieruli komentari<br />

gaukeTa monacemebs, romelic misive daxmarebiT<br />

aSS-Si mcxovrebi rasobrivi umciresobebisgan<br />

Segrovda:<br />

`maTi siClunge, rogorc Cans, rasobrivia...<br />

amJamad ar Cans raime SesaZlebloba,<br />

davarwmunoT…sazogadoeba, rom maT ar unda<br />

mieceT reproduqciis ufleba, Tumca, evgenikis<br />

TvalsazrisiT, maTi araCveulebrivad<br />

swrafi gamravlebis gamo, isini seriozul<br />

problemas qmnian (Terman,1916, gv. 91-<br />

92).<br />

saxelebi Seicvala, magram problema igive<br />

darCa. dResac SeerTebul StatebSi afroamerikelebi<br />

da laTinosebi standartizebul<br />

inteleqtis testebSi, saSualod, ufro dabal<br />

qulebs iReben, vidre azieli amerikelebi da<br />

TeTrkanianebi. cxadia, yvela jgufSi arian<br />

individebi, romelTa IQ qulebi umaRles (da<br />

udables) poluss Seesabameba. rogoraa SesaZlebeli<br />

IQ-is qulebSi aseTi jgufuri gansxvavebebis<br />

interpretireba? SeerTebul StatebSi<br />

da did britaneTSi arsebuli tradiciis<br />

mixedviT, es gansxvavebebi genetikur arasrulfasovnebas<br />

(bunebas) miewereba. mas Semdeg, rac<br />

IQ-is maCveneblebSi genetikuri gansxvavebebis<br />

realurobaze vimsjelebT, ganvixilavT meore<br />

SesaZleblobas, romlis mixedviT, garemo<br />

pirobebis nairgvaroba (aRzrda) mniSvnelovan<br />

gavlenas axdens IQ-ze. TiToeuli axsnis an maTi<br />

kombinaciis dasabuTebas mniSvnelovani socialuri,<br />

ekonomikuri da politikuri Sedegebi<br />

mohyveba.<br />

memkvidreobiToba da IQ<br />

rogor SeuZliaT mkvlevrebs inteleqtis<br />

genetikuri gansazRvrulobis xarisxis dadgena?<br />

am kiTxvaze nebismieri pasuxi mkvlevrebisgan<br />

inteleqtis indeqsad garkveuli sazomis SerCevas<br />

moiTxovs. amrigad, sakiTxi is ki araa, axdens<br />

Tu ara memkvidreobiToba inteleqtze gavlenas,<br />

aramed is, umetes SemTxvevaSi, msgavsia Tu ara<br />

ojaxur xeTa SigniT IQ maCvenebeli. am konkretul<br />

kiTxvaze pasuxis gasacemad, mkvlevrebs sWirdebaT<br />

saerTo genebisa da saerTo garemos gavlenaTa<br />

erTmaneTisgan gancalkeveba. amisTvis mowodebuli<br />

erT-erTi meTodia identuri (monozigoturi)<br />

da araidenturi (dizigoturi) tyupebis<br />

da sxvadasxva donis genetikuri gadafarvis<br />

naTesavTa funqcionirebis Sedareba. 10.3 suraTze<br />

warmodgenilia individTa IQ-is qulaTa Soris<br />

korelaciebi maTi genetikuri naTesaobis done-<br />

inteleqtis politika<br />

381


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

382<br />

suraTi 10.4<br />

memkvidreobiToba da IQ<br />

am suraTze warmodgenilia korelaciebi erTad gazrdili (erTsa da imave garemoSi), identuri (monozigoturi)<br />

da araidenturi (dizigoturi) tyupebis IQ qulaTa Soris. Sedarebis mizniT suraTze, agreTve, mocemulia<br />

siblingebis (debisa da Zmebis) da biologiuri da arabiologiuri mSoblebisa da Svilebis monacemebi.<br />

monacemebi aCvenebs orive faqtoris _ genetikuris (ricxvebi, romlebic weria `genetikuri naTesaobis~<br />

qveS, azusteben genetikuri masalis gadafarvas) da garemos (ricxvebi, miwerili saerTo Sinauri garemos<br />

qveS, aCveneben, garemo igive iyo [1] Tu gansxvavebuli [0]), mniSvnelobas. magaliTad, identuri tyupebi<br />

aCveneben ufro maRal korelacias IQ-s Soris, vidre araidenturi tyupebi, anu saxezea genetikuri<br />

gavlena, magram orive tipis tyupebi avlenen ufro maRal korelaciebs, rodesac isini erTad arian<br />

gazrdili, anu saxezea garemos gavlena.<br />

ebis mixedviT (Plomin & Petrill,1997). rogorc xedavT,<br />

rac ufro didia genetikuri msgavseba, miT metia<br />

IQ-is msgavseba (am monacemebSi yuradReba unda<br />

miaqcioT imas, rom garemos zegavlena erTad<br />

gazrdilTa IQ-is didi msgavsebis saxiTac<br />

gamovlinda).<br />

mkvlevrebi amgvar Sedegebs IQ-is memkvidreobiTobis<br />

Sesafaseblad iyeneben. romelime niSan-<br />

Tvisebis, magaliTad, inteleqtis memkvidreobiT<br />

gadacemis SesaZlebloba im niSan-Tvisebis testuri<br />

qulebis variabilobis Sefardebas emyareba,<br />

rac SeiZleba genetikur faqtorebs mieweros.<br />

memkvidreobiTobis Sefaseba (Heritability estimate)<br />

_ mocemuli Tvisebis an qcevis memkvidreobiTobis<br />

xarisxis statistikuri Sefaseba<br />

dadgenili im individTa mixedviT, romlebic<br />

icvlebian maTi genetikuri msgavsebis xarisxiT.<br />

es maCvenebeli miiReba mocemuli populaciis<br />

(magaliTad, kolejis studentebi, an fsiqikurad<br />

daavadebuli adamianebi) yvela testuri qulis<br />

variaciis gamoTvliTYda Semdeg imis dadgeniT,<br />

Tu mTliani variaciidan ra wili aqvs genetikur,<br />

anu memkvidreobiT faqtorebs. es genetikuri<br />

gadafarvis sxvadasxva donis mqone adamianTa<br />

SedarebiT keTdeba. mkvlevrebi, romlebmac IQis<br />

memkvidreobiT gadacemis Sesaxeb Catarebuli<br />

mravali gamokvleva Seiswavles, askvnian, rom<br />

IQ qulebis variaciis daaxloebiT 50% genetikuri<br />

nakrebiTaa gamowveuli (Grigorenko, 2000;<br />

Neisser et al., 1996; Plomin & Petrill, 1997), magram yvelaze<br />

saintereso, albaT, isaa, rom memkvidreoboTobis<br />

wili imatebs cxovrebis ganmavlobaSi: memkvidreobiToba<br />

daaxloebiT 40%-s utoldeba 4-6 wlis<br />

bavSvebTan, Tumca daaxloebiT 60%-mde izrdeba<br />

adreul mozardobaSi da daaxloebiT 80%-s


aRwevs ufros mozrdilebTan! bevrs gaukvirda<br />

es Sedegi, radgan, intuiturad, asakis matebasTan<br />

erTad garemos sul ufro meti da ara naklebi<br />

gavlena unda hqondes. intuiciasTan am Seusabamo<br />

Sedegs mkvlevrebi aseT axsnas aZleven: `SesaZlebelia,<br />

genetikuri dispoziciebi gvibiZgeben<br />

im garemosken, romelic Cveni genetikuri<br />

midrekilebebis aqcentirebas axdens da Sedegad<br />

cxovrebis ganmavlobaSi momatebul memkvidrulobas<br />

viRebT~ (Plomin & Petrill,1997. gv. 51).A<br />

kvlav davubrundeT im wertils _ testuri<br />

qulebis sxvaobas afro-amerikelebsa da TeTrkanian<br />

amerikelebs Soris _ saidanac genetikuri<br />

analizi winaaRmdegobrivi xdeba. miuxedavad<br />

imisa, rom ramdenime aTeuli wlis winaT es<br />

sxvaoba IQ-is 15 qulas Seadgenda, TeTrkanianTa<br />

da SavkanianTa qulebi garkveuli drois Semdeg<br />

erTmaneTs dauaxlovda. ase rom, Tanamedrove<br />

indikatorebis mixedviT, sxvaoba 7-10 qulas Soris<br />

Tavsdeba (Nisbett, 1995, 1998, Williams & Ceci, 1997),<br />

Tumca, sxvaobis Semcireba garemos gavlenaze<br />

miuTiTebs. es sxvaoba bevr adamians mainc<br />

afiqrebinebs, rom rasebs Soris dauZleveli<br />

genetikuri gansxvavebebi arsebobs (Hernnstein<br />

&Murrey, 1994), magram, maSinac ki, Tu IQ memkvidreobiTia,<br />

asaxavs ki es sxvaoba dabalqulian<br />

jgufSi Semaval individTa genetikur arasrulfasovnebas?<br />

pasuxi erTmniSvnelovania _ `ara!~<br />

memkvidreobiToba erTi konkretuli jgufis<br />

SigniT ganxorcielebul gazomvas efuZneba. is<br />

ar gamodgeba jgufTaSorisi gansxvavebebis<br />

interpretirebisTvis, ganurCevlad imisa, Tu<br />

ramdenad didia maT Soris gansxvaveba obieqturi<br />

testis monacemebis mixedviT. memkvidreobis<br />

maCveneblebi individTa mocemuli populaciis<br />

Sesaxeb mxolod gasaSualoebul warmodgenaTa<br />

ricxvs ganekuTvneba. maSinac ki, roca iciT,<br />

rom simaRle, magaliTad, memkvidreobiTobis<br />

maRali maCvenebliT xasiaTdeba (daaxloebiT<br />

90%), mainc ver gansazRvravT imas, Tu ramdenadaa<br />

Tqveni simaRle genetikurad ganpirobebuli.<br />

igive argumenti gamodgeba IQ-saTvis: -miuxedavad<br />

inteleqtis memkvidreobiTobis maRali maCveneblebisa,<br />

ver ganvsazRvravT konkretuli individis<br />

IQ-Si, an jgufTaSoris saSualo IQ-Si<br />

genetikis gavlenas. is faqti, rom IQ testSi<br />

erTi rasobrivi Tu eTnikuri jgufi nakleb<br />

qulebs iRebs, vidre meore, ar unda niSnavdes<br />

imas, rom am jgufebs Soris gansxvaveba genetikuri<br />

warmoSobisaa maSinac ki, rodesac memkvidreobiTobis<br />

maCvenebeli (romelic jgufSi iyo<br />

dadgenili) IQ qulebisaTvis maRalia.<br />

meore mizezi, Tu ratom ar SeiZleba genetikuri<br />

nakrebi srulad iyos pasuxismgebeli jguf-<br />

TaSoris sxvaobaze, am gansxvavebaTa SefardebiT<br />

sidides exeba. saSualo gansxvavebis miuxedavad,<br />

arsebobs mniSvnelovani Tanxvedra TiToeuli<br />

jgufis qulebis ganawilebaSi: jgufebs Soris<br />

gansxvaveba, TiToeul jgufSi individebis<br />

qulebs Soris gansxvavebebTan SedarebiT, mcirea<br />

(Loehlin, 2000; Suzuki&Valencia, 1997). zogadad,<br />

gansxvavebebi sxvadasxva rasobrivi jgufis genur<br />

nakrebSi umniSvneloa erTi da igive jgufis<br />

wevrebs Soris arsebul genetikur gansxvavebeb-<br />

Tan SedarebiT (Could, 1981; Zuckerman, 1990). metic,<br />

aSS-Si rasa xSirad ufro socialuri konstruqtia,<br />

vidre biologiuri. ganvixiloT golfis<br />

SesaniSnavi axalgazrda moTamaSis taiger vudsis<br />

(Tiger Woods) SemTxveva, romelsac xSirad afrikel<br />

amerikelad moixsenieben da amiT uares<br />

pirobebSi ayeneben mas, Tumca, misi realuri<br />

warmomavloba gacilebiT rTulia (misi winaprebi<br />

TeTrkaniani, Savkaniani, tai, Cineli da<br />

adgilobrivi amerikelebi iyvnen). vudsi SesaniSnavi<br />

magaliTia imisa, Tu ramdenad ar<br />

inteleqtis politika<br />

383


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

384<br />

Seesatyviseba sazogadoebrivi Sexeduleba<br />

biologiur realobas. aseT SemTxvevaSi arsebobs<br />

seriozuli safrTxe, rom sxvadasxva sazogadoebrivad<br />

gamijnuli jgufebis gansxvavebebi<br />

IQ-is mixedviT ganxilul iqnes, rogorc biologiuri<br />

faqtorebiT ganpirobebuli gansxvavebebi<br />

(Suzuki & Valencia, 1997).<br />

mkvlevrebma gamonaxes am Sexedulebis kvlevebis<br />

saSualebiT Semowmebis gzebi. eqsperimentSi<br />

monawileobdnen Savkaniani amerikelebi, romel-<br />

Tac TeTrkaniani amerikeli an evropeli mSoblebi<br />

hyavdaT. aSS-Si „Savi~ mosaxleobis 20-30%<br />

Sefasebulia, rogorc evropuli warmomavlobis<br />

mqone, rac Sereuli qorwinebis Sedegia. qmnis<br />

Tu ara gansxvavebas IQ-Si is, Tu ramdenad aris<br />

datvirTuli evropuli geniT `Savi~ individi?<br />

im Tvalsazrisis mixedviT, romelic genebs<br />

yovelives qvekuTxedad miiCnevs, es cvlis<br />

viTarebas, Tumca, monacemebi gviCveneben, rom<br />

memkvidreobiT miRebul evropeiodulobasa da<br />

IQ-s Soris korelacia Zalze sustia (mravalricxovan<br />

kvlevebSi es maCvenebeli mxolod 0.15s<br />

Seadgens). es samarTliania yvela SemTxvevaSi,<br />

ganurCevlad imisa, Tu romeli maxasiaTebeli _<br />

kanis feri Tu sisxlis jgufi _ gamoiyeneba<br />

rasobrivi aRrevis maCveneblad. im germaneli<br />

bavSvebis IQ maCveneblebis Sedarebam, romelTa<br />

mamebi Savkaniani da TeTrkaniani samxedroebi<br />

iyvnen, ar gamoavlina gansxvaveba maT Soris.<br />

amasTanave, `Savkaniani-TeTrkaniani~ kavSiris<br />

Sedegad gaCenil bavSvebs rva quliT maRali<br />

Sedegi hqondaT im SemTxvevebSi, rodesac deda<br />

iyo TeTrkaniani. am gansxvavebis savaraudo axsna<br />

isaa, rom deda ufro metad monawileobs bavSvis<br />

inteleqtualuri socializaciis procesSi, vidre<br />

mama da, cxadia, es gansxvaveba ar unda mieweros<br />

genetikur faqtors, radgan Svilis genetikuri<br />

monacemebi orive mSoblis genetikiTaa<br />

ganpirobebuli (Loehlin, 2000; Nisbert,1998).<br />

genetika mniSvnelovan rols asrulebs individis<br />

IQ-is formirebaSi, iseve rogorc mis bevr<br />

sxva maxasiaTebelsa da unarze. miuxedavad amisa,<br />

Cven vamtkicebT, rom rasobriv da eTnikur<br />

jgufebs Soris IQ-is mixedviT arsebuli gansxvavebebis<br />

memkvidreobiT axsna SeuZlebelia.<br />

is aucilebeli, magram arasakmarisi pirobaa<br />

amgvari maCveneblebis misaRebad. axla ganvixiloT,<br />

Tu ra rols SeiZleba asrulebdes ga-<br />

remo pirobebi IQ-is maCveneblebSi aseTi<br />

wyvetebis arsebobaSi.<br />

garemo da IQ<br />

vinaidan memkvidreobiTobis maCveneblebi 1.0ze<br />

naklebia, vaskvniT, rom nebismieri individis<br />

IQ-ze mxolod genetikuri memkvidreoba ar aris<br />

pasuxismgebeli. garemo IQ-zec unda axdendes<br />

gavlenas. rogor SeiZleba ganvsazRvroT, garemos<br />

romeli aspeqtia IQ-sTvis mniSvnelovani?<br />

garemos romeli maxasiaTebeli moqmedebs IQ<br />

testSi maRali qulebis miRebis SesaZleblobaze<br />

(Beiser & Gotowiec, 2000; Ceci, 1999; Rowe, 1997; Suzuki &<br />

Valencia, 1997.)? garemo warmoadgens stimulTa<br />

rTul (kompleqsur) nakrebs, romelic icvleba<br />

mravali ganzomilebis mixedviT rogorc fizikuri,<br />

ise _ socialuri TvalsazrisiT da SeiZleba<br />

gansxvavebulad aRiqmebodes adamianebis<br />

mier. aucilebeli ar aris, rom erTi da igive<br />

ojaxis bavSvebi erTnair kritikul (arsebiTi<br />

mniSvnelobis mqone) fsiqologiur garemoSi<br />

imyofebodnen. gaixseneT, rogor izrdebodiT<br />

Tqven ojaxSi; Tu gyavT da-Zma, aqcevdnen Tu<br />

ara maT erTnair yuradRebas mSoblebi? icvleboda<br />

Tu ara stresuli pirobebi droTa ganmavlobaSi?<br />

Seicvala Tu ara Tqveni ojaxis finansuri<br />

SesaZleblobebi? an xom ar Seicvala Tqveni<br />

mSoblebis ojaxuri mdgomareoba? naTelia, rom<br />

garemo bevri komponentisgan Sedgeba da es<br />

komponentebi mudmivad urTierTqmedeben da<br />

icvlebian droTa ganmavlobaSi. aqedan gamomdinare,<br />

sakmaod rTulia fsiqologebisaTvis imis<br />

gansazRvra, Tu sinamdvileSi ra saxis garemo<br />

pirobebi _ zrunva, stresi, siRaribe, janmrTeloba,<br />

omi da a.S _ axdens gavlenas IQ-ze.<br />

umravles SemTxvevaSi mkvlevarTa yuradRebis<br />

centrSi iyo garemos ufro globaluri sazomebi,<br />

iseTebi, rogoricaa, magaliTad, ojaxis socioekonomikuri<br />

statusi. erT-erT farTomasStabian<br />

longitudur kvlevaSi, romelSic 26 000-ze meti<br />

bavSvi Seiswavles, bavSvis IQ-is saukeTeso<br />

winaswarmetyveli 4 wlis asakSi ojaxis socioekonomikuri<br />

statusi da dedis ganaTlebis done<br />

iyo, rac erTnairad WeSmariti aRmoCnda afrikeli,<br />

amerikeli da kavkasieli bavSvebisaTvis<br />

(Broman et al., 1975). analogiurad, 10.5 suraTze<br />

naCvenebia socialuri klasis zogadi gavlena<br />

IQ-ze.


suraTi 10.5<br />

memkvidreobas, garemosa da IQ-s Soris<br />

arsebuli urTierTdamokidebulebaa<br />

grafikze asaxulia memkvidreobisa da garemos wvlili<br />

IQ qulebSi. mamebs da vaJebs hqondaT erTnairi IQebi<br />

(memkvidreobiTobis gavlena), magram rogorc<br />

mamebis, ise vaJebis IQ dakavSirebuli iyo socialur<br />

klasTan (garemos gavlena).<br />

ratom moqmedebs socialuri klasi IQ-ze?<br />

simdidres, iseve rogorc siRatakes, SeuZlia<br />

inteleqtualur funqcionirebaze sxvadsxvagvari<br />

gavlenis moxdena. maTgan yvelaze aSkara janmrTelobis<br />

da ganaTlebis uzrunvelyofis<br />

pirobebia. orsulobis dros sustma janmrTelobam<br />

da dabadebisas mcire wonam SeiZleba<br />

mniSvnelovnad ganapirobos bavSvis daqveiTebuli<br />

inteleqti. Ratak ojaxebSi dabadebuli bavSvebi<br />

xSirad cudad ikvebebian, bevri maTgani skolaSi<br />

mSieri midis, amitom naklebad axerxebs davalebebze<br />

koncentracias. amasTanave, Raribi<br />

ojaxebi ganicdian wignebis, Jurnal-gazeTebis,<br />

kompiuterebis da sxva im nivTebis naklebobas,<br />

romlebic xels uwyoben adamianis gonebriv<br />

ganviTarebas. `orientacia gadarCenaze~ nakleb<br />

drosa da energias utovebs Rarib mSoblebs,<br />

gansakuTrebiT ki martoxelebs, rom iTamaSon<br />

bavSvebTan da moaxdinon maTi inteleqtualuri<br />

stimulacia, rac, Tavis mxriv, Zalze uaryofiTad<br />

moqmedebs bavSvebis mier iseTi davalebebis<br />

Sesrulebaze, rogoricaa standartuli IQ<br />

testebi.<br />

dabolos, gaWirvebaSi mcxovrebi adamianebi<br />

garkveul daRs atareben Cvens sazogadoebaSi<br />

iseve, rogorc msoflios umravles qveyanaSi,<br />

rasobrivad iseT homogenur sazogadoebaSic ki,<br />

rogoric iaponiaa. magaliTad, burakaminis _ am<br />

sazogadoebis yvelaze dabali kastis wevris _<br />

IQ, sxva iaponelebTan SedarebiT, 15 quliT<br />

dabalia (Ogbu, 1987). im jgufis socialurma<br />

daRma, romelsac individi miekuTvneba, SeiZleba<br />

uaryofiTad imoqmedos mis TviTdarwmunebulobaze<br />

da araxelsayreli gavlena moaxdinos<br />

testis Sedegebsa da saskolo miRwevebze, amitom<br />

bavSvebis xelsayrel pirobebSi gazrdis Sem-<br />

TxvevaSi TvalsaCino unda iyos garemos uSualo<br />

gavlena IQ-ze.<br />

inteleqtis politika<br />

385


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

386<br />

suraTi 10.6<br />

naSvilebi bavSvebis IQ qulebi<br />

saSualo klasis TeTrkaniani ojaxebis mier naSvileb<br />

Savkanian da Sereuli rasis bavSvebs hqondaT<br />

saSualoze maRali IQ, radgan bavSvebi arian<br />

im jgufebis wevrebi, romlebisTvisac damaxasiaTebelia<br />

saSualoze dabali Sedegebi. miRebuli monacemebi<br />

aCveneben garemo pirobebis gavlenas IQze.<br />

saidan<br />

viciT<br />

garemos gavlena IQ-ze<br />

mkvlevrebi swavlobdnen bavSvebis or<br />

jgufs, romlebic naSvilebi iyvnen 2 wlis<br />

asakSi saSualo klasis TeTrkaniani mSoblebis<br />

mier (Moore, 1986). erTi jgufis<br />

bavSvebis (9 bavSvi) orive biologiuri<br />

mSobeli Savkaniani iyo, xolo meore jgufis<br />

bavSvebs (14 bavSvi) erTi biologiuri<br />

mSobeli Savkaniani hyavdaT, meore ki _<br />

TeTrkaniani. 7-dan 10 wlamde asakSi<br />

veqsleris inteleqtis skalis gamoyenebiT<br />

afasebdnen TiToeuli bavSvis IQ-s.<br />

im bavSvebis saSualo IQ, romlebsac<br />

orive mSobeli Savkaniani hyavdaT, 108.7<br />

iyo, xolo Sereuli bavSvebis IQ _ 107.2.<br />

rogorc naCvenebia 10.6 suraTze, es maCveneblebi<br />

saSualoze maRalia afrikeli amerikelebisaTvis<br />

(Lynn,1996).<br />

unda aRiniSnos, rom individualur gansxvavebas<br />

qmnis ara rasa, aramed ekonomikuri, janmrTelobis<br />

da ganaTlebis uzrunvelyofis<br />

resursebi, romelic, rogorc Cven sazogadoebaSi,<br />

ise bevr sxva qveyanaSi, dakavSirebulia rasobriv<br />

mikuTvnebulobasTan.<br />

praqtikulad, ukanaskneli 30 wlis ganmavlobaSi<br />

mkvlevrebi am Sedegis saxelmwifoebriv<br />

doneze ganzogadebas cdiloben. programa `Head<br />

Start~ federalurma mTavrobam pirvelad 1965 wels<br />

daafinansa. is gankuTvnili iyo `mcire SesaZleblobebis<br />

mqone ojaxebis bavSvebis fizikuri<br />

janmrTelobis, ganviTarebis, socialuri,<br />

saganmanaTleblo da emociuri mdgomareobis<br />

gasaumjobeseblad; garda amisa, specialuri<br />

mxardamWeri samsaxurebis saSualebiT zrdida<br />

ojaxebis SesaZleblobas, ezrunaT sakuTar<br />

Svilebze~ (Kassebaum, 1994, gv. 123). Head Start programis<br />

arsi iyo ara bavSvebis gadayvana privilegirebul<br />

pirobebSi, aramed im pirobebis gaumjobeseba,<br />

romelSic isini daibadnen da izrdebodnen.<br />

aRniSnuli programis mixedviT, bavSvebi<br />

iReben specialur skolamdel ganaTlebas,<br />

yoveldRe normalurad ikvebebian, maTi mSoblebi<br />

iReben janmrTelobasTan da bavSvis aRzrdasTan<br />

dakavSirebul rCevebs. am programis efeqturobis<br />

pirveli Sefasebebi fokusirebuli iyo inteleqtis<br />

testebis da miRwevis sxva sazomebis mixedviT<br />

miRebuli Sedegebis gaumjobesebaze. faqtobrivad,<br />

programaSi CarTvidan sul ramdenime<br />

kviris Semdeg bavSvebis IQ 10 quliT gaizarda.<br />

samwuxarod, programis datovebis Semdeg, maTi<br />

IQ maCveneblebi isev mcirdeboda (Barnett, 1998;<br />

Zigler&Muenchow, 1992; Zigler&Styfco, 1994). am<br />

modelidan SesaZlebelia ori daskvnis gamotana:<br />

IQ-ze SeiZleba gavlena moaxdinos garemom, magram<br />

xelsayreli garemo pirobebi unda iyos xangrZlivi.<br />

nebismier SemTxvevaSi, Head Start programis<br />

SedarebiT gviandelma Sefasebebma<br />

gadalaxa Tavdapirveli viwro interesi mxolod<br />

IQ-is mimarT.


empiriuli literaturidan... viRebT<br />

rogorc karg, ise _ cud ambebs. cudi<br />

ambavi isaa, rom arc HHead Start-s da arc<br />

nebismier sxva skolamdel programas ar<br />

SeuZlia bavSvebis dacva siRatakis damangreveli<br />

zemoqmedebisagan. adreul intervencias<br />

ubralod ar SeuZlia cxovrebis<br />

cudi pirobebis, aradamakmayifolebeli<br />

kvebisa da jandacvis, uaryofiTi roluri<br />

modelebisa da dabali donis skolebis<br />

daZleva. dadebiTi mxare ki isaa, rom programebs<br />

SeuZlia bavSvebis momzadeba<br />

skolisaTvis da, Sesabamisad, amiT exmareba<br />

maT daZlevisa da adaptaciis unarebis<br />

ganviTarebaSi, rac SesaZleblobas miscems<br />

maT, cxovrebaSi miaRwion saukeTesos<br />

Tu ara, ukeTes Sedegebs mainc<br />

(Zigler&Styfco,1994, gv.129).<br />

Tu Cven gamoviyenebT inteleqtis ufro farTo<br />

gansazRvrebas, romelic scildeba ubralod<br />

verbalur da araverbalur davalebebs inteleqtis<br />

testebSi, garemo faqtorebis gavlena<br />

ufro naTeli gaxdeba. xelsayreli, mxardamWeri<br />

garemo mniSvnelovnad gansazRvravs warmatebebs<br />

inteleqtualur, saskolo miRwevebsa da situaciur<br />

adaptaciaSi.<br />

kultura da IQ testebis<br />

validoba<br />

adamianebi, albaT, naklebad izrunebdnen IQ<br />

qulebze, rom ar iTvaliwinebdnen Semdeg sasargeblo<br />

prognozs: mravalricxovanma kvlevebma<br />

aCvena, rom IQ qulebs sakmaod validurad<br />

SeuZliaT iseTi sakiTxebis prognozireba, rogoricaa<br />

saskolo niSnebi, profesiuli statusi<br />

da sakuTari Tavis warmoCenis xarisxi<br />

mraval sxvadasxva samuSaoze (Brody, 1997b;<br />

Gottfredson, 1997b). am Sedegebidan gamomdinare, IQ<br />

testebi validurad zomavs inteleqtualur<br />

SesaZleblobebs, romlebic Zalian mniSvnelovania<br />

individis mier sxvadasxva saxis warmatebis<br />

miRwevisTvis; es ki, Tavis mxriv, metad<br />

Rirebulia dasavluri kulturebisaTvis _ IQis<br />

saSualebiT gazomili inteleqti uSualo<br />

gavlenas axdens warmatebaze. gansxvavebebma IQ-<br />

Si, aseve, SeiZleba imoqmedos akademiur moswrebasa<br />

da samuSaos Sesrulebis xarisxze<br />

arapirdapiri gziT, Secvalos ra individis<br />

motivebi da rwmenebi. isini, visac maRali IQ<br />

aqvT, ufro metad mosalodnelia, rom warmatebulni<br />

iyvnen skolaSi, gaxdnen swavlisadmi<br />

ufro motivirebulni, orientirebulni miRwevaze<br />

da optimisturad uyuron sakuTar SesaZleblobebs,<br />

rom Tavs gaarTmeven nebismier siZneles.<br />

aseve, bavSvebs, romelTac dabali IQ aqvT,<br />

SeiZleba `Tan sdevdes~ dabali donis skolebi<br />

da programebi, ramac, SeiZleba, garkveulwilad,<br />

imoqmedos maT TviTdarwmunebulobaze studentobis<br />

periodSic ki. amgvarad, IQ-ma SeiZleba<br />

ganicados garemos gavlena, magram, amave dros,<br />

IQ-s, Tavis mxriv, SeuZlia axali garemo pirobebis<br />

_ rogorc ukeTesis, ise uaresis _ Seqmna.<br />

amgvarad, IQ-Sefaseba SeiZleba sabediswero<br />

gaxdes bavSvisaTvis da gansazRvros misi bedi<br />

inteleqtSi bavSvis ZiriTadi genetikuri unarebis<br />

wvlilis miuxedavad.<br />

miuxedavad imisa, rom dadasturda IQ testebis<br />

validoba maTi ZiriTadi mimarTulebiT gamoyenebisaTvis,<br />

bevri damkvirvebeli jer kidev<br />

eWvqveS ayenebs maT validobas sxvadasxva<br />

kulturuli da rasobrivi jgufebis Sedarebisas<br />

(Greenfield, 1997; Samuda, 1998; Serpell, 2000). testebis<br />

da testirebis mravali forma SeiZleba ar<br />

Tanxvdebodes inteleqtis kulturul gagebas,<br />

an saTanado qcevas. ganvixiloT klasSi uaryofiTi<br />

Sefasebis erTi magaliTi:<br />

rodesac laTinoamerikeli warmoSobis<br />

emigranti mSoblebis bavSvebi amerikul<br />

skolaSi wavidnen, isini gagebaze ufro<br />

metad iyvnen orientirebulni, vidre _<br />

laparakze; maswavleblis avtoritetis<br />

pativiscemaze, vidre _ sakuTari azrebis<br />

gamoxatvaze, rasac maTi uaryofiTi akademiuri<br />

Sefaseba mohyva. maSasadame, erT<br />

kulturaSi Rirebuli komunikaciis forma<br />

_ pativiscemiT mosmena _ gaxda uaryofiTi<br />

Sefasebis safuZveli iseTi skolis<br />

pirobebSi, sadac TviTdajerebuli,<br />

mtkice laparaki komunikaciis Rirebul<br />

formad aris miCneuli.<br />

am emigrantma bavSvebma unda iswavlon, Tu<br />

rogor moiqcnen amerikul skolaSi ise, rom<br />

daarwmunon maswavleblebi TavianT gonierebaSi.<br />

erT-erTi standartuli piroba imisa, rom IQ<br />

testebs sifrTxiliT ekidebian, maTi tendenci-<br />

inteleqtis politika<br />

387


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

388<br />

urobaa, romelic mimarTulia sxvadasxva<br />

kulturis wevrebis winaaRmdeg, an sasargeblod.<br />

kritikosebi aRniSnaven, rom jgufebs Soris<br />

gansxvavebebs IQ qulebSi iwvevs sistematuri<br />

mikerZoeba testis kiTxvebSi, rac maT aravalidursa<br />

da usamarTlos xdis umciresobebTan<br />

mimarTebaSi. maSinac ki, rodesac testebis<br />

Sedgenisas gaTvaliswinebulia kulturuli<br />

faqtori, masSi mainc gvxvdeba rasobrivi<br />

xarvezebi (Neisser et al., 1996). faqtobrivad, es<br />

sakiTxi SeiZleba testis konteqsts ufro<br />

ukavSirdebodes, vidre testis Sinaarss. klaud<br />

stili (Claude Steel, 1997; Steel & Aronson, 1995, 1998)<br />

aRniSnavda, rom adamianebis mier unarebis<br />

testebis Sesrulebaze gavlenas axdens stereotipuli<br />

muqara (cnobili, agreTve, stereotipuli<br />

mowyvladobis saxelwodebiT) _ safrTxe<br />

imisa, rom SeiZleba dadasturdes negatiuri<br />

stereotipi garkveuli jgufis Sesaxeb. klaud<br />

stilis gamokvlevebis mixedviT, imis rwmenam,<br />

rom situaciaSi moqmedebs uaryofiTi stereotipi,<br />

SeiZleba gamoiwvios im cudi maCveneblis<br />

miReba, romelic stereotipSi moiazreboda.<br />

saidan<br />

viciT<br />

stereotipuli muqaris moqmedeba<br />

erT-erT kvlevaSi gamosaSvebi kursis<br />

Savkaniani da TeTrkaniani studentebi<br />

cdilobdnen epasuxaT magistraturaSi<br />

misaReb standartul testSi Semavali<br />

kiTxvebis msgavsi Zalze rTuli kiTxvebisTvis,<br />

romlebic enis kargad codnas<br />

moiTxovda. studentebis naxevars uTxres,<br />

rom am kiTxvebze gacemuli pasuxebis<br />

mixedviT imsjelebdnen maTi inteleqtualuri<br />

unarebis Sesaxeb, meore naxevarma<br />

ki icoda, rom am eqsperimentiT amocanis<br />

gadaWris procesSi CarTul fsiqologiur<br />

faqtorebs ikvlevdnen. stereotipuli<br />

muqaris Teoriis mixedviT, SedarebiT<br />

dabali Sedegebi unda hqonodaT im studentebs,<br />

romelTac situaciam Seuqmna<br />

stereotipuli muqara, anu pirveli jgufis<br />

(maT icodnen, rom fasdeboda inteleqtualuri<br />

SesaZleblobebi) Savkanian<br />

studentebs. rogorc 10.7 suraTis A nawilze<br />

xedavT, miRebulma Sedegebma es prognozi<br />

daadastura. rodesac Savkaniani studentebi<br />

darwmunebulni iyvnen, rom testSi miRebuli<br />

qulebis mixedviT vinmes maTi inteleqtis<br />

Sesaxeb SeeZlo emsjela, isini davalebebs<br />

uaresad asrulebdnen (Steel &<br />

Aronson, 1995). stereotipuli muqariT<br />

gamowveuli logika muSaobs nebismier<br />

jgufSi, romlis mimarTac arsebobs arasrulfasovnebis<br />

stereotipi. magaliTad,<br />

stereotipis mixedviT, qalebs, mamakacebTan<br />

SedarebiT, maTematikis aTvisebis naklebi<br />

unari aqvT. rogorc 10.7 suraTis B nawilze<br />

Cans, rTulma maTematikurma testma sqesis<br />

mixedviT gansxvavebuli Sedegebi mxolod<br />

maSin aCvena, rodesac studentebs eubnebodnen,<br />

rom aseTi gansxvavebebi SeiZleba<br />

yofiliyo (Steel, 1997), anu testze muSaobis<br />

dawyebamde. rodesac studentebi acnobierebdnen<br />

TavianT sqesobriv ganxvavebulobas,<br />

studentebs eubnebodnen, rom<br />

warsulSi aseTma testma aCvena sqesis<br />

mixedviT gansxvaveba. swored igive moxda<br />

am studentebis SemTxvevaSic.<br />

yuradReba miaqcieT, rom TiToeul am kvlevaSi<br />

mniSvnelovania, Tu rogor afasebs situacias<br />

testis Semsrulebeli. mxolod im SemTxvevaSi,<br />

rodesac adamianebs sjeraT, rom situacia exeba<br />

stereotips, magaliTad, rodesac miaCniaT, rom<br />

inteleqtis am testiT maTi stereotipulad<br />

cudi Sedegebi gamovlindeba, maT mier davalebebis<br />

Sesruleba uaresdeba. SesaZlebelia Tu<br />

ara IQ-is gazomva stereotipuli muqaris aRmocenebis<br />

gareSe? Tu es SeuZlebelia, mkvlevrebi<br />

verasodes SeZleben inteleqtualuri unarebis<br />

adekvaturad Sefasebas.<br />

dabolos, kidev erTi mosazreba inteleqtisa<br />

da kulturis Sesaxeb. zogadad, aSS-is kultura<br />

individualuri gansxvavebebis axsnisas<br />

tendenciuria da am gansxvavebebis genetikuri<br />

faqtoriT axsnisken ixreba. harold stivensonma<br />

da misma kolegebma (Harold Stevenson, 1993)<br />

ramdenime weli dauTmes Cineli, iaponeli da<br />

stereotipuli muqara (Stereotype threat) _ safrTxe<br />

imisa, rom SeiZleba dadasturdes negatiuri<br />

stereotipi garkveuli jgufis Sesaxeb.


suraTi 10.7<br />

stereotipuli muqara<br />

stereotipul muqaras adgili aqvs maSin, rodesac adamianebi Tvlian, rom negatiuri<br />

stereotipebi marTebulia mimdinare testirebis pirobebSi. (A) erT kvlevaSi swavloben<br />

stereotips: afro-amerikelebs dabali qulebi aqvT inteleqtis testebSi. cdis pirebis<br />

_ Savkaniani da TeTri studentis _ naxevarma icoda, rom testi diagnostikuri iyo da<br />

zomavda maT inteleqtualur SesaZleblobas. cdis pirebis meore naxevars ar hqonda es<br />

informacia. jgufSi, romelmac icoda, rom testi diagnostikuri iyo, maTi Sesruleba<br />

uaresdeboda (mosalodnel SesrulebaSi ukve arsebuli gansxvavebebis gamosaricxad<br />

gamoiyeneboda cdis pirTa SAT qulebi). (B) meore kvlevaSi swavlobdnen stereotips:<br />

qalebi dabal qulebs iReben matematikis gamocdebze. cdis pirebis _ qali da mamakaci<br />

studentebis naxevars eubnebodnen, rom maTematikis testma wina SemTxvevaSi aCvena genderuli<br />

gansxvavebebi SedegebSi. cdis pirebis meore naxevari aseT informacias ar<br />

Rebulobda. rodesac qalebi fiqrobdnen, rom testma SeiZleba genderuli TvalsazrisiT<br />

gansxvavebuli Sedegebi aCvenos, maSin maTi Sesruleba uaresdeboda.<br />

amerikeli bavSvebis maTematikuri miRwevebis<br />

kvlevas. 1980 wels azieli bavSvebi sagrZnoblad<br />

jobnidnen TavianT amerikel Tanatolebs.<br />

1990 wels es intervali SenarCunebuli iyo:<br />

`Cineli bavSvebis mxolod 4.1%-s da iaponeli<br />

bavSvebis 10.3%-s hqonda iseTive dabali qulebi,<br />

rogoric _ saSualo amerikel bavSvs~. niSnavs<br />

Tu ara es imas, rom azieli bavSvebi genetikuri<br />

upiratesobiT xasiaTdebian? faqtobrivad,<br />

ufro mosalodneli iyo, rom adamianebi<br />

aSS-Si am kiTxvas dadebiTad upasuxebdnen. rodesac<br />

stivensoni da misi kolegebi sTxovdnen<br />

aziel da amerikel studentebs, maswavleblebs<br />

da mSoblebs mieTiTebinaT, Tu ra ufro mniSvnelovani<br />

iyo maTTvis: `bejiTad mecadineoba~<br />

Tu `Tandayolili goniereba~, azieli respondentebi<br />

aqcents `bejiTad mecadineobaze~<br />

akeTebdnen, amerikeli respondentebi ki _ `Tandayolil<br />

gonierebaze~. axla xedavT, Tu rogor<br />

SeiZleba, rom am Sexedulebebma amerikelebi<br />

miiyvanos daskvnamde, rom azielebi genetikuri<br />

upiratesobiT unda xasiaTdebodnen maTematikis<br />

aTvisebaSi. vinaidan aseTi rwmena saxelmwifo<br />

politikaze aisaxeba, magaliTad, ra Tanxaa<br />

saWiro imisaTvis, rom amerikelebi daeuflon<br />

maTematikas maSin, rodesac ar aqvT am sagnis<br />

Seswavlis unari. Zalian mniSvnelovania zusti<br />

mecnieruli monacemebis gaanalizeba, raTa<br />

ganisazRvros, risi Secvlaa SesaZlebeli gonebrivi<br />

SesaZleblobebis gamovlenaSi da risi _<br />

ara.<br />

Sejameba<br />

godardma xeli Seuwyo zogierTi rasobrivi<br />

da eTnikuri jgufebis genetikuri inferiulobis<br />

aRiarebis warumatebeli tradiciis damkvidrebas.<br />

qcevis genetikurma analizma IQ-Si<br />

inteleqtis politika<br />

389


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

390<br />

mravalricxovani genetikuri komponenti aCvena.<br />

Tumca, IQ-is gazomvas xSirad politikuri elferi<br />

dakravs, IQ-is mixedviT miRebuli rasobrivi<br />

gansxvavebebis gamo. mkvlevrebma daadgines<br />

garemos faqtorebi, romlebic mniSvnelovan<br />

gavlenas axdenen IQ-ze. miuxedavad imisa,<br />

rom IQ-s sakmaod validurad SeuZlia iseTi<br />

cxovrebiseuli Sedegebis prognozireba, rogoricaa<br />

warmatebebi skolasa da samsaxurSi, misi<br />

gazomvebi SeiZleba aravaliduri iyos sxvadasxva<br />

rasobrivi da kulturuli jgufebis SemTxveva-<br />

Si. magaliTad, zogierTi jgufi inteleqtualuri<br />

SesaZleblobebis gazomvisas stereotipuli<br />

muqaris zemoqmedebas ganicdis.<br />

SemoqmedebiToba<br />

sanam inteleqtisa da misi gazomvis Temas<br />

davasrulebT, mivubrundeT iseT sakiTxs,<br />

rogoricaa kreatuloba, anu SemoqmedebiToba.<br />

kreatuloba aris iseTi ideebis generirebisa<br />

da produqtebis Seqmnis unari, romlebic axali<br />

da aqtualuria mocemul pirobebSi (Sternbeg &<br />

Lubart, 1999). ganvixiloT borblis gamogonebis<br />

magaliTi. es meqanizmi axali iyo, radgan ucnob<br />

gamomgoneblamde aravis unaxavs, Tu ra sargeblis<br />

miReba SeiZleboda gagorebuli sagnebisgan. es<br />

gamogoneba pirobebis adekvaturi iyo, radgan<br />

Zalze cxadi iyo misi gamoyenebis SesaZlebloba.<br />

pirobebTan Sesatyvisobis gareSe, axali ideebi<br />

xSirad ucnaurad da uadgilod aRiqmeba.<br />

kreatulobas gonebrivi SesaZleblobebisadmi<br />

miZRvnil TavSi ganvixilavT, vinaidan bevri<br />

adamiani aRiarebs inteleqtsa da kreatulobas<br />

Soris mWidro kavSiris arsebobas. am varaudis<br />

dasamtkiceblad, upirveles yovlisa, SemoqmedebiTi<br />

unarebis Sefaseba unda SegveZlos, xolo<br />

Semdeg _ kreatulobasa da inteleqts Soris<br />

kavSiris dadgena. amrigad, jer ganvixilavT<br />

meTodebs, romelTa saSualebiT ideebi an pro-<br />

kreatuloba (Creativity) – iseTi ideebis generirebisa<br />

da produqtebis Seqmnis unari, romlebic<br />

axali da aqtualuria mocemul pirobebSi.<br />

divergentuli azrovneba (Divergent thinking) _<br />

duqtebi fasdeba, rogorc SemoqmedebiTi da<br />

SevamowmebT inteleqtTan maT kavSirs, Semdeg<br />

ganvixilavT gansakuTrebuli (an uCveulo)<br />

kreatulobis pirobebs da maT kavSirs SeSlilobasTan.<br />

vnaxavT, ra SeiZleba viswavloT<br />

gansakuTrebuli SemoqmedebiTi unarebiT dajildoebuli<br />

adamianebisagan.<br />

kreatulobis Sefaseba da<br />

kavSiri inteleqtTan<br />

rogor SeiZleba imis gansazRvra, adamianebi<br />

(SedarebiT) kreatulebi arian Tu ara? bevri<br />

midgoma divergentul azrovnebaze fokusirdeba,<br />

romelic ganisazRvreba, rogorc problemis<br />

sxvadasxvagvari uCveulo gadawyvetis unari.<br />

kiTxvebi, romelebic zomaven divergentul<br />

azrovnebas, saSualebas aZleven testis<br />

Semsrulebels naTlad gamoavlinos sxarti da<br />

moqnili azrovneba (Torrance, 1974; Wallah & Kogan,<br />

1965):<br />

daasaxeleT yvela sagani, romelic, Tqveni<br />

azriT, oTxkuTxedia;<br />

sami wuTis ganmavlobaSi daasaxeleT rac<br />

SeiZleba meti TeTri feris, saWmelad vargisi<br />

sagnebi;<br />

daasaxeleT aguris gamoyenebis yvela<br />

SesaZlo varianti, rac TavSi azrad mogivaT.<br />

pasuxebi fasdeba iseTi ganzomilebebis mixedviT,<br />

rogoricaa (1) sisxarte _ gansxvavebuli<br />

ideebis saerTo raodenoba; (2) unikaluroba _<br />

im ideebis raodenoba, romelic Sesabamis<br />

SerCevaSi aravis gamouTqvams da (3) uCveuloba<br />

_ im ideebis raodenoba, romelic gamoTqva<br />

mocemuli SerCevis, vTqvaT, 5%-ze naklebma<br />

(Runco,1991).<br />

rodesac kreatulobas am gziT afaseben,<br />

SesaZlebelia miRebuli maCveneblis Sedareba<br />

sxva sazomebTan da maT Soris kavSiris dadgena.<br />

xSirad mkvlevrebi afasebdnen kavSirs divergentuli<br />

azrovnebis sazomebsa da IQ-s Soris.<br />

saxezea zogadi suraTi: or sazoms Soris arsebobs<br />

susti an zomieri korelacia, rodesac<br />

IQ aris 120 qulamde, 120 qulaze zemoT ki<br />

korelacia mcirdeba (Sternberg & O’Hara, 1999).<br />

ratom unda xdebodes ase? erT-erTi mkvlevari<br />

fiqrobs rom `inteleqtis~ garkveuli done


suraTi 10.8<br />

iZleva SemoqmedebiTobis amoqmedebis SesaZleblobas,<br />

magram ar axdens mis stimulacias (Perkins,<br />

1998, gv. 319). sxva sityvebiT, inteleqtis gansazRvruli<br />

done saSualebas aZlevs pirovnebas,<br />

iyos kreatuli, magram man SeiZleba ver gamoiyenos<br />

es SesaZlebloba.<br />

SemoqmedebiTi azrovnebis mkvlevrebi xSirad<br />

aRniSnaven, rom divergentuli azrovnebis<br />

testebi Zalian mWidrod ukavSirdeba inteleqtis<br />

testirebis tradiciasa da TviTon IQ testebs<br />

(ramac SeiZleba axsnas maRali korelacia 120<br />

IQ-s farglebSi) (Lubart,1994). kriteriumiT _<br />

kreatuli-arakreatuli _ adamianTa Sefasebis<br />

gansxvavebul midgomas warmoadgens maT mier<br />

gansazRvruli SemoqmedebiTi produqtis _<br />

naxatis, leqsis an patara moTxrobis Seqmna.<br />

eqspertebs SeuZliaT Seafason TiToeuli produqtis<br />

kreatulobis xarisxi. gamokvlevebma<br />

aCvena, rom eqspertebi sakmaod erTsulovanni<br />

arian produqtis kreatulobis Sefasebisas<br />

(Amabile, 1983). maT SeiZleba sakmaod zustad<br />

Seafason adamianebi naklebi an meti kreatulobis<br />

mixedviT.<br />

gansakuTrebuli kreatuloba<br />

da SeSliloba<br />

arseboben gansakuTrebuli adamianebi,<br />

romlebic SemoqmedebiTobis etalonebs<br />

warmoadgenen. vin gaxsendebaT, roca gTxoven<br />

gansakuTrebiT SemoqmedebiTi adamianis dasaxelebas?<br />

savaraudoa, rom Tqveni pasuxi, nawilobriv,<br />

damokidebuli iqneba im sferoze,<br />

romelSic moRvaweobT da, nawilobriv, Tqvens<br />

prioritetebze. fsiqologebma SeiZleba daasaxelon<br />

zigmund froidi; ferweriT, musikiT an<br />

cekviT dainteresebulma adamianebma SeiZleba<br />

daasaxelon pablo pikaso, igor stravinski an<br />

marta grahami. SesaZlebelia Tu ara aseTi<br />

individebis pirovnebebs Soris im saerTo<br />

maxasiaTeblebis aRmoCena, romelic gansakuTrebuli<br />

SemoqmedebiTobis winaswarmetyvelebis<br />

saSualebas mogvcems? hovard gardnerma (Howard<br />

Gardner, 1993) airCia is individebi, romelTa<br />

eqstraordinaruli unarebi Cven mier adre<br />

ganxiluli inteleqtis rva tipis relevanturi<br />

iyo. maT Soris iyvnen froidi, pikaso, stravinski<br />

da grahami. gardneris analizma saSualeba misca<br />

mas, Seeqmna tipuri Semoqmedis cxovrebiseuli<br />

gamocdilebis portreti, romelsac man E.C.<br />

uwoda.<br />

E.C. aRebs problemuri sferosa da<br />

gansakuTrebuli interesebis samefos kars,<br />

romelic mas gaukvalav gzaze ayenebs. es<br />

aris uaRresad sapasuxismgeblo momenti.<br />

am wuTidan E.C. izolirebulia Tanatolebisgan<br />

da, ZiriTadad, damoukideblad<br />

unda imuSaos. is grZnobs, rom raRac<br />

aRmoCenis zRvarze imyofeba, romelic jer<br />

TviTonac ar aqvs gaazrebuli. am kritikul<br />

SemoqmedebiToba<br />

391


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

392<br />

momentSi E.C. miiltvis rogorc kognituri,<br />

ise _ emociuri mxardaWerisken, amiT is<br />

Tavisi mdgomareobis SenarCunebas axerxebs.<br />

amgvari mxardaWeris gareSe igi SeiZleba<br />

Zalisa da energiisagan daicalos (Gardner,<br />

1993, gv. 361).<br />

am pasaJis dasasrul gardneri moixseniebs<br />

tipur SemoqmedTa erT-erT yvelaze zogad<br />

stereotips _ maTi cxovreba esazRvreba, zogjer<br />

ki gulisxmobs SeSlilobas. ideas imis Sesaxeb,<br />

rom udidesi SemoqmedebiToba mWidrod ukav-<br />

Sirdeba SeSlilobas, didi xnis istoria aqvs<br />

da platonis saxels ukavSirdeba (Kessel, 1989).<br />

SedarebiT Tanamedrove periodSi krepelini (1921)<br />

aRniSnavda, rom `maniakalur-depresiuli sigiJiT<br />

Sepyrobili~, anu bipolaruli aSlilobis mqone<br />

individebi maniakalur fazaSi qmnian azris<br />

Tavisuflad dinebis 1 pirobebs, rac xels uwyobs<br />

did SemoqmedebiTobas. rogorc me-15 TavSi<br />

vnaxavT, mania xasiaTdeba xangrZlivi agznebis<br />

periodebiT. adamians amaRlebuli ganwyobileba<br />

aqvs da eqspansiuri qceviT, TavSeukaveblobiT<br />

xasiaTdeba. arsebobs mosazreba, rom xelovnebisa<br />

da humanitaruli mecnierebebis mravali<br />

gamoCenili moRvawe swored guneba-ganwyobilebis<br />

aseTi aSlilobiT xasiaTdeba (Keiger,1993), magram,<br />

rogor unda gansazRvron mkvlevrebma, imoqmeda<br />

Tu ara fsiqikurma daavadebam am individebis<br />

azrovnebis realur procesze?<br />

saidan<br />

viciT<br />

kreatuloba da mania<br />

aRniSnul kiTxvaze pasuxis gasacemad<br />

kreatulobis mkvlevarma robert veisbergma<br />

(Robert Weisberg, 1994, 1996) Seiswavla kompozitor<br />

robert Sumanis Semoqmedeba,<br />

romelsac bipolaruli aSlilobis diagnozi<br />

hqonda. garkveuli monacemebi maniasa<br />

da SemoqmedebiTobas Soris navaraudevi<br />

kavSiris sasargeblod metyvelebs. Sumanma<br />

gacilebiT meti nawarmoebi Seqmna maniakaluri<br />

fazis wlebSi (saSualod 12.3),<br />

1 Free flowing though processes.<br />

vidre _ depresiul fazaSi (saSualod 2.7),<br />

Tumca, es kavSiri gacilebiT susti iyo<br />

nawarmoebebis xarisxis Sefasebisas. maniakalur<br />

periodSi Seqmnili nawarmoebebi<br />

xarisxiT ar sjobnida depresiul periodSi<br />

Seqmnil nawarmoebebs.<br />

veisbergis kvleva gvafiqrebinebs, rom SeSliloba<br />

(gamovlenili maniis saxiT) mniSvnelovnad<br />

zemoqmedebs motivaciaze. individi<br />

imorCilebs maniis Semotevas da bevrs qmnis.<br />

Tu pirovneba garkveuli talantiT gamoirCeva,<br />

am periodSi Seqmnili zogierTi, magram ara<br />

yvela, nawarmoebi brwyinvale iqneba, Tumca,<br />

xarisxiT ar iqneba sxva periodebSi Seqmnil<br />

nawarmoebebze ukeTesi. istoriuli SemTxvevebis<br />

yuradRebiT Seswavlam, romelic SemoqmedebiTobasa<br />

da SeSlilobas Soris arsebul garkveuli<br />

xarisxis kavSirze metyvelebs, eqsperti<br />

albert rotenbergi (Albert Rothengerg) miiyvana<br />

daskvnamde, rom `mcdari da romantiulia Sexeduleba,<br />

romlis mixedviTac, TiTqos, adamianebi<br />

TviTon unda daitanjon, rom SeZlon sxvebis<br />

mwuxarebisa da tanjvis gageba~ (Rothenberg, 1990,<br />

gv.164).<br />

mas mere, rac adamianma miiRo informacia<br />

gansakuTrebul kreatulobis Sesaxeb, ra SeiZ-


leba iswavlos man aqedan. Tqven SeiZleba<br />

mibaZoT riskis gawevis models; uaRresad kreatuli<br />

adamianebi mzad arian dadgnen `gaukvalav<br />

gzaze~. aseve, SegiZliaT gaiziaroT momzadebis<br />

modeli. gansakuTrebuli kreatulobiT dajildoebuli<br />

adamianebi wlebs uTmoben im sferoSi<br />

daxelovnebas, romelSic saukeTesoni iqnebian<br />

(Weisberg,1986). SesaZlebelia gaiziaroT Sinagani<br />

motivaciis modeli (Pattern of intrinsic motivation).<br />

SemoqmedebiTi adamianebi gulmodgined asruleben<br />

mocemul davalebebs, radgan siamovnebas da<br />

kmayofilebas aniWebT is, rasac isini qmnian<br />

(Collins & Amabile, 1999). Tu Tqvens cxovrebaSi<br />

SeZlebT am sami modelis sakuTar Tavze<br />

morgebas, maSin moaxerxebT Tqveni SemoqmedebiTi<br />

unarebis metad gamovlenas.<br />

axla ukve iciT is xerxebi, romelTa saSualebiT<br />

fsiqologebi afaseben da xsnian individualur<br />

gansxvavebebs, romelebic arseboben<br />

inteleqtsa da kreatulobas Soris, Tumca,<br />

ueWvelia, iciT, rom adamianis gasagebad gacilebiT<br />

metia saWiro, vidre codna misi inteleqtualobisa<br />

da SemoqmedebiTobis xarisxis Sesaxeb.<br />

Semdeg qveTavSi ganvixilavT im xerxebs,<br />

romliTac fsiqologebi iReben informacias im<br />

pirovnuli Tvisebebis diapazonis Sesaxeb, romlebic<br />

TiToeuli individis unikalurobas<br />

gansazRvravs.<br />

Sejameba<br />

kreatuloba divergentuli azrovnebis testebiT<br />

izomeba. zogierTi Sexedulebis sawinaaRmdegod,<br />

ar dadasturda mWidro kavSiri SemoqmedebiTobasa<br />

da SeSlilobas Soris, Tumca,<br />

SemoqmedebiToba moiTxovs garkveuli riskis<br />

gawevas, momzadebasa da motivacias.<br />

Sefaseba da sazogadoeba<br />

fsiqologiuri Sefasebis ZiriTadi mizani<br />

adamianebis zustad Sefasebaa, rac eqspertebis<br />

mier gakeTebul SeZlebisdagvarad uSecdobo<br />

daskvebSi aisaxeba. am miznis miRweva SesaZlebelia<br />

maswavleblebis, damqiraveblebis da sxva<br />

Semfaseblebis subieqturi daskvnebis ufro<br />

obieqturi sazomebiT SecvliT, romlebic<br />

sakmaod zedmiwevniT, guldasmiTaa agebuli da<br />

Riaa kritikuli SefasebisaTvis. swored am<br />

mizanma misca dasabami alfred bines pionerul<br />

Sromas. bines da sxvebs miaCndaT, rom testireba<br />

xels Seuwyobda sazogadoebis demokratizacias<br />

da Seamcirebda sqesis, rasis, erovnebis, privilegiebis,<br />

an fizikuri garegnobis SemTxveviT<br />

kriteriumebze dafuZnebul gadawyvetilebebs,<br />

Tumca, am amaRlebuli miznebis miuxedavad,<br />

fsiqologiaSi ar arsebobs Sefasebaze ufro<br />

sakamaTo sfero. polemika ZiriTad sam eTikur<br />

sakiTxs exeba: (1) testze dafuZnebuli gadawyvetilebebis<br />

samarTlianobas, (2) ganaTlebis<br />

Sesafasebeli testebis vargisianobasa da (3)<br />

testis qulebis gamoyenebas individebis<br />

garkveul kategoriebSi gaerTianebis mizniT.<br />

testirebis procesis kritikosebi aRniSnaven,<br />

rom zogierTebisTvis testirebis sazRauri, an<br />

uaryofiTi Sedegebi ufro metia, vidre<br />

sxvebisaTvis (Bond, 1995). sazRauri sakmaod<br />

maRalia, magaliTad, rodesac testi, romelzec<br />

Sefaseba da sazogadoeba<br />

393


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

394<br />

umciresobaTa jgufebma dabali qulebi miiRes,<br />

ar aZlevs maT garkveul samuSaoebis Sesrulebis<br />

uflebas. zogierT qalaqSi saxelmwifo samoqalaqo<br />

samsaxurSi damlageblad muSaobis<br />

dasawyebad, msurvelma unda gaiaros verbaluri<br />

testi da ara _ ufro adekvaturi fizikuri<br />

unarebis testi. mkvlevar uiliam benksis (William<br />

Banks) mixedviT, am strategiis mizani sxvadasxva<br />

umciresobebis samuSaoebze ardaSvebaa<br />

(1990). zogjer umciresobaTa warmomadgenlebi<br />

testSi cud Sedegebs iZleodnen, radgan maTi<br />

Sedegebi arasaTanado normebis mixedviT fasdeboda.<br />

garda amisa, erTi jgufis kandidatebisaTvis<br />

SemTxveviT dadgenili gamsvleli<br />

qulebi SeiZleba sxvebis mimarT iqnes gamoyenebuli<br />

SerCevis Sesaxeb gadawyvetilebis miRebisas<br />

maSin, rodesac realurad ufro dabali<br />

gamsvleli qula iqneboda samarTliani da, Sesabamisad,<br />

samuSaoze daqiravebasTan dakavSirebiT<br />

miRebuli gadawyvetileba swori iqneboda. aRsaniSnavia<br />

isic, rom testirebaze gadaWarbebuli<br />

dayrdnoba kadrebis avtomatur SerCevas<br />

ganapirobebs, Tumca, zogjer sazogadoeba SeiZleba<br />

ufro mogebuli darCes, Tu samuSaos<br />

aRwerilobebi adamianTa moTxovnilebebisa da<br />

unarebis gaTvaliswinebiT modificirdeba.<br />

meore eTikur sakiTxs warmoadgens is, rom<br />

testireba ara mxolod studentebis Sefasebas<br />

axdens, aramed ganaTlebis formirebaSic<br />

garkveul rols asrulebs. saskolo sistemis<br />

xarisxsa da maswavlebelTa efeqturobaze xSirad<br />

msjeloben imaze dayrdnobiT, Tu ramdenad<br />

warmatebiT asruleben maTi moswavleebi miRwevis<br />

standartul testebs. TviT maswavlebelTa<br />

xelfasebic ki SeiZleba damokidebuli iyos<br />

testebis Sedegebze, ramac skolebSi xeli Seuwyo<br />

TaRliTobasTan dakavSirebul skandalebs.<br />

magaliTad potomakSi (Potomac, Maryland) dawyebiTi<br />

skolis direqtori gadadga, rodesac gamoaSkaravda<br />

mtkicebulebebi imis Sesaxeb, rom testis<br />

Sedegebis gaumjobesebis mizniT skolis mexuTeklaselebma<br />

iseTi saxis daxmareba miiRes, rogoricaa<br />

damatebiTi dro da testis xelmeored<br />

Sesruleba (Thomas & Wingert, 2000). es faqtebi<br />

TviTon moswavleebma gamoavlines, romelTac<br />

mSoblebs uTxres, rom skolaSi maT TaRliTuri<br />

qcevis ganxorcieleba sTxoves. bavSvebi gaocebulni<br />

iyvnen ufrosebis qceviT da mSoblebs<br />

maTi qcevis axsnas sTxovdnen. bavSvebis amgvari<br />

damokidebuleba miuTiTebs imaze, Tu ramdenad<br />

saSiSi SeiZleba iyos, rodesac testis Sedegebi<br />

ganaTlebaze ufro mniSvnelovani xdeba.<br />

mesame eTikuri problema isaa, rom testis<br />

Sedegebi SeiZleba Seucvlel iarliyad iqces.<br />

adamianebi sakmaod xSirad aRiqvamen sakuTar<br />

Tavs 110-is toli IQ-is mqone individebad, an B<br />

qulis mimReb studentebad, TiTqos es maCveneblebi,<br />

an qulebi maT Sublze aweriaT. amgvari<br />

iarliyebi SeiZleba maTi winsvlis damabrkoleblad<br />

iqces, radgan adamianebi ijereben, rom<br />

maTi gonebrivi da pirovnuli maxasiaTeblebi<br />

fiqsirebuli da ucvlelia; rom maT ar SeuZliaT<br />

sakuTari SesaZleblobebis gaumjobeseba;<br />

testSi miRebulma dabalma qulebma SeiZleba<br />

uaryofiTad imoqmedos maT motivaciaze da<br />

Seasustos TviTefeqturobis gancda. garkveuli<br />

jgufebis arasrulfasovnad miCneva IQ monacemebis<br />

mixdeviT testirebis kidev erTi uaryofiTi<br />

Sedegia. isini, vinc ase sajarod arian `daRdasmulebi~,<br />

ijereben imas, rasac `eqspertebi~<br />

amboben maT Sesaxeb. amitom skola da ganaTleba<br />

ar miaCniaT maTi cxovrebis gaumjobesebis<br />

saSualebad.<br />

testebis Sedegebisadmi xelSeuxebeli statusis<br />

miniWebis aseTi tendencia vrceldeba<br />

rogorc sazogadoebriv, ise _ pirovnul doneze.<br />

rodesac testis Sedegebi individis pirovnuli<br />

Tvisebebis, mdgomareobebis, araadaptirebulobis,<br />

konfliqtisa da paTologiis iarliyad iqceva,<br />

adamianebi gansakuTrebuli bavSvebis `aranormalurobaze~<br />

ufro iwyeben fiqrs, vidre ganaTlebis<br />

sistemaze, romelic saWiroebs programebis<br />

imgvar modificirebas, rom TiToeul moswavleze<br />

morgebuli iyos. iarliyebs wina planze devianturi<br />

pirovnenebi ufro gamoyavs, vidre maTi<br />

garemos disfunqciuri aspeqtebi. iseT individualistur<br />

sazogadoebebSi, rogoric, magaliTad,<br />

amerikis SeerTebuli Statebia, adamianebis<br />

umravlesoba mzad aris adamianis warmateba<br />

da warumatebloba arasworad miaweros mas da,<br />

amave dros, saTanadod ar Seafasos garemo<br />

pirobebis zegavlena. Cven vkicxavT adamians<br />

warumateblobisaTvis da amiT sazogadoebis<br />

danaSauls vamsubuqebT. Cven vaqebT pirovnebas<br />

warmatebisaTvis da amitomac ar vaRiarebT<br />

sxvadasxva sazogadoebriv gavlenas, romelmac<br />

SesaZlebeli gaxada misi warmateba. Cven unda<br />

vaRiaroT, Tu rogorebi arian adamianebi amJamad,


ac imis Sedegia, Tu sad imyofebodnen, sad<br />

Camoyalibdnen da ra mimdinare situacia axdens<br />

gavlenas maT qcevaze.<br />

es Tavi gvinda fil zimbardos piradi weriliT<br />

davasruloT, romelic SeiZleba STagonebis<br />

wyarod iqces im studentebisaTvis,<br />

romlebic kargad ver arTmeven Tavs obieqtur<br />

testebs:<br />

miuxedavad Cemi, rogorc profesionali<br />

fsiqologis, warmatebuli karierisa, Cem<br />

mier mravali wlis win gakeTebulma testebma<br />

sul sxva ram iwinaswarmetyvela.<br />

miuxedavad imisa, rom warCinebuli kursdam-<br />

Tavrebuli viyavi, romelmac umaRlesi<br />

akademiuri moswrebiT (Summa Cum Laude)<br />

davamTavre, erTaderTi Sefaseba (niSani)<br />

C miviRe fsiqologiis SesavalSi, sadac<br />

gamocda mxolod mravaljeradi arCevanis<br />

testiT Catarda. Tavdapirvelad uari<br />

miTxres ielis universitetSi staJirebaze.,<br />

Semdeg rezervSi Camricxes da bolos<br />

uxalisod mimiRes. es, nawilobriv, gamowveuli<br />

iyo imiT, rom Cemi maTematikis qulebi<br />

fsiqologiis fakultetis mier dawesebul<br />

zRvarze naklebi iyo, magram mogvianebiT<br />

aRmovaCine, rom es nawilobriv gamowveuli<br />

iyo imiTac, rom profesor-maswavleblebma<br />

Cemi pasuxebisa da sxva mtkicebulebebis<br />

mixedviT, romelic naxes Cems gancxadebasa<br />

da testebSi, ivaraudes, rom zangi viyavi.<br />

am monacemebma uaryofiTad imoqmeda maT<br />

daskvnebze Cemi SesaZleblobis _ mimeRwia<br />

warmatebisaTvis fsiqologiaSi _ Sesaxeb.<br />

sabednierod, zogierTi maTgani mzad iyo<br />

sakvanZo<br />

sakiTxebi<br />

ra aris Sefaseba<br />

fsiqologiur Sefasebas<br />

xangrZlivi istoria aqvs<br />

da dasabams antikuri<br />

CemTvis Sansis mosacemad, rodesac maT<br />

mier dafinansebuli kandidati (gordon<br />

boueri, amJamad cnobili fsiqologi)<br />

sxvagan wavida staJirebaze.<br />

warmatebebi karierasa da cxovrebaSi<br />

gacilebiT mets moiTxovs, vidre mxolod<br />

standartizebuli testebiT gazomili<br />

unarebi, SesaZleblobebi da maxasiaTeblebia.<br />

miuxedavad imisa, rom testebs<br />

SeuZliaT imis prognozireba, Tu saSualod<br />

ramdenad kargi Sedegi eqnebaT adamianebs,<br />

nebismieri mocemuli individis SemTxvevaSi<br />

SeiZleba adgili hqondes Secdomas.<br />

adamianebma SeiZleba uaryon testis qulebis<br />

pesimisturi prognozi, rodesac<br />

mizandasaxulobiT, warmosaxviT, imediT,<br />

pirovnuli siamayiT da intensiuri ZalisxmeviT<br />

gaaumjobeseben TavianT monacemebs.<br />

albaT, metad mniSvnelovania, gjerodeT<br />

sakuTari Tavis, vidre _ testis Sedegebis.<br />

Sejameba<br />

CineTidan iRebs. am sferoSi<br />

mniSvnelovani wvlili<br />

Seitana ser frensis galtonma.<br />

Sefasebis instrumenti unda<br />

iyos sando, validuri da<br />

miuxedavad imisa, rom fsiqologiuri testireba<br />

xSir SemTxvevaSi sasargebloa individisaTvis,<br />

jer kidev aris testebis upasuxismgeblod<br />

gamoyenebis SemTxvevebi. kritikosebs<br />

awuxebT iseTi sakiTxebi, rogoricaa testis<br />

Sedegebze dafuZnebuli gadawyvetilebebis<br />

samarTlianoba, testebis vargisianoba saganmanaTleblo<br />

praqtikis Sesafaseblad da testebis<br />

Sedegebis gamoyeneba adamianTa garkveul kategoriebad<br />

daxarixebisaTvis.<br />

standartizirebuli. sando<br />

sazomi gvaZlevs Sesabamis<br />

Sedegebs. validuri sazomi<br />

afasebs im Tvisebebs, romelTa<br />

gasazomadac Seiqmna testi.<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

395


Tavi 10 / inteleqti da inteleqtis Sefaseba<br />

396<br />

standartizirebuli testis<br />

Catareba da Sedegebis Sejameba<br />

yovelTvis erTi da<br />

igive gziT xdeba. normebis<br />

arseboba saSualebas gvaZlevs,<br />

SevadaroT pirovnebis<br />

qulebi igive asakis, sqesis<br />

da kulturis individTa<br />

saSualo maCvenebels.<br />

inteleqtis Sefaseba<br />

XX saukunis oTxmocdaaTiani<br />

wlebis dasawyisSi<br />

safrangeTSi alfred binem<br />

safuZveli Cauyara inteleqtis<br />

obieqturi testirebis<br />

ganviTarebas. qulebi<br />

mocemuli iyo gonebrivi<br />

asakis terminebiT da bav-<br />

Svebis funqcionirebis arsebul<br />

dones asaxavda.<br />

aSS-Si termenma Seqmna stenford-bines<br />

inteleqtis skala<br />

da moaxdina IQ-is cnebis<br />

popularizacia.<br />

veqslerma Seqmna specialuri<br />

inteleqtis testebi<br />

mozrdilebisTvis, skolamdeli<br />

da saskolo asakis<br />

bavSvebisaTvis.<br />

inteleqtis Teoriebi<br />

IQ-is fsiqometriulma analizma<br />

aCvena, rom zogierT<br />

ZiriTad unars, rogoricaa<br />

inteleqtis fluiduri da<br />

kristaluri aspeqti, garkveuli<br />

wvlili Seaqvs IQ<br />

qulebSi.<br />

Tanamedrove Teoriebi Zalian<br />

farTod ganixilaven<br />

da zomaven inteleqts,<br />

msjeloben ra im unarebsa<br />

da insaitebze, romelTac<br />

adamianebi sxvadasxva amocanis<br />

gadasaWrelad iyeneben.<br />

10.3 cxrilSi mocemuli anagramis gadawyveta<br />

1. Laugh<br />

6. Allow<br />

2. Tempt<br />

7. Drive<br />

3. Short<br />

8. Cough<br />

4. Knight<br />

9. Enter<br />

5. Write<br />

10. Basic<br />

stenbergi ganasxvavebs inteleqtis<br />

komponentur, empiriul<br />

da konteqstualur<br />

aspeqtebs.<br />

gardnerma daadgina inteleqtis<br />

rva tipi, romelic<br />

moicavs da scildeba kidec<br />

standartuli IQ sazomebiT<br />

gazomvad inteleqtis formebs.<br />

Tanamedrove kvlevebi<br />

fokusirebulia emociur inteleqtze.<br />

inteleqtis politika<br />

Tavdapirvelad inteleqtis<br />

testebi eTnikuri da rasobrivi<br />

jgufebis Sesaxeb uaryofiTi<br />

gancxadebebis gasake-<br />

Teblad gamoiyeneboda.<br />

IQ-is maRali memkvidreobiTobis<br />

gamo zogierTi<br />

mkvlevari garkveuli rasobrivi<br />

da kulturuli jgufebis<br />

dabal Sedegebs maT<br />

Tandayolil arasrulfasovnebas<br />

miawers.<br />

araxelsayreli garemo pirobebiT<br />

da stereotipuli muqariT<br />

aixsneba zogierTi jgufis<br />

dabali IQ qulebi. gamokvleva<br />

aCvenebs, rom jgufuri<br />

gansxvavebebi SeiZleba ganpirobebuli<br />

iyos garemo faqtorebiT.<br />

SemoqmedebiToba<br />

xSir SemTxvevaSi kreatulobis<br />

Sefaseba divergentuli<br />

azrovnebis testebis saSualebiT<br />

xdeba.<br />

gansakuTrebiT kreatuli adamianebi<br />

midian riskze, gadian<br />

momzadebas da uaRresad motivirebulni<br />

arian.<br />

ar dadasturda kavSiri kreatulobasa<br />

da SeSlilobas<br />

Soris.<br />

Sefaseba da<br />

sazogadoeba<br />

miuxedavad imisa, rom testebi<br />

xSirad sasargeblod<br />

gamoiyeneba momavali SesrulebiswinaswarmetyvelebisaTvis,<br />

maTi Sedegebi ar<br />

unda ganapirobebdes individis<br />

ganviTarebisa da<br />

cvlilebebis ganxorcielebis<br />

SesaZleblobis SezRudvas.<br />

rodesac Sefasebis Sedegebi<br />

momavalSi gavlenas axdens<br />

individis cxovrebaze, gamoyenebuli<br />

teqnikebi unda<br />

iyos sando da validuri<br />

rogorc am individTan, ise<br />

_ gamoyenebis mizanTan<br />

mimarTebaSi.<br />

ZiriTadi cnebebi<br />

qronologiuri asaki<br />

kreatuloba<br />

kriteriumis validoba<br />

kristalizebuli inteleqti<br />

divergentuli azrovneba<br />

emociuri inteleqtiQ<br />

TvalsaCino validoba<br />

fluiduri inteleqti<br />

formaluri Sefaseba<br />

memkvidreobiTobis<br />

maCvenebeli<br />

inteleqti<br />

inteleqtis koeficienti (IQ)<br />

Sinagani SeTanxmebuloba<br />

gonebrivi asaki<br />

gonebrivi CamorCeniloba<br />

normebi<br />

paraleluri formebi<br />

prognozirebadi validuroba<br />

fsiqologiuri Sefaseba<br />

fsiqometria<br />

sandooba<br />

SuaSi gaxleCvis sandooba<br />

standartizeba<br />

stereotipuli muqara<br />

test-retestuli sandooba<br />

validoba


adamianis adamianis ganviTareba ganviTareba cxovrebis cxovrebis manZilze<br />

manZilze<br />

11<br />

ganviTarebis Seswavla da axsna<br />

• ganviTarebis aRwera • • ganvi-<br />

Tarebis axsna<br />

fizikuri ganviTareba cxovrebis<br />

manZilze<br />

• ganviTareba Canasaxisa da<br />

adreuli bavSvobis periodSi<br />

• fizikuri ganviTareba mozardobaSi<br />

• • • fizikuri cvlilebebi<br />

mozrdilobaSi<br />

kognituri ganviTareba cxovrebis<br />

manZilze<br />

• piaJes aRmoCenebi kognituri<br />

ganviTarebis Sesaxeb • adreuli<br />

kognituri ganviTarebis<br />

Tanamedrove midgomebi<br />

• kognituri ganviTareba mozrdilobaSi<br />

enis aTviseba<br />

• sityvebisa da metyvelebis<br />

aRqma • sityvebis mniSvnelobaTa<br />

daswavla • • gramatikis<br />

Seswavla<br />

socialuri ganviTareba cxovrebis<br />

manZilze<br />

• eriksonis fsiqosocialuri<br />

stadiebi • • socialuri ganviTareba<br />

bavSvobaSi • • socialuri<br />

ganviTareba mozardobaSi<br />

• • socialuri ganvi-<br />

Tareba mozrdilobaSi<br />

fsiqologia Cvens cxovrebaSi: ra<br />

gavlenas axdens baga-baRi bavSvis<br />

ganviTarebaze<br />

genderuli ganviTareba<br />

• • sqesi da genderi • • genderuli<br />

rolebis aTviseba<br />

moraluri ganviTareba<br />

• • moraluri gansjis stadiebi<br />

kolbergis mixedviT • • genderobisa<br />

da kulturis gavlena<br />

moralur gansjaze • • viswavloT<br />

sworad da warmatebulad<br />

dabereba<br />

sakvanZo sakiTxebi<br />

• ZiriTadi cnebebi<br />

397


Tavi 11 / adamianis ganviTareba cxovrebis manZilze<br />

398<br />

vfiqrob, rom Cemnair bavSvobas yvela<br />

inatrebda. mamaCemi eqimi iyo<br />

da deda _ sadazRvevo agenti. TandaTan<br />

finansuri mdgomareoba umjobesdeboda<br />

da es yvelas moswonda, magram aravis rCeboda<br />

dro ojaxisaTvis. gesmiT risi Tqma minda? mama<br />

cdilobda eSova fuli da eyida dedasTvis<br />

„mersedesi~, gvelis tyavis fexsacmeli da sxva<br />

msgavsi ram, magram ojaxisTvis aravis ecala.<br />

ase rom, Tqven warmoidgineT, me, ZiriTadad,<br />

garemosgan vswavlobdi yvelafers. vswavlobdi<br />

mezobeli bavSvebisagan.<br />

vinaidan ojaxisTvis dro aravis hqonda, me<br />

yvela araswori saqcielisaTvis visjebodi, magram<br />

arasodes viRebdi Seqebas kargi qcevis gamo.<br />

es mudam ase iyo. maS, Caidine raime onavroba,<br />

es aris atlantaSi mcxovrebi 16 wlis afroamerikelis,<br />

derilis, sityvebi. aSkaraa, rom<br />

movlenebma, romelTac misi warsuli ganapirobes,<br />

misi samomavlo miswrafebebic ganapirobes (Goodmillie,<br />

1993, gv. 28-29). rogor mivida derili aseT<br />

daskvnamde? rogor viTardeboda misi azrovneba<br />

wlebis ganmavlobaSi? me-11 TavSi Cven SevecdebiT,<br />

gaviazroT im ZalaTa moqmedeba, romlebic<br />

individTa cxovrebas mTeli sicocxlis manZilze<br />

ayalibeben.<br />

warmoidgineT, rom xelSi axalSobili<br />

giWiravT. ramdenad zustad SegiZliaT gansazRvroT,<br />

rogori iqneba igi erTi wlis Semdeg?<br />

xuTi wlis Semdeg? TxuTmetis? ormocdaaTis?<br />

samocdaaTis? oTxmocdaaTis? Tqveni winaswarmetyveleba,<br />

albaT, zogadisa da konkretulis<br />

rom migtyepon. samagierod, yuradRebas mainc<br />

miiqcev ramiT.<br />

is, rac me minda, rom gavakeTo, Cemi sakuTari<br />

skolis gaxsnaa. aTi wlis Semdeg Cems Tavs<br />

skolaSi vxedav, magram ara Cveulebriv saklaso<br />

oTaxSi, aramed skolaSi, romelSic ar iqneba<br />

asaxuli Cveni politikuri da ekonomikuri sistemis<br />

mankierebani. es sistema xom viRacaze upiratesobis<br />

mopovebas gulisxmobs.<br />

Cemi skola ubralod Tanasworuflebiani<br />

maswavleblebis skola iqneba _ TeTrkaniani,<br />

Savkaniani, laTino-amerikeli, Cineli, nebismieri,<br />

radgan es yvelaferi sulier aRzevebas<br />

da Tavisuflebas emsaxureba. araviTari komercia.<br />

fuliT SeiZleba iyido didi „mersedesi~<br />

da vila, magram Tu Seni suli daukmayofilebelia,<br />

Sen mainc ubeduri pirovneba xar.<br />

nazavs daefuZneba. bavSvi, albaT, namdvilad<br />

iswavlis enas, magram is SeiZleba iyos an ar<br />

iyos niWieri mwerali. Tqveni winaswarmetyveleba,<br />

aseve, SeiZleba Tandayolilisa da garemo<br />

pirobebis gaTvaliswinebas daefuZnos: Tu orive<br />

mSobeli niWieri mwerali iyo, Tqven SeiZleba<br />

ifiqroT, rom bavSvic, aseve, literaturuli<br />

niWiT iqneba dajildoebuli. bavSvs rom ganaTleba<br />

mdidrul garemocvaSi hqonoda miRebuli,<br />

Tqven SeiZleba gefiqraT, rom misi akademiuri<br />

moswreba gadaaWarbebda mSoblebisas. am TavSi<br />

Cven aRvwerT ganviTarebis fsiqologiis Teoriebs,<br />

romlebic saSualebas gvaZlevs, sistemurad<br />

gaviazroT, Tu ra tipis prognozis gakeTeba<br />

SegviZlia axalSobilis momavlis Sesaxeb.


cxrili 11.1<br />

ganviTarebis safexurebi<br />

safexuri asaki<br />

Canasaxovani<br />

(prenataluri)<br />

Cvili bavSvoba<br />

adreuli bavSvoba<br />

gviani bavSvoba<br />

mozardoba<br />

axalgazrdoba1 mowifuloba<br />

xnovani<br />

dabadebis wina periodi<br />

dabadebidan 18 Tvemde<br />

daaxloebiT 18 Tvidan 6 wlamde<br />

daaxloebiT 6 wlidan 13 wlamde<br />

daaxloebiT 13 wlidan 20 wlamde<br />

daaxloebiT 20 wlidan 30 wlamde<br />

daaxloebiT 30 wlidan 65 wlamde<br />

daaxloebiT 65 wlidan zeviT<br />

ganviTarebis fsiqologia aris fsiqologiis<br />

sfero, romelic Seiswavlis cvlilebebs adamianis<br />

fizikur da fsiqologiur funqcionirebaSi<br />

Casaxvidan sicocxlis bolomde. ganviTarebis<br />

fsiqologebis amocanaa, gaarkvion, rogor da<br />

ratom icvlebian organizmebi drois ganmavlobaSi<br />

da aRweron da axsnan es cvlilebebi.<br />

mkvlevrebi swavloben drois periodebs, romelTa<br />

ganmavlobaSic pirvelad iCens Tavs sxvadasxva<br />

unarebi da funqciebi da akvirdebian, Tu rogor<br />

icvleba es unarebi. ZiriTadi winapirobaa is,<br />

rom adamianis fsiqikuri funqcionireba, socialuri<br />

urTierTobebi da sxva sasicocxlod aucilebeli<br />

aspeqtebi viTardeba da icvleba mTeli<br />

cxovrebis ganmavlobaSi. cxrili 11.1 miaxloebiT<br />

gviCvenebs sicocxlis ZiriTad periodebs.<br />

am TavSi warmogidgenT, Tu rogor ikvleven<br />

mkvlevrebi ganviTarebas da rogor warmoadgenen<br />

im Teoriebs, romelTa saSualebiTac cdiloben<br />

droTa ganmavlobaSi momxdari cvlilebebis<br />

axsnas. Semdeg Tqvens cxovrebiseul gamocdilebebs<br />

sxvadasxva sferoebad davyofT da<br />

TiToeuli maTganis gaTvaliswinebiT ganvixilavT<br />

ganviTarebas. Tavis dasawyisSi Cven yurad-<br />

Rebas fizikur, kognitur da enobriv ganviTarebaze<br />

SevaCerebT. Semdeg ki yuradRebas gavamaxvilebT<br />

socialuri urTierTobebis cvalebad<br />

1 cxrilSi mocemuli Semdegi sami kategoria erTiandeba<br />

ufro did kategoriaSi da ewodeba mozrdiloba.<br />

originaluri teqstis mixedviT aris: mozrdiloba,<br />

sadac Sedis: (1) adreuli mozrdiloba _ aq: axalgazrdoba,<br />

(2) Suaxnis mozrdiloba _ aq: mowifuloba<br />

da (3) gviani mozrdiloba _ aq: xnovani. (mTargmnelis<br />

SeniSvna)<br />

bunebaze sicocxlis ganmavlobaSi da, aseve, im<br />

specifikur amocanebze, romelTa winaSec adamianebi<br />

dgebian cxovrebis garkveul etapebze.<br />

axla gavarkvioT, ras niSnavs ganviTarebis Seswavla.<br />

ganviTarebis Seswavla da<br />

axsna<br />

warmoidgineT, rom gTxoveT yvela im cvlilebis<br />

siis Sedgena, romelic, Tqveni azriT,<br />

bolo erTi wlis ganmavlobaSi ganicadeT. ras<br />

CawerdiT am siaSi? xom ar CaerTeT fizikuri<br />

gajansaRebis axal programaSi? an xom ar<br />

gankurnebulxarT raime daavadebisagan? xom ar<br />

gagCeniaT raime axali hobi an interesi? megobar-<br />

Ta axali wre xom ar SegiZeniaT? vinmes gansakuTrebiT<br />

xom ar dauaxlovdiT? rodesac ganviTarebas<br />

aRvwerT, Cven mis konceptualizacias<br />

cvlilebis terminebiT vaxdenT. Cven gTxoveT<br />

sakuTar cxovrebaSi momxdar cvlilebebze<br />

fiqri, raTa dagvenaxvebina, rom cvlileba TiTqmis<br />

yovelTvis niSnavs kompromiss. xSirad<br />

adamianebi cxovrebas ganixilaven, rogorc, ZiriTadad,<br />

SeZenis process (ukeTesobisaken svlas)<br />

bavSvobaSi da, piriqiT, dakargvis process (danakargs,<br />

uaresobisaken svlas) xandazmul asakSi.<br />

ganviTarebis Cveneuli perspeqtiva aqcents<br />

imaze akeTebs, rom arCevanebi da, Sesabamisad,<br />

mogebebi da danakargebi ganviTarebis yvela etaps<br />

axasiaTebs (Dixon 1999; Uttal & Perlmutter, 1989).<br />

magaliTad, rodesac adamianebi cxovrebis Tanamgzavrs<br />

irCeven, isini Tmoben farTo arCevanis<br />

saSualebas, magram iZenen usafrTxoebas. rodesac<br />

adamianebi berdebian da pensiaze gadian, isini<br />

Tmoben statuss, magram iZenen Tavisufal dros.<br />

agreTve, didi mniSvnaloba aqvs imas, rom<br />

ganviTareba ar ganixiloT, rogorc pasiuri<br />

procesi. Tqven dainaxavT, rom ganviTarebis bevri<br />

cvlileba individisgan garemoSi aqtiur CarTvas<br />

moiTxovs (Bronfenbenner, 1999; Bronfenbenner & Ceci,<br />

1994).<br />

ganviTarebis fsiqologia (Developmental psychology)<br />

_ fsiqologiis dargi, romelic swavlobs<br />

fizikuri da fsiqologiuri procesebis urTierTqmedebas<br />

da ganviTarebis stadiebs mTeli<br />

cxovrebis manZilze ganviTarebis poziciidan.<br />

ganviTarebis Seswavla da axsna<br />

399


Tavi 11 / adamianis ganviTareba cxovrebis manZilze<br />

400<br />

axla, vnaxoT, rogor aRweren mkvlevrebi ganviTarebis<br />

cvlilebebs.<br />

ganviTarebis aRwera<br />

imisaTvis, rom aRvweroT cvlileba, pirveli<br />

sasargeblo nabiji iqneba, davadginoT, Tu ras<br />

warmoadgens da rogor gamoiyureba saSualo<br />

adamiani garkveul asakSi garegnobis, gonebrivi<br />

SesaZleblobebis da sxva faqtorebis mixedviT.<br />

normatiuli kvlevebi cdiloben, aRweron konkretuli<br />

asakis, an ganviTarebis konkretuli etapis<br />

maxasiaTeblebi. sxvadasxva asakis individTa sistematuri<br />

testirebis gziT, mkvlevrebi adgenen<br />

ganviTarebis TvalSisacem Tvisebebs. bevr adamianze<br />

dakvirvebis safuZvelze es monacemebi uzrunvelyofen<br />

normebs _ ganviTarebis, an miRwevis<br />

standartul paternebs, romelic didi raodenobiT<br />

adamianebze dakvirvebiT aris miRebuli.<br />

normatiuli standartebis saSualebiT fsiqologebi<br />

erTmaneTisgan mijnaven qronologiur<br />

asaks _ pirovnebis dabadebidan gasuli Tveebisa<br />

Tu wlebis raodenobas da ganviTarebis asaks _<br />

qronologiur asaks, rodesac adamianebis umravlesoba<br />

avlens fizikuri da gonebrivi ganviTarebis<br />

garkveul dones. sami wlis bavSvi, romelic<br />

metyvelebs, rogorc saSualo 5 wlis bavSvi,<br />

iTvleba, rom metyvelebis ganviTarebis mixedviT<br />

is 5 wlisaa. normebi uzrunvelyofs standartul<br />

baziss, romlis safuZvelzec SesaZlebeli xdeba<br />

individebisa da jgufebis urTierTSedareba.<br />

cvlilebaTa SesaZlo meqanizmis gasagebad<br />

ganviTarebis fsiqologebi kvlevis ramdenime<br />

normatiuli kvleva (normative investigation) _<br />

gulisxmobs gansazRvruli asakisa Tu ganvi-<br />

Tarebis safexurisaTvis damaxasiaTebeli Tvisebebis<br />

aRweras.<br />

qronologiuri asaki (chronological age) _ individis<br />

dabadebidan gasuli Tveebis an wlebis<br />

raodenoba.<br />

ganviTarebis asaki (developmental age) _ qronologiuri<br />

asaki, romlis drosac bavSvebis umravlesoba<br />

amJRavnebs fizikuri Tu gonebrivi<br />

ganviTarebis garkveul dones.<br />

longituduri meTodi (longitudinal design) _ kvlevis<br />

meTodi, romlis drosac erTsa da imave<br />

cdis pirebze warmoebs ganmeorebiTi dakvirveba<br />

droTa ganmavlobaSi, zogjer mravali wlis<br />

manZilze.<br />

models iyeneben. longituduri meTodis gamoyenebisas<br />

erTi da igive individebi mravali<br />

wlis ganmavlobaSi sistematuri dakvirvebisa<br />

da testirebis qveS imyofebian. magaliTad,<br />

mkvlevrebs SeuZliaT ramdenime Tvis ganmavlobaSi<br />

kviraSi ramdenjerme ikvlion erTi da<br />

igive bavSvebi, raTa, rac SeiZleba zustad<br />

daafiqsiron is momenti, roca TiToeuli bavSvi<br />

mza strategiis gamoyenebas daiwyebs ariTmetikuli<br />

amocanebis gadasawyvetad (Siegler & Crowley,<br />

1991). cvlilebis momentis gamoyofiT mkvlevrebs<br />

SeuZliaT ukeTesad dainaxon, Tu, kerZod, ra<br />

uswrebs win ama Tu im cvlilebas. mkvlevrebi<br />

longitudur meTods, aseve, xSirad iyeneben<br />

individualuri gansxvavebebis Sesaswavlad.<br />

sxvadasxva adamianis cxovrebis mimarTulebisa<br />

da Sedegebis ukeT gasagebad mkvlevrebma SeiZleba<br />

Seafason mTeli rigi SesaZlo mizezobrivi<br />

faqtorebisa, romelic cxovrebis adreul<br />

periodSi moqmedebs da naxon, ra gavlenas axdens<br />

es faqtorebi calkeuli individis cxovrebaze.<br />

grZelvadiani gamokvlevis upiratesoba isaa,<br />

rom, vinaidan cdis pirebi, ZiriTadad, erTgvar<br />

sicialur-ekonomikur pirobebSi erTsa da imave<br />

socialur-ekonomikur periodSi cxovroben,<br />

SevZlebT asakTan dakavSirebuli cvlilebebis<br />

dafiqsirebas da isini ar agvereva socialuri<br />

pirobebis cvalebadobaSi (Schaie, 1989). am meTodis<br />

minusi ki isaa, rom ganzogadeba SeiZleba gakeTdes<br />

mxolod imave kohortaze, anu kvlevaSi Car-<br />

Tuli subieqtebis analogiur periodSi dabadebul<br />

adamianebze. amasTanave, longituduri<br />

kvlevebi Zviri jdeba, radgan Znelia cdis<br />

pirebze dakvirveba drois xangrZlivi monakve-<br />

Tebis manZilze da, Tanac, monacemebi advilad<br />

SeiZleba daikargos cdis pirTa kvlevidan gasvlis<br />

an gauCinarebis gamo.<br />

ganviTarebis kvlevaTa umravlesoba e. w. jvaredini<br />

Seswavlis meTods iyenebs, sadac sxvadasxva<br />

qronologiuri asakis mqone cdis pirTa<br />

jgufebze erTdroulad dakvirvebac xdeba da<br />

urTierTSedarebac. Sedegad, mkvlevars SeuZlia<br />

daaskvnas im qceviTi gansxvavebebis Taobaze,<br />

romlebic, SesaZloa, dakavSirebuli iyos<br />

asakobriv cvlilebebTan. magaliTad, mkvlevrebma<br />

imis Sesaswavlad, Tu rogor uzrunvelyofen<br />

erTmaneTisTvis megobrebi socialur mxarda-<br />

Weras, maT SeiZleba erTnairi laboratoriuli<br />

davalebebi miscen 11, 15 19 wlis mozardTa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!