erkamezti kantabriarreko basoa - adeve.es

75ZENBAKIA2013ko AZAROA-ABENDUAEUSKO JAURLARITZAGOBIERNO VASCOHEZKUNTZA, HIZKUNTZAPOLITIKA ETA KULTURA SAILAARTADI KANTAURIARRAHARITZ MESOFITIKOAHARIZTI AZIDOFILO BASOAERKAMEZTI KANTABRIARREKOBASOAPAGADI AZIDOFILOBASOAHALTZADI KANTABRIARREKOBASOAKBIZKAIKO BASO NATURALAREN MOTA DESBERDINAKIKERTZEKO ETA BEHATZEKO IBILBIDEAKBIZKAIKO BASO NATURALAK

EUSKADIKO ZUHAITZAKBOTANIKAEUSKAL HERRIKONATURAIRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEAZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.AURKIBIDEAHamaikagarren urtea - 75.zk - 2013ko AZAROA-ABENDUA - 6 €-HARITZ KANDUDUNAERKAMETZAHARITZ KANDUGABEAAMETZAARTEAAMETZ ILAUNDUNAARTELATZAPAGOAEDITORIALAZalantzarik gabe, gaur egunbasoak ospe ona dauka guregizartean, eta hori ondo justifikaturikdago, zerbitzu asko eskaintzenbaitizkigu bai zuzenean eta baizeharka; bestalde, gure inguruanduen presentzia ere kontuan hartubehar da. Horrela, EuskalHerriaren azalera osoaren %53mota desberdineko zuhaitzez jantzitadago (3.847 km2, eta guztira7.218 km2 ditu), eta EuroparBatasunean portzentaje hori%20koa da. Gure ingurune naturalekoezagutzan sakondu nahi dugueta horregatik, Bizkaian daudenbaso natural ezberdinak ezagutukoditugu ale honetan.Naturaren maitaleek, mendizaleek,berrizaleek eta baso-gaienezagutza biologia ikuspuntuzsakondu nahi duten bestelako pertsoneklaguntza paregabea izangodute aldizkari honetan. Ikasleeketa irakasleek ere etekin ona ateraahal izango diote proposatzendiren ibilbideak eginez, eta eskolanerabiltzeko material ugarieskuratzeko bide modura erabiliz.Fernando Pedro Pérez(zuzendaria)ARTADI KANTAURIARRA ..................5Landaredi mediterraneoa ...............5Artea, zuhaitz nagusia ...................6Gizakiak ustiatutako basoa ............8Kontserbazio egoera bikaina .........9HARIZTI MESOFITIKOA .....................11Harizti mesofitikoaren flora.............12Penintsulako iparraldekozonaldean banatua.........................12HARIZTI AZIDOFILOKO BASOA .........16Haritza, espezie nagusia................17Harizti azidofiloaren suntsiketa ......18ERKAMEZTI KANTABRIARREKO BASOA....21Baso mota hori moztu edoerretzean, zer gertatuko da?..........24Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta.Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.netPAGADI BASOFILO BASOA...............25Pagadi basofilo landaretza.............26Fauna ugaria ..................................29PAGADI AZIDOFILO BASOA ..............30500 eta 600 metro artean ..............31Baso mota hori bota edoerretzean zer gertatuko da?...........34Bizkaiko baso naturalikgarrantzitsuena ..............................34HALTZADI KANTABRIARREKOBASOAK ..........................................36Ibaiertzean dagoen basoa .............36Alaus glutinosa, zuhaitz nagusia....38Balio ekologiko handiko basoa ......40BIZKAIKO BASO NATURALEN MOTADESBERDINAK IKERTZEKO ETABEHATZEKO IILTZEAK ......................41EUSKAL HERRIKONATURAArgitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden EspezieakDefendatzeko Elkartea.Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeveGAZTAINONDOAHAGINALIZAR ARRUNTALIZAR HOSTOTXIKIAHARPIDETZA-ORRIAUrteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83

BIZKAIKO BASO NATURALAK4EH 75 Zk.Artadia baso trinkoaeta korapilatsua da;ez du altuera handirik,baina zuhaitzen, zuhaixkeneta lianen dentsitatehandia du, eta azkenhoriek zuhaitzen errezeletikzintzilikaturikdaude. Argi eta gerizpehandia dauka, eta urteosoan irauten du, basokomasa osatzen dutenlandare nagusiak ia betiberde egotearen ondorioz.Zuhaitz espezienagusiak, artea, etazurezko beste espezieguztiek hostotza iraunkorradute bai neguaneta bai udan, eta hostoakfuntzionalak diraurtebete baino epe luzeagoan.Gainera, hosto horieklehortasunerako egokitzapenenbat dute, transpirazioarenbidezko ur galera eragozteko;esate baterako, kutikula lodiekgogorturiko epidermisa (esklerofila),ileak, kriptetan multzokatutakoestomak edo epidermisareninbaginazioak, etab.Espezie horietariko batzuek,gainera, arantzak dituzte hostoenertzetan, esaterako, artearenkasuan, edo zurtoinetan(eztenak) edo adarretan (arantzak),herbiboroen erasoari urreegiteko; izan ere, espeziehauek ezin dute horrelako erasorikjasan, lehortasunaren edoestres hidrikoaren ondoriozduten hazkunde txikiarengatik.Egokitzapen horiek, hotzariaurre egiteko garatzen dituztenegokitzapenekin batera, landaredieta flora mediterraneoarenohiko sindromeak dira. Alderdihorretatik artadi kantabriarralandaredi mediterraneoarenmota bat da, esklerofiloa (hostogogortuak dituena) eta beti berdea,nahiz eta Bizkaia bezalakolurraldean egon, klima mediterraneorabarik klima epela dueneta hosto bigun eta galkorrekoBIZKAIKO BASO NATURALAKA R T A D I K A N T A U R I A R R AEndalaharra edo Smilax aspera liana hostoiraunkorrada eta ezten asko ditu, belarjaleenaurkako defentsa gisa; baditu animaliekjaten dituzten fruitu mamitsuak.basoetako aproposa duenlurralde batean, hain zuzen.Zuhaitzek (arteak) altuera txikiadute gehienetan, altuenek 8-10metro izaten baitituzte; sarritanenborren dentsitate handiadago azalera-unitateko; horrekaditzera ematen du halakobaso motan orain daudenmasarik gehienak gazteak direla.Aldiz, lianek garapen handia izatendute; enborretik gora igo etazuhaitzen errezelera iristen direnzurtoinak dituzte. Huntza espezieiraunkorra eta ohikoa da lianenartean; haien hostoek zuhaitzenenborrak tapizatzen dituzte, hostoestalkitrinkoa osatuz; sarritan,artadiko lurzorua ere estaltzendute.Lianen multzoko beste espeziegarrantzitsu bat endalaharra da;horren zurtoin arantzatsuek zuhaitzenerrezeleko adarretatik esekitakogortina trinkoa, oihanpeko espazioguztia betetzen du, lurzorura iritsiarte. Horrela, artadi kantabriarrarenbarrutik ibiltzea ia ezinezkoaizaten da. Zuhaixka batzuk esklerofiloaketa hostoiraunkorrak dira etabesteak hostogalkorrak; maiz arantzakizaten dituzte eta are gehiagokorapilatzen dute berez trinkoa denbasoa. Soilguneetan, basoaren trin-kotasuna hain handia ez denean,zuhaixkak ugariagoak diraeta formazio trinkoagoak osatzendituzte. Belarrek, zurezkogeruza trinko horien erdian,garapen txikia dute. Zenbaitiratze, gramineoak eta bestelandare batzuk artadiko iluntasuniraunkorrean bizitzeko gaidiraLandaredi mediterraneoaArtadi kantabriarra landaredimota mediterraneoa da bainaez da klima mediterraneoanbizi, klima epelean baizik, prezipitaziohandiko erregimenplubiometrikoaren menpe; prezipitaziohoriek, gainera, urteosoan banaturik daude etaudak batzuetan euritsuak izatendira, klima mediterraneoanez bezala. Hori dela eta, artadikantabriarrak tokirik lehorrenakbilatzen ditu, eskualde mediterraneoekberezko dituzten baldintzaklortzeko, eta horretarakolurralde kantabriarreko lurzorurik xerikoenak aukeratzenditu, gehienetan kareharri trinkoen gaineko litosolak(sarritan, kareharri karstikoen gainekoak) edo inklinaziohandiko maldak, beti ere ura pilatzeko eta atxikitzekogaitasun txikia duten substratuetan. Beraz, euro, askoegin arren, erortzen den ura berehala doa lurzoruarengeruzarik sakonenetara, edo azkar batean doa azalekodrainatze-sarerantz.Beste alde batetik, artadi kantabriarra behealdeetakobasoa da eta ia ez daestai supraepelera(menditarrera) iristen.Izan ere baso termofiloada, eta ErlaitzKantabriarrean halakobasoak estai mesoepelean(muinotarrean)eta termoepelean (termomuinotarrean)agertzen dira.Mendigune karstikohandietako lekubatzuetan, adibidez,Durangaldeko mendietan,arteak 800metroko altitudeanedo hortik gora egondaitezke, haitz bizianArtadi kantabriarraren barrua lianen zurtoin arantzatsuek betetzen dute, batez ereadaburuetatik esekita gelditzen diren endalaharrek (Slimax aspera). Artadiarenbarruko ilunpea urte osokoa izaten da, neguan ez baita argia jasotzeko leihorikizaten; beraz, belarrek aukera oso gutxi izaten dute.Artadi kantabriarra formazio itxi eta trinkoa da; hostogogortuak eta, sarritan, arantzak dituzten zuhaixkek etazuhaitzek osatzen dute.eta inklinazio oso handiko maldetan; baso mota honenbertsio menditara da, ez-ohikoa eta behealdeko artadienberezko elementuetariko asko falta dituena.Gainera, halako kasuetan, artadiek nekez osatzen dutebaso itxia.Horrenbestez, Bizkaiko beheko mailetako zona karstikoakartadiz jantzita daude.Beraz, baso mota hori ez dagoorekan eskualdeko klimarekin; izan ere, zonatik kanpokoformazioa da, hau da, bere zona klimatikotik kanpodagoena, eta edafoxerofiloa,hots, lurzorubereziki lehorrak bilatzendituena.Altitude txikiko zonetakokareharri gogorrak(sarritan, karstifikatuak)honelako artadiezjantzita egotendira, hala eta guztizere, artadi kantabriarraez dago kareharrizkosubstratuari lotuta edohorren menpe.Kostako eskualdebatzuetan, artadiakhareharriaren etaflysch-en gaineanagertzen dira, etahoriek base gutxi dituz-BIZKAIKO BASO NATURALAK5EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK6EH 75 Zk.ten lurzoruak dira. Artadisilizeoen aldaera horibakana da eta ia ez dahorren adibiderik gelditzen.Euskal Herriko tokibatzuetan artadi silizikolahoriek badituzte artelatzakere (Quercus suber);horrela, zuhaitz horrenpopulazio txikiak agertzendira. Adibidez, dozenabat ale daude BilbokoArraiz mendian,Kastrexanatik etaAlonsotegitik hurbil.Populazio hori ez ezik,Armintzan eta markinanere badaude artelatzak.Artea, zuhaitz nagusiaArtea edo Quercus ilexzuhaitz nagusia da artadikantabriarreko errezelean.Espezie mediterraneartirrenoarrada: Kataluniako itsasertzetik,Languedoc-etik eta ProventzatikItaliaako Tirreno itsasoaren ertzerainohedatzen da eta Kalabriaraino eta itsasohorretako uharteetaraino iristen da.Oraingo populazio kantabriarrek ez duteloturarik populazio mediterraneoekin;antza denez, antzina zuhaitz honekbanaketa zabalagoa izan zuen, kostaldekantabriarreraino iristen zena, ordukoklima, jakina, oraingoaren aldean bestelakoabaitzen. Garai hori igaro ondoren,eta geroago ere aldaketa klimatikoakPhillyrea latifolia artadi kantaabriarreko beste elementuiraunkor bat da.Artadi kantabriarra lurraldeko lekurik lehorrenetan dago eta, horrenbestez, kasurikgehienetan kareharrien gaineko lurzoruetan bizi da.egon zirela kontuanhartuta, artearenbanaketa eremuamurriztu egin zen etapopulazio kantabriarraketa Penintsulakoekialdekoak bereizitagelditu ziren, kilometroasko tartean.Jakina, gorabeherahistoriko horien eraginez,populazio kantabriarhoriek bertatikArkakarats hostoiraunkorra (Rosa sempervirens)artadian eta erlaitz kantabriarreko behealdeko hurbileko Quercuslurretan bizi da.rotundifolia espeziearekinnahasi dira.Espezie horri karraska edo arte gaztelarra ere esatenzaio, eta oso ohikoa da Penintsularen erdialdean;berarekin kontatu zona asko eduki izan dituzte etaoraindik ere badituzte. Ondorioz, bi espezieen artekopopulazio hibridoa sortu da eta, bertan, bi zuhaitzespezieen arteko mestizaje maila desberdinakdaude; horixe da Bizkaiko artadietan orain nagusiden populazioa.Ia ez dago basoaren barruko nagusitasuna artearekinpartekatzen duen beste zuhaitz espezierik.Zuhaixka batzuk, adibidez, ereinotza (Laurus nobilis)edo gurbitza (Arbutus unedo) artearekin lehiatzendira, batez ere basoetako soilguneetan eta ertzetan.Zuhaixkak oso ugariak dira; aipagarrienak gartxua(Phillyrea latifolia), Txorbeltza (Rhamnus alaternus),arrosadi berdea (Rosa sempervirens)eta erratza (Ruscus acuelatus)dira; horiei, berriz, espezie hostogalkorbatzuk gehitu behar zaizkie,esate baterako, elorri zuria(Crataegus monogyna), zuhandorra(Cornus sanguinea), arbustua(Ligustrum vulgare) edo elorri beltza(Prunnus spinosa). Lianak edo igokariakugariak dira, batez ere honakohauek: huntza (Hedera helix),endalaharra (Smilax aspera) etaotxarra (Rubia peregrina). Belarrakere anitzak dir; horien arteko aipagarrienakhonako hauek: Aspleniumonopteris, Arum italicum etaBrachypodium pinnatum rupestre.Txorbeltza (Rhamnus alaternus) hosto iraunkor eta distiratsuak dituenzuhaixka da; artadi kantabriarreko gainerako elementu gehien bezala,fruitu mamitsuak ditu.Batzuetan, arteak kare-haitzen zuloetan eta laguneetan bizi dira; horrekaditzera ematen du lur urrikoak direla eta ezkurrak jaten dituzten txorienbidez sakabanatzen direla.Bestalde, espezie mediterraneo termofiloakdituzten kokaleku kantabriarbatzuk aipatu behar dira; espeziehoriek erlikiak dira eta esangurabiogeografiko nahiz ekologiko handiadute.Legeltxorraren (Pistacia lentiscus),arisaroaren (Arisarum vulgare), algarroboaren(Ceratonia siliqua), basolibondoaren (Olea europaeavar.sylvestis) eta abaritzaren (Quercus coccifera) kostaldekopopulazioak dira. Espezie horiek eta besteren batekgarrantzi historiko itzeleko flora-elementua osatzen dute,beste aldi klimatiko bateko aztarna biziak baitira; aldihorretan,landaredia eta flora mediterraneoa ErlaitzKantabriarreko kostaldeko lurraldeetara iritsi zen eta urenbanalerroko mendilepoetako batzuk igaro zituen.Populazio horiek urriak eta zatikatuak dira, eta artadi kantabriarrareneremuan daude; horrenbestez, babesa merezidute. Esate baterako, Montaño mendiko eguterako abariztia,Gorlizko dunaren nahiz Luzero erpinaren inguruetakolegeltxorrak, edo Ogoño muturreko zein horren inguruetakobasolibondoak garrantzi handiko populazioak etakomunitateak dira.Artadi kantabriarraren barruko zurezko espezieei dagokienez,bai zuhaitzak eta bai zuhaixkak, gehienek egokitzapenakdituzte fruituetan eta hazietan, animaliek (batik bat,hegaztiak) barreiatu ahal izateko, horiek jan eta urrunekolekuetara eramaten baitituzte. Hori oso garrantzitsua da,alderdi historikotik begiratuta, baso mediterraneo horiKuaternarioan zehar behin edo gehiagotanhegoaldetik edo ekialdetik gure kostaldeatlantikoetara iritsi izanaren eragileetarikobat izateagatik. Segurutik, espezie horiekhegaztiek denbora laburrean ekarri zituztenBizkaira eta Erlaitz Kantabriarrera, nahikourruneko populazioetatik, horretarako baldintzakegokiak izan zirenean. Aukera hori,izan ere, orain arte kontuan hartutako aukerarenordezko aukera bat da; ohiko aukerarenarabera, landaredi hori lehorretik egindakoinbasio-migrazio baten bidez (lurretikapurka-apurka aurrera eginez) iritsi da gurelurraldera.Kantauriar artadien eremu nagusia Bizkaiankareharrizko mendilerro karstifikatuetandago; aipagarriak dira Urdaibaikoak etaRanero haitzetan nahiz Durangaldeko kareharrizkomendietako beheko zonetan daudenak.Arrazoi klimatiko eta litologikoengatik,BIZKAIKO BASO NATURALAK7EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK10EH 75 Zk.Horren guztiaren eraginez, Bizkaiko artadi kantabriarrabalio naturalistiko handiko basoa da.Gainera, balio urriko edo baliorik gabeko lurzoruakokupatzen ditu, sarritan malda handietan;lurzoruok garatzeko laguntza ematen du materiaorganiko ugari eskainita. Materia organikomineralizatzeko, basoko espezie deskonposatzaileaskori (intsektu, akaro, onddo, bakterioeta abarrei) ematen die aterpea, eta beraz,ekarpen handia egiten dio lurraldeko biodibertsitateari.Erraza edo Ruscus acuelatus baso mediterranearretaneta artadi kantabriarretan beti egoten den besteelementu bat da.Legeltxorra (Pistacia lentiscus) zuhaixka termofilo mediterranearrada; hori dela eta, erlaitz kantabriarren kostaldeko zerrendarik epeleneanegoten da; hortaz, Bizkaian espezie urria da eta kostaldekoartadi batzuetan baino ez dugu ikusiko.Basoaren naturaltasuna eta biodibertsitatearenelementuak areagotu nahi izanez gero, komenigarriada basoaren erabilera kontserbazionistaegitea, eta ez interbentzionista. Komenida haren eremu potentzialean landatu direnkoniferoen edo eukaliptoen masak ezabatzea,eta lursail horiei atsedena ematea, artadiaberez suspertu ahal izateko. Egurretarako edobeste erabilera batzuetarako zur-aprobetxamendutxikia eta gainbegiratua, ustiapen zinegetikoarautua eta bidezidorretatik egindako ibilaldietanzein bilketetan (perretxikoak, ezkurrak edo bestefruitu batzuk) oinarrituriko jolas erabilera, ostera, nahikoaketa bateragarriak izango lirateke artadiaren kontserbazioonerako. Agian, jabeei zuzendutako konpentsazio araubidealagungarria izango da hori guztia lortzeko.Artadi kantabriarraren naturaltasuna, biodibertsitatea, biziden lurzoru harritsuen okupaziorako aukera ia bakarra izatea,eta haren esangura biogeografikoa nahiz historikoakontuan hartuta, baso mota balio handikoa da kontserbaziorako.Aipamen berezia merezi dute artadi silizikolek: gutxienakdira eta degradazio oso handia dute. Hain zuzen ere, arteakez ezik artelatzak dituztenak aipatuko ditugu, zuhaitzhori Bizkaiko hiru lekutan baino ez baitago: Arraiz mendian(Bilbon, Kastrexana eta Alonsotegi artean), Armintzareninguruetan eta Markina aldean. Kasu horietan guztietan ezdira benetako basoak, nahiko sakabanaturik dauden artelatztaldeak baizik.Hala eta guztiz ere, euren kontserbazioegoera txarra izan arren, eta populazio txikiak osatzenbadituzte ere, garrantzi biogeografiko itzela. Artelatzhoriek, izan ere, tarteko populazioak dira; beraiek komunikatzendituzte mendebaldeko populazioak (ugariagoakbaitira Asturiastik aurrera) eta Landetan eta Ipar EuskalHerrian daudenak. Artelatzak Gipuzkoako Meaga gaineanere badaude, eta bertan populazio oso handia osatzendute. Bizkaian artelatz ale urri horien kontserbazioa gurelurraldearen ardura berezia da; izan ere, aspaldiko loturaetengabearen aztarnak dira eta, lotura hori esker, espezieaFrantziako hego-mendebaldera iritsi zen, Iberiarpenintsulako ipar-mendebaldeko itsasertz kantabriarhonetatik. Lehen jarraitua zen zerrenda baten aztarnakizateaz gain, bizirik gelditzen diren populazio txiki horiek,izatez ere, zuhaitz honen masa handiak dituzten bizonen arteko zuinak izan daitezke, haien arteko loturarakojario genetikoa ahalbidetuko dutenak.Harizti mesofitikoa edoneutro-basofiloa egiturakorapilatsuena etakonplexuena duen basomotetarikoa da. Zuhaitzenerrezelean, gehienetan,haritz arrunta nagusitzenda, baina bertan sarritanbeste zuhaitz espeziebatzuek ere parte hartzendute, esate baterako, lizarrak,astigarrak edoezkiak. Adaburuen geruzaitxia eta trinkoa basohorren geruza anitzekoegituran nabarmentzenda. Bigarren geruza,berriz, zuhaitz txikiagoekosatzen dute; hauek ereaipaturiko espezieetakoakdira, baina hazkunde faseandaude. Gainera, hurritzaeta gorostia ere aurkitukoditugu. Zuhaixkengeruza zuhaitzen azpitikdago; trinkoa da eta,gehienetan, ezin daitekebertan sartu. Sasiek, arantzek,arrosadiek eta bestezuhaixka batzuek osatzendute; horrek guztiak sasitzaoso trinkoa sortzen du, eta beraz, halako basoetan sartzeaHARIZTI MESOFITIKOAHarizti mesofitikoa baso trinkoa da; liana, zuhaixkaeta belar asko ditu, eta, horren eraginez, ezin izatenda bertara sartu.Clematis vitalba baso epeletako aihen arrunta da. Beregarapena oso nabarmena izaten da eta zuahitzen adarretikesekei dauden benetako oihalak osatzen dute. Landarehonen loraldi ugariak kolore ohar dirdiratxua basoarieskeintzen dio.oso gogorra edo ezinekoa da.Baso horretan aipagarriak diralianak; horien artean, huntzada protagonista nagusia;zuhaitzetako enbor askotik igoeta hegadura zabala hedatzendu adaburuen parean edohorien azpi-azpian. Geruzahorretan atxaparrak eta klematideakegoten dira. Basomesofitikoaren barruko ohikobeste elementu estruktural batepifitoek osaturikoa da; landarebaskular horiek gehienetanzuhaitzen gainean bizi dira etazenbait estrategia erabiltzendituzte bizirik irauteko, esatebaterako, hemiparasitismoaedo hazkunde mugatua.Mihurareen edo polipodioenkasua da.Belarren geruza ere trinkoa etaanitza da. Erroseta itxuranantolaturiko fronde handiakdituzten iratzeek, gramineoeketa hosto zabaleko beste landarebatzuek osatzen dute.Aireko hostoak eta zurtoinakurtaro jakinean sortzen dituztenespezie erraboildun batzuk erebadaude.Egitura trinkoa eta korapilatsua edukitzeaz gain, baso horiespezie gehien dituzten eta azalera-unitateko landare baskularrenespezie kopururik handiena duten basoetarikoada. Bi alderdi horiek, trinkotasuna eta aniztasuna, bertakolurzoruen emankortasunarekin erlazionaturik daude.Lurzoru sakon eta hezeakHarizti mesofitiko honek ehundura frankoko edo limo-buztintsukolurzoru sakonak hartzen ditu;lurzoruok elikagaimineral asko dituzte eta, beraz, pH neutroa edo apur batbasikoa dute. Ur ere ez da urria halako lurzoruetan, etabatzuetan aldi baterako hidromorfia ere egoten da.Inklinazioari dagokionez, mendi magaletan eta haran hondoetanegoten direnez, maldak gehienetan leunak izatendira; hala ere; substratu geologikoa egokia denean (kareharriaedo marga), inklinazio handia edukitzen dute. Azkenbatean, halako basoek hartzen dituzten lurzoruak lurraldekoonenak dira, elikagai ugari dute, ehundura egokia daukateeta ura biltzeko gaitasuna ere handia da, baina ez duteBIZKAIKO BASO NATURALAK11EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK12EH 75 Zk.hidromorfia fenomeno nabarmenik izaten. Baldintza klimatikoakere leunenak dira, honelako hariztirik ez baita egoten650 metrotik gorako altitudean. Beraz, ihes egiten diete lurraldeanegon daitezkeen hotz handiei eta habitat lehorreneinahiz hezeenei. Lehorrenaren eta hezeenaren arteko izaerahori da mesofitiko izena justifikatzen duena (meso edo tartekoa).Baldintza on horiei zor zaizkie baso hauetako fitomasa ugariaeta espezieen aniztasuna. Izan ere, gure eremu geografikoarenbarruko basoko espezie ia guztiak bizi dira halako basoetan:pagadietako hotzek, artadietako lehortasun edafikoak,haltzadietako lurzoruko putzuek eta substratu azidoetako elikagaienurritasunak ez dute baso hauetan biomasa murriztenedo espezie batzuen presentzia eragozten. Harizti mesofitikoanegongo ez diren landare bakarrak aipatutako egoerahoriei estu lotuta daudenak izango dira, baina generalistaketa eskakizunik handiena dutenak bertan egongo dira, kasurikgehienetan behintzat.Harizti mesofitikoaren floraBaso mota honetako aberatsena da Bizkaiko baso motaguztien artean, bai zuhaitzen edo zuhaixken aldetik eta baibelarren aldetik.Zuhaitz espezie nagusia, jakina, hariztiguztietan bezala, Quercus robur da, eta horrek zuhaitzenerrezela menperatzen du, basoa heldua denean. Espeziehorri, berriz, Fraxinus excelsior, Acer campestre, Acerpseudoplatanus eta Tilia platyphyllos gehitu behar zaizkie;zuhaitz horiek aurre basoaren edo bigarren mailako basoareneginkizuna izaten dute, eta haritzen errezela ordeztendute bertan nahaste arinen bat dagoenean (adibidez,basoaren barruko soilguneren bat) edo heldutasunarenaurreko egoeraren bat dagoenean (esate baterako, posizioperiferikoa edo ertzekoa basoan, bide batekiko hurbiltasuna,etab.) Zuhaitz txikien geruzaren protagonista CorylusTamus communis aihen-belar nahiko ugaria da, bai basoan eta baiarantzadun geruzan; horren fruitu mamitsuak landarearen gainerakozatia zimeldu ondoren heltzen dira.Udazkenean, haritzen hostoek kolore gorri-horia hartzendute, eta horrek aditzera ematen du laster eroriko direla.avellana da, eta horrekin batera, sarritan Ilex aquifolium,Prunus avium eta Acer campestre espezieak egoten dira.Altituderik txikieneko zonetan artadi kantabriarrak egotendira hariztien ondoan, eta alde horietan Larus nobilis etaRosa sempervirens espezieak oso ugariak izaten dira.Zuhaixkak ugariak dira eta nekez zeharkatzekomoduko sasitza trinkoa osatzen dute:Rubus ulmifolius, Rosa canina, Crataegusmonogyna, Prunus spinosa, Eunymus europaeus,Cornus sanguinea, Ruscus acuelatus,etab. Lianei dagokionez, aipagarriak diraHedera helix, Lonicera periclymenum, Tamuscommunis eta, altitude txikiagoko zonetan,Slimax aspera; epifitoen artean, berriz,Polypodium vulgare eta Viscum album nagusitzendira.Ugarienak belarrak dira: Anemone hepatica,Ajuga reptanss, Arum italicum, Anthyrium filixfemina,Brachypodium sylvaticum, Carex sylvatica,Circaea lutetiana, Dryopteris borreri,Euphorbia amygdaloides, Euphorbia dulcis,Helleburus viridis subsp. Occidentalis,Hypericum androsaemum, Lamium galeobdolon,Lysimachia nemorum, Melica uniflora,Mercurialis perennis, Oxalis acetosella,Polystichum setiferum, Potentila sterilis, Pulmonaria longifolia,Ranunculus tuberosus, Stachys officinalis,Stellaria holostea, Symphytum tuberosum, Veronica chamaedrys,Veronica montana, etab.Penintsulako iparraldeko zonaldeak banatuaElkartze honetako harizti mesofitikoa Penintsularen iparraldekozerrendan banatuta dago, Asturias erdialdetik IparEuskal Herriraino. Erlaitz Kantabriarreko isurialde atlantikoanbaino ez dago, hau da, Kantauri itsasorantz drainatzendiren lurretan; horrenbestez, Bizkaian arrunta da, etabertan hedapen potentzialik handiena duen basoetarikobat da. Hala eta guztiz ere, lurraldeko lurzorurik onenetanegotearen ondorioz, nere jatorrizko eremuak murriztapenhandia izan du historian zehar, Izan ere, gaue egun, basotxotxikietara edo zuhaitz batzuek osaturiko taldeetaramugatuta dago, eta zuhaitzok landazabalaren edo haranetakobeheko lurren paisaia zipriztintzen dute. Oso gutxiizan arren, oraindik ere baso horren adibide txiki batzukdaude; horiek bizirik atera dira beste garai batzuetakomozketa handietatik, aprobetxamendu intentsibotik etabasogintzaren garapen modernotik. Adibidez, UrdaibaiBiosfera Erreserban dagoen Arratzuko hariztia aipa daiteke.Baso mota hau oso hurbil zegoen gizakien ezarkuntzairaunkorretatik (baserriak, herriak, herrixkak), eta bera, lurzoruanekazaritzarako edo larredietarako aprobetxatzekoezabatu ez zen zatiak ustiapen trinkoa izan zuen.Aprobetxamendu nagusia etxerako egurra zen, neurri handibatean haritza, baina baita beste espezie batzuetakoa ere;era berean, orbela ere ateratzen zen, soroetarako ongarriorganikoak egiteko. Bigarren mailako beste erabilera batzuk,berriz, eraikinak eta, salbuespenez, itsasontziak egitekozurezko pieza handiak ziren, baita perretxikoetarako nahizbasoko fruituetarako eta erabilera zinegetikorako aprobetxamenduaere.Iratzeek erroseta eran kokaturiko fronde handiak dituzte. Lurzoruaberatseko basoetan egoten dira, adibidez, harizti mesofitikoan.Neguan, harizti mesofitikoak huntzaren garapen handiaerakusten du, enborretatik igotzen baitaBasoko fruituen bilketari dagokionez, aipagarria da hurren bilketa,eta batez ere haritz ezkurrena; hori udazkenean egitenzen eta, urte bitik behin, garrantzi handikoa izaten zen. Ezkurhoriek txerriak elikatzeko erabiltzen ziren; hala eta guztiz ere,urritasun handiko urteetan, gizakiak elikatzeko erabiltzenziren, gose handiko garaietan. Historiaurrean eta erromatarrenaurreko garaietan, oiaren kontsumoa urriagoa zen;orduan, txigorturiko ezkurren irina janari nahiko garrantzitsuazen biztanle autoktonoen artean. Era berean, hosto berekoadarrak ere sarritan ebakitzen ziren, gehienetan lizarrarenak,uda lehorreko urteetan abereak elikatzeko, urte horietan larrefresko gutxi egoten baitzen.Inguruetako biztanleek berehala erabiltzekomoduko basoko produktu horien multzoakgarrantzia handia zuen, nahiz eta zirkuitukomertzialetan oso gutxitan sartu,landare-ikatzarenedo etxeak nahiz itsasontziak egitekozurezko pieza handien kasuan gertatzen zenbezala.Basoa arrazoi antropikoen edo gorabeheranaturalen eraginez desagertzearen ondorioz,landaredi mota batzuk ezarri dira haren eremupotentzialean, eta horiek bi mota nagusitanbanatu ahal dira:Sastrakadia edo baso-estaldura. Harizti mesofitikoarenberezko muga edo ertza lahardia da,eta bertan arrosadiak, elorri zuriak eta elorri beltzakdaude; horiek berehala inbaditzen dutelurra, baso hau mozten denean. Paisaia giza-BIZKAIKO BASO NATURALAK13EH 75 k.

BIZKAIKO BASO NATURALAK14EH 75 Zk.tiartuetan ikusten denez, lahardi horiekantolaketa lineala dute, bideen, errepideeneta zedarrien inguruan, edo jabetzakbanatzen dituzte, hesi biziak baitira. Hori,izan ere, gizakiak landazabaleko paisaiatradizionala moldatzearen ondorio da,landare horiek finkak banatzeko edopasabideak inguratzeko erabili baitira.Horrek berezko banaketa sortzen zuen,guztiz eraginkorra, babes handia eskaintzenzuelako (arantzak zituen, garaiazen) eta elementu bizia zelako (ezin zenlekualdatu). Lahardi horiek, basorantzegiten duten bilakaera naturalean, hurritzez,lizarrez, astigarrez edo haritzezpopulatzen dira, eta bigarren mailakobasoa sorten dute (zuhaizdun hesia),gizakiak ondo kontrolatu izan duena,erretzeko egurra eta zenbait erabileratarakotaketak edo makilak ateraz.Larrediak. Baso-estaldurako lahardiaezabatu osteko etapakoak dira. Ezabatzehori zenbait arrazoirengatik gerta daiteke,esate baterako mozketengatik edota suteengatik;horrela, Brachypodium pinnatumsubsp. Rupestre espeziea nagusi duenlarredia sortzen da. Larre graminiko horrekbalio txikia du, gramineoen espezierik ugarienak abereentzatez direlako oso erakargarriak (elikagai urrikoak eta gozotasuntxikikoak). Gainera, oso baxua da lekadunen proportzioa, etalarre on guztiek lekadun proportzio nabarmena eduki behardute biomasa osoari dagokionez. Hori dela eta, modu tradizionaleaneta antzina-antzinatik, gizakiak larredi latz horietatiklarredi baliotsuagoak sortu izan ditu, horien erabilera bereziabide zela: abereak larre horietara eramaten ziren bazkatzeraeta horrela landareen aireko zatiakmoztuta gelditzen ziren; gainera,abereek landareak jan eta lurra nitrifikatuegin zuten, gorozkiak pilatuta.Baldintza horiek gehiegizkoak diralarre latzeko espezieentzat, bainabeste batzuentzat ez: Lolium perenne,Cynosurus cristatus, Poa pratensis.Dactylis glomarata edoTrifolium repens, etab. Horrela, erabilerarenerabileraz, abereak elikatzekobalio askoz ere handiagoazeukan bazka bateranzko trantsizioaeragiten zen, eta bazka horrek,jakina, lekadunen proportzio askozere handiagoa zuen. Larre edobelardi horiek berde irauten duteurte osoan eta hazkunde handia izatendute urtaro egokian, apirila etaurria bitartean; horrenbestez, bitarteLaharra (Rubus ulmifolius) Bizkaiko landaredian barruko espezierik ugarienetarikoada; komunitate askoren barruan dago, bai basoan eta bai baso-estalduran.Gizakiak ategin ez arren (ezten guztiz desatseginak baititu), landareoso onuragarria da: erleek beraren loreetatik nektar eta polen asko ateratzendute; fruituak, masustak, jangarriak eta oso gozoak dira, eta azkenik, landarehonek lurzorua ongarritzen duen materia organiko asko sortzen du.horretan hazten den belarra behin edo bitan moztu ahal da,leku bakoitzaren ezaugarrien arabera; gero pilatu egiten danegurako belar idor bihurtzeko. Hori dela eta, belardi horieisega-belardi izena jarri zaie, eta lehen bezala orain ere, hariztimesofitikoaren eremu potentzialeko (belardi atlantikoko) paisaiarenelementu nagusietakoak dira.Baso honen lurraldeak izandako ustiapen handiaren ondorioz,gizakiak, historian zehar, landazabala deritzon paisaia ezagunasortu du; paisaia horren ezaugarriak eta jatorria guztiz “kulturalak”dira eta osagai artifizialhandia dute, Bertan, segabelardiaketa laborantzakosoroak konbinatzen dira,Horietan nekazaritza balioanitzaeta ziklikoa erabiltzen da,eta nekazaritza horretan,berriz, baratzeko laboreaknagusitzen dira. Horiek hobetoegokitzen dira Euskal Herrikoklimara; klima horren ezaugarriakozeanikotasun handia(hezetasun indize altuak iaurte osoan, eta tenperaturengorabehera txikiak) eta udanahiko edo oso euritsuak dira;horren eraginez, udaberrikoSilene dioica harizti mesofitikoaren oihanpe etaorletako beste belar espezie bat da.laboreak (zerealak) bainoerrentagarriagoak dira. Horidela eta, baratzeko laboreekzerealak baino arrakastahandiagoa izan dute beti, etaAmerikako jatorri tropikalekolaboreak ere (hala nola,artoa, patata edo indaba)ondo egokitu dira historianzehar sartu ahala. Halakolurretan oso ohikoa denbeste laborantza mota batfruta-arbolena da: madariondoak,gereziondoak, aranondoaketa, batez ere,sagarrondoak. Laborantzakolurren, sagastien eta segabelardibeti berdeen zatihoriek mosaikoa osatzendute; hori, berriz, hesien etabasotxoen sarean txertatzenda, “landazabala” izeneko paisaiasortuz. Horrekin batera,baserri asko eta asko daude, eta horietan landako biztanleriabarreiatua bizi da eta abereak ukuiluan biltzen dituzte.Paisaia horretan, neurri handi batean, behiak eta udakolaboreak nagusitzen dira udaberrikoak gaindituz; helburutzatautarkia zeukan nekazaritzako edota abeltzaintzakoustiapen eredu baten araberakoa zen, eta eredu horrek produktibitatehandia lortzen zuen, iraunkortasun baldintzaonargarrietan. Paisaia hori lehen oso ohikoa zen Europaepel osoan, baina gero eta urriagoa da, autarkiarako joeraduten ereduak globalizazioaren eta eskalako ekonomieneraginez desagertu ahala. Paisaia anitz globalizazioareneta eskalako ekonomien eraginez desagertu ahala. Paisaiaanitz hori denboran iraunkorra den ustiapen eredu sortu du(behintzat, mendeetan izan da iraunkorra), eta lurraldearenhistorian garaturiko sistema tradizionaletariko bat da: aniztasuna,balio etnografikoa eta iraunkortasuna kontuan hartuta,babestu beharrekoa da.Zonako basorik anitzenagaur egun ia ordezkaritzariktxikiena daukana da, hartzendituen lurzoruek nekazaritzarakoedo abeltzaintzarakoduten balio handia dela-eta.Horren ordezkaritza hondarrekoada, eta egoera naturaleannolakoa den jakinahal dugu erliebearen bitarteetanezkutaturik aurkitudiren zati txikien bidezkoberreraikitzearen bitartez;izan ere, lurraldean okupaziotradizionalak eta basogintzarengarapen modernoak ezArun italicum ohiko landarea da lurzoru sakon eta elikagaiugarikoa duten baso hstogalkorretan.dituzte aztarna txikihoriek ezabatu.Harizti mesofitikohauen kontserbazioaketa suspertzeaklehentasunezko helburuizan beharkolukete lurraldeko biodibertsitateakontserbatzekopolitikarenbarruan, baihorien kokalekuanahiz bakantasuna(murrizketa historikoareneraginezkoa)eta bai euren dibertsitatehandia kontuanhartuta.Oraindik gelditzendiren harizti mesofitikoenadibideak, arau orokortzat, interbentzionista ez denerabilera baten bidez kontserbatu behar dira, ahalik etanahaste gutxien sortzeko ahalegina eginez. Lehengoratzelanak egiten badira, komenigarriena izango litzateke basokozuhaitzen talde txikiak landatzea han eta hemen: adierazitakoespezieetako haritzak, lizarrak eta astigarrak, betiereinguru baso-populazioetan jatorria duten landareak erabiliz;gero, zenbait urtetan, baso landatuen finkapena sustatubehar da, azaleko lur-lantzeak, garbiketak eta abar eginez.Bost edo sei urte igaro ondoren interbentzionismoa ahaliketa txikiena izan behar da edo ez da batere interbentzionismorikegon behar, lehengoratze lanek arrakasta nabarmenikizanez gero.Harizti mesofitiko hauen kontserbazioarekin bateragarridiren erabilerak dira ehiza, perretxikoen bilketa eta zurarenerauzketa moderatua, bai egur xehea eta bai tamaina handikozuhaitzak ateratzea,alegia. Azkenkasu horretan, alehandien mozketakmasaren barruko alegutxi batzuetan izanbeharko du eragina;lan horiek guztiak etagainerakoak, halaber,makina astunikerabili gabe eginbehar dira, lurzoruarieta basoko bestelandare nahiz animalipopulazioeiMelira (Iris foetidissima) lurzoru aberatseko baso epeletanbizi da. Lore ederra du, baina hostoek usain txarra ematendute apurtzen direnean.kalte handia egitenbaitiete.BIZKAIKO BASO NATURALAK15EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK18EH 75 Zk.Lurzoruak txarragoakzituztenez, erabilera horietarakomantendu zirenhariztirik gehienak azidofiloakizan ziren, eta gauregun baso txiki askodaude alderdi guztietanbanatuta. Haritzen formek,egiturak eta oihanpearenosaerak ustiapen trinkohori jartzen dute agerian.Zuhaitz motzak ugariakdira eta horrek aditzeraematen du zuraren erauzketaabeltzaintzaren ustiapenarekinbateratu izandela; eredu hori ikazkineneta herrietako nahiz baserrietakoauzokoen ohikoerabilera izan da. Bata bestetiknahiko distantzia handira zeuden zuhaitzen “parkea”uzten zen oihanpe eta guzti, eta bertan basoarenkanpoaldeko espezie heliofiloak garatzen ziren: gizakiakzuhaitzen errezela ireki eta gero sartzen ziren basobarrura. Ustiapen eredu horri gaur egun “larre-baso”esaten zaio, eta Iberiar penintsularen mendebaldeanoso hedatuta dago.Harizti azidofiloaren suntsiketaHarizti azidofiloa suntsitzearen ondorioz, haren ordezhonako landaredi unitate hauek agertzen dira:Urkien eta sahatsen bigarren mailako basoa. Harizti azidofiloaezabatzen denean zuhaixka-basoa da huraordezteko lehenengo etapa, eta segida progresiboanAtxaparra (Lonicera peryclimenum) honetako basoetan dagoenliana urrietariko bat da.Zumalakarra (Frangula alnus) harizti azidofiloaren oihanpeko etahorren basoestaldurako zuhaitzetariko bat da.hura ezarri bainolehenagokoazken etapa erebai. Urkiek(Betula celtiberica),makalek(Populus tremula),otsalizarrek(Sorbus aucuparia),sahatsek(Salix atrocinerea),zumalakarrek(Frangulaalnus), ahuntzsahatsek(Salixcaprea), sasiek,elorriek etabeste espeziebatzuek osatzendute. Formaziotrinko hori guztiz hedaturik dago gaur egun, baserriinguruak hutsik gelditzearen ondorioz; harizti azidofiloarenaurreko basoa eta haren baso-estaldura da. Garaibatean, giza jardueraren presio handiaren eraginez, landaredihonen zatirik handiena zuhaixka zen eta, bertan,sahatsak nagusitzen ziren. Gaur egun, batez ere oraindela hogei urtetik hona, presio hori moteldu egin denez,elkarte honen bertsiorik eboluzionatuenak, urkia nagusiduen horrek, zona asko hartu ditu. Urkidi horiek, horrenbestez,lehen urriak izatetik orain izatera igaro dira;basotxo txikiak osatzen dituzte beti, eta paisaiarenmosaikoaren barruko hutsuneak betetzen dituzte, gizaekintzak libre utzi dituen guneetan: jabegoen artekomugetan, bide, errepide eta autopisten ertzetan eta abarretan.Txilardi-otadia. Landaredi mota hau eremuatlantiko europarreko adierazgarrienetarikoada. Erikazea asko biltzen ditu, esate baterako,Erica vagans, Erica cinerea, Erica ciliaris,Daboecia cantabrica eta Calluna vulgaris; otebatzuk ere badaude, adibidez, Ulex galii etaUlex europaeus, baita beste espezie batzukere, esaterako, Pteridium aquilinum, Lithodoraprostrata, Agrostis curtisii, Pseudarrhenatherumlongifolium, Avenula sulcata subesp.Marginata, Serratula seoanei, etab. Gizakiakzeharbidez zabaldu eta hedatu ditu txilardiotadihauek, sua erabili izan baitu zuhaitzekedo zuhaixkek landaredia aldatzeko, animaliakbazkatzeko gai den landaredi bihurtunahian. Mendiko sutea antzina-antzinatik erabilida deforestazioa eragiteko eta abereentzatleku egokiak sortzeko. Horrek txilardi atlantikoasustatu du zeharka, eta landaredi horimodu askotan aprobetxatuda. Modurik ohikoena oteak,iratzeak edo txilarrak biltzeaizan da, abereen azpiak egitekoedo satsa prestatzeko,elementu hori funtsezkoabaita laborantzako arloakongarritzeko (beste garaibatean ongarri kimikorik edoinportaturik ez zegoen eta).Txilardi horiek zuzeneanustiatzeko beste modu bathainbat motatako abereenbazkarako erabiltzea zen.Suaren eta abereen eurenerabilera konbinatua egitenzen; horrela, txilar txikiagoaketa gramineo proportziohandiagoa zuen txilardia lortzenzen, abereak bertanbazkatzeko aproposa.Sarritan, bi aprobetxamenduakegiten ziren: abereenazpietarako iratzearen ebaketaeta abereen larratzezuzena lursail berean konbinatzenziren. Gaur egun txilarraeta otea erabiltzeko moduhori ia desagertuta dagoBIzkaian, eta oraindik ere landaredi hori duten lursailekitxura eboluzionatuta dute (zahartua); oteak dira nagusieta horiek neurri nahiz dentsitate handikoak izan daitezke,gainerako espezieak itotzeraino. Horrela, txilardiotadiengaur egun kontserbazio arazo handia dute,gizakiaren esku-hartzea amaitzearen ondorioz. Bestegarai batzuetan ohikoaeta garrantzi txikikoazena orain bakan etabaliotsua izan daiteke.Landaredi atlantikohonen kudeaketa kontserbazionistaegokiarenbarruan, lursailakgutxienez hogei edohogeita hamar urteanbehin modu kontrolatuanerretzea sartubeharko litzateke.Larrediak. Txilardi-otadiabaino perturbaziohandiagoko fase batidagozkio. Lur silizeoetan,erretako eremuetaraabereak botata sortzenden larredian,Teucrium scorodonia basoaren barruan eta horrenertzetako erdi gerizpean bizi da; bertan indartsuagohazten da, argi kantitate handiagoa jasotzen duelako.Hariztiazidofiloaren orla edo baso-estalduretan sahats ugaridago (Salix atrocinerea), eta hori da lehenen loratzen denzuhaixketarikoa.Agrostis curtisii, Agrostiscapillaris eta Carex piluliferadira nagusi; horiek baliourria dute bazkarako etaeskakizun handirik ezduten abereek aprobetxatzekomodukoak dira.Abeltzaintzaren presiohandia zegoen garaietanlarrediek eremu handiakhartzen zituzten, bainaorain atzerako bidean dira.Garai haietan, larrediakkare bizia botata medeatzeaohikoa zen, horrekneurri handi batean mesedeegiten baitzion lurzoruari,elikadurarako gaitasunarizegokionez.Horrela, larrearen produktibitateahanditu eta beroriosatzen zuten espezieenosaera hobetu egiten zen,abereentzat erakargarriagoakziren espezie batzuksartuta.Erromatarrak nagusi izanziren mendeetan baita ErdiAroan eta geroago ere, landarediserie honen lurraldearen zati handi batean gaztainondoalandatu zen, eta espezie horrek, gero, lurragaldu zuen, biztanle kopuruak eta janarien eskariakgora egin ahala nagusitu ziren sistema intentsiboagoeilekua utzita. Gaztainadia harizti azidofiloaren (eta bestebaso mota batzuen)espazioa ustiatzekolehenengo aukeretarikoaeta aukera onenetarikoaizan zen; izan ere,garai hartan beharrezkoakziren basoko produktuenaprobetxamendubikaina ahalbidetzenzuen: zura egurretarakonahiz egur-ikatzerako;gaztainak pertsonaknahiz abereak elikatzeko;lurrustela arloakongarritzeko; makilaketa taketak, tresnak etaotzarak egiteko, etab.Gaur egun, Bizkaian iaez dago gaztainadirik,gaixotasunen eta antzina-antzinakoustiapenBIZKAIKO BASO NATURALAK19EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK20EH 75 Zk.hori bertan behera uztearen ondorioz;ustiapen hori garrantzitsua izanzen mende askoan, Euskal Herrikonekazaritza-gizartea euskarritzenzuten beste erabilera eta jarduerabatzuen osagarritzat.Harizti azidofiloaren seriearen paisaian,ustiapen sistema tradizionalean,lurralde osoa zipriztintzenduten basotxoak sartzen dira, baitasahats-hesiak, iratzea nagusitutakotxilardi-otadiak eta Agrostis curtisirenlarredi oligotrofoak edo karearekinhobeturiko larrediak ere.Inklinaziorik txikieneko lursailetan,nekazaritza baldintzarik pobreenetanegiten zen: zekalearen edobeste zereal batzuen laborantza etabaratzeak. Nolanahi ere, larreenzaintzarako edo laborantzarako,ongarritasun maila handia (medeapena,simaurra) behar izaten zen, etaberaz, halako jarduerak oso neketsuak eta kostu handikoakziren. Horren ondorioz, harizti azidofiloaren lurraldeankokaturiko baserriak pobreenak izan dira beti, etahutsik gelditu ziren lehenak izan ziren, baserritik “kalerako”exodoa hasi zenean.Lur horiek, orokorrean, orain delahamarkada batzuk utzi ziren bertanbehera, eta gehienetan orain zurlandaketakegiten dira. Pinus radiataeta Eucalyptus globulus diraharizti azidofiloaren landaredi seriehonen paisaia modernoan gehienikusten diren zuhaitz espezieak, iaharen eremu osoan.Baso mota honi dagokionez oraindauden adibideak bi taldetan banadaitezke: gizakiak orain delahamarkada gutxi batzuetara arteegindako mozketak eta inausketakjasan dituzten zuhaitz urtetsuekosatutakoak (zuhaitzek inausketenaztarna nabariak dituzte: adibidez,eite motza; basoberako motzondoetatiksortutako zuhaitz gazteekosatutakoak.Lehenengo kasuan, irizpide nagusiaesku-hartze ahalik eta txikiaegitearena da; antzina egiten zirenenantzeko inausketak egin daitezkenoizean behin, basoarenGamona (Asphodelus albus) basoko soilguneetan eta zuhaitzak moztutadauden lekuetan garatzen den landarea.forma kulturak hori kontserbatzeko. Bigarren kasuan,bakanketak egin daitezke gainerako oinen garapenasustatzeko eta basoa arinago hazteko.Edozein kasutan ere, baso mota honek, harizti mesofitikoekinbatera, jatorrizko eremuen murriztapenik handienajasan dutenetarikoa da.Haritz arrunta edo “bertakoa”,euskaldunon irudietanhain presentzia nabarmenaeduki arren (sinboloak,armarriak, Gernikakoarbola, etab.), euskaldunokgogorren jazarritakolandare-espezieetariko batizan da eta ia guztiz desagertutadago eskualdebatzuetan, nahiz eta lehenespezie nagusia izan, etahori paradoxa bitxia da.Kuku-praka (Digitalis purpurea) hariztietanegoten da, eta bertako ertzak eta soilguneakapaintzen bere lore ikusgarriekin.Quercus robur espeziekohariztietan, Bizkaiko lurraldeanbizi diren basokoornodun ia guztiak daude.Hori dela eta, baso horrekorain duen ordezkaritzaoso urria kontuan hartuta,esan daiteke Bizkaiko faunarenaniztasunaren kontserbaziorakobasokohabitatik garrantzitsuenaosatzen duela.ERKAMEZTI KANTABRIARREKO BASOAErkametzaren hostoak eta fruituak (Quercus faginea); Iberiarpenintsulako zuhaitz endemiko hau BIzkaiko hegoaldekomuturrean soilik dago.Erkameztia zenbait geruzak osaturiko baso korapilatsua da.Erkamezti kantabriarra egiturakonplexua duen basoa da:zuhaitz azpiko geruzak garatuta ditueta espezie kopuru handiak osatzenditu geruza horiek. Hori dela eta, landarediarenaniztasuna handia da,bai horren antolaketa espazialaridagokionez eta bai espezie kopuruarenaldetik. Zuhaitz geruza erkametzakosatzen du eta batzuetan bestezuhaitzen bat ere onartzen du berarekinnahasita, adibidez, haritzarrunta, artea, pagoa, lizarra edoastigarren bat. Bigarren zuhaitzgeruza, goikoa baino apur beheragodagoena eta gehienetan dentsitatetxikiagoa, astigarrek, erkametz txikiek,hurritzek eta lizarrek osatzendute. Geruza hau, batzuetan, aurrekoarekinnahasten da, etenik gabezenbait kasutan; hala ere, funtsezkoeginkizuna du basoaren barrukoargi-baldintzak ezartzeko. Erkametzarenegitura bera kontuan hartuta, txikia izan ohi da adaburuenerrezelaren dentsitatea. Basoaren goialdekoestalkia osatzen duen hostotza argiak beste baso motabatzuetan baino neurri handiagoan zeharkatzen du, etaerkameztiaren oihanpea nahiko argitsua da. Horren eraginez,jakina, zuhaitzen azpiko gainerako geruzak errazagogaratzen dira. Erkametzaren hostoa zimeldu egitenda udazkenean; hala eta guztiz ere, ihartuta dagoeneaneta funtzionala ez denean ere, aldarretan luzarogelditzeko joera dauka bertatik erori baino lehen etazenbait kasutan hurrengo udaberrira arte ere irauten du.Halako hostoei martzeszente deitzen zaie, eta kutsuazpi mediterraneoko klimetako kerkineoetan nahikohedatuta dagoen ezaugarria da martzeszentzia. Halaere, neguan erkameztiko lurzoruan proiektatzen denitzala ez da oso handia, baso hostogalkor tipikoan egotendenaren antzekoa baita. Beraz, baso mota honekargiztapen ona du barrualdean.Zuhaixken geruza zuhaixken korapilo handibatek osatzen du, eta gehienak arantzak dituzte:sasiak, elorriak, arrosadiak eta elorri beltzak.Horiek, beste espezie batzuekin batera, oihanpearenbetegarria osatzen dute, zeharkaezinaeta anitza. Landare horietako asko basoarenkanpoko ertzean hazten dira, bertan, baso-estalduratrinkoa eta iraganezina osatzen dute.Belar-geruza ere nabaria eta anitza da. Bertanbelar askok eta iratze batzuek hartzen duteparte. Zuhaixka-geruza hain trinkoa ez dutenlekuetan, lurzorua ia beti estaltzen duen belartzasor daiteke.Baso bereziaErkameztia, baldintza edafikoen ikuspegitikbegiratuta, basofilotzat har daitekeen basoa da,BIZKAIKO BASO NATURALAK21EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK22EH 75 Zk.hau da, base ugariko substratuetan(adibidez, kareharrieneta, batik bat margengainean) baino bizi ezden basoa. Gainera, basomota honek ez du hidromorfiajasaten, eta beraz,ez da haranen hondoetanegoten, bertako lurzoruarenhorizonteetan uramodu iraunkorrean pilatueta erredukzio-horizonteasortzen duen inguruneanoxikoa ezartzen baita.Horrenbestez, maldetakoedo, gehienez ere, mendioinetako basoa da; ondoegituratutako eta aireztapenoneko lurzoru buztintsuakokupatzen ditu.Baldintza klimatikoei, basohau klima azpi mediterraneoarenadierazlea da, hau dabaldintza epelen barruan nolabaiteko eragin mediterraneoaduen klima adierazten du, udalko hil batean defizithidrikoa duena. Erkameztia, batez ere, baso mesoepelada. Estai supraepelera ere igo daiteke, baina estaihotzago eta, gehienetan, euritsuago horretan pagoaklekua kentzen dio. Horregatik, erkamezti kantabriargehienak maila mesoepeletan egoten dira; prezipitaziogutxiagoko eskualdeetan edo maldetan bakarrik igotzendira maila supraepelera, baina hori nekez gertatzen daBizkaiko lurralde mugen barruan.Erkametza (Quercus faginea subsp. Faginea) Iberiarpenintsulako zuhaitz endemikoa da; Bizkaiko lurraldeanErkametzak sortzen duen zuhaitz-errezela ez da reinkoa, eta braz, nahikoa argisartzen da oihanpera.Viburum lantana-ren fruitu gorriak nabarmendu egiten dira erkameztiareninguruetan.Urduñako eskualdean dago, bertan klima epelak mediterraneoarenezaugarri batzuk baititu. Erkamezti kantabriarrekozuhaitzen artean, erkametza nagusi da, bainabeste espezie batzuk ere badaude, esate baterako, astigarra(Acer campestre, Acer monspessulanum), lizarra(Fraxinus excelsior), hurritza (Corylus avellana), gorostia(Ilex aquifolium), pagoren bat (Fagus sylvatica) zonarikaltuenetan, pagadietatik hurbil, eta arteren bat(Quercus ilex) edo haritz arrunten bat (Quercus robur);azken horrekin erkametzak hibridoak sor ditzake.Zuhaixkak ugariak dira eta honako hauek dira aipagarrienak:Viburnum lantana, Juniperus communis, Rosaarvensis, Rosa canina, Crataegus monogyna, Prunusspinosa, Ligustrum vulgare, Robusulmifolius, Cornus sanguinea,Lonicera etrusca, etab. Lianek garapenhandia dute eta haien artean huntzanabarmentzen da (Hedera helix);honako hauek ere badaude: Clematisvitalba, Tamus communis, Rubia peregrinaeta Lonicera periclymenum.Belarrik ohikoenak honako hauek dira:Helleborus viridis subsp. Occidentalis,Helleborus foetidus, Pulmonaria longifolia,Melittis melissophyllum, Lathyruslinifolius, Carex flacca, Brachypodiumpinnatum sunsp. Rupestre, Brachypodiumsylvaticum, Pteridium aquilinum,Euphorbia amygdaloides.Hepatica nobilis, Stachys officinalis,Ranunculus tuberosus, etab. Azkenbatean, baso oso anitza da, espezieasko ditu eta horien artean zurezkoakdira nagusiak. Espezie horietako gehienakEuropako klima epeleko eskualdekobaso aberatsetakoak dira, bainabatzuek, esaterako erkametzak beraketa Viburnum lantana, Lonicera etrusca,Helleborus foetidus edo Melittis melissophyllumespezieek, ezaugarri azpimediterraneoak dituzte, eta klima horiduten Europako eskualdeetako basohostogalkorretan egoten dira. Hedapenhandiko espezie mediterraneoak erabadira, adibidez, Rubia peregrina etaRuscus acuelatus.Altitude txikiagoko zonetan, batez ere600 metrotik behera, baso horietanSmilax aspera eta Rosa sempervirenslianak hazten dira; baso mediterraneokoespezie termofiloak dira eta erkameztikantabriarra isurialde atlantikoko behekomesoepeletik bereizteko balio dute(adibidez, Urduñako enklabean dagoenhorretatik).Erkamezti kantabriarra banaketa kantabriar-euskaldunaduen basoa da, batezere banaketa nafar-arabarra eta hegoaldekokantabriarra duena, eta barrutihorietako gehienetan klima epel azpimediterraneoa dago. Bizkaian, barrutinafar-arabarrean sartzen diren lurraldebakarrak Urduñakoak dira eta, eskualdehorren barruan, batez ere Garobelgoipar-ekialdeko maldak; horiexetan daudebaso mota honen adibiderik onenak.Heleboro kirasduna (Helleborus foetidus) erkametzarenoihanpeko ohiko landarea da.Arbustuaren (Ligustrum vulgare) fruituak udazkenean heltzen diraeta hegaztiek jaten dituzte.Iratzea (Polystichum setiferum) lurzoruaberatseko basoetako landarea da.Euskal Herriko basoguztietan gertatzenden bezala, zuraegurretarako, egur-ikatzerako, etxeennahiz eraikinen eraikuntzarakoetaontzigintzarako erabilida. Gainera,basoko bestelakoproduktuak erebadaude, eta, erkameztiarenkasuan,horiek ez dutegarrantzi handirikizan; agian, basoko perretxikoen eta fruituen bilketaizan da, eta gaur egun ere bada, egurrarenaez den aprobetxamendu nagusia.Erkametzak zezidio asko ditu, hau da, intxaurbaten neurriko koskor esferikoak; horien gainazaleanmutur txikiak daude, intsektu batek(cynips genero zinipedo batek) zuhaitzarenkimuak ziztatu eta bertan arrautzak jartzearenondorioz. Landareak erreakzionatu egiten du,intsektuaren ziztadak sartzen dizkion substantzienestimulu kimikoaren eraginez: tumorazioangaraturiko kortxo antzeko ehunekin estaltzenditu arrautzak, eta horrela babestu egiten ditu.Zezidio horiek tanino asko dituzte; astringentetzaterabili izan dira, eta, batez ere, larruakontzeko eta tinta nahiz koloratzaileak egiteko.Gaztelaniazko quejigo izena latinezko cecidium-etikdator, eta izen horrek espezie honekdituen koskorrak adierazten ditu. Ezkurrak ereerabili izan dira abereak elikatzeko.BIZKAIKO BASO NATURALAK23EH 75 Zk.

Baso mota hori moztu edoerretzean, zer gertatuko da?PAGADI BASOFILOKO BASOABIZKAIKO BASO NATURALAK24EH 75 Zk.Basoa mozketaren edo suaren bidezezabatu ondoren, seriearen lehenengoetapa hasten da, hau da, zuhaixkamultzo trinkoa; multzo horrek, neurrihandian, erkameztiko oihanpea osatzenzuten zurezko espezieak biltzenditu, hain zuzen ere, honako hauek:Rosa eta Rubus, gehi Crataegusmonogyna, Prunus spinosa, Viburnumlantana, Cornus sanguinea, Ligustrumvulgare, etab. Horietako asko arantzadunlandareak dira eta, horrela, sortzenden formazioa ia zeharkaezinaizaten da. Zuhaixka horiek, basoadesagertu osteko segidaren lehenengoetapa izateaz gainera, basoarenertzeko estaldura edo zuhaixka-orla osatzendute. Bertako espezierik gehienenhaziak animaliek barreiatzen dituzte, batez ere hegaztiek,eta beraz, fruitu mamitsuak ematen dituzte. Beraz, landaredihonek garrantzi handia dauka animalia horien dietan,euren elikaduraren zati garrantzitsua eskaintzen baitu udaamaieraren eta udazkenaren artean.Pulmonaria longifolia Iberiar penintsulako ipar-mendebaldeko endemismoada; erkamezti kantabriar hauetan aurkitzen da eta hegoaldekodauden beste erkamezti iberiar batzuetatik bereizten ditu.Hepatica nobilis txikia goiz loratzen da, erkametzek hostoak atera etailuntasuna basora heldu baino lehen.Noizean behingo suteen edo artzaintzaren bidezkodegradazioak aurrera eginez gero, askoz ere landarediapalagoa finkatuko da, mulu txikiek eta gramineoek osatua.Horien artean aipatzekoak dira Genista ocidentalis,Erica vagans, Dorycnium pentaphyllum, Heliotrichoncantabricum, Carex flacca, Avenula mirandana, etab.Etapa hori iristen denerako lurzoruek degradazio nahikohandia izan dute, azaletik gertuen egon eta eduki organikorikhandiena duten horizonteen higaduraren edo galerarenondorioz. Otaberadi horiek, Genista occidentalisotaberak, Erica vagans txilarrak eta gramineo askok osatutakoak,Garobelgo maldarik inklinatuenetan daude,margazko substratuaren gainean, eta bertan higaduraklurzoruaren eraketa konpentsatzen du; horrela, otaberadiarenbiziraupena ahalbidetzen duen oreka dinamikoalortzen da. Lurzoru helduago bateranzko progresioaburutzea ezinezkoa da, malda handiaren eta substratuharritsu hauskorraren ondorioz, eta landarediaren etapaeboluzionatuetaranzko segida gelditu egiten da; horrela,erkameztia berriz eratzeko prozesua ezinezkoa edomotelagoa izaten da.Erkamezti kantabriarrak Quercus faginea espeziekobaso iberiar guztien artean iparralderen daudenak dira.Urduñako adibideak, Garobelgo ipar-ekialdeko maldan,Bizkaiko Lurralde HIstorikoan dauden bakarrakdira eta kontserbazio egoera onargarria dute.Baso horiek aniztasun handia dute, lehen esandugunez, eta gainera oso bereziak dira.Beste alde batetik, erkameztia mazela horietakobehealdeko baso natural potentziala da.Mazela horietan sarritan ez da izaten zuhaitziketa higadura handia izaten dute, malda osohandia delako eta marga-harriak sendotasuntxikia duelako (oso erraz higatzen da). Mazelahorietan erkameztia hedatzea (bere eremunatural potentziala okupatu arte) oso interesgarriaizango litzateke higadurari aurre egiteko.Horretarako. Jakina, erasokorrak ez diren teknikaketa prozedurak erabili behar dira, berezahalik eta higadurarik txikiena sortzen dutena;eta jakina, bertako hazietatik ateratako landareakerabili behar dira.Pagadi basofiloak etaaurrerago hizpideizango dugun berehomologo azidofiloakegitura oso antzekoakdituzte: zuhaizti zabala,zuhaixkarik eta mulurikgabeko oihanpea;udako egun sargoritsuetangerizpe eta freskotasunsentsazioa, etanegu luzeetan lainoestaldura berdin-berdina.Pagadi basofiloanzuhaixken eta, batezere, belarren garapenhandiagoa soilik antzematenda bestearenaldean; belarrek, baldintzaegokiak daudenean,Pagadi basofiloak kolore ikusgarriak ditu udazkenean.kolore berdeko alfonbraia iraunkorra osatzen dutebaitu. Horrenbestez, lurzoru jarraituan garatzen direnlurzoruan. Bizkaian, pagadi basofiloak sarritan kareharrikarstikoetan instalatzen dira, kretazeoko multzo daiteke esan benetako basoak direnik, esangura eko-pagadiek baino dentsitate txikiagoa dute eta ia ezinUrgoniarreko kareharrietan hain zuzen, eta horrela, logikoa eta funtzionala kontuan izanda, gerizpearenhalako pagadiek morfologia berezia izaten dute. eta lurzoruaren ohiko baldintzak aintzat hartuta.Pagadi karstiko horiek kare-haitzetako arrakaletan Pagoek, ustiatzen duten lurzoru urriak ezarritako elikaduragabezien eraginez, forma nahasiak eta bihurriakdagoen lurzoru urriaren menpe bizi dira, gainazalarenzati handi bat azaleratutako haitzak berak osatzen hartzen dituzte, “loreontzian” bezala bizi behar horrekezarritako baldintza gogorren ondorioz.Altuera txikia eta adaburu zabala dituzte,eta zuhaitzena baino zuhaixken antz handiagoadute. Oihanpea ere lurzoruarenezaugarrien menpe dago, eta horrela,zuhaixka eta belar geruzak ere haitzenarteko loreontzi mosaiko horren araberakoakdira. Gainera, argitasun handiagoaegon ohi da pagadi hauetan, zuhaitzenerrezelak dentsitate txikiagoa izaten duelako,eta horrela, baso-estalduretako etainguruko larredietako espezieak sartzendira.Kareharrizko mendilerro karstikoetan pagoek forma bihurriak hartzendituzte, arrakalen barruko lurraren baliabide urriak aprobetxatu behardituztelako bizitzeko.Pagadi mozkote horiek (ia zuhaixkak irenzuhaitzez osatuak) Bizkaian ugarienakdira pagadi basofiloen artean, lurraldekomendirik altuenetan halako haitz -gauzaasko eta asko daudelako. Gainera, bestebaso mota batzuetan aldean ez dute balioekonomiko handirik, ez zuhaitzei dagokie-BIZKAIKO BASO NATURALAK25EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK26EH 75 Zk.nez ez eta lurzoruari dagokionez ere;bestalde, nekez iristeko modukolekuetan egoten dira. Hori dela eta,Bizkaiko kareharrizko mendietanhalako pagadien adibide onak (hedapenhandiagoko edo txikiagoko adibideak),ageri dira.Hala eta guztiz ere, pagadi basofilobatzuen kasuan basoa trinkoa da etazuhaitzak altuak, baina hori karstikoakez diren substratuetan gertatzenda, adibidez, kareharri margatsuetanedo margetan.Hostazuria (Sorbus aria) batzuetan pagoarekin batera agertzen dapagadi basofilo hauetan.Pagoen kolorea berdetik gaztainkra ilunera aldatzen da udazkenean,beilegietatik eta okreetatik igarota, eta horrek kolore anitzeko itxura osoerakargarria ematen die mendiei.Base ugariko substratuetan (Bizkaianbatez ere kareharri, dolomia eta margetan),halako pagadiak daude estaimenditarrean, 650-700 metroko altitudetikgora. Elikagai mineral basikoenerabilgarritasun handiagoari esker(harri ama meteorizatu eta disolbatzearenondorioz eskura baitaude),pagadiok badituzte eskakizun handikoespezie batzuk eta horrexekbereizten ditu pagadi azidofiloetatik.Halaeta guztiz ere, lurralde altuhorietan plubiositate handia dago,gehienetan 1.400 milimetrotik edo,batzuetan, 2.000 milimetrotik gorakoa, eta horrela osobizia izaten da uraren ekintza lixibatzailea. Hori dela eta,kareharri hutsean ere pagadi hauek espezie laguntzailegutxi izaten dute; lurzoru sakonagoko edo substratu buztintsukoguneren bat dagoenean pagadia leku horretanazidofiloa izaten da. Haitz-substratua lurrazaletik hurbildagoen zonetara jo behar da, pagadiaren oihanpeko florannabarmendu dadin azaleko lurzoru-horizontean elikagaimineral basikoen nolabaiteko ugaritasuna dagoela.Pagadi basofiloko landaretzaZuhaiztia Fagus sylvatica espezieak soilik osatzen du, etabatzuetan, horrekin batera Taxus baccata edo Sorbus ariaere aurkitzen dira. Corylus avellana, Crategus monogyna,Daphne laureola, Ilex aquifolium, Rubis sp., Rosa arvensiseta beste espezie gutxi batzuetako ale bakanekosatzen dute zuhaixken geruza.Lianakoso urriak dira: Hedera helix eta Loniocerapericlymenum espezieak egoten dira.Aberastasunik handiena belarretan dago:Anemone nemorosa, Brachypodium pinnatumsubsp. Rupestre, Brachypodium sylvaticum,Carex sylvatica, Euphorbia amygdaloides,Euphorbia dulcis, Galim odoratum,Helleborus viridis subsp. Occidentalis,Hepatica nobilis, Lamium galeobdolon,Melica uniflora, Mercurialis perennis, Oxalisacetosella, Polystichum acuelatum,Polystichum setiferum, Potentilla sterilis,Pteridium aquilinum, Ranunculus tuberosus,Sanicula europaea, Scilla lilio-hyacinthus,Veronica chamaedrys, Vewronica montana,Vicia sepium, Viola sylvestris, etab.Pagadi karstikoetan, sortzen diren baldintzaberezien eraginez (haitzaketa argiztapena), landarehorietako asko bakanduedo desagertu egiten diraeta aldi berean beste batzuksartzen dira, adibidez,Asplenium trichomanes,Geranium robertianum,Sesleria argentea subsp.Hispanica eta Helictotrichoncantabricum, besteakbeste. Pagadi basofilohorien beste aldaera batBizkaiko hegoaldeko mendietanaurkitzen da, adibidez,Garobelen (Urduñareneta Burgosen artekomugan). Horietan prezipitazioakez dira hain ugariak,eta ezaugarri hori nabarmenduegiten da udan.Urtaro horretan Kantaurikolainoen Bizkaiko zeruakestaltzen dituzte sarritan;baina hodei horiek etaeurok eragindako prezipitazioakez dira hain ugariakBizkaiko hego-mendebaldekoenklabe honetan. Horren eraginez,pagadiak beste mendi batzuetakoak baino apurbat xerikoagoak dira (lehorteari aurre egiten diotenak),eta horrela espezie azpi mediterraneo edo mediterraneobatzuk egoten dira, esate baterako, Helleborus foetidusedo Ruscus acuelatus. Presentzia horrek, berriz, hegoalderago,Burgos iparraldeko mendietan dauden pagadiPagadi azidofiloak bezala barrunbe hutsaren itxuraematen du, baina bertan sarriago bizi dira huntzaedo elorri zuria bezalako elementuak.Pagoaren hostoek inguru obalatua eta ertz osoa dute;udazkenaren erdialdean erortzen dira, udaberriko koloreberde argitik udazkeneko kolore horira eta gaztainkara iluneraigaro ondoren.lehorragoetarako trantsizioaadierazten du.Pagadi basofilokobanaketaSektore kantabriar-euskaldunekoelkarte hau KantabriatikNafarroako erdialderainohedatzen da; horren barruanAitzgorriko, Urbasako,Aralarko eta Alaizko pagadiaksartzen dira. BIzkaianmendietan kareharrizkomendietan daude, batez ereGorbeian, Durangaldean etaGarobelen, eta bertan kalitatehandiko batzuk daudeoraindik, Horien artean haitzkarstikoetako aldaera nagusi,Anboto gailurrerian, Anbotoinguruko mendietan etaItxinan ikusten dena.Garobelen, kare -haitzarenezaugarri desberdinen ondorioz,karstikoa ez den aldaeraaurkituko dugu, lurzoru jarraituandagoena eta zuhaitzenohiko garapena duena.Bertako pagadietan, adibidez,Urduñako Andre Mariren monumenturako igoeran ikustenden pagadian, nolabaiteko lehortasun klimatikoanabaritzen da eta horrek lehen aipaturiko aldaera xerikoarenpresentzia eragiten du.Pagadi basofiloak eta azidofiloak erabilera berberakdituzte, gizakiak egindako aprobetxamenduaridagokionez. Aipagarria da pagadi karstikoaknekez erabili izan direla egurra eta egur-ikatzaateratzeko, eta egin denean ere kantitateak txikiakatera dira, pago horiek euren habitateko lurzoruarengabezien eraginez dituzten hazkundemugenondorioz.Baso mota hori moztu edo erretzen denean,zer gertatuko da?Pagadi basofiloaren ordez hura ezabatzen denean,honako landaredi unitate hauek agertzendira:* Neurri handi batean elorri osaturiko baso-estaldura,batez ere Crataegus monogyna eta Prunusspinosa espezieak osatua. Elordi hori, lurraldearenerabilera abeltzaintzakoa denean, tartekakoformazio batera mugatuta gelditzen da eta bertanelorriak, sarritan oso handiak, isolatuta eta sakabanatutagelditzen dira.* Hosto gogorreko gramineoekin nahasitako sas-BIZKAIKO BASO NATURALAK27EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK28EH 75 Zk.trakadia, sakonera txikiko lurzoru harritsuangaratzen dena. Espezierik ohikoenak honakohauek dira: Genista ocidentalis, Ericavagans, Helictotrichon cantabricum,Sesleria argentea subsp. Hispanica,Teucrium pyrenaicum, Helianthemum nummularium,etab. Belar ugarik, txilarrek etaotaberek osaturiko sastrakadi horrek, lehenesan dugun bezala, lekurik harritsuenak etalurzorurik gutxien dutenak bilatzen ditu,lurraldeko kareharrizko mendietan, horietanprezipitazioak oso handiak baitira. Hala etaguztiz ere, hain euritsuak diren zonetan,adibidez, Urduñan, joera nahiko xerikoaduen landaredi hori jada ez da lekurik lehorrenetanageri, sakonera ertaineko lurzoruarruntetan ere egoten baita.* Larrediak. Harri kantitatearen, lurzoruarensakoneraren, gizakiak egindako erabilerareneta altitudearen arabera, larredikomunitate batzuk finkatzen diralehenagoko etapak amaitzendirenean. Mailarik altuenetan,elur-estaldura neguan apur bateanmantentzen del horietan,komunitate oso berezi bat izatenda kareharrizko haitzen arrakaletan,eta bertan honako espeziehauek egoten dira: Carex ornithopoda,Teucrium pyrenaicum,Acinos alpinus, Koeleria vallesiana,Thymus praecox subsp.Britannicus, etab. Zona baxuagoaizanez gero, eta elurra arinagourtzen bada, kare-haitzkarstikoen arrakalak gramineohandiekin betetzen dira, esateScilla lilio-hyacinthus basoko beste espezie bat da; goiz loratzen da,pagadian bizi ahal izateko da udaberri hasierako argitasunaaprobetxatuz, hostoak atera baino lehen.Elorri zuria (Crataegus monogyna) pagadi basofilokoarantzadun estalduraren osagaietarikoa da.Basoa desagertu ondoren ale handiak geratu dira,ia zuhaitz bihurtu direnak, Euskal Herrikokareharrizko mendietan sakabanatua.Basoko marrubia (Fragaria vesca) pagadien eta beste basobatzuen ertzetan egoten da. Beraren fruitu zaporetsuak guztizatsegin izaten dituzte pertsonek nahiz animaliek.baterako, Helictotrichoncantabricum, Sesleriaargentea subsp.Hispanica eta Avenulavasconia espezieekin.Lurzorua sakona izaneta haitzak haren azpiangelditzen direnean,larrediak etengabeakdira eta abeltzaintzaustiapena(batez ereardiena edota, oraintsuago,behorrena)garatzen da. Baldintzahorietan soropil trinko etalaburra garatu ohi da,honako espezie hauekizaten dituena: Agrostiscapillaris, Bellis perennis, Carex caryophyllea,Danthonia decumbens, Festuca microphylla,Galim sacatile, Hypochoeris radicata, Jasionelaevis, Luzula campestris, Plantago media,Plantago lanceolata, Potentilla erecta, Trifoliumrepens, etab. Halako larredien adibide batGorbeia mendilerroko Arrabako landan dago.Gizakiak esku-hartze handiagoa du pagadibasofiloaren paisaian pagadi basofiloaren azidofiloarenpaisaian baino. Pagadi basofiloarenerabilera tradizionalak konbinatu egin ditu basoarenaprobetxamendua eta abeltzaintza estentsiboa;bestearen kasuan, abeltzaintza ez dainondik inora ere hain intentsiboa izan (mendilerrokarstikoetako haitzen kasuan izan ezik, bertan,lurzoru faltagatik, aprobetxamenduak ia ezinezkoakbaitziren). Pagadi basofiloaren lurraldehauetako ohiko paisaia,izan ere, gaur egunGorbeia mendilerrokoedo Durangaldekokareharrizko zatianikusten dena da. Arrabaedo Pol-Pol bezalakolarredietan ardi askobazkatu izan da udetan,antzina-antzinatik.Eremu horietan, artaldeenudako larreakdaude; artalde horiek,bertako ziklo transhumantean,larredien bilaigotzen dira apirileanedo maiatzean, etaurrian berriro jaisten Arrabioa.dira beheko lurretakoneguko larredietara. Antzinakoartzaintza ziklo hori abere talde autoktonoeieta erabilera nahiz aprobetxamendumetodo zaharrei lotuta dago,bai lurzoruari (suak) eta bai abereeidagokienez (gazta, artilea etab.);horiek guztiak gure gizarte posmodernoeta globalizatuan oraindik biziriketa indarrean dauden elementurikarkaikoenetarikoak dira.Fauna ugariaPagadi basofiloak azidofiloak bainoanitzagoak dira, eta,horren eraginez,batzuetan azken horiek baino baliotsuagoakizaten dira. Hala eta guztizere, gaur egun duten balioa bi gauzabereziren ondorio da: lehenengo eta behin, urritasuna,batez ere Bizkaian; bigarrenik, pagadi karstikoen berezitasunaeta balio ekologikoa. Azken horiek, kalitate estetikohandia edukitzeaz gain, karsteko kare-haitzen artekoarrakalen eta zuloen artean dagoen lurzoru urriarenBaso-igel gorria.babesle oso onak izaten dira.Pagadi basofiloetan eta azidofiloetan,gainera, gure lurraldean basohostogalkorrei estu lotuta daudenfauna-elementu bereziak daude.Anfibio espezie batzuek (arrabioa,gailurretako uhandrea eta baso-igelgorria) pagadietan dute Bizkaikopopulazioen zati handi bat; gainera,galtzeko arriskuan dauden bi ugaztunespeziek, lepahoriak eta muxargrisak, pagadietan dituzte azkenaleak. Halaber, pagadiek okilenpopulazio garrantzitsuak dituzteOkil txikia.(okil handia, okil txikia eta okil berdea),eta bi urtetik behin hegaztigranikola negutarren kopuru handiak era bai (txonta,txonta arrunta eta mokolodia). Hala eta guztiz ere, komunitateornitikoarentzat pagadiek duten balioa aldakorrada: estaldura oneko eta zuhaixka anitzeko baso urtetsuekbalio handia dute, baina zuhaizti gazteek eta hainanitzak ez diren pagadiek balio nahiko txikia dute.Erabilera batez ere kontserbatzailea izan beharda eta interbentzionista, beste pagadietan egitendenean antzekoa. Hori ezinezkoa denean, mereziluke baso mota hau lehengoratzeko lanak egiteakareharrizko lurretan: pagoak landatzea, aurretiklandatu den beste zuhaitz espezieren baten gerizpean,edo daudenei hazten uztea. Soildutakolurretan landatu nahi badira, komenigarria dapagoak bata bestetik bereiz dauden talde txikietanlandaretza, hurrengo urteetan modu intentsiboanzaindu ahal izateko. Landatutako populazioakondo sustraitu ondoren, gainerako eremuanhedatutako dira. Landare mikorrizatuak erabiltzeakomeni da.BIZKAIKO BASO NATURALAK29EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK30EH 75 Zk.Pagadia baso nagusiada Bizkaiko goimendietan, 550-650metrotik gorako altitudean,orientazioaren etasubstratu motaren arabera.Pagadi basofiloarenkasuan bezala, baso hauia pagoek soilik osatzendute; iluna eta trinkoa daeta pagoek nekez onartzendute beste zuhaitzenbaten presentzia.Zuhaitzen errezelarengerizpea hain da trinkoaezen espezie gutxi baitirahura jasateko gauza;horrela, oihanpea estalpehuts eta zabala da, iagardena, eta bertannekez irauten dute bizirikzuhaixka gutxi batzuek,euren eskakizunen mugan.Hostotza trinkoa izaten daeta zenbait hosto-geruzakosatzen dute: kanpoaldekoakeguzkitako hostoak dira etabarrukoak gerizpeko hostoak.Horrela, eguzki-erradiazioarenatzemate eta aprobetxamendubikaina lortzen da. Hostoenerrezel horrek pagadiarenestalkia edo sabia osatzen du;altuera nahiko handian kokaturikdago, gehienetan 20-30metro bitartean. Horren azpian,begiek atzematen duten elementunagusia adarrek etaenborrek osaturikoa da; zuriaketa leunak dira, eta zuzenzuzenaltxatzen dira zutabezilindrikoak balira bezala.Barrutik pagadiak katedral gotikoarenantza du: zutabeak nerbioaskotan adarkatzen diraeta nerbio horiek gurutzatu egitendira goian, gurutzeria-gangarenmodukoa osatzen dutela.Pagoaren enborraren goialdetikadar ugariak gorantzPAGADI AZIDOFILOA BASOAEgun eguzkitsu bateko argitasunaren zati oso txikia heltzen da pagadiko lurzorura,eta zuzeneko erradiazioa tarteka soilik iristen da leku batzuetara; gainera, distiratanjasotzen dute, hostoen mugimenduaren ondorioz.Goialdeak okupatzen dituztenez, pagadiekbeste baso mota batzuek baino elur kantitatehandiagoa jasotzen dute. Elurrak egunetanedo asteetan iraun dezake, neguko elurteenostean.altxatzen dira, eta gerohamaikatxo adartxotanbanatzen; adartxo horiekgurutzatu egiten dira, gangaantzeko sare-egitura eratuz,eta ganga horrek eusten diosabai berdeari, Erdi Arokotenpluetan bezala.Zuhaixka-geruza urriaz gainera(gorostia edo haginabezalako zuhaixka beti berdeakdituen geruza), belarrengeruza pobre bat erebadago, zenbait gramineoketa txilardiaren zurezko elementubatzuek osatzendutena; horiek pagadiarenbarruko ilunpe itzelarenbarruan bizi dira eta ez dutelurzoruaren zati handirikbetetzen. Goroldioa, aldiz,nabaria da, eta landare baskularreketa orbelak estaltzenez duten gune ugariakestaltzen ditu. Hori dela eta,briofitoen sinusiak Lurzorukomikroerliebearengoragune txikiak okupatzenditu; haizeak udazkeneaneroritako hostoak bultzatueta beheragune txikietanpilatzen ditu. Horrekheterogeneotasun elementuaeransten dio pagadiarenlurzoruari; izan ere,deskonposatzen denean,orbelak modu desorekatuanitzultzen ditu lurzoruraelikagai mineralak. Horrela,zona batzuek ia ez dute elikagairikjasotzen iturrihorretatik, eta elikagaiokbeste zona batzuetan biltzendira, orbela bertanpilatuta. Briofitoek estalitakozonek ez dute elikagai askorikeskuratzen, elikagaiak lurzoruari itzultzeko prozesudesorekatu horretan.500 eta 600 metro arteanPagadiko zuhaitz-geruza oso trinkoa da eta, horren eraginez, ez da argitasunhandirik sartzen basoaren barrualdera.Pagadi azidofiloaren oihanpea ia hutsik dago; barrualdeko espazio garbiangorostiren edo haginen bat baino ez dugu ikusiko.Pagadi azidofiloak lurralde guztietatik hedatzen dira, 500edo 600 metrotik gora (orientazioaren, inklinazioaren etaharrien ugaritasunaren arabera), ia substratu mota guztietan,kaltzio karbonatoaren eduki handia duten kareharrietanizan ezik. Horrenbestez, pagadi azidofiloaBizkaiko estai supraepelean hedapenik handiena duenbaso naturala da; maila horretan prezipitazioak 1.400milimetrotik gorakoak izaten dira, eta tenperaturak,berriz, beheko lurretan baino freskoagoak. Gainera, lainoakaskoz ere ugariagoak dira eta goiko lur horiek guztiakinguratzen dituzte urteko ordu askotan; enborrak,adarrak eta hostoak bustitzen dituzte, baita lurzorua,goroldioak, belarra eta ur-tanten kondentsazioaren eraginpeangelditzen diren gainazal guztiak ere. Lainoek,beraz, ur kantitate nahikoa eskaintzen diote sistemari,eta neurketako aparatu meteorologikoek ez dute horikontuan hartzen, euri, txingor edo elur formako prezipitazioaksoilik neurtzen baitituzte; neurtu gabeko ekarpenhoriek kriptoprezipitazioak dira. Kondentsazioko ur horigarrantzitsua izan daiteke, ez bere ugaritasunagatik,baizik eta pagadiak une egokian jasotzen duelako. Izanere, lainoak udan direnean eta zenbait ordutan mendienmaldei “atxikita” gelditzen direnean,zuhaitzen hostoetatiketa adarretatik tantaka erortzenden ura lurzorua iritsi etabusti egiten du, eta horrelaarindu egiten da udaminetansorturiko defizit hidrikoa.Pagadiak, horrenbestez, lurzoruarenhezetasuna urteosoan bermaturik duten zonetannagusitzen dira; hezetasunhori, berriz, tenperaturabaxuagoen (lurrunketa txikiagoa)eta prezipitazio handiagoaren(lainoaren kriptoprezipitaziohoriek ere barne) bidezlortzen da.Lurralde supraepel eta hiperhezehorietako lurzoruek, bestalde,gainazaleko geruzetanBIZKAIKO BASO NATURALAK31EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK32EH 75 Zk.disolbagarriak direnioien etengabeko lixibatzeajasaten dute. Ioihoriek, sarritan katioiak,urak horizonte sakonagoetaraeramaten ditu,eta fenomeno horrekgarrantzi handia duherrialde euritsuetan,adibidez EuskalHerriak, batez ere goialdeetan.Hori dela eta,lurzoru ia guztietankatioi horiek (adibidezkaltzioa eta magnesioa)urriak dira, eta aldaketakonplexuanbestebatzuek ordetzen dituzte,esaterako aluminioak.Horren ondorioz,pH-a jaitsi egiten da etalandareentzat elikagaigarrantzitsuak izatendiren base horiek, edokatioi basikoak, urriakdira. Halako katioien kan-Pagoaren lore emeak lau kuskuk osatzen duten egiturabatean bilduta dude; egitura batean bilduta daude;egitura hori kupula deitzen da, eta ile lodiak ditu.Pagadiek prezipitazio handiak behar izaten dituzte, bai zuzenak edo euri formakoak,bai laionek eragindaako zeharkako prezipitazioak.titate handia duten harrien gainean (esate baterako,kareharriak, dolomiak, marga karetsuak) eraturiko lurzorueneta lurzoru alubialen kasuan izan ezik, klima osoheze honetako lurzoru guztiek pH baxua dute, presio lixibatzailehandiaren eraginez. Hori dela eta, BIzkaikopagadirik gehienak azidofiloak dira, hau da, base gutxikolurzoru azidoetan bizi dira, Kretazeoko edo Tertziariokohareharrietan edo flysch-etan garaturiko lurzoruetan.Zuhaitz-geruza pagoak (Fagus sylvatica) soilik osatzendu; batzuetan haritzen bat (Quercus robur) ikusten da,baita otsalizaren bat (Sorbus aucuparia) edo urkiren bat(Betula celtiberica) ere. Zuhaixken geruzan aipagarriakdira hagina (Taxus bacatta) edo gorostia (Ilex aquifolium),eta neurri handiko beste zuhaixka batzuk ere bai,adibidez, Erica arborea edo Crataegus monogyna.Lianak ere urriak dira; lianen artean aipatzekoak dirabasoetako atxaparra (Lonicera periclymenum) eta, neurritxikiagoan, huntza (Hedera helix). Txilarrek eta ahabiekosaturiko zuhaixka-geruza txikiagoa ere egoten da(Erica vagans, Daboecia cantabrica, Calluna vulgaris,Vaccinium myrtillus); estaldura txikiko geruza da eta, izatezere, pagadi azidofiloaren ordezko txilardi-otadiarenaztarna da. Belarren geruza ere ez da trinkoa eta espeziekopuru txikia dauka. Bertan elementu azidofiloak diranagusi esate baterako, Avenella flexuosa, Anemonenemorosa, Blechnum spicant edo luzula forsteri, etahoriekin batera honako hauek ere aipa daitezke:Euphorbia dulcis, Lathyrus linifolius, Oxalis ocetosella,Pteridium aquilinum, Ranunculus tuberosus, Veronicaofficinalis edo Saxifraga hirsuta.Pagadi azidofioaren banaketaOrokorrean 600 metrotik gorako altitudeanbizi dira, eta beraz, halako pagadiakdaude kota hori gainditzen dutenBizkaiko mendietan. Horrenbestez,halako pagadirik gehienakDurangaldeko mendietan, Oiz etaGorbeia mendi-multzoetan eta Ordunteeta Garobel mendilerroetako goialdeetandaude. Pagadi hauek, gehienetan,hektarea gutxi batzuetako azalera dute,eta kasu askotan zuhaitz motzek osatzendituzte.Bizkaiko pagadiek, Gipuzkoakoek etaArabako eskualde mugakide batzuetakoekbezala, itxura berezia dute gauregun, mende askotan jasandako ustiapentrinkoaren ondorioz. Eskualdehorietako baso naturalak basoko produktuugari lortzeko erabili ziren, batik batzura, xede askotarako erabiltzen baitzen,bere ezaugarrien arabera. Pagoaren zuraoso estimatua izan da zurgintzan, arozgintzaneta, antzina, nekazaritzako tresnaketa itsasontziak egiteko. Hala eta guztizere, Euskal Herriko zona horietan behintzat,gehienbat energia iturritzat erabili izanda eraikuntzako materialtzat baino gehiago,bero ahalmen handia duelako eta eraikuntzarakobeste espezie batzuk erabiltzenzirelako, batez ere haritz arrunta;Oxalis acetosella basoetako ohiko landarea da eta Bizkaiko basohostogalkorretan egoten da.Blechnum spicant.Otsalizarra (Sorbus aucuparia) pagadi azidofiloetan etabertako soilguneetan nahiz ertzetan egoten da.espezie horiek pagoa bainohobeak ziren etxeen eta itsasontzienegiturak eraikitzeko.Beraz, beste helburu batzuetarakoere erabili arren, pagoarenzura batez ere etxeko egurretarakoedo erregaitarako erabilizen, janaria prestatzeko etaberotzeko, baita egur-ikatzaegiteko lehengaitzat ere.Egur-ikatza egitea, mendianbertan eta basoko egurra erabiliz, antzina-antzinakojarduera da eta hasierako metalgintzari lotuta dago;garrantzi handia izan zuen XVI. mendetik XIX. mendearenhasierara bitartean; izan ere, burdinoletako erregaiaizan zen burdinolek garrantzi handia izan zutenEuskal Herrian garai horretan; eragin hori Bizkaiko etaGipuzkoako pagadirik eta beste zuhaiztirik gehienetannabaritu zen. Egur txikiaren beharrizan handiaren eraginez(egurretarako eta ikatza egiteko erabiltzen baitzuten),basoak ustiatzeko moduak eskari horretara egokituziren. Basoberako erregimeneko ustiapen motak eta,batez ere, pago motzen ustiapena, ohikoenak izanziren, baso garaiko erregimenaren aldean; izan ere,azken horrek ontzigintzarako nahiz eraikuntza zibilerakoegokiagoak ziren pieza handiak ematen zituen etaegokiagoa zen hariztien kasuan, horien egurra hobetoegokitzen baita halako erabileretara. Zuhaitz motzenerregimenak, gainera, egur xehearen produkzioa etaoihanpearen abeltzaintza-aprobetxamendua bateratzekoaukera ematen zuen, eta hori ezinezkoa zen basoberakoerregimenean, abereak aldi batzuetan atera egitenbaitziren bertatik. Hortaz, Bizkaian abeltzaintza etaBIZKAIKO BASO NATURALAK33EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK34EH 75 Zk.zur erabilerak bateratzen zituen ustiapen ereduabehar zen (baserri askotan sakabanaturiko nekazarienlurraldea zen; baserritarrek etxerako erregaikantitate handiak behar izaten zituzten eta, aldiberean, elikatu beharreko abelburu kopuru handiarenjabe ziren). Horrez gain, Aro Modernoan burdinolakasko zirela kontuan hartuta, pagadiak ia-iazuhaitz motzen erregimenean soilik ustiatu ziren.Hori agerian gelditzen da gaur egun, garai hartakopagadien aztarnetan; izan ere, zuhaitzak itxuragabetutadaude, aldian behin egiten ziren mozketasistematikoen eraginez, eta horrek fisonomia bereziaematen die halako basoei. Pago motzek argimutilitxura nabarmena dute; enbor lodi, labur etazuzenaren gainean, lurretik bi edo hiru metroradagoen adar-koroa dute, eta adar horiek, berriz,altuera horretan egurra lortzeko egiten ziren inausketenondorioz hazitakoak dira.Baso mota hori bota edo erretzean, zergertatuko da?Gizakiaren ekintzaren ondorioz pagadi azidofiloa deuseztatueta gero honako ordezpen etapa hauek agertzen dira:Baso-estaldura: txilardi menditar garaia, batez ere Ericaarborea eta Pteridium aquilinum espezieek osatua(Pteridio-Ericetum arboreae); espezie horiekin batera sasieta txilar batzuk daude. Bi espezie nagusi horiek formaziotrinko eta garaia eratzen dute, basoa bere mugako perimetroaninguratzen duena; gainera, zuhaitzak baso zarratuarenbarruan erortzean sortzen diren soilguneak betetzenditu. Pagadia desagertu aren, lurra bertan behera utzieta landaredi potentzialeranzko eboluzioa gertatu den eremuetan,txilardi garai honek iratzeekin batera osatu ohi dulandaredi nagusia.Txilardi-otadi menditarra ahabiekin (Vaccinio-Ulicetumgalli). Honako espezie hauek ditu: Ulex gallii, EricaTxilar zuria (Erica arborea) pagadi azidofilokozuhaixka-geruzaren osagaietarikoa da.vagans, Erica cinerea, Calluna vulgaris, Daboecia cnatabrica,Vaccinium myrtillus, Agrostis curtisii, etab.Landaredi hori perturbazio-gradu eta -erregimen handiagoeidagokie, eta sarritan lurzoruaren nolabaiteko degradazioarilotuta agertzen da. Txilardi-otadi; praktika horietarikobat da sua erabiltzea landaredia aldatu eta moldatzeko,abeltzaintzarako erabil daitezkeen landaredi motak lortzeko,alegia.Larredi oligotrofoak. Hainbat motatakoak dira, bainagehienak Agrostis curtisii eta Carex pilulifera espezienagusiek osaturikoak dira (carici piluliferae-Agrostientumcurtisii). Lekurik altuenetan, elurrak luzaroago irauten duenez,adibidez, Gorbeia mendilerroaren goiko zonetan,haiek ordez Nardus strictaren larreak (Serratulo seoanei-Nardetum strictae) egoten dira. Soropil baxu eta trinkohoriek guztiak artzaintza estentsibo transhumantera egokiturikdaude, baita, gaur egun, behorren bidezko aprobetxamenduraere. Haien sorrera eta iraupena estu lotutadaude antzina-antzinako ertzaintzako praktikei.tasuna eta hedapenpotentziala kontuanhartuta; horrenbestez,horien kontserbazioaezinbestekobaldintza da lurraldearenbiodibertsitateazaintzeko.Izan ere, halakopagadiek estalitakoeremua handitzeakomenigarria izangolitzateke, ikuspegihorretatik begiratuta.Baso naturaladenez, ezin zaio urerabileragarrantzitsurikeman, hauda. ezin da bestegarai batzuetakoustiapen intentsiborik egin (aurreko atalean azaldu ditugunustiapenak). Pagoaren zuraren kantitate jakina atera daiteke,lehentasun kontserbazionistek ezarritako mugakkontuan hartzen ituen antolaketa egokiarekin (adibidez,11/97 Foru Arauak ezarritako lehentasunak). Era berean,ustiapen zinegetiko eta mikologiko antolatua ere onargarriaizan daiteke. Haren zerbitzu nagusiak, biodibertsitatearenzaintzari ez ezik, estu lotuta daude erregimen hidrologikoarenerregulazioari, lurzoruaren kontserbazio etahobekuntzari, higaduraren aurkako borrokari eta jolas jarduereiere.Pagadiko lurzorua orbel trinkoak estaltzen du; lurraren irtenguneak eta enborren oinak,berriz, briofitoen tapiz batekin estalita egoten dira.Alderdi interesgarri bat, izaten ere, pagadi horiek eskalahandiko erregai-iturritzat izandako erabilera tradizionalada, bai etxeko erabilerei dagokienez eta bai egur-ikatzaegiteari dagokionez. Horren ondorioz, pagadi motz osobereziak geratu zaizkigu. Paisaiaren eta etnobotanikarenbarruko elementu oso interesgarriak dira gure lurralderako,gure historiaren aztarna biziak direlako. Hori kontuanhartu behar da halako pagadien kudeaketan, zuhaitzmotzak etorkizunean desagertu ez daitezen.Azken batean, Bizkaiko pagadi azidofiloen erabilerariburuz gomendatzen diren jarraibide orokorrak honakohauek dira:* Oraingo basoak ondo kontserbatzea.* Eremu potentzialean haien azalera handitzea, eremunatural babestuetan bereziki, eragin kaltegarri txikikolehengoratze ekologikoen bidez.* Zona batzuk erreserba integral gisa zaintzea, bertangizakiak esku-hertzerik izan ez dezan; bertako naturaltasunaareagotzeko, zur hila ez kentzea etadeskonposatzaileen kate trofikoak sustatzea.BIZKAIKO BASO NATURALAK35EH 75 Zk.Iratze arrunta (Pteridium aquilinum), txilar zuriarekin batera, pagadiazidofiloaren ertzetan eta soilguneetan bizi da.Pagadi azidofiloaren serieko paisaia, gaur egun,zura ekoizteko landatutako alertze japoniarraren,Lawson altzifrearen eta beste espeziebatzuek basoek estaltzen dute neurri handibatean. Ustiapen tradizionalak beste paisaiamota bat sortzen zuen, eta bertan, pagadiak ezezik, txilardi eta larredi oligotrofo handiak ereegoten ziren, ohikoa zelako abeltzaintza estentsiboa,gaur egun gainbeheran dagoen abeltzaintzamota. Erlezaintzak, gaur egun suspertzenari den aprobetxamendu tradizionalak,oraindik ere hedadura handia duten txilardi-otadiakaprobetxatzen ditu txilar-eztia ekoizteko.Bizkaiko baso naturalik garrantzitsuenaPagadi azidofiloak Bizkaiko mendietako basonaturalik garrantzitsuenak dira, orain duten ugari-Pagadiak hainbat mikrohabitat biltzen ditu, biodibertsitaterako osogarrantzitsuak, horietan askotariko organismoak bizi direlako.* Ustiapen erregimen arina ezartzea gainerakopagadi azidofiloetan, zuhaitz urtetsu etasakabanatuen zura aprobetxatuz, horrekerraztu egiten baititu birsortzea eta dibertsifikazioa,segida sekundarioaren estimulazioadela bide. Sistema hori bateragarria da ondoantolaturiko ustiapen zinegetikoarekin etamikologikoarekin, ekosistemaren gaitasunagainditu ezean.* Aldian behingo inausketan egitea berariazaukeraturiko lursailetako pagoetan, pagomotzen morfologia berezia gal ez dadin, balioetnobotaniko handia baitu. Neurri hori jendeasko joaten den aisialdiko lekuetara mugatuliteke, esate baterako, aulkiak, mahaiak etaerretegiak dituzten atsedenleku horietara.

BIZKAIKO BASO NATURALAK36EH 75 Zk.HALTZADI KANTABRIARREKO BASOAKHaltzadia baso trinkoeta nahasia da etahorregatik iluna da.Oihanpearen iluntasun horiarindu egiten da haltzadiaibaiertzetan galeria eranantolatuta dagoelako: urarenaldetik argia sartzenzaio eta horrela zeharkakoasimetria sortzen da ibaiertzekoalde argitsuaren etaondoko basoarekin mugaegiten duen alde zarratuagoarenartean. Jakinadenez, haltzadiak ia betiluzetara antolaturik egotendira korronte iraunkorrekoibai eta erreken bi aldeetan;horrenbestez, ibarasko estuak direla kontuanhartuta, kasurik gehienetanhaltzadiek nekez izatendituzte bi zuhaitz ilarabaino gehiago. Hala etaguztiz ere, egoera batzuetan,adibidez, beti istildutadauden beheraguneetan,eremu handiagoa okupatzenduten haltzadiak egotendira. Kasu horietan (oso urriak, Bizkaiko lurraldearenmorfologia malkartsuaren eta bertako ezaugarri litologikoeneraginez), haltzadi zingiratsua garatzen da eta bertakoZuhaitz nagusia eta ohikoa haltza da (Alnus glutinosa);horren infloreszentzia arrak guztiz eratuta daude udaamaieran, hurrengo udaberrian loratzeko prest.Haltzadiak emari iraunkorreko ibai eta erreken ertzakjanzten ditu Isurialde Kantabriarrean.oihanpean ekiseto etairatze asko egoten da.Zuhaitzen errezela haltzekosatzen dute, bainalizarren bat edo sahatsenbat ere ikus daiteke;baso trinkoak izaten ezpagadiak bezain trinkoak.Hala ere, haltzadianiluntasun handia egonohi da beti; egin-egineanere, ibaiaren aldetik argitasunasartu arren, ibaibideakargitasun gutxikoharan sakonetan sartzearenondorioz iluntasunaareagotu egiten da.Zuhaitzen azpiko geruzekgarapen handiadute, haltzadiko lurzoruanur eta elikagai kantitatehandia dagoelako.Zuhaixkak ugariak diraeta arantzadun espezieasko dago; horrenbestez,haltzadiaren barrutikibiltzea oso neketsuada.Lianak ere ugariak dira,batez ere huntza, enboraskotan gora igotzen da. Beherago belar-geruza oparoadago; bertan karize erraldoiak eta iratzeak nabarmentzendira, beste espezie askorekin batera.Ibaiertzean dagoen basoaHaltzadi kantabriarra baso erriparioa da, hau da, ibaiertzetandagoen basoa; ur-lasterretik hurbileko zerrendakolurzoruan dauden baldintza berezi esker hazten daibaiertzean. Haltzadiko lurzorua ibaiko urek bustitzendute ia etenik gabe, hau da, frakzio mineraleko bikorguztien arteko hutsarteak urez beteta daude. Beraz, ezdaude airez beteta, eta, ibaiko urak disolbaturiko oxigenogutxi duenez, mikroorganismoek berehala kontsumitukodute oxigeno hori; denbora laburrean, urezbeteriko lurzoru horiek baldintza anoxikoetan edo oxigenorikgabeko egoeran gelditzen dira. Horrek ondoriogarrantzitsuak ditu lurzoruan dauden izakien bizitzarako,baita euren bizi-prozesuetarako oxigenoa beharduten landare batzuen sustraien iraupenerako ere.Bustitako eta oxigenorik gabeko lurzorua eta aireztaturikolurzorua oso desberdinak dira. Haltzadia habitat osoona da lurzoruan ur asko beharduten landareentzat eta bestemikroorganismo batzuentzat;aldiz, ez da bizileku egokia oxigenougariko lurzorua behar dutenentzatedo lehortasun handiagokobaldintzak nahiago dituztenentzat.Gainera, lurzoruan metatzenden materia organikoa bide erreduzitzailetikdeskonposatzenda, ez bide oxidatzailetik; horrekzohikatzaren, hau da, erdi deskonposatutadagoen materiaorganikoaren eraketa eragitendu, eta zohikatza lurrean metatzenda. Horizonteak urez blaidituzten lurzoruetan agertzendiren formei hidromorfia fenomenoakdeitzen zaie, eta lurzoruhoriei, berriz, lurzoru hidromorfoak.Ibaietako urek, hala eta guztizere, badute oxigeno disolbatua, etahorrela ibaiertzetako lurzoruek noizeanbehin oxigeno apur bat jasotzen dute uretan disolbaturik.Hori ez da gertatzen beheragune zingiratsuen kasuan,ur geldiak dituztelako. Halakoetan anoxia baldintzak oraindikere gogorragoak dira eta, ura geldi dagoenez, gainazaleanez dago arraste mekanikorik.Ibaiertzeko haltzadia uraren mailaren gorabeherei loturikobasoa da, eta gorabehera horiek, berriz, prezipitazioen, ibaiohearendrainatze gaitasunaren, maldaren eta abarren araberakoakizaten dira, faktore horiek guztiek esku hartzenbaitute arro bakoitzeko erregimen hidrologikoan. MundukoUdazkenean hostoak erortzen direnean gerbak adarretangelditzen dira.Elorri beltza (Prunus spinosa) baso mota desberdinetan (besteak beste,haltzadietan) egoten den zuhaixka da.ibai guztiek emariaren gorabeheren erregimen berezia dute,eta ibaiertzeko landaredia erregimen horri lotuta egoten dabeti. Gure kasuan, ibaien gehieneko goraldiak azarotikmaiatzera bitartean izaten dira, eta udan agorraldian sartzendira. Gehieneko goraldietan, prezipitazio atlantiko ugariakegoten direnean, urak guztiz estaltzen du haltzadiko lurzorua,baina hori urtean gutxitan gertatzen da eta aldi bakoitzeanegun edo ordu gutxi izaten dira. Halakoetan, urekzuhaizdun ertzetan duten indarra motelagoa da eta arrasteefektua ez da hain gogorra. Beraz, haltzadiak urtero uholdeakjasan arren, horiek laburrak eta ahulak izaten dira.Haltzadiko lurzorua, hortaz, ez da uretako lurzorua, beti urazpian dagoena, lehorrekoa baino, eta gainazala ageriandu, hidromorfia handia eduki arren.Indar gutxikoa izan arren, ur-lasterraren ekintza mekanikoa(euri handien ondoko goraldietan haltzadiko lurzoruosoa ureztatzen duen ur-lasterra) lurzoruan pilaturiko elementuakarrastatzeko gauza da. Aldian behin halabeharrezgertatzen den uholde horren ondorioz, lurzoruarengainazaleko osagai asko berritu egiten dira; hau da, lehenzeuden osagai batzuk urak eraman eta osagai berriakuzten ditu bertan, eta berriztatze horrek haltzadiko ekosistemarenoreka dinamikoari eusten dio. Ur-lasterra, gainera,funtsezko elementua da espezie askoren propaguluak(ibaian behera urak eramaten dituen elementuak)barreiatzeko, esaterako haltzaren beraren edo sahatsenkasuan.Haltzak lurzoruaren hezetasun handia behar du, baina elikagaigutxiko substratuetan ere bizi daiteke; elkarte sinbiotikoaeratzen du Actinomyces generoko bakterio bate-BIZKAIKO BASO NATURALAK37EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK38EH 75 Zk.kin, nitrogeno atmosferikoa finkatzeko gaitasunaduen bakterio batekin hain zuzen(organismo gutxik duten gaitasun hori), etahorrela, hanturak edo noduluak garatzenditu sustraietan. Haltzak, elkartekide horrekinbatera, behar adina nitrogeno finkatzendu bere garapenerako eta basoko lurzoruaelikagai baliotsu horretan aberasteko.Alanus glutinosa, zuhaitz nagusiaBaso honetako zuhaitz nagusia Alnus glutinosada, eta horrekin batera Fraxinus excelsioredo Salix atrocinerea ere egoten dira.Lianei dagokienez, honako hauek aipa daitezke:Clematis vitalba, Hedera helix,Lonicera periclymenum eta Tamus communis.Azkenik, zuhaixka nagusiak honakohauek dira: Cornus sanguinea, Corylusavellana, Crataegus monogyna, Euonymuseuropaeus, Frangula alnus, Ligustrum vulgare,Prunusspinosa, Rubus ulmifolius,Sambucus nigra, etab.Belarrak oso ugariak dira eta horien artean haltzadikoohiko espezie batzuk daude, adibidez, Bromus ramosus,carex pendula, Carex remota, Circaea lutetiana, Festucagigantea, Myosotis lamottiana edo Solanum dulcamara.Hedapen ekologiko handiagoko beste espezie batzuk erebadaude: Ajuga reptans, Athyrium filix-femina,Brachypodium sylvaticum, Carex sylvatica, Dryopteris affinis,Dryopteris borreri, Euphorbia amygdaloides, Geraniumrobertianum, Hypericum androsaemum, Lamium galeobdolon,Lathraea clandestina, Lysimachia nemorum, Oxaliaetosella, Phyllitis scolopendrium, Polystichum setiferum,Potentilla sterilis, Stellaria holostea, Viola sylvestris, etab.Gainera, haltzadietan sarritan diren beste landare batzukAzeri-buztana (Equisetum telmateia) haltzadiaren ertzetan edohaltzadia ezabatu den lekuetan bizi da batez ere.Orein-mihia (Phyllitis scolopendrium) ingurune heze eta ilunetanbizitzeko egokituta dagoen iratzea da; haltzadiko ohiko besteespezieetariko bat da.zidofiloaren ertzetan eta soilguneetan bizi da.ere aurkituko ditugu; haltzadi degradatuak ordezten dituztenhezeguneetako komunitateetan garatzen dira ondoren.Esate baterako: Agrostis stolonidera, Angelica sylvestris,Equisetum telmateia, Eupatorium cannabinum, Filipendulaulmaria, Hypericum tetrapterum, Juncus effusus, Menthaaquatica, Poa trivialis eta beste batzuk.Kostaldeko haltzadietan neguko hotzak motelagoak diraeta tamaina handiko iratzeak egoten dira, halako basoenbarru hezeetan babesa hartzen duten iratzeak. Adibidez,Woodwardia radicans eta Osmunda regalis, Bizkaiko haltzadietanpresentzia dutenak (ugaritasun eta maiztasundesberdinarekin), baita Culcita macrocarpa ere (askoz erebakanagoa). Txikiago eta zaurkorragoak diren beste iratzebatzuk ere aurkituko ditugu, besteak beste, Trichomanesspeciosum eta Hymenophyllum tunbrigense. Horienegoerari eta garrantziari buruz aurrerago mintzatukogara.Haltzadiak baso erriparioak edo galeriakoak dira, etaEuropako mendebaldeko ibai askotan aurkituko ditugu,baita Erlaitz Kantabriarrean ere, Galiziatik IparEuskal Herrira bitartean. Itsasoaren mailatik hasi eta700 metro inguruko altitudera bitartean egoten diraibaiertzetan, ia iturburuetaraino; gorago sortzen direnibaien inguruan pagadiak egoten dira gorengo tarteetan.Haltza bere ezaugarri berezi batzuengatik ustiatu da.Aipagarriena zura da; berehala usteltzen da aireakjoz gero, baina iraunkortasun handia du urpeandagoenean. Horren ondorioz, haltzaren zurak baliohandia du ureztaturiko lurzoruan egindako obrakzimendatzeko, Venezia hiriaren kasuan bezala.Gainera, haltzaren zurak ikatzik onena ematen dubolbora egiteko, eta pinaburuak, berriz, tinta fabrikatze-ko erabili dira, tanino kantitate handia dutelako; azalaere beltzez tindatzeko erabiltzen zen lehen.Gaur egun espezie hori ez da oso estimatua etaharen zurak ia ez du erabilerarik; horregatik gutxietsiegiten da lurralde baten baso-aberastasuna neurtzekoorduan. Zona zingiratsuak edo lurralde elkortuaketa elikagai gutxiko lurraldeak populatzeko erabiltzenda, lurralde nahiko hezeak izanez gero, haltzak nitrogenoafinkatzeko duen gaitasuna aprobetxatuz.Haltzadiko espezierik ikusgarrienetariko eta aipagarrienetarikobat San Joan iratzea da (Osmunda regalis);landare hori garrantzitsua izan da landako gizartetradizionalean. Herri medikuntzan errakitismorenaurkako landaretzat erabili da, eta horretarako dituenpropietateak zientziak berak ere egiaztatu ditu gero,bitamina asko baitauka. Gainera, propietate magikoakere ba omen ditu eta Euskal Herriko leku batzuetanSan Joan egunean bildu eta etxeko atarian gordetzenda; urte osoan edukitzen da bertan, izaki gaiztoak xurgaditzan; hurrengo urtean, San Joan gauean erretzen da.Landare hori ereinotzarekin batera erretzeko ohitura erebadago; hori baserriaren ate ondoan egiten da, ekaitzadagoenean, tximistetatik babesteko.Baso mota hori bota edo erretzean, zer gertatuko da?Haltzadi kantabriarra desagertu ondoren, horren lurraldeanHaltzadia ur-lasterren ondoan dago horien ibilbide osoan,mendiko uharretatik hasi eta behealdeko ubide lasaietaraino;beraz, ertzen higaduraren aurka duten defentsa elementunagusia da, eta, aldi berean, emariak eraginkortasunezerregulatzen ditu arro hidrografiko osoan.Solanum dulcamara baso erriparioak gogoko dituenespeziea da.honako landaredi mota hauek finkatzen dira:* Lizarrak, intsusak eta sasi asko; hori haltzadiaren berarenaldaera degradatua dela esan daiteke eta horren orla edobaso-estaldura da. Landaredi hori ibaiertzetan ikusikodugu, haltzadia suntsitu eta, gero, bertan behera utzi ondoren;horixe gertatzen da, sarritan, zur-ekoizpenari lotutakoekintzen kasuan.* Itxura eta osaera desberdineko belar-komunitateak;gizakiak leku bakoitzean eragindako baldintzen araberainstalatzen dira. Esate baterako, sega-belardiak egon daitezke,harizti mesofitikoaren seriekoak bezalakoak, baitaJuncus conglomeratus eta Juncus effusus espezieek osatutakoihitzak; Angelica sylvestris, Eupatorium cannabiumedo Filipendula ulmaria espezieak dituzten komunitatemegaforbikoak; ihiak eta mendak dituzten komunitateak(Juncus inflexus, Mentha aquatica, Mentha suaveolens),edo azeri-buztanak (Equisetum telmateia). Komunitate batedo bestea egotea, berriz, gizakiak egindako erabilerarenaraberakoa izango da: artzaintza, nitrifikazioa, zapalketaetab.Haltzadiko paisaia ibaiertzetako zerrenda estuetan edobeheragune batzuen eremu mugatuetan soilik ikusten da,baita putzu txikien inguruan dauden eraztun estuetan,Bizkaiko lurraldearen geomorfologia bereziak eta topografiamalkartsuak ematen duten aukeraren arabera. Hala etaguztiz ere, batez ere ibaiertzen kasuan, eremu horiek gizakiarenokupazio handia dute: hirialdeek, bideek eta eraguztietako azpiegiturek haltzadi kantabriarraren serieahartzen dute tarte askotan, batez ere biztanleria pilatzenden haran nagusietan.Nolanahi ere, eremu heze hauen erabilera tradizionalakbaratzezaintza eta belardiak izan dira, eta azken horiek altitudehandiko eta ertaineko haranetan nagusitu dira; gainera,oraintsu laborantzako lurrak ordezteko joera ikusten da.BIZKAIKO BASO NATURALAK39EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK40EH 75 Zk.Lur horietako baratzeetan, batez ere ibaienbazterretan (ibaiaren azken tartea, mareeneragina nabari den aldean), gazitasunanabaritzen da eta baratze horiek balio handikoakdira bertako produktuen kalitatearengatik.Haltzadiaren serieko paisaia, ustiapen tradizionalarenerregimenean, harizti mesofitikokopaisaiarekin lotuta eta nahasita egotenda: belardiak eta baratzeak, zuhaitz banakabatzuk dituzten sasi-hesien artean.Horrenbestez, paisaiaren ikuspegitik begiratuta,bi serie horiek nekez bereiz daitezke;ihitzen eta belar handien komunitateen presentziarierreparatu behar zaio, haltzadikantabriarraren seriea ote den jakiteko.Balio ekologiko handiko basoaHaltzadi kantabriarraren balioa funtsezkoa da,lurraldeko ziklo hidrologikoan esku-hartzehandia duen habitat gisa betetzen duen funtzioakontuan hartuta. Balorazioaren alderdihorretan hiru atal bereiz daitezke:Ziklo hidrologikoa erregulatzea eta higadura geldiaraztea.Zuhaizdun landaredi bat, sistema erradikular indartsu etagaratua duena, ibai eta erreka bakoitzaren bi ertzetan osatuaia ibai-sare osoan zehar, gradu guztietako ibaiadarrak barnedirela, ur-lasterraren abiaduraren erregulatzaile oso garrantzitsuada. Milioika sustraik uren indarrari jartzen dioten oztopoareneraginez, ur-lasterra moteldu egiten da eta uren drainatzeaere motelagoa da. Hori oso garrantzitsua da uholdeaksortzen dituzten euri gogorren kasuan: ura mendietatikharanetara azkarregi jaitsiz gero, behealdeko zonetan uholdeakegoten dira. Horrenbestez, agerikoa da galeriako basoakzaintzea (ibai-sare osoko ibaien ertzetan eta, batez ere,Beste espezie bereizgarri bat Myosotis lamottiana txikiada.Lathraea clandestina parasitoak ez du klorofilarik; lurpekoxurgapen-organoak haltzaren eta beste zuhaitz batzuensustraietaraino luzatzen ditu, beraietatik elilkagaiak ateratzeko.goi-ibarretako sarean) irizpiderik zentzuzkoenetarikoa delaharanetako uholdeen prebentziorako. Gainera, fluidoenmekanikari loturiko antzeko arrazoiak kontuan hartuta, ondoeraturiko baso erripario bat uraren bidezko higaduraren aurkakooztopo ona da; izan ere, ibaiertzak material-erauzpenetatikbabesteaz gain materialen sedimentazioa eragiten du,sustraiekin eta behealdeko adarrekin uraren ertzetan sortzendituen putzu txiki ugarietan.Ekosistema erriparioaren oreka mantentzea. Ibaia konplexutasunhandiko eta funtzionamendu bereziko ekosistema da;ez da prezipitazioen ura itsasoraino daraman bidea soilik.Uretan bizi diren organismo txiki askoz, arrainek, algek, anfibioek,urpean dauden landareek, ibaiertzetako landareek etaabarrek parte hartzen dute ekosistema horretan. Organismohoriek guztiek elkarri lotuta funtzionatzen dute eta ur-lasterrekin,ur geldiekin, argiarekin, tenperaturarekin eta bestefaktore batzuekin batera ekosistema erriparioa osatzendute. Galeriako basoa ekosistema erriparioaren barruandago eta haren funtzioak funtsezkoak dira ekosistemarenfuntzionamendu egokirako. Udazkenean erortzen zaizkionhostoen bidez elikagai asko eskaintzen du, eta ur-azaleanitzala egitenez, udako egun sargoritsuetan tenperaturagehiegi igotzea eragozten du; horrela, sistemaren barrukoosagaien orekari eutsi eta sustraiek ibaiertzean eraturikobihurguneetan organismo txiki asko eta asko babesten ditu,uholdeek organismo horiek ibaian behera herrestan ez eramateko;gainera, haltzadiak nitrogeno kantitate handiaematen dio sistemari, Actinomyces eta beste batzuekinnoduluak osatzeko duen gaitasun sinbiotikoari esker, etabeste funtzio batzuk ere baditu. Ibaiko ekosistema kalitateegoera onargarrian mantentzeko beharrezkoa da ibaiertzekolandaredia egotea, eta kasu honetan landaredi hori haltzadikantabriarra da.Biodibertsitateari eustea. Balio hori beste baso motabatzuek dutenaren parekoa da. Kasu honetan, osaketarenatala irakurtzean ikusten denez, haltzadiakespezie askotako landare baskularrak biltzen ditueta bere inguru geografikoko florarik aberatsenetarikoadauka. Bestalde, multzo horretako espeziebatzuk haltzadian soilik bizi dira, eta beraz, haltzadiagaltzea edo murriztea arriskutsua da espezie horiekerabateko galtzea eragin dezakeelako. Ornodunenfaunarekin ere gauza bera gertatzen da. Lehenengoeta behin, haltzadiek babestu egiten dituzte Bizkaikofaunan (ibaiei lotutako faunan) bereziak eta urriakdiren elementuak; esate baterako, baso-igel iberiarra(Rana iberica), ibaiertzeko saguzarra (Myosotisdaubentoni) edo bisoi europarra (Mustela lutreola).Espezie horiek guztiak Itsasoko eta Lehorreko BasaAnimali eta Landare Espezie MehatxatuenEuskadiko Katalogoan jasota daude.Gainera, baso heze hostogalkorreko ornodun espezie askorenazken aleak ibaiertzetako baso hauetan bizi dira, zuhaiztiautoktonoek lurraldearen zatirik handienean izan dutenatzerakada izugarriaren eraginez. Azkenik, haltzen sistemaerradikularrak zulo txikiak sortzen ditu; horietan karramarroek,intsektuen larbek, uretako sugeek eta arrainek aterpeaaurkitzen dute, eta horrela haltzadiak mesede egiten dio ekosistemaosoaren biodibertsitateari.Landareen artean aipagarriak dira iratze oso bakan eta zaurkorbatzuk, haltzadiko inguruneari lotuta dutenak. Lehenaipaturiko espezieetako batzuk dira, adibidez, Woodwardiarsadicans, baita hezetasun handikoingurune iluna eta izozteetatikbabestua behar duten besteespezie batzuk ere. Landarehoriek garrantzi handia dute landareendibertsitatea kontserbatzeko,euren esangura biogeografikoaere aintzat hartuta; izan ere,banaketa atlantiko-makaronesiarraedo are peleotropikala dute,eta horrek aditzera ematen duklima subtropikalari egokitutakoantzinako landarediaren erlikiakdirela (segurutik Pleistoze-noabaino lehenagokoak).Woodwardia ez ezik, aipagarriakdira Hymenophyllum tunbrigense,kokaleku bakarra duena Bizkaiaosoan, Culcita macrocarpa, bikokaleku dituena, etaTrichomanes speciosum nahizStegnomgramma pozoi, apur batugariagoak, Sestaoko NaturZientzien Elkarteak egindako“Euskal Autonomia ErkidegokoHypericum androsaemum baso heze atlantikoetan bizi den espezieada; Bizkaiko harizti freskoetan eta haltzadietan egoten da.Iratze Paleotropikalak” izenburuko txostenean adierazitakoarenarabera: Iratze horiek errekazuloetan eta ezponda bustieta ilunetan egoten dira; bertan argitasun txikia eta hezetasunhandia dago, eta baldintzak nahiko egonkorrak izatendira urte osoan.Haltzadiak oihanpe oso trinkoa du, tamainahandiko belar espezieez batea.Jakina, azaldutakotik ondorioztatzen denez, haltzadia lehentasunekolandaredietako bat izan behar da kontserbazioarenarloan: eragin zuzena dauka uren kalitatean, eskualdekoerregimen hidrologikoan eta biodibertsitatean. Haltzadienoraingo kontserbazio egoera oso txarra denez, eta basogintzamodernoak ibai txikietako nahiz erreketako haltzadienpresentzia kontuan hartzen ezduenez (landaketak egitekoorduan ez baitu halakorik aintzathartzen), habitat mota horrenegoera guztiz kezkagarria da.Ekintza horiek berariaz debekaturikdaude 11/97 Foru Arauan,eta arau horrek, gainera, ibai etaerreka ertzetan haltzen, sahatsenedo lizarren birpopulatzeakegin beharra ezartzen du. Ezlitzateke zentzuzkoa izango ibaiguztietako haltzadiak egoeranaturalean eta garapen onargarrianedukitzeari uko egitea,horrek ingurumenaren aldetikonura handiak eskaintzen dituelako(lehen aipaturiko onurak).Beraz, bizirik dirauten haltzadienkontrol eta babes zorrotzaegin behar da, eta gainera,ibaiertzak suspertzeko planaegin behar da eta horrek ibaisarearenzatirik handieneanizan beharko du eragina.BIZKAIKO BASO NATURALAK41EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK42EH 75 Zk.BIZKAIKO BASO NATURALEN MOTA DESBERDINAK IKERTZEKOETA BEHATZEKO IBILBIDEAKIBILBIDEA. ARRATZU, URDAIBAI:HALTZADIA, HARIZTI MESOFITIKOAETA HARIZTI AZIDOFILOAAbiapuntua: Arratzuko udalerria, Elexalde auzoa.Zuhandorra (Cornus sanguinea) Arratzuko basokooihanpearen eta baso-estalduraren osagaietarikoa.Artzubiko zubiak ibaia zeharkatu eta haltzadirako nahizharizti mesofitikorako sarbidea markatzen du.Golako ibaiaren etaArratzuko herriaren inguruetakomapa, hariztiekin etahaltzadiarekin.Nola bertaratu: Amorebietatik, BI-635 errepidetik iritsita,Gernikako saihesbidea hartu eta, bertako tunela igaroondoren, eskuinetara dagoen irteera hartu behar da:Arratzu, Narbaniz, Markina-Xemein. Golako ibaiaren haraneansartuko gara, Arratzuko udalerrian. Kiwi sail ugariak(A.chinensis) nabarmentzen dira, baserri, sega sega-belardi,haritz eta Pinus radiataren pinudi landatuen artean.Lehenengo bidegurutzean (ezkerretaraNabarnizerantz), zuzen-zuzen joango garaArratzurantz (BI-423 errepidea); bertan, udalerrihorretako auzoak zurezko seinaleak dituzte:Uarka, Loiola eta Elexalde. Loiola auzoa igaroondoren, kilometro eskaseko zuzenarenamaierara iritsi ondoren, errepideak pinu arteangorantz egiten du. Bihurgune oso txiki batean(ezkerretara hilerria), eskuinetara aparkatzekoeremu zabala ikusiko dugu, eta bertan,haritz talde txiki bat eta zurezko eserleku batdaude; atzealdean Elexalde auzoko etxeakikusten dira eta han goian Santo Tomas elizadago. Elexalde auzo lasai eta polit horretanhasten da ibilbidea, eta bertan ikusiko dituguondoren deskribatzen diren hiru baso motak:haltzaldia, harizti mesofitikoa eta harizti azidofiloa.Horiek guztiakUrdaibai Biosfera Erreserbako“Babes BerezikoEremuetan” daude.Distantzia: 500 metro(joan-etorria).Ibilbidearen gutxi gorabeherakoiraupena: 40minutu (joan-etorria).Sarrera: Ibilbide hauElexalde auzoko (Arratzu)aparkaleku hasten da etabertatik Santo Tomáseliza ikusten da; elizarennabea zurezko kasetoidurarekinestalita dago eta1530ean eraiki zuten,harresi artifizial baten gainean.Eraikuntzan erabilitakomaterialen artean aipagarriak dira Ereñoko harrobietakokareharri gorria eta Oiz mendiko hareharria.Kanpandorrea eta eliza inguratzen duen elizpea XVII.mendekoak dira, eta elizpe hori lauza erregularrekin zolaturikdago. XVIII. Eta XIX. Mendetan berrikuntzak eginziren eta oraingo itxura eman zitzaion tenpluari. Era berean,aipatzekoa da Santo Tomas elizaren aurrean dagoelaabatetxea (1839koa).Elexaldeko etxeen artetik igaro baino lehen, zurezko seinalebat ikusiko dugu, geure ezkerretik beherantz doanbidezior bateko bidegurutzean. Seinale horrek norabidedesberdineko bi bide adierazten ditu: aurrerantz, SantiagoBidea, Santo Tomás, 50 metro eta Marmiz, 1,5 kilometro;eta ezkerretara, PR-BI 167 bidezidorra, eta bertatikArtzubi zubira eta Zarra auzora iritsiko gara. Artzubizubirantz apurka-apurka jaisten den bidea hartukodugu. Bidezidor horren lehenengo zatian, eskuinetaralarreak daude eta ezkerretara hesi bat; bertan hainbatzuhaixka mota ikusiko ditugu: intsusa (Sambucusnigra), ereinota (Laurus nobilis), basoko erramua(Eunymus europaeus), zuhandora (Cornus sanguinea),eta zuhaitzen batzuk: lizarra (Fraxinus excelsior)eta aihen zuria (Clematis vitalba). Zuhaitz eta zuhaixkahoriek gero eta ugariagoak dira bidearen bi aldeetan,beherantz joan ahala, eta goroldio eta iratze ugarikoezponda hezeen presentzia ahalbidetzen duen gerizpeaematen dute (Polystichum setiferum, Aspleniumscolopendrium, Asplenium onopteris); karizeak (Carexpendula, Carex sylvatica) eta huntza (Hedera helix) ereikusiko ditugu. Era berean, bidearen ertzetan landareakdaude, esaterako, Ranunculus ficaria, Symphytumtuberosum eta Vinca difformis, azken hori naturalizatua,hau da, apaingarritzat landaturiko landarea izan arren berezugaltzeko gai izan dena eta basati bihurtu dena.Artzubi izeneko zubi bitxira helduko gara; bertan, ezkerretarakokaturiko zeramikazko plaka batek (harrizko euskarriaren gainean)horren historia, eraikuntzan erabilitako materialak etaSantiago Bidearen igarobidetzat izandako garrantzia azaltzenditu. Plaka horretan, gainera, Golako ibaiaren inguruetan ikusdaitezkeen zuhaitzak, zuhaixkak eta animaliak ere adieraztendira.Golako ibaiak, Arratzuren parean, urtaro lehorrean ere ura dauka,baina urak gainezka egiten duenean inguruko haltzadiaren eremuaureztaturik gelditzen da.Symphytum tuberosum lurzoru aberats eta freskoko basoeiestu lotutako espeziea da.Golako ibaia zeharkatzen duen zubi hau XVI. mendekoa da,eta bertatik, Ziortzako Andre Mariren Kolegiata Gernikarekinlotzen zuen Santiago Bidea igarotzen zen. Urdaibain, SantiagoBidearen kostaldeko ibilbidea Gerrikaitzetik Arratzura sartzenda, Mendata igarota, Montalban dorretik zehar; gero,Ajangizera doa (Marmiz auzotik), Santo Tomás elizaren ondotikigaro ondoren. Hala eta guztiz ere, beste bat ere badago,Arratzutik Gernikara, Golako ibaitik jaitsi eta Uarka ondotikdoana.Artzubiko zubia eraikitzeko lau material mota erabili ziren: hareharria,kareharria, ofitak eta zepa (minerala lortzeko prozesuetanateratako hondarrak). Material horiek gaur erraz bereiztendira, horien bitarteetan landare ugari egon arren. Gainera,zubiaren zoladuraren erdialdean oraindik ere mugarri bat ikustenda; horren funtzioa Arratzu eta Mendata udalerrien artekomuga adieraztea zen lehen. Leku horretatik aurrera, ibilbidekohiru baso motak ezagutzeko hiru ibilbideak hasten dira.HaltzadiaHaltzadia ikusteko ez da zubia zeharkatu; berori eskuinetarautzi eta Golako ibaiaren ertzetik joango gara, harik eta ibilbidearenamaiera adierazten duen uharka batera iritsi arte. Bideaez dago markatuta; landaredi oparoak ia lurzoruosoa estaltzen du eta aipagarria d briofitoen kantitatehandia: ibaiertzeko haitzak eta ezpondaknahiz ibaiaren ibilguan dauden harrizko bloke handiaktapizatzen dituzten hepatikak eta goroldioak.Goroldio horien artean honako hauek aipa daitezke:Brachythecium generokoak (B. rivulare, B.rutabulum), Eurhynchium generokoak (E. praelongunvar. Stockesii, E. schleicheri), Plagiomniumgenerokoak (P. rostratum, P. undulatum), Hypnumcupressiforme var. cupressiforme, Thamnobryumalopecurum eta Thuidium tamaiscinum. Ubideanzeharka jarritako enborrak ere ikusiko ditugu, etahoriek uholdeetan urek arrastaka eramandakoakdira. Haltzak (Alnus glutinosa) eta lizarrak(Fraxinua excelsior) ikusiko ditugu, gehienak gazteak,zerrenda estua osatzen dutela ibaiaren bialdeetan. Arratzun, baso erripario honetan osougariak dira ereinotzak (Lanurus nobilis), baitaibaiaren erdian dagoen uhartetxo baten ere. Belarreidagokionez, ibilbide honetan iratze ugari dago etaBIZKAIKO BASO NATURALAK43EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK44EH 75 Zk.horietariko askok fronde itzelak dituzte.Ugarienak honako hauek dira: Polystichumsetiferum, Dryopteris affinis subsp. Borreri,Athyrium filix-femina eta Asplenium scolopendrium(orrein-mihia). Arratzun ugariak diren haltzadikantabriarreko beste landare batzukhonako hauek dira: Carex pendula, Hypericumandrosaemum, Circaea lutetiana, Equisetumarvense, Primula elatior, Chaerophyllum hirsutumeta Silene dioica. Uharka husteko atean,ur-gortinaren atzean, ur-zozoa (Cinclus cinclus)bizi da; hegazti horrek erraztasun handiadauka igeri egiteko, uretara jauzi egiteko, urpeanibiltzeko eta, bertan, urteko intsektuen larbakharrapatzeko.Bidezidorra oztopatzen duen haritz eroriarenazpitik igaro ondoren, bertatik 50 metro ingurura,zabalagoa eta ibiltzeko errazagoa den zonabatera helduko gara.Bertan, ezkerretara, hariztibat ageri da (Quercus robur); Arratzun bisitatukodugun beste baso mota bat da hori: harizti mesofitikoa.Tarte horretan haltzadiarekin batera hurritzaketa belar asko ikusiko ditugu, esate baterako,Lamium galeobdolon, Arum italicum,Symphytum tuberosum, Mercurialis perennis,Anemone nemorosa, Scilla liliohyacinthus etalorategietatik irten den inbaditzailea: Crocosmiax crocosmiiflora. Monocotiledoneo hori apaingarritzaterabiltzen da; laranja koloreko lore ikusgarriakditu eta modu kezkagarrian hedatzen ari daEuskal Herriko isurialde atlantikoan daudenibaien nahiz erreken ertzetan eta ezponda hezeetan.Hala eta guztiz ere, gramineo batzuek haltzadihonen naturaltasuna eta floraren aniztasunaCrocosmia x crocosmiiflora basati bihurtutako landare apaingarria daeta Arratzuko haltzadiaren espazioa inbaditzen du. Beraren loreak ikusgarriakizan arren, ez da ahaztu behar espezie aloktono honen eta bestebatzuen inbasioak oso arriskutsuak direla gure ekosistemetako.Ibaian presa txiki bat dago, beherago zegoen errota baterakoerabiltzen zena.berresten dute:Brachypodium sylvaticum,Festuca giganteaeta Bromus ramosus.Ehunka urte dituen pagoikusgarri batek (Fagussylvatica) ezkerretaradaukagun harizti mesofitikoareneta haltzadiarenartean hedatzen ditu adarrak.Beraren enborrarengainean Isothecium myosuroidesgoroldioa dago.Zona honetan gerizpeaIIratze emea (Athyrium filix-foemina) oso handia a, berriro ereugaria da baso hezeetan.hepatiko talokara asko ikusikoditugu, adibidez,Conocephalum conicum, lurzorua tapizatzendutela ibaiaren ertzean, uharkaren ur-jauzitikhurbil, baita horren hormaren gainean ere;azken leku horretan, beste goroldio batzuekinbatera, Adianthum capillus-veneris (iturri-belarra)eta Saxifraga hirsuta ikusiko ditugu.Ibilbidearen amaierako zona honetan, uharkarenondoan, haltzik eta lizarrik zaharrenak aurkitukoditugu. Zorte apur bat izanez gero, ibilbideanzehar okilen baten txioak eta zaratakentzungo ditugu, harizti honetan halako hiruespezie bizi baitira: okil handia (Dendrocopusmajor), Okil berdea (Picus viridis) eta okil txikia(Dendrocopus minor).Harizti mesofitikoaElexalden (Arratzu) ordezkaritza bikaina duenbaso oso horren sarbidea haltzadira heltzekoazaldutakoa da, bi baso horiek elkarren ondoondoanbaitaude: haltzadia Golakoibaiaren ertzetan, eta harizti mesofitikoahaltzadirantz jaisten den maldan,ezkerretara, Golako ibaiarenondotik haltzadiko ibilbidearenamaierako uharkaraino joatenbagara.Quercus robur espeziearen hariztimesofitikoa maldan kokaturikomaterial bolkanikoen gainean dago(ofitak); malda hori Elexalde etaMendata lotzen dituen BI-4243errepidetik jaisten da aldapa handiarekin,Golako ibaian dagoen haltzadirantz.Baso horretatik ibiltzeaez da erraza, malda osoan daudenkolubio handi eta irregularren eraginez;hala eta guztiz ere, hariztirahaltzaditik hurbildura, behealdetikbegiratu eta apurka-apurka igotzenjoango gara, berori zehatzagoaztertu nahi izanez gero.Negargarria da jendeak eskualdekoerrepidetik botatzen dituen etxeko tresna elektrikoen hondakinakikustea; horiek batzuetan haltzadiraino iristen dira.Huntza (Hedera helix) lurzoru aberatseko basoetan ugaria den lianaigokaria da. Horren fruituak neguan heltzen dira.Ajuga reptans baso ertzeko landarea da eta Arratzun aurkituko dugu.Hariztiaren zuhaitz-estaldura osoa haritzek eta lizar batzuek(Fraxinus excelsior) osatzen dute; horiek guztiek enbor zuzeneta garaiak dituzte, goroldioekin eta, zenbaitetan epifitoekin(Polypodium interjectum) estalita. Oihanpean zuhaixka askodaude: ereinotzak, hurritzak, basoko erramuak, gaztainondorenbat eta lizar gazteak. Landare igokarien artean huntzanagusitzen da (Hedera helix); hori haritzen enborretatik igoeta goroldioekin, endalaharrarekin (Slimax aspera) eta atxaparrarekin(Lonicera periclymenum) estallitako multzo kolubialhandietan ere hedatzen da. Baso hau ez da haltzadiabezain iluna; hala eta guztiz ere, betako lurzoru aberats etahezeak fronde handiko iratzeak egoteko aukera ematen du(batzuek ia metro bateko luzerakoak), belarren geruzan, batikbat bi taxon hauek: Polystichum setiferum eta Dryopteris affinissubsp. Borreri. Baso eutrofo honek berezko dituen bestelandare batzuk ere ugari dira geruza honetan, hala nolaLamium galeobdolon, Arum italicum, Ruscus acuelatus etaOxalis acetosella. 30 metro inguruko altuera duen pagobatek, maldaren behealdean, hariztiaren eta haltzadiarenarteko muga adierazten du. Harizti mesofitikoaren eremubatzuetan (eremu irekiagoak), zuhaixken edota zuhaitzenestaldura txikiagoa dago, eta beraz, argitasunhandiagoa; zona horietan laharrak (Rubusulmifolius) eta iratze arruntak (Pteridium aquilinum)daude. Zur hila (adarrak, enborrak),gehienetan briofitoz estalita, lagungarria daharizti honen naturaltasuna nabarmentzeko,Bizkaian halako kontserbazio egoera oneandauden hariztiak oso urriak baitira.Harizti azidofiloaHaltzadiaren eta harizti mesofitikoaren lehenengobi ibilbide horien kasuan bezala,Elexalde auzotik Artzubiko zubirantz doanbidea hartu behar da.Zubi horretara iristen garenean, zeharkatu etazurezko beste seinale bat ikusiko dugu; eskuinetaraSantiago Bidea adierazten du eta aurrezMontolan Zarra. Azken norabide horri jarraitueta, handik gutxira, hesi bat aurkituko dugu; horizeharkatu eta apurka-apurka gorantz egingoBIZKAIKO BASO NATURALAK45EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK46EH 75 Zk.dugu, pinuen arteko (Pinus radiata) bide batetik.Landatutako pinudi horretan, harizti oligotroforairitsi baino lehen, laharrak (Rubus ulmifolius)eta iratze arruntak (P. aquilinum) ikusikoditugu batez ere, baina beste iratze batzuenfronde handiak ere ageri dira, adibidez,Dryopteris affinis subsp. Borreri etaPolystichum setiferum, horiek ere oso ugariakizaten baitira harizti mesofitikoan eta haltzadian.Pinu horien azalek sarritan kolore laranjadute, Trentepohlia generoko alga klorofizeobatek ematen baitie kolore hori. Pinuen artekobazkaleku batzuetan Agrostis capillaris etaBrachypodium pinnatum subsp. rupestre gramineoakespezie nagusiak dituen larrea dago.Pinudian gaztainondoak ere ikusiko ditugu(Castanea sativa)Bideak gorantz jarraitzen du, ezkerretara kokaturikoereinotz batera eta hurritz batzuetara iritsiarte. Hortik aurrera, eskuinetara, haritzak nagusitzendira (Quercus robur); horiek maldan behera hedatzendira eta dagoeneko esan daiteke hariztian gaudela. Bertatik,Santo Tomas eliza eta, maldaren behealdean, Golako ibaiaeta baserri bat ikusten dira; baseri hori ibaiaren urak erabiltzenzituen antzinako errota da.Lizarra (Fraxinus excelsior) Arratzuko zuhaitzikugarienetarikoa da.Harizti azidofiloko ohianpeak sastraka gehiago ditu. Txilar, ote,iratze eta abarrek osatzen dute.Harizti mesofitikoaren aldean nabarituko dugun lehenengodesberdintasuna baso hau argitsuagoa izatea eta behekosubstratua pobreagoa izatea da (hortik datorkio harizti oligotrofoizena); orbel kantitate handia eta haritz landaretxo askoditu. Zuhaitz geruzaren osaera lehengoaren antzekoa da:haritzak dira nagusi; horietako askoren enborrak goroldioekineta likenekin estalita daude (Parmelia perlata, Parmelia caperata),eta batzuetan iratze epifitoak ere badituzte (Polypodiuminterjectum), materia organikoa biltzen duten adarren gainean.Besterik ere badago: pagoak (Fagus sylvatica), gaztainondoak(Castanea sativa) eta hurritzak (Corylus avellana)nahiz elorriak (Crataegus monogyna), baita landare igokariakere: endalaharra (Slimax aspera), huntza (Hedera helix) etaatxaparra (Lonicera periclymenum). Ez dago lizarrik eta ereinotzakez dira harizti mesofitikoan bezain handi eta ugariak.Baina bi hariztien arteko desberdintasun nagusiak belarrengeruzan ikusiko ditugu: harizti honetako gramineoak etamuluak base gutxi dituzten substratuetakoak dira; kasu honetanhareharrien gainekoak. Harizti oligotrofo honetan daudenmulu horietariko asko, hala nola, oteak, txilarrak eta gramineoak(Brachypodium pinnatum subsp. Rupestre,Pseudarrhenatherum longifolim, Holcus mollis, Deschampsiaflexuosa), baita iratze arrunta ere (Pteridium aquilinum), hariztiarenordezko komunitateetako landareak ere badira, txilardiotadietakoak,adibidez. Harizti azidofilo beste landare batzuk,horiek ere belarren geruzakoak, honako hauek dira: Teucriumscorodonia, Melampyrum pratense, Hypericum pulchrumeta Blechnum spicant iratzea.Harizti honetan, haritz motz batzuen presentziak agerianuzten du lehen ikatza egiteko erabiltzen zirela.Arratzuko udalerriko basoek iraganean eskaintzenzituzten baliabideen aprobetxamendua funtsezkoa zenbertako biztanleentzat; burdinoletarako nahiz eraikuntzarakozura, gizakiek zein abereek jateko fruituak,ongarria, erregaia eta abereentzako azpiak egitekozuhaixkak, muluak, orbela eta “basabera” izeneko iratzea.Arratzun, 1804. urtean (Udalaren datuen arabera)90.000 haritz motz, 8.000 haritz eta 6.000 gaztainondozeuden; horrek agerian jartzen du garrantzi handiazuela haritzak eta gaztainondoak landatzeak, basokobaliabideak ustiatzeko eta basoak zaintzeko.Burdinolak hurbil egonik, zuhaitz gehiago behar zenegur-ikatzaren hornidurarako.IBILBIDEA. ATXARREKO SAN PEDRO, URDAIBAI: ARTADI KANTABRIARRAGomendaturiko ibilbideaAbiapuntua: San Martin Baseliza (Kanala)Nola bertaratu: Gernikan Bi-2238 errepidea hartukodugu Lekeitiotantz. Zelaieta gunea zeharkatzen duenzuzenaren amaieran (Gautegiz-Arteaga), ezkerretarahartu behar da, laida eta laga hondartzetarantz.Kanala auzoaren erdialdea igarotakoan, zuzen batenamaieran eta sestra aldaketa naino lehen, BI-3234errepidearen 42. eta 43. kilometroen artean, eskuinetaraasfaltaturik dagoen bidea hartuko dugu. SanMartin baselizara sigi-saga igotzen den bide horrenhasieran, postontzi batzuen ondoko zurezko seinalebatek San Martin baselizarko ibilbidearen iraupena (5minutu) eta Atxarreko San Pedrorako ibilbideareniraupena (45 minutu) adierazten ditu.IbilgailuaKanalan uztea eta San Martinbaselizara oinez joatea komeni da.Distantzia: 4,5 km (joana).Ibilbidearen gutxi gorabeherakoiraupena: 2 ordu (joan-etorria).Ibilbidearen deskribapenaAtxarreko San Pedrora joatekobide asko egon arren,KanalakoSanmartin baselizan hasten denibilbide gomendatzen dugu, honakobi arrazoi hauek direla eta: egokienada artadi kantabriarra behatzekoeta ikertzeko, eta paisaiarikanitzena eta kontserbazio egoerarikonenean dagoena zeharkatzendu. Baseliza horretara doan errepideareneskuinetara ikusten den lehenengoeraikina, segabelardien artean,harrizko etxola bat da; horrenfatxadako harrietariko batean GR 123 bidearen seinale zurieta gorri batek bide onetik goazela berresten du. Zenbaitbaserri atzean utzi ondoren, eskuinetara bi farola utziko ditugu,ibilgailuak igarotzeko debekuaren seinalearen ondoan,eta harrizko horma batean dagoen Atxarrerako seinaletikigaro ondoren. San martin baselizara iritsiko gara. Baselizakofatxadaren aurrean lau haritz motz ikusiko ditugu, eta horienazpian harrizko mahai bat eta zurezko eserleku bat. Lekuhorretatik Mundakako itsasadarren gaineko ikuspegi bikainaageri da. Baseliza eraikuntza oso arruntekoa da; sarrerakoatearen ondoan, zeramikazko plaka batek beraren historiakontatzen du: ofizial erromatar baten semearen omenezkoada; 315. urtean jaio zen eta Frantziako Tours hiriko apezpikuaizatera iritsi zen.Baselizara igotzeko hartu dugun bidetik jarraituko dugu, etxeCytisus commutatus piornoa eremu kantabriar-bizkaitarrekolandare endemikoa da. Ugaria da Atxarreko mendilerroan.S. Pedro Atxarre. Gernikako itsasadarrareneskuinaldearen eta Ogoño muturrarenzonako mapa. Atxarreko mendilerroa etaartadi kantabriarra ageri dituena.batera heldu arte. Etxe horrenaurrean, berdez margoturikohorma batean, zurezko kartelbatek adierazten du AtxarrekoSan Pedrora PR-BI 161 zidorretikdagoen distantzia (3,5 km).Bidezidor estu batek gora egitendu, mahatsondo igokariak(Pharthenocissus tricuspidata)erdi estalitako hormaren ondotik;hormaren gainean burdinsareadago. Leku horretan, artadian sartukogara. Gereziondo batzuk ezezik (Prunus avium), zuhaitz etazuhaixka hostogalkorren aniztasunhandia ikusiko dugu; gehienakmediterranearrak dira eta artearekin(Quercus ilex) eta berorren hibridoarekin(Quercus x ambigua) bateradaude: gurbitza (Arbutus unedo), ereinotza (Laurus nobilis),txorbeltza (Rhamnus alaternus), gartxua (Phhillyrea latifolia)eta liana batzuk, adibidez, Smilax aspera eta Hedera helix.Landare horiek Atxarreko San Pedro baselizarako igoeranzeharkatuko dugun artadiaren barruko berezienak dira;horiek, aurrerago deskribatuko ditugun beste flora-elementubatzuekin batera, bide osoan zehar ikusiko ditugu.Handik gutxira, eskuinetarako bidegurutze bat daukagu,baina guk ez dugu handik joan behar. Bertan, lore horikozuhaixka bat dago: Cytisus commutatus ErlaitzKantabriarreko landare endemikoa da, ohikoa artadietakoorletan. Halaber, arantzadun adarrak eta udaberrian lorezuriak dituzten bi zuhaixka hostogalkor gero eta sarriago ikusikoditugu: elorri beltza (Prunus spinosa) eta elorri zuria(Crataegus monogyna).BIZKAIKO BASO NATURALAK47EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK48EH 75 Zk.Gorantz jarraitu eta zuhaixka nahiz zuhaitz txiki hostoiraunkorrennagusitasuna ageri da, harik eta ezkerretarakobidezidorra duen beste bidegurutze bateraheldu arte. Laidako kanpinarekin bat egiten duenbide alternatiboetariko bat da eta 2C ibilbidean azaldutadago.Haitz baten gaineko seinale gorri eta zuribatek esango ditu norabidea. Gorantz jaraitukodugu, bide estuaren ertzean hazten diren sastrakaugariei erreparatuz: txilarrak (Erica vagans,Daboecia cantabrica), estrepak (Cistus salvifolius),oteak (Ulex gali), etab. Gramineoen artean ugarienaalbitza da (Brachypodium pinnatum) subsp. rupestre).Soilgune handiak dituen bidearen zona batera iristean,hain zuzen ere, artadia irekiitzen den lekuraheltzean, San Pedro baseliza ikusiko dugu,Atxarreko mendilerroaren gailurrean. Bertan gurbitzakdira nagusi (Arbutus unedo), eta nahiko garaiak dira.Horien enborren gainean Smilax aspera (endalaharra) etaRubia peregrina espezie igokariak ikusiko ditugu. Apur bataurrerago, haritzak (Quercus robur) eta gaztainondoak(Castanea sativa) ikusiko ditugu. Zona honetan lurzoruaksakonagoak eta buztintsuak dira, eta dolina batean garatutadaude; elementu hori ugaria da Mundakako itsasadarrareneskuinalde honetako paisaia karstikoan. Landarediarenikuspegitik aipagarriena harizti bat da (Quercus robur), bainagizakiak antzina bere aprobetxamendurako (gaztainak,zura, etab.) landaturiko gaztainondoak nagusitzen dira.Gaztainondoaren garrantziaren adibidetzat, 1750. urtekodatu bat daukagu: urte horretan gaztaina lurraldeotako biztanleenmantenuaren osagaia zen urtearen heren batean.Bideak basurde-putzu bat zeharkatzen du, bertan,Urdaibaiko artadietan hainugariak diren basurdeak iraulkatuegiten dira, basaz betetzekoeta, horrela, parasitoakaldetik kentzeko. Gainera,horren inguruan, basurdeekbasaz zikindutako enborrakikusten dira, basaz betaondoren zuhaitz horien kontraigurtzen baitita.Zidorra artadi trinkoaren erditik doa.Izaro uhartea inguruko elementu enblematikoenetarikoa daeta itsasadarraren sarreran kokaturik dago.Berriro ere artadia duen zonabat zeharkatuko dugu, Pinusradiata espezieko pinudi baterairitsi arte, eta bertan oteasko dago (Ullex gallii).Cytisus communatus ereugari ikusiko dugu berriro ere,iratze arruntarekin (Pteridiumaquilinum) eta txilardi-otadikobeste landare batzuekin batera:Erica cinerea, Daboeciacantabrica, Lithodora prostrata,Molinia caerulea, Potentilla erecta, etab.Ostera ere artadian sartuko gara, zurezko zurtoin batekinseinaleztaturiko bidegurutze batean dagoen soilgunera iritsiarte: ezkerreko bidea hartuz gero, Atxarreko San Pedrora iritsikogara, kilometro bat ibili ondoren. Eskuinetara, bideaAkordarantz doa (1,5 km). Orain arte ekarri dugun norabideaere adieratzen du: Kanala. Zona horri “Dantzaleku” esatendiote, eta toponimo horren jatorria, bertakoek diotenez,han akelarreak egitearen ondoriozkoa da.Ezkerreko bidezidor harritsutik gora jarraituko dugu, ohikoartadi kantabriarraren egiturari erreparatuz: baso nahikoitxia, arte askorekin; oihanpe oso iluna eta bertan haitzaknagusi, goroldio natzuekin estalita esatee baterako,Ctenidium molluscum eta Hypnum cupressiforme var.Cupressiforme, eta landare gutxi: Ruscusacuelatus eta Hedera helix; era berean, bideertzetan, zuhaitzen eta zuhaixken gerizpetaniratze batzuk agertzen dira, adibidez,Asplenium onopteris eta Polypodium interjectum.Artadi kantabriarra Atxarre mendilerrohau osatzen duten karehari urgoniarren gaineanbizi da. Baselizarainoko ibilbidearentarte horretan, artadiaren orla ikusten da, etahori honako landare hauek osatzen dute:Rosa sempervirens, lore zurikoa eta hostodistiratsukoa, Rubus ulmifolius (laharra),masusta ematen duena, eta lehen aipatu ditugunbeste igokari batzuk, adibidez, Smilaxaspera (endalaharra) eta rubia peregrina.San Pedro baselizara iritsi baino apur batlehenago, azalean kareharri ugari dagoenzonetan, artadia ordezten duen sastrakadi batgaratzen da; bertako landare bereizgarriamulu arantzatsu bat da, korola papilonazeokolore horiak dituena: Genista hispanicasubsp. occidentalis (otabera), eta berarekinbatera Helianthemum nummulariumeta Cistus salcifoliusdaude, besteak beste.Atxarreko San Pedro baselizaSan Pedro mendian dago,312 m-ko altitudean.Baselizaren ate ondoan bipostontzi daude: bata GoiZale Mendi Taldearena(1997), dado itxurakoa, etabestea Bancobao-rena(1967). Bizkaiko ForuAldundiak jarritako plaka batere badago, eta bertan baselizanerreraiki zen data agertzenda. Antzina, San Gregorio egunean,jendea leku horretara joaten zen; ur bedeinkatuandisolbaturiko gatza banatzen zen, gaztainondo eta ereinotzaradarrez egindako gurutzeak bedeinkatzeko; gurutzehoriek baratzeetan jartzen ziren uztak babesteko.Egun argia dagoenean Atxarreko begiratokitik kostaldeaikusten da, Matxitxako muturretik Ogoño muturrera bitartean,baita Izaro uhartea, Sollube mendia, Mundakako itsasadarra(bertako padurekin eta hareatzekin), Laida hondartzaeta udalerri batzuk ere: Busturia, Sukarrieta, Mundaka,Abiapuntua: Urkulu Goikoa baserria.Kartel batzuek norabideak eta distantziakadierazten dituzte.Nola bertaratu: Durangotik, Urkiola gaineradoan BI-623 errepidea (Gasteizerantz) hartukodugu. Mañariko herrigunetik irtetean, autobusengeltokia igaro eta batera, eskuinetarako bidegurutzeaaurkiko dugu, “Urkuleta” dioena, etazurezko kartek batzuk ere bai: hau da, bertatikjoanda aurkituko ditugun baserrien eta mendienizenak adierazten dituzten kartelak. Seinalehorien aurrean, bidegurutzearen beste aldean,Urkiolako Parke Naturaleko mapa batek orientatzekoeta parkearen barruko lurrak ezagutzekoaukera emango ditu. Urkuluetara doan errepidehori hartu eta amaierara arte joango gara (2 kminguru), Urkulu Goikoa baserri politaren ondoraheldu arte; bertatik, pagadira eramango gaituenbidea abiatzen da. Baserrira arteko bidean, eskuinetara,kareharria ateratzeko erabiltzen denharrobia ikusiko dugu, eta horren gainetik,Eskuagatxen malda ia osoa estaltzen duten artadi ikusgarriakdaude; haranaren atzealdean baserriak ikusiko ditugu belardien,baratzeen eta Pinus radiata espeziearen pinudien artean.Urkuluko bidezidor horretako azken hiru baserrien izenak,Nermeo, etab.Leku horretatik, gainera,Urdaibaiko paisaia bereziarenpanoramika oso ederra gozatzen da;UNESKOk “Biosfera Erreserba” izendatuzuen inguru natural hori.Itsasadarraren ezkerreko aldea gizatiartuagoada, eta, belardi eta baserrienartean, landatutako pinu etaeukaliptoak ageri dira. Eskuinekoaldean, batez ere Mundakako estuarioarenbokalean (Euskal Herri osoankontserbazio egoerarik onena duena),artadi kantabriarra nagusitzen da etahorixe ikusi eta ikertuko dugu ibilbidehonetan. Baso hori ondo garatuta etasupertuta dago, egurretarako edo ikatzetarakozura ateratzeko jarduerak amaitu zirenetik; basoaBiosfera Erreserba babestu eta Antolatzeari buruzko 5/1989Legeak ezarritako artadi kantabriarren babes BerezikoEremuen barruan dago. Zuhaitz eta zuhaixka hostoiraunkorrakdituenez, basoa edozein urtarotan ikusi eta aztertu ahalda. Berdearen tonuak aldatu egiten dira, gurbitzak (koloredistiratsuagoa eta argiagoa) edo arteak (kolore grisagoa)nagusitzearen arabera. Artadian zuhaitz hostogalkor batzukdaude lurzoru sakonagoko zonetan (dolinak), eta horiekhobeto ikusten dira udazkenean eta neguan.IBILBIDEA. URKIOLA: PAGADI AZIDOFILOAUrkulu Goikoa baserria, oinezko ibilbidearen hasieran, EuskalHerriko landa arkitekturaren adierazgarria da.berriz, bertan duten posizioaren araberakoak dira (UrkuluBarrenen Urkulu Erdiko eta Urkulu Goiko). Komenigarria daabiapuntura (Urkulu baserria) Mañaritik oinez joatea, edo SanLorentzo baselizatik (bidegurutzetik 800 bat metrora dago),haranaren atzealdean, errepidea amaitzen den lekuan, ezBIZKAIKO BASO NATURALAK49EH 75 Zk.

BIZKAIKO BASO NATURALAK50EH 75 Zk.baitago autoa aparkatzeko leku handirik.Distantzia: 2 kilometro (joan-etorria)Ibilbidearen iraupena: ordubete (joan-etorria).Urkulu Goikoa baserria XVII. mendeko eraikin bereziada. Fatxada nagusia harlangaitzezkoa da etazurezko habeak ditu agerian; ataritik bi etxebizitzatarakosarbidea dago eta horietariko batek eskaileradu lehenengo solairura joateko. Baserriaren bigarrensolairuan, ezkerreko eta atzeko fatxadak zurezkooholen eta adarren egitura berezia dauka.Nekazaritzako eta abeltzaintzako erabilera duenbaserri hau Urkiolako Parke Naturaleko zaharrenada, Ondo kontserbatuta egon ez arreen, balio etnografikohandia du. Baserritik iparralderantzbegiratuta, ikuspegia itzela da: kareharrizkoMugarra mendia, eta mendebalderantzEskuagatx mendia bere artadiekin, eta gailurreanpagoren batzuk.Jarduera horren eraginez, adarrak mozten ziren zonadenboraren buruan loditu egiten zen; horrela, morfologiabitxi samarra sortzen zen zuhaitz motzetan.Eskuagatx, kaeharrizko harkaitz zuriekin, ibilbidearen hasieratikikusten da.Urkiolako zonaren mapa, Urkulueta haranaeta pagadi azidofiloak ageri dituena.Baserria fatxada nagusitik inguratuko dugu,eskuinetara harrizko eraikina utzita, eta apurka-apurkagora egiten duen basoko bide zabalahartuko dugu; handik gutxira, alanbrezkohesi batera iritsiko gara. Ezkerretara pinudiak(Pinus radiata) nagusitzen dira; horien arteanharitzak, gaztainondoak, hurritzak eta sahatsakdaude. Pinudiko bidera jaisten den ezpondan,iratzeak (Polystichum setiferum,Dryopteris borreri) eta hariztia ordezten duensastrakadiko (txilardi-otadia) landareak daude;izan ere, lurzoru azido eta sakon hauetanhariztia da baso potentziala. Landare horiek,txilarrak (Erica cinerea, Daboecia cantabrica),oteak (Ulex galii) eta iratze arrunta (Pteridiumaquilinum), ibilbideko zatirik handienaren elementunagusiak izangodira, pinudien azpian etabaso naturaletako zonasoilduetan.Eskuinetara, pinudi bateansartu baino lehenago,baserriko soro emankorraketa belardiak ikusiko ditugu,hesiak eta fruta-arbolakdituztela. Gainaldean, pinudibatzuk, eta gorago, kareharrizkomaldetan, artadikantabriarra. Bidetik jarraitueta, ezkerretara, Eskuagatxenaterako hareharriakargatzeko erabiltzen zeneraikuntzaren aztarnakageri dira. Handik gutxira,eskuinetara bidegurutze bataurkitu eta bertatik joango gara. Leku horretan, Iturrioz izenekoerreka zeharkatuko dugu; horren ertzean haltzak,hurritzak eta hagin bat daude. Eskuinetara dagoen zurezkoseinale batean hauxe irakurriko dugu: Akelarre (1 h 45´)eta Saibi (2 h 30´). Bidetik jarraituko dugu, erreka ezkerraldeandugula. Bide-zati horretan, landatutako pinudiaknagusitzen dira paisaian; errekaren ertzetan (ubidea osoharritsua da) sahatsak eta haltzak ikusiko ditugu. Bideareneskuinetara dauden ezponda oso ilun eta hezeetan iratzeakdaude, adibidez, Blechnum spicant, Dryopteris affinissubsp borreri eta Athyrium filix-femina, baita hepatiko talokarakere (Conocephalum conicun, Pellia epiphylla).Pinudian gorostiak daude, eta huntza ere bai, pinuen enborretikgora eginez. Zuhaitzen estalduraren azpian, batzuetanlaharrak nagusitzen dira (Rubis ulmifolius), baina ugarienakiratze arruntak dira (Pteridium aquilinum). Aurrerantzjarraituz gero, erreka ertzetik pinudiak desagertu eta, horienordez, orain arte ikusitakoak baino zaharragoak diren haltzak agertuko dira,enborrak goroldioekineta Parmeliageneroko likenekinestalita.Bideak gorantz egitendu, bihurguneleun baten ostean,eta bertan, ezkerretaraharitz handi bat(Quercus robur) etabi alertze daude;eskuinetara, pinuenarteko bide bat abiatzenda, baina gukez dugu hori hartuko.Hemendik bideakgorantz egiten dueta dagoeneko bisitatunahi dugun pagadiarenzati bat ikusten da. Ezkerretara erreka zeharkatzenduen bidea ikusiko dugu; hala ere, guk malda oso gogorraduen bide nagusitik jarraituko dugu. Pinudien artean joangogara, harik eta zati lauago batera iritsi arte; pinuditik irtenbaino lehen, eskuinetarako bidea dago, baina gu ez gara hortikjoango. Lawson altzifre bi ikusiko ditugu eskuinetara, pinudiarenamaiera adierazten dutenak, eta zona oso ireki bateansartuko gara; bertatik, ezkerretara, pagadi azidofiloa ikustenda, eta eskuinetara, oraintsu landaturiko pinudiak dituztenmaldak. Leku horretatik bi bide irteten dira, bata ezkerretarantz,errekatik hurbil, marka horia duen zurezko zurtoinbatekin markatuta, eta bestea (oso harritsua) gorantz, landatutakopinudi gazteen artetik Akelarreren tontorreraino doana.Ezkerrekoa hartuko dugu eta, bertatik, pagadi azidofilora iritsikogara zuzen-zuzen. Bide horretan errekara irtengo garaeta horrela, goroldioz estalitako enbor berdeko pago batzukerrekaren ertzeraino iristen direla ikusiko dugu.Pagadian sartu baino lehenago, eskuinetara Douglas izeiarensail landatu bat dago. Oso ugariak dira koniferoen arteanhazten diren zuhaixkak, zuhaitz txikiak eta muluak: urkiak,Otsalizarrak, gaztainondoak, sahatsak eta txilar zuria.Erreka zeharkatu eta metro batzuk aurrerago joango garabidetik, ezkerretarako bihurgunea ikusi arte, eta bertatikpagadi azidofilora sartuko gara. Sarreran haritz batzukdaude ; horiek ondo bereizten dira pagoetatik: hosto desberdinakdituzte, azala arrakalatuta daude eta zuhaitzzaharrek kolore arreska dute. Horien enborretatik huntzaigotzen da eta asko garatzen da arbolarik zaharrenetan.Pagadian sartzen bidearen bi aldeetako ezpondetan briofitoaknagusitzen dira, batez ere, Polytrichum formosum etaHylocomnium splendens. Beste landare batzuk ageri dira:Oxalis acetosella, Saxifraga hirsuta eta zenbait iratze(Blechnum spicant eta Dryopteris affinis).Pagadi hau malda handia eta hareharrizko substratua dutenhegaletan dago, etahareharri horieksarritan azaleratzendira. Oihanpe hezeeta ilun horretan,orbel asko izateazgainera, goroldioak(lurzorua eta haitzaktapizatuz), eroritakoadarrak etapago motzen oinaknahiz enborrakdaude. Honakoespezie hauek aipadaitezke: Hypnumcupressiforme varcupressiforme(ugariena pagoenPagadi azidofilora doan bidea, zuhaitzik gabeko tarte batean. enbor leunetan),Isothecium myosuroides,Leucobryum juniperoideum eta Rhytidiadelphus trinquetrus.Iratze epifitoak (Polypodium vulgare) ere ugariak dirapago motzen enbor nagusiaren goialdeko zuloetan. Belarrengeruzan landare gutxi hazten dira: Helleborus occidentalis,Oxalis acetosella, Deschampsia flexuosa eta ahabia:Vaccinium myrtillus. Pagadi hau abeltzaintzarako erabiltzendenez, ezinezkoa da haren suspertze naturala.Bestalde, goroldioen tapizaz gainera, pagadiaren barruan,jakina, pago motzak dira ugarienak (zuraren mendeetakoaprobetxamenduaren aztarnak). Pago horien itxura mozketarenondoriozkoa da; teknika hori oso erabilia izan da XVII.mendetik aurrera basoa ustiatzerakoan. Adaburuko adarraklurretik 3 metro ingurura mozten ziren, 8-10 urtean behin,egurra aprobetxatzeko eta ikatzetarako. Adar batzuk gidatuegiten ziren, ontzigintzarako piezak egiteko. Pagadi honetanikaztobien aztarnak daude; ondoren kontserbaturik dagoenapagadia zeharkatzen duen gurdibidearen eskuinetara dago.Malda handiari eusten zaion harrizko horma txikia dauka.Leku horretatik aurrera, bide zabala desagertu egiten da, lurzoruanorbel gehiago eta zur hil asko dago. Gramineo batzuknagusitzen dira, esate baterako, Deschampsia flexuosa etaAgrostis capillaris, eta gainera, briofito gutxiago dago.Ikaztobiaren zonara iritsi baino lehen, basoan soilgunebat dago eta, bertan, espezie asko ikusiko ditugu:gorostiak, txilar zuriak, elorri zuriak, elorri beltzak,makatzak eta urki handi batzuk. Formazio horiek pagadiarenorla edo estaldura osatzen dute. Pagadi azidofilohonetara edozein urtarotan etor gaitezke; hala etaguztiz ere, agian urtarorik egokienak udaberria (pagoenhosto-begiak irekitzen ikusteko, hasieran tolesturikdauden hostoak agerian geldituz, euren ertz iletsuarekin)eta udazkena dira; izan ere, azken urtaro horretan,hostoak erori baino lehen, hosto horien kolore ikusgarriakmiretsiko ditugu, pagadia orduantxe egoten baitaikusgarrien.BIZKAIKO BASO NATURALAK51EH 75 Zk.

Arrain EditorialaAntropologiari eta Bioaniztasunari buruzeuskaraz idatzitako lanarik handienaARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKArrain EditorialaARRAINEDITORIALATLF: 94 490 34 04e-mail:arrain@arrain.esweb: www.arrain.esARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKAntropologiari eta Bioaniztasunari buruz euskaraz idatzitako lanarik handienaHEZKUNTZA, HIZKUNTZAPOLITIKA ETA KULTURA SAILA“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”