Donostiako Monokotiledoneoak - adeve.es

DONOSTIAKO ETA EUSKALHERRIKO LANDAREMONOKOTILEDONEOAK

DONOSTIAKO ETA EUSKALHERRIKO LANDAREMONOKOTILEDONEOAKA.D.E.V.E.Egilea: Fernando Pedro PérezDONOSTIAKO UDALAAYUNTAMIENTO DE SAN SEBASTIÁNIRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARTEAArgitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Xanti Izagirre,Diseiñua: Cristina Ruiz Urionabarrenetxea.Lehen argitaldia: 2012ko abendua ISBN: 84-96545-87 Legezko gordailua: SS-1321-20123

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKFLORAREN HISTORIAEuropako mendebaldean gaueegun dagoen flora nahiko berriada, izan ere Tertziarioaren azkenfaseetatik honantza sortu eta diferentziatubait da.Duela 15 milioi urte inguru, AroTertziarioko Miozenoan, eskualdehonetako klima egungoa baino beroagoaeta hezeagoa zen dirudienez;fosil-aztarnek erakusten dutenez,Europako mendebaldea baso subtropikalezjantzita zegoen.Miozenoaren azkenaldera eta batezere Pliozenoan, duela 4-7 milioi urte,klima-aldaketa bortitz bat gertatu zen,askoz ere aridoagoa bilakatuz; alda-Orchis simia.keta honen ondorioz lehorte luzeakjasatera moldatutako landareen kolonizazioagertatu zen, izanik hauekgaur espezie mediterraneoak deitzendiegunen arbasoak.Koaternarioa duela 2 milioi urte eskashasi zen eta bere baitan klimak gorabeherahandiak izan ditu, fase hotzedo glaziarrak alde batetik , eta faseberoagoak, interglaziarrak, bestetik;txandaketa hain drastikoen eraginezlandare-espezie asko galdu zirenEuropan, ez ordea Amerikan edoAsian, non hegoalderantz emigratzekoposibilitate gehiago bait zeukaten;horregatik, haietan flora aberatsagoaeta bariatuagoa dago gaur egun, etakontinente europarrean aztarna fosiletanbakarrik ezagutzen diren espezieaskoren ahaideak kontserbatzendituzte.Gure floraren oraintsuko historian,beraz, migrazio handiak dira ezaugarrinagusia, fase hotzenetan hegoalderantzatzeraka eginez eta iparralderantzaurreratuz klima gozoagoabihurtzen zenean. Azkenik, gizakiareniharduerak halako modu gogorreaneraldatu du azken milurteetan landare-estalkia,basoak moztu eta suntsituz,espezie berriak sartu, landueta hedatuz, etab; ezen dagoenekozezin bait zaio antzeman zein zenberezko paisajea gizakia iritsi aurretikEuskal Herria bezalako leku aspalditikjendez populatuetan.Euskal Herriko landare monokotiledoneak4Ophrys insectiferaOphrys aymonini.5

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKFLORAREN HISTORIALurralde hau mendebaldekoPirinioetan kokatuta aurkitzen da etaklimazko eta erliebezko heterogenotasunhandia dauka gaur egun; horidela eta, hedadura izugarrikoa ezizan arren, bertako ingurune fisikoarenbaldintza desberdinetra moldaturikolandare-espezie ugari bizi dabere baitan.Oro har, hiru zirrinda latitudinal handidira fisiografiaren ezaugarriak; erdialdekozona menditsua, tarteka depresiobatzuez hornituta, uren banalerrogisa diharduena, bereiziz haran atlantikoakiparralderantz eta hegoalderantzEbroko depresioko lautadak,bertako mendi sistema batzuekinbatera. Altitude handienak ekialdekomuturrean neurtzen dira, Pirinioetakoazken goialdeetan (Hiru ErregenMahaia 2.428 m), baina berehalaerortzen dira maila apalagoetara etamendebalderantz nekez gainditzenda 1.500 m altitudea.Substratuak era askotakoak dira etahistoria geologikoko Aro guztietakoerakuskariak ikus daitezke berenartean. Azaleramendu silizeo hedatsuenakAiako Harria-Bortziri etaAldudeak-Quinto Real mazizo paleozoikoetanagertzen dira; izaera apalagokobeste zenbait geografia ia guz-Scilla bifolia.tian daude han-hemenka. Kararrizkoazaleramenduak uren banalerrokomendi askotan azaltzen dira; margaformazioak eta flysch erako txandaketakarruntak dira nola mendietan,hala isurialde kantauriarrean. Erdizhegoaldeak material sedimentarioberriagoen estaldura dauka, buztinak,limoak, konglomeratuak eta igeltsuazaleramendubatzuk.Esan beharra dago, ordea, isurialdekantauriarreko substratuen artekokontrastea nahiko leunduta gertatudela euriek eragindako ikuzketagogorraren poderioz zoruak azidifikatudirelako; isurialde mediterraneoan,bestalde, bertako lurrinketa handiakgatzen kontzentrazioa sortzendu gainazalean.Klimari dagokionez, plubiiositateaketa tenperaturak aldaketa-bitartezabala erakusten dute. Plubiositatearenkasuan, banalerroko mendienerdiz ekialdean 2.000 L/m2 urtekojasotzen dira eta 300 L/m2 edobatzuetan gutxiago, Ebroren haranekoleku aridoenetan. Tenperaturenerregimena epela da oro har, eta mailakaaldatzen da kostaldeko klimabigun ia izotzik gabekotik hasi etanegu gogorragoko lurralde garaienetaraino.Klimaren eragin desberdinguztion ondorioz mikroklima-mosaikobat eratzen da, bakoitza flora espezialduz,eta batzuetan jatorri desberdinekoz,hornitua.Euskal Herriko landare monokotiledoneak6Serapias lingua.7

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKFLORAREN HISTORIAEspezieak, beren banaketa-arearenariora, elementu korologiko edo geografikoakdeituriko taldeetan elkartzen dira,hauetako bakoitzak flora-eskualde banakarakterizatzen duelarik.Euskal Herriko floran hiru elementutakoespezieak sartzen dira: boreo-alpetarra,euro-siberiarra eta mediterraneoa, etagainera haiekin batera azaltzen diraeskualde anitzeko espezie batzuk,beste elementu batzuetatik etorritakoak,hala nola, makronesikoak eta iranoturaniarrak,eta jatorri desberdinetakoespezie sinantropikoen mostra zabalbat (arrotzak, bertakotuak, subespontaneoak,kultibatuak, etab.).Elemento boreo-alpetarra: latitude iparraldekoenetanhazten dira, Arktikoareninguruan, eta handik, hegoalderagomendi garaienetako irlatxo isolatuetan.Koaternarioko glaziazioetan hotzeramoldaturiko landare hauek hegoalderantzhedatu ziren eta klima epelagoakiritsi zirenean mendi garaietako estaiaalpetar eta subalpetarrean geratu zirenbakartuta. Euskal Herrian honelakoakPirioetan daude mugatuta; hala dirabesteak beste, Dryas octopetala,Veratrum album, Valeriana montana,etab. Are gehiago, noiz edo noiz endemismoakizaten dira, adibidez Zitorihoria (Lilium pyrenaicum), beren bana-keta-area Pirinioko goimendietarramurriztuta daukatenak.Elementu euro-siberiarra: Europarenerdialdeko floraren oinarrizko taldea da,Ozeano Atlantikotik hasi etaUraletaraino hedatzen da eta Siberianbarna ere sartzen da, batez ere hostoerorkorrenbasoetan. Hainbat subelementutandago banatuta eta presentziaona dauka gure eskualdeko zona hezeenean.Subelementu erteuroparrak hartzen dituEuropako barnealdeko lurrak, hezeaketa hotzak, eta bere hartakoak diraGirtangorria (Ajuga reptans),Chrysosplenium oppositifolium, Asumborta (Lamium maculatum), Otsababaemea (Helleborus viridis) etab.Subelementu atlantikoak probintziaatlantiko europarra hartzen du eta bertakolandareek klima hezea eta epelaeskatzen dute. Gure Herriko haran etamendi kantauriarrak karakterizatzenditu: Otea (Ulex gallii), Mihura (Viscumalbum) Lithodora prostata, Erica cinerea,, etab.Subelmentu submediterraneoakeskualde euro-siberiarren hegoaldeenekozirrinda xerikoa hartzen du etaeskualde mediterraneoarekin kontaktuanjartzen da. Bertako landare batzukdira Linum viscosum etab.Elementu mediterraneoan: eskualdebiogeografiko espezieak sartzen dira,Europako hegoaldeko parte bat etaAfrikako iparraldean beste bat hartzenditu, Asiako mendebalderaino iritsiz.Zenbait taldetan dibertsifikatuta aurkitzenda eta Euskal Herrian erdiz hegoaldeanagertzen da batipat. Zenbaitespeziek banaketa orokorra dute, halanola, apomahatsa (Tamus comunis),oilarana (Prunus mahaleb), kurkubia(Rhinanthus mediterraneus). etab.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak89

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKNOLA BEREIZTU MONOKOTILEDONEA BAT?Izen berberak ematen digu erreferentziagarbi bat bere morfologiari buruz:monokotiledonea hitzak kotiledoi bakarraduela adierazten du, zeina espezieenarabera sustantzia erreserbarakoorganu batetarantz gehiago edo gutxiagogaratua dagoen; honela gisanteak bikotiledoi ematen ditu eta, beraz, dikotiledoneaizena hartzen du, baratzuri hazibatek ernaltzean kotiledoi bakarra ematenduen artean eta monocotiledóneaizena hartzen du. Badaude bereiztendituzten ezaugarri nabarmenagoak:monokotiledoneek, oro har, zain paralelozkohostoak dituzte eta beren lore atalakhiru edo hiruaren multiploak dira,dikotiledoneen alderantzizkoa hostoakzain erretikulatuekin dituztelarik, ezparaleloekin, eta beren zati loretsuakbost edo bostaren multiploak dira, edogutxiagotan lau edo lauaren multiploak.Monokotiledoneen hostoak xingola formakoaketa hestuak izaten dira, sakabanaturikkokatzen dira, zurtoinean oinedo leka zabal batetik sartzen dira etasarritan ez dute peziolorik.Ezaugarri hauetaz gain, badaude, konplexuagoak,bereizketa honetan lagundezaketenak:sustrai nagusia iraupenmotzekoa da laister beste sustrai batzuzordezkatua delarik, sekundarioakhauek. Zurtoin bat transbersalki ebakitzenbadugu, ikusiko dugu nola balkonduktoreak dispersoak agertzendiren; ez dute “cabiumik” eta, ondorioz,hertsiak dira. Ez sustraiak ez eta zurtoinak,ez dute hazkuntza sekundariorikdiametroz. Polena jarraian sortzen dadenboran eta apertura bakar bat izatendute (monokolpatuak).Typaceae angustifolia.Monokotiledoneak familiatan zatituakagertzen dira, heuren loreen arabera bitalde haunditan bana daitezkeelarik:lorerik ez dutenak edo oharkabeandituztenak osatzen dute talde bat (taldehoni dagozkio gramineak, junkazeaketa ziperazeak) eta loreak dituztenbeste talde bat, maiz oso ikusgarriakgainera, orkideak, liliazeak (baratxuriak,poligonatoak, eszilak, jazintoak, etb.),iridazeak (irisak, krokoak, gladioloak)eta amarillidazeak (narzisoak, kanpanillak)bezala. Hauetaz gain, ezezagunagobatzu agertzen dira. Alismatazeakbezala, sagitariak eta butonazeak bezalakouretako landareak hartzen dituztelarik.Aintzinatik ezagutzen da landare hauenhazkuntza helburu ornamentalarekin,bere hazkuntza erraztasuna eta berenloreen kolore biziak jardinetan berenzabalkuntza bideratu dute.Hazkuntza ornamentalera zuzendurikomonokotiledonea ugarik erraboilak, errizomaketa tuberobulbok dituzte, hau daegoera txarrak gainditzeko adaptazioak.Era honetan bizitza sorrez iraun dezaketeperiodo kritikoan zehar eta gerobizitzara irauli udazkeneko lehen euriteekin,edo neguko elurteak erretiratuondorenean.Europako alderdi meridional eta tenplatuetatikdatozten Crocus eta Colchicumgeneroetako espezie kopuru handi batudazkeneko lorapenezko landareak izateraheldu da, zeinaren hazkuntza udazkenekoatmosferaren eraginez bultzatzenden, hotzagoa eta hezeagoa delarik.Klima ongarriagoa duten zonetan,lorak eta hostoak bat batean agertzendira, baina beste batzu, batez ere goierahaundikoak hostorik gabe loratzendira. Hostoak udaberrian agertzen dira,izozteen arriskua iragana delarik;kapsulak eta haziak beranduago osatzendira.Lolium perenneAlopecurus pratensis10 11Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKP O T A M O G E T O N A Z E O A K F A M I L I AFamilia hau giro hezeetako espezieekosatzen dute, urperatuakedo flotatzen egon daitezkeelarik; urgeza ala gazietakoak, beren hostoenarabera honela klasifika daitezkeen bigenero bereizten dira:- Aurrez aurreko hostoekin, txortenhostorikgabe... Groenlandia generoa.- Txandakako hostoekin, txorten-hostoekin...Potamogeton generoaGenero PotamogetonUretako galburuak Potamogetongeneroa hartzen du hogeitamarren batespezieekin, zeinetarik hamar bat iristenden gure herrira.Espezie bakoitzaren identifikapenabere hibridaketa erraztasunaz zailagotuagertatzen da, genero honetangauza arrunnta hau. Landare arraroedo oso arraro bezala kontsideratuakGenero honetako beste espezieakdira: Potamogeton natans, P. nodosus,P. crispus. Itsasoaren nibeletik 1.400m-tako goieraraino aurki daitezke.POTAMOGETON POLYGONIFOLIUSDESKRIBAPENA: bere hosto flotakorrekorri eliptikoa dute, lodia, luzeran 2 tik 6 razm.takoa, txorten batean gradualki hestutzendelarik. Urperaturiko hostoak flotakorrenantzekoak, orri gardenez. Lore galburuauretatik kanpora garatzen da.LORALDIA: maiatzetik urrira lratzne da.HABITATA: Potamogeton polygonifoliusmugako mendietan zabalduenaden espeziea da. Putzutan, euri uretan,ibai bideetan eta enbaltseetan banatuakdaude.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak16Potamogeton lucens.17

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKP O S I D O N I A Z E O A K F A M I L I APOSIDONIA OCEANICAL I L I A Z E O A K F A M I L I AEuskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: erriozoma sendorbatzuk lortzen dute hondoranondik xingola-formako hosto batzujaiotzen diren, 50 cm.taraino luzeraneta 6 tik 10 mm.tara zabalean, koloreverde ilunekoa punta borobilduarekineta luzetara kokaturiko 10 renbay zain; hosto zaharrek erriozomaestaltzen duten zuntz arre lodiakosatzen infloreszentzia luzetara 20ren bat cm.tako galburu bateandatza, lore berdeskekin, baina apenasloratzen den..HABITATA: landare galkorra da, urgutxiko tokitan lokalizatzen delariketa 30 m.ko sakoneraino, Itsasokohondoaren gaina ugari tapiza dezake.BANAKETA: bere banaketak Europamediterranearra hartzen du.Olatuengatik kostaldeak landarehonekin estaltzen diren urteetan, bilduaizaten da lur ongarriak fabrikatzearrenatzangutzat ere erabila izatenda eta hostoak lehortzen direneanbetegarritarako materiake bezala.Asphodelus albus.Belarki bizikorrak, sarritan erraboilak,erriozomak edo sustrai tuberiformeakdituztenak; aldizka igokariakedo, nekezago, urterokoak edozuhaiska itxurako muluak. Hostoakbatzuetan oso murriztuta geratzendira eta haien ordez hosto itxurakozurtoin-zati laundu eta berde batzukegiten dute funtzio klorofilikoa (kladodioak).Loreak erregularrak edo pitin batzigomorfoak eta normalean hermafroditak;periantoak 2 bertizilo, bakoitza3 piezakoa, izanik hauek petaloideak,askeak edo soldatuak; estanbreakjeneralean periantoko segmentuakadina, askeak edo soldatuak,obulutegia superoa, trilokularra;estiloak 1 edo 3. Fruitua kapsula edobaia erakoa.Bere baitan 280 bat genero eta 4.000especie inguru hartzen ditu, banaketazkosmopolitak. Haietako askoapaingarriak dira, lore ikusgarrikoak,adibidez, tulipanak eta haiazintoak,beste zenbait giza elikaduran erabiltzendira, hala nola, baratxuria, tipulaedo esparragoak.Landareen formari eta porteari dagokionezoso familia aldakorra da, landareerraboiladun txikiak bezala,zuhaiskak, landare igokariak edo etaKanariar Irletako Drako zuhaitzaagertzen direlarik.1819

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKL I L I A Z E O A K F A M I L I ANahiz eta Europan liliazeoak nagusikilandare erraboiladunak diren,agertzen dira ere errizomak daramatzatenak,baina hala eta guztiz ereheuren barruan naharotasun haundiadago. Honela auekitzen ditugu, batetik,tulipanak, lirioak, jazintoak, eszilak,nazarenoak bezalako kolore bizieta ederreko landareak, zabalki landuakjardinerian, eta bestetik Pariskobelarra, erratza, zainzuriondoa edoarkasatsa bezalako itxura hainezberdina eta arraroa duten landareekinaurkitzen gara.Familia honen barruan baratzuriaketa tipulak hartzen dituen generokuriosoa agertzen zaigu: Allium, etabatzutan familia aparte bezala kontsideratzendena (Alliaceae) Liliazeoenbarruan sartzen dugu hemen.Oro har belarkarak diren landareak,zurkara eta beraz galkorrak izandezaketelarik. Zurtoina erraboil, errizoma,tuberkulu edo ondo bereiztugabeko erraboil gabeko sustrai haragitsusaldo batetik garatzen da.Hostoak oinaldekoak dira oro har,nahiz eta zurtoinean zehar, bertiziloakosatuaz ala ez, ager daitezkeen,gehien bat lerroformakoak, arrautzformakoakedo eliptikoak izaten dira,batzutan oso meheak eta gutxitanLilium candidum.bihotz-formaz.Erratza eta zainzuriondoa bezalakoespezieek ez dute hosto benetakorik,zurtoin transformatuak baizik, launaketa hosto itxurarekin, filokladoak edokladodioak deitzen direnak,Loreak erregularrak dira, forma etaneurriz izugarri aldatzen direlarik;bakarka aurkez daitezke(Merendera, Colchicum, Aphyllanthes),matsalkotan, galburu luzetanedo baratzuriak bezalako ginbailetan.Lorea 6 petalok osatzen dute,hau da forma, osagarri, koloreeidagokienez gisa bereko petaloak etasepaloak, zeinetarik hiru barnekoakdiren eta hiru kanpokoak bi bertizilotankokaturik; osorik aske egon daitezke"quitamerienda-s"ean bezala,edo erdizka soldaturik hodia osatuaz;lore esferikoen itxura har dezaketeaho txiki batekin "nazareno"an bezala,non tepaloak hortz txuriska batzutaramurrizturik dauden.Sei lorezil dituzte, handiak eta ondogaratuak. Obulutegia gainerako loreosagarriren gaikaldetik aurkitzen da,horregatik gaineko obulutegi deitzendelarik. Fruitua baia bezala ager daiteke(Asparagus, Ruscus, Smilax,Polygonatum) edo bestela hiru kuskuekikokapsula bezala non haziaksartzen diren (Asphodelus, Lilium,Fritillaria, Muscari).Euskal Herrian abasberuan banatzendiren 27 genero inguru ditugu, horie-Euskal Herriko landare monokotiledoneoak20Lilium margaton.21

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKL I L I A Z E O A K F A M I L I Atarik batzuk espezie oso arraroak etabanaketa eskasekoak osatzen dituztelarik,beste batzuk berriz lurraldeosoa hartzen dute.Ia espezie guzti hauek erraboiladunakdira eta beste landare batzurentzatbizitza zailekoak diren giroetaraeginak daude; honela urtero erretzendiren komunidadeak kolonizatzendituzte, suak gaztigatzen dutenalderdi mediterranearrean, zapaporrua(Asphodelus spp.) hel daitekepresent den espezie bakarra izatera;larre bazkatuak kolonizatzendituzte etaanimalien pasuko etalokulusketetakotokietan lokalizatzendira; uralditutako zenbaitlurrek epez epeliliazeoen kopuruhaundia izaten dute;mendi gailur arrokatsuetannon izoztaldieneragina nabarmenaizaten den,geofitoen gehikuntzanabarmena da.Generoa zuzenki erabakitzearrenerabilditzakegu ondorenematen diren gakoak:Toefildia GeneroakTofieldia generoak 20ren bat espezie hartzenditu, ez erraboiladunak,IparHemisferioan etaHegoamerikan zabalduak.Oro har, portetxikiko landareak diraeta errizomakin, hos-Lilium tigrinum.toak abanikoak kokatzen dira. loreaktxikiak dira, txuri berdeskak eta zurtoinluze batean eserita kokatzendira; 6 tepalo eta 6 lorezil mehe dituzte.Fruitua kapsula esferiko bat dahazi pilo batekin.Europan ordezkaturik diren bi espezieetatiksoilik bat, Tofieldia calyculata,iristen da gure lurretara. 30 zm.kogoiera har dezakeen landarea, oinaldekohosto guztiekin eta 1 etik 3 rakaulinarrekin.Landare tipiko alpinoa zelai osohezeak, ezpondak eta giro alpinoakkolonizatzen dituena. Ekainetik abuzturaloratzen da eta aurki dezakegu2.000 m.tako goieran ere.Narthecium generoaOso antzeko landarea da Nartheciumossifragum, Narthecium generokoordezkari bakarra. Galkorra, errizomakin,45 zm-tako goierara hel daitekeelarikberde laranjatuaz tindatuaz;loreak, izar-formakoak eta kolore horilaranjakoak, 6 tik 20 ra lorezkomatsalkotan kokatzen dira; anteralaranjatuekin eta harizpi finki iletsuekin.Udazkenean nabarmentzen daluzetara 13 ren bat mm.tako laranjakoloreko kapsula zorrotza.Turbategi azidoak kolonizatzen ditu,mendiko txilardi azidoak bezala.Veratrum generoaGenero honetako espezie bakarra(Veratrum album).Euskal Herriko landare monokotiledoneoakIris spp.22 23

LILIAZEOAK FAMILIABERDEGAMBREVeratrum albumLILIAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoak24DESKRIBAPENA: 1,5 m.ko goiera hardezake, hosto zabal eliptikoak ditu, goikaldekoaktxikiagoak direlarik, guztiakpubeszentzia fin batekin. Lore txuriak,berdeskak edo hori-berdeskak diametroz15 etik 25 era mm.0,5-1,5 m-ko landare handia, erriozomaduna,zurtoin hutsak eta hosto ugari dituena.Hostoak handiak dira, obalak etatolestatze longitudinalekin. Loreak berdeakedo horiskak dira eta infloreszentzialuze adarkatuetan hazten dira.LORALDIA: ekainetik abuztura loratzenda mendiko zelai eta larretan, sarritanmheze, eta txilardietan ere; 2.700 m-takogoiera har dezake.HABITATA: harkaiztietako belardi osohezeak eta troka itzaltsuak.Oso bakana denenz “Euskal AutonomiErkidegoko Flora MehatxatuarenKatalogoan”, “Interes Berezikoa” kategoriansartuta sago.BANAKETA: Boreoalpetarra.Gure Herriko espezie guztien artetikBedegambre" (Veratrum album) nabarmentzenda pozoitsuenetariko bat bezala.Aintzinean geziak pozointzeko erabilia.Genero honetako espezie bakarra.ANBULU ZURIAKAsphodelus albusDESKRIBAPENA: metro bateko goierakolandarea, lore gara mordotsu eta adarkatugabe batekin, lore txuri haundiak dituenatepalo bakoitzean lerro mehe arre laranjatubatekin.LORALDIA: maiatzetik uztailera.HABITATA: basoko zona hostoerorkorraeta lur menditsua hartzen ditu anbuluzuriak.Lur arrokatsuetan hazten da, soroetan eta2.000 m-tako goierako baso zurigunetan.Ganaduaren pasuaren eta basoaren hondamendiareniragarlea.OHARRAK: hurbileko poblazioetan duenhibridaketa maila gorenarengatik espeziehonekin ahaidekotua eta nekez bereiz daitekeena,basaporrua (Asphodelus ramosus)dugu, lore matsalkoaren adarkadurahaundiagoagatik bereizten dena; mazelamediterranearrenetako lurralde eguzkitsuakhartzen ditu. Animalien pasuaren etaurteroko sute ekintzen landare iragarlea,suak hondatutako lurretn present denespezie bakarra izateraino. Genero honetakobeste bi espezie, Asphodelus aestivuseta Asphodelus fistulosus, eskasagoakdira eta putzuertzak, hazkuntza soroa,zona meridionalenetako lur hareatsuakhartzen ditu. Aurrekoak baino alturagutxiagokoak, beren lore garak oso adarkaturikdaude, basaporruen edo anbuloentamaina hartzera iristen ez direlarik.25

LILIAZEOAK FAMILIALILIAZEOAK FAMILIAANTHERICUMGENEROAAnthericum generoaespeziebakar batek osatzendu, falangerak(Anthericum liliago),genero hau afrikarkontinentea bezalakozona epelagoetandago hedaturik.Europan hiru espeziebakarrik ezagutzendira. Apaingarrigisa errazki adaptagarriak.Anthericum ramossum.FALANGERAKAnthericum liliagoDESKRIBAPENA: 60 cm.takogoiera hartzen duen landareiraunkorra eta belarkara da;hosto basalak ditu guztiak,berde grisaskak 30 ren bat zm.luzetara, estuak. Izar-formakoloreak, txuriak, diametroz 2 tik 4ra zm, 5 etik 25 ra lorezkomordo batean kokaturik; tepalobakoitzak hiru zain daramatza;lore-orratza goruntz okertua,lorezil zuzenak.LORATZE: maiatzetik ekainera.BANAKETA: Mediterranearbasoko landare tipikoa, erretzendiren zelaiak laguntzen ditu,karakterizatuaz. 2.000 m.takogoiera hartzera hel daiteke.DESKRIBAPENA:ihi itxurako landarea,soropiltsua,iraunkorra, 20 renbat cm.tako goierakoa,kolore urdinmoreko lore ederbatzutan, zain ilunagobatzurekin etagutxitan txurirekin,amaitzen diren zurtoinmehe tenteugariz osaturik;brakteak arregorriskak inbrikatuak.Loreak zurtoinberde urdinskengainean eserita jartzendira. berenhostoak leka mintzairearre gorrisketaramurrizten dira,zurtoinaren oinaldeankokatzen direlarik.LORALDIA: apiriletikekainera loratzendira taldegehiago ala gutxiagohedatuetan.Fruitu txikia hiruhazizko kapsulan.Bere barietateetarikobat apaingarrigisa lantzen dabere lore haundiurdinskengatik.HABITATA: gure ameztegi, zumeltegieta artadietan tipikoa, basoko zuriguneaknahiago ditu, eguzkitara irekiriketa edozein motatako lur gainean.Zumelaren banaketa jarraituz 1.200IHITXO URDINAAphyllanthes monspeliensism.tako goiera hartzen du.BANAKETA: Mediterranear eraginaduen zonan oso hedatua den landareaihitxo urdina da (Aphyllanthesmonspeliensis).Euskal Herriko landare monokotiledoneoak2627

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKCOLCHIUM GENEROAErlatiboki hedaturiko genero bat daColchicum, Portugal eta IparAfrikatik ekialdetik Himalayaraino banatzenda, Europa eta Asian zehar.Europan bere banaketa mediterranearzonara mugaturik dago, nahiz etaBretainia Haundiraino hel daitezkeen.Udaberrian edo udazkenean loratzendiren espezieak daude; udazkenekolorapena dutenek ez dute hostorik loretandirenean, beranduago agertzendirelarik eta udaberri azkeneraino irautendutelarik. Udaberrian loratzen direnakhostoekin batera agertzen dira,kopuru txikiagoan garatuaz. Crocus(Iridazeoa) generoarekin nahas daitezkebaina bere loreen azterketa on batekbereizteko bidean jar gintezke: Crocusek3 lorezil ditu eta Colchicum-ek 6, gaineraazken honek Crocus-en hostoakbereizten dituen lerro txuririk ez du.Genero honetako bi espezie bakarrikezagutzen ditugu Euskal Herrian:Colchicum autumnale eta Colchiumneapolitanum, biak udazkeneko lorapenekoak.Oro har, landare ñarroak dira, iraunkorrak,oin batez hornituriko tuberobulbobertikalki luzatuekin. Hostoak loreekinedo beranduago agertzen dira, zabaleroaldakorrekoak, lerro-formako eta akanalatuetatikzabalki eliotiko eta tolestatuedo launetaraino. Loreen kolorea aldatuegiten da brioletatik arroxaraino, txuriakedo eta ajedrezatuak izan ahal dezaketelarik.LILIAZEOAK FAMILIACOLCHCUM AUTUMNALEDESKRIBAPENA: neurri ertainedo ñarrokoa, 8 tik 15 cm.tarakogoiera loretan denean, 35 cm.rainokoahostoak dituenean. Hostoak 4tik 5 erako kopuruan lorapenean,kolore berdekoak, zabalean 6zm.koak. Lore bakartiak edo taldeka,kolore lila argikoak osorik zabalikegonik diametroz 3,5 zm.tara iritxiz.Tepaloek luzetara 4,5 eta 6 cmbitartean eta zabalera 1 eta 1,5 cmbitartean hartzen dituzte; anterahoriak eta hiru estilo aske.Obulutegia itxirik mantentzen dalorapenarengaraian, bainaumeltzean etakapsulak sortzeankanporabultzatua izatenda garapenekohostoekinbatera.LORALDIA:abuztutik iraileraloratzenda.HABITATA:landare eskasagure lurrean,baso hostogalkorrarenalboko mendizelai hezeakmaite ditu, baieta haltzadiaketa ibar hezetakobarrenaldeak.1.000m.tako goierahartzen du.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak2829

LILIAZEOAK FAMILIALILIAZEOAK FAMILIAMERENDERA GENEROAMerendera generoak Euskal Herriosoan ditu ordezkariak. Landaregenero txiki bat da, "colquico"-en antzekoak.Europatik Afganistanerainoekialdetik eta Etiopiaraino hegoaldetikbanatzen dira. Europak udazkeneaneta udaberrian loratzen diren espezieakdituen arren, gure Herrira udazkeneanloratzen den espezie bakarra iritxizaigu, askari-lorea, Merenderapyrenaica. Tepaloak askeak dituelakobereizten da Colchicum-etik, eta bereneurria-rengatik.ASKARI-LOREAMerendera montanaEuskal Herriko landare monokotiledoneoakCOLCHIUM NEAPOLITANUMDESKRIBAPENA: "Colquico" honengisara agertzen da Colchicum neapolitanum,espezie oso arraroa eta aurkezpenoso jakinekoa; bere tepaloenneurri txikiagoagatik bereizgarria(luzetara 3 tik 4,5 zm.tara bider cm. 1zabalera), aurrekoak baino goieragutxiago hartzen du eta udazkeneanloratzen da bere adiskidea bezala.LORALDIA: udazkenean.HABITATA: harkaiztietako belardioso hezeak eta troka itzaltsuak.Colchicum generoko espezie guztiak"colquicina" -rengatik dira ezagunak,aintzinatik erabiltzen den sustantzia,artifizialki poliploidiaren eragilea; landareosoak du "colquicina" irregularkibanaturik. Odol-hodiak dilatatzenditu; kantitate haunditan sistima nerbiosoertaina paraliza dezake etadosiak haundituz gero heriotza ekarridezake; bada, tosikoa gertatzen dagizonarentzat eta animalientzat; "colquico"-arenerabilpena jakitunenaginduen baitara geratu behar damurriztua.DESKRIBAPENA: 5-15 cm-ko landareerraboilakara. Bere hosto estu eta luzangak,oinaldetik hazi eta loratu ostean agertzendira. Loreak handiak eta bakartiak dira,kolorez arrosak, tepalo askeak dituzte etabaita ere hiru estilo aske. Heldutasuneaneskapoa luzatu egiten da eta fruitu oblongobat garatzen du.LORALDIA: abuzturik urrira loratzenda.Udazkenean loratzen da, jadanik egunalaburtzen hacia denean eta askaria jatekoastirik ez dagonean, bere gaztelaniazkoizenak (quitameriendas= askariakentzen duena) adieratzen duenez.HABITATA: larreak eta leku harritsuak.BANAKETA: Iberiar Penintsulakoendemikoa.3031

LILIAZEOAK FAMILIALILIAZEOAK FAMILIAGAGEA GENEROAEuskal Herri guztian oso arraroa den landaretalde bat, Gagea generoari dagokiona da;populazio oso puntualak agertzen dira Arabaneta Nafarroan, gainerako lurraldean agertzen ezdelarik.Landare erraboiladunak dira, niminoak, normalkiizar-formako loreekin, zelai alpinoak jazten dituztelarik,baina har ditzakete itsasoaren ondokolurralde hareatsuak. Landare iraunkorrak, txikiaketa erraboildunak, hosto bat edo zenbaitekinoinaldean eta bat edo birekin zurtoinean, gainekoainfloreszentziaren oinetik hurbil. Lore horiak,berdeskak edo txuriak 6 tepaloekin, launak etaizar-formakoak, ginbail batean edo matsalkomordotsu batean. Sei lorezil, tepaloen oinera elkarturik. Fruitua hiru kuskuzko kapsulabat da, hazi laun eta borobildu ugarirekin. Landare genero hau nahasgarria da,guztiak oso antzekoak direlarik; bereizteko erraboil bakoitzeko oinaldeko hostoenkopurua ezagutu behar da ale ezberdinetan ikuskatu, ezaugarri bariablea delarik.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: akari-lorea osolandare ñarroa da, 5 cm.tako goieraloretan denean. Lorapen garaiarenondoren garatzen diren lerro-formako3 tik 4 ra hosto ditu, 10-20 cm. luzetaraeta 0,5-1 cm. zabalera har dezakeelarik.Kasik beti bakarka erakustenditu lore eseriak, kasuren bateanbikoitzak izan dezaketelarik; kolorepurpura ala morea eta txuria ere gutxiagotan.Diametroz 3 tik 5 era cm.ditu, sei tepalo askeekin luzetara 3-5cm. eta zabalera 4-7 cm, anterakkolore horikoak.LORALDIA: abuzturik azarora loratzenda.URZAIN-BELARRAMerendera pyrenaicaHABITATA: ohizkoa penintsularenmediterranear mazela osoan, kantaurialdean da eskasa. Pagoaren zonakosoroetan agertzen da, hariztietaneta ameztegi eta abarizketatik ondurikosoroetan.BANAKETA: Piriniotatik Bardenetarakoartaburuen trasumantzia izanzen zona honetako bere hedakuntzaohargarria, bideak, bidetxurrak bezalakotoki zanpatuak hartzen ditu. Berebanaketa altitudinala 1.800 m.taraheltzen da.Europatik Afganistaneraino ekialdetiketa Etiopiaraino hegoaldetik banatzendiraIZAR HORIAGagea luteaDESKRIBAPENA: 10 tik 20ra cm.tako goierako landareada, oinaldeko hosto bakar batdu, lerro-formakoa, zabalean5 etik 11 mm.tara, eta zurtoinilegabea. 10 lore eduki ditzake,horiak, tepaloaren kanpokaldeaberdea, "cabillo" iletsuedo ilegabeekin.LORALDIA: apiriletik maiatzera.HABITATA: landare oso arraroaUrbasako mendikateanlokalizatua bakarrik, lur solteeta nitrogenatuetan agertuaz,pagadiaren ebaketarengatiksorturiko zuriguneetan.3233

LILIAZEOAK FAMILIAERYTHRONIUMGENEROAErythronium generoak espezie bakar bat hartzendu, gure Herrian hedapen haundikoa, zakur agina,Erythronium dens-canis, horrela deitua bere erraboiltxuriskak zakurraren hortzarekin duen antzarengatik.Zalantzarik gabe loraketari dagokionez landare pioneroada, giro horiek bere kolorapen atseginaz ezaguteraziaz.Genero hau landare apaingarri gisa lantzen da,bere lore eta hostoen erakargarri tasunaren ondorioz.34ZAKUR AGINAErythgonium dens-canisDESKRIBAPENA:10-30 cm-ko landarea,oinaldetik hurbilbi hosto oposatudituena. Hostoak eliptiko-lantzeolatuakdiraeta orban arre-gorriskakdituzte. Loreakbakartiak dira, kolorezarrosak, sarritanbehera begira egonohi dira eta petaloakatzerantz kurbatuakizan ohi dituzte.Landare oso ñarroa,erraboiladuna, iraunkorraeta ilegabea. Tipikoki koloreztaturikobi hosto ditu, kolore berde urdinskakoaknarrio txuri edo arre gorrizkekin; oinaldekoaketa aurrez aurre, eliptikoak etalantza-formakoak txorten luze batekin.Lore bakartiak zurtoin luzeetan, zintzilikariak,atzeraka jarririko tepaloekin.Kolore arrosa bizikoak, hitsak edo txuriakere, tepalo bakoitzaren barne oineanlerro laranja deigarriekin, anteraurdinskak, irtenak.Landare honek loraldi goiztiarra du eta liliparekinbatera, pagadietako orbelarengainean tapiz koloretsu ikusgarria sortzendu negu amaieran.HABITATA: landare erlatiboki naharoa lurazidoetan, txilardietan eta baso hostogalkorrekoarea hondatuetan. Ez da agertzenmediterranear mazeletan eta 2.000m.tako goiera har dezake.BANAKETA: batez ere Iparramerikan etaAsian banaturiko landarea, europearespezie bakar batekin.Ia Europa osoa.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEAKZalantzarik gabe Tulipageneroa ezagunenetarikobat da bere loreengatik, tulipanak,Europa guztian hainzabalkiro zainduak eta banatuak.Europan espezie gutxidaude, naharoagoa hegoaldeaneta hegoekialdean.Espezie hauen jatorria ekialdeagodago lokalizatua,Turkian, Iranen, Afganistaneneta URSS hegoaldean;hemendik dator gauregungure jardinetan ezagutzenditugun tulipanei jatorria emandietenak diren hibrido ugaria.Holanda izan zen, XVI. mendean,landare hauei zabalpenaerraztu ziena, batez erebere forma hibridoei dagokienez.Logikoki, landare landuhauetarik asko naturalizatzeraTULIPA GENEROAheldu ziren eta ondorioz bere determinaketabotanikorako zailtasuna helduzen; gauregun forma gehienak biltzendituen espezie gutxitara dauden murriztuak.Euskal Herrian tulipan espeziebakar bat dago: Tulipa sylvestris subsp.australis.35Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

LILIAZEOAK FAMILIATULIPANAREN LOREHORI GORRISKATulipa sylvestris-australisDESKRIBAPENA: landare ñarroedo ertaina da da, sotila, zurtoinbihurri batekin lerro-formako 2 edo3 hosto daramatzalarik, akanalatuak.Lore bakartikoa, gutxitanbikoitzak, maiz perfumatuak, luzetara2 tik 3,5 era cm-ko tepaloekin,kanpokaldeko tepaloak arrosaz edokarminez tindatuak daudelarik;antera horiak luzetara 2,5 etik 4mm.tara.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzenda.BANAKETA: harritzatan eta zelailandugabeetan, ezpondatan etaarekatan, mediterranear mazelakotan...2.000 m.tako goierara hel daiteke.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEAKFRITILLARIA GENEROAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakFritillaria generoak Ipar Hemisferiokozona epel guztian banaturiko espezietalde haundi bat hartzen du: mendebaldarEuropatik Japoniaraino Asia etaIparramerikatik zehar. Asia mendebaldarrada erregiorik garrantzizkoena etabere barnean Turkia eta Iran, non landarehau naharotasuna eskergakoaden. Europan ez dira ematen espeziehain bariatuak, baina bai dama tableroabezalako bakanak, kolore ajedrezatueder batez. Euskal Herriak bi espezieditu; Fritillaria pyrenaica, subespeziebatekin, eta Fritillaria lusitanicaNafarroan lokalizatua soilik.Landare iraunkorrak dira, erraboiladunak,ñarroak edo goiera txikikoak, erraboilabatekin, genero honen ezaugarri:zurtoinaren oinaldea inguratzen duten biezkata haragitsu haundiz osatua dago.Hostoak txandakakoak, aurrez aurrekoakedo bertizilatuak lerro-formakoak edolantza-formakoak, ditu, lasaikiro kokatuak,kolore berdekoak lauso zeratsugrisez. Lore ezkila-formakoak edo konikoak,bakarka edo matsalkoetan. Seitepalo, askeak, barnekaldeko alderdiarenoinaldean nektario erlantza batekin;sei lorezil tepaloetara elkartuak; estiloosoa edo trifidoa. Fruitua kapsula formaz,tente, hazi laun ugarirekin.Bi espezieak bereizteko datorren gakohonetan oinarrituko gara: Fritillaria lusitanica(Nektarioa 10etik 15 era mm., 5-9 hosto) eta Fritillaria pyrenayca(Nektarioa 3 etik 6ra mm; 7-10 hosto)..3637

LILIAZEOAK FAMILIAFRITILLARIA PYRENAICADESKRIBAPENA: landare ñarro edoertaina da, 15 etik 40 cm.tarako goiera.Zurtoin-hosto ugari, 7 tik 10 era, txandakaeta lantza-formakoak, zurtoinaren goikaldekobi herenetan insertatuak. Lore bakartiak,arre purpurak, txokolatekara, batzutanajedrezatu horizkarekin, ezkila-formakoak,luzetara 3 tik 4ra cm.rekin. Tepalo desberdinak:barrukaldekoak zabalagoakgoikaldean, kanpokaldekoakhestuaqgoak eta arrautzformakoak,guztiak arinki kurbatuakkanpokaldera puntatik.HABITATA: piriniar eta euskokantauriarmendietako lurharritsuetan, kalizoetan, arrokartekounatan eta gailurretangaratzen da. Ametzaren banaketarijarraitzen dio. Sendoaeta lantzeko erraza, bere usain txarra dueragozpen bakarra. Gure zonako espezieendemiko bat da.BANAKETA: mendebaldar EuropatikJaponiaraino Asia eta IparramerikatikzeharEUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKLILIUM GENEROAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: gure lurraldekobeste espezieak,Fritillaria verticilliata,Nafarroako mazela mediterranearrenahartzen du,Herribehera goi eta beheanlokalizatzen delarik. 20 tik 30cm.tarako goiera duen landareada, hosto hestuekin, lantza-formakoak,txandakakoak,berde grisak. Lore bakartiakedo 2 edo 3 nakako taldetan,berdeak, ajedrezatuak edokolore gorri arrekoak, xingolalongitudinal berde edo horibatez tepalo bakoitzarenerdian; ezkila-formakoak, luzetara2 tik 4 ra cm; estilo hirugingildua.LORALDIA: martxotik maiatzera loratzenda lurraldean eskaski banatzen delarik.FRITILLARIA VERTICILLIATAHABITATA: lur lehorretan soroetako eguterataneta pinadietatik eta ameztegietatikdatozten sasietan.Lilium generoak xarma handiko espezieakhartzen ditu Ipar Hemisferioanbanatzen direlarik, Iparramerika barne,dentsitate handiena Asiako HEan etaJaponian lortuaz. Europan 9 espeziedaude gutxi gora behera; EuskalHerrian soilik bi.Erraboila ezkata haragitsu inbrikatukopuru haundi batez osatuta dago, nondikjaiotzen den zurtoin hostoduna. Loreikusgarriak oso, haundiak, turbante tipikoaosatuaz, lorezil ikusgarri eta irtenez.Gure espeziea bereizteko gako haujarraituko dugu: Lilium martagon etaLilium pyrenaicum.38 39

LILIAZEOAK FAMILIALILIAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: landare altua da, 1,5m.tako goierakoa. Hostoak bertizilotankokaturik 4 tik 10 era, eliptikoak, 7 tik 9 razainekin. Lore arroxak edo purpurak, diametroz4 ren bat cm.koak, usain garratzauzten duten 3 tik 10 era lorezko erramiletelasetan. Tepalo gogorki kurbatuak berenerdialdetik, protuberantzia purpurakaraZITORI GORRIALilium margatonnabariekin.Zurtoinak: 180 cm-rainoko garaiera.Erraboilak: Handiak, hori urre-kolorekoak,ezkatadunak.Hostoak: Ia lantza-formakoak, bertizilatuak.Loreak: Matsalko lasan, 3,5 cm-rainokolakainak, kolore arrosa edo purpura, batzutanzuriak, sari orbanduak.LORALDIA: ekainetik uztailera loratzenda. Mendiko landare tipikoa da, babestua,arraroa edo oso arraroa gure lurraldean.HABITATA: basoak eta sastrakak.BANAKETA: giro oihandarretan, haltzadietan,pagadietan eta batez ere pinugorrizko pinadietan. 1.800 m.ko goierarainohel daiteke. Basalilia da espezie europearzabalduena Kaukaso, Siberia etaMongolia-raino iristen delarik. Apaingarrigisa kolore txuri eta marroietan lantzen da.DESKRIBAPENA: metro bateko altuerahar dezakeen landarea; txandakako hostoakditu, ugariak, lantza-formakoak ertziletsuekin. Lore haundiak, horiak edo horiberdeskak, batzutan zertxobait laranjatuak,finki narriotuak purpuraz, usaingarratzarekin; 2 tik 8 ra lorezko matsalkolaseak osatzen ditu. Antera arre gorriztak,harizpi berde hitsez.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA: labarretako oinaldeak, hormaharritsuak eta arrakala itzaltsuak.Landare deigarri honen arazoak ditu ugaltzekoazienden eraginez. Gomendagarrialitzateke populazio batzuk hesitzea ardieta ahuntzen sarrera ekiditeko.BANAKETA: landare arraroa gureherrian; Frantziako hegoaldean etaZITORI HORIALilium pyrenaicumPenintsulkaren iparraldean endemikoa da;itsasoko mailatik 1.800 m.ra hazten da;belaze freskoaren gaineran bizitzen da,nola kostaldean, hala mendi gorenen elutsetan,lur karekizko edo silizezkoetan.Hezetasun giroa behar du. Babespenabehar duen landarea da.4041

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKORNITHOGALUM GENEROALILIAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakOrnithogalum generoa Europan etabereziki mediterranear erregioanoso arruntak diren landare erraboiladunkopuru haundi batez osatzen da. Besteespeziei batzu aurkitzen dira Asia mendebaldarrean,Afrika tropikalean, bainalore horiz eta laranjaz. Genero mailanerraz ezagut daitezke eta zailtasunezespezie mailan.Kasik denek lore txuriak dituzte, izar-formakoak,xingola batez tepalo bakoitzarenkanpokaldean. Errazak lantzen, jardinetan,soroetan edo sasi azpietannaturalizatzeko erabiltzen dira, gurehirietan topa daitekeelarik.Landare erraboiladunak, ñarroak alaOrnithogalum umbellatum.altuak. Oinaldeko hostoekin, bakarkaedo erroseta edo erramileteak osatuaz.Lore txuriak edo berde horixkak, izarformakoakedo ezkila-formakoak, matsalkomordotsuetan. Sei tepaloi, askeak;sei lorezil. Fruitua hiru kusku eta haziugariko kapsula batek osatzen du.Euskal Herrian present diren hiru espezieakhonela bereiz ditzakegu:Ornithogalum umbellatum: (korinbolasekiko loreak, pedizelo desberdinak),Onithognatum pyrenaicum (lerro-formako5etik 8ra hosto, lore hori berdeskak)eta Ornithognatum narbonense (3tik 5era hosto, lore txuriak. Izatez giro lehorretakoa).DESKRIBAPENA: landare ñarroa da, 10etik 30 cm.tarako altuera. Hostoak ematendituzten alboko bulbilo ugari dituen erraboilatxuri bat du, lorapen garaian taldehostodunak osatuaz. Hosto berde ilunak,zabalera 2 tik 8 ra mm.takoak, 6 tik 9 rakokopuruetan, balan akanalatuak, xingolatxuri batez. 5 etik 20 ra lore, txuriak, tepalobakoitzaren kanpokaldean erdiz erdikoxingola berde bizi batez; diametroz 15 etik25 era mm, korinbo patenteetan kokaturikpedizelo oso desberdinekin, behekoak 10cm.rainoko luzerarekin. Lantza-formakotepaloak, nabariak eguzkitan, lantza-formakobrakteekin.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzendira.OILO ESNEA0rnithogalum umbellatumHABITATA: landare ez ohizkoa, gurehirietako harresi eta ordeketan bizi da,zelai eta sasien gainean bezala.4243

LILIAZEOAK FAMILIAmm.tako zabaleroarekin eta lorapeneaniharturik. Lore hori berdeskak,hitsak, 15 edo 40 ko kopuruan, matsalkoluze eta segailetan; 15 ren batmm.takoa diametroz bakoitza, soilik 2tik 3 ra mm.tako zabaleroko tepaloekineta ertz biribilkatuekin, izar-formakoitxura ematen dietelarik; luzetara 1etik 2 ra cm.tako lore txortenekin, fruituarekintente mantentzen direlarik.Landare honen kimu gazteak zainzurienakbezala jaten dira.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzendira.HABITATA: landare ez ohizkoa, gurehirietako harresi eta ordeketan bizida, zelai eta sasien gainean bezala.BANAKETA: landare arraroa da, girooso hezeetakoa, haltzadietakoa,mediterranear mazelan oso lokalizatuadagoelarik. 500 etik 1.000 m.renarteko goieran aurkitzen da.LILIAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakOTSO BARATZURIAOrnithogalum narbonense44ORNITHOGALUMPYRENAICUMDESKRIBAPENA: metroko altura hardezakeen landarea, lerro-formako 5etik 8 ra hostoekin, berdeak, 5 etik 9 raDESKRIBAPENA: otso baratzuriaaurrekoaren antzekoa da, baina landarealoretan denean ihartzen ez diren 3tik 5 era hosto berde grisaskekin, zabalera10 etik 15 era mm. Loreak 50 unitatezkomatsalko luze batean banatzendira, txuriak, tepalo bakoitzean erdialdeanlerro berde batez; tepaloak 2 tik 3 ramm.ko zabaleroz, ertz biribilkaturikgabe. 1 etik 3 ra cm.ko luzerako loretxorttenak, tenteak fruktifikapenean.Landare arraroa ere, mediterranearmazelan hedatua. Giro eguzkitsuak gustatzenzaizkio, erretenak, zelai landugabeaketa ubideak. 600 m.tako goierarainoiristen da.45

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKSCILLA GENEROAAsko lantzen den landare genero batScilla da dudarik gabe; eszilak udaberriarilotuta doaz; genero hau landareerraboiladun txiki eta ertainek osatzendute. Basa egoeran aurki daitezke loreespezie txuri edo arroxak, baina koloreriknagusiena urdina da.Oro har udaberrian loratzenbadira ere, badaudebi udazkenean loratzendirenak.Generoa nahiko handiada eta Europa eta mendebaldarAsiatik India etaTxinaraino banatzen da;hegoaldetik Afrikan zeharBuena EsperanzakoLuadarreraino luzatzenda.Eszilak landare erraboiladunakdira, iraunkorraketa ilegabeak gehien bat,oinaldeko xingola-formakohostoekin. Zurtoin loremaileakafiloak dira izarformakohosto txikizkomatsalko bat daramatelarik.Lore bakoitzak espeziebatzutan huts egindezakeen braktea batdarama; fruitua zenbaithazi beltzezko kapsulabatek osatzen du. Generohonek 22 ren bat espezieditu , zeinetarik soilik hiruagertzen dira gureherrian, eta honela bereizScilla bifolia.daitezke: Scilla autumnalis(Udara azkenean edo uzkenean lortzendira), Scilla verna (lerro-formako 2tik 6ra hosto, 2tik 5 era m.ko zabaleroa)eta Sicilla lilio-hyacinthus (xingola-formako5etik 10 era hosto, 10 etik 30 eramm.ko zabaleroa).LILIAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: 20 cm.tako goiera hardezake, gehienetan porte ñarroagokoaden arren. 2 tik ra hosto ditu, lerro-formakoak,kolore berde bizikoak, zabalera 3 tik6 ra mm., akanalatuak eta loreak bainolehenaho agertzen direnak.Loreak 2 tik 12 rako kopuruan, lilak edomoreak, izar-formakoak motsolka mordotsubatean luzetara 5 etik 13 ra cm.takopedizeloen gainean; braktea zorroztuak,luzetara 8 tik 17 mm.rekin.Erraboilak ezkata txurirekin.Hostoak: 2-6 hosto, lerr´formakoak,berde biziak,2-5 mm zabalekoak, puntantupustean estutuak.Loreak: urdin lila-bioletak,izar formakoak, 7-10 mmkoak,2-12ko matsalkotrinko ia korinbo erakoan.Bere izen zientifikoak(verna) udaberriko landareadela adieratzen du.UDABERRIKO ESZILAKScilla vernaLORALDIA: apirilatik ekainera loratzenda.HABITATA: belardiak, larreak, sastrakadiirekiak, baso soiluneak eta harkaiztietakoerlaitzak.Landare arrunta, itsaso mailatik 1.500m.tako goieraraino hazten dena, giroaskotan: txilardiak, pentzeak, arrokazkoorekak, duna litoralak eta akantilatuak.BANAKETA: Europako mendebaldea.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak4647

LILIAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: 40 cm.tako goierahar dezakeen landarea da, tipikoa guremendiko pagadietan; hosto berde izarniatsubatzu ditu, zabalak. Lore urdinak,izar-formakoak, 10 etik 15 eracm.koak, 5 etik 10 erako matsalko lasebatean. Berezkoa duen erraboila horia,ezkata inbrikatuekin.Zurtoinak: 15-40 cm-ko garaiera.Hostoak: Berde distiratsuak, 5-10ekoPIRINIOKO ESZILAScilla-lilio-hyacinthuskopuruan, xingola-formakoak, erdialdetikgora zabalagoak, puntan tupusteanestutuak.Loreak: Loreak lilak edo urdinskak diraeta itxura koniko edo obalatum loremordo lasietan ageri dira. 10-15 mmkoak,5-15 loreko matsalko lasan.Erraboila lodia du, horiska eta ezkatamamitsuz inguratua.HABITATA: zalantzarik gabe udaberrialdera pagadiakhobekien koloreztatzendituenlandarea, koloreurdin oso erakargarribatezkounak osatzerahel daiteke.BANAKETA:Europako hegomendebaldea.DESKRIBAPENA: landare erraboiladunada, ñarroa 10 etik 25cm.rako goierarekin, hosto berdelerro-formakoekin eta kolore urdinbiziko, hodi-formako eta zintzililakoloreekin, luzetara 10 mm., aldebakarrekomatsalko lase bateanbanaturiko 5 etik 15 era loreekin;tepaloen apizea kanporantz kurbatuaagertzen da.HABITATA: gure area espeziehonen mendebaldar muga da, osolokalizatua agertzen da, karekizkoordeketan. Pirinioraino heltzen daameztegi prepirinaikoan zehar.BANAKETA: banaketa kuriosoaaurkezten du: hemen Pirinioanagertzen da banaketa eskas batez etaKroazian.LILIAZEOAK FAMILIABRIMEURA AMETHYSTINAJAZINTO BASARDUDipcadi serotinumDESKRIBAPENA: landare erraboiladuna,40 cm.koa goieran, oinaldeko 3tik 5 era hostoekin, lerro-formakoak.Lore arreak, arre-horiskak edo berdeskak,zintzilikatuak etaezkila-formakoak,alde-bakarreko matsalkobaten gainean.HABITATA: lokalaeta arraroa gureherrian, Araba etaNafarroako probintzietakomediterranearmazelako lur uherretanagertzen da.BANAKETA: jazintobastardu edo leonatua(Dipcadi serotinum)Dipcadi generoaridagokio, espezie bakar bat duelariksoilik; kurioski Europako HEan etaAfrikako I. aldean banatzen da, nonarraroa eta lokalizatua bihurtzen den.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak4849

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKMUSCARI GENEROADESKRIBAPENA:landare ñarroa da, 3tik 6 ra hostoekin,lerro-formakoak, berdeak.Loreak urdinbiziak, moreak batzutan,hortz txurri ederrekin,maisatzeanurrin atsedengarriauzten dutelarik. Loreantzuak, goikaldeankokatuak, kolore urdinargikoak dira.Nazarenoak landareoso hedatuak dira etahazkuntzetan plagabihur daiteke bere bulbiloakekoizteko ahalmenarengatik.LORALDIA: martxotik maiatzera loratzenda.LILIAZEOAK FAMILIANAZARENOAKMuscari neglectumHABITATA: landare pirofilo tipikoa, ugariaameztegin zonetan, piriniar ibarretan peitudelarik.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakMUSCARI COMOSUMMuscari generoak bi ordezkari dituEuskal Herrian.Landare erraboiladunak dira, jardinetaneta baratzetan landatzen dira; oro harkolore urdinekoak, zenbait horiak. Bimoetetako loreak dituzte: goikaldekoakbatzu, osterantzekoak baino koloreargiagoarekin eta sarritan antzuak direlarik;behekaldekoak, kolore ilunagoekinemankorrak dira.Gure lurraldeko espezieak gako honenbitartez bereiz ditzakegu: Muscarineglectum (loreak matsalko lasetan,muturreko lore antzuak luzaro pedunkulatuak)eta Muscari comosum (loreakmatsako mordotsuetan, muturreko loreakmotzi pedunkulatuak).DESKRIBAPENA: ajipuerco,erraz ezagut daitekebere loreengatik, bai eta ereerraboila arroxa bereizgarriarengatik.Landare altua,60 cm.rainoko goiera, lerroformako3 tik 6 ra loreekin.Lore antzuak, kurioski tenteak,kolore urdin edo morekoak,pedunkulu urdinmorea luze eta meheen gainean.LORALDIA: apiriletikekainera loratzen da.HABITATA: lur landuetanhazten da, ordeketan, erretenetan,kantauriar mazelanarraroa delarik.Musari neglectum.50 51

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKEstudiatzen ari garen familiatzarhonen barnean, generorik espezieetanhedatuena zalantarik gabe Allium da;tipulak, baratzuriak eta pirruak dira guretzatezagunenak diren bere ordezkariak;espezie arrunt hauetaz gainera espeziekopuru haundia dago, gure janarienzerrendan sartzen ez badira ere, gureALLIUM GENEROAAllium vineale.zelai eta pentzeak apaintzendituztenak.Kasik espezie guztiek aurkeztendute tipula usain bereizgarria,baina ez dira denak jangarriaketa gainera batzukusain txarra ere badute. Bestebatzu jardinetan lantzen dira,beren buru lehorrak neguanbarneko apaingarri gisa erabiltzendirelarik.Landare oso naharoak goieraridagokionez, iraunkorrak, erraboiladunakguztiak, usainbereiz-garriarekin. Erraboilaktunika zuntzezko edo papirokarazestaltzen dira, bakarka edomatsalkoak osatuaz, batzutanerrizoma motz batetan bildurik.Oro har hostoak lerro-formakoakedo eliptikoak eta arrarokiarrautz-formakoak; oinaldekoaknagusiki, edo zorrogileak zurtoinarenlehen herenean. Loreizar-formakoak, ziatiformeakedo ezkila-formakoak, lorezkoginbail batean. Bere tepaloak,askeak generalki, zeintzui elkartzenzaien sei lorezilak, harizpimaiz trikuspidatuen edo berdinsinpleen gainean. Estigmaosoa edo edo hiru lobulu motzekin.Fruitua hiru kuskukiko kapsula bat da,bakoitza hazi kopuru naharo batekin.Hazkuntzako espezieen artean tipuladaukagu (Allim cepa); tipuleta (Allium fistulosum);baratxuria (Allium sativum) etaporrua (Allium ampeloprasum) arruntkinaturalizatua ezponda eta hazkuntzaEUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKsoroetan.Espezie mailan bereizketakonplexua da; Allium generokoespezieak ehundaka diraEuropan. Euskal Herriangutxi gora behera 17 ren batespezie ditugu giro guztietanbanaturik: goi Pirineotik mediterranearmazelako behe luruherretaraino.Espezie bat bestetik bereiztuahal izateko gaiari buruzbibliografia espezializatuabegiratu behar dugu.Arruntenak edo bereiztenerrazenak direnen arteanhurbilketak egiten saiatukogara.Lehen gomentatu dugu berehostoak lerro-formakoak edoeliptikoak izan daitezkeela;erraz bereiz daitekeen ezaugarrihoni jaramon eginik,hosto eliptikozko espezieenartean hiru ordezkari ditugu:Allium moly: kolore hori bizikoloreduna, ginbail ez mordotubatetan; harkaitzeta eguzkitsuetankotipikoa.Hartz-baratxuria (Allium ursinum)basoetan agertzen denordezkari bakarra da, bihosto eliptiko zabalak ditu,oinaldekoak, lore izar-formakotxuriak ginbail lase batean, 25 bainolore gutxigorekin; maiatzetik ekaineraloratzen da; hosto eliptikoak oso arraroasoilik aipatua Gipuzkoan eta Bizkaian;lore txuri ugariak ditu ginbail esferikoALLIUM GENEROAAllium acutifolium.batean, diametroz 4 cm.taraino.Beste 14 espezieak, konplexuakbereizketan, Euskal Herri guztianbanatzen dira maiztasun haundiagozala gutxiagoz.Euskal Herriko landare monokotiledoneak5253

LILIAZEOAK FAMILIAHARATZ BARATXURIAAllim ursinumLILIAZEOAK FAMILIABARATXURI ARROXAAllium roseumDESKRIBAPENA: baratxurriarroxa erraz bereiz daiteke berekolore arroxazko loreengatik, apiriletikekainera gure errepideetakoarekak edertzen dituelarik.LORALDIA: maiatzetik ekaineraHABITATA: larreak eta lekuharritsuak.OHARRAK: baratzuriek eta tipulekezaguterazi dute medizinaherrikoia, gauregun ikerketenbidez baieztuak izan diren bertutekontaezinekin. Baratzuria epidemienkontra errekomendatua izanda bere ondorio bakterizidarengatik;giza insektizida bezala bereerabilera ezaguna da ere; nikotinaintoksikazioen kontrako ekintza, bere fakultatehipotentsoreak eta azkenik gabekopropietateek izan horren merezigarri bihurtudute. Baratzuriak bertuteak baldin baditu,bere ahaidekoa ez da gutxigotako,zeinak lehendabizikoaren antzera,digestioa eta diuresia ematen dituztenpropietateak dituen.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: zurtoinak 10-50cm-ko garaiera.Erraboila biluzia, oinaldean zuntz paralelobakan batzu besterik gabea.Hostoak oinaldekoak, arrautza-fomakoak.Loreak ginbail lasan elkartuak, 6-20lore zuri, kandu alderatuak.LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzenda.HABITATA: baso hezeak.ALLIUM ERICETORUMDESKRIBAPENA: zurtoinak 10-40 cm-kogaraiera.Erraboila 1,5 cm-ko diametrokoa.Kanpo-bildukina zuntz paraleloetanpuskatzen da.Loreak 1-2,5 cm-koa diametroa duten ginbailesferaerdikoak, lore-atalak zuriak, batzutantonu arrosakoak, antera arreak.LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzen da.HABITATA: txilardiak eta harkaitzak.5455

LILIAZEOAK FAMILIACONVALLARIAGENEROABere generoko espezie bakarra denlandarea da Convallaria majalis ibarretakolirioa edo "muguete" deitua.Convallaria majalis.IBARRETAKO LIRIOAConvallaria majalisDESKRIBAPENA: landare iraunkorra da,errizomakin, herrestaria, goieran 40 cm.har ditzakeelarik. Bere hosto zabalki eliptikobirengatik bereiztua, laurekin agerdaitekeelarik, oinaldean zorroraturik,kolore berde izarniatsubizia dute. Lore txuri zintzilikariak,oso usaintsuak, ezkilaformakoakluzetara cm. batekoak,aldebakarreko matsalkoluze batzutan kokaturik.Fruitua garau deigarri bat da.Landare toxikoa, printzipioaktibo kardiotonikoa duelarik.Lehen Gerrate Mundialeanerabilia izan zen gasez kutxaturikosoldaduak erreanimatzeko.LORALDIA: apiriletik ekaineraloratzen da, 500 etik 1.800m.en arteko goieran.HABITATA: landare oso arraroaEuskal Herri guztian,Araban, Gipuzkoan etaNafarroan agertzen da, pagadietakoelutsetako errekastoenalboetan, nagusiki karekizkolurraren gainean.LILIAZEOAK FAMILIAPOLYGONAYGONATUMGENEROAAntzeko landare talde bat Polygonatumgeneroari dagokiona da, 6 espezieekin,zeinetarik hiru gure lurraldera heldu diren.Landare iraunkorrak dira, errizomakin, lurrarenarabera talde haundiak osatzera hel daitezkeelarik.Hostoak txandaka edo bertizilotan,motzki txortendunak edo eseriak. Lore berdeskakedo txuriskak, luzeak, zintzilik, bakarka edotaldeka. Fruitua baia biribildu beltzurdinska edomorea da.Gure espezieak honela bereiz ditzakegu:Polygonatum verticillatum (hosto bertizilatuekin,lerro-formakoak) , Polygonatum odoratum(zurtoin angelutsuak, loreak bakarka ala binaka,usaintsuak) eta Polygonatum multiflorumPolygonatum multiflorum.(zurtoin biribilak, loreak 2tik 6rako taldeetan, ez usaintsuak).Zalantzarik gabe, kotiledoibakarrekoen artean, landare ederrenak dira, jardinetan hazkuntzaraemanak.DESKRIBAPENA: poligonatobertizilatuaerraz bereiz daitekebertizilotan kokaturikobere hostoengatik, loretxuri-berdeskak ditu,taldeka edo banaka,kolore more gorriskakofruituak ematen dituztenak.Oso arraroa EuskalHerri guztian, karekizkomendizerratan agertzenda, poblazio osolokalizatuekin.HABITATA: maiatzetikekainera loratzen da.BANAKETA: berebanaketak Himalayaere hartzen du.POLIGONATO BERTIZILATUAPolygontum verticiliatumEuskal Herriko landare monokotiledoneoak5657

LILIAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: Daviden malkoakda espezierik zabalduenetariko etahazkuntzan erabilienetarikoa; usainoneko lorea duen bakarra da.Zurtoin angulutsuak ditu nondik haztenDAVIDEN MALKOAKPolygonatum odoratumdiren txandakako hostoak, eliptikoak.Lore txuriak apize berdeskekin, osousaintsuak, luzetara 12 tik 27 ramm.rekin, bakarka edo binaka. Baiabeltz urdinska bat ematen du.Bere errizoma sendakuntza herrikoieanerabilia berazkoa eta hesteminak,erreuma, gotari aurre egiteko eta diuretikobezala. Pizma eran azalari atxekirikberonen akatsak kentzen laguntzendu.HABITATA: oso arraroa ere, EuskalHerrian, Araban, Nafarroan etaBizkaian sakabanaturik bizi da, karekizkoharkaitzetatako arrakalak beteaz.LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzenda 2.200 m.tako goierara hel daitekeelarik.LILIAZEOAK FAMILIASALOMONEN ZIGILUAPolygonatum multiflorumDESKRIBAPENA: salomonen zigiluaarestiko espeziearen antz handikoa da,hura baino altuxegoa delarik; zurtoin biribilduakditu, ilegabeak; loreak luzetara 9 tik20 ra mm.koak, ez usaintsuak, 2 tik 6 rakotaldeetan.Landare eskasa eta arraroa gure lurraldean,bere ahaidekoen gisako propietatemedizinalak ditu.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA: giro itzaltsuetako lur freskoengainean hazten da, oso har baso hostogalkorretan;itsasoko mailatik 1.400 m.takogoieraraino.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak5859

LILIAZEOAK FAMILIAPARISGENEROAParisen mahatsa, Paris generoaridagokio, espezie bakarrahartzen duena.Paris quadrifolia. Fruitua.LILIAZEOAK FAMILIAASPARAGUS ARAGUS GENEROALandare bizikor erriozomadunak dura etadauzkate normalean tuberkulu fusiformeaketa urtebete baino gehiago irauten duten zurtionak.Kladodioak faszikulatuak edo bakartiak,hostoen galtzarbean kokatuak; hostoak ezkatatxiki bihurtuak eta sarritan oin-ezproi arantzakarazhornituak. Lore-pedizeloak artikulatuaketa jeneralean oinean brakteolatuak. Periantoakanpanulatu eta errotatu bitartekoa, eta beraren6 segmentuak oinean pitin bat soldatuak; 6estanbre, periantoko segmentuen oinean jaioak,eta anteren luzera jeneralean harizpienaadinakoa. Fruitua baia biribildua, 1-6 hazikoa.Aspargus acutifolius.BASA ZAINZURIAAspargus acutifoliusEuskal Herriko landare monokotiledoneoak60DESKRIBAPENA: espezie iraunkorra,ilegabea, errizomarekin eta 40cm.tarainoko goierakoa. Hosto berdeak,4 hostozko eta gutxitan 8 ko bertizilobakar batean kokaturik, zurtoinarengoikaldean lekutua, motzki peziolatuak,AZERI MAHATSAParis quadrifoliaobobatuak. Lore berde edo horiak,bakarka eta izar-formakoak, 40 tik 60ra mm., 4 tik 6 ra sepalo eta petaloekin.Sepaloak lantza-formakoak eta petalomelarrak eta filiformeak. 8 lorezil nabariekin.Fruitu globularra beltza.Azeri mahatsa aintzinean herboristerirakoerabilia izan zen, oso toxikotzatkontsideratua dago.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzendaHABITATA: arraroa Eusikal Herri guztian,pagadiaren zonan agertzen da,poblazio oso lokalizatuetan.BANAKETA: Himalaya, Japonia etaIparramerika bezalako leku urrunetakobeste batzurekin ahaidekotuta dago.DESKRIBAPENA: mulua da eta dauzkazurezko zurtoinak, meheak eta flexuosoak,sarritan igokariak eta kolore zuri-griseskakoak,luzeran 2 m artekoak; adarrakbezalaxe, luzetaraka ildaskatutadaude, eta papiladunak edo ia-leunakdira. Kladodioak 4-9 x 0,3-0,6mm, zurrunak eta ziztakorrak, 5-30eko faszikuluetan elkartuak.Loreak 2-4, kladodioekin nahasitan,edukiz 3-8 mm-ko pedizeloak,oinean brakteaz inguratuak.Periantoa berde-horiska, etaharen segmentuak 3-4 mm-koak.Baiak 4,5-7,5 mm, beltzak eta 1-2hazikoak.LORALDIA: uztailetik iraileraloratzen da.HABITATA: Nafarroako etaArabako mediterranear mazeletakoaizateaz; ameztegietan etaeguzkiak berotutako karekizkoamilbazterren eta ebaturen oinetanbizi dena. Euskal Herrianerdiz hegoaldetik azaltzen da hanhemenka.BANAKETA: eskualde mediterraneokoalde gehienetan banatua, abariztietan etakarraskalen giroko heskari eta sastrakadietanbizi ohi da.61

LILIAZEOAK FAMILIAFRANTSESPORRUAAspargus officinalisIDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: geofito errzomaduna, zurtointentean edo dekunbenteak, 2 m artekoak,leunak, ilegabeak eta oso adarkatuakdituena. Kladodioak 10-20 x 0,2 mm,linearrak, 4-20 aleko faszikuluetan.Loreak 1-2 naka, pedizelo inkurbatuetan;periantoa zuriska da eta dauzka 4-7 segmentu,puntan hortz subpatenteak dituztenak.Baia biribilduak, 6-10 mm,gorri.eskarlatak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA ETA HEDAPENA:Mediterraneoa inguratzen duten herrialdeetandago banatuta eta kostaldekolabarretan eta kostalde nahiz barnealdekohareatzetan bizi ohi da. Aspalditik izanda kultibatua eta basati bihurtuta aurkitzenda zenbait leku hezetan.Euskal Herrian kostaldeko zirrindan azaltzenda, partez behintzat berekasakoaitxura denez, eta erdiz hegoaldean basatitzenda.LILIAZEOAK FAMILIARUSCUS GENEROABelarki bizikorrak edo zuhaiskakizaten dira, betiberdeak, etadauzkate haziera mugatuko zurtionak,bakunak edo adartsuak, errizomabaten ezkaten galtzarbean jaioak.Hosto kaulinar txikiak, eskariosoak,eta haien galtzarbetik jaiota hostoitxurakoadar edo kladodioak.Inflorsezentziak luku trinkoetan, kladodioarenerdiko braktea baten galtzarbeanjaioak; loreak sexubakarrak,Ruscus acuelata.bakoitza bere pedizeloarekin; periantoko segmentuak askeak, berdeskak edozuriskak; estanbrean harizpietatik zutabe eran soldatuak, bioleta ilunak; obulutegiaunilokularra, inoiz partez zatitua. Fruitua bai erakoa, 1-4 hazikoa.DESKRIBAPENA: mulua eta altueran 1m edo gehixeago hazi daiteke eta dauzkazurtoin zurrunak, berde ilunak, adartsuakgoialdean eta guztiz ilegabeak.ERRATZARuscus acuelatusKladodioak 1-4 cm, zabalki obatu etalantzeolatu bitartekoak, punta arantzakaranestutuak apizean. Loreak 1-2,periantoak 4-5 segmentu, 4-5 mm-koabakoitza; arrek 3 estanbre eta emeekpistilo bakarra, biribildua edo oboidea, 1barrunbe dituena.Baiak 10-15 mm, biribilduak, kolore gorribizikoak.LORALDIA: martxotik maiatzera loratzenda eta fruituak udazkenean etaneguan heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA:Mediterraneoa inguratzen duten herrialdeetandago hedaturik eta hainbat motatakobasoetan azaltzen da, artadi,karraskal, harizti, etab.etan, eta batzuetansastrakadietan ere bai. EuskalHerrian ia alde guztietan aurkitzen da.Erratz latzak egiteko da herri-mendikun-tzanaperitibo eta diuretiko gisaerabili izan da.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak6263

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKS M I L A C E A E F A M I L I ALandare igokari kiribildunak, belarkarakedo apur bat zurezkoak,batzuetan belarki tenteak edo zuhaiskaadartsuak, errizoma lodi eta sarritantuberoso batetik jaioak. Hostoakjeneralean txandakakoak eta txortendunak,edukiz 3-7 nerbio nagusi etanerbiazio sekundarioa erretikulatuta.Loreak normalean galtzarbeko ginbailetan,erregularrak, sexubakarrakedo hermafrotitak; lore-bildukin bikoitza,edukiz bakoitzak 3 pieza, petaloideak,askeak edo ionean soldatuak;6 estanbre, askeak edo harizpietatiktepaloei soldatuak; obulutegiasuperoa, normalean trikarpelarra; 3estilo edo, batzuetan, bakarra etaestigma kapitatua edo trilobatua.Fruitua baia erakoa, 1-3 hazikoa.Bere baitan 12 bat genero eta 300espezietik gora hartzen ditu, gehienakeskualde tropikal eta subtropikaletanbanatuak eta batzuk eskualdeepeletan. Baditu zenbait espeziemedikuntzan aplikazioa dutenak.SMILACEAE FAMILIASLIMAX GENEROALandare igokariak, sarritan arantzadunaketa zurezkoak oinean.Hostoak bakunak, txandakatuak etairaunkorrak izaten dira eta txortenean2 kiribik edukitzen dituzte oinetikhurbil, hostoaren kontrako alderahazten direnak. Loreak txikiak,periantoko segmentuak askeak, zuriedo berdeskak. Baien haziak leunaketa distiratsuak.Smilax aspera.DESKRIBAPENA: aihenbelarra, luzeran15 m artekoa, lurpeko errizomaluze, adartsu eta zuriska batetik jaioa.Zurtionak flexulosoak, angelutsuak,ENDALAHARRASmilax asperaarantzagabeak edo, sarriagotan, euskarriariitsasteko balio dioten arantzagakodunez armatuak. Hostoak larrukarak,ilegabeak eta distiratsuak, 11 x10 cm aeterainokoak, formaz aldakorrak,baina sarritan oin kordatu, hastatuedo sagitatuaren gainean pixkanakaestutuak; jeneralean arantza txikiakdauzkate txortenean, ertzetan etaazpialdeko nerbio nagusietan.Loreak sexubakarrak, faszikulu edoginbail ia-eseri zintzilikarietan bilduaketa periantoko segmentuak 2-4 mmkoakaskeak; arrek estanbreak bakarriketa emeek estanbre-aztarna antzuaketa pistilo oboidea dauzkate.Baia biribilduak, gorriak edo beltzak.LORALDIA: abuztutik urrira loratzen da.HABITATA ETA BANAKETA: eskualdemediterraneoan banatutako landaretermofiloa, heskai eta basoetakomendel eta soilineetan bizi da. EuskalHerrian bereziki ugaria da kosta-zirrindan,batez ere artadiko giroan, eta isurialdemediterraneoko haran babestubatzuetan ere azaltzen da.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak64Smilax aspera. Fruituak.65

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKA M A R I L L I D A Z E O A K F A M I L I AEuropan 6 generoz dago ordezkaturiksoilik familia hau, horietanbatzu zabalki landuak beren edertasunbitxiarengatik, azpimarra daitezkenarkisoak eta txilinbelarrak.Amarillidazeoak familia tropikala dirabatez ere, jatorriz Afrikakoak etaHegoamerikakoak nagusiki, nondikbait datorren hazkuntza landare asko.Oro har landare erraboiladunak,iraunkorrak dira, eskapilo hostogabeekin.Hostoak oinaldekoak, lerro-formakoak,xingola-formakoak, haragitsuak,loretan direnean ager daitezkeenakala berdin ez. Loreak bakartiakizan daitezke edo ginbail bateanbil daitezke, zeinaren azpian lorebegiak babesten dituzten brakteapapirokara bat edo bi garatzen diren.Obulutegiaren gainetik jaiotzen dirensei tepalo dituzte, obulutegi infero batsortuaz, bere ahaidekoetatik, liliazeoak,bereizten dituen ezaugarria hau.Euskal Herrian bi genero ditugu ondoordezkatuak: Narcissus etaPancratium, tepaloek utziriko zuloarenbarruan tronpeta-formako koroabat dutelarik. Tepaloekin aurrez aurrekokaturiko 6 lorezil dituzte,Pancratium-ean koroaren ertzetiksortzen direlarik. Estigma bakartiaapize loditu edo hiru lobuluko batez.Fruitua barnean hazi mintzaireakdituen kapsula hirukusku batek osatzendu.Gure herriko bi generoak honelabereiztuko ditugu: Pancratium(Loreak koroarekin, txuriak, lorezilakkoroaren ertzera soldatuak) etaNarcissus (loreak koroarekin, horiak,krema kolorekoak edo txuriak, lorezilakkoroaren barruan).AMARILLIDAZEOAK FAMILIAPANCRATIUM GENEROADESKRIBAPENA: 60 cm.tako goierahar dezakeen landare bat da.Zabalera 5 etik 20 ra mm.ko hostoak.Lore oso usaindunak, txuriak luzetara10 etik 15 era cm.rekin; tepalo lerroformakolantza-formakoak, luzetara 20tik 35 era mm.ko koroa, ertzean hortztxikiekin.ITSAS LILIPAPancratium maritimumLORALDIA: uztailatik irailera loratzenda. Erraboil ugari du.HABITATAK: areatzak, hondartzak...BANAKETA: Pancratium generokoordezkari bakarra da Euskal Herrian;kostaldeko giroetako tipikoa, Bizkaiaeta Gipuzkoako kostaldeko hareatzetanpoblazio haundiak eraiki ditzake.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak66Narcissus pseudonarcissus.67

AMARILLIDAZEOAK FAMILIANARCISUS GENEROANarcissus generoa da again herri osoan lorazainenartean hobeen ezagutzen diren landare erraboiladunakbiltzen dituena. Hazkuntzako espezieez gain, Europaguztian 40ren bat espezie agertzen da banaturik, bainabatez ere iberiar penintsula. Zenbait piriniar eta prepiriniarzelaietan benetan alfonbra horiak osatzera hel daiteke.Klasifikapen zaileko generoa da, joan den mendean sarritanerrebisatu zena; gaur egun ere konplexua gertatzenda espezieak mugatzea. Bere hazkuntzaren erraztunaketa gizonak saiatu dituen txertakuntzek nahaspilatu egindute bere klasifikapena. Guztietarik espezie guztietanNarcissus pseudonarcissus.gutxi gora behera bat datozten ezaugarri orokor sorta batlor genezake. Landare erraboiladunak dira, iraunkorrak, taldeka edo bakarka; oinaldekohosto xingola-formakoekin, launak, akanalatuak edo biribilduak. Lore bakartiak edo aldebakarrekoinfloreszentziatan eskapo afiloekin eta lorea agertzen irekitzen den leka berdeskapapirokara batez inguraturiko lore begiekin. Sei tepalo berdinak ditu, koroa bateanbukatzen den hodi tepalinoa osatuaz oinaldean elkarturik. Hodi tepalinoaren goikaldeansoldaturiko sei lorezil, koroaren barnean sarturik. Fruitua hirukuskua da.Euskal Herrian 8 ren bat narkiso espezie agertzen dira, guztiak udaberriko lorapenezkoak.NARCISUS ASTURIENSISDESKRIBAPENA: 5-15 cm-ko landaretxiki erraboilakara, hosto estu eta luzangakdituena. Lore bakarra du, kolorezhoria, itxuira zilindrikoduna eta ahoondulatuduna. Lorea beherantz okertutaegon ohi da.HABITATA: mendiko larreak eta harkaiztietakoerlaitz belartsuak.Landare bakana denez, “EuskalAutonomi Erkidegoko FloraMehatxatuaren Katalogoan”, “InteresBerezikoa” kategorian sartuta dago.LORALDIA: otsailetik apirilera loratzenda.HABITATA: sastrakak, harkaitzak,mendialdeko larreak.BANAKETA: Iberiar Penintsula iparraldekoendemismoa.AMARILLIDAZEOAK FAMILIANARCISSUS BULBOCODIUMDESKRIBAPENA: lore bakarti, handizkoa,enbutu moduko koroa zabalekineta tepalo txikiekin, hostoak ihi-formakoak,pentzetan, harritzatan,txilardietan, lur heze eta azidoengainean (silizezkoak)toipa dezakegu.Zurtoinak: 15 cm-rainokogaraiera.Hostoak: Erraboil bakoitzak 3-4 hosto lerro-formako, zuriskaedo arre, 15-20 mm-luzekoak.Loreak: Hori zurbilak, horizontalkiegoteko joerarekin, tepaloakia lerro-formakoak etapuntazorrotzak; koroa konikoa,25 bat mm-rainokoa;lorezilak ez dira ertzetik kanporatzen.LORALDIA: otsailetik apirileraloratzen da.HABITATA: sastrakak, harkaitzak, mendialdekolarreak.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak6869

70AMARILLIDAZEOAK FAMILIAANBULU GAIZTOANarcissus pseudonarcissusDESKRIBAPENA: goieran 40 cm.akhartzen ditu, ordeka karekizkoetankolonia zabalak osatzen ditu, pagadieta haltzadien urkoko erreka ixkinetanbezala. Hosto berde urdinskak ditu edoberde grisak, zabalera 6 tik 12 ra mm.Kordotx arrea, luzetara 20 tik 60 ramm.koa. Lore bakartiak, horizontalakedo zintzilikariak, jeneralean bi koloretakoak;tepalo hori hitsak eta koroakolore biziagokoa.Loreak gehienetan bakartiak, horizontalakedo zintzilikariak, tepaloak horizurbilak, koroa hori biziagoa. Koroa 35cm-rainokoa luzean, muturra oso gutxizabaldua.HABITATA: pagadiak, urkidiak etalarre hezeak, belardiak, basoak, harkaitzak.LORALDIA: landare hau neguarenamaieran loratzen da, basoa oraindiklotan dagonean. Tapiz koloretsua sortzendu lurzoruaren gainean, sarritanargia bilatuz elurraren artean.OHARRAK: Narcissus espezie guztiakizan ziren erabiliak antzinean medizinaneta bere erraboila zeharo toxikoada.Narcissus-eko osterantzeko espezieakbereizten zailagoak dira eta honelaagertzen dira: Narcissus assoanus,hegoaldean; Narcissus triadrus,Araban, Nafarroan eta Bizkaia osolokalizatua; Narcissus minor, mediterranearmazeletan eta bertan lokalizatuagoNarcissus asturiensis.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKD I O S K O R E A Z E O A K F A M I L I ABelarki dioikoak, igokariak,hostobakun eta osokoak, lurpekoerriozoma edotuberkulu batetik jaioak.Loreak txikiak, bertizilo,galburu edo lukuaxilarretan; periantoairaunkorra eta bertan 6tepalo, berdintsuak etapetaloideak, sarritanhodi eran oinean soldatuak;6 estanbre etaobulutegi inferoa, trilokularra.Fruitua kapsulaedo baia erakoa.Bere baitan 6 generoinguru eta 600 espezietikgora dauzka,eskualde tropikal etasubtropikaletan banatuak,eta bakar batzukIpar Hemisferioko zonaepelean. Zenbait especie,Dioscorea generokoak,eskualde tropikaletankultibatzen dira,beren tuberkulu jangarriengatik.Familia haundi bat dahau, Euskal Herrian urrierrepresentatuta dagoena,espezie bakar batsoilik; espezie gehienaktropikoetan aurkitzendira, Europanbakarrik lau daudelarik.Tamus communis.71Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

DISKOREAZEOAK FAMILIATAMUS GENEROATuberkulu handiak, zilindriko-oboideak,sarritan irregularrak dituzten landareak.Hosto txandakatuko zurtoin birakariak.Loreak luku axilarretan; lore arrenperiantoa urtzeolatu-kanpanulatua,harizpietatik oinari soldatutako 6 estanbredituena; emeena, 6 segmentu txikiestuz eratua. Fruitua baia erakoa, hazibiribilduak dituena.Tamus communis.APOMAHATSATamus communisDESKRIBAPENA: aihenbelarrada eta dauzka zurtoinak luzetarakaildaskatuak, ilegabeak, noizbehinkaadarkatuak, luzeran 4 martekoak. Hostoak 8-15 x 4-11cm, zabalki obatuak eta luzekiakuminatuak, oinean kordatuak,2-10 cm-ko pezioloan; berde ilunakdistiratsuak, edukiz 3-9 nerbio,kurbatuak eta adarkatuak.Loreak 3-6 mm diametroan,berde-horiskak. Baia biribilduak,10-12 mm diametroan, gorriak,inoiz horiskak.LORALDIA: apiriletik ekaineraloratzen da.HABITATA: Mediterraneoarenarroa inguratzen duten herrialdeetandago banatua, Europakoerdialderaino iritsiz. Hainbatmotatako basoen heskai, mendeleta soiluneetan bizi ohi da, halanola, harizti, artadi, karraskal,etab.etan.BANAKETA: Euskal Herrian ialurralde guztian azaltzen da, etaurrituz doa desagertu arte hegoaldekoleku aridoenetan etamendi garaienetan.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKI R I D A Z E O A K F A M I L I AMonokotiledoneo familiatzarra,espeziegehienetan balio ornamentaladu. Mundu guztian70 ren bat generobanatzen dira, batez ereerregio tropikaletan etaepeletan. Europan hirugenero daude oso erabiliaklorazantzan eta gaineranaturalki aurkitzen direnak,eta dira: Iris,Gladiolus eta Crocus;Euskal Herrian agertzendiren beste genero batzudira: Sisyrinchium,Romuela eta Tritonia.Landare iraunkorrak dira,errizoma, erraboila etatuberobulboekin. Hostoaktxandaka edo oinaldeanabanikoz; ez orri ez peziolobereizturik eta arrunktilerro-formakoak. Zurtoinloremaileak ongi garatuaketa adarkatuak zenbaitlorerekin, edo oso murriztuak,lore bat edo birekinbakarrik. Begiak kordotxadeituriko braktea bateansartzen dira.Iris pseudacorus.ko kapsula bat da.Lore erregularrak edo irregularrak seitepalo askeekin edo soldatuekin hodiaeratuaz, berdinak, ezberdinak edo barnekohiru berdinekin, neurriz ezberdinakkanpoko hirurekin; hiru lorezil;behekaldeko obulutegia eta estiloazatiturik hiru adar harikara edo zabaleta launekin petaloak irudikatuaz.Fruitua hazi ugari duten hiru kuskueki-Generoa iritxi ahal izateko datorrengakoa jarrai genezake: Gladiolus (loreaksimetria planu bakarrarekin, irregularrak,arroxak); Crocus (Loreak zuzeneantuberobulbotik jaiotzen direnak),Romulea (zurtoinak sekzio biribildukoak),Iris (hosto lerro-formakoak, akanalatuak,obulutegi trilokularra) etaSisyrinchium (Zurtoin hegalezkoak).Euskal Herriko landare monokotiledoneoak72 73

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKCROCUS GENEROAIRIDAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakCrocus generoak 100 en bat espezieditu, 40 inguru Europan eta bibakarrik Euskal Herrian. Lore talde osoezaguna da lorezainen artean berelore ikusgarriengatik, nola udazkeneanhala udaberrian agertzen direnak.Kopuru haunditan agertzen dira basaegoeran, udaberrian elurra urtzendenean agertzen diren loreetan lehenatarikoadelarik.Azafraia (Crocus sativus), azafraiaazafraiaren iturria izateagatik antzinatikzaintzen diren krokoetako bat da.Lorexakia, kolore eskarlatazkoa, landarearenzati aprobetxagarria da; ateratzenda eta lehortzen jartzen da.Kolorantea, kolore hori bizikoa, uretangauzatzen da eta lortzen den soluzioajanei zaporea ematearren edo jantziaktindatzeko erabiltzen da. Landuagoaaintzinatean, gauregun erregio batzu-Crocus carpetanus.tara murrizturik dago.Landare oso ñarroak dira, iraunkorrak,lurrazpiko tuberobulboekin, bakartiak,oinaldeko hosto akanalatuekin, balarenerdian lerro txuri batez. Lore oro harbakartiak, pedizelo oso motzarekinfruktifikazioaren garaian luzatzen denakapsula kanporantz bultzatuaz. Seitepalo ditu, arrautz-formakoak, denakantzekoak;: barneko hirurak kanpokoakbaino zerbait txikiagoak, guztiakelkartuak hodi tepalino luze bat osatuaz;hiru lorezil soldatu tepaloen oinaldean.Estiloa hiru adar edo gehiagorekin.Fruitu hirukuskua hazi ugarirekin.Genero hau konplikatua da berebereizketarako, horretarako tuberobulboarenkanpoko ezaugarriak erabiltzendirelarik. Gure herrian bi espezieakhonela bereizten dira:Crocus nudifolius eta crocus versicolor.AZAFARI ZANGARRACroccus nudiflorusDESKRIBAPENA: azafrai zangarratuberobulbokiko landarea da, herrestadarrakemititzen ditu bejetazio narrioakegitera iritxiaz. 3 tik 4 ra hosto daramatza,lorapenean peituan, udaberrianagertzen direnak, zabalera 2 tik 4 ramm.koa lerro txuri fin batekin. Loreakkolore more purpurazkoa, zainekin alagabe; lore hodia oso garatua 20 cm.tarahel daitekeelarik. Lorezilak antera horirekineta harizpi txurirekin. Lorexakizatitua adar ugariretan, motzak eta anaranjatuak.LORALDIA: irailetik azarora loratzenda. Udazkenean loratzen diren landarenarteko lore ikusgarrienetakoa du.HABITATA: lurralde osoan herriarenalderdi meridionaletan ezik, zelaietan,txilardietan, animalien bazka eta pasukozonetan; adeibera sustratuarekiko. 0tik 1.600 m.tarako goiera.BANAKETA: Europako hegomendebaldea.7475

IRIDAZEOAK FAMILIAIRIDAZEOAK FAMILIAROMULEA GENEROARomulea generoa, aurrekoaren antzekoa Europan, Ipar Afrikan eta AsiaMendebaldarrean agertzen da 20 ren bat espezieekin. Afrika tropikalean gutxibatzu agertzen dira, kontinente honen hegoaldean 70 espezie inguru, lore handi etakolore ederrekoekin, hazten diren artean. Europear espezieak lur ñarroetara loturikdaude itsasotik hurbil.Landare txikiak dira, tuberobulboarekin eta gutxi gora behera biribilak diren oinaldekobi hostoekin, lau ildo longitudinalekin; oinaldeko hostoez gain beste zurtoinekobatzu dituzte, ale oso ñarroetan oinaldekoekin nahas daitezkeelarik. loreak krokoenenantzekoak dira, baina txikiagoak dira, lore hodi motzago batekin eta zurtoinberde oso motx batekin. Romulea-ren loreak bakakna sortzen dira braktea batetiketa brakteola batetik, berdeak edo papirokarak izan daitezke. Hiru lorezil dituzte etaestiloa sei adarretan zatiturik. Lore zurtoinak, haziak helduak direnean, kurbatu egitendira bitxiro, kapsula lurra ukitzera ailegatzen delarik.Landare arraroa dira lurralde osoan; soilik bi espezie agertzen dira Euskal Herrian:Romulea bulbocodium eta R.omulea columnae..ROMULEA BULBOCODIUMEuskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: 10-18 cm-ko landareerraboilakarra. Bere hostoak, luzeeta estuak, loraldiaren ostean agertzenCROCUS VERSICOLORdira, neguaren amaieran. Lore handibakartia du, hodi itxurakoa behekoaldean. Lore txuriskak ditu. Koloremorezko zerrendaketa leun batez.kolore krema zerrenda brioletekinkanpokaldean. Beste krokoa,Nafarroako ekialdean ageri denasoilik, Crocus versicolor subsp.marcetti da. Zalantzarik gabe familiahonetan lehendabizi loratzenden landarea da, urtarrilan aurkidaitekeelarik loreak igortzen.LORALDIA: irailetik urrira loratzenda.HABITATA: tipikoa zelaietako eguterataneta ameztegietatik datoztensoro harriatsuetan. Ez da osonaharoa.DESKRIBAPENA: luzetara2 tik 3,5 era cm.ko loreakditu, tepaloi zorrotz, txuriedo lilekin, eztarri horia etaberdeskak kanpokaldetikedo morez zerrendatuak.Lore hodi txikia, luzetara 1etik 2 ra cm.ko braktea,berdea, ertz papirokara etaarrea, brakteola papirokara,arreska edo gorriska.LORALDIA: otsailetik apirileraHABITATA: Euskal Herrikomendebaldera murriztua;gailurrewtan soro haizeatuetaneta karekizko edosilizezko lur harritsuetanhazten da. Ez du goieran1.000 m.tik gora hartzen.7677

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKFamiliari izena ematen dioen generoaoso hedatua dago eta espeziekopuru haundiena erakusten du. Irisgeneroa hain zuzen ere, ongi ezagunaeta oso hedatu hazkuntza ornamentalaridagokionez.Lore konplikatuzko landareak dira,oinaldeko hodi bati soldaturiko seitepaloz osaturik. Barnekaldeko hirutepaloak tenteak dira eta kanpokaldekoaklinbo deflexoarekin horizontalkikokatzen dira. 6 tepalo koloreztatuezgain, estiloaren hiru adarkadurak agertzendira, zabalak eta koloreztatuak,tepaloen antzarekin. Kanpokalderakurbatzen dira kanpoko tepalo bakoitzarengainetik eta adar estilareoakdeitzen zaie. Adar estilar bakoitzak apizeazatiturik du bi lobulotan eta estigmagorderik lorezilaren ondoko puntubatean. Hiru lorezil ditu, bakoitza adarestilar bat eta kanpokaldeko tepalobaten artean. Disposaketa honek polinizaketarilaguntzen dio, batez ereerleena, nektarraz erakarririk estiloaketa kanpoko tepaloak osatzen dutentunelean sartu behar dutelarik, polenabere bizkarrean pilatzen delarik; besteIris bat bisitatzean polen puska batlorearen estigman uzten dute.Lore begiak bi brakteatan zatitzen denkordotx berde, txuri edo papirokarabatez estalirik daude.Ipar Hemisferioak 250 ren bat espeziedu, hogeitamar agertzen dira Europaneta hauetarik soilik sei aurkitzen dituguEuskal Herrian giro ezberdinetanbanaturik.6 espezie hauen bereizketa, nahiz ezIRIS GENEROAIris lutescens.den oso konplexua, gerta daiteke konprometituabesteren batekin. Gakohonekin zailtasunak ekiditen ahalegindukogara:Iris germanica (loreak kanpokaldekotepalobakoitzaren erdian bizarrarekin)Iris latifolia (erraboilarekin. Lore urdinskak,erdialdean horiz zilinduak, lorehandiak luzetara 5 mm.takoak).Iris graminea (Lore hodia luzetara 2-5mm.takoa,frutaren usaina, lorea gainditzenduten hostoak).Iris spuria (Lore hodia 7-15 mm.takoa,hosto motzagoak).Iris pseudacorus(lore hori biziak, zonalokaztuetan).Iris foetidisima. (Lore horiskak etamore zikinak; usain txarra).Sei espezie hauek lasaiki zabaldurikdaude lurralde guztian, gehientxuenakeskasak eta arraroak direlarik.IRIDAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: putzu, errekasto,ubide eta oro har lur oso hezeetako tipikoada ostargi belar horia (Iris pseudacorus),bere banaketak Asia hartzen du.Bere tamainuarengatik nahastezina, 2m.tako goierara heltzen delarik. 5-10lore hori bizi ditu kanpokaldeko tepaloenerdialdean marka arreekin.Zurtoinak 60-120 cm-ko garaiera, pitinbat zapalduak.Hostoak oinaldekoak, 90 cm-rainokoak,pitin bat berde-urdinskak, erdiko nerbionabaria.Loreak 4-12 lore hori, kanpoko lakainak5-7 cm-koak, bnarneko lakainak 2-3cm-koak.LIRIO HORIAIris pseudacorusLORALDIA: ekainetik uztailera loratzenda.HABITATA: leku hezeak.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak7879

IRIDAZEOAK FAMILIAIRIDAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakMELIRAIris foetisima80DESKRIBAPENA: 30-80 cm-ko landa-re erraboilakara, kiratsa botatzenduena igurzterakoan. Hosto iraunkorrakditu oinaldean, luzeak etadistiratsuak. Zurtoinetik 1-5 lorehandi ateratzen dira, kolorez boiletaketa tonu horiskadunak. Haziakkolorez gorri-laranja biziak dira.Loreak 1-5 lore, bioleta zikinduak,horiztatuak.Landare toxikoa da eta bere izenzientifikoa (foetidissima) igurzterakoanbotatzen duen kiratsetik datorkio.LORALDIA: maiatzetik uztailera.HABITATA: hariztiak, baso mistoak,hesi biziak eta erreka bazterrak.BANAKETA. Europako hegoaldeaeta mendebaldea.DESKRIBAPENA: zurtionak 50-70 cmkogaraiera; pitin bat zapalduak.Hostoakoinaldekoak, 60 cm-rainokoak, pitinberde-urdinskak, ediko nerbionabaria.Loreak 2-3 lore urdin, kanpokolakainak 5-7 cm-koak, barneko lakainak2-3 cm-koak. -LORALDIA: ekaina eta uztaila arteanloratzen da.ILI URDINA LATIFOLIAIris latifoliaHABITATA: leku hezeak. Soroak, bideak,belardiak.BANAKETA: arraroagoa da lili urdina(Iris latifolia), gure lurraldean erraboiladunbakarra, Nafar Pirinioko mendi gorenetanbezala agertzen da kostaldeko giroetanitsasora begira, erdialdeko mendi haundietatikpasatuaz, goieraz 1.300 m.tatikgora.81

IRIDAZEOAK FAMILIAGLADIOLUS GENEROALandare ornamental moduan lilia garrantzizkoabaldin bazen, orain dagokigun generoa,Gladiolus, loradendetan ez da gutxigotako.Jardinetan oso zaindua, hegoafrikar espezieetatikdatozte, behar bezala hibridaturik haiek.Gauregun lortu den kolore naharotasuna ez duerakusten basa espezie bakar batek ere.Afrika meridionalak eta tropikalak 100 en batespezie du; Europan eta mendebaldar Asian ereagertzen dira ordezkariak, afrikarrak baino txikiagoakdira eta ez hain ikusgarriak, jardinetangutxiago zaintzen direlarik. Europak zazpi espeziebaditu, horietarik bi agertzen dira EuskalHerrian.Gure ezpatalore espezie bi: Gladiolus illyricuseta Gladiolus italicus, zailak dira bereizten.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKJ U N K A Z E O A K F A M I L I AEuskal Herriko landare monokotiledoneoakGLADIOLUS ITALICUSDESKRIBAPENA: ezpataloreakzuntzezko geruzez estaliriko tuberobulboadu; 3 tik 5 era hostoekin,lorera hurbiltzen garen heineanhestuagoak. Lore galburuak lasaikiedo dentsoki kokaturiko 1 etik 20 ralore ditu. Lore irregularrak, horizontalkikokatuak, hodi oker bat emanazoinaldean soldaturiko sei tepaloekin;gorantz kurbaturiko lorezilaketa goikaldeko tepaloaz azpitikkokaturik; estigma apize hirukuskuarekin.LORALDIA: martxotik ekaineraloratzen da.HABITATA: ameztegien zuriguneetanhazten dira eta hazkuntza soroenbazterretan.BANAKETA: arraroak dira lurraldeosoan, mediterranear mazelannaharoagoa delarik.Familia honek lurralde guztianbanatzen den espezie sorta bataurkezten du, gutxi gora beheranaharoak, lokalak edo arraroak.Giro hezeetako tipikoak, padura lurgazietan, iturri bazterretan, errekastoetan,ubideetan, ameztedietan, etaabar... Tuparrizko lurretan bezalahareatsuetan edo silizezkoetan.pie de fotoFamilia bi generotan zatituta agertzenda; biek dituzte ordezkariak EuskalHerrian, honela bereiz genitzake:Juncus (hosto ilegabeak, lodiak biribilduakedo akanalatuak; fruitua haziugariekin) eta luzula (hosto ilaundunak,launak eta graminoideak; fruituakhiru hazirekin soilik).Soropil landare belarkarak dira batezere, hosto mehe biribilduekin, akanalatuekinedo launekin, graminoideak,zurtoina oinaldean zorroratzen dutenak.Lore berdeska edo arreak dituzte,ugariak, loreburu mordotsuetanedo matsalko adarkatuetan.Periantoak 6 antzeko pieza ditu sarritanordelkarak, 6 lorezilekin.Obulutegia lokulu bat edo hirurekin;estiloa bakarka egon daiteke edogabe, estigmak hiru, lumakarak.Fruitua kapsulan, periantoaz inguraturikikusten delarik.8283

JUNKAZEOAK FAMILIAJUNCUS GENEROAJuncus generoak 20 ordezkariinguru ditu Euskal Herrian lehenaipaturiko giroetan arruntenen arteanagertzen da Juncus inflexusEspezie arruntak ditugu ere:Juncus articulatus, Juncus bufonius.Ez naharoenen artean, baizik etapoblazio oso lokalizatuetan agertzendira osterantzeko espezieak,beren arrarotasunarengatik nabarmentzendirelarik: Juncus tenageia,Juncus capitatus.Juncus spp.JUNCUS INFLEXUSDESKRIBAPENA: landare iraunkorra,soropiletakoa oso, metrokogoierara hel daitekeena, zurtoinberde-urdinska, hostogabe, gogorkiildaskatuekin, alboko infloreszentziaarrez, apize zorrotzarennahiko azpitik jaiotzen dena.Infloreszentzia adar ezberdinaskoz osaturik dago, goranzkoak,luzetara 5 cm.tarainokoak; tepaloakluzetara 2,5 etik 4 ra mm.koak,lantza-formakoak. Hostorik gabe,zurtoin beltzaren oinaldeko lekakpurpurak; zurtoinak 12 tik 18 rasaiets nabari, sendoak, gogorrak,zabalera mm. 1 ekoak.Periantoaren neurriko fruitua;iluna, gaztaino izarniatsua, muturfin batean hestuturik.LORALDIA: ekainetik abuzturaloratzen da.HABITATA: leku oso hezeak.JUNKAZEOAK FAMILIALUZULA GENEROAEuropan 25 espezie ingurudira. Guztietan seiren batdaude gure herrian.Oro har, Luzula generoa basohostozabaletan bizi da nagusiki,hezeetan. Naharoagoamazela septentrionaletan,hezeagoetan.Beren arrarotasunarengatikgarrantzizko beste espeziebatzu dira: Luzula nutans,Luzula multiflora..Luzula campestris.MENDIKO LUZULALuzula campestrisDESKRIBAPENA:itxura soropilduzkoa,graminoidea, iraunkorra,arestikoarengandikbere hosto laun edoakanalatuengatikbereizten da, ile txuriskaluzeekin. Loreakmatsalko adarkatu mordotsuetanagertzendira; tepalo orbelkarak,koloreztatuak; sei lorezil.Fruitua kapsula unilokularrean,apendizezhornituriko hiru hazirekin.HABITATA: mendikoluzula Euskal Herrianoso arrunta da. pagadietan,zurigune belartsuetanhazten da.LORALDIA: apiriletikekainera loratzen da.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak8485

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKG R A M I N E O A K F A M I L I ABelarkiak, gehienetan bizikorrak, edo,aldizka, zurezkoak eta arboreszenteak.Hostoak distikoak edo, nekez, espiraleanantolatuak, izanik hauen osagaiakzorro ireki bat (nekez itxia), orri bat, jeneraleanluzatua eta estua, nerbiazio paralelokoa,oinean 2 aurikula marjinal sarritaneduki ohi dituena, eta ligula mintzairebat garatua, zorroaren eta orriaren lotunean.Loreak indibidualki txikiak eta ikusgaitzak,hermafroditak edo sexubakarrak,espikulatan bilduak (batzuetan batbakarrik) eta hauek, beren aldetik, panikulanedo, aldizka, galburu edo lukuetanelkartuak; espikula bakoitzak, oro har,eduki ohi ditu bi braktea txiki suboposatuoinean (glumak) eta lore bat edo bi,ardatz (errakila) sarritan sigisagatuarenalde banatan; lore bakoitzak funtseaneduki ohi ditu 2 ezkata suboposatu (lemaeta palea 9, 3 estanbre eta pistilo bat,obulutegi supero unilokularrean soldatutako2 karpelo-orriz eratua eta 2-3 estigmatanamaitua. Fruitua lehorra, indehiszentea,kariopsia deitua, normalean lemaeta palea iraunkorrek estuki bildua.Bere baitan 500 bat genero eta 8.000espezie inguru dauzka, banaketuaz kosmopolitak.Haietako asko oinarrizkoakdira giza elikaduran (zerealak, azukrekanabera),beste batzuk animalienean(larreetako gramineoak), beste zenbaitzukerabilera desberdinak dauzkate, adibidez,banbu kanaberak; guzti horregatik,berau litzateke gizadiarentzat landare-familiagarrantzitsuena.Gramineen garrantzia biosferan osohaundia da. Horiek erabakitzen dutesabana, estepa eta zelaietako paisaia.Animali talde haundien eboluzioa, nolazaldiena, ezin izango litzateke imajinatuhoriek gabe. Gizonarentzat, laboreenhazkuntza, kontserbatua izateko gai denelikaduraren produkzio arrazionala erabakitzean,goi kultura urbanoen garapenabideratu zuen orain dela 7.000 tik9.000 ren batetara urte, nola KontinenteZaharrean hala Berrian. Beren basaantepasatuen aurrean, hazkuntzazkolaboreak aleen kopuru haundiagoagatik,neurri haundiagoagatik eta bilketaerraztasunarengatik (zatidura gutxigo)bereizten dira.Hazkuntzazko laboreen jatorriaezberdina da; honela Asian etamediterraneoan garia, garagarra,zekalea eta oloa sortu ziren. Gariinportanteena hexaploidea da(Triticum aestivum) zabalki landua.Gariaren eta garagarrarenhazkuntza Oriente hurbilean hasizen g. h. baino lehenagoko bederatzigarrenmilenioan; Erteuropanere landu ziren gari karraoia (T.monococcum), galbera, gariPoa annua.arrunta eta garagarra Goi Paleolitikotikaurrera. Zekalea eta oloa beranduagohasi ziren landuak izaten, borontzeareneta burdinaren aroetan; haserabatean belar txarrak baino ez zirenlabore soroetan.Asiako hegomendebaldean sortu zenarroza (Oryza sativa) basa estirpe batetikeratorria; herri tropikal eta subtropikaletanlabore preziatuena da, milaka urtedaniklandua eta gaur mundu guztian hedatua.Asia ekialdeko erregio uherretan, Indian,Afrikan sortu ziren artatxikia (Panicummiliaceum), artaxehea (Setaria italica),basartoa (Sorghum bicolor), udarakolaboreak kontsideratuak.Mexikon eta Ertamerikan sortu zen artoa(Zea mays) gaur galdurik diren basa formetatikabiaturik eta Tripsacum generokogramineo espontaneoen hibridazioenbitartez. G.h . baino seigarren milenioalehenagotik lantzen da.Gramineoak landare belarkarak dira, banbuaezik, zurtoin zilindrikoz, kofadunez,hots, kofaturik eta artikulaturik, kainak deritzo.Hostoak bi iladatan kokatzen diraberorien zehar. Gramineen hostoa zurtoinabesarkatzen duen leka batez osatzenda, generalki orriaren bestekaldetik; lekarilamina luze batek jarraitzen dio eta lekareneta hosto-orriaren elkarguneko lerroanligula deritzon mintz txuria aurkitzen da.Infloreszentzia galburu edo panikula batezosaturik dago. Loreak niminoak dira, hermafroditoakbatez ere. Buruskak pedunkulatuakizan ohi dira eta kanpokaldekobraktea bi dituzte, antzuak, ezkata-formakoak,gluma deituak, loreak partzialki inguratzen.Lore bakoitza kanpo-braktea batedo lemna eta barnekaldeko beste batez,edo palea, osaturik dago; lorearen irekipenabehartzen duten bi lodikula; hiru lorezilX formaz; obulutegi superoa bi estilolumakaraz. Gramineen fruitua, kariopsisdeitua, ez da soilik obulutegitik abiatuzosatzen, baizik eta, arruntki, bere diseminazioraeta fijaziora laguntzen duten ezkatainguratzaileetatik abiaturik ere.Gramineen familia oso hedaturik dagoEuskal Herri guztian; 90 generok, espezieugarirekin bakoitza, familia honetan ugarienetarikoaegiten dute.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak86Dactylis glomerata.Cynosurus cristatus.87

GRAMINEOAK FAMILIAGRAMINEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakKANABERAArnudo donaxLEZKAPragmites australisDESKRIBAPENA: erriozoma lodi, adabegisueta oso adarkatua duten landareak;handik jaiotzen dira zurtoin edo kanaberak,altueran 6 m eta diametroan 3,5 cm artekoak,adabetarteetan hutsuak, bigarrenurtean loratzen direnak. Hostoak 60 x 6cm, berde-urdinskak, edukiz zorro bat zurtionarenparte gehiena estaltzen duena.Infloreszentzia 30-60 cm, oboidea, berdezuriskaedo biolazeoa, izanik haren osagaiakespikula ugariak, 12-18 mm luzekoak,jeneralean bakoitza 3 lorekoa; glumalantzeolatuak, luzeki akuminatuak etalemak ileluzekoak eta bifidoak, bizar laburbatean amaituak.LORATZEA: irailetik azarora loratzen da.HABITATA: leku hezeak (erreka, lats etaiturri). Hain ezaguna den kanabera da,gure zelaietan ugaria dena, gehien bat ortueta baserriren alboan dauden heskai etaerreketan. Espezie aloktona izanik ez duberteko orla naturalean inolako asoziaziorik.Baina, haltzadi, sahasti eta baso mistoarenalde hezeetan edota ibai bazterretanager daiteke.HEDAPENA: jatorriz kontinente asiarrekoada, sarritan izan da kultibatuaEuropako mendebaldean eta basati bihurtzenda ur freatikoa azaletik hurbil dagoenlekuetan. Euskal Herrian hegoaldeko ibaihandien erriberetan aurkitzen da batez ereeta kostaldeko zirrindan.OHARRAK: ortuan erabili da gehienbat; tomate, leka etabarren landareakzintzilikatzeko; ate eta hesiak egiteko;txabolen eta oilotegien teilatuak egiteko.Haize-instrumentuakegiteko eta jatekoerabili da. Dermatutis eta alergiak agertudira Kanaberekin lan egiten dutenjendean.DESKRIBAPENA: landare bizikorra daeta dauzka zurezko errizoma luzea, ezkataitxurako zorro koriazeoz estaila.Kanaberak altueran 4 m eta diametroan1,2 cm artekoak, urte berean loratzen direneak.Hostoak 50 x 5 cm artekoak, berdegriseskak,zorro luzekoak. Panikula terminala,20-40 cm, luzanga edo oboidea,zuriska edo purpura; espikulak 10-16 mm,2-10 lorekoak.Kanabera (Arnudo donax) erra genezakebere eitea dela eta. Baina azken espeziehonek loreetan ile luzeagoak ditu eta hostoennerbio nagusi eta sekundarioak ilegabeak dira. Lezkak, aldiz, kontrato ezaugarriakditu; nerbazioak ileak ditu eta loreek,ordea, ez dute ilerik. Behin bi landarehauek identifikatuta itxura oso desberdinadutela konturatuko gara.LORATZEA: abuztu-irailean loratzen da.HABITATA: leku hezeak (ur lokaztuak).Kezkak bereak asoziazio propioa garatzendu, normalean Carex espeziearekin etabeste landare belarkara batzuekin agertzenda. Haltzadi, sahasti eta baso mistoetanhazi daiteke baina beharrezkoak dituiraunkorrak diren gune istilduak.HEDAPENA: banaketaz ia kosmopolitada eta ur istilduak edo mantsotuak daudenleku guztietan bizi ohi da. Euskal herrian iaalde guztietan dago banatuta.OHARRAK: bere interes nagusia ekologiarenikuspuntutik dator; ezponda hidrikoaketa putzuz betetako inguruneen babesleada, bertan lezkari eta uroilandentzakobeharrezkkoa den habitata lortzen du.Zurtoinak paper-pasta eta txabolen teilatuakegiteko erabiliak izan dira. Landareentutore bezala eta jateko esparragoenordez ere erabili da.8889

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKA R A Z E O A K F A M I L I AArum italicum.Arazeoek familia haundi bat osatzendute, batez ere tropikoetan eta, bereitxura oso aoldakorra den arren, kordotxaeta espedizearengatik ezagutzen dira,beste familiek aurkezten ez diten ezaugarriahau.Aroen loreek maiz usain txarra dute etaeuliek polinizatzen dituzte. Kordotxakberdeskak edo kolore arrekoak dira.Espezie batzu landu egiten dira, haranola: Phylodendrom, Montsera.Beren hostaia erakargarriakbarne dekoraziorako baliagarriakbilakatzen ditu; tropikoetatikdatoz. Suge belarra (Arummaculatum) da europearren arteanezagunena.Areazeoak landare iraunkorrakdira eta ilegabeak, tuberkuloekinedo errizomekin; hosto guztiakoinaldekoak dira, lantza-formakoakedo arrautz-formakoak,hosto osoari gezi-formako itxuraematen dioten oinaldeko lobulubatzurekin. Lore oso txikiak galburulodi edo espedize batean,apize luzatuarekin apendizeaderitzona osatuaz.Espadizea sarritan apize akaputxonatubat aurkezten duen hodiformakokordotx tente batezinguraturik dago. Lore niminoakpetalorik gabe oro har eta sexubakarrekoak;lore arrak biltzendira eta lore emeen gaineankokatzen dira; maiz agertzen diraile itxurako estruktura antzubatzu. Intsektu erakarriek ileantzuen artetik sartzen dira etaezin irten izaten dute. Loreemeak irekitzen dira lehendabizi, geroarrak eta polena uzten dute intsektuengainean. Ernalkuntza burutu denean, ileantzuak lehortu egiten dira intsektuei irteerautziaz. Infruteszentzia kolore bizikobaia talde batez osaturik dago (sugejana).Europan 8 ren bat genero dago, zeinetarikEuskal Herrian bi bakarrik ditugun.Batez ere kordotxen neurriarengatikARAZEOAK FAMILIAARISARUM GENEROADragontea txikia (Arisarumvulgare) Arisarum generokoespezie bakarra da, EuskalHerrian gutxitan topatzen duguna.Giro leunetakoa da izatez.DRAGONETAArisarum vulgare.Arisarum vulgareTXIKIADESKRIBAPENA:landare ñarroa edoertaina, goiera 20 tik40 cm.tarakoa.Arrautz edo bihotzformakohostoak ditu,kolore berde hutsekoaedo narrio ilunekin.Kordotx berdeaedo arre atxokolatatua,txikia, luzetara 4tik 5 ra cm., apizeakaputxonatuarekineta motzki zorrotzarekin;espadize berdeskakordotxaren ahoagainditzen duelarikpiska bat. Fruituakbaia berdeska batzudira.Kordotxal 4tik 5 eracm. luzetara, apizeakaputxonatuaEspezie bakarra da,Euskal HerrianLORALDIA: abendutikapirilera loratzen dira. Begetaziotalde zabalak osatzera hel daiteke.HABITATA: baso hezeak, hesi biziaketa larre hezeak.OHARRAK: landare zertxobait pozoinduna.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak9091

ARAZEOAK FAMILIAARUM GENEROAArum generoa da arruntenaEuropan eta erraz ezagut daitekebere gezi-formako hostoengatiketa bere kordotx berdeskahaundirengatik, baina apize akaputxonaturikgabe edo behinikbehin ez arestiko espezieanbezain nabari.Landare iraunkorrak dira, tuberosak,oso ñarrotik ertainera, tuberkuloluzatuekin eta aldebakarrekokimuekin. Hosto gutxi gora behera gezi-formakoak, narriokin edo gabe. Kordotx berdeak,zertxobait purpura, beltz edo krema kolorekoa, arruntki fruituarekin luzatzenden zurtoin motz batekin; espadizeak lore arrak, emeak eta antzuak aldenduak ditu,apizea osatuaz luzatzen direlarik. Fruituak kolore gorrikoak dira.Euskal Herrian erraz bereizteko moduko bi espezie agertzen dira: Arum italicum etaArum maculatum.ARAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoak92SUGE BELARRAArum italicumDESKRIBAPENA: 20-60cm-ko landarea. Gezi itxuradunhosto distiratsu handiakditu, udazkenean edoneguan irteten direneakditu, udazkenean edoneguan irteten direnak.Loreek galburu luzanga bateratzen dute, papiro itxurakobraktea zuri-berdaskabatez inguratuta dagoenaeta lore bera dirudiena.Fruitu biribildu gorri eta distiratsuensorta luzea ematendu.Fruituak pozoitsuak dira eta gezurra denarren, oso zabalduta dago sugeen janariadirenaren sineskeria.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzenda eta itsasoko mailatik 1.000 m.ko goierarainobanatzen da.HABITATA: baso hezeak, hesi biziak etalarre hezeak.BANAKETA: Europako mendebaldeaeta hegoaldea.OHARRAK: fruituak pozoitsuak dira etagezurra den arren, oso zabalduta dagosugeen janaria direnaren sineskeria.DESKRIBAPENA: neurri txikiagoko landarea,udaberrian garatzen ditu bere hostoak,kolore berde izarniatsu, bizi batekoak,narrio beltz eta purpurekin. Kordotxaberde hitsa, purpura edo tonalitate purpurekin,luzetara 10 etik 25 era cm.; espadizeakordotxaren erdian, kolore purpurabizikoa eta krema kasuren batean.Fruituen galburuak luzetara 5cm. baino gutxiago ditu.Aroak baia pozoinduak ditu etabere zukua mingotsa eta narritagarriada. Aintzinatean tuberkuluaganaduaren elikadurabezala erabilia; horietatik lortzenden almidoia erropak almidonatzekoerabiltzen da.LORALDIA: martxotik maiatzeraloratzen da.AROAArum maculatumHABITATA: mendi aldeetan, batez erepagadi, hariztedi eta eskaski artadietan.500 etik 1.100 m.tako goieran agertzendira.BANAKETA: Aroa arruntena daEuropan eta herri septentrionalenak harditzake. Euskal Herrian aurrekoa bainoeskasagoa da.93

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKL E M N A Z E O A K F A M I L I ADESKRIBAPENA: ur dilistaerraz ezagut daiteke alderantzizhazten den bere sustraibakarrarengatik, jeneraleanhartzen ez baditu era luzetara15 m.tarainokoa. Hosto txikiak,arrautz-formakoak, luzetara2 tik 5 era mm.takoak.LORALDIA: apiriletik ekaineraloratzen da, lore nimino etasexubakarrekoekin.HABITATA: ur mugimenduhaundiagoa eta materia organikozkomaila txikiagoa dutengiroetan aurkitzen delarik.LEMNA GIBALemna gibaLEMNAZEOAK FAMILIAUR DILISTALemna minorEuskal Herriko landare monokotiledoneoakUretako lentejak ur bareen gainakestaltzen dituzte. Bejetatibokioso sinplifikatuak dauden landareakdira: aske loratzen diren organu foliazeobatzuz osaturik daude soilik, edourperaturik daudenak eta gemaziozmultiplikatzen direnak biziki.Elementu bakoitzaren aurreko alderdia,haundiagoa, hosto bati dagokio;atzekaldekoa ardatz kaulinar erreduzitubati, hemen bertatik sortzen dasustrai bakar bat.94LEMNAGENEROALemna generoakeuropear 4espezie ditu, zeinetarikbi bakarrikdauden gurelurraldean: Lemnagibba eta Lemnaminor.DESKRIBAPENA: Lemna gibba naharoada ur geldietan edo korronte gutxikoetan,putzu eta uharanetan esatebaterako. Udara betean agertzen dauraren maila txikiagoa deenean etamatera organikoaren konzentrazioahaundiagoa. Ez da oso naharoa.Itsasoko maila eta 600 m.ko goierakotartean agertzen da.Bi espezieek elkarrekin bizitzera heldaitezkeLORALDIA: apiriletik ekainera loratzenda, lore nimino eta sexubakarrekoekin.HABITATA: ur mugimendu haundiagoaeta materia organikozko maila txikiagoaduten giroetan aurkitzen delarik.95

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKE S P A R G A N I Z A Z E O A K F A M I L I AGiro hezeei loturiko landare familia,ur gezatan igeri egiten duten ordezkariakditu, platanaria bezalako bestebatzu erreka zidorretako bazterretantente hazten diren bitartean.Landare belarkarak dira, iraunkorrak,errizoma herrestakarirekin, zurtoin sinpleedo adarkatuekin eta hosto hestuekin,tente ala ageri, zurtoina oinaldean zorroratzendutelarik. Buru globulutsuetan biltzendiren loreekin, sexubakarrak;emeak braktea orikararen galtzarbeaneta arren azpitik, bilutsik, infloreszentziasinple ala adarkatuetan. Periantoa 3 tik 6ra lorezil edo gehiago eramaten dituzteeta emeek obulutegi eseri bat lokulubatekin. Fruitua indehiszentea da, lehorra.Europan familia honetako genero bakarraridagozkion 8 espezie bizi dira.SPARGANIUMERECTUMDESKRIBAPENA: landare sendoa,tentea, ilegabea, metroterdikogoiera har dezakeena. Hostoluzeak eta zurrunak ditu zabalera1 etik 1,5 cm.rekin, sekzio trianguluarralirioaren antzera. Lore osotxikiak sei ezkata berdeska ertzbeltzarekin eta itxura papirokararekin.Lore arrak eta emeak loreburubiribil aldenduetan, zurtoinadarkatu batean kokaturik. Fruituakirikinoaren gisako buru bat da.Basahatek preziatzen dituzte platanarialomunitateak, negurakobabesa eta janaria eskuratzen baitdie.LORALDIA: ekainetik abuzturaloratzen da.HABITATA: Platanaria beti lokazturikdauden lurretako tipikoa da,errekatxindor bazterretakoa, ubidetakoa,ur geldietakoa...; eskasakontsideratu arren, gure lurreanondo banaturik dago.EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKFamiliahonetakoespezie gehienakoso garaiak dira eta urgezatan, ez oso sakonetan,hazten dira.T I F A Z E O A K F A M I L I AEzpatabelar izenezezagutzen dira.8 espezie europearrekosatzen dutengenero bakar batduen familia txiki batda; gure lurraldean bibakarrik ezagutzendira.TYPHACEAE ANGUSTIFOLIADESKRIBAPENA: uretako landareakedozingiretakoak dira, errizomasendoekin, lerro-formako hostoak,zurtoina oinaldean zorroratzen dutenak.Lore oso ugariak, sexubakarrekoak,galburu zilindriko mordotsubaten gainean, arrak emeen gaineankokatzen direlarik. Loreak ile artikulatuzedo espatula-formako ezkatazinguraturik daude; ez duteperiantorik; arrek 2 edo 3 lorezil ditupedunkulu amankomun batean bildurik;emeek obulutegi pedunkulatuaeta estilo luze bat.HABITATA: lurraldea osoan banaturikolandareak. EskasagoaTyphaceae angustifolia, ameztegietan,errekasto bazterretan, putzutan,erreka zidorren bazterretan haztenda; lur oso hezeetan beti. Ez zaizkiogustatzen goi alderdiak, hobetobanatzen da zona epeletanEuskal Herriko landare monokotiledoneoak96 97

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKZ I P E R A Z E O A K F A M I L I AZIPERAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: metroerdiko goiera hartzen duenlandare gogorra da; ugaria datxilardi hezetan eta zingiretan.Fruituak umotzean erbiarenbuztana gogora erazten dutenkolore txuriko gangar vatusosatzen dituzte.LORALDIA: ekainetik abuzturaloratzen da.HABITATA: kainabera kotoikaraEriophorum generoaridagokio, escasa espezietaneta Euskal Herrian arraroakontsideratua.Euskal Herriko mendi septentrionaletanlokalizatendas, turbategietan eta mendiiturrietan.KAINABERA KOTOIKARAEriophorum angustifoliumEuskal Herriko landare monokotiledoneoakEriophorum angustifolium.Ziperazeek familia cosmopolita batosatzen dute, oso aberatsa espezieetaneta lur zirgiratsuetan bici ohidira. Eriophorum eta Trichoporum turbaosagarri garrantzitsuak dira.Antzinatean erabiltzen zuten “papera”familia honetako landare batetik lortzenzuten, Cyperus papyrus, Afrika tropikalean,zurtoinaren sekzio logitudinalakebakiaz, dm. Bat baino gehiagoko loditasunahar dezakeelarik, prentsatuazeta bata besteari pegatuaz.Familia honetako membruak gramineenantzeko belarrak dira baina, hauenaldean, zurtoin solidoak eta artikulatuakdituzte, triangeluarra izan ohi den sekziotransversal batekin. Lerro-formakohostoak, zurtoina zati haundi bateanzorroratzen dutelarik. Lore hermafrodiroakedo sexubakarrekoak, bakoitzabraktea orbelkara edo gluma baten galtzarbean,espikulatan taldekaturik.Espìkula bakartiak edo infloreszentziaadarkatuetan taldekatuak, edo espiriformetan, sarritan galtzarbeko brakteekin.Loreak oso txikiak dira, petalorikgabe, hiru lorezilekin edo agian bikini;obulutegia 2 edo 3 estigma lumakaradituen obulu batekin. Polinizaketa haizearenbitartez egiten da. Fruituak aletxikiak bezalakoak dira, globularrak edohiru eskin garbiekin, espezieak bereizterakoangarrantzizkoak.4.000 bat espezie inguru hazten diragiro hezeetan, nahiz eta Carex flaccabezalako vatus, hosto urdinekoa, zelailehorretan lokalizatzen diren. Europan10 en bat genero ezberdin aurkitzendira. Hauetarik 9 k dite ordezkariaEuskal Herrian, gehientsuenek especiegutxi dite narren; Carex generoak 50ren bat ditu lurralde osoan banaturik.CAREX GENEROAFamilia honetatik especie dituen generoaCarex da, klasifikapen zaileko landare taldeaeta Europan 160 ren bat especie hartzendisuena. Lore sexubakarrekoak ditu, bakoitzaribraktea orbelkara edo gluma batek eusten diolarik,galburu lodi batean bildurik. Osatzendituzten galburuetatik, goikoak arrak eta behekoakemeak dira. Enparau familiak bezala ezdite petalorik. Arrek bi edo hiru lorezil dituzte etaemeek zaku itxurako batez hestuturiko obulutegibakar bat, periginioa, moko batez erremataturikegoten delarik, nondik agertzen bait direnlorexakiak.Giro hezeetako tipikoak dira; Carex facca etaCarex. sylvatica poblazio zabalak agertzendira; edo bestela Carex davalliana, Carex acutiformisbezalako vatus oso murritzak direlakoespecie arraroen itxura dutelarik; ur gaziaren baitan bici dira beste vatus, hara nolaCarex extensa eta Carex punctata. Carex caudata oinburu belartsuetan eta amilbazterretanhazten dira mendiko giro hozpeletan. Zona honetako endemikoa da.9899

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKO R K I D A Z E O A K F A M I L I AOrkidea izenak landare exótico taldebatetan pentsatzera eramatenbagaitu ere, lore handikoak eta koloredeigarrikoak, kontutan izan behar duguEuskal Herria dela Penintsula Iberikaosoan familia honek ordezkari kopuruhandiena duen zonetako bat eta gehixegokonkretatuaz, Nafarroa da probintziarikaberatsena. Orkidea lore naharotasunhandia duen familia bati dagokio.Especie exótico horietatik hasita, deigarriakoso, niminoak baina ez horregatikkarma gutxiagoko orkideataraino, presentgure lurrean.Orkideak mundu guztian daude zabaldurik,egregio hotz polarrak kenurik,20.000 tan zifratzen den especie kopuruerraldoia hartuaz, asko tropikoetako giroheze eta epeletara murriztarik.Hiru orkidea moeta agertzen dira: vatuslurrekoak, beste vatus saprofitoak etahirugarren vatus epifitoak.Lehendabizikoek, lurrekoek, zoluakonkistatu dute eta bere bitartez lortzendute heuren elikadura; bigarrentaldekoek, lur gainean baita ere,beste izaki batzuren lagunaza behardute beren dieta osatzeko eta horregatikparasitatzen dituzte beste landarevatus. Azkenik orkidea epifitoakdauzkagu, baso tropikaleko girohezeetara errelegaturik, argira heltzekozuhaitz adar eta enborretan kokatzendirelarik, escasa zuhaitz tropicalhauen doselaren azpian; ez dituzteparasitatzen, baizik eta eustarri bezalaerabiltzen dituzte. Euskal Herrianlehendabiziko bi taldeak ditugu; logikokihirugarrena ez da agertzen.Europan 120 espezie inguru aurkitzendira. Guztiak lurraldekoak diraeta zona zingiratsuetan bici dira,zelaietan edo basoetan, lur moetaezberdinekin eta behe lurretatik guremendietako goiera gorenenetaraino.Asko Europa meridionaleko herri epelataramurrizturik daude, beste vatusIparraldean bakarrik agertzen dira,espécimen zoragarriak dituztelarik.Zuekoa” (Cypripedium calceolum)mendebaldar Europako orkidea adibideada, bere bilketa haundiegiarengatikgeroz eta eskasagoa dena, bai eta berehazkuntza lekuak hondatzen ari direlako.Europako zenbait herrik zenbait orkideaespecie babespean du.Orkideen garapena eta hazkuntzaelkarte batera ligaturik dago zenbaitonddoekin. Elkarte hau ezinbestekoa dahazien ernalkuntzarako eta landaregazteentzako.Onddoaren hifek zenbait nutriente ateratzendute lurretik eta hazten ari direnlandareen sustrae gazteei uzten dizkieberen nutriziora kontribuituz. Orkideakhazkuntza geldozko landareak dira,loratzen neurri egokiena hartzeko urtekbehar izaten dituztelarik; vatus lorapenarenondoren hiltzen dira. Fruitua hazioso txiki ugariz osatzen da, haizeaktrasportatzen dituelarik.Familia honen ezaugarri kurioso bat,present especie gehienetan, loreakesperimentatzen duen biraketa da, 180gradutan jiratuaz; hau da, goiko petaloa,arruntki ezpain batean modifikaturikdagoelarik (labelo), behekaldean kokaturikaurkitzen da.Euskal Herriko orkidea guztiak iraunkorraketa itxura erraboiladuna duten errizomaedo tuberkuloak dituzte. Hostoakespiral-forma hartzen du oinaldean pilatzendelarik, oinaldeko erroseta bat osatuaz;zurtoinean zehar kokatzen direnekoinaldekoen antzeko itxura eduki dezakete,edo eta braktea itxura eduki dezakete.Orkidea saprofitoek ez dute klorofilariketa deskonposatzen ari den materiabejetalaren gainean edo humua gaineangaratzen dira, zenbait onddoekinasoziatuaz. Loreak, oso naharoak,matsalko globulutsu batean, galburuluze batean lekutzen dira edo berdinbakarka edo kopuru txikietan agertzendira. Obulutegia, kasu gehienetan berdea,pedunkulu baten antzekoa da;bihurriturik dago, inferoa da eta lorearenoinaldean lokalizatzen da, petaloen etasepaloen azpitik. 3 sepalo verdezcaditu, edo beste kolore batekoak, petalo-Cypripedium calceolum..100 101Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKO R K I D A Z E O A K F A M I L I AOphrys bombyliflorara.ak bezain luzeak edo handiagoak.Barruan aurkitzen dira 3 petaloak, hauetakobatek ematen du labeloa. Beste bipetaloak koloreztatuak egoten dira etamaiz sepaloak baino neurri txikiagokoakdira. Goikaldeko sepaloa eta bi petalohauek especie askotan txano-txo bategiteko joera dute. Ezpaina edo labeloaestructura konplikatukoa da, normaleanlorearen behekaldean dagoelarik, nahizeta goikaldean egon dezakeen; askotanlobuluak edo gandorrak, lerroak,punteatuak edo zenbati espezietanintsektuak irudikatzen dituzten zonaizarniatsuak bezalako markak erakustenditu, polinizaketarako errakargarriaegiten dutelarik. Alde honetatikebolutiboki familiarik aurreratuenaerrepresentatzen dite. Labeloa hedatuegiten da neurri aldakorreko espoloibat osatuaz, kofaduna, nektarragordetzen duena eta lorearen atzekaldetiknabarmentzen dena, normaleanforma globotsuz. 1 edo 2 lorezilditu, estigmara fisionatuak zutabe batosatzen. Polena polinioak deiturikomasa separatuetan lokalizatzen da.Zutabeak bi estigma izaten ditu etahirugarrena rostelo deritzon mokobatean modifikaturik aurkitzen da,estigmen eta polinioen tartean kokaturik,honela autopolinizaketa ekidinaz.Hiru kuskukiko kapsula batekosatzen du fruitua eta hazi niminougari dago bere barruan.Landare hauek ez dira bilgarriak. Osogutxitan landu daitezke. Asko legeazbabesturik daude herrialde askotan,gauregun eskasak direlarik. Berengarapena gaizkatu begiratzen Isasibehar dugu; gure oinordekoek eskertukodigute. Euskal Herria aberatsa daespezietan; Europak 120 ren bat baldinbaditu, horietarik 90 inguru hemen jaiotzendira 21 generotan jasorik eta gironaharoenetan banaturik. Ophrys etaOrchis dira espécimen gehien dituztengeneroak, beren hibridatze zaletasunhaundiaren ondoriozko subespecieugarirekin.ORKIDAZEOAK FAMILIAEPIPACTIS GENEROAEpipactis generoak bost especie dituhemen ordezkatuak. Gainerakoakbezala landare iraunkorrak dira, errizomatosoaketa taldeak osatuaz agertzendirenak; zurtoin hostodunak dituzte hostogarbito plegatuekin. Loreak horizontalkiedo zintzilika kokatuak, pedizeloarekin,matsalko lasetan, aldebakarrekoak;sepalo eta petalo aldenduak, hedatuak;labelo ahurra, erdialdean artikulatua,muturra beherantz okertua dutelarik; ezdute espoloirik. Espezieen arabera vainillausain biziagoa ala motelagoa dutenloreak.Epipactis tremolsii.EPIPACTIS PARVIFLORADESKRIBAPENA: 10-15cm-ko landarea, zurtoinarengainaldea pubeszenteaduena. 3-6 hosto obal-lantzeolatuditu zurtoinaren behekoaldean eta tonu biolazeoaizan ohi du. Loreak txikiakdira eta infloreszentzia lasaieta luze batean ageri dira.Sepaloak eta petaloak berdehoriskakdira. Labeloa arreada barnealdean eta berdezuriska arrosaz orbanduakanpoaldean.LORALDIA: maiatzetik uztailera.HABITATA: artadi harritsuak.Banaketa: Iberiar penintsulakoendemikoa. Urkiolako Natur Parkealandare hau aurkitu deneko Bizkaiko lekubakarra da. Urkioloako artadietan besteorkideo oso bakan batzuekin bateraagertzen da (Epipactis microphylla,Limodorum abortivum...).Euskal Herriko landare monokotiledoneoak102103

ORKIDAZEOAK FAMILIAORKIDAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoak104DESKRIBAPENA: 25-60 cm-ko landarea,zurtoinaren gainaldea pubeszenteaduena. 3-9 hosto obal -lantzeolatuditu, adabetarteak baino laburragoakedo soilik apur bat luzeagoakdirenak. Lore txiki pendularrak ditu,zertxobait bilotsuak, infloreszentzialasai eta luze batean kokatuta.Sepaloak eta petaloak aurrera begiradaude. Labeola txikia da.Epipactis helleborine eta Epipactisviolacea nabarmentzen dira berenkoloreengatik, ez dira oso naharoak,gure lurraldean eskasten direlarik.HABITATA: pagadietan, artado harritsuetanhazten dira jeneralki edokarekizko zona hezeetan, Epipactispalustris bezala.LORALDIA: ekainean loratzen dira.EPIPACTIS HELLEBORINEDESKRIBAPENA: 20-50 cm-kolandarea, zurtoinaren gainaldeapubeszentea duena. 4-8 hosto obal-lantzeolatu ditu, adabetarteakbaino laburragoak edo soilik apurbat luzeagoak direnak. Lore txikipendularrak ditu, zertxobait bilotsuak,infloreszentzia lasai eta luzebatean kokatuta. Sepaloak etapetaloak aurrera begira daude.Labeola txikia da, zertxobait arrosabarrualdean eta zuriska kanpoaldean.LORALDIA: ekainean loratzendira.HABITATA: artadi harritsuak.BANAKETA: Ia Europa osoaAsiako hegomendebalderaino.EPIPACTIS PALUSTRIS105

ORKIDAZEOAK FAMILIAORKIDAZEOAK FAMILIACEPHALANTHERA GENEROACephalanthera bakarrik lau especie biltzen dituengenero bat da, zeinetarik hiru gure lurrean haztendiren; oso lokalizatuak eta arraroak pagadia, artadia etaameztegiko giroetan; lehentasunez mediterranearmazelan.Landare erakargarriak dira, zurtoin orrikarekin, herrestakariaketa lurraspiko errizoma motzekin. Hosto hestuak,txandakakoak, zenbait zain paraleloekin. Loreeskasak, gorantz zuzenduak, galburu lasetan, eseritaedo kasik eserita, kolore txuri edo arroxakoak, ez duteusainik; sepaloak eta petaloak antzekoak, taldekatuak;labeloa petaloak bezala, apize errekurbatuarekin etagoi alderdian gandor longitudinalekin. Espoloia edomotza da edo ez du esistitzen. Klasifikapen bat izandaiteke: C. Rubra, C. Damasonium eta C. Longifolia.CEPHALANTHERA RUBRAcephalanthera rubra.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakEPIPACTIS MICROPHYLLADESKRIBAPENA: 15-55 cm-ko landarea,zurtoinaren gainaldea pubeszenteaduena. 3-9 hosto obal -lantzeolatu ditu,adabetarteak baino laburragoak edo soilikapur bat luzeagoak direnak. Lore txikipendularrak ditu, zertxobait bilotsuak,infloreszentzia lasai eta luze bateankokatuta. Sepaloak eta petaloak aurrerabegira daude. Labeola txikia da, zertxobaitarrosa barrualdean eta berde-zuriskakanpoaldean.LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da.HABITATA: artadi harritsuakBANAKETA: Ia Europa osoa Asiakohegomendebalderaino.Urkiolako Natur Parkean landare osobanaka da, Mugarra eta Axbizkarrekoartadietan agertzen da.Urkiolako Natur Parkea eta kostaldekomendebaldea landare hau aurkitu direnekoBizkaiko leku bakarrak dira.Gorbeia eta Urkiolako artadietan besteorkideo oso bakan batzuekin bateraagertzen da (Cephalanthera damasonium,Epipactis parviflora, Limodorumabortivum...).DESKRIBAPENA: 20-50 cm-ko landareliraina, hosto txandakatuak,estuki lantzeolatuak eta oso laburrakdituena. Loreak kolorez arroxaki garbiakdira eta infloreszentzia luzangalasaia eratzen dute.Obulutegi iletsua.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: basoak.BANAKETA: ia Europa osoa.106107

ORKIDAZEOAK FAMILIACEPHALANTHERA LONGIFOLIADESKRIBAPENA: 15-60 cm-ko landareliraina, 8-10 hosto txandakatuak, estukilantzeolatuak eta oso luzeak dituena.Loreak kolorez zuri garbiak dira eta infloreszentzialuzanga lasaia eratzen dute.Sepaloak, obal-lantzeolatuak, aurrerantzzuzenduta daude eta muturrean orbanhoriska duen labeloa gainditzendute.Brakteak loreak baino luzeagoak.LORALDIA: apiriletik ekainera.HABITATA: artadi harritsuak eta albokosastrakadiak.BANAKETA: ia Europa osoa. UrkiolakoNatur Parkea eta Enkartazioetako lekubat landare hau aurkitu direnekoBizkaiko leku bakarrak dira. Urkiolakoartadietan beste orkideko oso bakanbatzuekin batera agertzen da(Limodorum abortivum, Cephalantheradamasonium, Epipactis parviflora,Epipactis microphylla...).ORKIDAZEOAK FAMILIACEPHALANTHERA DAMASONIUMEuskal Herriko landare monokotiledoneoak108Cephalanthera longiflora.DESKRIBAPENA: 20-60 cm-ko landareliraina, 8-10 hosto txandakatuak,estuki lantzeolatuak eta oso luzeakdituena.Loreak kolorezzuri garbiakdira etainfloreszentzialuzangalasaia eratzendute.Sepaloak,obal-lantzeolatuak,aurrerantzzuzendutadaudeLORALDIA:maiatzatikekainera loratzen da.HABITATA: baso hezeak, pagadiak.BANAKETA: ia Europa osoa.109

ORKIDAZEOAK FAMILIALIMODORUM GENEROABere lorearen kolorearengatik osoerakargarria den orkideaLimodorum abortivum da,Limodorum generoari dagokiona;oso arraroa lurralde osoan, pinado,artado eta ameztegietakoa izatez,giro epel eta lehorretan; pinadienparasitoa.Limodorum abortivm.ORKIDAZEOAK FAMILIAEuskal Herriko landare monokotiledoneoakHEGAZTI KABIANeottia nidus-avis110LIMODORUM ABORTIVUMDESKRIBAPENA: 80 cm.tako goierahar dezakeen landare saprofitoa. Ezdu hostorik. Zurtoina kolore more edourdinez tintatzen da, ezkata zorrotzailerekinkopuru on batean. Brakteakloreak baino txikiagoak eta koloremorekoak. Lore haundiak 4 cm.taraino,25 eranio lore moreekiko galburuetan.Labelo morea narrio hori nabarmenbatekin, luzetara 16 ren batmm.takoa, triangeluarra. Espoloiluzca, beherantz kurbatua eta obulutegiarenneurri berdinekoa.LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzenda.HABITATA: baso hezeak.DESKRIBAPENA: hegazti kabiaNeottia generoari dagokio, bere ordezkaribacará delarik; bere izenak rabiarenantzeko izan dezakeen errizomamotz baten gainean sustraiak kokatzeanduten forma gogoratzen du.Landare saprofitoa, 45 cm.taraionokoa,horiska edo grisaska, hosto berderikgabe. Lore ugariak, matsalkotan etaperfumatuak; sepaloak eta petaloaktxuriskak edo berdeskak, arrautz-formakoaktxanotxoa osatuaz; labeloa 8 tik 12ra mm.koa luzetara, arre grisaska eta bilobuluetan banatua.Zurtoinak 20-45 cm-ko garaiera. Koloremarroi horiskakoa, ezkata papirazeozorrogileak.Hostoak ezkata eran murriztuak.Loreak 5-20 cm-ko matsalkoak; kandubihurrituak, lore-lakainak 4-6 mm-koak,kolore arre-horiskakoak.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA: Landare oso arraroaEuskal Herria guztian, baso, eluts, zenbaitpagadi eta gutxigotan pinado giroetanhazten da. Pagadi laiotzak eta bestelakohostozabalen basoak.BANAKETA: espezie hau ekialdetiikJaponiaraino hedatzen da, Asia epeletikzehar hegoaldetik ere Afrikako iparralderaino.111

ORKIDAZEOAK FAMILIALISTERA GENEROAErraz ezagut daitekeen generoa daListera, Martin lister naturalistari dedikatua;10 en bat espezie hartzen ditu, zeinetaik2 Europan aurkitzen diren eta biak EuskalHerrian. Arrautz-formako bi hosto ditu, errazbereizten duen zurtoinaren erdikaldetikbehera aurrez aurre. Lore txikiak, matsalkometan, labelo luzeekin eta bifurkatuekin. Ezdu espoloirik.parasitoa. Liseria ovata.ORKIDAZEOAK FAMILIASPIRANTHES GENEROASpiranthes generoak bereiztasun batdu, bere infloreszentziak espiraleanbihurtuak agertzen dituela. 80ren batespecie banatzen da mundu guztian, biEuropa neta Euskal herrian. Bietan batiraila-urrian loratzen da: Spiranthesautumnalis, bestea udaran: Spiranthesaestivalis.Spiranthes autmnalis.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakDESKRIBAPENA: listera ovata lekuhezeetan, belartsuetan hariztediak etahaltzadiak bezalako hozpeletan bizida.20- 60 cm.tako goiera hartzen dute,zurtoin sotil eta iletsuekin. Bi hosto ditu,zabalak, arrautz-formakoak, berdeizarniatsu bici batetakoak. Labeloaluzetara 7tik 15era cm.takoa, berdehoriska, bertikala, bi lobulu hestuetanzatituak.Zurtionak 20-65 cm-ko garaiera.Hostoak bi hosto bakarrik handiakarrautza-formakoak, 20 cm-rainokoakLISERIA OVATALore ugariko matsalkoak. Lore-lakainak4-5 mm-koak, kanpokoak berdeaketa barnekoak hori-berdeskak.HABITATA: belardi hezeak, basoak etasastrakak.BANAKETA: Europako orkidearikarruntena da, batzutan oharkabeanpastasen den arren. Txikitan zainbelarrarekinvahas daiteke. Especie hauekialderantz Himalayaraino ailegatzenda eta Artiko Glacial Zirkuluraino ere,eskasagoa delarik mediterranear alderdietan.SPIRANTHES AUTMNALISDESKRIBAPENA: Spiranthes autumnalislandare ñarroa da, 35 cm.tarainokogoierakoa, ile liskatuzko zurtoinarekin.Arrautz-formako loreak errosetan, ilegabeak,lorapen garaien ihartuak. Luzetara6-7 mm-ko 20 ren bat lore txurizko galburua.Labeloa oinaldea goialdera kurbaturik,berde horiska.LORALDIA: uztailetik irailera loratzen da.HABITATA: lurralde guztian agertzen da,naharoagoa da mediterranear zonan,goitituenak ekidinaz. Pentzetan, ameztegizuriguneetan, bidexkatan bizitzen da.BANAKETA: oso hedatua Europan,Afrika iparraldea, Kaukaso, Txipre, Siria,Libano eta Iraneko iparralderaino hedatzenda.Beste espezieak, Spirantes aestivalis,bere adiskidea baino altuxeagoa, lorapeneanpresent diren oinaldeako hostoakditu, lerro-formakoak. Lore galburua 20ren bat lore txuriekin. Especie oso arraroa,Afrikako iparraldean eta Asia Txikikoekialdean banatzen da.112113

114ORKIDAZEOAK FAMILIAPLANTHERAGENEROAPlatanthera generoak70en bat especiedu, bi Europa netaEuskal herrian. Bere izenakpolenaren zorroekaurkezten duten formaaipatzen du. Bere banakuntzakIparramerikaeta Asiako lur hot zetaepelak hartzen ditu.Platanthera bifolia.PLATANTHERA CHLORANTHADESKRIBAPENA: zurtoinak 25-40 cm-kogaraiera.Hostoak: Gehienetan bi hosto oinaldean, luzangakedo arrautza-formakoak. Loreak: 20 cm-rainokogalburuak, kolore zuri berdeskakoak. Besteabaino aste vatus lehenago loratzen da. Lore berdeak,usain gutxikoak, espoloi luze batez..LORALDIA: ekainetik uztailera loratzen da.HABITATA: basoak, belardiak, mendialdeko txilardihezeak. Oso arraroa Euskal Herri guztian.ORKIDAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: Platanthera bifolia dabi espezieetan arruntena, 50 cm.tarainokogoiera duen landarea, oinaldeko bihostoekin, arrautz-formakoak edo eliptikoak,berde izarniatsuak. Lore espaziatuakluzetara 20 cm.tarainoko galburubatean, txuriak eta berdez tindatuak, vainillausain suabe batez, labelo zatigabea,zintzilikaria; espoloi oso luzca, 3 cm.tarainokoa,mehea.LORALDIA: ekainetik uztailera loratzen da.HABITATA: sasiartean eta baso zuriguneetanhazten da. Itsasoko mailatik barnekopagadietaraino.BANAKETA: orkidea hau hegoaldetikAfrikako iparralderaino eta ekialdetik AsiaTxikiraino, Kaukasoraino eta Siberiarainohedatzen da.PLATANTHERA BIFOLIA115Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

ORKIDAZEOAK FAMILIAORKIDAZEOAK FAMILIAGYMNADENIAGENEROAEuropan bi espeziez dagoordezkatua Gymnadeniageneroa, zeinetarik bat bacarádagoen gure herrian lokalizatua,Gymnadenia conopsea.Gymnadenia conopsea.GYMNADENIA CONOPSEADESKRIBAPENA: Gymnadenia conopsealandare ñarroa edo ertaina da, ilegabea,luzetara 65 cm.ak har ditzakeena.Zurtoinak 8 ren bat lantza-formako hostohestu ditu, zorrotzak eta kolore berde hutsekoak.Braktea obulutegia baino haundiagoa.Lore txikiak jeneralki usain onekoak,goiko sepaloak eta petaloek txanotxobat osatzen dute; labeloak 4 ren bat mm.Ditu luzetara eta 3 lobulutan zatituta dago;espoloia luzca eta mehea da, 11-18mm.koa.Zurtoinak 65 cm-rainoko garaiera.Tenteak.Hostoak 8rainoko kopuruan, estuak, lantza-formakoak,puntazorrotzak, koloreberde hutsa. Zenbat eta gorago, orduaneta txikiagoak.Loreak: Txikiak: galburu trinko zilindrikoak,6-16 cm luzekoak, arrosa-kolore bizikoak,batzutan zuriak, usain gozokoak.LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da.HABITATA: belardiak, hegal balartsuak,istingadiak, baso irekiak, sastrakak.BANAKETA: lurralde zatirik haundieneannasaiki banaturiko landarea, naharoamediterranear mazelan, sorotan, zelailehorretan hazten da… Siberiatik Asia etaJaponiaraino ailegatzen da.NIGRITELLA GENEROANigritella nigra eta Nigritella miniata dira Nigritella generoari dagozkion bi espezieak,oso arraroak Euskal Herri guztian, erdialdeko mendi haundienetara eta Pirinioramurriztuak, zelai alpinoetan garatzen direlarik. Mendietako zelaiak koloreztatzen dituztenedertasun haundiko orkideak dira.DESKRIBAPENA: landareñarroak dira, 30 cm.takogoiera har dezaketenak.Oinaldeko lantza-formakohostoak dituzte, kaulinarrak.Brakteak loreak bainohandiagoak. Lore txikiak,galburu mordotsu eta konikoetan,kolore beltz purpuraedo beltz gorrizkakoak,gutxiagotan beste kolorebatetakoak.LORALDIA: maiatzetikirailera loratzen dira, 2.800m.tako goiera localiza daitezkeelarik.BANAKETA: bere banakuntzak BizkaiaNIGRITELLA NIGRAeta Nafarroa bakarrik hartzen ditu poblaziooso lokalizatuetan.COELOGLOSSUM VIRIDEDESKRIBAPENA: landare itxura erraboiladunezko sustraiduna,goiera ertainekoa, 35 cm.taraino. Hosto gutxi, oinaldean,arrautz-formakoak eta kaulinarrak lantza-formakoak eta txikiak.Lantza-formako braktea loreak baino haundiagoa. Loreak galburulase batean kokatuak, ez oso deigarriak, kolore berdehoriskakoak, zertxobait arreak edo arre purpurak; sepaloak etapetaloak txanotxoa eraikiaz. Labeloa hiru pirzatan, erdikoamuturrekoak baino txikiagoa; espoloi motzaLORALDIA: maiatzetik ekainera loratzen da.HABITATA: mendietako soroetan, amilbazter oinetan, elutsetan.BANAKETA: Coeloglossum viride-ak Coeloglossum generoaordezkatzen du, Europan bi espezie dituelarik, non aski arruntakdiren, lokalizapen zailekoak bere kolore berdearengatik.Ertasiraino eta Iparramerikako ekialderaino hedatzen da.Euskal Herrian poblazio oso lokalizatuak ditu Aralar, Aizkorrieta nafar Pirinioan.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak116117

118ORKIDAZEOAK FAMILIADACTYLORHIZA GENEROAKlasifikapen zaileko genero bat daDactylorhiza, Europan 20 ren batespecie dago, zelaietako tipikoak, zonazingiratsuetakoak eta txilardietakoak;kolore oso deigarrizko kolonia zabalakosatzera heltzen da. Genero hau ekialdetikAsia Txikiraino dago hedatua. Erraznahas daiteke Orchis generoarekin.Bi tuberkulu dituzte, eskuko vetasen antzekolobuluekin, Orchis-en bezalaarrautz-formakoak edo biribilduak izanordez. Jeneralean hosto gutxi dute lurrekomailatik eta zurtoinetik banaturik, zurtoinekoakneurri txikiagokoak izaten dira etabraktea itxurakoak; narrioturik edo gabeDactylorhiza fuchsii.ager daitezke. Loreak galburu mordotsu edo lasetan biltzen dira,zorrotzak. Sepaloak oro har zabaldurik daude, bi muturrak legal moduan irekirik daudelarik,hirugarrena eta bi petaloak kasko bat osatuaz elkartzen diren artean. Labeloa zabalaeta nabaria da, 3 lobulu eduki ditzake edo bat ere ez, sarritan puntuz eta lineaz narriotua.Erraz ibridatzen dira, beraz beren mugapen zuzena oraindik gehiago nahaspilatzen da.Euskal Herrian 11 espezie inguru agertzen da, Nafarroan gehien, enparau herrialdeetanbatera baino gehiago.DACTYLORRHIZA MACULATADESKRIBAPENA: zurtoinak:60 cm-rainoko luzera.Tenteak edo uhinduak.Hostoak: 6-10naka, zurtoineansakabanatuak, tenteak,eliptiko/luzangak, normaleanorban beltz purpurakedukiz.Loreak: galburu trinko, konikoedo luzangak; lore arrosa,lila, gorriska edo purpurak.LORALDIA: maiatzetikabuztura.HABITATA: belardiak, basoak,sastrakak, txilardiak.ORKIDAZEOAK FAMILIADACTYLORHIZA SAMBUCINADESKRIBAPENA: bi kolore ezberdinekinager daitekeen landarea etamaiz soro berdinean elkarrekin topatzenditugu; intsusarena deiturikoorkibelar hau tipikoa da mendian etaloratzen aurrenetariko bat azken elurteetanere aurki daitekeelarik. Bereloreak normalki horiak dira nahiz etabatzutan kolore purpurado espezimenakagertzen diren; labelo haundia,oso aedo hirukuskua eta hortzduna.Labelo horizko loreak punteatu purpurailun batez tintatzen dira eta kolorepurpurazkoak horiz tintatzen dirahasera batean. Lore hauek galburumordotsuetan biltzen dira, konikoak,intrusa usain tipikoarekin.LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzenda.HABITATA: goi eta ertain mendietakozelaietan hazten den landare arraroa.119Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKOrchis generoa da gure orkideenartean ugariena, 15 en bat especieizatera heltzen delarik, gehi generohonetan maiz ematen diren subespezieaketa barietateak. Forma eta kolorenaharotasun haundiena erakustenduten orkideak dira, ikuskatzeko etafotografiatzeko politenak direlarik.Lokalki kopuru haundietan ager daitezke,nahiz eta normala den espécimenisolatuak ematea. Oso sentsibleak,gainerako orkideak bezala, edozeinaldaketa moetarengatik izaten diraafektatuak, hala zuzenekoak halazehiarkakoak, erbizidak, abonoak, bilketaedo beren habitataren aldaketa.Bi tuberkulu arrautz-formakoak edoesferikoak dituzte, haragitsuak, hertsikitaldekatuak (Orchis izenak tuberkulueneta testikuluen arteko antza adieraztendu). Hosto nagusiki oinaldekoak,zurtoinean ere ager daitezkeenarren, baina txikiagoak hauek eta berorizorroratuz. Loreak galburuetan kopurualdakorrean. Sepaloak eta petaloaknormalki kolore berdinekoak; zabalduakedo berdin goi petalo biak elkarturikkasko itxi bat emanaz, edo alboko bisepaloak kanporantz eta gorantz zabalduriklegal pare bat bailiran, goikoapetaloei elkartzen zaien artean, txanotxobat sortuaz. Labelo haundia, trilobulatua,giza figuraren itxurakoa: albokolobuluek besoak osatzen dituzte etabehekoak, lobulatua ere, hankak osatzenditu, beren artean buztan edo hortzmotz batekin. Labeloaren oinaldeanespoloia dago, luzca ala motza eta atzerantzzuzendua.Talde honen izen generikoa, Orchis, etaORCHIS GENEROAOrchis purpura.bere esanahia legenda baten iturribihurtu zen, landare hauen erraboilekzuten botere afrodisíaco eta sexualariburuz.Genero honen especie guztien barruanbik kolore horiskak dituzte: Orchispallens eta Orchis provincialis; maizberen koloreak arroxak izan daitezkeenarren horirekin erdi nahasirik ager daitezke,batez ere bigarren espeziean.Gainerako espezieek lore arroxak etapurpurak kasik moreak mantentzendituzte.ORKIDAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: 20-60 cm-ko landarea,oinaldean itxura oblongo-lantzeolatum4-8 hosto dituena. Loreak kolorezpurpurak edo arrosak dira eta galburuluze batean azartzen dira. Lore bakoitzakezproi zilindriko luze bat da atzealdeaneta labeloa zertxobait lobulatuada.Zurtoin purpura eta berdez eta koloreberde hutseko edo narrio purpurazkohostoekin. Loreak arrautz-formako galburutankokatzen dira, lase, kolore arroxazedo purpura ilunez, labeloarenerdialdean narrio ilunez.Zurtoinak: 55 cm-rainoko garaiera.Sarritan purpuraz koloreztatuak.Hostoak: 3-5 besto luzanga, koloreberde hutsekoak edo purpuraz orbanduak,zurtoin-hostoak zorrogiloak.Loreak: Ugariak, galburu eliptiko, lasaORCHIS MASCULAeta karritsean, arrosak edo purpura ilunak,inoiz zuriska, labeloaren erdialdeanorban ilunaz.Emoliente gisa eta beherakoaren aurkaerabil izan da batzutan. Europa etaEkialde Hurbileko zenbait lekutan salepizeneko edari elikagarri bat prestatzendute landare honen eta beste orkideobatzuen tuberkuluekin.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzenda.HABITATA: soro eta zelaietan, ameztegi,hariztedi eta pagadietako, sastrakadiak,bide bazter belartsuak eta basosoiluneak zuriguneetan hazten da. Guremendietako zonarik goienenetara heltzenda. Oso naharoa da.BANAKETA: munduan zehar ekialdetikErrusia asiatikoraino, Turbia etaKaukasoraino hedatzen da.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak120121

ORKIDAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: orkidea errea(Orchis ustulata) zeinaren izenak izenakgalburuaren goiko alderdiarenkolore iluna aipatzen duen.Zurtoinak: 35 cm-rainoko garaiera.Erditik gore hostogabeak.Hostoak luzangak, puntazorrotzak,kanalatuak, orbangabeak.Loreak: txiki txikiak, mordoska trinkoeta konikoak. Beheko loreak zimelezeanmordoskak luzatu egiten dira.Sepaloak eta petaloak kasko purpuraarreska osatuz. Labeloa zuria edo arrosazurbila, purpura-orban finekin.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzenda.HABITATA: belardi lehorrak, kararrizkolurzorua duten hegal belartsuak.ORKIDEA ERREAOrchis ustulataORKIDAZEOAK FAMILIADESKRIBAPENA: 30-70cm-ko landarea, oinaldeanitxura oblongo-lantzeolatum5-7 hosto dituena.Loreak kolorez purpurakedo arrosak dira.Loreak galburuetan kopurualdakorrean. Sepaloaketa petaloak normalkikolore berdinekoak;zabalduak edo berdin goipetalo biak elkarturikkasko itxi bat emanaz,edo alboko bi sepaloakkanporantz eta gorantzzabaldurik legal pare batbailiran, goikoa petaloeielkartzen zaien artean,txanotxo bat sortuaz.Labelo haundia, trilobulatua,giza figuraren itxurakoa:alboko lobuluekbesoak osatzen dituzteeta behekoak, lobulatuaere, hankak osatzen ditu,beren artean buztan edohortz motz batekin.Labeloaren oinaldeanespoloia dago, luzca alamotza eta atzerantzzuzendua.LORALDIA: apiriletikmaiatzera loratzen da.HABITATA: belardiak sastrakadiak,bide bazterbelartsuak eta baso soiluneak.Beste especie ez hainnaharoak dira: orkidea tximinoa(Orchis simia) izenzeharo adierazgarria lorearen formakontuan izanik; orkidea tximitxa (OrchisORCHIS PAPILIONACEAcoriophora) zeinaren izenak tximitxausain txarra adierazten duen.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak122123

ORKIDAZEOAK FAMILIAACERAS GENEROAEuropan genero honetako espezie bakarra da eta ondo ordezkaturik dago gure herrian.ORKIDAZEOAK FAMILIAHIMANTOGLOSSUSM GENEROAFamilia honetako espezierik ikusgarrienetako bat Himantoglossum hircinum da,Himantoglossum generoari dagokiona.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakGIZON URKATUEN LOREAAceras anthrophorum124DESKRIBAPENA: zurtoin tentea etaleuna duen 10-40 cm-ko landarea.Hostoak oblongoak edo oblongo-lantzeolatuakdira, gainekoak txikiagoak.Infloreszentzia luzanga bat ematen du,hori besdeskak eta batzutan tonu gorriskakdituzten lore ugariz hornitua. Loreakkaskoa du gainean eta labeola zatikatuadu, zintzilikatutako pertsona txiki batenitxura hartuz.Beren sustraiek erraboila itxura dute.Sotila, goieran 40 cm.tarainokoa.Oinaldeko hostoak berde izarniatsuak,goikaldekoak txikiagoak eta besarkatzaileak.Braktea mintzaireak, loreak bainotxikiagoak. Loreak galburu luze eta metankokaturik, lore txiki ugarirekin, hori berdeskakserenad eta ertz gorriekin. Ezdute espoloirik.Gaztelaniazko izen arrunta (hombrecillosahorcados=gizontxo urkatuak) eta izenzientifikoa (anthropophorum= gizonaduena) loreak duen urkatutako gizaki itxuratikdatozkio.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzendira.HABITATA: larre harritsuak eta sastrakadietakosoiluneak, lurzoru karetsuetangehienetan. Soro lehorretan eta karekizkoeneta tuparrien gainean hazten da,gailur eguzkitsuetan eta sasi garbietan.BANAKETA: Mediterraniar eskualdeaeta Europako erdialdea eta mendebaldea.Afrikako iparraldean, Errodasen,Txipren eta mediterraneo orientalekoherrietan topa dezakegu.HIMANTOGLOSSUM HIRCINUMDESKRIBAPENA: Himantoglossumhircinum Europear orkidea haundienetarikobat da eta zoragarrienetarikoa.Kuriosoa da labelo luzeak loreak zabaltzendiren heinean nola desbiribiltzendiren begiztatzea. Usain txarra dute.Sustrai erraboiladun landarea, goieran90 cm.taraino hel daiteke. Kolore berdehitseko hostoak, behekoak luzangaketa goikoak txikiagoak eta besarkatzaileak.Galburu laseak, luzeak, eta loreugarirekin. Labelo oso luzca 30 etik 50era mm., 3 lobulu luzeekin, muturrak 5etik 10 era mm.ko luzerako beso formakoak,erdikoa nahiko luzeagoa etaapize kizkurrarekin bitan zatituta.Labeloaren erdikaldea txuria da purpuraznarriotua; espoloi oso motza 3-4mm.takoa, biribildua.LORALDIA: maiatzetik abuztura loratzendira.HABITATA: zelai harritsuetan, lekueguzkitsuetan eta hazkuntzarako soroetan,mahastiak batzutan, hazten da.BANAKETA: landare oso arraroa daEuskal Herri guztian, poblazio osopunbtualekin Nafarroan eta Araban.Ekialdetik Asia Txikiraino eta IparAfrikaraino hedatzen da.125

ORKIDAZEOAK FAMILIAANACAMPTIS GENEROAORKIDEA PIRAMIDALAAnacamptis pyramidalysDESKRIBAPENA: goieran 60 cm.ak hartzenditu. Hosto berde hitsak, lerro-formakoak,lantza-formakoak eta akanalatuak.Lore arroxa bizia, batzutan txuriak; labelomotza 6 tik 8 ra mm.takoa, trilobulatua;espoloi oso luzea eta mehea, 12 tik 14 ramm.takoa.Zurtoinak 20-75 cm-ko garaiera.Tenteak¨puntan lore-galburua.Hostoak Behealdekoak kanalatuak,berde zurbilak, lerro-formako/lantza-formakoak;besteak, zurtoinean zenbat etagorago egon, orduan eta txikiagoak.Loreak: Galburu konikoak, trinkoak, lorenahiko txikiak, arrosa-kolore bizikoak,inoiz arrosa zurbila edo zuria.orkidea piramidala (Anacamptis pyramidalis)Anacamptis generoari dagokio etaondo ordezkaturik dago Euskal Herri guztian,nahiz eta escasa den eta maizpoblazio lokalizatuetan aurkitzen den.Oso erakargarria bere galburu konikoarrosengatik.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzenda.HABITATA: belardiak, kararrietako sastrakak.Naharoa hegoaldera, ihes egitendute lur hezeegietatik. Ameztegietan etaartadietan agertzen da batez ere.BANAKETA: bere banaketa Ipar afrikaraeta ekialdetik Asia Txikia, Kaukaso, Israeleta Granera hedatzen da.ORKIDAZEOAK FAMILIASERAPIAS GENEROAOrchis eta Ophrys-ekin ahaideturiko genero bat da Serapias. Ezaugarri bereizgarribezala braktea haundiak dituzte, aurrerantz zuzentzen den kasko nabari bat osatzenduten sepaloen antzeko kolorekoak; labeloa haundia da eta usualki beherantz zuzenduadago eta mingain itxurarekin, alboko bi lobulu motzekin gorantz biraturik eta erdiko lobulutzarzorrote eta nabari batekin. Loreek ez dute espoloirik eta erleek ernaltzen dituzte. Errazibridatzen diren espezieak, beraz mugaketa zehatz bat zaila eta konplexua bihurtzen da.Euskal Herri guztian 4 ren bat especie ditugu present, horietarik Serapias lengua etaSerapias cordigera dira banaketa haundienekoak. Beste ez hain naharo vatus dira Serapiasparviflora eta soilik Nafarroan present Serapias vomeracea zona oso lokalizatuetan.SERAPIAS CORDIGERADESKRIBAPENA: zurtoinak: 50 cm-rainokogaraiera.Hostoak estuak, lantza-formakoak, kanalatuak,zorroztuak, oinaldeko hosto-zorroak pitin bat purpuraketa gorriz orbanduak.Loreak 10 lorerainoko galburu labur eta ingeradabiribildukoa; loreak 20-35 mm luzekoak. Petaloaketa sepaloak purpura gorriska zurbilak kanpotik,biziagoak barnetik.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA: belar-leku hezeak, sastrakak, basoirekiak.SERAPIAS LINGUADESKRIBAPENA: zurtoinak: oso gutxitan25 cm baino luzeagoa.Hostoak: estuak, lantza-formakoak,berde-urdinskak, oinaldeko hosto-zorroakberdeak.Loreak: 9lorerainokogalburuak.15-25 mmkoloreak.Sepaloakbioleta edopurpurak.Labeloakolore-berekoa,oinean orban beltz nabariarekin.LORALDIA: martxotik ekaineraHABITATA: belardi hezeak, istingadiak,leku hareatsuak.Euskal Herriko landare monokotiledoneoak126127

EUSKAL HERRIKO LANDARE MONOKOTILEDONEOAKOphrys speculum.OPHRYSGENEROAOrainarte Orkideen familiaresforma eta kolorealdakortasun haundia baieztubaldin badugu, generooraindik ere bakanagoa daOphrys, morfología arraskonplikatua duena delarik.Bere labeloa da, hain zuzenere, neurri haundikoa etamarrazki finko batzurekin,aldakortasun morfológicogehienak erakusten disuena.Maiz armiarma itxura,edo batzuri beren izen herrikoiaematen dieten intsektuenaaurkezten dituzte.Lorearen zati honen adaptaketaevolutivo haundia ez dakoinzidentzia bat izan, baizik eta polinizaketarilaguntzeko hitz batean espezieareniraunkortasuna bideratzeko adaptaketaberezi bat. Metodo honekin, intsektuenarrak lorearen formarengatik erakarriakizaten dira, emeena gogoraraztendien usainarengatik ezezik, honela loreakpolinizatuaz. Gaur egun ez dakigudelako adaptaketa evolutivo hori haingarrantzizkoa den, zeren eta autopolinizatzendiren espezieak bai bait daude,Ophrys apifera bezala.Ophrys generoa mediterranear erregiokotipikoa da, epela eta lehorra hau, eta ugariada Italian, Grezian, Frantzia hegoaldean,Espainian, Mediterranioko Irletan,Afrika iparraldera eta Ekialde Ertainerairixten delarik. Europa septentrional alderaeskasagoak dira espezieak. Berenarteko ibridaketa sarritakoa da, beren klasifikjapenazailduaz horrela.Ophrys-ek bi edo hiru tuberkulu biribilduharagitsu ditu. Hostoak jeneralki oinaldekoakerrosetan, bi edo hiru kaulinekin,zorroragileak. Loreak galburu lasetan,motz edo luzetan eta maiz bakarka.Sepalo handiak arrautz-formakoak edoluzangak, zabalduak, berdeak edo kolo-Ophrys incubacea, Ophrys passionis, Ophrys splendida, eta Ophrys tenthredinifera.Ophrys scolopax.reztatuak; petalo txikiak, filiformeak etasarritan iletsuak. Labeloa da Loreto organurikgaratuena, batzutan ile niminozestalirik dagoelarik intsektu itxura emanaz,sepaloek eta petaloek hegalak etaantenak imitatzen dituzten eran. Koloreak,marrazkiak eta formak aldatu egiten diraespecie batetik bestera eta especie bakoitzarenbarruan ere. Labeloa osoa izatenda edo trilobulatua eta erdialdean puskaizarniatsu eta leun bat eramaten du (speculum).Ez du espoloirik.Euskal Herrian 11 bat especie aurkitzendugu, giro naharoenen bornean.Orkidea kiskalia Ophrys. fusca) da loratzendiren lehenetarikoa, otsailan aurkidaitekeelarik. Labelo trilobulatua du koloreurdinska eta marroiekin, metalikoak etahesi hori batez. Orkidea horiak (Ophryslutea) labeloa hiru lobulu biziki horiskatanzatiturik du; erdikoan narrio marroi etaurdinska bat agertzen da. Erraza da identifikatzen.Orkidea ispilua (Ophrys speculum)da kolore metalizatuenak eta ikusgarrienakdisuena. Intsektuak erakartzekoerabiltzen du bere azalaren brilua.Labeloa trilobulatua da kolore urdin metalikozkoaeta lerro hori gorriska batez inguratua.Beste Ophrys mota batzu, berenlabeloaren formarengatik izen liluragarriadutenak dira orkidea liztorra (Oprys tenthredinifera),orkidea erlea (Ophrys. apifera),orkidea eulia (Ophrys muscifera).Especie guzti hauek ameztegi eta artadietatikeratorririko zelai lehorretan haztendira. Karekizko eta tuparrizko lurretan.Orkideen ikuspegi labur hau amaitzekoEpipogium, Goodyera, Herminium generoakaipatzea bakarrik falta zaigu,Nafarroan soilik presente. Genero osoarraroak dira eta ordezkari eskasak zereneta bakoitzak especie bakar bat du.Landare hauen loreak ez dira ikusgarriaketa oharkabean erraz igarotzen dira.128 129Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

ORKIDAZEOAK FAMILIAERLE LOREADESKRIBAPENA: hosto obalak edolantzeolatuak dituen 10-50 cm-ko landarea.Loreak, dozena bat baino loregutxiago dituen galburu lasai bateanageri dira. Sepaloak zuri-arrosak diraeta erdiko nerbio berdea nabaria dute.Labeola kolorez purpura da, belusatuada eta ertz horidun orban bioletaedo arre-gorriska du.Zurtoinak: 50 cm-rainoko garaiera.Hostoak: Oinaldekoak, eliptikoak edolantza-formakoak, kamutsak; zurtoinekoakberdintsuak, baino txikiagoak.Loreak: 2-9 loreko galburuk (inoiz15erainokoak ere bai). Sepalo arrosaERLE LOREAOphrys apiferabiziak edo purpurak. Labeloaren erdikogingila arre balusatua, orban bioletaedo arre gorriska batekin eta ertzhoriarekin. Orkideo honen loreak erlebaten antza du. Kolore eta usainakerabiliz lorea estali nahi duten intsektuakerakartzen ditu, era horretanbeste landare batera garraiatukoduten polenez betetzen dira eta orkideoarenugalketa errazten dute.LORALDIA: maiatzetik uztailera.HABITATA: belardi lehorrak, larre harritsuak,ezpondak eta baso soiluneak.BANAKETA: ia Europa osoa etaMediterraniar arroa.Euskal Herriko landare monokotiledoneoakOPHRYS SCOLOPAXOPHRYS SCOLOPAXDESKRIBAPENA: 10-40 cm-ko landarea,hosto lantzeolatuduna eta loregutxirekin osatutako infloreszentziaduena. Sepaloak arrosak izan ohi diraeta labeloak, handia eta obalatua,eranskin hori bat du muturrean etaitxura duen orban bioleta edo urdinskagainaldean.Zurtoinak: 45 cm-rainoko garaiera.Hostoak: Oinaldekoak, lantza-formakoaketa zorrotzak; zurtoinekoak, txikiagoak.Loreak: 3-12 loreko galburuak. Sepalobioleta-purpura edo arrosakj. Petaloaksepaloen kolore-berekoak. Labelkoahiru gingilekoa, purpura beltzeska edoarreska, orban handi bioleta edo urdinarekin,ertza horia edo zuriska.Beste orkideo askoren modura, bereloreek intsektuen antza dutenez, erakarriegiten dituzte eta lorearekin ugaltzensaiatzerakoan polena landarebatetik bestera garraiatzen dute.LORALDIA: apiriletik ekainera.HABITATA: basoak, sastrakak, belardiaketa larre lehorrak.BANAKETA: Iberiar Penintsula etaFrantziako hegoaldea.130131

Euskal Herriko Landare Monokotiledoneoak132A U R K I B I D E AFLORAREN HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3NOLA BEREZITU MONOKITILEDONEA BAT? . . . . . . . . . . . . . . . . . .8ALISMATAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10Urzain-belarrak (Alisma plantago aquatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11Alisma lanceolatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11Uretako zagita (Sagittaria latifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12HIDROKARITAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Uretako izurritea (Elodea canadiensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12JUNKAGINAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Triglochin maritima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13POTAMOGETONAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Potamogeton polygonifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14POSIDONIAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16Posidonia oceanica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16LILIAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17-61Berdegambre (Veratrun album) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Anbulu zuriak (Asphodelus albus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23ANTHERICUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Falangerak (Anthericum liliago) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Ihitxo urdina (Aphyllanthes monspeliensis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25COLCHIUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Azpelarra (Colchium autmnale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Colchium neapolitanium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28MERENDERA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Askari-lorea (Merendera montana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Urzain-belarra (Merendera pyrenaica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30GAGEA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31Izar horia (Gagea lutea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31ERYTHRONIUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Zakur agina (Erythgonium dens-canis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32TILIPA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Tulipanaren lore horri-gorriska (Tulipa sylvetris-australis) . . . . . . . . .34FRILLITARIA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Fritillaria pyrenaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Fritillaria pyrenaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36LILIUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Zitori gorria (Lilium margaton) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Zitori horia (Lilium pyrenaicum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39ORNITHOGALUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Oilo esnea (Ornithogalum umbellatum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Ornithogalum pyrenaicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43SCILLA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Udaberriko eszilak (Scilla verna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Pirinioko eszila (Scilla lilio-hyacinthus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Brimeura amethystina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Jazinto basardu (Dipcadi serotinum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47MUSCARI GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Nazarenoak (Muscari neglectum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49Muscari comosum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49ALLIUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Haratz baratxuria (Allium ursinum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Baratxuri arroxa (Allium roseum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Allium ericetorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53CONVALLARIA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Ibarretako lirioa (Convallaria majalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54POLYGONATUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Poligonato bertizilatua (Polygonatum verticiliatum) . . . . . . . . . . . . . .55Daviden malkoak (Polygonatum odoratum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Salomonen zigilua (Polygonatum multiflorum) . . . . . . . . . . . . . . . . . .57PARIS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Azeri mahatsa (Paris quadrifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58ASPARGUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Basa zainzuria (Aspargus acutifolius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Frantsesporrua (Aspargus officinalis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60RUSCUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Erratza (Ruscus acuelatus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61SMILACEAE FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62-63SLIMAX GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Endalharra (Slimax aspera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63AMARILLIDAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64-69PANCRATUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65Itsas lilipa (Pancratium maritimum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65NARCISUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Narcisus asturiensis jacetanus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Narcissus bulbocodium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Anbulu gaiztoa (Narcissus pseudonarcissus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68DISKOREAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69-70133Euskal Herriko landare monokotiledoneoak

Euskal Herriko Landare MonokotiledoneoakTAMUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Apomahatsa (Tamus communis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70IRIDAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71-80CROCUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72Azafrai zangarra (Crocus nudifolius) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Crocus versicolor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74ROMULEA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75Romulea bulbocodium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75IRIS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Lirio horia (Iris pseudacorus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77Melira (Iris foetidisima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78Ili urdina (Iris latifolia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79GLADIOLUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Gladiolus italicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80JUNKAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81-83JUNCUS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82Jucus inflexus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82LUZULA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Mendiko luzula (Luzula campetris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83LGRAMINEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85-87Kanabera (Arnudo donax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Lezka (Pragmites australis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87LARAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88-91ARISARUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Dragoneta txikia (Arisarum vulgaris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89ARUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Suge belarra (Arum italicum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Aroa (Arum maculatum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91LEMNAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92-93LEMNA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92Ur dilista (Lemna minor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Lemna giba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93ESPARGANIZAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Platanaria (Sparganium erectum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94TIFAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Typhaceae angustifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95ZIPERAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Kainabera kotoikara (Eriophorum angustifolium) . . . . . . . . . . . . . . . .97ORKIDAZEOAK FAMILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98-129EPIPACTIS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101Epipactis parviflora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101Epipactis helleborine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Epipactis palustris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103Epipactis microphylla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104CEPHALANTHERA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Cephalanthera rubra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Cephalanthera longifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Cephalantehera damasonium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107LIMODORUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Limodorum abortivum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Hegazti kabia (Neottia nidus-avis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109LISTERIA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110Liseria ovata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110SPIRANTHES GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Spirhanthes autmnalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111PLANTHERA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Planthera chlorantha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Planthera bifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113GYMNADENIA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..114Gymnadenia conopsea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114NIGRITELLA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Nigritella nigra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115COELOGLOSSUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Coeloglossum viride . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115DACTYLORHIZA GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Dactylorhiza maculata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Dactylorhiza sambucina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117ORCHIS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118Orchis mascula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119Orkidea errea (Orchis ustulata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120Orkidea pinpilinpausa (Orchis papilionacea) . . . . . . . . . . . . . . . . . .121ACERAS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Gizon urkatuen lorea (Aceras anthopophorum) . . . . . . . . . . . . . . . .122HIMANTOGLOSSUM GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123ANACAMPTIS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Orkidea piramidala (Anacamptis pyramidalis) . . . . . . . . . . . . . . . . .124SERAPIAS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125Serapias cordigera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125Serapias lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125OPHRYS GENEROA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Erle lorea (Ophrys apifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Ophrys scolopax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129BIBLIOGAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134Euskal Herriko landare monokotiledoneoak134 135

BIBLIOGRAFIAAIZPURU I., PM. URIBE-ETXEBARRIA, P. URRUTIA & I. ZORRAKIN (arg.) 1999.Claves ilustradas de la flora del país Vasco y territorios limítrofes. Eusko Jaurlaritza.ARANZADI 1992. Estudio de la vegetación y la fauna del Parque Natural de urkiola.Bizkaiko Foru Aldundia.AIZPURU I., P. CATALÁN & F. GARIN 1990. Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaixkengidalburua. Eusko Jaurlaritza.ASEGINOLAZA C., D. GÓMEZ, X. LIZAUR, G. MONTSERRAT, G. MMORANTE,M. R.AUTORES VARIOS, A world geography of forest resources, The Ronald PressCompany, New York, 1956.BOB GIBBONS. 1993, Photographic Field Guide-Wild Flowers of Britain and Europe..New Holland.SALAVERRIA, P.M. URIBE-ECHEBARRIA & J.A. ALEJANDRE 1985. Araba, Bizkaiaeta Gipuzkoako landare katalogoa. Eusko Jaurlaritza.CAPPELLETI C., Trattato di Botanica, Vol. I y II, Utet, Torino, 1967.CLARASÓ N., Los árboles cultivados, Gili, Barcelona, 1958.CORE E., Plant taxonomy, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, 1995.EMBERGER L., Les plantes fossiles dans leus rapports avec les vegetaux vivants,Paris 1944.DENI BROWW . 1995 The Royal Horticultural Society. Enciclopedia d elas hierbas ysus usos.FRISCH K. VON., Der Farbensinn und Formensinn der Biene, Zoolog. Jahrb., vol. 35,1914. Zur Streitfrage nach dem Farbensinn der Bienen, Biol. Zentralbl., vol 40, 1923.GAUSSEN H., les Gymnospermes actuelles et fossiles, fasc. VI, gen. Pinus, Facultédes Sciences, Tolosa, 1960.GONZALEZ FRAGOSO R. ., ALFONSO LUISIER P. Y FONT QUER P., Historia natural,tomo III: Botánica, Barcelona 1926.GUINEA E. 1949. Vizcaya y su paisaje vegetal. Junta de Cultura de Vizcaya.HESS C. . Exper. Unters. Über den angeblichen Farbensinn der Biennen, Zoolog.Jahrb., vol. 34. 1913.eHILL B., OVERHOLTS L., POPP H. y GROVE A. JR., Botany, Mac Graw-Hill, NewYork, 1960.JEAN-DENIS GODET . 1991. Arbres et arbustes. Delachaux& Niestlé.LAWRENCE G., An introduction to plant taxonomy, Macmillan, New York, 1956.LIZAUR X. 2001. Orquídeas de Euskal Herria. Eusko Jaurlaritza.PARDÉ L., Les conifères, La Maison Rustique, Paris, 1955.PEATTIE CULROS D., A natural history of western trees, Houghton Mifflin, Boston,1953.PRIETO A. 2000. Orquídeas de Bizkaia. Bilbao Bizkaia Kutxa.RIOFRÍO Josetxu, 1995. Urkiola. Eusko jaurlaritza.SÁNCHEZ MONGE E., Fitogenética, Salvat, Barcelona 1955.STRASBURGER E., Tratado de botánica, trad. O. de Bolós, Marí´n, Barcelona, 1960.ZANONI G., problemi e metodi della botanica sistematica, Pubbl. Ist. Univ. diMagistero, Genova, 1965.´136

A.D.E.V.E.DONOSTIAKO UDALAAYUNTAMIENTO DE SAN SEBASTIÁN