• If>Tabel 7. Pengaruh media tanam dan perlakuan awal (in vitro) terhadap tinggi tanaman, jumlah tunasdan jumlah eabang nilam umur 2 bulan setelah diaklimatisasi.No PerlakuanTanah + pupuk kandangTinggi tan. (em)12,57Jumlahtunas1,52Jumlahcabang0,87Tanah + pasir + pupuk kandang 13,48 1,75 0,771. Y.. MSpadat + vit tanpa meso inositol + 1M 0,5 mgll 11,2 edef 1,3 ed 1,2 abed2. Y.. MS padat + vit tanpa meso inositol + 1M 1,0 mgll3. Y.. MS padat + vit tanpa meso inositol + IBA 0,5 mgll 14,0 bedef 2,7 b 0,5 ed4. Y.. MS padat + vit tanj>a meso inositol + IBA 1,0 m91l 10,8 def 4,0 a 1,4 abed5. Y.. MS padat + vit tanpa meso inositol + NM 0,5 mg/l 12,4 bedef 2,0 bed 0,3 d6. Y.. MS pad at + vit tanpa meso inositol + NM 1,0 mg/l 17,0 ab 2,3 be 0,7 bed7. Y:z KH padat tanpa vit+ 1M 0,5 mgll 20,4 a 1,9 bed 1,9 ab8. Y:z KH padat tanpa vit+IM 1,0 mg/l 17,0 ab 1,8 bed 1,5 abed9. Y:z KHj>adat tanpa vit+ IBA 0,5 mg/l 16,0 abed 2,0 bed 1,3 abed10. Y:z KH padat tanpa vit+ IBA 1,0 mg/l 15,4 abede 2,0 bed 1,7 abe11. Y2 KH padat tanpa vit+NM 0,5 mgll 11,7 bedef 1,7 bed 1,7 abe12. Y:z KH padat tanpa vit+NM 1,0 mgll 11,3 bedef 1,7 bed 2,3 a13. Y.. MS cair + vit tanpa meso inositol + 1M 0,5 mgll 9,8 ef 1,0 d 0,6 bed14. Y.. MS cair + vit tanpa meso inositol + 1M 1,0 mgll 13,7 bedef 1,4 ed 0,6 bed15. Y.. MS cair + vit tanpa meso inositol + IBA 0,5 mgll 16,6 abe 1,3 ed 0,6 bed16. Y.. MS cair + vit tanpa meso inositol + IBA 1,0 mgJl 16,3 abed 1,2 ed 1,0 abed17. Y.. MS cair + vit tan.Q.a meso inositol + NM 0,5 mgll 13,0 bedef 1,3 ed 0,1 d18. Y.. MS cair + vit tanpa meso inositol + NM 1,0 mgll 11 ,1 edef 1,3 ed 0,6 bed19. Y:z KH cair tanpa vit+ 1M 0,5 mg/l 11,0 edef 1,5 ed 0,3 d20. Y:z KH cair tanpa vit+IM 1,0 mg/l 9,1 f 1,0 d 0,2 d21. Y, KH cair t tanpa vit+ IBA 0,5 mgll 12,0 bcdef 1,1 d 0,1 d22. Y:z KH cair tanpa vit+ IBA 1,0 mg/I 11 ,0 edef 1,2 ed 0,1 d23. Y:z KH cair tanpa vit+NM 0,5 mg/l 9,1 f 1,1 d 0,6 bed24. Y:z KH cair tanpa vit+NM 1,0 mg/I 9,3 f 1,3 ed 0,3 d25. Kontrol 13,1 bedef 1,1 d 0,1 dInteraksi yang nyata juga terjadi antara media tanam dan perlakuan awal sebelumaklimatisasi terhadap jumlah buku dan jumlah daun pada pertumbuhan nilam umur 2 bulan(Tabel 8). Pada Tebel 8 terlihat bahwa jumlah buku tertinggi ( 58,8) dan jumlah dauntertinggi (90,0) dicapai oleh perlakuan ~ MS pad at + vit tanpa meso inositol + ISA 1,0 mg/Ipada media tanah + pasir + pupuk kandang. Walaupun keberhasilan aklimatisasi lebih baikpada media tanah + pupuk kandang, penambahan pasir dengan bobot yang cukup beratkemungkinan akan mempermudah tegaknya batang. Selain itu, keunggulan media tanampasir adalah dapat meningkatkan sistem aerasi serta drainase media tanam, sehinggakemungkinan dapat memperbaiki pertumbuhan tanaman dengan memperbanyak jumlahbuku dan daun. Pada penelitian sebelumnya dalam kultur in vitro, jumlah daun, jumlahtunas dan jumlah buku tertinggi dicapai oleh perlakuan media ~ MS padat + vit tanpa mesoinositol + ISA 0,5 mg/I.25
• a;,Tabel 8. Pengaruh media tanam dan perlakuan awal (in vitro) terhadap jumlah buku dan jumlah daunnilam umur 2 bulan setelah diaklimatisasi.No. Perlakuan asal yang diaklimatisasi ke media tanah + pupuk Jumlah Jumlahkandang buku daun1. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + IAA 0,5 mgll 11,2 ij 18,2 efghij2. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + IAA 1,0 mgll3. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + ISA 0,5 mgll 20,2 defghij 29,4 edefghij4. y. MS2adat + vit tan2a meso inositol + ISA 1,0 mgll 25,2 cdefghij 30,6 edefghij5. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + NAA 0,5 mg/l 31,2 bcdef 41,2 bedef6. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + NAA 1,0 mg/I 28,5 cdefghij 39,8 bcdefg7. Y2 KH padat tanpa vit+ IAA 0,5 mgl1 44,8 b 62,8 b8. Y2 KH padat tanpa vit+IAA 1,0 mg/I 25,8 edefghij 38,6 bcdefgh9. Y2 KH padat tanpa vit+ ISA 0,5 mg/I 28,2 cdefghi 34,6 edefghij10. Y2 KH padat tanpa vit+ ISA 1,0 mgll 37,0 be 52,6 be11 . Y2 KHQadat tanpa vit+NAA 0,5 m..911 30,8 bcdefg 39,6 bedefg12. Y2 KH padat tanpa vit+NAA 1,0 mgll 22,4 cdefghij 27,2 edefghij13. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + IAA 0,5 mg/I 16,0 efghij 19,2 efghij14. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + IAA 1,0 mg/I 15,0 efQhil 20,8 defghij15. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + ISA 0,5 mgll 13,6 hij 14,8 fghij16. Y. MS cair + vit tanpa meso inositol + ISA 1,0 mg/l 18,0 defghij 20,4 defghij17. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + NAA 0,5 mgll 13,6 hi 17,2 efghB18. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + NAA 1,0 mQIl 14,8 efghij 19,0 efghij19. Y2 KH cair tanpa vit+ IAA 0,5 mfJlI 15,6 efghij 16,2 fghij20. Y2 KH cair tanpa vit+IAA 1,0 mg/I 10,0 j 10,0 j21. Y2 KH cair t tanpa vit+ ISA 0,5 mg/I 12,6 hij 12,0 hij22. Y2 KH cair tanpa vit+ ISA 1,0 mgll 11,8 ij 16,4 efghij23. Y2 KH cair tanpa vit+NAA 0,5 mgll 18,0 defghij 23,4 defghij24. Y2 KH cair tanpa vit+NAA 1,0 mg/I 11,8 ij 13,6 ghij25. Kontrol 12,2 ij 13,2 ghijNo. Perlakuan asal yang diaklimatisasi ke media tanah + pasir + Jumlah Jumlahpupuk kandang daun buku1. Y. MSpadat + vit tanpa meso inositol + IAA 0,5 mg/l 20,0 defghij 31,4 edefghij2. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + IAA 1,0 mgll3. y. MS pad at + vit tanpa meso inositol + ISA 0,5 mg/l 29,4 bcdefgh 42,0 bcdef4. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + ISA 1,0 mg/l 58,8 a 90,0 a5. y. MS padat + vit tanpa meso inositol + NAA 0,5 mq/I 14,0 ghij 18,2 efghij6. y. MSJ>.adat + vit tanpa meso inositol + NAA 1,0 mq/I 34,4 bed 43,6 bede7. Y2 KH padat tanpa vit+ IAA 0,5 m..911 31,4 bedef 38,2 bedefghi8. Y2 KH padat tanpa vit+IAA 1,0 mgll 25,4 cdefghij 35,4 edefghij9. Y2 KH padat tanpa vit+ ISA 0,5 mg/I 24,4 cdefghij 27,8 edefghij10. Y2 KH padat tanpa vit+ ISA 1,0 mq/I 19,2 defghij 27,2 cdefghij11 . Y2 KH padat tanpa vit+NAA 0,5 mgll 25,2 cd efghij 36,4 edefghij12. Y2 KH padat tanpa vit+NAA 1,0 mg/l 31,6 bcde 47,0 bed13. Y. MS cair + vit tanpa meso inositol + IAA 0,5 mg/l 16,6 efghij 19,0 efghij14. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + IAA 1,0 mg/l 20,8 edefghij 23,8 defghij15. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + ISA 0,5 mq/I 19,6 defghij 28,0 cdefghij16. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + ISA 1,0 mg/l 16,6 efghij 18,0 efghij17. y. MS cair + vit tanpa meso inositol + NAA 0,5 mg/l 14,2 ghij 12,4 ghij18. Y. MS cair + vit tanpa meso inositol + NAA 1,0 mg/l 14,6 fghij 15,8 fghij19. Y2 KH cair tanpa vit+ IAA 0,5 mg/I 14,2 jjhil 19,8 efghij20. Y2 KH cair tanpa vit+IAA 1,0 mg/I 12,8 hij 15,8 fghij21 . Y2 KH cair t tanpa vit+ ISA 0,5 mg/I 12,8 hij 9,4 j22. Y2 KH eair tanpa vit+ ISA 1,0 m..9/1 11,0 j 11,0 ij23. Y2 KH cair tanpa vit+NAA 0,5 mg/l 11 ,0 1 11,6 hij24. Y2 KH cair tanpa vit+NAA 1,0 mg/l 12,8 hij 17,0 efghij25. Kontrol 9,4 j 11,2 hij26