Inguruaren Ezaguera

LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOAInguruaren5EzagueraProposamen DidaktikoaRicardo GómezRafael ValbuenaJuan Ramón BrotonsIREKI ATEA

InguruarenEzaguera 5.mailarako Anayarenmaterialak

5EUSKADIIkasleentzako materialakLEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOAInguruarenEzagueraIkasleen liburuaIkasleen liburuarekin batera atlasa dator material grafikoaskorekin, unitateetan garatutako eduki batzukirudiz hornitu eta osatzeko.IREKI ATEA5. mailako atlasaEUSKADI5. maEUSKADI6

LEHEN HEZKUNTZA · HIRUGARREN ZIKLOAIrakasleentzako materialakLEHEN HEZKUNTZA . HIRUGARREN ZIKLOAInguruaren5EUSKADIIREKI ATEAEzagueraProposamen DidaktikoaProposamen DidaktikoaProposamen Didaktikoa ikasgela barruko lana antolatzekogida eraginkorra da. Bertan datoz, koloretan, ikasleen liburukoorrialdeak, irakaskuntza-ikasketa prozesua aberastenduten elementuekin batera:• Gaitasunen araberako programazioa.• Unitate bakoitzaren aurkezpena.• Ikasleen liburuko atal bakoitzean landutako helburuak,ebaluazio-irizpideak eta gaitasunak.• Iradokizun metodologikoak.• Sendotzeko eta zabaltzeko ariketak.• Ikasleen liburuan eta Proposamen Didaktikoan proposatutakoariketen soluzioak.LEHEN HEZKUNTZA / HIRUGARREN ZIKLOA2. unitatea. Animaliak1. ariketa. Animaliak sailkatuEUSKADIInguruaren5IREKI ATEAEzagueraere, grabatutako lanaren jabearen baimenik gabe. © Grupo Anaya, S.A.alokatzea eta maileguz ematea, bai eta jendearen aurrean erreproduzitzea eta irratiz zabaltzeaGordeta daude sortzaile fonografikoaren eskubide guztiak, eta debekatuta dago CD hau bikoiztea,CD-ROMaIrakasleentzakoLinux,Microsoft Windows® VistaetaARBEL DIGITALERAKOAle hau argitalpen inprimatuarekin batera banatzen daCD-ROMaDiskoak hauxe dakar barruan:• Ikasketa-proiektua.• Baliabide didaktiko interaktiboak unitate bakoitzerako.• Baliabide fotokopiagarriak: programazioa, ebaluazioa,sendotzea, zabaltzea, gaitasunak garatzea, zientzien lantegiaeta soluzioak.• Irudien bankua.• Bideoak eta animazioak.Inguruaren5ProgramazioaEbaluazioaGaitasunen garapenaAniztasunarentratamenduaZientzien lantegiaIREKI ATEALEHEN HEZKUNTZA . HIRUGARREN ZIKLOAEzagueraBaliabideakEUSKADIBaliabide fotokopiagarriakKiribildun koadernoa ondoko baliabide hauen fotokopiaegiteko:• Unitate bakoitzeko programazioa.• Ebaluazio-probak.• Gaitasunen garapena.• Sendotzeko eta zabaltzeko ariketak.• Zientzien lantegia.• Lan-koadernoko soluzioak.7

Honelakoak dira irakasleentzako baliabideak1. UnitateaOinarrizkogaitasunakHelburuakEdukiakdenboran banatutaIraileko• Mundu fisikoaren ezagueraren eta horrekiko elkarreraginaren arloko gaitasuna.• Hizkuntza-gaitasuna.• Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.1. Bizi-funtzioak kontzeptu finkatzea.2. Izaki bizidunak nutrizio motaren arabera identifikatzea eta sailkatzea.3. Izaki bizidunen gorputzen antolamendua zein den jakitea: zelulak, ehunak,organoak, aparatuak eta sistemak. Izaki zelulabakarren eta zelulanitzen definizioaematea.4. Izaki bizidunak identifikatzea eta erreinutan sailkatzea, ezaugarrien arabera.5. Landareen bizi-funtzio bakoitzaren ezaugarriak azaltzea, horietan parte hartzenduten landare-atalak identifikatuz.6. Landareen nutrizio-prozesua ondo ulertzea eta zehatz azaltzea.7. Izaki bizidunak ezagutzeko eta ikertzeko jakingura garatzea.8. Informazioa buruz ikasteko, antolatzeko eta lotzeko tekniken garapena sustatzea,baita ikaskuntzako aurrerakuntzaren autoebaluazioa egiteko teknikengarapena ere.• Bizi-funtzioak eta izaki bizidunen antolamendua.• Zelularen eta horren atalen oinarrizko ideia.Izaki zelulabakarrak eta zelulanitzak.•Bost erreinuak eta horien ezaugarri orokorrak.•Landareak. Egitura eta bizi-funtzioen bereizgarritasun orokorrak.•Nutrizio-funtzioa.•Landareekiko errespetua eta horien funtzioak egiteko moduarekiko jakingura.•Landareek egindako oxigeno- eta janari-ekarpena balioestea.Gutxieneko• Izaki bizidunen bizi-funtzioak eta horien esangura.edukiak• Antolamendu mailak: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak.Izaki zelulabakarrak eta zelulanitzak.•Izaki bizidunen sailkapena: bost erreinu.Ezaugarri nagusiak.•Landareek elikatzeko egiten dituzten prozesuak.Metodologia• Animalia eta landareekiko interesean eta bizi-funtzioei buruzko aurretiazkoezagueretan oinarrituz, horiek sakonago aztertzea, zenbait prozesu (esaterako,landareen fotosintesia edo substantzien xurgapena) identifikatuz eta eskemetanadieraziz.•Landareen bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoei buruzko ikaskuntzaadierazgarrien eraikuntza bermatzea, egiturak identifikatuz eta funtzioarekinlotuz.Curriculumeko materialak • Ikaslearen liburua, ariketen koadernoa.eta beste baliabide•Baliabide Didaktikoen CD-ROMa.didaktiko batzukEbaluazio• Erantsitako hasierako ebaluazio-proba.prozedurak• Unitateari dagokion ebaluazio-proba.eta tresnak•Ebaluazioaren jarraipena erregistroan.Kalifikazio• Erantsitako ebaluazio-proban: puntu bat ariketa bakoitzeko.sistemak• Unitatearen kalifikazioan ebaluazio-erregistroan adierazitako behaketarenondoriozko balioespena jasotzea.ProgramazioaUnitate bakoitzeko programazioa laukitandator azalduta. Horietan datozikasturteko esku-hartze didaktikoaaurrera eramateko beharrezko direnelementuak: oinarrizko edukiak, helburuak,edukiak denboran banatuta,ebaluazio-irizpideak, gutxieneko edukiak,metodologia, eta abar.Ebaluazioirizpideak1.1. Badaki bizi-funtzioen izena eta definizioa ematen.2.1. Sailkatzen ditu izaki bizidunak nutrizio motaren arabera.3.1. Animalien gorputzetako ehunak, organoak eta aparatuak izendatzen ditu,eta bakoitzaren funtzioa labur-labur azaltzen du.3.2. Izaki zelulabakarraren eta zelulanitzaren definizioa eman eta talde bakoitzarenadibideak ematen ditu.4.1. Izaki bizidunen bost erreinuak izendatu eta horien ezaugarriak ondo azaltzenditu.4.2. Badaki izaki bizidunak sailkatzen, gako errazak erabiliz.5.1. Badaki ohiko landare baten atalak identifikatzen eta izendatzen eta landareenantolamendua azaltzen.6.1. Landareen xurgapen-prozesua, fotosintesia, arnasketa eta hondakinakezabatzeko prozesua ondo azaltzen ditu, baita landareek inguruarekinegiten duten gas-trukea ere.7.1. Izaki bizidunak eta horien bizi-funtzioak ezagutzeko kezka eta ekimenadauka.8.1. Informazioa buruz ikasteko, antolatzeko eta lotzeko teknikak garatzen ditu,baita ikaskuntzako aurrerakuntzaren autoebaluazioa egiteko teknikak ere.ErrekuperazioUnitate honetarako erantsitako sendotzeko fitxa.programaAniztasunarenIkasle guztientzat:tratamendurako– Unitate honetarako erantsitako sendotzeko fitxa.neurriak– Unitate honetarako erantsitako zabaltzeko fitxa.Ariketa osagarriak • Izaki bizidunen fitxategia egin ariketa garatzea, erantsitako zientzia-lantegikoeta eskolatikproiektuan jasota dagoena.kanpokoak• Zientzia-museoak bisitatu ariketa garatzea, erantsitako zientzia-lantegikoproiektuan jasota dagoena.Irakurtzeko• Irakurgaia: Biziaren historia laburra.zaletasunaren sustapenaIKT-en• Unitateko edukiak sendotzeko eta zabaltzeko ariketa elkarreragileak eskaintzendituen CD-ROMa erabiltzea.sustapenaBalioen• Izaki bizidunak errespetatzea eta biodibertsitatea planetan babestu beharrekobaliotzat eta baliabidetzat hezkuntzahartzea.231. Probetxuzko bidaiaInguruaren EzagueraGGIzen-abizenak: .............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................Charles Darwin Ingalaterran jaio zen 1809. urtean. Medikuntza ikasten hasizen gaztetan, baina izaki bizidunak aztertzeko interesa erakutsi zuenhandik gutxira. Hortaz, hogeita bi urte zituela, Beagle ontzian itsasoratuzen; munduan zehar espedizio zientifikoan joatekoa zen ontzia.Bost urte iraun zuen bidaiak. Denbora horretan, Darwinek lekuan-lekuanikusitako fosilak, landareak eta animaliak marraztu eta aztertu izan zituen.Beagle ontziak egindako ibilbidean, Galapago uharteetara egindako osteranabarmentzen da denen gainetik. Ozeano Barean den artxipelagoa da,Ekuadorreko kostaldearen aurrean. Galapagoetako izaki bizidunak osodeigarri egin zitzaizkion Darwini. Haien ezaugarriak aztertzean, gauza askoaurkitu zituen.Bidaia haren ostean eta 1882an hil arte, Darwinek zenbait liburu argitaratuzituen, egindako azterketa guztiak eta ateratako ondorioak bertan bilduta.Darwinen ikerketak Eboluzioaren Teoria deritzona ekarri zuen. Gaur egun,izaki bizidunak garatzen diren ideia ezinbestekoa da ulertzeko zergatikdagoen horrenbeste espezie planetan.1231. Probetxuzko bidaiaInguruaren EzagueraGGIzen-abizenak: ..............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................Idatzi esaldi bana honako hitz hauekin:a) Espedizioa: .....................................................................................................................................................................................................................................................................................b) Fosilak: ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................c) Eboluzioa: .......................................................................................................................................................................................................................................................................................Testua irakurri ostean, atera galdera hauen erantzuna:a) Zenbat urte bizi zen Darwin? .................................................................................................b) Zer urtetan atera zen bidaian Beagle ontzia? ........................................................................c) Noiz bukatu zen bidaia?..........................................................................................................Aztertu mapa, kontsultatu atlas batean, eta erantzun:GaitasunengarapenaAtal horretan, bederatzi fitxa jasodira oinarrizko gaitasunak garatzekoariketa batzuekin.Atal horren beste helburu bat daikasleak irakurtzera zaletzea,Inguruaren Ezagueratik abiatuta.90GalapagoakValparaísoAzore uharteakKanariaruharteakCabo Verde uharteakSanta ElenaSuaren lurraldeaBritainiar uharteakEsperantza OnarenlurmuturraCocos uharteakMadagaskarMaurizioZeelanda Berria© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.a) Zer ozeano zeharkatu zituen Beagle ontziak bidaia hartan?........................................................................................................................................................................................................b) Zer kontinentetan ez zen izan Beagle ontzia?...............................................................................................................................................................................................................................4 Bidaian zehar, Darwinek erreparatu zienizaki bizidunen hainbat marrazki egin zituen.Demagun zu ere naturalista bat zarela,Darwin bezala. Aukeratu inguruan duzunizaki bizidun bat (loreontzi bateko landarea,intsektua, hegaztia…).Egin izaki bizidun horren marrazkia, etaazaldu zer ezaugarri dituen.Ikaskideek igarri egin behar dute zer izakiden.91Zientzien lantegiaZientzien lantegia 16 lan-fitxatan bildutakoariketa osagarrien multzoada, gaitasun kognitiboak, prozedurazkoaketa jarrerazkoak jokoan jartzeko,horien bidez sendotu etazabalduko baitira edukiak eta oinarrizkogaitasunak.12

1232. UNITATEAAnimaliakEBIzen-abizenak: .............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................Idatzi animaliek dituzten hiru ezaugarri nagusi.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................Zer alde dago animalia ornodunen eta animalia ornogabeen artean?....................................................................................................................................................Aztertu irudian ageri den animalia, eta erantzun:a) Ornoduna ala ornogabea da?.....................................................................b) Zer taldetakoa da?.....................................................................c) Nola hartzen du arnasa?......................................................................................................72. UNITATEAAnimaliakEBIzen-abizenak: .............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................Eman honelako animalietatik bina izen:a) Brankia bidez arnasa hartzen dutenak ..............................................................................b) Trakea bidez arnasa hartzen dutenak ................................................................................c) Biriken bidez arnasa hartzen dutenak ...............................................................................d) Azalaren bidez arnasa hartzen dutenak ............................................................................8 Hona hemen zelula baten irudia, oso1.handi eginda.a) Zer izen du zelula horrek?2.................................................................b) Idatzi irudian azaltzen diren atalenizenak.3.c) Animalien zer organotan daude zelula hauek?....................................................................................................................................................EbaluazioaGure proiektuak ebaluazio-proba batdakar unitate bakoitzeko, bai etahasierako ebaluazio bat eta amaierakobeste bat.Horrez gainera, hiruhileko erregistroakazaltzen dira, baita proposatutakoariketa guztien soluzioak ere.4 Arrainek uretatik hartzen dute oxigenoa. Zer organoren bidez hartzen dute?..........................................................................................................................................................5 Eman ornodunen bost taldeen izenak, eta ipini adibide bana...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................6 Osatu esaldi hauek:Jatekoak digeritzea da ...................................... ateratzea eta aprobetxatu ezin daitezkeenhondakinak ..............................................................................................................................Janariak digeritzeko, ia animalia guztiek daukate .............................................................. .40© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.9 Osatu zer informazio falta den animalien harreman-funtzioari buruzko prozesuentaula honetan.PROZESUAZER ORGANOK EGITEN DUENEstimuluak atzemateaEfektoreak10 Esan zer organok atzematen dituzten estimulu hauek:• Argia: ......................................................................................................................................• Soinu-bibrazioak: ...................................................................................................................• Objektuak ukitzea: ................................................................................................................411. UNITATEA.Izaki bizidunak. LandareakSAIzen-abizenak: .............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................15Osatu landareen atalei buruzko informazio hau.A) Landarearen atala:.................................................................Funtzioak:...................................................................................................................................................................................................1. UNITATEA.Izaki bizidunak. LandareakZAIzen-abizenak: .............................................................................................................................................Maila: ...................................................................... Eguna: ....................................................................1 Esaldi hauek guztiak oker daude. Horietako bakoitzean bi berba daudetxarto. Hitz horiek aldatu eta egokiak ipiniz gero, egia bihurtuko dituzu.Ameba izaki zelulanitza da, monero-erreinukoa. ......................................................................................................................................................................................................................Izeia izaki zelulabakarra da, eta nutrizio heterotrofoa du. .........................................................................................................................................................................................................Polipoa landare-erreinukoa da, eta lehorrean bizi da. ....................................................................................................................................................................................................................Legamiak protisto-erreinukoak dira, eta izaki autotrofoak dira. ..........................................AniztasunarentratamenduaOrrialde horietan, sendotzeko etazabaltzeko ariketen multzoa proposatzenda; ikasleen liburuko unitateetakobakoitzerako bat.B) Landarearen atala:..........................................................................................................................................................114.................................................................Funtzioak:...................................................................................................................................................................................................C) Landarearen atala:.................................................................Funtzioak:...................................................................................................................................................................................................© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.© GRUPO ANAYA, S.A., Inguruaren Ezaguera 5. Lehen Hezkuntza.Material hau fotokopiatzeko baimena ematen da.2 Erreparatu zuhaitz atal hauei; enborrak dira.a) Zer da enborra? ......................................................................................................................................................................................b) Gauza bera dira enborra eta zurtoina? ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................c) Zer doa enbor horretatik zehar?..............................................................................................................................................3 Idatzi izaki bizidunen bost erreinuen izenak, eta eman adibide bana.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................11513

Gaitasunen araberakoprogramazioa

Lehenengo hiruhilekoaMUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETAINTERAKZIOAARTE KULTURARAKOGAITASUNAMATEMATIKARAKOGAITASUNAGIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKOGAITASUNA1. UNITATEAIZAKIBIZIDUNAK.LANDAREAK• Izaki bizidunak ezagutzea,zer ezaugarrirenarabera sailkatzen diren.• Izaki bizidunek planetarenosasunerako nolakogarrantzia duten ulertzea.• Museoak gizaldietan bildutakoezagutzaren bilgunedirela ulertzea.• Lupa eta mikroskopiobidez handiagotutakoelementuak konparatzekozenbakizko datuakerabiltzen jakitea, baitaorganismo baten neurriazein den kalkulatzekoere,mikroskopioan ikusitakotikabiatuta.• Izaki bizidunak errespetuzhartzeko jarrerakbultzatzea.• Izaki bizidunak gehiegiustiatzeak zer ondoriodakarren jakitea.2. UNITATEAANIMALIAK• Animaliak ezagutzea;haien ezaugarriak,haiensailkapena, eta nolabetetzen dituzten bizifuntzioak.• Animaliak hainbat ingurutanikasteko teknikaketa estrategiak bereganatzea.• Ulertzea nola nabarmentzendiren animaliabatzuk ekitaldi kulturaletan,eskulturetan, tradizioetan,zodiakokozeinuetan…• Zenbakiak erabiltzenjakitea animalia taldeenorganoak kontatzeko,emaitzak lotzeko, baitakonparazioak egitekoere.• Animaliak errespetuzhartzeko jarrerak bultzatzea.3. UNITATEAELIKATZEAETA DIGESTIOA• Izaki bizidunen anatomiaeta fisiologia hobetoulertzea.• Ulertzea zein garrantzitsuaden dieta osasuntsuaegitea eta janariakgarbi edukitzea osasunezondo ibiltzeko.• Eskualde bakoitzekogastronomiaren ezaugarridietetiko,kultural etaartistikoak zein direnjakitea.• Kalkulu-teknika oinarrizkoakerabiltzen jakiteajatekoen etiketetanazaltzen diren elikadura-balioakaztertzeko,eta emaitza horiek erabiltzeadieta osasungarriaegiteko.• Garbitasun-arauak etaosasunekoak bete, jatekoakkontsumitzean etaesku artean erabiltzean.4. UNITATEAARNASKETA,ZIRKULAZIOAETA IRAIZKETA• Gizakien anatomia etafisiologia hobeto ulertzea.• Osasunerako ohituraonak hartzea gizakienelikatze-funtzioan partehartzen duten aparatuakondo egon daitezen.• Antzinaroan ere organismoarenosasuna aintzathartzen zutela ulertzea,antzinako Grezian egindakoOlinpiar Jokoengaineko irakurgai batenbitartez.• Kalkulu errazak egitenjakitea; esaterako, odolbolumenjakin bateanzenbat zelula daudenjakiteko.• Zenbakizko datuakinterpretatzea; zenbatur galdu den edo irabaziden.• Osasunerako ohituraonak hartzea zein garrantzitsuaden ulertzea.• Odola ematea oso garrantzitsuadela ikustea,elkartasuneko ekintzadela.5. UNITATEAHARREMANFUNTZIOA• Gizakien harreman-funtzioanparte hartzenduten organoen anatomiaeta fisiologia hobetoulertzea.• Ezintasun bat duten pertsonekbizitzeko izatendituzten zailtasunak kontuanhartzea.• Gure zentzumenek atzemaneta gure nerbio-sistemaksentsaziotzat dutenguztiaren ezaugarriestetikoak igartzea.• Zenbakizko datuak erabiltzeaadierazteko zenbatdenbora beharduten mezuek espazioontzietanbatetik besterairisteko, kontuanharturik zein distantziahandia dagoen Lurretikbeste astro batzuetara.• Onartzea eguneroko bizitzanezintasunen batduten pertsonak hobetointegratzeko neurriakhartu behar direla.• Segurtasunarekin lotutakoohiturak hartzea.16

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNAHIZKUNTZAKOMUNIKAZIORAKOGAITASUNAIKASTEN IKASTEKOGAITASUNANORBERARENAUTONOMIARAKO ETAEKIMENERAKO GAITASUNA• Hainbat iturritatik informazioaaukeratu eta ateratzeaizaki bizidunei buruzkofitxak lantzeko.• Teknologia berriak erabiltzeaizaki bizidunei buruzkodokumentuak lantzeko.• Izaki bizidunekin, sailkapenarekineta ezaugarriekin lotutakohiztegi orokorra eta zehatzazabaltzea.• Ahozko hizkuntza eta idatzizkoaerabiltzea, izaki bizidunentaldeak eta espezieakbereizteko.• Taula eta eskema dikotomikoenbidezko konparazioaketa sailkapenak gaitasunagaratzea.• Informazioa eskema kontzeptualeta laburpenetan biltzea.• Izaki bizidunei buruzko ikerketakegiteko ikaskuntzaautonomoa lantzeko tresnakerabiltzea.• Eginkizun baterako zenbaitaukeraren artean hautatzekogaitasuna garatzea.• Animaliei buruzko fitxak egitekoinformazioa hainbat iturritatikaukeratu eta ateratzea.• Teknologia berriak erabiltzeaanimaliak ikertzearenondorioz sortutako dokumentuakegiteko.• Animaliei buruzko irakurgaiakhobeto ulertzea, eta beraieiburuzko hiztegia zabaltzea.• Hiztegian begiratzeko ohiturahartzea.• Hizkuntza erabiltzea,irudiaketa eskemak azaltzeko.• Informazioa bilatzeko, hautatzekoeta fitxa eta eskematanantolatzeko jarraibideak garatzea.• Ikasteko tekniken erabilerabultzatzea; adibidez, testubatetik abiatutako eskemakontzeptualak egitea.• Animalien munduarenganakointeresa eta jakin-mina edukitzea,naturan behatzeko etaanimaliei buruzko informazioalortzeko.• Inguruarenganako errespetuzkojarrerak bultzatzea norbanakobakoitzak.• Jatekoen etiketetan dagoeninformazioa bereiztea, etataulatan ordenatzea.• Jatekoen etiketetan dagoeninformazioa bereiztea, etataulatan ordenatzea.• Elikagaiei eta dieta osasuntsueiburuzko hiztegia handitueta irakurgaiak hobetoulertzea.• Gizakien organo eta aparatueiburuzko hiztegia zabaldueta erabiltzea.• -Janarien elikagaiei buruzkoinformazioa interpretatu etaerabiltzea, sailkapenak egiteko.• Digestio-prozesua eta digestioanparte hartzen dutenorganoak eskema kontzeptualbatean ordenatzea.• Arduraz jokatzea norberamodu egokian elikatzen ikasteko.• Jateko egokiak diren elikagaiakaukeratzen jardutea,baita ondo erabiltzen eta kontserbatzenjardutea ere.• Gizakien nutrizioan partehartzen duten aparatu etaprozesuei buruzko informazioalotzea eta laburtzea.• Testu-prozesadorea erabiltzeaohitura osasungarrieiburuzko inkesta egiteko.• Gizakien organo eta aparatueiburuzko hiztegia zabaltzeaeta erabiltzea.• Hizkuntza erabiltzea prozesusekuentzien berri emateko;esaterako, odol-zirkulazio etairaizte-prozesuak azaltzeko.• Informazioa eskematan ordenatzekoestrategiak garatzea,eta eskemok erabiltzea zenbaitetapatan banatuta daudenprozesu konplexuakhobeto ikasteko.• Errotuludun irudien bidezinformazioa azaltzea.• Arduraz jokatzea nutrizio-funtzioanparte hartzen dutenaparatuak egoki gordetzekoohitura osasungarriei jarraitzeko.• Informazioa lortzea bidesegurtasunarieta kiroletakosegurtasunari buruzko kanpainetan.• Oztopo arkitektonikoeiburuzko informazioa lortzekoweb-orrietan nola begiratuaztertzen hastea.• Gizakien harreman-funtziorakoaparatu eta sistemekinlotutako hiztegia zabaltzeaeta erabiltzea.• Hizkuntza erabiltzea azaltzekozer alde dagoen estimulueneta sentsazioen artean,borondatezko erantzunen etanahi gabe egiten diren erantzunenartean.• Informazioa adieraztea errotuludunirudien bidez.• Eskemak garatzea, zenbaitatalek osatutako egiturakikasteko,Aldi berean, atalokzenbait elementuk osatzendituzte, hala nola, gizakiennerbio-sistemak.• Elkartasuneko ekimenakgaratzea urritasunen batduten pertsonei bakarkalaguntzeko, eta pertsonahoriek gizarteratzeko daudenoztopoak ezabatzeko.17

Bigarren hiruhilekoaMUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETAINTERAKZIOAARTE KULTURARAKOGAITASUNAMATEMATIKARAKOGAITASUNAGIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKOGAITASUNA6. UNITATEAUNIBERTSOAETA EGUZKISISTEMA• Eguzki-sistemako izarrakezagutzea, baita Lurraketa Ilargiak bertan dutenkokapena ere.• Unibertsoa eta Lurraezagutzeko zientziakegin dituen aurrerapenakaintzat hartzea.• Unibertsoko izarrekkulturaren garapeneaneta gizakien sinesmenetanduten eraginaz jabetzea.• Zenbakizko datu handiakerabiltzea, izarrenarteko distantziak, neurriaketa mugimendueniraupena adierazteko.• Kalkulu errazak egitea,aurreko datuak baliatuz.• Izarrekin lotutako usteeta superstizio okerrakdirela-eta egindako bazterketaguztiak alboratzea.• Unibertsoaren ezagutzazientifikoaren garrantziakontuan hartzea.7. UNITATEAMATERIA ETAMATERIARENPROPIETATEAK• Materiaren propietateorokorrak ezagutzea,bai eta material bakoitzarenezaugarri direnakere.• Neurtzeko metodoakerabiltzea.• Materialen propietateaketa material horien erabileralotzea.• Artelanak egiteko hainbatmaterial erabiltzeakduen garrantzia igartzea.• Materialek teknologiagaratzeko duten garrantziaaintzat hartzea.• Zenbakizko datuak etaneurtzeko unitateakerabiltzea masa, tenperaturaeta antzeko magnitudeenbalioa adierazteko.• Kalkulu errazak egitea,datu horiek erabiliz.• Ulertzea zein garrantzitsuaden segurtasunneurriakbetetzea arriskutsuakdiren materialbatzuk erabiltzen direnean.• Materialak aurreztu etabirziklatzeak duen garrantziaaintzat hartzea.8. UNITATEAENERGIAETA ALDAKETAK• Energiak naturan azaltzekodituen formak etaaldaketak ezagutzea.• Energia nola erabiltzendugun eta inguruan erabilerahorrek duen eraginalotzea.• Kontsumo-gizartean aldaketaegin behar delakonturatzea, ingurumenarierrespetu handiagoaizango dion gizartealortzeko.• Adierazpen matematikoakerabiltzea. Esaterako,ehunekoak,energiaberriztagarrietatik etaberriztaezinetatik zerproportziotan ateratzenditugun esateko.• Energia aurreratzeko ohiturakhartzea eta ingurumenerakohorrek dakarrenonura ulertzea.• Energiaren erabilerarekinlotutako segurtasunarauakezagutzea etabetetzea.9. UNITATEALURREKOGAINAZALA• Mapa bat zer den etazer motatakoak daudenjakitea.• Espainiako erliebearenezaugarriak zein direnjakitea.• Penintsularen mendialdeko,barnealdeko etakostaldeko paisaien balioestetiko eta kulturala aintzathartzea.• Sestra-kurben mapakinterpretatzea, bertanazaltzen baita kurbenartean zer alde dagoenaltueran eta altitudean.• Kalkuluak egitea mendibatzuen altuera erabiliz.• Paisaien balio naturaleta sozialak aintzat hartzea,eta horiei deneierrespetua erakustea.10. UNITATEAPLANETAKOURA• Ura Lurrean nola banatzenden eta urarenzikloan etengabe mugimenduandagoela jakitea.• Espainiako hidrografiaezagutzea.• Urak sortu dituen paisaienedertasuna sumatzea.• Ibaien luzerari buruzkodatuak ageri diren grafikoakinterpretatzea.• Uraren kontsumoarekinlotutako problemakebaztea.• Ura ondasun urria delakonturatzea, eta berorikutsatzeak arazoa dakarrela.• Ura kontuz kontsumitzekojarrerak bultzatzea.18

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNAHIZKUNTZAKOMUNIKAZIORAKOGAITASUNAIKASTEN IKASTEKOGAITASUNANORBERARENAUTONOMIARAKO ETAEKIMENERAKO GAITASUNA• Planetario batera egindakobisita birtualean jasotakoinformazioa erabiltzea.• Informazioa hainbat iturritatikjasotzeko ohitura hartzea,bai astronomiaz bai materieiburuz.• Astronomiari eta astroeiburuzko hiztegia zabaltzea.• Termino batzuen etimologiajakitea,eta terminoak antzekoetimologiekin lotzea,errazagoikasteko.• Unibertso,eguzki-sistema etaLurrari buruzko informazioaeskema eta mapa kontzeptualetanantolatzea.• Astroak eta fenomeno astronomikoakbehatzeko norberakinteresa eta gustua hartzea.• Materialak ustiatu eta erabiltzeakinguruari eragiten dionazinformazioa lortzeko iturribatzuk kontsultatzea.• Materialen eta materialen erabilerarengaineko terminoeiburuzko hiztegia zabaltzea.• Aldaketa fisikoetan izatendiren kausa-efektu erlazioeiburuzko esapideak ulertzea.• Eskema errazen bidez adierazteabero eta dilatazioen ikerketanateratzen diren kausaefektuerlazioak, bai eta indareta deformazioen artean sortzendirenak ere.• Materiaren aldaketa fisikoeiburuzko eskemak interpretatzea.• Fenomeno fisiko bakunakmodu autonomoan esperimentatzeko«jakin-min zientifikoa»garatzea, eta ardurazegitea, segurtasun-arauakbeteta.• Zientziaren museo baterajoanda informazioa lortzea.• Albistegietan eta paperezkoegunkari zein egunkari digitaletaninguruari eta inguruazaintzeari buruz ageri direnalbisteak aztertzea.• Energiari buruz,energia-aldaketazeta -erabileraz dagoenhiztegia zabaltzea.• Energiaren erabilerarekinlotutako terminoetan,eta erabilerahoriekin lotutako terminoetan,kausa-efektu erlazioakbilatzea.• Energia-iturriei lotutakoinformazioa taula eta eskemetansailkatzeko erremintakgaratzea.• Eguneroko bizimoduan «hiruarauak» erabiltzeko norberakohitura egokiak hartzea.• Zenbait iturri erabiltzea informazioalortzeko eta Espainiakoerliebe forma nagusiakmapetan kokatzeko.• Lurrazala irudikatzeko modueiburuzko testu bat ulertzeaeta iruzkina egitea.• Mapa guztiek dituzten hobarieta eragozpenei buruzkoondorioak ateratzea.• Ulertzea nola egiten denmapa bat, eta halako bat,erraza, egitea.• Mapak eta planoak erabiltzea,orientatzeko gaitasunagaratzeko.• Zenbait iturri erabiltzea informazioalortzeko eta Espainiakoibai,sakan eta ur-lasternagusiak mapetan kokatzeko.• Urea lortzeko moduei dagozkienhitz eta esapide multzoahandiagotzea: adibidez, gatzakentzeko lantegiak, araztegiak...• Urak izakientzat duen garrantzihandia idatziz azaltzea.• Ibaien eskema linealak marraztea,bustitzen dituztenhiriak nabarmendurik; baiezkerreko aldean bai eskuinekoan.• Ura aurreratzeko daudenneurrietako batzuk praktikanipintzea.19

Hirugarren hiruhilekoaMUNDU FISIKOARENEZAGUTZA ETAINTERAKZIOAARTE KULTURARAKOGAITASUNAMATEMATIKARAKOGAITASUNAGIZARTERAKO ETAHERRITARTASUNERAKOGAITASUNA11. UNITATEAATMOSFERAETA KLIMA• Klimari eragiten diotenfaktoreak zein diren etanola eragiten diotenjakitea.• Espainian diren klimaguztiak bereizten jakitea.• Klimak paisaietan duengarrantzia aintzat hartzea.• Tenperaturen eta prezipitazioendatuak interpretatzenjakitea Espainiakoklimak bereizteko.• Elkartasunezko jarreraeta jokabideak bultzatzea,alerta meteorologikoakgertatzekotan.12. UNITATEAGIZARTEANBIZI• Ulertzea nola aldatzenden toki bateko biztanleria,baita zer bilakaeraizan duen Espainiakobiztanleriak ere.• Espainia kultura-dibertsitatehandiko herriadela jakitun egotea.• Inguruko eskualdeetakokultura Espainiako kulturarenparte direla konturatzea.• Biztanle-dentsitatekodatuak interpretatzeaEspainiako hiri eta erkidegoautonomoak konparatzeko.• Gizarte gero eta pluralagoetanbizitzeko jarrerakbultzatzea.13. UNITATEAESPAINIAKOANTOLAKETA• Udalerrien antolaketapolitikoa nolakoa denjakitea, autonomia erkidegoetakoaeta Espainiakoa.• Herritarrek eskubideaketa betebeharrak dituztelajakitun egotea.• Pentsalari batzuekherrietako politikagintzanizan duten eraginazjabetzea.• Denbora-unitateak lantzeaXIX.eta XX.mendeetangarraio eta komunikabideetanizan direnasmakizun nagusiak denbora-lerrobatean kokatueta ordenatzeko.• Gizarte demokratikoetakoarauak zein direnjakitea eta errespetatzea.• Herritarrek haien eskubideakbetearazteko dituztenbideak eta mekanismoakzein diren jakitea.14. UNITATEAHISTORIA ETAHISTORIARENIKERKETA.HISTORIAURREA• Historia nola ikasten denjakitea, baita zein iturrieta aro dauden ere.• Lehenengo gizakiekmunduan eta Espainianzelako bizitza izanzuten jakitea.• Antzinako gizarte primitiboenakezagutzekogertaera eta manifestazioartistiko batzuekiturri gisa duten balioaaintzat hartzea: menhireta labar-pinturak aztertuta,adibidez.• Denbora-unitateak lantzeagertaera historikoakkokatu eta ordenatzeko.• Aztarna historikoak daudeninguruak jagotea.• Historialarien lana aintzathartzea eta errespetatzea.15. UNITATEAANTZINAROAETAERDI AROA• Antzinaroan eta ErdiAroan munduan etaEspainian izan ziren zibilizazioakezagutzea.• Antzinaroan eta ErdiAroan izandako gertaerakultural eta artistikobatzuk jakitea, eta aintzathartzea gizarteeniragana ezagutzeko iturrigisa.• Eraikin historikoak eraikizituzten urteei buruzkokalkuluak egitea.• Aztarna historikoak daudeninguruak jagotea.20

INFORMAZIOA TRATATZEKOETA TEKNOLOGIA DIGITALAERABILTZEKO GAITASUNAHIZKUNTZAKOMUNIKAZIORAKOGAITASUNAIKASTEN IKASTEKOGAITASUNANORBERARENAUTONOMIARAKO ETAEKIMENERAKO GAITASUNA• Iturri bat baino gehiago erabiltzeageure udalerrianazken urteetan izan direntenperatura eta prezipitazioeiburuz, klima nolaaldatu den igartzeko.• Idatziz jasotzea pertsonekLurra berotu ez dadin eginditzakegun gauzen gainekoiritzia.• Iturri bibliografiko ugari erabiltzealarrialdi meteorologikoagertatzekotan eginbeharrekoak zein direntxostenetan zehazteko.• Hainbat klimatako lekuetandiren paisaien argazkiakaztertzea eta ondorioak ateratzea.• Klima-aldaketa eragoztekoneurri batzuk praktikan jartzekogai izatea.• Internet bidezko kontsultagidatuak egitea, beste autonomia-erkidegobatzuetakotradizioei buruzko informazioalortzeko.• Ahoz azaltzea zer den gizarteanbizitzea.• Espainiako hizkuntza ofizialakzein diren jakitea, baitahorietako batean agurtzenjakitea ere.• Entziklopedietan informazioabilatzea zenbait faktorek(klimak, esaterako) lekubateko bizimoduan duteneragina aztertzeko eta txostentxiki bat idazteko.• Jarrera tolerantea izatea zeingarrantzitsua den jabetzeaaskotariko jendeak osatutakogizartean bizikidetza egokiaizateko.• Udal, erkidego, EspainiakoGobernu edo Europar Batasunekoerakunderen batekoweb-orria ikusteko bisita gidatuakegitea eta bakoitzareneskumenak azaltzeko txostenbat idaztea.• Gobernu mota eta prozesudemokratiko eta abarreiburuzko hiztegia zabaltzea.• Ahoz azaltzea besteekin bizitzekobeharrizanaz diren iritziak.• Ikasgelako ordezkaria hautatzekoprozedurari buruzkoinformazioa bilatzea.• Herritar eta ikasle gisa ditugunbetebeharretan ardurakhartzea.• Museo arkeologikoren baterabisita birtual gidatuak egitea.• Historia eta Historiaurreaaztertzeko terminoak gehitzeanorberaren hiztegira.• EIdazlan txiki batean jasotzeazer alde nagusi dagoenPaleolito eta Neolitoarenartean.• Paleolito eta Neolitoko bizimoduairudikatzen dutenmarrazkiak aztertzea, etaorduko asmakizun batzuekgizakiei ekarri zieten aldaketaulertzea.• Ezagutza modu autonomoanhandiagotzeko informazioabiltzeak duen garrantzia aintzathartzea.• Inguruan hurbilen duzuneraikin zaharren bat,Antzinarokoedo Erdi Arokoa, aztertzekoinformazioa bilatzea.• Santiago,Leon eta Burgosekokatedralei buruzko informazioabilatzea, eraikin erromanikoala gotikoak diren jakiteko.• Aro horietako terminoakgehitzea hiztegira: adibidez,erromanizazio eta kaliferria.• Idaztea txosten txiki bateannola eraikiko zituzten,ustez,eraikinak Erdi Aroan.• Antzinaroko eta Erdi Arokobizimoduko iruditzat dauzkagunakaztertzea, eta zeraldaketa gertatu ziren azaltzea.• Pertsonaia historikoek kulturarenbilakaeran, teknologianeta gizarteen antolaketanizan duten eraginazjabetzea.21

Unitateengarapena

Izaki bizidunak. LandareakSarreraUnitate hau garatzearen helburu nagusia ikasturteanzehar erabiliko den lan-eredua zehaztea da.Merezi du ikasleek uler dezatela zein den sarrerako irakurgaiarenesanahia, hasierako galderena, eta orri bakoitzekotestu eta irudiena; lan-metodoa orrialde bakoitzeanageri diren ariketek eta amaierakoek osatuta; gaitasuneiburuzko orriaren helburua...Ikusiko denez, unitate honetan izaki bizidunen munduaaurkezten da, bereziki landareen mundua. Ikasitako gaiasko hurrengo unitateetan erabiliko dira, izaki bizidunaketa gizakien gorputza aztertzeko ikasgaien blokearenbarruan.Unitate hau lantzeko aurreikusitako denbora aste bikoada: bai garapena bai bakarkako lana zein taldekoa sendotzekoariketak ere, esperientzia txikiak planifikatzea, etainformazioa biltzea eta azaltzea.Gutxieneko edukiakIzaki bizidunen bizi-funtzioak eta beraien esanahia.Izaki bizidunen antolaketa: zelulak, ehunak, organoak,aparatuak eta sistemak. Izaki zelulabakarrak eta izaki zelulanitzak.Izaki bizidunen sailkapena: bost erreinuak. Ezaugarrinagusiak.Landareek nutriziorako egiten dituzten prozesuak.MetodologiaAnimalia eta landareenganako interesa eta bizi-funtzioeiburuz aurretik duten ezagutza da abiapuntua, horiekdenak hobeto aztertzeko, eskema bidez zenbait prozesubereizi eta identifikatuz: esaterako, fotosintesia eta landareeksubstantziak xurgatzeko duten modua.Landareen bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoakondo ikasteko teknikak ziurtatzea, zenbait egitura identifikatuzeta bakoitzari dagokion zereginari lotuz.Atlasen erabileraAtlasean zenbait lamina ageri dira hainbat motatako izakibizidunen fitxak dituztela. Fitxa horietan dira argazkiak,iruzkin eta guzti, eta eredutzat balio dute beste organismobatzuk kokatu eta deskribatzeko eta haien guztienantzeko fitxak lantzeko.Baliabideen koadernoa«Aniztasunaren tratamendua» atalean edukiak sendotzekoeta zabaltzeko ariketak datoz, baita «Ikasitakoaantolatu» fitxa ere, unitatean amaierako «Laburrean» atalarekinlantzeko.«Ebaluazioa» atalean hasierako ebaluazioa egiteko ariketakproposatzen dira, taldeak nondik abiatu behar duenzehazteko eta unitate honetako edukiak ebaluatzekoproba modura.«Gaitasunak lantzen» atalean «Probetxuzko bidaia» ariketaplanteatu da.«Zientzien lantegia» atalak, berriz, bi prozedura hauekdakartza edukiak zabaltzeko: «Izaki bizidunen fitxategiaegiten» eta «Zientzia museora bisitan».CD--ROMa«Baliabide didaktiko interaktiboak» atalean hiru ariketahauek daude bilduta «Zelula», «Izaki bizidunen sailkapena»eta «Landareen nutrizioa». Unitateko edukiak sendotzekoerabil daitezke.«Ariketak egiteko eskemak» atalean fitxa inprimagarriakdatoz: «Zelulak» eta «Landareen nutrizio-prozesuak ».Ikasleek edukiak sendotzeko erabil ditzakete.«Irudien bankua» sailak baliabide hauek dakartza:– «Gardenkiak egiteko irudiak» atalak irudi hauekbildu ditu: «Izaki bizidun baten antolaketa», «Izaki bizidunenbost erreinuak», «Landareen organoak» eta«Landareen nutrizioa». Ikasgelan proiekta daitezke, unitatekoedukiak sendotzeko.– «Lanak egiteko irudiak» atalak bilduta ditu argazkibatzuk «Izaki bizidunak» izenpean. Zer erabilera didaktikoeman, atalaren argibideetan bertan azaltzen da.Beste baliabide eta material abatzukIkasleek izaki bizidunen irudiak ekartzea komeni da, etatreba daitezela izakiok entziklopedietan kokatzen ikasteko,paperezkoetan zein sarekoetan. Era berean, interesgarriada izakiak aztertu eta interpretatzen ikastekoariketak sustatzea, irudiak beste barik pilatzen ibili beharrean.Horrez gainera, benetako landareak edo landare-atalakazter daitezke (orriak, haziak, azalak, sustraiak...). Begiz egiteaedo, osterantzean, lupa edo mikroskopio bidez aztertzeaproposa daiteke, unitatean 18. orrialdean «Nire gaitasunak»atalean zehazten den bezala.24

Unitatearen eskemaIZAKI BIZIDUNAKOsatzendituzteHiru bizi-funtziobetetzen dituzteSailkapena zelulen arabera,nutrizioaren araberaZELULAKUGALTZEANUTRIZIOAHARREMANA5 ERREINUBildu eta hauekosatzen dituzteKopuruarenarabera, honelakoakizan daitezkeBi motatakoakizan daitezkeHauekMONEROAKAUTOTROFOAHETEROTROFOAPROTISTOAKEHUNAKORGANOAKAPARATUAKETA SISTEMAKZELULABAKARRAKEDOZELULANITZAKONDDOAKANIMALIAKLANDAREAKEzaugarrinagusiakBizi-funtziohauek dituzteIzaki zelulabakarrak.Zelulak nukleo eta horma zelularrekin.Atal berdeak izaten dituzte.Mugikortasun urria.UGALTZEA:espora edohazien bidez.NUTRIZIOA:autotrofoa.HARREMANA:mugimendu urriakargirantz eta uretarantzorientatzeko.Gehienek sustraia, zurtoinaeta orriak dituzte.Honen bidezegiten daFOTOSINTESIA25

IRAKURGAIA LANTZEN Ikasturteko lehen unitate hau eredutzathartuko denez, komeni dagarrantzia ematea hasierako irakurgaiari.Natura- eta gizarte-zientziakikasteko, dibulgazio-irakurgaienbidez egiten da neurri handian, etaikasleen gozamenerako izan daiteke,baita jakin-mina asetzeko moduaere.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Jakin-mina izatea, izaki bizidunak ezagutu eta aztertzeko.Ebaluazio-irizpideak• Kezka agertzen du eta kemena,izaki bizidunak ezagutzeko eta horien bizi-funtzioaknola betetzen dituzten jakiteko. Beharbada, lehenengo unitateetanozenki irakurri beharko da,ezaugarrinagusiak indartuz, termino zientifikoakbereiziz, eta taldean aztertuzirakurgaiaren esanahia,hiztegiarekinbatera, are gehiago sakonduz. Hortaz, ariketak hasteko, lehenengoakterminorik zailenak hiztegiarenbidez argitzeko eskatzen du. Jarrerari dagokionez, komeni danabarmentzea gizakia Lurrean direnespezieetatik bat dela, eta planetanbarrena sakabanatuta dagoela, etaplaneta bera ustiatzen duela moldaerariesker, bere adimenari eta jakinminariesker... Azkenik,komeni da lotzea irakurritakoaeta irudia, garrantzi handia baituteirudiek liburu osoan. Izan ere,irudiak zehatz aztertzeak arreta lantzekobalio du,bai eta gogoeta eragitekoere.ARIKETEN SOLUZIOAKTestua dela eta1 Biodibertsitate: eskualde edo herribatean bizi diren askotariko izakibizidunak, bertan diren askotarikoinguruak … Moldaera: izaki bizidunbatek ingurura eta inguruan gertatzendiren aldaketei egokitzeko egitenduen prozesua. Espezieak galtzea:espezieak erabat desagertzea.2 Lehenengo izaki bizidunak agertubaino lehen, Lurra sutan zegoen, ezzegoen ur likidorik eta ez zegoenbizirik.3 Askotariko erantzunak. Ariketahonen bidez, ikasleek ordenanideiak trukatzea lortu nahi da.Ikasleek parte hartu ahala botatzendituzten ideia interesgarriak nabarmentzeagomendatzen da.Galderak egiten1, 2 eta 3 Askotariko erantzunak. Atal honetan ageri diren galderenhelburua da norberaren gogoeta eragitea,eta taldekako eztabaida susta-26

GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Hasierako irakurgaiaren bidez garatzen da;hiztegia zabalduta eta biodibertsitatearieta izaki bizidunen moldaerari buruzko terminoak egoki erabilita.Arte-kulturarako gaitasuna Berori lantzeko,aintzat hartu behar da museoak direla gizaldietan jasotako ezagutzarenbiltoki.Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna «Galderak egiten» ataleko ariketekin garatzen da, izaki bizidunak errespetuzhartzeko jarrerak sustatuz eta gehiegizko ustiaketak dakartzan ondorioak kontuanhartuz.tzea; eta, aldi berean, ikasleek oinarrizkohiztegi bat jasotzea da asmoa,bai termino orokorrak bai gaiaridagozkion termino zehatzak landuta. Neska-mutikoek erantzun zuzenaematea baino gehiago, kontua daproblema bat aztertzeko joera hardezatela, «metodo zientifikoari»dagozkion prozeduren bitartez, problemahorretaz pentsa dezatela etaerantzun bat eman dezatela, ondoreneztabaidatzeko. Galderetako batzuek bide emangodiete ikasturtean zehar azaldukodiren eztabaida eta gogoetarako gaiei:planetako izaki bizidunak errespetatubeharra, gizakiek Lurreko ekosistemeieragin dietena …ARIKETA OSAGARRIAK1 Irudian ageri diren izaki bizidunenartean, bi animalia daude: «armadiloa»eta «hartz nagia». Bereizi etaazaldu zergatik dituzten izen horiek.2 Irudian eskeleto- eta dinosauroeredubatzuk daude. «Dinosauro»hitzak «musker ikaragarria» esannahi du. Ikertu animalia horien gainean,etaazaldu zergatik emango zietenizen hori.Soluzioak1 Hartz nagiak (adar batetik zintzilik)izen hori du astiro mugitzen delako.Armadiloak (beheko irudian), azalgainean dituen plaka gogorrek osatutako«armadura» dela-eta hartzendu izen hori.2 Aspaldi galdutako animalia horiekaurkitu zituztenean, gaur egungomuskerren antza hartu zieten(ornoak, hankak, burua…). Gainera,haina handiak izanik eta horrenitxura arraroa zutenez, ikaragarriakizan behar zutela pentsatu zuten.Hortik, izena.Oharrak27

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK «Bizi-funtzioa» kontzeptua agertukoda ziklo osoan,eta abiapuntua izangoda izaki bizidunak eta beraien antolaketafuntzionala aztertzeko. Komenida esanahia ondo ikastea; izaki bizidunguztiek, txiki-txikiak izanda ere,hiru funtzio horiek egiten dituzte. «Zelula» ideia ere kontzeptu gakoa da.Lehenengoz aurkeztu denez, ondoetorriko da zelula baten oinarrizkoatalak bereiztea eta bakoitza zelandabilen modu errazean azaltzea...Zelula kontzeptua garrantzitsuaizango da aurrerago, neuronak azaltzendirenean, edota odolak nutriziosubstantziakzeluletaraino eramateneta inguruko hondakin-substantziakbatzen dituela azaltzen denean. Oso oinarrizkoa da ikasleek ideia bategin dezaten zein konplexuak direnorganismoak eta nola dauden antolatuta.Ideiak horiek eta beste batzukoinarrizkoak dira izaki bizidunaksailkatzeari ekiteko.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Bizi-funtzioak kontzeptua ondo ikastea. Izaki bizidunak nutrizio motaren arabera bereizi eta sailkatzea. Izaki bizidunen gorputzak antolatzeko modua jakitea:zelulak,ehunak,organoak,aparatuak eta sistemak. Definitu izaki zelulabakarrak eta izaki zelulanitzak.Ebaluazio-irizpideak• Badaki bizi-funtzioak izendatu eta definitzen.• Gai da izaki bizidunak bereizi eta sailkatzeko,egiten duten nutrizioaren arabera.• Badaki izendatzen animalien gorputzetako ehunak,organoak eta aparatuak,etabaita deskribatzen ere modu errazean horietako bakoitzak duen funtzioa.• Izaki zelulabakarra eta izaki zelulanitza, kontzeptuak definitzeko gai da,baieta bakoitzaren adibide batzuk emateko ere.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Eskemak hiru bizi-funtzioak jasobehar ditu, eta izaki bizidunak zelulekosatzen dituztela aipatu.2 Zelulek osatuta dago, eta zelulahoriek ehunak osatzen dituzte. Eraberean, ehunek organoak osatzendituzte, eta horiek, aparatuak eta sistemak.Aparatueta sistemen multzoakosatzen du txakurraren organismoosoa.3 Izaki autotrofoek beren elikagaiaksortzen dituzte ur, lurreko mineraleta gasen bitartez. Izaki heterotrofoek,berriz, beste izaki bizidunbatzuk janda lortzen dituzte elikagaiak.4 Askotariko erantzunak. Komeni daerantzunak bizi-funtzioen ildotik joateaizaki bizidunen kasuan,eta haiengabeziaren ildotik harriaren kasuan.Begiratu beharko dira ikasleek egindakomarrazkiei, eta ikusi zelularenelementuen izenak ondo ipinita dauden.Ondo etorriko litzateke ikasleek,atal guztien izenak aipatzeazgainera, nukleoaren funtzioak etamintz zelularrarenak ere aipatzea.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Azaldu zergatik esaten dugun urdailaorgano bat dela.2 Eman katu baten bi aparaturen izenak,etaaparatu horietako bakoitzekoorgano batena.28

GAITASUNAKHizkuntza komunikaziorako gaitasuna 1.,2.eta 4.ariketetan lantzen da,izaki bizidunen ezaugarri orokorrak deskribatzekohiztegi zehatzaren bitartez.Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa Edukiak ikastearekin batera, zenbait kontzeptu jasorik sustatzen da: izaki bizidunengarrantziarekin lotutako kontzeptuak jasota, haien aniztasuna, denekdituzten ezaugarri komunak eta hurrengo orrietan sailkapen dikotomikoakzehazteko balioko duten ezaugarriak.Soluzioak1 Zenbait ehunek osatuta,funtzio batbetetzen duelako: elikagaiak digeritzea.2 Askotariko erantzunak.Hau,adibidez:Digestio-aparatua/esofagoa. Iraitz-aparatua/giltzurruna…ZABALTZEKO ARIKETAK1 Informatu zer zelulak osatzen dutenehun adiposoa eta zer funtzio duten.Gero, esan ugaztunen zer ataletanegoten den ehun adiposoa.2 Zer substantzia sartzen da zeluletan?Nondik sartzen da?Soluzioak1 Ehun adiposoa gantza pilatzen dutenzelulek osatzen dute.Gantza erreserbakoenergia-substantziak dira, eta,horrez gainera, isolatzaile termikoada ugaztunen azalerako.Ehun adiposoaanimalia askoren azalaren azpiandago;baita organo batzuen inguruanere: giltzurrunen inguruan, bihotzareninguruan...2 Elikagaiak, oxigenoa eta ura sartzendira. Mintzaren bitartez sartzen da.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa dakartza.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Zelulak» izeneko ariketakedukiak sendotzeko balioko du. Ariketak egiteko eskemak.«Zelulak» fitxa inprimagarria ikasleeibanatu ahal zaie sendotzeko ariketagisa. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Izaki bizidunbaten antolaketa» izenekoa dakar,etaosagarri gisa proiekta daiteke, edukiakazaldu ondoren.Oharrak29

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Bi orrialde hauetan, izaki bizidunensailkapen dikotomikoa ageri da.Gogoratuko dugu sailkapena prozesubat dela (hainbat arlotan ageridena). Prozesu horretan, irizpide etaezaugarri ezagunen arabera zehaztendira antzeko ezaugarriak dituztenelementu multzoak. Irudiei dagokienez, komeni daaipatzea zein den bertan ageri denanimalien benetako neurria; animaliaeta landareak izaki zelulanitzakdira eta, oro har, begi bistandago hori. Bakterio, protozoo etalegamiak izaki mikroskopikoakdira.Algei dagokienez, mikroskopikoaketa makroskopikoak daude. Atlasean, izaki bizidunen laminabatzuk proposatzen dira, informazioaosatzeko.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Izaki bizidunak bereiztea eta erreinutan sailkatzea,bakoitzaren ezaugarrien arabera.Ebaluazio-irizpideak• Izaki bizidunen bost erreinuen izenak dakizki, bai eta bakoitzaren ezaugarriakazaltzen ere.• Izaki bizidunak ezaugarri nagusi batzuen arabera sailkatzeko gai da.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Sailkatzea ezaugarri komunakdituzten elementuen multzoak egiteada.2 a) Landareen erreinua.b) Moneras, protoctistas, hongos yanimales.Todos menos las plantas.c) Onddoek materia deskonposatzendute, eta animaliek ez.Gainera, onddoak ehunik gabekoizakiak dira, animaliak ez bezala.3 Ganba: animaliak.Lizuna eta txanpinoia: onddoak.Alga: protistoak.Intxaurra eta goroldioa: landareak.Bakterioa: moneroak.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Zer erreinu osatzen dute nukleorikgabeko izaki zelulabakarrek?2 Zer da izaki bizidunak sailkatzea?Soluzioak1 Moneroen erreinua.2 Zenbait ezaugarri komun dituztenizaki bizidunak multzotan antolatzeada.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Planeta batean dago itsas izaki bat,zelulanitza eta, elikatzeko, substantziamineralak, gasa eta ura hartzendituena, izar baten energiari esker.Zer erreinutako izakia da?2 Zer erreinutakoak izan daitezkeehunek osatutako izaki bizidunak?30

GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Atlaseko orrialdeetan garatzen da, izaki bizidunen deskribapen txikien bitartez,ikasitako erreinuetako bakoitzeko izaki bizidunen fitxak eginda, eta bizifuntzioaknola betetzen dituzten konparatuta.Ikasten ikasteko gaitasuna Bost erreinuen eskemaren tratamenduaren bitartez garatzen da, sailkapen etakonparazioak hobeto egiten eta taula dikotomikoa erabiltzen ikasteko.Horretara, norberak ikasteko duen trebetasuna lantzen da.Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna 3. ariketan lantzen da, norberak modu autonomoan ikasteko gaitasuna landuz,inguruko izaki bizidunak sailkatzeko ezaugarriei erreparatuta.Soluzioak1 Izaki autotrofoak dira, zelulanitzak,landare eta algetatik hurbilekoak.2 Landareen edo animalien erreinukoakizan daitezke.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 4. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa. Zientzien lantegia. «Izaki bizidunenfitxategia egiten» prozedurazabaltzeko ariketa gisa erabil daiteke.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Izaki bizidunak sailkatzen»ariketa dakar, edukiak sendotzekobaliagarri. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Izaki bizidunenbost erreinuak» izenekoa proiektadaiteke, edukiak sendotzeko. Eraberean,«Lanak egiteko irudiak» izenekoan«Izaki bizidunak» argazki-bildumadator; atal horren sarreran azaltzenda berori nola erabili.ATLASA ERABILI Atlasean ageri diren fitxak sailkapenak,azterketaketa deskribapenak egitekoerabil daitezke.Soluzioak1 Algak (fucus), onddoak (niskaloa)eta landareak (goroldioa, haritza,pinua, Sierra Nevadako lilia etatabaiba).2 Askotariko erantzunak.Oharrak31

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Aurretik esan denez, landareak izakiautotrofoak eta zelulanitzak dira; biorrialde hauen helburua da izakihorien antolaketa eta bizi-funtzioakzehaztea. Bestalde, komeni da esateaugalketa sakonago aztertuko delahurrengo ikasturtean. Irudietan ehun eta organoak azaltzendira; ondo etorriko litzatekeirudi horien azterketa benetakoizakien azterketarekin osatzea:orriak hartu eta alde biak aztertzea,adar eta zurtoinen forma eta egituraaztertzea. Ariketa horienbidez, ikasleek elementu, funtzioaketaaztertzen, deskribatzen, marrazteneta izendatzen ikasiko dutehobeto. Komeni da argi uztea ez dela egialandareek harreman-funtzio eskasadutela. Izan ere, inguruko estimuluei(urtaro-aldaketei, hezetasunari,grabitateari, eguzkiari...) erantzutendiete, eta horietako askokharreman konplexua izaten dutebeste landare batzuekin, baita ingurukobeste izaki bizidun batzuekinere. Seguruenik ikastetxeko lorategi edopasabideetan izango dira landareak.Horiexek erabil ditzakezue deskribapenakegiteko edota bizi-zikloakbetetzeko nola zaindu behar direnzehazteko.Beste ariketa bat ere egindaiteke: landareok sailkatu etabakoitzaren izena topatu, botanikariburuzko gidaliburu baten bitartez.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Landareen bizi-funtzio guztien ezaugarriak idaztea, eta bereiztea landarearenzein atalek hartzen duen parte funtzio bakoitzean.Ebaluazio-irizpideak• Badaki landare arrunt baten atalak bereizten eta izendatzen, eta badaki noladauden antolatuta landareak.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Egiaztatu marrazkiotan landarearenatal guztiak bereizi dituztela, izeneta guzti.2 Sustraiak ura dagoen tokirantz haztendira. Zurtoinek hostoei eusten diete.Hostoek elikagaiak sortzen dituzte.Zurtoinak, hostoak eta adarrak argirantzorientatzen dira. Sustraiak landareafinkatzen du lurrean.3 Kloroplastoak hosto eta landareenatal berdeetako zeluletan daudenorganuluak dira. Klorofila daukate,eguzki-argia atzemateko balio duensubstantzia. Organulu horietan egitenda fotosintesi edo funtzio klorofilikoa.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Zeri erantzuten diete landareek?2 Zer dira esporak?32

GAITASUNAKMundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa Eduki eta ariketen bidez garatzen da,landareen gainean gehiago jakin eta izakibizidunak errespetatzen ikasten delako, baita ingurua zaintzen ere.Soluzioak1 Batez ere, hezetasunari eta argiari.Baita grabitateari ere.2 Goroldioek eta iratzeek ugaltzekoerabiltzen dituzten zelula bereziakdira.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Esan zer diren zuhaitz baten enborraeta adarrak.2 Esan zer alde dagoen animalia batenzelulen eta landare baten zelulenartean.Soluzioak1 Enborra landarearen zurtoina da, etaadarrak enborrak goi eta alboetandituen banaketak dira.2 Alde nagusia da landareen zelulakhorma zurrun bat inguratuta egotendirela, eta animaliek ez dutela horrelakorik.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 2. eta 5. ariketak, etazabaltzeko 2. ariketa.CD-ROMa Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Landareenorganoak» izenekoa dator, eta ikasgelanerabil daiteke azalpenak emateko.«Lanak egiteko irudiak» atalean«Izaki bizidunak» izeneko argazkibildumaerabil daiteke; nola erabilisarreran dator azalduta.Oharrak33

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Nutrizioan, substantziak landareansartzen dira, barruan zehar zirkulazioandabiltza, eraldatu egiten dira,landareak erabili egiten ditu, behardituenak gorde eta besteak bota.Prozesu konplexua da;beraz,irudiazbaliatzea komeni da, deskribapenaegiten denean. Esperimentu errazak, benetakoakzein irudikatuak eginez gero, kontzeptuakhobeto bereganatukodituzte. Adibidez, planteatzea zergertatzen zaion landare bati urikegin ezean, edo lurretik ateraz gero,edo eguzkia kenduz gero...). Komeni da argi uztea landareek erearnasa hartzen dutela eta, fotosintesiaez bezala, arnasa gau eta egunhartzen dutela. Era berean, komenida argi uztea landareek oxigenoaekoizten dutela oxigeno eta karbonodioxido bikotean lehenengoairteten baita garaile. Beraz, landareekoxigenoa xurgatzen dutelakoan,landareak dauden gela bateanlo egitea txarra dela ez da egia. Ikasleek jakin behar dute landareekelikagaiak eta gainerako izaki bizidungehienen elikagaiak sortzen,ekoizten, dituztela. Horregatik, izakiekoizle deritzegu.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Landareen nutrizio-prozesua ezagutzea eta deskribatzea.Ebaluazio-irizpideak• Ondo deskribatzen du landareek elikagaiak xurgatzeko duten prozesua; fotosintesia,arnasketaeta hondakin-substantziak kanporatzeko modua,baita landareekdauden inguruan gasak nola trukatzen dituzten ere.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Ikusi eskemak ondo antolatuta etaosatuta dauden, eta aurrez zehaztutakomoduari jarraitu dioten.2 Biak dira gezurra.3 Fotosintesian, argi-fasean, karbonodioxidoa sartzen da hostoan, eta oxigenoairteten da.Arnasketan, oxigenoasartzen da, eta karbono dioxidoairteten.Fotosintesia, aurrera eramatekoeguzki-argia behar delako.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Esan zer diren estomak eta non dauden.2 Zer egiten dute landare baten zelulekizerdi landuarekin?3 Landarearen zein ataletan sortzendira karbono hidratoak?Soluzioak1 Hostoen azpialdean dauden zuloakdira, bertatik trukatzen du gasa landareakkanpoaldearekin.34

GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna 1. ariketan garatzen da, landareen nutrizioarekin lotutako prozesu guztiakahoz edo idatziz azalduta, terminologia egokia erabiliz eta sekuentzien ordenarijarraituz,eta prozesu horrekin lotutako irudi eta eskemak ere egoki interpretatuta.Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa 3. eta 4. ariketetan lantzen da, landareek biosferan duten garrantzia nabarmenduta,animalientzakoelikagaiak ekoizten baitituzte eta atmosferako oxigenoarieusten diotelako.2 Izerdi landuarekin zelulek landarearentzakoelikagai gehiago sortzendituzte.3 Hostoetan.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Azaldu zergatik esaten zaion fotosintesiarifuntzio klorofiliko.2 Zer izen dute hostoen alde biek? Zeraldetan daude estomak?Soluzioak1 Klorofila izeneko substantziarenbidez jasotzen duelako landareakeguzki-argia.2 Azpialdea eta gainaldea dira. Estomakhostoaren azpialdean daude.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 3. ariketa, eta zabaltzeko3. ariketa.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Landareen nutrizioa» ariketadakar, edukiak sendotzeko baliokoa. Ariketak egiteko eskemak.«Landareen nutrizio-prozesuak» fitxainprimagarri eta guzti. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean, «Landareennutrizioa» izenekoa dator. Bi orrialdehauek azaltzearekin batera proiektadaiteke ikasgelan.Oharrak35

LABURREAN Laburpena osatu gabe ematen da,nahita, ikasleek ariketak egin ditzaten.– Izan ere, lehenengo ariketa zatibat osatzeko da.– Horri lotuta beste ariketa batzukere proposa daitezke: eskema osatzeaedo zabaltzea ere bai, irakasleakatalari ematen dion garrantziarenarabera eta ateratzen duendenboraren arabera.– Edozelan ere, interesgarria litzatekeeskema hainbat modutara irakurtzea. Gogoratu, baliabideen koadernoak«Ikasitakoa antolatu» fitxa dakarrela,eskema lantzeko.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasleakikasketan aurrera doazen ebaluatzeko ere.Ebaluazio-irizpideak• Garatuta ditu informazioa gogoratu,antolatu eta lotzeko teknikak,baita ikasketanaurrera doazen ebaluatzeko ere.BESTE PAUSO BAT Ariketa honekin ikasleek ulertubehar dute zer izaki bizidunek hartzenduten parte eguneroko dietandarabiltzaten jatekoen hartziduraprozesuan.Hori dela eta, ikasleakmotibatuta daudela ikusiz gero,ondoko prozesu horien gaineanegin daiteke berba.Okintza Zereal batzuen irinak, gariarenakedo arrozarenak, esaterako, hartzituegiten dira legamien bidez (onddoak)karbono hidratoak alkoholeta azido bihurtzen baitituzte. Hartzidurek, gainera, gasa sortzendute, karbono dioxidoa, eta gashorren burbuilek zuloak ateratzendizkiote oreari. Hortik datoz ogimamiaren zuloak.Jogurtak egitea Jogurtak lortzen dira bakterioeiesnetan hartzitzen uzten zaienean. Bakterio horiek substantzia mikatzasortzen dute, eta substantzia horrekgatzatu egiten du esnea eta jogurtbihurtu.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Erantzunetan, ebaluatuko duguikasleak gai diren lotzeko ondokoprozesuak eta atalak: sustraiak etaxurgatzea, zurtoina eta garraioa,eta orriak eta fotosintesia.2 Nutrizioa: hazteko eta energia lortzekoelikagaiak lortzea da.Harremana: kanpotik estimuluakjaso eta beraiei erantzutea da.Ugaltzea: gurasoen ezaugarri berberakdituzten umeak sortzea da.36

GAITASUNAKIkasten ikasteko gaitasuna 1. eta 2. ariketen bitartez, ikasteko teknikak hobetzeko. Laburpenak egitea,eskemak edo mapa mentalak oso erabilgarriak dira ikasketa prozesuan.3 Izaki biziduna: hiru bizi-funtziobetetzen dituena da. Zelula: izakibizidun batean bizi-funtzioak betetzendituen ataletako bakoitza.Landarea: izaki bizidun zelulanitzanutrizio autotrofoduna.4 a) Landareak sortu zuen oxigenoa,fotosintesiaren bitartez. b) Ez, gauezez dago fotosintesirik, argirik ezdagoelako.5 Zurtoinak eta orriak argirantz orientatzendira.6 Goroldioa (landareak/autotrofoa),inurria(animaliak/heterotrofoa) etaonddo zati bat (perretxikoa), (onddoak/heterotrofo deskonposatzailea).7 Landare-zelulak dira, horma zelularraeta klorofilaren kolore berdeaageri dira eta.8 eta 9 Askotariko erantzunak.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.«Ikasitakoa antolatu» atalean,«Laburrean» ataleko eskema beradator azalduta, baina lauki batzukhutsik dituelarik, bertan informazioagehitzeko. Fitxa baliagarria izandaiteke ikasleek unitatearen atalhau landu dezaten. Zientzien lantegia. «Zientzienmuseora bisitan» lan-fitxarekinbatera, proposa daiteke, modua izanezgero, ikasleak horrelako museobatera joatea. Horretara izaki bizidunakikertzeaz arduratzen den zientziarenatalean sakonago lan eginahal izango dute.Oharrak37

NIRE GAITASUNAK Seguruenik, ikasleek esku arteanerabili izan dituzte lehenago erelupak, behaketa zientifikoak egitekoez bada ere. Hasteko, galderen bitartezmotibatzea litzateke onena,jakin-mina pizteko eta eginkizunzientifikoagoren bat aurrera eramateko:kasurako, lehen begiratuak osoantzekoak diruditen izaki bizidunakaztertzea (zorri batzuk, inurriak…). Oso ariketa deskriptiboa denez,tresnaren bat izanez gero, berorierabiltzea gomendatzen dugu ikasgelanprest ditugun laginak aztertzeko.Lupek, eskukoek zein binokularrak,objektu opakuak aztertzendituzte. Mikroskopioek, berriz, lagingardenak. Zabaltzeko ariketa gisa, azaldu daitekebadaudela mikroskopio elektronikoakere, gauzak hamar edomila bider handiago ikusteko.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasleakikasketan aurrera doazen ebaluatzeko ere.Ebaluazio-irizpideak• Garatuta ditu informazioa gogoratu,antolatu eta lotzeko teknikak,baita ikasketanaurrera doazen ebaluatzeko ere.ARIKETEN SOLUZIOAKNire gaitasunak1 Mikroskopioa da indar handienekoa,eta lupa xumeena.2 Inurria: eskuko lupa. Inurriarenantenak: lupa binokularra.3 Mikroskopioa.4 Argazkiko neurria 60 mm da; 1000bider handiagotuta badago, organismohorren benetako neurriaizango da 60/1000, hau da, 0,06 mm.Atzera begira1 Nekazaritza: landareak lantzea jatekoaklortzeko.Abeltzaintza: animaliakhaztea eta zaintzea produktuaklortzeko (txerriak, oiloak).2 Askotariko erantzunak.3 Begiak, belarriak, sudurreko pituitarioa,mihi gaineko dastamen-papilaketa azala.4 Bertan bizi diren pertsonak.5 17 autonomia-erkidego ditu, eta bihiri autonomo.6 Animalia ornodunek bizkarrezurraeta barruko eskeletoa dute; ornogabeek,ez.7 Bideak, etxeak, zubia, hesia, gaztelua…8 Hegaztia: hegoak, mokoa…; kaktusa:orriak arantza bihurtuta, zurtoinharagitsuak…Historiaurrea,Antzinaroa, Erdi Aroa,Aro Modernoa eta Aro Garaikidea.38

GAITASUNAKNorberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna «Nire gaitasunak» ataleko 1.ariketan lantzen da tresna egokiak aukeratzen jakitekogaitasuna; zein den tresna egokia izaki bizidunen sailkapena egiteko, etahaien ezaugarriak identifikatzeko.Matematikarako gaitasuna Gaitasun hori «Nire gaitasunak» ataleko 3. eta 4. ariketetan lantzen da, konparatuegiten baitira zifra batzuk. Hain zuzen, eskuko lupek, lupa binokularreketa mikroskopikoek handiagotutako neurrien zifrak.«ATZERA BEGIRA» ATALEAN BERRIKUSITAKO EDUKIAK Aurreko ikasturtekoari begiratu orokorra egitea.GAITASUNAK ERABILTZEKOARIKETAKArterako gaitasuna1 Udazkena datorrela eta, ikastetxeaneta inguruan dagoen orbela batudezakegu.Horma-irudiak egin daitezkeorbelarekin; esaterako, lerrohorizontalak, bertikalak edo etzanakeginik, hostoak akuarelatan bustoeta haien aztarnak utzirik…2 Zuhaitzen azalak kalkatzeko eskatueta egindako lan guztien erakusketaantola daiteke. Kolorea erabiliz.Matematikarako gaitasuna1 Zuhaitz baten enborrean hazkundeareneraztunei erreparatzea. Eraztunbakoitza, argi-ilun segida batez osaturik,urtebete da.2 Konparatzea, kenketa eta zatiketabidez, ikasleek ezagun dituztenzuhaitz eta animalia batzuen adina.Gizarte eta herritartasunerakogaitasuna1 Ikerketak egitea norberaren herriedo auzoan diren gune berdeakerrespetatzeak duen garrantziaz,baita ikastetxeko eta inguruko landareapaingarriak errespetatzeakduen garrantziaz ere.Landareak bizirik edukitzeko egindaitezkeen gauzen zerrenda egiteaere eska daiteke: landatzea, kimatzea,ongarria ematea, ura egitea,hostoak biltzea…2 Eztabaidatzea ikaskideekin landareekduten balioaz: apaingarri gisa,ekologikoa, jateko…3 Zerrenda batean ipintzea etxean etageure inguruan ditugun izaki bizidunguztiak. Zehaztea zein erreinutakoaden bakoitza. Horien ongizateazaintzeko arduraz jokatuta egindaitezkeenak ere zerrenda bateanipintzea.Norberaren autonomiarakoeta ekimenerako gaitasuna1 Ariketa bat ere proposa dezakegu:ikasleek esan dezatela zer egitekoprest dauden izaki bizidunak errespetatzeko.2 Ikasgelako zer lekutan ipinikozenuke ernetzen haritzaren hazi bat(ezkurra)? Zer egingo zenuke kimuarekin?39

AnimaliakSarreraUnitate honetan, animaliak aztertzen dira, landareakaztertzean egin den bezala, nutrizio- eta harreman-funtzioeierreparatuko zaie; hurrengo ikasturtean ikasiko daugaltze-funtzioa.Komeni da abiapuntutzat hartzea animaliak izaki zelulanitzheterotrofoak direla. Beraz, beste landare edo animaliabatzuetatik jatekoak hartu behar dituztela. Horihorrela izanik, harreman-funtziorako mekanismo bereziakeduki behar dituzte: batetik bestera ibiltzeko mekanismoakedota ihesi ateratzeko, mimetizatzeko edoegoera aldakorretara moldatzeko.Atala aztertzen hasteko, ornogabeak eta ornodunakzehaztuko dira, eta animaliak horien ezaugarri bateratuakkontuan hartuz sailkatuko dira denak.Animaliok zer ingurutan bizi diren aztertzea komeni da,baita zer gorpuzkera duten ere. Izan ere ezaugarri horieibegiratuz gero, hobeto ulertuko dugu nolakoak dirennutrizioa, arnasketa, iraizketa...Oso garrantzizkoa da digestioa, arnasketa, zirkulazioa etairaizketa prozesu bateko atalak direla onartzea.Honelakoa da prozesua: elikagaiak (jatekoak eta oxigenoa)hartu, gorputzean zehar zabaldu eta hondakin-substantziakkanporatzea.Denborari, dagokionez, aste bian unitate hau lantzeagomendatzen dugu.Gutxieneko edukiakOrnogabeen eta ornodunen talde nagusiak.Animalien digestioan eta arnasketan parte hartzen dutenorganoak eta aparatuak.Animalien harreman-funtzioan parte hartzen duten organoaketa sistemak: organo errezeptoreak, ehunak, organoaketa nerbio-sistemak eta muskuluak.Animalien nutrizio- eta harreman-funtzioekin lotutakoprozesuetan parte hartzen duten organo eta aparatuakbereiztea.MetodologiaAnimalienganako interesa eta bizi-funtzioei buruz aurretikdakitena hartuko da abiapuntutzat sakon aztertzeko.Horretarako, zenbait prozesu bereizi eta irudikatuko diraeskema bidez: adibidez, nola jaten duten animaliek, nolakoaden digestioa, edota nola hartzen duten oxigenoa,arnasa hartzeko.Animalien bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoakondo ikasten dituztela ziurtatzea, hainbat egitura bereizizeta bakoitza dagokion eginkizunarekin lotuz.Atlasen erabileraAtlasean hainbat animaliaren laminak ageri dira, fitxa etaguzti. Abiapuntu modura har daitezke, ikasleek aukeratutakobeste animalia batzuen fitxak egiteko.Baliabideen koadernoa«Aniztasunaren tratamendua» atalean, edukiak sendotzekoeta zabaltzeko ariketak datoz, baita «Ikasitakoaantolatu» fitxa ere, unitatean amaierako «Laburrean» atalarekinlantzeko.«Ebaluazioa» atalean, unitate honetako edukien ebaluazioaegiteko proba bat proposatzen da.«Gaitasunak lantzen» atalean, «Probetxuzko bidaia» ariketaplanteatu da.«Zientzien lantegia» atalak, berriz, bi prozedura hauekdakartza edukiak zabaltzeko: «Izaki bizidunen fitxategiaegiten» eta «Zientzia-museora bisitan».CD-ROMa«Baliabide didaktiko interaktiboak» atalean ariketahauek daude bilduta: «Animaliak sailkatzen», «Animaliaornodunen nutrizioa», «Animalia ornogabeen oxigenoahartzeko moduan» eta «Animalien harreman-funtzioa».Unitateko edukiak sendotzeko eta zabaltzeko erabil daitezke.«Ariketak egiteko eskemak» atalean fitxa inprimagarriakdatoz: «Ornogabeen sailkapena», «Ornodunen sailkapena»,«Ornogabe baten anatomia», «Ornodun baten anatomia» eta«Animalien ikerketa». Ikasleek edukiak sendotzeko eta zabaltzekoerabil ditzakete.«Irudien bankua» sailak baliabide hauek dakartza:– «Gardenkiak egiteko irudiak» atalak irudi hauek bilduditu: «Ornogabeen sailkapena», «Ornodunen sailkapena»,«Digestio-aparatuak»,«Oxigenoa hartzeko organo motak»,«Neurona baten eskema» eta «Animalien harreman-funtzioa».Ikasgelan proiekta daitezke, unitateko edukiaksendotzeko.– «Lanak egiteko irudiak» atalak bilduta ditu argazkibatzuk «Izaki bizidunak» izenpean. Zer erabilera didaktikoeman atalaren argibideetan bertan azaltzen da.Beste baliabide eta material batzukAnimaliei buruzko zabalkunde-liburu ugari daude.Horietako batzuk erabil daitezke informazioa zabaltzekoanimalien gainean, animalien ohituren gainean...40

Unitatearen eskemaANIMALIAKIzaki zelulanitzak dira,atal hauek osatuta.Funtzio hauekbetetzen dituzteZELULAK, EHUNAK,ORGANOAK, APARATUAKETA SISTEMAKNUTRIZIOAHARREMANAProzesu hauenbidezProzesu hauenbidezProzesu hauenbidezORNOGABEAK:polipoak, harrak,ekinodermatuak,moluskuak etaartropodoak.ORNODUNAK:arrainak, anfibioak,narrastiak, hegaztiaketa ugaztunak.Jatekoak ahoratzeaJatekoen digestioadigestio-aparatuetan.Arnasketa arnasaparatu eta organoenbidez: trakeak,brankiak eta birikak.Oxigeno, elikagaieta karbono dioxidoarenzirkulazioa,zirkulazio-aparatuenbidez.Estimuluak jasotzeazentzumenenbitartez.Informazioa hartueta aginduak emateanerbio-sistemenbidez.Erantzunak etamugimenduak efektoreenbitartez: muskuluaketa beste organo batzuk.hezurrekin osatzenduteHondakin-substantziakiraiztea iraitz-aparatuenbidez.LOKOMOZIO APARATUA41

IRAKURGAIA LANTZEN Hasteko,nabarmendu daiteke aparatuaketa organoak daudela gorputzbarruan, bai eta harreman-funtzioaoinarri-oinarrizkoa dela beste bizifuntzioakbetetzeko (nutrizioa etaugaltzea). Irakurgaiaren bidez, «ingurura moldatzea»zer den azaldu daiteke.Hurrengo ikasturtean aztertuko dazehatzago gai hori, orduan landukodira-eta gorputzaren moldaera etajarrera bereziak. Testuak bide emango die animalienegitura eta jokaera aztertzen dituztenbeste testu batzuei ere. Irudiikusgarriak dituzten liburuak erabiltzeaproposa daiteke, ikasleek informazioabilatu dezaten bertan, etatestuak landu ditzaten, animalienaho, pozoi, tranpa, abiadura eta abarreiburuz.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Animaliek bizi-funtzioak betetzeko erabiltzen dituzten organo guztiak aintzathartzea.Ebaluazio-irizpideak• Interesa eta jakin-mina du animalien bizi-funtzioetan parte hartzen duten organoenezaugarriak eta egiturak ezagutzeko.ARIKETEN SOLUZIOAKTestua dela eta1 Egindako esaldiak ozen irakurtzekoaginduko diegu, talde-lanean denekparte har dezaten.2 Harrapariek harrapakinetara haiekigarri barik hurbiltzeko darabiltemekanismoa. Harrapakinek, berriz,harrapariek ikus ez ditzaten darabilte.3 a) Harrapari handiek tamaina, abiaduraeta atzaparrak eta barailak erabiltzendituzte jatekoak lortzeko.Animalia azkarrek haiek baino motelagoakdiren harrapariak harrapaditzakete; handiek, indartsuago direnez,harrapakin txiki eta mengelagoakharrapa ditzakete.b) Animalia gehienak ihesi ateratzendira babesteko. Batzuek, gainera,hori dute babesik garatuena;horregatik, abiadura handia hartzekogai den lokomozio-aparatuagaratu dute.Galderak egiten1 eta 2 Askotariko erantzunak. Aurreko unitatean bezala, ariketahauen bidez oinarrizko lexikoa lantzeada helburua, bai ahozkoa baiidatzizkoa, ikasleek ikas dezatenargudioak erabiltzen, inoren iritziakjasotzen, informazioa osatzen... Ikusiko denez, atal honetan oso galderairekiak egiten dira. Izan ere,ikasle bakoitzak bere gogoeta egiteaeta taldekako eztabaida bultzatzeada asmoa.42

GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna «Testua dela eta» ataleko ariketen bidez garatzen da: irakurgaia irakurriz, esaldiakeginez berba zehatzetatik abiatuta, eta hiztegian bilatzeko joera bultzatuz.Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa «Galderak egiten» ataleko 1. ariketaren bidez lantzen da, gogoeta eragiten baitzaieikasleei animalia-espezieen gainean pentsa dezaten,ezkutatzeko edo ihesegiteko darabiltzaten mekanismoen gainean, eta jatekoak lortzeko moduengainean.ARIKETA OSAGARRIAK1 Ezkutatzeko eta babesteko zer mekanismodarabilte lurreko barraskiloek?2 Irudiari begiratuz gero, intsektumakila eta intsektu hosto bat ikusikodituzu.Azaldu nola mimetizatzendiren animalia horiek, eta zer hobaridakarkien horrek.3 Animalia bat kolore berdekoa bada,zer ingurutan egongo da seguruago?4 Tigre eta lehoinabarrek oso kolorebitxiak dituzten larruazalean (tigreekmarrak dituzte, eta lehoinabarrekorban antzekoak). Zer on dakarkiehorrek animalioi?5 Kameleoia narrastia da. Ikertu etaidatzi txosten txiki bat zer moldaeraegiten dituen animalia horrek harrapakinak,konturatzen ez direla, atzemateko.Soluzioak1 Barraskiloak gauez ibiltzen dira etakolore iluna dute maskorrean, harrapariekez ikusteko. Gainera, oskolbarruan sartu daitezke guztiz, etabertan babestu.2 Intsektu horien forma eta koloreaadartxo batenaren antzekoak(intsektu makilaren kasuan), etaorbelarenaren antzekoa (intsektuhostoaren kasuan). Horrela inork ezdie antzematen.3 Seguruago egongo dira landareingurufresko eta berdean.4 Bi felidoen kolorea bizileku dutensabanako belartzaren kolorearenantzekoa da. Era horretara errazagohurreratzen zaizkie harrapariei,haiek igarri barik.5 Kameleoiak bere inguruko kolorearenantzekoa du,eta oso astiro mugitzenda.Horri esker,inork ez du igartzen,ez harrapariek ez harrapakinek.Gainera,mihilikatsu luzea du,abiadura bizian intsektuak atzematekogai.Oharrak43

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Bi orrialde hauetan, aurreko unitateanegin den legez, sailkapen-metodoarijarraitzen zaio. Ikasleei ohartarazikodiegu animalien sailkapenhoriek bat egiten dutela aurreko unitateanazaldutako izaki bizidunensailkapenarekin. Animalien edo ornogabeen taldeenfitxak nola egin azaltzea komeni da,informazioa lortu nahi diren helburunagusien arabera antolatuta. Bai etaatlasean datozen itsasoko eta lurrekoornogabeen laminak erabiltzea ere.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Animalia ornodun eta ornogabeen sailkapena ezagutzea.Ebaluazio-irizpideak• Badaki zein diren ornogabe eta ornodunen taldeak.• Ondo sailkatzen ditu animaliak, ezaugarri-gako errazen bitartez.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Landareak ez bezala, animaliak izakiheterotrofoak dira, zentzumenenorganoak dituzte,eta batetik besteramugi daitezke.2 Askotariko erantzunak eman daitezke,guztirahainbat dira-eta garezurrikez duten animaliak eta garezurradutenak.3 a) Oskoldunak: molusku asko.b) Garro pozoitsuak dituztenak: polipoaketa medusak.c) Arantzadunak: ekinodermatuak.d) Hegaz egin dezaketenak: artropodoak.4 eta 5 Ariketetan fitxak zelan eginazaldu behar zaie ikasleei. Kasurako,atlasean ageri diren ereduei jarraitzeaproposa daiteke.6 Sailkapenaren lehenengo mailarairistea baino ez diegu eskatuko.Hortaz, moluskurik nagusi eta ezagunenakgasteropodoak (barraskiloaketa bareak), zefalopodoak (olagarroaketa txibiak) eta bibalbioak (muskuiluak,ostrak,berberetxoak,txirlak…).Artropodoei dagokienez, hauek bereiztenditugu: araknidoak (armiarmaeta eskorpioiak), krustazeoak (karramarro,ganba, lanperna, kukurutxak…),intsektuak (inurriak, euliak,kakalardo tximeletak…) eta miriapodoak(ehunzangoak eta milazangoak).SENDOTZEKO ARIKETAK1 Animalia ornogabeen bost talderenizena eman.2 Zein da ekinodermatuen ezaugarrinabarmenena?Soluzioak1 Polipoak eta medusak,harrak,ekinodermatuak,moluskuak eta artropodoak.44

GAITASUNAKHizkuntza komunikaziorako gaitasuna 3. ariketan garatzen da, irudi eta eskemen interpretazioaren bidez.Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa 1.,2.eta 3.ariketetan garatzen da,izaki bizidunen taldeen ezaugarriak bereizitaeta inguruko izakiok sailkatuta.Ikasten ikasteko gaitasuna 4., 5. eta 6. ariketetan garatzen da, informazioa bilatzeko eta fitxa eta eskematanantolatzeko estrategiak zehaztuta.2 Gorputza irtengune eta arantzazbeteriko oskolak babestuta daukatela.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Bilatu hiztegian artropodo hitza, etaidatzi esanahia.2 Azaldu zergatik den ganba bat ornogabeartropodoa.Soluzioak1 «Artropodo» hitzak esan nahi duhanka artikulatuak dituela.2 Ganba ornogabea da, ez duelakobarruko eskeletorik,eta artropodoada, hanka artikulatuak eta kanpoaldekoestalki zurruna dituelako.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa. Zientzien lantegia. Izaki bizidunenfitxategia egiten» prozedura zabaltzekoariketa gisa erabil daiteke.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Izaki bizidunak sailkatzen»ariketa dakar, edukiak sendotzekobaliagarri. Ariketak egiteko eskemak.Ornogabeen sailkapena» fitxa inprimagarriadakar, sendotzeko ariketagisa. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Ornogabeensailkapena» izenekoa proiekta daiteke,edukiak sendotzeko. Eraberean, «Lanak egiteko irudiak» izenekoan«Izaki bizidunak» argazki bildumadakar, eta nola erabili ere azaltzenda.ATLASA ERABILI Ornogabeen lamina horietan animaliabatzuen fitxak ageri dira. Eredutzathar daitezke aldizkarietatiketa Internetetik ateratako animalienbeste argazki batzuen fitxak egiteko.Soluzioak1 Ikusi ikasleak gai direla argazkietakoornogabeak haien taldeetakoargazkietan sartzeko.2 Askotariko erantzunak.45

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Modu paraleloan egin daiteke liburukoeta atlaseko irudien iruzkina.Komeni da nabarmentzea animalienkonplexutasun-maila ez dela denetanberdina, bai gorpuzkeran bai jarreretandesberdinak direla. Konparazioakere egin daitezke. Bestalde, animalien fitxak egitenjarraitzea komeni da, era horretarahobeto ulertuko dituzte-eta ikasleekedukiak, eta oinarrizko gaitasunakhobeto landu.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Animalia ornodun eta ornogabeen sailkapena ezagutzea.Ebaluazio-irizpideak• Ondo bereizten ditu animalia ornogabe eta ornodunak.• Badaki animaliak bereizten ezaugarri-gako errazen arabera.ARIKETEN SOLUZIOAK1 a) Hegaztiek lumaz estalirik daukategorputza, hanka bi dituzte, etamokoa haginen ordez.b) Ugaztunek bularra ematen dietekumeei, eta gorputza ilez estalitadaukate.c) Arrainak eta narrastiak dira.Hegaztiek ere ezkatak dituzte,baina hanketako azalean bainoez.2 eta 3 Arrainak eta narrastiak dira.Hegaztiek ere ezkatak dituzte, bainahanketako azalean baino ez.4 Saguzarrak ugaztun hegalariak dira.Aurreko gorputz-adarrak oso aldatutadituzte, hatz arteko mintz zabalezlotuak. Hegan egiteko moldatutadaude.Ugaztun horiek gauean dihardute,etagehienek intsektuak jaten dituzte.Zentzumenetan entzumena dutegaratuen, baita harrapakinak eta oztopoakkokatzeko sistema ere, ekolokazioderitzona; gauean ehizan egitekobalio die.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Idatzi animalia ornodunen bost animalia-klaseenizenak.2 Esan zein diren ornodunen gorputzadarmotak.Soluzioak1 Arrainak, anfibioak, narrastiak,hegaztiak eta ugaztunak.2 Hankak,hegalak,hegoak edo bat ereez (sugeek).ZABALTZEKO ARIKETAK1 Esan zer animalia ornodun direnobiparoak, eta zein bibiparoak.2 Ornodunetako zein taldek hartzendu izena batetik bestera joatekoduten moduagatik?46

GAITASUNAKHizkuntza komunikaziorako gaitasuna 1. ariketan garatzen da, irudiak eta eskemak interpretatuz.Ikasten ikasteko gaitasuna 2., 3. eta 4. ariketetan garatzen da, informazioa bilatzeko eta fitxa eta eskematanantolatzeko jarraibideak zehaztuz.Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna 1.,2.,3.eta 4.ariketetan garatzen da,animalia ornodunen ezaugarriak bereiziz,eta animaliok ezaugarri horien arabera sailkatuz.3 Ornodunen zer taldetan ez dagolehorreko espezierik?Soluzioak1 Marrazo batzuk eta ia ugaztun guztiakdira bibiparoak.2 Narrastiek.3 Arrainetan. Denak dira uretakoak.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 1. ariketa eta zabaltzeko1. ariketa. Zientzien lantegia. «Izaki bizidunenfitxategia egiten» prozedurazabaltzeko ariketa gisa erabil daiteke.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Animaliak sailkatzen» ariketadakar, edukiak sendotzeko baliagarri. Ariketak egiteko eskemak.«Ornodunen sailkapena» fitxa inprimagarriadakar, sendotzeko ariketagisa. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Ornodunensailkapena» izenekoa proiekta daiteke,edukiaksendotzeko.Era berean,«Lanak egiteko irudiak» izenekoan«Izaki bizidunak» argazki bildumadakar,eta nola erabili ere azaltzen da.ATLASA ERABILI Argazkiotan ornodunen adibideakdaude,ikasitakoa ezaugarrika sendotzekobaliagarriak.Soluzioak1 Egiaztatu ikasleak gai diren argazkiotakoornogabeak dagozkien multzoetansailkatzeko.2 Arnasa biriken bidez egiten duteugaztunek, hegaztiek eta narrastiek,brankien bidez arrainek eta anfibiobatzuek, eta azalaren bidez igelarenkasuan.Oharrak47

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Argi utzi behar zaie prozesua denboranzehar gertatzen den zerbaitdela eta fase batzuk dituela, modukronologikoan ordenatuta. Biorrialde hauetan eta hurrengoan ikasitakoagiza gorputza aztertzekobalioko diete, laster aztertuko duteeta. Lanaren atal bat zuzendu daiteke,edo horma-irudi bat egin; ikasletalde bakoitzak animalia bat aukeratudezake, ornoduna zein ornogabea,eta berorren inguruan bilduikasitako guztia, sailkapen, kanpokodeskribapen, elikadura mota etaarnasketa moduari buruz. Oro har, ingestio, digestio, arnasketa,zirkulazio eta iraizketarekinloturik dauden organo guztiak erakutsdaitezke.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Animalien nutrizio-funtzioa osatzen duten prozesuak eta prozesuotan partehartzen duten aparatuak izendatzea. Animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten organoaketa aparatuak bereiztea. Animalien digestio-aparatu eta arnas aparatuen organoak izendatu, bereizi etakonparatzea.Ebaluazio-irizpideak• Gai da izendatzeko animalien nutrizio funtzioa osatzen duten prozesuak etaprozesuotan parte hartzen duten aparatuak.• Badaki animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen dutenorganoak eta aparatuak bereizten.• Gai da animalien digestio-aparatu eta arnas aparatuen organoak izendatu,bereizi eta konparatzeko.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Prozesuok agertu behar dute, eta,beraiei loturik, zer aparatuk hartzenduten parte bakoitzean: jatekoakahotik hartzea-eta digestio aparatuetanzehar.Arnasketa arnas aparatuenbidez. Substantzien sakabanaketazirkulazio-aparatuen bidez. Hondakinakiraiztea iraitz-aparatuen bitartez.2 a) Intsektuak.b) Arrainak.c) Hegazti, narrasti eta ugaztunak.3 Marmokek digestio-barrunbea daukate,eta igelek, digestio-hodia.Polipoak bere garro pozoitsuakdarabiltza, eta hegaztiak, mokoa.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Animalia batek zerbait jan badu, zeregin du?2 Esan zer aparatuk dituzten eginkizunhauek: oxigenoa hartzea, substantziakgorputzean zehar zabaltzea,eta hondakin-substantziak kanporatzea.3 Animalia batek oxigenoa airetik ateratzenduela esanez gero, zer arnasorgano izango ditu?Soluzioak1 Jatekoetatik elikagaiak atera ditu,eta aprobetxatzen ez diren hondakinakkanporatu.2 Arnas aparatua, zirkulazio-aparatuaeta iraitz-aparatua, hurrenez hurren.3 Birikak edo trakeak baino ezin diraizan.48

GAITASUNAKMundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa 1. eta 2. ariketetan lantzen da, animalien nutrizio-prozesuak eta prozesuotanparte hartzen duten aparatuak bereizi eta interpretatuz, eta animalien ezaugarrianatomiko eta funtzionalak aztertu eta interpretatuz.Hizkuntza komunikaziorako gaitasuna 3. eta 4. ariketetan garatzen da, testuari lotutako irudiak interpretatu eta deskribatuz.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Uretako animalia batzuek, izurdeakesaterako, biriketatik hartzen dutearnasa, eta buruaren goialdeandituzte arnas zuloak. Saia zaitezazaltzen zergatik dituzten zuloakhor goian.2 Saiatu deskribatzen nola egitenduten gas-trukea arrainek brankienbidez.Soluzioak1 Arnasa hartzeko zuloak buruarengoialdean izanik, izurdeek airea hardezakete burua uretatik erabat aterabehar izan barik. Horrela igeriansegitu dezakete arnasa hartzenduten bitartean.2 Oxigenoa, uretan disolbaturik,brankia barruan dabilen odoletarapasatzen da, odoletik karbono dioxidoairteten da, eta handik uretaradoa.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 2. eta 4. ariketak.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Animalia ornodunen nutrizioa»eta «Animalia ornogabeak oxigenoahartzen» izeneko sailetanariketak datoz. Unitatean landutakoedukiak sendotzeko balioko dute. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Digestio-aparatuarenmotak» eta «Oxigenoa hartzekoorganoak» izeneko irudiakageri dira. Proiektatu egin daitezkeedukiak azaltzerakoan.Oharrak49

METODOLOGIA ORIENTABIDEAK Harreman-funtzioan parte hartzenduten organoek (zentzumenen organoak,informazioa prozesatzeko sistemak,organoefektoreak) prozesuareneta pertzepzioa –koordinazioa–erreakzioa segidaren ideia ematendigu. Komeni da fase horiek guztiakbereiztea, nerbio-sistemak noladiharduen ikasteko. Aurreko unitatean animalien eta landareenzelulak aztertu dira; oraingohonetan neurona deskribatzen da,nerbio-bulkadak jaso eta igortzekoespezializatuta dagoen animaliazelulagisa definituta.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten organoaketa aparatuak izendatzea. Estimulu eta organo errezeptore, terminoak definitzea, eta animalien organoerrezeptore eta efektoreak ezagutzea.Ebaluazio-irizpideak• Gai da animalien harreman- eta nutrizio-prozesuetan parte hartzen duten organoaketa aparatuak izendatzeko.• Badaki estimulu eta organo errezeptore, y terminoak definitzen, eta badakizein diren animalien organo errezeptore eta efektoreak. Animalien zentzumenak sakonagoaztertzeko saioak ere egin daitezke:katuen edo hontzen gaueko ikusmena,txakurren usaimen zorrotza,saguzarren belarri fina, intsektuekantenetan duten usaimen ikaragarria,erleen eta migrazio-hegaztienorientatzeko sena, eta abar.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Organo errezeptoreek jasotako informazioahartu eta aginduak bidaltzendizkie efektoreei.2 Nerbio-sistemak emandako aginduakbetearazten dituzte; horretara,uzkurtu edo lasaitu egiten dira, animaliarenmugimenduak egiteko.3 a) Neuronak nerbio-sistemako zelulakdira. Luzangak dira eta adaraskok, dendritek, osatuta gorputzzelularra dute. Baita luzapen batere, axoia, bertatik informazioabidaltzeko.b) Informazioa jasotzeko, katuekbegiak, belarriak, dastamenarenerrezeptoreak mihian, usaimenarenerrezeptoreak sudur barruan,eta ukimenarenak biboteetan etalarruazal guztian.4 Ornodun igerilariek (arrainek, izurdeek,baleek) hegalak dituzte.Ornodun korrikalariek (gazelek,kasurako) hankak. Ornodun hegalariekhegoak dituzte (txolarreek, adibidez).Animalien lokomozio-aparatuarenatal dira.SENDOTZEKO ARIKETAK1 Zer organok jasotzen dituzte estimuluak?2 Esan zein zentzumen-organok jasotzendituzten soinu-bibrazioak, argiaeta substantziak.50

GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Orrialde honetako edukietan garatzen da, informazioa aurkezteko testuak etairudiak landuta.Mundu fisikoaren ezagutza eta interakzioa 1.ariketatik 5.era garatzen da,animalien harreman-funtzioarekin lotutako kontzeptuakjasota, eta horien ezaugarri anatomiko eta funtzionalak aztertuz etainterpretatuz.3 Gorputzeko zer ataletan dute katuekukimenaren zentzumena?Soluzioak1 Zentzumen-organoek.2 Belarriek, begiek eta usaimen etadastamen errezeptoreek, hurrenezhurren.3 Larruazalean eta biboteetan.ZABALTZEKO ARIKETAK1 Ornodunetan,zentzumenen ia organoguztiak daude zentralizatuta buruan.Zer hobari dakar horrek?2 Bilatu informazioa, eta esan zer zentzumendituzten garatuen arranoak,txerriak, satorrak eta saguzarrak.Soluzioak1 Errezeptoreek jasotako informazioakibilbide laburra du burmuineraino;horri esker, erantzunak azkarragoakdira. Gainera, burua mugikorradenez, animalia horiek zentzumenguztiak gune berberera orientatzendituzte aldi berean.2 Arranoa: ikusmena.Txerria: usaimena.Satorra: usaimena eta ukimena.Saguzarra: entzumena.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.Sendotzeko 3. eta 5. ariketak, etazabaltzeko 2. ariketa.CD-ROMa Baliabide didaktiko interaktiboak.«Animalien harreman-funtzioa»atala dakar, edukiak sendotzekobaliagarria. Irudien bankua. «Gardenkiak egitekoirudiak» atalean «Neurona bateneskema» eta «Animalien harremanfuntzioa»izenekoak daude.Ikasgelanproiekta daitezke, edukiak azaltzerakoan.Oharrak51

LABURREAN Laburpenak hainbat modutara irakurdaitezke, ibilbideen arabera, etahedatu egin daitezke apurka-apurka. Testuaren eta ariketen bitartez, ariketaerraza proposa daiteke: laukietan«eskegitzea» bakoitzari dagokionorganoa (brankiak, birikak, nerbioak...)edo ekintza (janariak bilatzea,jatea, soinu-bibrazioa atzematea...). Ondorengo saileko lehenengo ariketarenbitartez, eskemaren zati batosatuko da. Kasu batzuetan ikus daiteke hitzaedo ekintza eduki bati baino gehiagoridagokiola; adibidez, «brankiek»zerikusia dute ornodun batzuen etaornogabe batzuen «arnas aparatuarekin». Komeni da gogoratzea baliabideenkoadernoak «Ikasitakoa antolatu»fitxa dakarrela eskema honekinbatera lantzeko.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasitakoarenautoebaluaziorako teknikak ere.Ebaluazio-irizpideak• Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatuz doa, eta ikasketanaurreratutakoa gero eta errazago ebaluatzen du.BESTE PAUSO BAT Ariketa hau diseinatuta dago ikasleekideia bat egin dezaten zenbatmotatako digestio-aparatu dituztenanimaliek. Esaterako, hegaztiak aztertzen dira;berezitasun nabarmenak baitituztebai digestio-hodian bai mokoetan. Asmoa da ikasleek uler dezatelaberezitasun horiek animalien moldaerakdirela hegan egiteko eta hainbatjanari lortzeko. Horiek guztiak modu interesgarrianlantzeko, ondo legoke zientzia naturalenmuseo batera bisitan joatea,eta,kamera digital baten bidez,denetarikomokoak dituzten hegaztienargazkiak egitea. Argazkiotakobatzuk ikasgelako ordenagailuan erakutsdaitezke, edota inprimatu etahorma-irudian eskegi.ARIKETEN SOLUZIOAK1 Lotu behar da eskatutako informazioazentzumenen organoak ageridiren laukiarekin.2 Digestioa: jatekoei organismorakobeharrezkoak diren elikagaiak ateratzekoprozesua da. Iraizpena: hondakin-substantziakkanporatzeko prozesua.Elikagaiak: izaki bizidunekhazteko, jarduerak erregulatzeko etaenergia lortzeko behar dituztensubstantziak dira. Brankia: uretakoanimalia askoren arnas organoa; uretatikoxigenoa ateratzeko darabilte.52

GAITASUNAKIkasten ikasteko gaitasuna 1.eta 3.ariketen bidez garatzen da,ikasteko teknikak hobetuz:hala nola,laburpenak,eskemak edota mapa mentalak eginez, oso erabilgarriak izaten dira-etaikasketen arlo honetan.3 Egiaztatu ikasleek adibide egokiakematen dituztela arrain, anfibio,narrasti, hegazti eta ugaztunetan.4 Unitatean ageri den irudiarekin batetorri beharko du erantzunak.5 Matxinsaltoa: baraila eta digestiohodianutrizioari lotuak. Erlea etaarraina: harreman-funtzioari lotuak.Igela: birikak eta mihia nutrizioarilotuak, eta hankak, harreman-funtzioarilotuak.6 Marrazoa, hontza eta krokodiloa:ornodunak. Olagarroa, ehunzangoaeta anemona: ornogabeak.7 Ikusi orrialde horretako behealdeanageri den iruzkina.a) Haginik ez dutenez, harriak irenstendituzte jatekoak errazagomamurtzeko.b) Hegazti harraparien mokoakharrapakinak zarrastatzeko moldatutadaude.Txolarreen mokoakegokituta daude,intsektuak harrapatueta haziak hartzeko.BALIABIDEEN KOADERNOA Aniztasunaren tratamendua.«Ikasitakoa antolatu» fitxan, «Laburrean»ataleko eskemaren kopia agerida lauki batzuk hutsik, informazioagehitzeko, dituela. Nahi izanez gero,fitxa emango zaie ikasleei, unitatearenzati hau landu dezaten. Zientzien lantegia. «Zientzienmuseora bisitan» izenburuko prozeduradator atal honetan.CD-ROMa Ariketak egiteko eskemak.«Ornogabeen anatomia» eta «Ornodunenanatomia» fitxa inprimagarriakdatoz sail horretan. Biak ereikasle motibatuenek baliatu ahalizango dituzte unitatean zehar ikasidituzten kontzeptu guztiak erabiltzeko,baita, beste iturri batzuenbitartez, informazioa lortu eta kontzeptuokzabaltzeko.Oharrak53

NIRE GAITASUNAK Aurreko ariketetan animaliak aztertueta deskribatzeko jarraibideak azalduizan dira. Beharbada, orain da uneafitxa osatuagoak egin ditzaten eskatzeko,datuhauek gehituz,esaterako:izen arrunta, izen zientifikoa, zer taldetakoaden, elikadura mota, ugaltzemota, bizilekua… baliabideen koadernoko«Zientzien lantegia» atalarenbarruan, «Izaki bizidunen fitxa egiten»ariketan azaldutako prozedurarijarrai diezaiokete.HELBURUAK ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAKHelburuak Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzea, baita ikasitakoarenautoebaluaziorako teknikak ere.Ebaluazio-irizpideak• Informazioa gogoratu, antolatu eta lotzeko teknikak garatzen daki, baita ikasitakoarenautoebaluaziorako teknikak ere. Bizitza osoa zenbait animalia ikertzeneman duten pertsonetan, zenbaitliburu idatzi dituzten horietan,arreta jartzeko unea ere izan daiteke:Jane Goodall, Diane Fossey, DavidAttenbo-rough… Haien biografiaedo haien testuren bat irakurtzeaona izan daiteke mundu zientifikoaaintzat hartzeko.ARIKETEN SOLUZIOAKNire gaitasunak1 Luzia zoologoa da.2 Behatzea – Oharrak hartzea –Ondorioak ateratzea – Txostenakegitea.3 Lehenengo zutabea: inguru naturalean.Besteak beste, tresna hauekdarabiltza: prismatikoak, argazki etabideo kamerak, eta irrati-transmisoreak.Horrela, honako hau ikertukodu: desplazamenduak, ohiturak…Bigarren zutabea: Laborategian.Besteak beste, tresna hauek darabiltza:mikroskopioak,lupak,Xizpiak...Horrela, honako hau ikertuko du:anatomia, funtzioak, zelulak…Atzera begira1 Izaki zelulabakarra zelula batek osatzendu,eta zelulanitza,zelula askok.2 Nukleoak.3 Monero, protisto (algak) eta landareetan.4 a) Estomak. b) Urak eta substantziamineralek. Karbono hidratoek etaurak c) Klorofila. Eguzki-argia atzematea,fotosintesia egiteko.5 a) Sustraiak, zurtoinak, hostoak etaloreak. b) Sustraiek lurzoruan finkatzendute landarea,eta ura xurgatzendute. Zurtoinek hostoei eustendiete, eta zurtoinetik zehar dabilizerdia. Hostoek fotosintesia egitendute.6 1. Horma zelularra. 2. Nukleoa. 3. Zitoplasma.Landare-zelula da, hormazelularra eta kloroplastoak ditu eta.54

GAITASUNAKNorberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikasle bakoitzak txostenak egiteko behar diren urratsak ikasiz lantzen da.Matematikarako gaitasuna Animalien organoak zenbatuz garatzen da.Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Bizitzarekiko jarrera errespetuzkoak sustatuz garatzen da.Arte eta kulturarako gaitasuna Animalien irudiak hainbaten identifikatuz garatzen da: hiriko eskulturetan,zodiakoko zeinuetan, txinatarren egutegian...«ATZERA BEGIRA» ATALEAN BERRIKUSITAKO EDUKIAK Izaki bizidunak. Zelula. Landareen forma eta funtzioa.7 Elikagaiak sortzea karbono dioxidoeta uretatik, eguzki-energia baliatuz.8 Goroldioak: landareak. Perretxikoa:onddoak.GAITASUNAK ERABILTZEKOARIKETAKHizkuntzarako gaitasuna1 Podo atzizkia (hanka edo oina) hitzaskotan ageri da. Ikasleei eskatukodiegu begira ditzatela hiztegi etaentziklopedietan termino hauek etaantzekoak: miriapodo, hexapodo,artropodo, apodo edo gasteropodo.2 Animalien mugimenduak adieraztekoaditzekin ere zerrenda bat prestatudezakegu: hegaz egin, planeatu,arineketan egin, jauzi egin, ibili, goraegin, narras ibili, igeri egiten, trostanibili edo lauhazka ibili (baita aurretikaipatutako beste batzuk ere).Matematikarako gaitasuna1 Animalia baten organoak zenbatzea;adibidez, katua: bi begi, bi belarri, bibirika, bi giltzurrun, bihotza, garuna,urdaila…Ariketa honen asmoa ez da zerrendazehatz bat egitea hezur, muskulu etaguruin kopurua ipinita; asmoa daikasleak konturatu daitezen zeinkonplexuak diren izaki bizidunak.Arte eta kulturarako gaitasuna1 Pertsonek animalia asko miretsi izandituzte (arranoa, lehoia, txakurra,izurdea…). Batzuk gure hirietakoeskultura eta eraikinetan ageri dira,gainera. Animalien zer ezaugarrihobesten ditugu?2 Beste animalia batzuk, berriz, madarikatutzathartu izan dira, izua eragitendigutelako edo (sugea, otsoa,marrazoa, armiarmak…). Zerrendabat egitea eska diezaiekegu ikasleei.Zeren beldur gara kasu bakoitzean?Benetan dira arriskutsuak?3 Era berean, itaundu dezakegu zeranimalia ageri diren, esaterako,zodiakoan edota txinatarren egutegian,eta nola irudikatu diren horietandenboran zehar.CD-ROMa Ariketak egiteko eskemak. Atalhonetan «Nire gaitasunak» sailekoeskemaren kopia bat ageri da, errazagoegiteko.55