84 eguzki sistema zuzen.pdf

Eguzki sistemaEguzkisistema. Bilatu erantzunaktestuan.,,\.IKASKETA HELBURUAK. Eguzki sistema zer den jakitea.Eguzkiak,astroa den aldetik, zein ezaugarndituen deskribatzea.. Orbitakzer diren definitzea.. Eguzki sistema zein planetak osatzen dutenesatea (Eguzkitik gertuen dagoenetik hasieta urrunen dagoenera, edo alderantziz).. Planeta harritsuak eta gaseosoak bereiztea,eta satel iterik bad utenak eta satel iterik gabeak.. Ilargira Lurrean sortutako substantzia arriskutsuakbidaltzeari buruz gogoeta egitea.. Nolakoada Eguzkia?.Zeindira Eguzkisistemakoplanetenizenak?. Planetez eta sateliteezgain, zein beste astrodaude Eguzki sisteman?Marte.PlanetahonelanEguzkisislemakomendirikgaralenadago, Ollnpo,30 kilometroinguru gafardena.(,~..,1. Eguzki sistema Eguzkiak eta EguzkiareninguruanbirakaibiltZen diren astro guztiek osatzen dute.Eguzkiareninguruan biraka ibiltzen dicen astroak bederatzi plneta, hallen sateliteak eta kometak Jira.Astro horiek guztiak Eguzkiaren inguruan biraka ibiltzendii'etengabe. Denek ez dute denbora berbera behar Eguzkiarenguruan bita osoa emateko.EguzkisistemaEsnebideaizenekogalaxiarenbarruandaga.2. Eguzkia Eguzki sistemako astro guztiei argia eta beroaematen dien izarra da.Eguzkiatamainaertainekoizar haría da. Eguzkiarentenperat,-a5.000 gradu zentigradukoa da, gutxi gorabehera.Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia oso egokiadaEguz~likheltzen den argiari eta beroari esker Lurrean billa egondadhBeste planeta batzuetan, ez da bizi arrastorik aurkitu.3. Eguzki sistemako bederatzi planetak eta horien sateliteakEguzkiaren inguruan biraka ibiltzen dira.MOTIBAZIOAJakinarazi ikasleei atal honetan Eguzkisistemaaztertuko dutela¡ hots, unibertsoangu bizigarenlekua. Bestalde, Lurreanbizia egotea zerk ahalbidetzenduen ere ulertuko dute ikasleek: ezinbestekoazaigun berotasuna izateko, Eguzkitikdistantzia zuzenera egoteak.. GARAPEN DIDAKTIKOAAzalpenaHasi aurretik, eskatu ikasleei plastilinaz etaalanbrez baliatuta Eguzki sistemaren maketabat egiteko. Esan erreferentzia madura Zientzientxokoa atalean agertzen den irudia erabildezaketela.. 1. epigrafean, Eguzki sistemaren ezaugarrinagusiakazaltzenzaizkie ikasleei: zein astrokosatzen duten eta unibertsoko zein lekutandagoen.. 2. epigrafea irakurri ahala, esan ikasleei Martenbizi aztarnakaurkitu izan direla, nahiz etaoraindik ez diren erabat frogatu aztarnok, Etazergatik ari dira aztertzen Marten bizirik badenala el? Marten Lurrean dauden zenbaitezaugarri daudelako: kasko polar izoztuak,urak zulatutako haranak... Alabaina, kontuanizan behar da Marteko tenperatura Lurrekoarenoso bestelakoadeja.. 3. epigrafean, esan ikasleei Eguzki sistemarenmaketa erabil dezaketela sistema horretakobederatzi planeten izenak ikasteko. Planetabakoitza errazago identifikatzeko, azpimarratuplaneton arteko zenbait desberdintasun:solidoak ala gaseosoak diren, nolako neurriaduten, etab.Saturno. Hautsez ela izolzez osaluriko eraziunezaparte, 24 ilargi dilu.Neptuno.8 ila""i dilu,ela bertanhaizeaorduko2.000kilomelrokoaere izandaileke,Eguzkisislemakoindartsuena.84 iII iZAKI BiZIDUNAK ErA INGURUNEAInformazio osagarriaAstro horiek egiten duten bideari orbita esaten zaio. Planeten",.bita el da zirkularra, eliptikoa baizik; hau da,luzanga sama"ada.@ Planeta harritsuek gainazal solidoa dute. EguzkitikhurbilagQdaude, eta Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte dira.. Planetagaseosoekez dute gainazalsolidorik.Planetaho¡"egindakoargazkietan,haienatmosferenkanpo-kanpoko gen;-zak ikuslenJira soilik. Eguzkitikurrutiagodaude,elaJupiler,Saturno, Ufano, Neptuno eta Pluton Jira. Planetahorieklurrnbaleo askoz handiagoak Jira, Pluton izan ezik; izanere,Plutonplanetarik txikiena da.Sateliteak planeten inguruan biraka ibiltzen dicenastroakdira.Planeta guztiek dituzte sateliteak, Merkuriok eta Artizanrakizar!ezik. lIa~ia, hain zuzen, Lurraren satelitea da. Gauezdirdiraegitenduela ikusten dugu Eguzkiarenatgia islatzenduelako,bajnabe,ez el du argirik.Kometak hautsez eta izotzez osaturiko astro txikiak Jira. Eguzkwlhurbit pasatzean, gasak eta hautsa askatzen dituzte, etaadalstuzedistiratsua agertzen zaleoGeozentrismotik heliozentrismora. Gaur egun badakigu, inolakozalantzarik gabe, Eguzkia del a Eguzki sistemaren erdiguneaeta haren inguruan biratzen direla planeta guztiak. Teoriahorri heliozentrismoa esaten zaio, eta Kopernikok proposatueta Galileo Galileik defendatu zuen. Baina ez da horrela izanbeti. Mende luzetan zehar, unibertsoaren erdigunea Lurra delaeta gainerako astroak haren inguruan biratzen direla usteizan zuten. Teoria horri geozentrismoa deitzen zaio, eta grekoek(esaterako, Aristotelesek) unibertsoari buruz zuten ikuspegiadu jatorri.84

. Kopiatuetaosatu..Kopiatueta osatu..Planetahauek daude Eguzkítik hurbilen: ..,. . eta .Planetahoriek . . dira..Planetahauek daude Eguzkilik urrutien, ..,.eta. . Planeta horiek ... dira.. ErreparatuEguzki sistemaren eskemari eta erantzun..leín planetak beharko du denbora gehien Eguzkiareninguruanbira osoa emateka?Zeinetan daga berorik handiena?Loturak-Gf] :K'mi1. Eguzkia.2. Merkuno.3. Artizarra.4. Lurra.5. Marte.6. Jupiter.7. Saturno.8. Ufano.9. Neptuno.10. Plutan.HITZEGINDEZAGUNZer egiten duguhondakinekin?Lurrean, egunero, milioika lona handakinsortzen dira etxeetako kontsumoarenondorioz, gure gizartean etaantzekoetan, batik bat. Horiez gajo, in.dustrian ere sortzen dira hondakinak,ela oso arriskulsuak izan daitezke.Hondakin horiek lIargira eramateapenlsatu da..Egin eztabaida ikaskideékin: zein al.de on eta txar ízango Irtuzkeen kan.ponbide horrek, izugarrizko dirutzagastatu beharko litzalekeela kan.luan hartula.Matematika. Esanikasleei nahi duten informazio iturrietarajotzekoeta EguzkisisterJ']aosatzen dutep bederatziplanetekzein neurri duten bilatzeko. Ikasleek aurkituko dituzten datuakplaneten erradioakedo diametroak izangodira. Gero,eskatuplanetaktxikienetik handienerasailkatzeko. Esanerreferentziaberberaerabilibehar dutelasailkapena egiteko; hots,edoerradioaedo diametroa.85Zientzien txokoaatalean Eguzki sistemaren eskemaikusiko dute ikasleek. Horrek planetek nolakoneurria duten eta beraien arteko distantzia zenbatekoaden imajinatzeko aukera emango die.Erantzunak1. - Izar bat: Eguzkia.- Bederatzi planeta: Merkurio, Artizarra, Lurra,Marte, Jupiter, Saturno, Urano, Neptunoeta Pluton.- Zenbait satelite: adibidez, lIargia.2. . Planeta hauek daude Eguzkitik hurbilen:Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte. Planetahoriek harritsuak dira.. Planeta hauek daude Eguzkitik urrutien:Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno eta Pluton.Planeta horiek gaseosoakdira.3. . Eguzkitik urrutien dagoen planetak beharkodu denbora gehien bira asea emateko(beraz, Plutonek), egin beharreko bidealuzeena baila. Eguzkitik hurbilen dagoenplanetan egingo du berorik handiena,hauda, Merkurion.~ IKASKETA TEKNIKAKEreduakegitea. Zenbait informazio gogoratzekomodu on bat informazioa laburtuko duten ereduakegitea da. Horrela, kasu honetan, Eguzkisistemaren eredua eskalan egiteko, planetenneurriak, koloreak eta haien arteko distantziaklandu beharko dituzte ikasleek.~ZEHARLERROAKIngurugiroaEsan jarduera ekonomikoek nahiz industrialekhondakin ugari sortzen dituztela Lurrean.Horietakobatzuk (esaterako, zentral nuklearretakohondakin erradioaktiboak) oso arriskutsuakdiragizakiontzat. Gaur egun, horrelako hondakinakkobazuloetan biltzen dira edo, bestela, ozeanoenhondora batallen dira. Eskatu ikasleei heríegiteak ingurugiroan izan ditzakeen ondorioezgogoetaegiteko.Gizalegerakoeta moralerakohezkuntzaArduraHitz egin dezagun atalean, Lurrean sortutakohondakinak Ilargira eramatea pentsatu izan delajakingo dute ikasleek, eta ideia horren aldeonei eta txarrei buruz gogoetaegiteko proposatukozaie. Egoki ikusiz gero, eskatu hondakinakbildu beharreanzer egin daitekeen esateko(hauda, alternatibak proposatzeko).85