Zestoarren erretolika

Lan hau nire aitona-amonei eta,bereziki, nire gurasoei eskainiadago; belaunaldi batetik besterakohizkuntza eta kultura transmisioaneragin zuzena izan dutelako etaenborretik kimu berriak sortzekobaliabide eta bitarteko guztiak jarridizkigutelako. Horiekin batera,nola ez, lanean beti aurrera egitenlaguntzen didaten anai-arrebei etaPablori.

viiEskuartean duzu, adiskide, Zestoa izeneko herri honetan euskaldun sortu eta euskarazbizi diren gure herritarrek, bereziki, gure aitona-amonek, hitzetik hortzera erabili eta ahozaho transmititu dizkiguten hitz, esamolde eta esapide bilduma.Zestoarren erretolika bezala bataiatu dugu; ez hizketaldi luze eta aspergarria izendatzeko,baizik eta hitz egiten gutxik eramango dioten hainbat zestoarren euskara dotoreanegindako jarduera izendatzeko. Gauza jakina da, izan ere, nahiz eta gizakion begiek berdinikusi, ez dituela haren gogoak modu berean hitz bihurtzen eta, beraz, hemen biltzenden esamolde-bilduma honek lagunduko al digu gu gazteon belarriak, pixka bat behintzat,gozatzen.Garbi dago Zestoan gure aitona-amonek ez dutela erdararen laguntzaren beharrik izanelkarrekin jolastu, haserretu, lan egin, elkarri adarra jo edo maitasun-sentimenduak hitzezadierazteko. Ez dute euskaraz dihardutenean zerbait adierazteko (edozer delarik ere “zerbait”hori) gaztelerara jo beharrik sentitu. Beren bizitzaren eginbehar guztiak euskarahutsean egin dituzte, horretarako gaitu baitute beren herriko hizkera.Eta horretxen adierazgarri xume bat besterik ez da hiztegi forma duen bilduma hau; ez,haatik hiztegi hotz eta urrutikoa, gure-gureak ditugun esamoldeen oihartzuna dakarte,bizimoduak emandako eskarmentuaren eta jakituriaren lekuko zuzen diren gure aitonaamonenoihartzuna.HIZTEGIAREN ANTOLAMENDUA:Lan honetan, hitzak esamoldeak eta atsotitzak bildu eta euren esanahia edo ordainaadibidez lagundurik papereratzen saiatu gara. Ez dugu, bada, lexikoaren eta esamoldeennahiz atsotitzen arteko bereizketarik egin; beraien arteko marra estua izateaz gain, lanarenfuntsa ere ez delako sailkapen zehatza egitea izan. Gazteon eguneroko hitz-jardunak gatzeta bizitasuna galduko ez badu, galtzeko arriskuan dauden hitzak eta esamoldeak jaso etaahalik eta modurik garbi eta errazenean belaunaldi berriei eskaintzeko urrats bat egiteaizan dugu helburu. Lanerako tresna izan nahiko luke, beraz.Hiztegia honela antolatu dugu:1. Hitzaren sarrera mugagabean ipini dugu.2. Jarraian, hitz horren forma batua zein den zehazten saiatu gara; hau da, aldaketa fonetikoakkenduta hitz horren idazkera nolakoa izango den jarri dugu. Bertsio estandarragoedo batuago honen helburu bakarra bilaketa-lana erraztu eta hitzak hobeto ulertzeaizan da; ez dute, jakina, forma originala edo lekukoen ahotik zuzenean jasotakoazuzendu nahi. Jokabide honi esker, bukaerako orrialdetan, forma batutik abiatuta Zestoakoforma aurkitzeko moduan jarri dugu.

viii3. Esanahi bat baino gehiago dituzten hitzetan, oro har, gutxien erabiltzen dena edo interesgarrienairuditu zaiguna hautatu dugu. Hortaz, hitz batean adiera bat ez agertzeakez du esan nahi Zestoan era horretara uler ez daitekeenik.4. Letra etzanez datozen testu-zatiak lekukoek emandako adibideak dira. Eta zati hauxeda, ziurrenik, hiztegiari hurbiltasuna edo gertutasuna ematen diona.EZAUGARRI FONETIKOAK:Hiztegian aurrera egin ahala ohartuko zara, Zestoa nahiz eta herri txikia izan, hainbatauzoz osatuta dagoela, eta auzo bakoitzak baduela bere izaera propioa, bere nortasuna;hau da, hizkeran bertan islatzen den berezitasuna. Honenbestez, auzo batetik bestera badaaldaketarik, nahiz eta aldaketarik gehienak ezaugarri fonetikoei dagozkien. Horietatiknabarmenenak honako hauek iruditu zaizkigu:a) e+a bokalak elkartzean, e>i egiten da:etxea>etxiaInesiboan (edo “non” kasu markarekin), ordea, Aizarnako hizkeran bada nabarmetzekoa den berezitasunik:etxean>etxe(e)n (Aizarnako hizkeran)etxean>etxian (gainerakoetan)b) o+a bokalak elkartzean, o>u egiten da, oro har, inolako bereizketarik gabe:astoa>astuac) u+a elkartzean, “ua” ahoskatzen da inolako aldaketarik gabe, baina Aizarnan, adibide batzuetan ua>o bihurtzen da:pikuak>pikokedota, bien artean “b” epentetiko bat tartekatzen da:burua>buruba (Aizarnako hizkeran eta bertan ere adibide gutxitan)d) i+a bokalak elkartzean “Y” edo yod bat sartzen da bien artean:betegarria>betegarriyaantzerkia>antzerkiyaBereizketa edo ezaugarri horiek guztiak nahiz eta ahoskerari edo alderdi fonetikoaridagozkion bete-betean, hitzaren erabilera-eremuari begiratuz ere antzeman daiteke ezberdintasunik.Hau da, gerta daiteke, adibideren bat jartzearren, Zestoako “kaskoan”“amona” eta “amama”-ren artean bereizketa egitea eta Arroa Goian, esaterako, biek erreferentebera izatea. Esamoldeei dagokionez ere gerta daiteke auzo batzuetan ezagunakdiren hainbat esamolde Zestoako “kaskoan” ez ezagutzea, eta alderantziz.Ñabardura eta berezitasun batzuk gora behera, batasunari eutsi diogu eta guztiak joditugu, inolako bereizketa formalik egin gabe, Zestoako hizkeratzat. Agian, hurrengo lanbaterako utziko genuke auzo bakoitzeko berezitasunak aztertzea.

ixIDAZKERA-IRIZPIDEAK:Ahozkoa papereratzeak edo idatziz emateak ere sortu digu buruhausterik. Irizpideakerraztasunaren eta didaktikotasunaren izenean hartu ditugu. Oso modu laburrean badaere, hona hemen nagusienak:Aspirazioa: “h” ahoskatzen ez dela jakinda ere, hitz hasieran bederen “h” jarridugu, jendea horrela idatzita ikusten ohituta baitago. Hala ere, hitzaren barnean ondorengojokabidea hobetsi dugu: esaterako, “behar” forma batua “ber” bezala ahoskatzenbadugu, holakoetan ez dugu “h”rik paratu; ez baitu, gure ustez, holakoetan inolakolekurik.Txistukariei dagokienez, zenbaitetan “s” eta “z” ez ditugu hain garbi bereizten eta,beraz, dudako kasuetan euskara batuko bereizketari eutsi diogu.Azkenik, forma sabaikariak Zestoako hizkeran ahoskatzen direnez gero, “ñ”, “ll” eta“tt” bere horretan papereratu ditugu.ITURRIAK:Lan hau egiteko bi iturri nagusitatik edan dugu; informazio-iturri garbiena, hautatuditugun herritar-lagunen ahozko testigantzek osatu dute; hau da, zestoarren ahozkoekoizpenen grabazio eta transkripzioek. Horiekin batera, ordea, ezin ahantz dezakegulanaren makulutzat erabili ditugun bi liburuak: Uztapideren Berriz plazara, eta argitaratugabe dagoen Irure Baserria liburuxka, hain zuzen ere.Azken liburuxka hau erdi-ahozkotasunari gehiago dagokio erabat idatziari baino; bertan,ahoz erabiltzen diren esamolde eta egiturak zestoarreraz idatzita agertzen dira; hauda, hizkera honen ezaugarri diren aldaketa-fonetiko eta guzti. Liburu horietatik esanguratsuenakiruditu zaizkigun esamoldeak atera eta hiztunek ezagutu ahala hiztegian txertatuditugu. Hau da, esamolde horiek hiztunek era horretara erabiltzen duten ala ez konprobatuondoren, eurek sortutako adibide zehatzak jasotzen saiatu gara, horrela “erdiahozkotasunetik”erabat “ahozkoa” den horretara hurbiltzeko. Beraz, lekukoei elkarrizketabideratzeko baliagarri gertatu zaigu.INFORMATZAILEAK:Informatzaileak hautatzerakoan nagusiki honako irizpideak hartu ditugu kontuan:- Jaiotzez zestoarra izatea (bi ezik gainerako guztiak Zestoakoak dira jaiotzez, baina bihoriek ere txiki-txikitan Zestoara etorriak).- Adin ezberdinetako jendea izatea, nahiz eta gehienak adintsuak diren.- Bizilekua: auzo ezberdinetako jendea izatea, nahiz kaletarra, nahiz baserrikoa.- Buruz argi egotea.- Ahal delarik herrian sortutako gurasoak izatea.- Euskara estandarrarekin ahalik eta harreman txikiena izatea.

xHonako hauek izan dira lan honen iturri nagusi diren lekukoak (parentesi artean elkarrizketaegin zitzaienean zenbat urte zituzten agertzen da):Alejandra Ibarguren (97 urte)Manuela Ibarguren (90 urte)Joxepa Igarola (zena, 92 urte)Pepita Iriondo (aurrez egindako grabazioetanoinarrituz)Agustin Illarramendi (80 urte)Romana Aranguren (78 urte)Margarita Eizagirre (77 urte)Tiburcio Lopetegi (83 urte)Margarita Alberdi (73 urte)Miren Odriozola (69 urte)Arantxa Zigaran (55 urte)Jose Manuel Ibar “Irure” (38 urte)Kontxi Eizagirre (57 urte)Patxi Azpeitia (61 urte)Maite Eizagirre (14 urte)Jone Bergara (25 urte)Jon Eizagirre (22 urte)ESKERRAK:Sarrera hau ez nuke bukatu nahi lan hau burutzeko hainbesteko laguntza eskaini didatenguztiei eskerrak eman gabe:Zestoako Udalari ekimen hau eduki eta bultzatzeagatik eta nigan fidatzeagatik, eskerrikasko. Eskerrik asko, bereziki, bertako teknikaria den Nora Palmitanori, behar izandudan guztietan laguntzeko prest izan dudalako eta lana burutzeko ahalik eta egokierarikgehien ematen saiatu delako. Mila esker zuzenketa-lanak egiten nahiz ikerlanak izanzitzakeen hutsuneak osatzen lagundu didan Iñaki Segurolari eta, nagusiki, Zestoako EuskaraAholku Batzordeko kideei. Eta eskerrik beroenak, nola ez, euren jakituria eta atseginhandiz informatzaile izan ditudan herritar-lagunei.Urteetan zehar, transmisioaren poderioz, indar osoz bizirik jarrai dezan gure aitonaamonekZestoan erabili izan dituzten hitz eta esamoldeak. Geure euskalkia, geure hizkera,Koldo Zuazok esan zuen bezala, geure nortasuna, geure sena delako, eta kitto!

xialdaera fonetikorik gabeko formasarrerakategoria gramatikalaadierak zenbakitutaazpisarrera lexikalaazpisarrera lexikalaadierazteko ikurrabidaltze-markakopla. ‘kopla’. iz. 1. Bertsoa, eta bereziki,kanta baten ahapaldietako bakoitza. 2.Gezurra, aitzakia. Nei kopla gutxi, ta beakonak! Ik. txantxaik ez! KOPLA GUTXI, TA BEAK ONAK. ‘koplagutxi, ta berak onak!’. “Aitzakia etaberriketa gutxi eta eman beharrekoak, gainera,onak eta zentzudunak izan daitezela”bezala ulertuko genuke. Ik. berriketa gutxi!adibidea KOPLAKIN EZ ETORRI. ‘koplarekin ezetorri’. Norbaiti aitzakiekin datorreneanesan ohi zaio. Nei koplakin ez etorri e! Neikopla gutxi ta beak onak.grafia bereko aditzaeta izen/izenondoaksarrera berezietanzenbakitutaJun1. ‘joan’. da ad. 1. Hiztuna dagoen tokitikbeste toki batera higitu. 2. Igaro.Jun2. ‘joan’. iz. Odol-jarioa. Oro har, emakumeenhileroko odol-jarioari nahiz haurdundagoenak umea galtzen hastean izan dezakeenarideritzo. Juna hasi omen zitzayon.Laburdura-zerrendaad.adb.adlag.askotan pl.banatz.da ad.da/du ad.dio ad.du ad.erak.gald.aditzaadberbioaaditz laguntzaileaaskotan pluraleanbanatzaileada aditzada/du aditzadio aditzadu aditzaerakusleagaldetzaileagrad.haur.Ik.interj.iz.izlag.izond.izord.junt.lok.graduatzaileahaur-hizkerakohitz edo adieraIkusInterjekzioaizenaizenlagunaizenondoaizenordainajuntagailualokailuamod.onom.partik.zenbatz.zenbatz. orok.zenbatz. zehazt.zenbatz. zehaztg.modalizatzaileaonomatopeiapartikulazenbatzaileazenbatzaileorokorrazenbatzailezehaztuazenbatzailezehaztu gabea

2abrastakbereziki zuhaitzetatik eta erauziz gero. Azkeniangaiñian abrastak ipini ta lotzen ai giñalasekulako eskapa intzun. ABRASTAK/ARBASTAK IPINI/BILDU/PI-LLAU. ‘arbastak ipini/bildu/pilatu’. Zuhaitzenadar-zatiak (beren orri eta guzti)ipintzea. Oro har, belar-zuhatzei hondoanipini ohi zitzaizkion belarra lurraren kontraustel ez zedin, eta abrasten azpian orkuluakipini ohi ziren. Barrutiak hersteko ere, hesigisa, ipini ohi ziren. Ik. abrasta.adabaki/arabaki/aroki. ‘adabaki’. iz.Petatxua. Saretua edo zulatua dagoenari jostenzaion oihal edo ehunezko zatia. Adabakiyakinjositako galtzak.adabegi. ‘adabegi’. iz. Enbor edo adar bateneta, oro har, zuraren begia. Enborrai adabegiyaatea zayo.adaki. ‘adaki’. iz. Adar moztua, bereziki adaxkaketa hostoak kendu zaizkiona. Hasteomen da adaki lodi xamar bat hartuta dinbidanbaputre hori jotzen, da geo baño geoharroo eitten omentzan. Ik. adarbegi.adarbegi. ‘adarbegi’. iz. ik . adaki.adarka. ‘adarka/adarkada’. adb./iz. 1. Animaliabatek adarrez jotako kolpea; adarkada.2. Animaliei buruz, adarrez joka.adur. ‘adur’. iz. 1. Zoria. Bazun nunbait bokaziyuakbillatzeko eo aukeratzeko adurra. 2.Zenbait gauzaren indar ezkutu harrigarria. 3.Lerdea.aeiou bezela.adb. ‘aeiou bezala’. Gauzaxoil-xoil, xehe-xehe eginda. Ze, hiri danaaeiou bezela esplikauber altzak!afai/apai. ‘afari/apari’. iz. Iluntzean edogauean egiten den eguneko azken otordua.Bai, orduane ingiñun afai earra; etxian bañookerro jan ta atzea etxea. Ik. afai-paxara, afailegia,afai-merienda. AFAI-KOXKOR. ‘afari-koxkor’. iz. Afaripasara, afari arina. Jaki edo janari gutxirekinegindako afaria. AFAI-LEGE. ‘afari legea’. iz. Gauza gutxirekinegindako afaria; afaria, bereziki ez osooparoa. Afai-legia ingendun behintzat. Ik.afai-paxara, afai-merienda. AFAI-MERIENDA. ‘afari-merienda’. iz.“Afaria eta merienda” bi otorduak eginordez, ilunabar aldera egiten den otordubakarra. Behin baño geyotan afai-meriendakinpasaure! Ik. Afai-paxara, afai-lege. AFAI-PAXARA. ‘afari-pasara’. iz. Afaria,bereziki ez oso oparoa. Afai-paxarare inberkodeu ba? Ik. afai-lege.afan. ‘afan’. iz. 1. Norberaren dohain, aberastasun,ondasun, etab. bestei erakustearengehiegikeria. Haretxek bai afana bere etxeberriya erakusteko! 2. Sona. Hark bazunafana!agiña-txabala. ‘agina-txabala’. iz. Sagarmota.Zaporez sagar gazia da eta kolore etaformari dagokionez, berdea. Zurtoin luzesamarra dauka eta formaz txapal samarra da.agonia. ‘agonia’. iz. Hil aurreko uneak; unehorietan gertatzen den bizitzaren oinarrizkofuntzioen moteltasun eta ahultasunezko egoera.Oaintxe aittu det baserriko mutil xarrareagoniyan daola. Ik. agoni kanpai. AGONI KANPAI. ‘agoni kanpai’. iz. Norbaitenheriotza iragartzen duen kanpai-hotsa.Han, oaintxe ai da agoni-kanpaya. Ik. agoniako.agoniako. ‘agoniako’. iz. Norbaiten heriotzairagartzen duen kanpai-hotsa. Agonikua jo.Ik. agoni-kanpai.

aiba 3agor. ‘agor’. iz. Iraila. Urtearen bederatzigarrenhila izendatzeko aitona-amonek erabiltzenzuten. Gaur egun, ia denek “iraila” edo“setiembria” erabiltzen dute.agur-agur in. ‘agur-agur egin’. haur. Haurhizkeran umeak norbait agurtu dezan esatenda.. Esapide hau, beraz, esateari baino gehiagodagokio “agur” keinua eginarazteari. Ia,in danai agur-agur!agurmaria. ‘agurmaria’. iz. Katolikoek JesuKristoren amari zuzentzen dioten otoitza.Iluntzero agurmaria bat baare errezatzegendun.aguro/auro. ‘agudo’. adb. Azkar, berehala,arin, laster. Baita aguro etxea june.ahal. Ik. al.ahari-bildots. ‘ahari-bildots’. iz. Bildotsarra. Ik. bildots-aharia.ahittu. ‘ahitu’. da/du ad. 1. Gastatu, bukatu,agortu. Ba orduantxe diruk ahittu ziraken. 2.Ahuldu, akitu, giza indar edo kemenariburuz dihardugunean. Indarrake danak ahittuzaizkiyo.aho.‘aho’. iz. Animalien digestio-hodiarenlehen zati edo sarrera, elikagaiak hartzekoerabiltzen den barrunbea. AHO ZABALIK GEAU. ‘aho zabalikgeratu’. Erabat liluratuta eta txundituta gelditu.Ik. bildar dayola eon, aho zabalka eon. AHO ZABALKA EON. ‘aho zabalkaegon’. Aharrausika egon, aspertuta dagoenseinale. Gustau zitzazula? Denboa guztiyanaho zabalka eontziñan behintzat eta. AHOBETE HORTZEKIN. ‘aho bete hortzekin’.adb. Zeharo harrituta, erabat txundituta.Emantziyon erantzunakin aho bete hortzekinutzi zun. Ik. ahozabalik geau. AHOTAN HARTU. ‘ahotan hartu’. 1. Gaitzathartu, hizpidea eman. 2. Norbaiti buruzgaizki esaka aritu nahi denean ere erabiltzenda. Hori ahotan hartu ta hareatik gaizkiesaka dabiltza. ahotik aittu. ‘ahotik aditu’. Ez entzun;ez ulertu. Esapide hau beti ondorengo testuinguruzehatz honetan erabilzen da. Hik ze,ahotik aitzealdek ala? Ik. ez al dek bate jatenala?ahopeka. ‘ahopeka’. adb. Ahots-isilean,inortxok ere ez aditzeko moduan. Beti ahopekaai zea ta etzazu eze entenitzen. Ik. ahopian,armoniyan.ahopian hitzein. ‘ahopean hitz egin’.Inork ez entzuteko eta aditzeko moduan hitzegin.ahuleziya. ‘ahulezia’. iz. Indar-, kemen-,bizkortasun-urritasuna; hortik datorren egoera. AHULEZIYAK JO. ‘ahuleziak jo’. Txakalaldiakjo. Indarra, kemena, bizkortasunaurritu, ahitu. Bereziki, kirola edo ariketa fisikoaegitean, bapatean gerta daitekeen indargaltzeariedo zorabioari esan ohi zaio. Bai,dana ahuleziyak jota eo eztakit ze geau zan.ahuspez. ‘ahuspez’. adb. Ahoz behera.Batzuk ahuspez iteue lo.ai. ‘ahi’. iz. Esnea, irina eta azukrez egiten denjakia. Hainbat etxetan Gabonetako jakibihurtzen da. Aurtene Gabonetan inberkozuba aya, attak gustoa jateu behintzat eta?aiba. Tori, otzi, hartu. Norbaiti zerbait ematenzaionean, horretaz ohartarazteko eta delakoahar dezan erabili ohi den hitza. Aiba dirua taerosi erosiberreko hori! Ik. tori, otzi.

al 5aixa. ‘aisa/aise’. adb. Erraz, erosotasunez.Aixa ebakitzen giñuzen guk hango ote txikiyakta belarrak./Aixa indittu lanak.aixkirau. ‘adiskidetu’. da/du ad. Adiskidebihurtu, bereziki haserreturik edo etsaiturikzeudenak. AIXKIRAUKOIA OILLARRAK TXIXAINBAÑO LEN. ‘adiskidetuko dira oilarrakpixa egin baino lehen’. Esaerahonek adiskidetuko direla baieztatzen du.aixkire. ‘adiskide’. iz. Inguruko lagun-minaizendatzeko hitza. Askotan “lagun-min” horiisilpeko maitalea edo, behintzat, ezkontideaez dena izan ohi da. Bai ta harekin zeona,berriz, bere aixkiria izango zan. AIXKIRIA! ‘adiskidea’. interj. Ingurukoakizendatzeko hitza. Aizu, aixkiria! Zuke jakingozubahori eztaola itteik. Ik. Txo!aje. ‘aje’. iz. Gehiegi edan eta erre osteko gorputzalditxarra. Gaur lanea aje earrakin junnaiz. Ik. ajiauta, ajiau. AJIA IZAN. ‘ajea izan’. Mozkorraldiarenedo gehiegi edan ondoren izan ohi den gorputzalditxarra. Ik. astelehena izan.ajiau. ‘ajeatu’. da ad. Ajeak jo. AJIAUTA. ‘ajeatuta’. adb. 1. Ajeak jota egon.2. Gaitzen batek jota egon. Zu itzai ona zea,baña ajiauta dakazu ezkerreko idiya. Ik. aje.akabo! ‘akabo’. interj. Zerbait bukatutzat, ahitutzatjo daitekeela adierazteko hitza. Behingaxotuta akabo! Eztao oporreta juteik.akastu. ‘akastu’. da/du ad. Akatsak egin; koskatu.Ik. akats.akats. ‘akats’. iz. Lanabes ebakitzaile batenahoan, edo zerbaiten ertzean, egiten denetena edo koska. Kutxilluak akats earrakdazka. Ik. akastu.akergai. ‘akergai’. iz. Akertzeko gai zenabaina zailtasunen edo arazoren bat dela bide,antxumeak eragin arazteko gauza ez dena. Ik.aketx.akertu. ‘akertu’. du ad. Akerrak ahuntza estali.aketz. ‘aketz’. izond. Umerik, haurrik izan ezdezakeena.akextuta. ‘akeztuta’. adb. Umerik, haurrikizan ez dezakeela. Behi hori akextuta dao.akolito. ‘akolito’. iz. Apaizari meza ematennahiz bestelako elizkizun batzuetan laguntzendiona. Mutil hori urte askuan ibili daakolito. Ik. monagillo.akordau. ‘akordatu’. da ad. 1. Gogoratu. 2.Bururatu. 3. Konturatu. Enaiz akordau noizsartu zean.akulu. ‘akuilu’. iz. 1. Akuilua. Makila luze etaeztenduna, gurdi-abereei eragiteko erabiltzenda. Akulua urritzezko makilla izateanormalian. Ik. akulu-eztena, akulua ber atzetik. 2.Agintzen edo zuzentzen duena. Harek eztakalana itteko akulu berrik. AKULUA BER ATZETIK. ‘AKUILUA BEHARATZETIK’. Lanean zerbait egingo badute norbaitedo zerbait behar izatea atzetik mugiarazteko;norbaitek zirikatu beharra izatea.Zeoze ingo baue atzetik akulua ber. AKULU-EZTEN. ‘akuilu-ezten’. iz. Makilaluze eta eztenduna, gurdi-aberei eragitekoerabiltzen dena. Ik. akulu.al. ‘ahal’. partik. Esaldiari desirazko esanahiaezartzen dion hitza. Normalean, geroaldiandoazen aditzetan tartekatzen da. Ittoko alhaiz!

6alajainkua! AL IZAN. ‘ahal izan’. da/du ad. Zerbait gertatzekoedo egiteko ezintasunik, eragozpenikedo debekurik ez izan. ADITZA + AHALA/ALA. ‘aditza +ahala’. “Bezain laister”; “-en neurrian”bezala ere ulertuko genuke. Aurretik aditzaera burutuan joan ohi da. Mezetatik ertenalataberna jute zian./Emanala gastatze zun/Enbaazun gurdika belarra, pixkana-pixkanabeyen aurrea sartze zala, habek janala. Ik.janala, emanala. ADITZA + ALAK. ‘aditza + ahalak’. Aditzoinaridagokiola “ahal diren zera guztiak”bezala ulertuko genuke. Eiñalak eiñagatikeezta sekula lana bukatzen./Esanalak esandareeztu hauxe baño kaso geyo iten.alajainkua! ‘alajainkoa!’. interj. Esatendenaren testigutzat Jainkoa jartzeko erabiltzenden hitza. Ik. alajaña!, ala jangoikua!alajangoikua! ‘alajangoikoa!’. interj. Biordutan bukauko zin, bai, alajangoikua! Ik.alajainkua!alajaña! ‘alajaina’. interj. Mirespen edo harriduraadierazteko erabiltzen den hitza, “alajainkoa”renleungarria. Ik. alajainkua!alanbre. ‘alanbre’. iz. Edozein metalezko etabereziki altzairu gogorrezko haria. ALANBRE-ITXITURA. ‘alanbre itxitura’.iz. Eremu edo barruti batetik ganaduak pasatzeagalerazteko, alanbrez eratzen den hesia.Ik. alanbre-hesi, alanbre-larretxa, alanbre-garrotxa,garrotxa, txarrantxa. ALANBRE-GARROTXA. ‘alanbre-garrotxa’.iz. Hesiak egiteko erabiltzen den alanbrehorzduna. Ik. garrotxa, txarrantxa, alanbre-larretxa. ALANBRE-HESI. ‘alanbre-hesi’. iz.Metalezko eta bereziki altzairu gozozkohariz eratzen den hesia; alanbre-itxitura. Ik.alanbre itxitura, alanbre-larretxa. ALANBRE-LARRETXA. ‘alanbre larretxa.iz. Ganaduari barruti batetik pasatzeagalerazteko, alanbre arantzadun eta lodizeratzen den hesia. Sail hori alanbre larretxazhesittuta dao. Ik. alanbre-hesi, alanbre-itxitura,txarrantxa, garrotxa. ALANBRE-SARE. ‘alanbre-sare’.Alanbrez egindako sarea.alba. ‘alba’. iz. 1. Meza ematean apaizakdaraman jantzi luzea. Kanpai mouko bat johiru aldiz ta, hor jantzi naiz zuri, amazanak jositako albakin. 2. Arnasestua.Azken arnasetan, albetan zeola. Ik. Albetaneon.albainka. ‘albainka’. adb. Arnasestuka, arnashartze larria. ALBAINKA BATIAN. ‘albainka batean’.Animaliak arnasestuka daudela esatekoerabiltze da. Hala ere, maiz, animalieidagokion ezaugarria pertsonentzako ereerabiltzen da. Mikel Goñi albainka batianeontzan.albandorratz. ‘alban orratz’. iz. Artilezkogauzak konpondu eta egiteko orratza. Lenkoltxoiak artilliakin izate zian, ta hayek jostekoalbandorratza ber izatezan.albetan eon. ‘albetan egon’. Azken hatsetan,hilzorian egon. Azken arnasetan, albetanzeola. Ik. alba.albo. ‘albo’. iz. Zerbaiten edo norbaiten eskuinekoedo ezkerreko aldea.alboakarga. ‘albora karga’. iz. Albora edoaldamenera higituriko karga. Tratoria alboakargaearrakin ekarri zun. Ik. akarga, aurreakarga.iz.

aldrebes 7alda-aldi. ‘alda-aldi’. iz. 1. Aldatzeko arropa.Alda-aldiyare ekarriet. 2. Arropa aldaketahandia.aldagarri. ‘aldagarri’. iz. Aldatzeko arropa,jazteko zein oherako, eta abar.; azpiko jantzienmultzoa.aldapa. ‘aldapa’. iz. Aldatsa, ordekaren aurkakoa.Bideak edo mendiak plano batenabiapuntutik goraka egiten duen tartea da.Gu danantzako geyegi esan nahi due bapalta hoyek, soro ta zelai hoyek, aldapa taordeka hoyek. ALDAPA URRUTITIK IKUSI. ‘aldapaurrutitik ikusi’. Makal ibiltzen dela adierazteko;azkar joateko ahalmenik ez duela.Nere kotxiak aldapa urrutitik ikusteu.aldar. ‘aldar’. iz. Oreka galdurik eta alde baterantzeginik dagoena.aldarrean. ‘aldarrean’. adb. Zerbait aldapangora aldamenka edo alboka, ia oreka galtzekozorian, joatea edo eramatea. Aldarrianondo ezin ibili. Tratoria aldarrian itzultzekoarriskuan dijua.aldazo. ‘aldarazo’. du/dio ad. Aldatu arazi.alde/aldea. ‘alde/aldera’. iz. “-en aldera”bezalako egituretan erabili ohi da eta, zerbaitentruke, zerbaiten kontura bezala parafraseadezakegu. Horren aldea emangoit./Debalde utzi niyon, eamate aldea, alegiya. ITE ALDEA IN. ‘egite aldera egin’. Arrazoieta motibazio handirik gabe egin. Esapide-motahau, nahiz eta “egin” aditzarekinosatuta egon, zeinnahi aditzekin osa daiteke.Ik. Esate aldea esan, botatze aldea bota. JATEKUAN ALDE. ‘jatekoaren alde’.Janariaren truk. Jatekuan alde lana ibalaskotan ingo zun.aldenik alde(n)/alderik alde(n). ‘alderik/aldenikalde’. adb. Zerbaiten alde batetikbestera. Kamiñuan aldenik alden jarritazauden ta etziala moittuko.alderako. ‘alderako’. iz./izlag. Aldeko, norbaitenedo zerbaiten alde dagoena. Ni enaizherri haundiyan alderakua.alderik alden ikusi/aldenik aldenikusi. ‘alderik alden ikusi’. Alde batetikbesteraino ikusi. Ganbailla politta izangozan alderik alden ikusteko.aldero. ‘aldaro’. Albora-karga. Majiñat aldizekartze gendun astua aldero galantakin. ALDERUA EUKI. ‘aldaroa eduki’. Alboakargaizan. Gurdiyak eo karretillak alderuaeuki izan du.aldian eaman/euki. ‘aldean eraman/eduki’. Zer edo zer norberarekin eraman.Ondoan, bertan, oso gertu; nork berarekin.Ik. Soñian eaman.aldika eman. ‘aldika eman’. Zerbait egitekogogoak eman; zerbait egiteko antojoaizan. Oaintxe emango zian aldika horixeeiteko. Ik. talantelaldiyak heldu.aldiyan behin/aldian behin. ‘aldianbehin’. adb. Tarteka-marteka. Hurare hemenizate deu aldiyan behin.aldrebes. ‘aldrebes’. izond. Pertsona baldarra,moldakaitza. Futbolian ondo aldrebesahintzan ba, balonzeston bate etzakitbaña. ALDREBESIAN SENDO. ‘aldrebeseansendo’. Erabat alrebesean dabilela adierazteko.Gauzak nahi bezala ateratzen ez direnean(gauzak lurrera erori, puskatu, etab.egiten direnean) erabiltzen da. Ze aldrebesiansendo al gea? Ik. sendo.

allau 9na; kontakatilu, salatzaile edo txibato antzekoa.Motillak ondo alkahuetia den ba!/Gaur lantokiyanda alkahuete asko ikustea.alkar. ‘elkar’. izord. Elkarrekikotasuna adieraztekoerabiltzen den izenordaina. ELKAR BENTZITTU/BENTZIU. ‘elkarbentzutu’. Garaitu, azpiratu. Tarte hartanhan ibilli zian, batek tira alde batea ta bestiaktira bestea. Atzenian, horreatike, bentzittuzuen alkar. ALKAR HAIXAU. ‘elkar haizatu’. Elkarharrotu. Elkarri laineza eman. Alkar haizatuitten gendun guk. ALKAR HARTU. ‘elkar hartu’. Bat egin,ados jarri. Holakuan earki alkar hartzeye ba? ALKAR HARTUTA. ‘elkar hartuta’. adb.Bat eginda. Lau anai-arreba alkar hartuta taauzotarrekin bat eginda. ALKAR IKUSI EZIN. ‘elkar ikusi ezin’.Elkarrekin gaizki eraman, gaizki konpondu.Beti alkar ikusi ezinda ta beti alkarrekin. Ik.begiz aurrian ikusi ezin. ALKAR MATTIAK IZAN. ‘elkar maiteakizan’. Elkar oso maite zutenak izan. Bi ahizpakalkar mattiak zian gootik. ALKAR TORIAU. ‘elkar toreatu’. Elkarzirikatu. Beti alkar toriauber izate zuenhayek./Earrai hasi zayo ba toriatzen. Ik. alkarrialukeyan jardun, tentañan hasi. ALKARREKIN IZUGARRI LAGUNAKIZAN. ‘elkarrekin izugarri lagunakizan’. Elkarren izugarri lagunak izan. Gureatta zana baño askoz zaharraua ez omentzanta alkarrekin izugarri lagunak. ALKARREKIN ONDO JOSI. ‘elkarrekinondo josi’. Elkarri ongi lotu. Orduan etzeonporlanik ta harriyak alkarrekin ondo jostekolurra ta karia naste zittuen. ALKARREN BERRI IZAN. ‘Elkarrenberri izan’. Elkar ongi ezagutu; elkarrekinharremana izaten segitu. ALKARREN SEGIDAKUAK IZAN. ‘elkarrensegidakoak izan’. Bata bestearenatzetik jaiotakoak edo doazenak izan. Hirugaztenak, alkarren segidakuak zian, da haietxekhirurak Argentina juntzian. ALKARREN HURREKUAK IZAN. ‘elkarrenhurrekoak izan’. Elkarren segidakoakizan. Ustet bi anai hoyek alkarren hurrexamarrekuak diala. Ik. hurre. ALKARREN HURRIAN IBILI. ‘elkarrenhurrean ibili’. Bata bestearen segidan,elkarrengandik tarte handirik gabe ibili.Danak alkarren hurrian ibili giñan. Ik. hurre. ALKARREN ZIHAR. ‘elkarren zehar’.Elkarren ondotik, bata bestearen atzetik,elkarren segidan. Oain bezela, gure etxiakhiru paeta zittun alkarren zihar./ Bai, horjundia alkarren zihar. alkarri alukeyan jardun. ‘elkarri alukeriatanjardun’. Elkar zirikatzen aritu. Ik.alkar toriau. ALKARRI ZIZAÑAN JARDUN. ‘elkarrizizainan jardun’. Elkar tentatzen, zirikatzenaritu. Beti alkarri zizañan jarduteia. Ik.alkar toriau, tentañan jardun.alkasiya. ‘arkazia’. iz. Zuhaitz mota bat:ixturak eta hesolak egiteko erabiltzen denegur-mota gogorra; eskoba-kertenak egitekoere bai. Eskoba-kertena normalian alkasiyaizatea.allau. ‘ailegatu’. da ad. Iritsi, heldu. Etxeaberandu allau da.

10 BETI ALLAU EZINDA. ‘beti + aditza+ezinda’. 1. Behin eta berriz, maiztasunhandiz, aditzak adierazten duena egitenzail denean erabiltzen da. Kasu honetan,“etxera iritsi ezinda” adierazten du. Betiilluntzeako etxea allau ezinda. 2. Diruz iritsiezinda.allubria/allurbia. iz. Belar-mota. Ganaduakjateko egokia eta aurrez hazia botata ereitendena; ez dira beren kasa sortzen. Alpapa,paotxa ta allubria haziyakin sortzeya.almitz. ‘almitz’. iz. Belar luze, estu eta fina; lurlehor eta latzetan eta horma bitarteetan haztenda: txakurrak tripako minez daudeneanjaten omen duten belarra.almondogilla. ‘albondiga’. iz. Haragi xehatuzko(pikatuzko) bola frijituak, gehienetansaltsan jaten dira. Gaur afaltzeko ustetalmondogillak dazkaula.alper. ‘alper’. iz. Nekazaritzan lur-zokorrakbirrintzeko eta zapaltzeko lanabesa, zurezkoedo harrizko zilindro birakor batez eta harizehar-ohol batzuen bidez lotzen zaion pertikabatez osatua. Zokorrake alperrak zapaldukozittun baño apurtu eo txikittu ez. Ik.Alper-harri.alper-harri. ‘alper harri’. iz. Nekazaritzanlur-zokorrak birrintzeko eta zapaltzeko lanabesa.Ik. alper. ALPER-HARRIYA BAÑO ALPERRAUAIZAN. ‘alper-harria baino alperragoaizan’. Norbait oso-oso alferra dela adieraztendu konparaketa honek. ALPER-HARRIYA BAÑO ASTUNO IZAN.‘alper-harria baino astunagoa izan’.Hitz-jario etengabea duela adierazteko nahizoso pelma dela adierazteko erabiltzen da.Hori, alper-harriya baño astuno dek. Ik. Ittukiñabaño pisutsuo izan.alperrontzi. ‘alferrontzi’. izond. Alferra. Berezikikonfiantza giroan, familia barruan erabiliohi da. Jaiki hai hortik alperrontzi haundiya!alproja. ‘alproja’. izond. Alferra edo zabarraden pertsona. Alproja galanta! Ik. granuja.altan. ‘altan’. adb. Txakurra arreske. Ik. iel, susa,arkea, irausi.alua. ‘alua’. iz./izond. 1. Emakumearen eta animaliaemearen sexua. 2. Iraina. Hau dek umealua hau! Ik. alubikari.aluba! ‘alua!’. interj. Irain-hitza. “Alu” hitzaenfatizatzeko erabiltzen da, baina normaleanez da gutxiespen-zentzuan erabiltzen. Aluba,earra sartu ziak! Ik. alupandero, alubikari, alua.alubikari. ‘alubikari!’. izond. Iraintzat erabiltzenden “alu” hitzaren aldagarria; “alu” beraindartu egiten du. Parre egiten al dek parrealubikari! Ik. alua.alukeya. ‘alukeria’. iz. Ekintza gaitzesgarribat izendatzeko erabiltzen den irain-hitza. ALUKEYAN JARDUN. ‘alukeriatan jardun’.Elkar zirikatzen, tentatzen jardun.Holaxe jardute zian; beti alukeyan alkarri.Ik. alkarri tentañan jardun.alupandero. ‘alupandero’. izond. Irainhitza.“Alu” irain hitza indartzeko sortutakohitza. Alupandero earra hao jarrita.aluxka. ‘aluxka’. iz. Irain-hitza. “Alu”renaldakia. Ik. aluba, alubikari, alupandero.amama. ‘amama’. iz. Aitaren edo amarenama; amona. Zestoan, oro har, norbere amonariamama deitzen zaio eta besterenari, edoezaguna ez den pertsona helduari amona.Hala ere, zenbait hiztunek ez dute batareneta bestearen artean bereizketarik egiten.Amaman urtiak dia bihar.

amulei 11amaponte/amaponteko. ‘ama ponte/ama ponteko’. iz. Bataiatzen den haurraaurkezten duen eta bataioaren lekuko denemakumea. Haurraren gurasoak galtzeanhaurraren ardura hartu ohi du. Ik. besotako,aitaponte.amatan ibili/ibilli. ‘amatan ibili’. Umejolasa,oro har, neskena; guraso, eta bereziki,ama bailitzan, etxean dagoen ama bateneginkizunak imitatzen aritzea. Ik. andrazkotanibili.amaun. ‘amaraun’. iz. Armiarma sareakbaino bitarte itxiagoak dituen sarea. Amaunake tartian-tartian kendu inber izateia./Piñuai amauna iten zayo.amazulo. ‘amazulo’. izond. Beti amarenondoan egon nahi izaten duena, amakoi.Ume hauxere ondo amazulo den ba!ametittu/ametiu. ‘ametitu’. du ad. Onartu.Hori ezta ametitzeko moukua./ Ezinda ametittu. AMETITZEKO MOUKO. ‘ametitzekomoduko’. Balekoa izan. Onartzeko modukoaizan. Hoyek eztia ametitzeko moukuak.Ik. ametittu.ameto eman. ‘ameto eman’. Onartu,amore eman; etsi. Azkenian ameto emanberizantzun.amona. ‘amona’. iz. 1. Zenbait auzotan,Arroan esaterako, aitaren edo amaren amaizendatzeko erabiltzen da “amama” hitzarekinbatera. Bihar amonana guaz. 2. Norberarekinfamilia-harremanik ez duen emakumeadinekoa. Amona batek zuri eskumiñakemateko esan dit.amona mantalgorri. ‘amona mantalgorri’.iz. Intsektua. Gorputza biribila eta beltzadu eta bizkarraldea gorria, horia edo beltzaeta sarri marraz edo puntuz apainduta egonohi da; marigorringo. Garai batian amonamantalgorriyak harrapatzen ibiltzen giñan.amorragarri.‘amorragarri’. izond. Gogaikarria,nazkagarria; norbait latoso samarradenean esan ohi zaio. Motillak ondo amorragarriyajartze haiz!amorrai. ‘amuarrain’. iz. Arrain-mota. 80 cmrainokogorputz luze eta obala eta aho zabaladituzte. Kolore askotakoak daude, baina nagusikibizkar berdea eta sabelalde zurixkak dituzteeta gorputz guztia orban beltz eta gorriz josiadute. Erreka agortu ite gendun, lau bat launjarri ta txandan baldiak hartu ta potzuakhustu; hola harrapatze giñuzen amorrayak.amorratzen eon. ‘amorratzen egon’.Irrikatzen egon. Etxea juteko amorratzenzeon baña… Ik. amorraua, amorraua izan.amorraua. ‘amorratua’. izond. 1. Guztiz grinatuaedo zaletua. Pelotazale amorrauada./Ta harkaitzetan ibiltzen pixkor amorraua.Ik. amorraua izan, amorratzen eon. 2. Errabia.Txakur amorrauakin kontuz ibiliber izatea. AMORRAUA IZAN. ‘amorratua izan’.Guztiz zalea izan. Amorraua da pelota partidurajuten. Ik. amorratzen eon, amorraua.amorraziyo. ‘amorrazio’.haserre bizi eta oldartsua.iz. Amorrua, AMORRAZIYUAK PASAU. ‘amorrazioakpasatu’. Amorrua, haserre bizi eta oldartsuakpasatu. Bai, baña amorraziyo earrakpasau inber.amosaill. ‘amosail’. iz. Mintegi edo mutegia.Amosalla ta barruti zaharra. Ik. amulei.amulei. iz. Mintegia; Beste toki batean birlandatukodiren landareak ereiteko eta haztekoprestatzen den lekua. Ik. amosaill.

12amuztuamuztu. ‘amustu’. da/du ad. Kamustu, zorroztasunagaldu. Kutxillo haure dana amuztutaeo eztakit ez eteon. Ik. kamustu.anai erdi. ‘anai erdi’. iz. Aita batenak etaama birenak edo ama batenak eta aita birenakdirenak gainerako seme-alabekiko.Hoyen anai-erdiya eo eztakit; atta batenakta ama birenak eo horrela zian. Ik. anaitzako.anaitzako. ‘anaitzako’. iz. Familia bateansemetzat hartzen den gizonezkoa, gainerakoseme-alabekiko (eta alderantziz). Odolekoaez den anaia, anaitzat hartua. Amama zanananaitzakua zan. Ik. anai-erdi.anda Dios! ‘anda Dios!’. Oso azkar. Jarritrapua hola korapillo moukua inda (solkiya),gañian erra, solkiyan gañian erra ta,anda Dios! jute zian. Ta ura eroibe ekarrigañea.andrazkotan. ‘andrazkotan’. adb. Umejolasa,bereziki neskena; jostailuzko ontzitxikiekin guraso, ama, edo, oro har, garaibateko andrazko bat bailitzan jolastu. Guaskotan ibiltze giñan andrazkotan. Ik. amatanibili, kosiñaketan ibili/jolastu.anea. ‘anega’. iz. Aleetarako edukiera-neurria,hamabi lakairen baliokidea; neurrihorretan sartze den ale-kopurua. Bi anegaerdi edo lau imina ere baliokideak dira. Aneaartuak berroeta bi kilo dittu; gariyak berroetabost. Baba astunaua izatea ta berroetahamar kilo da anea. Ik. imia, imillau. ANEA ERDI. ‘anega erdi’. iz. Ale-edukieraneurria, bi iminaren baliokidea. Ik. imia, imillau. ANEA ERDIKO. ‘anega erdiko’. iz. Anegaerdiko edukiera duen ontzia. Ik. anea, imillau.angailla. ‘angarila’. iz. Anda txikia, gauzak,gaixoak, eta zenbaitetan zerraldoa hiletaelizkizunetaraeramateko ere erabili izandena. Eskailera-forma du; bi hagaz eta haienartean ezartzen diren oholez osatuta dago.Arruan azkenekoz angailla Nikolasen intiarruanibiliko zan.anjelus. ‘angelus’. iz. 1. Hitz horretaz hastenden otoitza, goizean, eguerdian eta arratseanerrezatzen dena. Len pelota-partidutanhamabitan anjelusa errezatze zan, finatetanbehintzat. Oain gastau dia kontu hoyek. Ik.matutiya. 2. Otoitz hau egiteko ordua delaadierazten duen kanpai-hotsa.ankabillen. ‘angarilan’. Belarra edo zamarenbat garraiatzeko eskailera baino zabalxeagoaden tresna. Len leno, kargaka; geoankabillen etxetik hurrian bagiñan ta legakinurrutitik ekartzeko belarra. Ik. angailla.anparo. ‘anparo’. Babesa. Eguzkiyare haundiyata zuhaitzan anparuan eon da pixkatian.anpolai. ‘anpolai’. iz./izond. Gerezi-mota handieta mamitsua. Zapore gozoa du. Hoyettukanpolai earrak jan dittuguna.antigual/antigualeko/antiolako. ‘antigoal/antigoaleko’.izond. Aintzinako ohituraketa usadioak jarraitzen dituena. Modatikedo erabileratik aspaldi pasatua. Oaindikharek antigualeko mentalidadia daka.antuxun. ‘antoisin’. iz. Metalezko katilu kirtenduna,ura hartzeko edo erateko erabiltzenden horietakoa. Hartu antuxuna ta aurrea.antxarkika. adb. Hanka bakarraren gaineansaltoka.antxintxiketan. ‘antxintxiketan’. adb. Hankabakarraren gainean saltoka aritzeari deitzendiote zestoar edadetuek. Guk antxintxikahanka bakarran gaiñian saltoka ibiltziai esategeniyon.Ta oain, berriz, atxintxika esateyue,

apo-belar 13Azkoitin da zaltaka itiai, baña guk hanka bakarrangaiñian saltoka ibiltziai. Ik. antxarkika.antxumauta. ‘antxumatuta’. adb. Besoakedo hankak bata bestearen gainean jarrita.Beti besuak antximauta, sekula ez pentsaulanai heltzeik!antxume. ‘antxume’. iz. Ahuntzaren umeari,amaren esneaz elikatzen den bitartean ematenzaion izena.antzabilla. ‘antzadila’. iz. Lokarri edo sokarenmuturrean ipintzen zen zurezko pieza,kako- edo uztai-formakoa.antzea. ‘antzera’. adb. Bezala, era bertsuan;gisa, modura. Bakarrik erabil daiteke, edoaurreko sintagmak “-en” eta batzuetan “-ko”daramala.antziar. ‘antzigar’. iz. Hotz handia egitenduenean zuhaitzetan, belarretan, landaretaneta abar eratzen den izotz-geruza guztizmehea eta zuria. Ihintz izoztua da, aleakgutxi-asko tarteko airez bananduta dituena,eta sarritan kristalezko adarrez hornitua egotenda. Ihazko neguan antziarrak piñu danakhondau zittun. Ik. lantzurde.antzu. ‘antzu’. izond. Fruiturik, umerik edodagokiona ematen ez duena. Gurian diruadana antzua da. Ik. bular antzuak, zuhaitzantzuak, emakume antzuak, antzutu.antzutu. ‘antzutu’. da/du ad. Antzu bihurtu.Beyai errapia antzutu zayo. Ik. ardiyak antzutu,antzutu.aor! erak. “Hara hor!”. Enfasia emateko baliodu. “Hor” deiktikoa baino enfatikoagoa da.Badirudi, gehienetan, zehar galdera daramalaondotik. Lenengo intzanian basarri berriya,aor, paeta ta tellatu ta gañuntzekotannun dauren hayen lanak!/Aor nun daudenzure zapatillak!aortu. ‘agortu’. da/du ad. Agor bihurtu; iturri,putzu, eta abarretako ura ahitu. Indittunberuakin ura dana aortu da.apa! ‘apa!’. haur. Haur hizkeran, haurrak esertzekoedo eseriarazteko erabiltzen den hitza.apalaldi. ‘apalaldi’. iz. Beheraldia, xumealdia.Apalaldi goorra euki du.apapa. ‘apapa’. haur. Haur hizkeran paseatzera.Guazen apapa.apar. ‘apar’. iz. Likido baten gainaldean edobere baitan gertatzen diren gas-burbuila(gehienetan aire-burbuila) txikien multzoa.Zerbeza apar askokin atea dik.apartau. ‘apartatu’. da/du ad. 1. Bereizi,urrundu. 2. Aukeratu. Bat apartatzekotan,hauxe apartauko nuke.aparteko graziya izan. ‘aparteko graziaizan’. Aparteko dohaia izan. Berezia,ohiz kanpokoa. Harek, halare, zerrai heltzeziyonian aparteko graziya zun. Ik. graziya.apenas. ‘apenas’. 1. Ozta-ozta, nekez. Ik.apenas etorri. 2. Ezezko ustearen adierazle. APENAS ETORRI. ‘apenas etorri’.Ezezko ustea adierazten du; ez dela etorri,alegia. Nahi baño len apenas etorri zan. Ik.apenas.aplikau. ‘aplikatu’. Norbaitekin bat egin,norbaitekin topo egin; gertatu, suertatu. Ezgiñan aplikau ikustia./Ezkiñan parianaplikau.apo. ‘apo’. iz. Txerri arra. Ik. txerrapo.apo-belar. ‘apo-belar’. iz. Landare belarkara.Bi metroraino hazten da. Hosto luzangaketa lore horiak ditu. Biriketako gaitzen aurkaerabili izan da.

14apopilloapopillo. ‘apopilo’. iz. Ostatu hartuz dagoenpertsona. Ik. apopillo eon, apopillo-etxe. APOPILLO EON. ‘apopilo egon’. Nonbaitostatu hartuz egon. Lagunan etxian eongiñan apopillo. Ik. apopillo. APOPILLO-ETXE. ‘apopilo-etxe’. iz. Apopiloakhartzen dituen etxea. Ik. apopillo.apreta. ‘apreta’. iz. Espartina. Zola espartzuzkoaeta gainaldea ehunezkoa duen oinetakoa.aproposko. ‘aproposko’. izond. Zerbaitetarakoegokitutakoa; berariaz, nahita eginkizun jakinbaterako sortua. Han ertetze zan hautsa garbiya,baña, geo hua txano hortan pasau, kafetxanuanmouko postura batian ta aproposkozea izatezun gañea, egur motz bat eraiteko.apuntia hartu. ‘apuntea hartu’. Oharrakidatzi, apuntatu.apustu in. ‘apustu egin’. 1. Zerbaitetanduda-izpirik ez duela adierazteko erabiltzenden esapidea. Askotan konpletibozko esaldiadarama ondotik. Apustu ingo nuke gure AitaSantu Juan Pablo Bigarrenak sekula eztulaaittu Aita Santu honen izenik.arakaitz. ‘arakaitz’. iz. 1. Zauria sendatutakoanlarruazalean geratzen den zarakargogorra. 2. Zaldar eta zauriei darien zornea.arakaiztu. da ad. Gogortu. Ik. gorbizittu.arbi. ‘arbi’. iz. Baratze-landare belarkara. Zestoanbereziki abereak elikatzeko erabiltzenda, baina zenbait tokitan gizakiak elikatzekoere erabili izan da. Sustrai mamitsua du, zurtoina50 cm-raino hazten da eta hostoak handiaketa lore horiak ditu. Arbita junak dia. Ik.arbiya in, arbi-ostrua in. ARBI HONDUA BAÑO USTELAUA. ‘arbihondoa baino ustelagoa’. Arbitan arizarela, maiz gertatu izan da hondoa (lurrazaletikbarrura dagoena) ustelduta egotea. Ik. arbiostruabaño ustelaua. ARBI-HAZI. ‘arbi-hazi’. iz. Arbia ernetzekohazia. Haize leku aidetsua babak ihartzeko berbezala. Ta baita giro sanuare arbi-haziyantzako.Ik. arbi. ARBI-JORRAN. ‘arbi-jorran’. Adb. Arbiaereinda dagoen soroan, arbiaren inguruko belartxarrak aitzurka kendu eta inguruak lurrezbetetzen aritzea. Hurrengo eunian nola arbijorranjardun gendun goguan dakat oaindik.Ik. arbi. ARBI-OSTRUA BAÑO USTELAUA. ‘arbiostroa baino ustelagoa’. Norbait edo zerbaiterabat ustelduta dagoela adierazteko erabiltzenda konparaketa hau. Ik. arbi, arbi honduabaño ustelaua. ARBI-OSTRUA IN. ‘arbi ostroa egin.’.Arbiei gaineko ostroa kendu gero ganajatekotarakoizan dadin. Arbi-ostrua iten baño girooizatea arto-zuritzen. Ik. arbi. ARBIYA IN. ‘arbia egin’. Arbia bota, erein.Eskerrak arbi asko itezanai. Ik. arbi.ardakai/ardagai. ‘ardagai’. iz. Pazko bezperaneliz-atarian apaizak bedeinkatu ondorenetxez etxe sua bedeinkatzeko erabiltzen direnperretxiko-modukoak dira; zuhaitzaren gerrianateratzen direnak. Nekez erretzen da eta sututakozati txikiak banatzen dira, zoriontasunairagarriz. Oaindike Aizarnan urtero bedeinkatzeaardakaya. Ik. eskabilla.ardan-zopak/ardo-zopak. ‘ardan-zopak’.iz. (pl. askotan). Ardotan bustitako ogi zati txikiak.Garai hartan ardan-zopak gustura jategiñuzen. Ik. esne-zopak, zopak in.ardatz. ‘ardatz’. iz. 1. Iruteko erabiltzen denzurezko tresna, makila-gisakoa, erdialdetik

are 15puntetara zorroztuz doana. 2. Zerbait bereburuari buruz birarazteko balio duen piezazilindrikoa. Gurdi-ardatza. 3. Dolareetan etaprentsatan, zapaltzen duen pieza gorantz etabeherantz higitzen duen torlojua. Kantzelapatza botatzeko tokiya izatea; matxakaksagarra txikitzeunian, txikiutako sagar horizabaltzeko lekua. Bertan ardatza eotea.ardi. ‘ardi’. iz. Bobidoen familiako ugaztunhausnarkari eta iletsua, gehienetan talde handitanzaintzen dena. Ik. ardi beltz, ardi galdu,artei, ardiki, ardi-ximor, ardi-txabola, arkazte. ARDI BELTZA. ‘ardi beltza’. iz. Familiaedo giza talde batean, arautik at, bere kasabizi edo jokatzen duen pertsona. Ik. ardi galdua. ARDI GALDU. ‘ardi galdu’. iz. 1. Artzainedo gidaririk gabeko pertsona edo arima.Beti ardi galdua bezela, noa jun ez dakilaibili ohi da. Ik. ardi. 2. Familia edo giza taldebatean, arautik at, bere kasa bizi edo jokatzenduen pertsona. Mutil hori da etxe hortakoardi galdua. Ik. ardi beltza. ARDI TXIKIYA BETI BILDOTX. ‘ardi txikiabeti bildots’. Esaera edo esamolde haupertsona txikiak zahartutakoan ere gazteitxuraduenean erabiltzen da. ARDI-JENDE. ‘ardi-jende’. iz. Artaldea.“Artalde” hitza, halere, gehiago erabili ohida. Ardi-jende earra bazitxakan. Ik. jende. ARDI-LARRE. ‘ardi-larre’. iz. Ardientzakolarrea edo bazka. Ta ardi-larriakine bai,nahizta lendike ardi-larria ondo izate zan. ARDI-MOZTE. ‘ardi-mozte’. iz. Ardiariilea moztea. San Juan inguru hortan ite zunardi-moztia. ARDI-TXABOLA. ‘ardi-txabola’. iz. Mendiedo landako etxe txikia, ardiak gordetzekoerabiltzen dena; saletxea. Ardi-txabola batlibre harrapau gendun, da hantxe erretiraugiñan. Ik. ardi, ardiki, artei, ardi-ximor. ARDI-TXAKUR. ‘ardi-txakur’. iz. Ardiakgobernatzeko hezitako txakurra. Ik. txakur. ARDI-XIMOR. ‘ardi ximaur’. iz. Ardiengorotza. Biyok hondora eroita, txilipurdika,hantxe iyaya ardi-ximorra janez. Ik. ardi. ARDIYAK ANTZUTU. ‘ardiak antzutu’. da/du ad. Ardiak antzu bihurtu. Ardiak antzutuegiten dira ekaina-uztaila aldera, gero abuztuinguruan berriz ernai jartzeko. Ardiyakantzutu ite giñuzen hortxe Santiyo-SantaAna inguru horretan. Ik. antzu.ardiki. ‘ardiki’. iz. Ardiaren okela. Txerrikik taardikik han kontserbauko zian, gaur neberata kabatan gordetzen dian bezela. Ik. ardi,ardi-ximorra.ardotan itto. ‘ardotan ito’. Alkoholizatu.Laiste ittoko litzake ardotan!ardo-zahato. ‘ardo-zahato’. iz. Ardoa eramateko,gordetzeko eta bertatik zuzeneanedateko larruzko ontzi-moduko txikia. Ik.zatoka ardo.are. ‘are’. iz. Nekazariaren lanabesa, lau edobost ohol horzdunez osatua, lurrazaleko edozeinlanetarako balio duena. Bereziki, lurraerein aurretik prestatu eta ondo jartzekobalio du. Gure amamak eta lenbizi ariapasatze zuen. Ik. are haundi, are txiki. ARE HAUNDI. ‘are handi’. iz. ik. are. ARE HORTZ. ‘are hortz’. iz. 1. Are hagina.2. Pertsonentzako ere erabili ohi da; pertsonaargal-argalei esan ohi zaie. Are hortzaematen duk. ARE TXIKI. ‘are txiki’. iz. Ik. are.

16argi ARE-ESKOTEA. iz. 1. Areak duen heldulekuarideritzo. 2. Pertsona argal eta luzeeimaiz esan ohi zaie. Are-eskotea ematen duk.argi. ‘argi’. iz. 1. Adimen zorrotzekoa, listoa.Eskolan da mutil argiya omen da. Danaksobresaliente ateatze omen dittu. 2. Ondoulertzen dena. Idazkera argiko gizona. 3.Koloreez, bizitasun txikikoa. Berde argiya.4. Alaia, atsegina. Argiya da geo, neska horie! Pasara guztitan itteu salbe. ARGI IBILLI. ‘argi ibili’. 1. Kontuz ibili, arretazibili. 2. Mehatxu antzera ere erabili ohi da.Hi, ta argi ibilli nerekin e! Bestela laisteemangoizkit bi zapla, ta ondo emandakuak. ARGIYAK SU EON. ‘argiak su egon’.Argiak piztuta egon.argiantx. ‘argiantz’. iz. Argi guztiz ahula.Zirrikitutik sartze zitzayon argiantxa.argi-oillar. ‘argi-oilar’. iz. Hogeita hamar cminguruko tamaina duen hegazti-mota.Mokoa beherantz kurbatuta dauka, lumajeaarre-gorrixka eta hegoak lerro zuri-beltzezjantziak.arioplanu/aireplanu/aidiaplanu.‘aeroplanoa’. iz. Hegazkina. Lenengoaidiaplanuak hegan hasi zianian, hori deabruengauza zala esaten omentzuan.arkazte. ‘arkazte’. iz. Ardi gaztea, bi urteinguru dituena.arkea/arkera. ‘arkara’. iz./adb. Ardia, etazenbait tokitan baita ahuntza ere, arreske.Oaintxe arkerak hasten zian San Migel inguruhorretan eo, hartu ariya berriz ta hasikogiñan ardita juten. Ik. altan, iel, susa, irausi.arkume. ‘arkume’. Ardiaren umeak, amarenesnea hartzen duen bitartean, hartzen duenizena. Ik. ardi.arkumetei. ‘arkumetegi’. iz. Arkumeak daudentokia. Ik. ikus -tegi atzizki bidez sortutakoak:artei, zalditei, konejutei.arkupe. ‘arkupe’. iz. Arku edo koloma-multzobatek eusten dion estalpea, batez ere,zenbait eraikuntzaren behealdekoa. Hamaikaesne partiuko zan arkupe azpiyan.armiarma-sare. ‘armiarma-sare’. iz.Amaunak baino bitarte zabalagoak dituensarea. Armiarmek zenbait guruinetatik jariatzenduten substantziaz intsektuak harrapatzekoegiten duen sarea. Armiarma saria daobalkoian.armoni. ‘armoni’. iz. 1. Marmarioa. Gustugustuareetzan jun, armoni earra emantzunbehintzat eta. Ik. marmarrian, armoniyan, ahopeka,azpiarmoniyan. 2. Giro ederrean. Armoniearrian afalduta ohera. ARMONI ONIAN EON. ‘armoni oneanegon’. iz. Giro onean egon. Armoni oniangaude.arnasa. ‘arnasa’. iz. Biriken jardueran ondorioz,ahotik edo sudurretik ateratzen edo sartzenden airea. Ik. arnasa berotu, arnasa estutu,azken arnasa eman, arnasots, arnasestuka, arnasestu. ARNASA BEROTU. ‘arnasa berotu’.Nekatu. Onenaire berotuko zitzayon arnasabuelta hori inezkeo. Ik. arnasa, arnasa estutu,arnasestu, arnasestuka, arnasots,. ARNASA ESTUTU. ‘arnasa estutu’.Arnasa arnasestu bihurtu. Ik. arnasa, arnasestu.arnasestu. ‘arnasestu’. iz. Arnas hartzelarria, nekeak edo eritasunak eragina. Ik.arnasa, arnasestuka.arnasestuka. ‘arnasestuka’. adb. Arnasanekez hartuz. Arnasestuka batian etorri da.Ik. arnasa, arnasestu.

arrastan jun 17arnasots. ‘arnasots’. iz. Arnasketaren hotsa.Arnasots galantakin etorri zan estu-zaparka.Ik. arnasa.aroki. ‘adabaki’. iz. Saretua edo zulatua dagoenarijosten zaion oihal edo ehunezko zatia.Laboriak galtzerdiyak iten ikasi nun geyenbat;pasaaketan, galtzerdiyan orpua pasaatu(konpondu) ta galtza zarrai arokiya jarri;hola tela pasaaketan, pusketa bat belaunianda jarri, ta izarai erdiyak eman. Konponketakta erremenduak iten bai. Ik. adabakiya.arpan. ‘arpan’. iz. Mutur bakoitzean eskutokiaduen zerra handia. Da, hala, arpanaetzeukan gustoa ta haserre zebillen.arpei. ‘aurpegi’. iz. 1. Giza buruaren aurrekoaldea eta gainerako animalien kideko buruzatia.2. Hainbat gauzak agertzen dituen aldeedo alderdietako bakoitza. ARPEI BERRIYA EAKUTSI. ‘aurpegiberria erakutsi’. Itxura berria erakutsi. Ik.arpei. ARPEI-MASAIL. ‘aurpegi-masail’. iz.Aho-albo gainean eta begi azpian daudenaurpegiaren bi zati mamitsuetako bakoitza.Arpei-masallak gorri-gorri inda etorri da.Ik. ipurmasail, iztar-masail. ARPEIRA BOTA/ESAN. ‘aurpegira bota/esan’. Aurpegiratu. Bai, baña behin taberriz botayo arpeira etzala bixitatzea jun.Ik. arpei. ARPEIRIK EZ IZAN. ‘aurpegirik ezizan’. Adorerik, ausardiarik ez izan. Horipasa ta geo attai beitzekore etzun arpeikizan. Ik. arpei. ARPEIZ EZAUTU. ‘aurpegiz ezagutu’.Pertsona batekin ikusizko harremana bainoez izan. Baña zure launak arpeiz bakarrikezautzettut. Ik. arpei. ARPEYA EMAN. ‘aurpegia eman’. Buruegin, aurka egin. Ik. arpei. ARPEYA IZAN/EDUKI. ‘aurpegia izan’.Lotsagabekeria. Ta aurpegiya euki bihar duoaindik gure aurrian azaltzeko e! Ik. azalaeduki/izan, kopeta izan.arrai. ‘arrain’. izond. “Hori duk bitxoa” adieraztekoerabiltzen da. Hori dek arraya hori!arraitz. ‘arraitz’. iz. Eskuz erabiltzen denzorroztarria, bereziki sega zorroztekoa.arrankatzia kostau. ‘arrankatzea kostatu’.Zerbait, lanen bat edo, hastea nekezagertatu. Aurrenetik kostatze zitzayon arrankatziabaño geo lan politta itte zun.arrantxua in. ‘arrantxoa egin’. Mokadutxobat hartu; otorduetatik kanpo janaldi arinbat egin. Lan asko zeon harentzako moukua:ura ekarri, arrantxua in da holakuak. Ik. erreziyuahartu.arrantza. ‘arrantza’. iz. 1. Astoaren orroa. 2.Umeen oihua, orroa, negar zaratatsua.Umiak arrantza earrak itettu. Ik. marruak. ARRANTZA BATIAN JARDUN. ‘arrantzabatean jardun’. Negarrez gogorekin. Umiak arrantza batian jardun du gauosuan.arraspa. ‘arraspa’. iz. 1. Karraska, lima. 2.Harraska karrakatuz garbitzeko burdinazkotresna.arrasta. ‘arrastada’. iz. Urratua. Izterrianarrasta indu.arrastaka. ‘arrastaka’.herrestaka.adb. Herrestan,arrastan jun. ‘arrastan joan’. Goitik behera,lurrean herrestan joan. Ik. arrasta.

18arrastoarrasto. ‘arrasto’. iz. 1. Zerbaitek edo norbaitekbertan uzten duen seinalea. Aztarna.Hanka arrasto earrak utzi zittun. Ik. hankaarrastua.2. Gorputz-zati batek lurzoruanedo beste azal batean presio eginez uztenduen marka. Lurrean egindako ildoa.Aurrena tratoriakin ittettu lurrian arrastuak.Ik. arrastuan sartu. ARRASTOIK GABE GELDITTU. ‘arrastorikgabe gelditu’. Norbaiten edo zerbaitenseinalerik gabe geratu. Gauza askoren arrastoikgabe geldittu gea. Ik. arrasto. ARRASTUA BOTA. ‘arrastoa bota’.Firma bota. Adinekoek erabiltzen zuten. ARRASTUA HARTU. ‘arrastoa hartu’.Igarri, ulertu, aditu. Norbait zertaz ari denantzeman. Oaintxe hartu zionat pixkatarrastua. Ik. tankera eman. ARRASTUA IN. ‘arrastoa egin’. 1. Gorputz-zatibatek lur-zoruan edo beste azalbatean presio eginez uzten duen marka. 2.Lur-soroan arraia, marka egin, ondorenhazia non bota jakiteko. ARRASTUAN/ARRASTON SARTU. ‘arrastoansartu’. Formaldu, bide zuzenean sartuedo sarrarazi. Ai da pixkana pixkana guremutilla arrastuan sartzen./Attak nolako lanaizate zuan gu arraston sartzeko. Ik. arrasto. ARRASTUAN JUN. ‘arrastoan joan’.Aurrez nekazaritzarako lanabesen bateklurrean egiten duen errenkan joan. Goldearrastuanjunber. Ik. arrasto. KAKA-ARRASTO, ‘kaka arrasto’. iz. Kakamokordoa. Kaka-arrasto earra in da lasaittuearra hartuko zun.arratoi-txakur. ‘arratoi-txakur’. iz. Txakurtxiki eta normalean arraza jakin batekoa ezdena. Ik. txakur.arratx. ‘arrats’. iz. Iluntzea, ilunabarra etagaueko lehen aldia. Bart arratxian etorrizan.arraun. ‘arraun’. iz. Edozein materialeko(batez ere, zurezko) haga, luzea eta buruzapala,eskuz eraginda ontzia mugitzeko edozuzentzeko erabiltzen dena.arraunlai. ‘arraunlari’. iz. Arraunean egitenduena, bereziki estropadetan aritzen denkirolaria.arrayo. ‘arraio’. inerj. /izond. 1. Madarikatua,demoniua. Halaz ere, ez du horiek bezainesanahi gogor eta despektiboa. Ixildu hai,txotxo arrayua! 2. Harridura, haserrea, etab.adierazteko hitza. Nola arrayo gertau da ba?arrazoi txarrak attu. ‘arrazoi txarrakaditu’. Ahalegin guztiz norbaiti nondik onegingo ibili ondoren esker txarra jasotzeanesan ohi da. Onbiarrez ibilli ta arrazoi txarrapranko attuber.arre! ‘arre!’. interj. Astoari nahiz zaldi, mandoeta behorrari aurrera egin dezaten esatenzaien hitza. Ik. iso! ARRE-ARRE IBILI. ‘arre-arre ibili’. haur.Haur hizkeran, zaldi edo asto gainean ibili.Umia bai earki dabillena arre-arren.arreta. ‘arreta’. iz. Zerbaitetan jartzen denardura, ohartasuna. Arreta handiya jartzeueskolan. ARRETA HARTU. ‘arreta hartu’. Zerbaitetanedo zerbaiti ardura edo ohartasunajarri. Gauzai arreta hartu bertzayo. Ik. arreta.arrua. ‘arroa’. iz. Pisu-neurri zaharra. Hamabi kiloterdi ditu arroa batek. Arrua bat pixau zun.artaburu. ‘artaburu’. iz./izond. 1. Pertsona lelosamarra. Argi gutxiko pertsonaz esaten den

artille 19irain-hitza. Hori dek artaburua hori! Ik. tontolapiko.2. Artoaren burua .arta-esne. ‘arta-esne’. iz. Esnea eta artoarekinegindako sopak. Ik. arta-sopak.artagaña in. ‘artagaina egin’. Artaburuareneta artalorearen artean geratzen den zatiakendu, ganaduek jateko izan dezaten. Artagañareite genun. Ik. arto.artairin. ‘arto-irin’. iz. Artaleetatik ateratakoirina.artajalaiko maxuan etxea. ‘artajalaikomaisuaren etxera’. Esapide hau erabiltzenda, norbait “nora zoaz?, nora zoaz?”etengabe galdezka ari denari erantzun batemateko. Horrela ez dio nora doanik esaten,baina bai bakean utziarazten. Oso helduekerabiltzen zuten, gazteen artean oso ezezagunada. Zeara nitxin, artajalaiko maixuanetxea. Ik. zuzubil adarbiyakin, txepetxan munak!artajorra. ‘artajorra’. iz. Artoaren jorra. Artoareninguruko belarrak kentzean eta arta-landareareninguruak lurrez betetzean datza. Eo artajorranbeheko souan, eo patata ateatzen luerrin.artalore. ‘artalore’. iz. Artoaren lastoarenmuturrean sortzen diren lore ar mordoa. Ik.artaloria in. ARTALORIA IN. ‘artalorea egin’. Artoarenlastoaren muturrean sortzen diren lore armordoa kendu, ebaki.arta-sopak. ‘arta-sopak’. iz. (askotan pl.). Esneaeta artoarekin egindako sopak. Ik. arta-esnia.artaso (mugatuan artasoua). ‘artasoro’.iz. Artoa landatuta dagoen lursaila. Akuaneartaso earra dao, behintzat.artazorro. ‘arto-zorro’. iz. Artoa estaltzenduten hosto ihartuak. Lastaera eote zan artazorruakinbeteta. Izate zan telazko zakumoukua han barruan artazorruak zittula. Ik.arto-maluta.artazuriketa. ‘artazuriketa’. iz. Artaburuarizurikinak eta aleak kentzea. Orbeletan Eriyonbasuan, eo garijotzen, eo artazuriketan,eo zokorjotzen, etab. Ik. artazuritzaille.artazuritzalle. ‘artazuritzaile’. iz. Artaburuarizurikinak eta aleak kentzen dizkiona.Lan hau auzolan gisa egiten zen, txandakabaserriz baserri, eta ahozko literaturarengarapen eta zabalkundean garrantzi handikoaizan zen. Behiñ eo behiñ aittu niyon izekoietzirala izan artazuritzaille taldia ekarrizaliak etxera. Ik. artazuritze, artazuriketa. ARTAZURITZALLE-TALDE. ‘artazuritzaile-talde’.iz. Baserriz baserri, artazuriketanaritu ohi zen taldea. Gehienetan emakume-taldeaizan ohi zen eta eskakizuna egitenzuen baserrietara joan eta artaburuarizurikinak edo hostoak kentzen aritzen ziren.Behiñ eo behiñ aittu niyon izekoi etziala izanartozuritzaille-taldia ekarri zaliak. Ik. arto.arte-ezkur. ‘arte-ezkur’. iz. Arteak emandakofruitu lehorra eta hazi bakarrekoa. Aziendakbazkatzeko erabiltzen da. Arte-ezkurrakantidadia eote zan han.artei. ‘artegia’. iz. Artaldea gauez gordetzenden lekua, esparrua. Artein auzkaldetik,berriz, tolare atzian, harri zabal batek paetatzateitte zula, zalditeya zeon. Ik. ardi, ardiki,ardi-ximor, arkumetei, konejutei. ARTEIKUA IN. ‘artegikoa egin’. Ardilanakegin. Ta geo biyok arteira. Ardik bildu,arkumeei edanazi, artalde handiya zetxeonorduun da. Biyok arteikua in.artille. ‘artile’. iz. Ardiaren edo kideko animalienilea, bereziki moztu ondorengoa. Betiartillezko galtzerdiyakin ibiltze zan.

20artiola ARTILLIA KARDAU. ‘artilea kardatu’.Artilea eta bestelako ehun-zuntzak bereizi,orraztu. Artillia kardau iruteko. Ik. kardau.artiola. ‘artiola’. iz. Ama hil zaion arkumeari,ama hil ostean, amatzat jartzen zaion ardiaizendatzeko hitza.artista. ‘artista’. iz. /zond. 1. Zinema-, musikaedoantzerti-lan batean lan egiten duen interpretea.2. Zelebrea, bitxoa. Gure Imanolartista zan geo e! ARTISTA IZAN. ‘artista izan’. Oso egokia,trebea izan. Antzorreiko Miel zan oso artistaamorrayak harrapatzen.arto. ‘arto’. iz. 1. Landare belarkara eta urterokoa.Zurtoina tentea eta lodia, eta hostoakhandiak eta lantza-formakoak dira. Ik. artaloriain, artagaña in, artasopa, artasou, artazuriketa,arto-aletzen, arto-bizar, arto-lastuakin indakoarmak. 2. Delako landarearen alea, gorri edohori kolorekoa eta leuna dena. ARTO UGARIYAK BEGIYAK BETE TAARTO BAKANAK GANBARAK BETE.‘arto ugariak begiak bete eta artobakanak ganbarak bete’. iz. Oro har,neurriz gaineko guztiak bere mugak dituelaadierazten du. Soroan, esaterako, uzta bertanbehera galduko ez bada, bakantzea komenida, landareak ere ongi irabazi dezan neurriegokiak behar ditu eta batetik besterako tarteegokiak ere bai. Gure attitta zanak esan ohizun arto ugariyak begiyak bete ta arto bakanakganbarak betetze zittula. ARTO-ALETZEN. ‘arto-aletzen’. adb.Arto-aleak burutik bereizten. Arto-aletzeneskuak urratzeia ohittube eonezkeo. ARTO-BIZAR. ‘arto-bizar’. iz. Artoarenlore emeen estigma-mordoa. Txixik in eziñaarto-bizarren urez kentze omen da./Zigarruabezela arto-bizarra erre. ARTO LANAK IN. ‘arto lanak egin’.Artoaren inguruko lanak: artajorra, artaloreaegin, artagaina egin, arto-orria jaso, etab.Udara zetorrenian, berriz, lan danak bateaetortze zian: belar-lanak, gari-lanak, artolanak.Hango atzaparka! Ik. arto. ARTO-LASTOZKO KOLTXOE. ‘arto-lastozkokoltxoe’. iz. Arto-maluta bigunezbetetako oheko koltxoea. Hasiera bateanbaserrietan horrelakoak izan ohi ziren; ondorenardi ile harrotua sartu ohi zitzaion. Artolastozkokoltxoiake izate zian eta artua zurittutakuanbigunenak apartau ta koltxoia ittekoerabiltze zan. ARTO-LASTUAKIN INDAKO ARMAK.‘arto-lastoarekin egindako armak’. iz.Ume jolasa. Arto-lastuakine ite giñuzen armamentuak.Puntan harri koxkor bat jarri ta, iamotell! Hark badakizu zer indar ematen dionharriyai? Eskopeta baten pare bada hura e. ARTO-LOKUA. iz. Artoa balu bezalako itxurarekin,artasustarra bai baina artabururik ezduena. ARTO-LURRA PREPARAU. ‘arto-lurrapreparatu’. Artoa ereiteko lurra prestatu.Hantxe jardun gendun arto-lurra prepatzenhurrengo eun baten ereiteko. Ik. arto. ARTO-MALUTA. ‘arto-maluta’. iz. Artoaestaltzen duten hosto ihartuak. Artoa zuritzean,arto-malutak geratzen dira. Artaburuahautsita zuritutzen lan earra eote zan etxian.Maluta tartian hankak gordeta, txingorhotsatellatuan da, orduan arbi-ostrua itenbaño giroo izaten da arto-zuritzen. Ik. malutapilla,artazorro. ARTO-ORRIYA JASO. ‘arto-orria jaso’.Artoaren orriak kendu eta jaso. Hau ereganaduentzako bazka izan ohi zen eta, gainera,artoarekin batera erein ohi zen babahobeto hasteko ere kentzen zitzaion. Ik. arto.

astaputz. ‘astaputz’. iz. /izond. 1. Irain-hitza.Astakeriak egiten dituena, pertsona ahula. Ik.asto, putzustela. 2. Larre eta basoetan sortzenden landarea; bere fruitu-gorputzak perretxiastaputz21artxa/artxaa. iz. Ganadu eta ardientzako belarraedukitzeko aska. Artxa da askan moukuata luze-luzia.asakapona/sakapona. ‘asakapona’. iz.Ardi edo arkumeen atzeko belauneko hezurtxikia, ume-jolaserako estimazio handia izatenzuena garai batean. Hezur horrek laualde ditu, bakoitza bere izen eta guzti: asake,apone, akullu eta akerne. Bizpaihuru asakaponeta pilota batekin jolasten zen. Asakaponaardiyen belauneko hezurra izate zan, tapelota gora botiaz, bihatzakin asakaponamugituz jolasten zan. Lenbizi asakek ateabertzun ta ateatze ez bazan, pelota goyanzan bitartian eskuakin asake ipiñiber. Zenbateta pelota gutxiyo bota hobe.asa-ostro. ‘aza ostro’. iz. (askotan, pl.). Metaforikoki,norbaitek belarri handiak dituelaadierazteko. Horrek dazka asa-ostruak!asetu. ‘asetu’. da/du ad. Gosea edo egarria janedo edanez berdindu. Asetu eziñ goorrazakak.aska. ‘aska’. iz. Abereei janaria jartzen zaienkaxa-moduko ontzia.asko. ‘asko’. zenbtz. zehaztgb. 1. Ugari. Jendeasko etorri da. 2. Aski. Dagokion izenakadierazten duenaren kopurua, kantitatea edoneurria behar adinakoa behintzat badelaadierazten duen zenbatzailea. Lenuo etortziaasko zun. ASKO GAUZA EZ IZAN. ‘asko gauzaez izan’. Zerbait egiteko ahalmen handirikez eduki; gaitasun handirik ez izan. Ni aspaldiyanenaiz asko gauza artajorran ibiltzeko.asmauezin. ‘asmatuezin’. iz. Une zehatzbatean egokia den hitza, une horretan nahiden hitz zehatza, inondik inora asmatu ezindenean esan ohi da. Hau dek asmaueziñadakatena!asmo. ‘asmo’. iz. Zerbait egiteko burutapenedo proiektua. ASMUA ERAMAN. ‘asmoa eraman’.Asmo edo helburu jakin batekin joan. Harireesana niyon, ba, ze asmo eraman nuan.aspalditxo. ‘aspalditxo’ adb. Aspaldiren txikigarriadierazkorra. ASPALDITXO HONTAN. ‘aspalditxohonetan’. Joan deneko aspaldi honetan.Aspalditxo hontan ezta hona etorri. Ik. aspalditxokourte hauetan. ASPALDITXOKO URTE HAUETAN.‘aspalditxoko urte hauetan’. Joan denekourte hauetan. Aspalditxoko urte hauetaneuskal pestakin batea izaten giñan. Ik. aspalditxohontan.astakerten. ‘astakirten’. izond. Astakeriakegin edo esaten dituena. Zihero astakertenada. Ik. astapotroa.astakillo. ‘astakilo’. iz. /izond. 1. Astar gaztea.2. Batez ere irain bezala erabiltzen den hitza.Bereziki, gizonezkoei buruz. Astakilloxamarra da, baiña jatorrare bai. Ik. astakirten.astalaz gora. ‘astalaz gora’. adb. Ezer egingabe, tripaz gora deskantsuan egon. Ze ustekordubik arte astalaz gora eotia dala goizekozortzitatik iluntzearte lanian jardutia?astanaparrai. ‘astanafarreri’. iz. Barizela.astapotro. ‘astapotro’. izond. Astakirtena,astakeriak egiten edo esaten dituena. Ik. astakerten,asto.

22astelenko moduko zuri borobilak dira; zapaltzeanedo helduak daudenean esporaz osatutadagoen hauts ilun eta kirasduna botatzendutenak. Mendian astaputza ikusi ta zapalduin ohi gendun.astelen. ‘astelehen’. iz. Ajea. Gaur jesukristonastelena dakat. Ik. biharamona. ASTELENA IZAN. ‘astelehena izan’.Astelehen goizeko ajea izan. Mozkorraldi edogehiegi edan ondoren izan ohi den gorputzalditxarra. Astelen earrakin lanea junber. ASTELENIAN HAMABOST. ‘asteleheneanhamabost’. adb. Astelehenetik kontatzenhasi eta hamabost egun lehenago. Kontatze-moduhonek erreferentziatzat astekoegun zehatz bat hartzen du eta zenbaki bateransten dio, hilabetearen barruan astebetekotartea adierazten duen zenbakia: zortzi,hamabost, hogeita bi. Astelenian hamabostetorrikoia. Ik. gaur /atzo/ astelenian/asteartianzortzi /hamabost/hogeita bi, zortzi, hamabost.asteun buruzuri. ‘astegun buruzuri’. iz.Jaieguna ez dena, laneguna. Astegun hutsadela adierazteko erabiltzen da; asteguneanohikoa ez dena nabarmentzeko, alegia.Asteun buruzuriyane parrandan!/Asteunburuzuriyane onenaz aurrea ibiliko hitzake.asti ‘asti’. iz. Zerbaitetarako ematen, hartzen edoizaten den denbora. Ik. astiya eman, astiya hartu. ASTIYA EMAN. ‘astia eman’. Denboraeman. Arrastuan sartu dala? Eman, eman astiya!/Etziandana bukatzeko astik eman. Ik. asti. ASTIYA HARTU. ‘astia hartu’. Zerbaitetarakoizaten den denbora hartu; beta hartu.Baña hartzen gendun astiya ta aurrea. Ik.beta hartu.astian bi ostiral pasau. ‘astean bi ostiralpasatu’. Ezinean, egora latzean (diruziritsi ezinik) dabilenari esan ohi zaio, ostiralairistea kosta egingo zaiola adieraztekoedo. “Ez dago ostirala iritsirik” bezala parafraseadezakegu. Garai batean, izan ere, astero-astero,astearen bukaeran, kobratzen zen.Horrek pasa berko izkik astian bi ostiral. Ik.naparraya pasau.astindu. ‘astindu’. du ad. 1. Zerbaiti kolpezedo higidura bortitzez eragin. 2. Harrotu.Ohia astindu./Erropak astindu./Belarraastindu. 3. Jipoitu. BOTAK ASTINDU. ‘botak astindu’. Oinetakoetanegon litekeen lokatza lurra joazkentzen ahalegindu. Etxea sartu aurretikbotak astintziare ona izatea.astindu. ‘astindu’. iz. Astinaldia, astinketa;zerbait astintzen den aldia edo aldietakobakoitza. Ik. astindu earra eman. ASTINDU EARRAK EMAN. ‘astinduederrak eman’. Jipoitu fisiologikoki.Kirolari dagokionez, irabazi. 2. Zerbait erabili;zerbaiti probetxoa atera. Zeiñek esanber,gaur bertane Luxak astindu earrakemate izkiyola katxarro horri.asto. ‘asto’. iz. 1. Zaldiaren antzeko ugaztuna,txikiagoa eta belarriluzea, larru latzaduena eta zama eramateko erabiltzen dena.2. Zerbaiti azpitik eusteko zernahi egitura,bereziki egurrezkoa eta hiru edo lau hankakoa.Trontzan itteko enborra astuangañian jartzea. 3. Irain-hitza. Norbaitiadimen edo eskola gutxikoa dela esatekoerabiltzen da; horrez gain, gauzak modubaldar eta trakets batean esan eta egitendituenari ere esaten zaio. Motillak ondoastua haiz! ASTO BELTZANAK IKUSI/ESAN. ‘astobeltzarenak ikusi/esan’. iz. Esapidehonek “gorriak ikusi, esan” adieraztekobalio du.

ate 23 ASTOIKE EZ IKUSI. ‘astorik ere ezikusi’. Norbaiti, miopia edo bista motzaduenean, esan ohi zaio. Horrek eztik astoikeikusten. Ik. txamarrike ez ikusi. ASTO-KARTOLAK. ‘asto-kartolak’. iz. (pl.askotan). Zaldiek, astoek eta beste zamariekzamaren bat (pertsonak barne) eramatekobizkar gainean eramaten duten zurezko tresna.Ik. asto-otarrak, asto. ASTOKILLO. ‘astokilo’. izond. 1. Batez ereirain bezala, gizonezkoei buruz erabiltzen denhitza. Ik. astakerten, astapotro. 2. Astar gaztea. ASTO-OTARRAK. ‘asto-otarreak’. iz (pl.askotan). Astoari gainean jartzen zaizkion otarreak,trasteak bertan eramateko. Hartu zaldiyata ume pare bat sartu asto-otarretan,beste bat gaiñian salko-salko, ta bestiakoñez, amakin ta attakin. Ik. asto-kartolak, asto. ASTO-PASTAK. ‘asto-pastak’. iz. (pl.askotan).Astoari asto-otarrak edo asto-kartolakjarri aurretik, minik har ez zezan, bizkarreanjartzen zitzaion zaku piloz egindako bizkarkia.Astuai lenbizi pasta jartzen geniyon,apropos zaku pilluakin osautakua. Ik. asto,asto-kartolak, asto-otarrak. ASTUA BAÑO ASTUO IZAN. ‘astoabaino astoago izan’. Norbait astokilosamarra dela adierazteko esamoldea. Ezaugarrirenbat indartzeko oso ohikoa da herrihizkeranerrepikapenetara jotzea, oraingohonetan “asto”rekin gertatu den bezala.Hori astua baño astuo da behintzat eta.astun. ‘astun’. izond. 1. Pisu handikoa delako,eramaten, jasotzen, higitzen gaitza edo neketsua.2. Ohikoa baino pisu handiagokoa. 3.Nekez jasaten dena; gogaikarria. Motillak,astuna haiz!atai. ‘atari’. iz. Eskaratza. Eraikinaren, etxenahiz baserriaren, ate-edo sarbide ingurua,kanpoaldekoa bereziki. Umiak atayan gustoaibiltzeia. Ik. atai-jira, atai-aldia. ATAIALDE. ‘atari-alde’. Atari-jira, atariingurua. Hau dek hau ataialdia dona hau!/Ataialde txukuna etziok. Ik. atai-jira, atai. ATAI-JIRA. ‘atari-jira’. Atari-buelta, ingurua.Atari aldea. Hau dek atai-jira dakauna,zerriya baño zikiñaua. Ik. ataialde, etxe-jira. ATAIKO ATETIK SARTU ORDUKO. ‘atarikoatetik sartu orduko’. Etxera sartu etaberehala. Ataiko atetik sartu orduko bazkayaprest daukazue ta oaindik zeoze esanber! ATAIKO ATIAN. ‘atariko atean’. adb. Osogertu; etxetik gertu-gertu. Lana ataiko atianbillau omen du.ataka. ‘ataka’. iz. Ate txikia, adibidez, artegi,txabola, erlauntza edo labekoa. Ik. karobiataka.atarramendu. ‘atarramentu’. iz. Zerbaitenazken emaitza, ona zein txarra; onura, funtsa,zentzua. Atarramendu onik ez hainbestediru jokatzetik! Hori atarramendua! ATARRAMENDUA ATEA. ‘atarramentuaatera’. Zerbaiten azken emaitza atera,ondorioa izan. Auzoko guztiyak belarriyaktente-tente ta begiyak zabal-zabalik, eundokokuriositateakin aber zer atarramenduateatzen zuen hayek. Ik. atarramendu.atarrapuka jun/ibilli. ‘atarrapuka joan/ibili’. 1. Ipurdiaren gainean “trat-trat” arrastakajoan. Ta belarra onduta, zelayan, hortziakatarrapuka, hartu eskoaria, hiru hortzakuabaike, ta bai abanta earrian belarrabildu o metaure. 2. Haurra lau hankean ibili.Umiak eun guztiya atarrapuka pasatzeu.ate. ‘ate’ iz. Hesi edo horma batean, beraren aldebatetik bestera igaro ahal izateko irekidura.

24atentziyua eman ATE-LANGA. ‘ate-langa’. iz. Ateari trabesean,zeharka jartzen zaion egurrezko langeta-modukoa. ATEONDUAN JASOTAKO. ‘ate ondoanjasotako’. iz. Familiakoentzat odolekoa ezden haurra; garai batean etxeko atearenondora ekarritakoa. Ba horire, usteit, ateonduanjasotakua dala; horreatik izatettukhainbeste apellido herri izenekin. Ik. kajakua. ATIA AÑA MAATILLA. ‘atea adinamaratila’. Beti zehaztapenak edo aitzakiakematen aritzen denari esan ohi zaio. Hik betidakak atia aña maatilla! ATIA IXTEKO HAGA. ‘Atea ixtekohaga’. iz. Baserrietan, egurrezko atea ixteko,aldenik alden ezartzen zitzaion zurezkopieza zuzena, luzea eta mehea. Ik. haga/hagaya. ATIAK SEGITTU EZ. ‘ateak segitu ez’.Etxe batera sartzean edo irtetzean, lehen itxitazegoen atea irekirik uztean esaten da. Etorrihaiz baña atiak eztipa segittu.atentziyua eman. ‘atentzioa eman’.Nabarmenduarazi. Eo atentziyua ematekobakarrik da? 2. Kargu hartu. Ixiltzeko atentziyuaemantzian./Bi-hiru aldiz atentziyuaemantziyon. 3. Arretagune bihurtu; zerbaitnorbaiti deigarri, bitxi gertatu. Horretxekemantzian atentziyua.atera/atea. ‘atera’. du ad. Zerbait dagoen tokitikkanpora eraman. Aditz hau transitiboanerabili ohi dugu; hau da, “atera naiz” esanordez, helduek, bereziki, “erten det” darabilite.Hiru suspentso atea omen dittu e? Ik.erten.aterri/ateri. ‘ateri’. iz. Euririk, elurrik edoantzekorik gabeko eguraldia. Ik. aterrune.aterrune. ‘aterrune’. iz. Aterraldia.atoi. ‘atoi’. iz. Beste ibilgailu batek atoianeraman dezan prestatzen den motorrikgabeko ibilgailua. Nekazaritzan, ganaduenaurrean, laguntza modura, beste (pare) batjartzeari deritzo. Hau da, ganadu bati bestebat eranstea gurdi-tiraka laguntzeko. Atoyanipiniko ziou. Ik. atoian eraman, atoianipini. ATOIAN IPINI. ‘atoian ipini/eraman’.Nekazaritzan, ganadu bati aurrean beste bateranstea gurdi-tiraka laguntzeko. Beyaatoian ipiniko ziou. Ik. atoi. ATOIAN JUN. ‘atoian joan’. Ganadu batibeste bat gehitu edo erantsi ondoren, erantsitakoganadu hori “atoian doala” esaten da.Beya atoian jundek. Ik. atoi.attau/aittau. ‘aitatu’. da /du ad. Aipatu. Gureezinba hura attau gabe geldittu. Ik. attautakuaurrian. ATTAUTAKUA HURRIAN. ‘aitatutakoahurrean’. “Hablando de Roma, el papa seasoma” gaztelaniazko esapidearen parekoalitzateke. Norbaiti buruz dihardugula norbaithori agertzean esan ohi da. Hemen attautakuahurrian! Ik. attau.attitta. ‘aitita’. iz. Aitaren edo amaren aita.Zestoan, “amama” hitzarekin gertatzen zenbezala, oro har, norberaren aitaren edo amarenaita izendatzeko “attitta” erabiltzen daeta gutxiagotan “attona”. Umiak beti attittakinibili nahi izateu. Ik. attona.attona. ‘aitona’. iz. 1. Aitaren edo amarenaita. 2. Norberarekin senide harremanik izangabe, adineko gizona izendatzeko ere erabiltzenda. Oaintxe pasa da hortik attona bat.Ik. attondu.attondu. ‘aitondu’. da ad. Zahartu; aitonenplanta edo itxura hartu. Oaintxe dana attonduda ba.

atzeakarga 25attuera izan. ‘adituera izan’. Pertsonabatekin entzunezko edo adituzko harremanabaino ez izan; gauzak entzunda baino ez ezagutu.Nik mutill haren attuera baet bañaeztet ezautzen. Ik. aitzera izan.atximur. ‘atximur’. iz. Zimikoa, imurtxia.Amonak atximur in dit. Ik. atximurka.atximurka. ‘atximurka’. iz./adb. 1. Atximur eginez,zimikoka. Atximurka ibili zan denbora guztiyan.Ik. atximurka egin. 2. Atximurra, zimikoa.Ba, umia da, baña, atximurka earrak itettu.atxituta eon. ‘atxituta egon’. Nekatuta,leher eginda egon. Dana atxituta etorri da.atxur. ‘aitzur’. iz. Lurra lantzeko eta harrotzekolanabesa; gehienetan, egurrezko kirtenbatez eta honi lotutako burdinazko xafla laueta ahodun batez osatuta dago. Hor eongozian txandan zai aizkora eo eskoare-kertenak,atxurrak ta segak, mailluak ta itayak. ATXURRA HARRAPAU. ‘aitzurra harrapatu’.Mozkorra harrapatu, eduki; horditu,mozkortu.atxurka. ‘aitzurka’. adb. Aitzurkadak emanez.Majiña bat atxurka, haundiatxurka, sardekata lauortzekoka egiña izango zuten guretarrekoain dauden bezela jartzeko zelai zabalta bire txukun ikusten ditugun aldapak tasakon txikiyak. Ik. aitzurkada.atzapar. ‘atzapar’. iz. Gizakiaren eskua. Hartzenbazattut atzaparretan!atze. ‘atze’. iz. 1. Zerbait edo norbaiten aldenagusiaren kontrako aldea. Batez ere, lekuzkoatzizkiez erabiltzen da. Aurriak erakusteuatzia nola dantzau. 2. Ipurdia. ATZEKO HOTZATIK! ‘atzeko hotzagatik’.Izugarri azkar; tximista baino azkarrago.Ik. mantsuatik, ipurdiko makalatik, makalatik. ATZIA EMAN. ‘atzea eman’. Norbaitibizkarra eman. Ai, barkau, atzia emandaneon! ATZIAK EAKUSTEU AURRIA NOLA DAN-TZAU. ‘atzeak erakusten du aurreanola dantzatu’. Aldez aurretik bakoitzakbesteekiko izandako jarrera dela gainerakoeknorberarekin izango duten jarreren bideerakusleadierazten digu. Hau da, norbaitekingaizki portatu bagara, ez dezagula esperonorbait hori gurekin ongi portatzerik.atzian zulua euki. ‘atzean zuloa eduki’.Denok dugu zerbait, hutsik ez duenik ezdago. Horreke izangoik atzian zulua!atzea. ‘atzera’. adb. 1. Berriz, beste behin.Askotan, "atzera berriz" erabiltzen da balioberarekin. Bialdu bialdu nun baña atzeaneuk junber billa. 2. Ondoren, haren ondoren.Denborari egiten dio erreferentzia. Handikatzea etzan giro. ATZEA BEIRA EZ GELDITTU. ‘atzerabegira ez gelditu’. Atzera ez gelditu; hauda, aurrera segi. Manuel ta hillobak eztiaatzea beira geldittu etxia berritze kontu hortan.Ik. atzea geldittu ez. ATZEA EZ GELDITTU. ‘atzera ez gelditu’.Lehenak izango direla adierazten duedo, behintzat, lehenetakoak. Hayek eztiaatzea geldittuko. Ik. atzea beira ez geldittu. ATZEA GEATZEKO EZ EON. ‘atzerageratzeko ez egon’. Aurrera jo, aurreraegin. Anai zarrena etzeon atzea geatzeko. Ik.aurreko puntan ibilli, atzea beira ez geldittu, atzeaez geldittu.atzeakarga. ‘atzerakarga’. iz. Atzerantz higiturikokarga. ATZEAKARGA IPINI/IN. ‘atzerakargaipini/egin’. Pisuak orekan egon beharrean

26atze-aurreatzealdean aurrealdean baino pisu edo kargagehiago izatea; atzerantz higituriko karga.Gurdiyak, atzian asko kargatzeanian, atzeakargaeukitzeu, ta pertika gora jutea. Ik.aurreakarga, alboakarga.atze-aurre. ‘atze-aurre’. Joan-etorria. Laisteingendun atze-aurrea.atzebikotx. ‘atzebikoitz’. izond. Ipurtederra.Oro har, ardi-ganaduentzat erabiltzen da,baina emakume "ipurtederrentzat" ere erabiliizan da. Hori duk, hori, neska atzebikotxa!atzekoz aurrera jantzi. ‘atzekoz aurrerajantzi’. Atzekoa aurrean eta aurrekoaatzean dela jantzi; ohiko arauaren aurka,alderantziz jantzi. Jertsia atzekoz aurreajantzita zakan.atzo. ‘atzo’. adb. Unekoaren aurreko egunean. ATZO GOIZEKO KONTUA. ‘atzo goizekokontua’. Aspaldiko zerbait dela adieraztekoerabiltzen da. Bai atzo goizko kontuakinai haiz. Ik. ATZO GOIZEKUA IZAN. ‘atzo goizekoaizan’. Aspaldiko gauzei edo norbaitei buruzdihardugunean erabili ohi da; hain zuzen ere,aspaldikoa dela azpimarratzeko. Kontu horireatzo goizekua dek! /Atzo goizeko kontuakinai haiz. Ik. ezten oaingotxia.aupa. ‘aupa’. haur. 1. Haur hizkeran, umeabesoetan hartzerakoan esaten da. Horrezgain, eseririk dagoena zutitzeko edo jasotzekohitza da. 2. Norbaiti adore emateko nahizsoilik agurtzeko erabiltzen den hitza. Aupamoteill! Ze mouz?aupada. ‘aupada’. iz. Etxean sartzean "banator"adierazteko egiten den agurra, baitakalean agurtzeko ere.aupateko. ‘aupateko’. iz. Ik. aupada.aurki. ‘aurki’. adb. Laster. Amata aurki etorrikoiata sukaldia jasober deu.aurkiya. ‘(-) aurkia’. "Haundi", "txiki", "on","txamar", "bigun", nahiz bestelako izendondoekinhitz elkartuan erabili ohi da: saila,multzoa adierazten du. Bera bakarrik ez daerabiltzen. Patata haundiaurkiya saltzekoapartau bihardeu. Ik. haundiaurkiya, txikiaurkiya,onaurkiya, txamarraurkiya, biunaurkiya.aurre. ‘aurre’. iz. Zerbaiten alde nagusia, hizketa-uneanedo normalean ikusten den aldea. AURRE IN. ‘aurre egin’. Norbaiten edozerbaiten eraginari uko edo aurka egin,amore eman gabe pairatu. Ba etzala atrebittukobaña, aurre indiyo e. AURREATZEN HASITA EON (NESKA ETAMUTILA). ‘aurreratzen hasita egon(neska eta mutila)’. "Nobiotan" edoezkongai bezala aurrera zihoazela adieraztekoerabiltzen da; hots, ia ezkontzear zeudelaadierazteko. [Halako] ta [halako] aurreatzenhasita eongo zian ordurako. AURREKO PUNTAN. ‘aurreko puntan’.adb. Aurre-aurrean. Aurreko puntan gai guztitan./Betiaurreko puntan ibiltzia gustauizantzayo. Ik. aurren samar ibilli, atzea geatzekoez eon. AURREN SAMAR IBILLI. ‘aurren samaribili’. Aurre antzean ibili. Biharba igualizango ziñan danen artian, aurren samarezpadare. Ik. aurreko puntan ibilli. AURREOKO KONTUIK/LANIK EUKI.‘aurreragoko konturik/lanik eduki’.Lan garrantzizkoagorik, premiazkoagorikizan. Lehenago egiteko zereginak edo zeregingarrantzitsuagoak izan. -Ama, pastelaingo al dezu?-Bai, aurreaoko lanik etzakanat./Ez,etzakanat aurreoko lanik; hoyetxeibeira eoteko astiya zakanat.

axei-buztan 27 aurretik atzea ta atzetik aurreaikasi. ‘aurretik atzera eta atzetikaurrera ikasi’. Goitik behera, hitzez hitzikasi. Akordatze naiz historia Sagrada nolahasi aurretik ta atzea ta atzetik aurrea ikasinun. Hua bai ikasi! Ta gouan euki nun eztakitnoiz arte. aurria hartu. ‘aurrea hartu’. Zerbait lehenagoegin; lehentasuna norbaiti kendu. Lenenguaizan nahi zun baña aurria hartu diyue. aurriak erakusteu atzia nola dantzau.‘aurreak erakusten du atzeanola dantzatu’. Aurrez jendearekin nolaportatu halako erantzuna jasoko dela adieraztendu esamolde honek.aurreakarga. ‘aurrerakarga’. iz. Aurrerantzhigituriko karga. Ik. atzeakarga, alboakarga.aurrekuan. ‘aurrekoan’. adb. Lehengoan,aurreko batean. Aurrekuane etzala etorrikoesantzun.auskalo! ‘auskalo!’. Zerbait jakitea osozaila edo ezina dela adierazteko hitza. Esapidehau, bera bakarrik zuzeneko elkarrizketabateko erantzun izan daiteke. Horrez gain,ondoan galdetzaile bat edo galdetzaile batezhasitako perpaus txertatua ere har dezake. -Nun da ama?-Auskalo. Auskalo gure xarranoiz etorrikoan. Ik. batek daki!automobilla. ‘automobila’. iz. Motor batekeraginik dabilen ibilgailua, lau gurpilekoaeta lauren bat bidazti garraia ditzakeena.Pasillo horta sartu ta eskubira lenengoautomobillantzako garajia.auzo. ‘auzo’. iz. Hiri edo herri barruti batbanatzen den zati bakoitza. AUZO-HURRENA. ‘auzo-hurrena’. iz.Auzokorik gertukoena, bizilaguna. Gureauzo-hurrenare haietxek zian. Ik. bestekoa. AUZO-JIRA. ‘auzo-jira’. iz. Auzo-ingurua,auzo-buelta. Orduantxe abixau auzokuai, taetortzen zian auzo-jira dana. Ik. etxe-jira, jira.auzolan. ‘auzolan’. iz. Auzokoen arteko elkarlana.Garai batean, lan handiak auzokoek elkarrilagunduz egin ohi zituzten; auzolanean. AUZOLANEA ETORRI. ‘auzolanera etorri’.Auzokoei laguntzera etorri; auzokoenarteko elkarlanera etorri. Auzo-lanea etortzezan hurare. Ik. auzolana.auzo-langille. ‘auzo-langile’. iz. Auzolaneanaritzen dena. Auzo-langilliake bazianhan, ta hayeke onak izateia.auzuan izan. ‘auzoan izan’. Ez izan. Ik.goua auzuan. Honako egitura honetan erabiliohi da: izena + auzuan. ‘izena +auzoan’. Izenak aditzera ematen duena"batere ez" edo "urruti" dagoela esan nahi daesapide honekin. Gehienetan "indarra" eta"gogoa" bezalakoekin osatzen da esapidea,baina baita bestelakoekin ere. Eskribitzenejardute gendun, ortografia auzuan! Ik. indarraauzuan, goua auzuan. DIRUA AUZUAN! ‘dirua auzoan!’. Dirurikez dagoela adierazteko. GOUA AUZUAN. ‘gogoa auzoan’. Norbaiekbatere gogorik ez duela adierazteko.Ze, ikasteko goua auzuan?/Lan pixkat ittekogoua auzuan./Ze, jateko goua auzuan? Ik.indarra auzuan! INDARRA AUZUAN! ‘indarra auzoan!’.Batere indarrik ez duela adierazteko erabiltzenda. Hainbeste erronka ta, ze, indarraauzuan! Ik. goua auzuan!axei-buztan. ‘azeri-buztan’. iz. Belar-mota.Garoaren itxura du eta luzexkak dira. Badabelar-klase bat axei-buztana esate zayona;garuan itxura izateu.

28ayazi/ayaazi/ayazoayazi/ayaazi/ayazo. Zerbait besteri jakinarazi,iragarri. Beti nun dabillen ayazi inberbestiai.ayotza. ‘aiotza’. iz. Igitaiaren antzeko tresna,baina kirten luzea duena (atzera metro t´erdiedo); sasiak, larrak, oteak eta belar txarrakjotzeko erabili ohi da.azala izan/eduki. ‘azala izan/eduki’.Aurpegia izan; lotsagabe aritu. Ik. arpeya izan,kopeta izan.azau. ‘azao’. iz. Gari-sorta. Ebakitako gariazeta kideko landareez egiten den sorta.aze. ‘hara zer’. Harridurazko formula.Gehiene-tan "izena" + "izenondo" batekinjoan ohi da. Aze leku aidetsua babarrunak taartoak lehortzeko bihar bezela! Ta baita girosanua arbi-haziyantzako.aziyo. ‘azio’. iz. Egite txarra edo gaitzesgarria.Azkar. ‘azkar’. adb. Bizkor, sendo. AZKAR ASKO + ADITZA. ‘azkar asko +aditza’. Oso azkar + aditza. Joxen trebeziyaiesker azkar asko bete zittun bi zinta,erreztasun haundiz gañea. AZKAR TA ONDO USUAK HEGAN.‘azkar eta ondo usoak hegan’. Azkaregiten diren gauzak normalean edo ia behinere ez direla ongi egiten adierazten du. Gauzakazkar eta ongi egitea gizakiontzat osozaila dela. AZKAR-AZKAR. ‘AZKAR-AZKAR’. adb. Arinarin,laister. Abixua emanda azkar-azkar etorrizan.azken1. ‘azken’ ord. Denboran, espazioan edoordenean, beste guztien atzean edo ondorendagoena edo gertatzen dena. AZKEN ARNASA(K) EMAN. ‘azkenarnasa(k) eman’. Hil, azken hatsa eman.Ik. azkena etorri, azkenak in. AZKEN BIGARREN. ‘azken bigarren’.adb. Azken aurreko tokian. Atzo zaltaka azkenbigarren geldittu zan. AZKEN HITZA IZAN/EUKI. ‘azken hitzaizan/eduki’. Hizketaldia amaitzen duenhitza izan; garrantzizkoena eta erabakitzailea.Beti beak eukiber izateu azken hitza. Ik.hitz. AZKEN IGURTZI. ‘azken igurtzi’. iz. Hiltzekozorian dauden gaixoei apaizak bekatuakbarkatze aldera eman izan ohi dion oliadura.Eliza Katolikoko sakramentuetako batda eta apaizak olio santuaz oso gaixorikdagoenaren gorputza gantzutzean datza.Bereziki, bekokia eta eskuak igurtzitzendira. AZKEN JUIZIYUA ZALA USTE IZAN.‘azken juizioa zela uste izan’. Amaiera,munduaren azkena zela uste izan. Azkenjuiziyua zala uste nian! Oaindik halako danbarratekoikez huan izango mundua sortuzan ezkeo.azken2. ‘azken’. iz. Amaiera. AZKEN TXARRA EUKI. ‘azken txarraeduki’. Gaizki bukatu; norbaitek bukaeratxarra izango duela iragarri. Eztakit baña,azken txarra eukikou oaindik. AZKENA ETORRI. ‘azkena etorri’.Heriotz-muga etorri. Gure amamari azkenaetorri zitzayonian, Elizakuak hartzeakuan, beahasi zan ohetik nola gu moittu, nun zeudengauzak, kemen earrakin dana. Ik. azkenak in. AZKENA HURRE/HURRIAN IZAN (NOR-BAITEK). ‘azkena hurre/hurrean izan(norbaitek)’. Heriotza gertu izan. Ez nuan

aztarka ibilli/ibili 29da nahi iñolare haren azkena hurrian izatia.Ik. azkenetan eon. AZKENAK IN. ‘azkenak egin’. Hil.Haren azkenak indue. Ik. azkena etorri, azkenetaneon, azken arnasak eman. AZKENETAN EON/IZAN. ‘azkenetanegon/izan’. Hilzorian egon; hiltzear,agonianegon. Azkenetan omen da. Ik. azkenahurre izan.azkonar. ‘azkonar’. iz. Animalia. Buruazapala, muturra luzea, eta belarri eta begiaktxikiak dituen ugaztuna.azkure. ‘azkura’. iz. Hatz egiteko gogoa,gura; larruazalean sentitzen den erresuminmodukosentsazioa, hatz egitera bultzatzenduena.azo/azi. ‘arazo/arazi’. du/dio ad. Aditzoinarieransten zaio eta delako aditzaren ekintzara"eragin", "bultzatu", "behartu" esanahiaduen aditz erazlea sortzen du.azpiarmoniyan/azpiarmonioka.‘azpiarmonian/azpiarmonioka’. adb.Marma-rioan, marmarrean. Ik. armoniyan, ahopeka.azpigarri. ‘azpigarri’. iz. Ganaduei azpiakegiteko erabiltzen den iratze, belar, orbela,etab. Ik. iñaurkiña.azpijana in. ‘azpijana in’. 1. Azpijokoaegin. Nahiz ta oso zuhurra izan, azpijana iteniyon.2. Zuhaitz edo tontor bati, errazagobotatzeko, azpitik lurra kendu. 3. Urak sailbati azpitik lurra jan. 4. Norbaitek ezkutuandirua edo beste zerbait hartu. Azpijanian lortutakodiruak ta ondasunak. 5. Gaixotasunakazpitik egin gaitza; minaren sintomarik izangabe, azpi-azpitik gaitza areagotu. Diabetesakeztu miñik, baña zattu berrekua da;horrek azpijana itteu.azpijoko. ‘azpijoko’. iz. Isileko egite edo jardueramakurra, gehienetan inoren kaltetanegiten dena. Ik. azpilan.azpikoz gora. ‘azpikoz gora’. adb. Hankazgora; azpian egon ohi dena gainean dagoela.azpikoz gora ipiñi. ‘azpikoz gora ipini’.Azpikoz goratu, berezko ordena aldatu; hankazgora, azpian egon ohi dena gainean jarri.azpikozgain jantzi. ‘azpikoz gain jantzi’.Jantzia barrukoa kanpotik duela jaztea.azpil. ‘azpil’. iz. 1. Aska, animalientzakoa,zein orea egitekoa. 2. Plater gisako ontzihandia. 3. Azpildura, dobladilloa. Jantziedo ehun baten ertza azkentzen duen tolestura.azpilan. ‘azpilan’. iz. Azpijokoa, inoren aurkakoihardun isilekoa. Ik. azpilana in, azpilanianarittu. AZPILANA IN. ‘azpilana egin’. Inorenaurka isilpean aritu. Ik. azpilanian arittu, azpilana. AZPILANIAN ARITTU. ‘azpilaneanaritu’. Inoren aurka isilpean aritu. Ik. azpilanain, azpilana.azpira jun. ‘azpira joan’. Behera erori;hondoa, lurra jo. Pena izateu boxeuane azpirajuteanak.azpiyak jan. ‘azpiak jan’. Zerbaiten azpiahondatu, zerbait hori euskarri gabe eta beheajotzeko arriskuan utziz. Ujalak azpiyak jandizkiye etxe hoyei.aztarka ibilli/ibili. ‘aztarrika ibili’. 1.Astoari dagokionez, itzulipurdika ibili.Astua han omentzebillen aztarka, iyaittuan. 2. Aztakatuz, induskatuz. Ik. olloaztarkabezela ibilli.

30aztarka inaztarka in. ‘aztarrika egin’. Aztarkatu, induskatu.aztarran. ‘aztarren’. iz. Arrasto, aztarna. Astarraniketzakat.azukre-koxkor. ‘azukre-koskor’. iz.Azu-kre puska txiki eta gogortua. Kafesniaiazukre-koxkor bat baike bota inbeyot.Ik. ogi-koxkor, harri-koskor.

aatza. ‘baratze’. iz. Lur-zati ez handia,gehienetan hesitua, jateko landareak (barazkiak)lantzeko erabilia. Baatza nua zopizarrea.baatzui/bautzi. ‘baratxuri’. iz. Landarebelarkara.Mintz fin batez bilduta daudenatal ugariz osatutako erraboila duena. Ostroaklerro formakoak eta luzeak ditu.b BAATZUYA BAÑO FIÑAUA. ‘baratxuriabaino finagoa’. Norbait zintzoa eta zuzenadela adierazten du konparaketa honek.baazpako. ‘badaezpadako’. izlag. 1. Erdipurdikoa,fidatzekoa ez dena. Kontu horirenehiko baazpakua dala esango nuke. Ni,behintzat, enintzake fiyauko. Ik. hortik honeakuaizan. 2. Zalantza eta susmo txarrak sortaraztendituenaz esaten da. 3. Ziurtzat, finkotzatjo ezin dena. BAAZPAKO ETXIA EROSI. ‘badaezpadakoetxea erosi’. Kristoren etxea, etxeezin hobea erosi. Baazpako etxia erosi omendue e!baba. ‘baba’. iz. Babarruna, indaba. Hitzhonek "baba" mota guztiak biltzen ditu,baina, bereziki, baba gorriari egiten dio erreferentzia.Gaur etxian babak izangottugujateko. Ik. baba gorriya, baba beltza, baba zuriya.2. Larruazalean sortzen den haunditu urtsuaeta ondorengo gogorgunea; bereziki eskulanarenondorioz sortutakoa. Babak ateazaizkit eskutan. BABA BELTZ. ‘baba beltz’. iz.(pl. askotan).Leguminosoen familiako baratze-landarebelarkara eta urterokoa, haziak babarrunarenantzekoak baina handiagoak eta zapalakdituena. BABA GORRI. ‘baba gorri’. iz.(askotan pl.).Babarruna, Leguminosoen familiako baratze-landarebelarkara eta urterokoa, fruitutzatgiltzurrun-antzeko haziak dituen lekakematen dituena. Ik. baba beltza, baba zuriya,baba motza. BABA MOTX. ‘baba motz’. iz. Baba gorrimota bat. BABA ZURI. ‘baba zuri’. iz.(askotan pl.). Babamota bat. BABA-ALE. ‘baba-alea’. iz. Baba gorriarenfruitu txiki eta biribila. Aurten, behintzat,baba ale earrekua da. Hau dek baba-aliahau! BABA-ALETZEN. ‘baba-aletzen’. adb.Baba-aleak biltzen duten azaletik bereizten.Atta baba-aletzen ai da. Ik. arto-aletzen.babalore. ‘babalore’. iz/izond. 1. Ergela,baboa, artaburua. Ik. artaburu, tontolapiko. 2.Babaren lorea.babazal. ‘baba-azal’. iz. Baba aletu ondorengeratzen den lastoa, baba inguratzen duenazala. Babazalak sua pizteko onak izateia. Ik.babalore.babesare. ‘babesare’. iz. Ganaduak sabelaldean duen koipeari deitzen zaio horrela.

32bakasta. iz. Akaina, lakasta. Akaroen ordenakozenbait parasitoren izen arrunta. Ardiekbereziki, baina, oro har, edozein ganadukizan ohi duten arkakusoen moduko zomorroa.Arkakusoak baino handiagoa da tamaibaheGanadua larrutu eta irekitzen denean, oihalbat bezala libratzen zaio koipe-geruza hori.Kendu eta gero, arropa gisa eseki ohi da,hoztu eta gogortu dadin.bahe. ‘bahe’. iz. Hondo saredun edo zulodunaduen lanabesa, tamaina desberdinetako aleakbereizteko erabilten dena. Ik. bahe larri, bahexia, bahe fiña. BAHE FIÑ. ‘bahe fin’. iz. Hondo saredunaedo zuloduna duen tresna, tamaina txikikoaleak bereizteko; zulo txikikoa izango da. Ik.bahe xia. BAHE LARRI. ‘bahe larri’. iz. Hondo saredunaedo zuloduna duen tresna, tamainahandiko aleak bereizteko; beraz, zulo handikoaizango da. Ik. bahe xia, bahe fiña. BAHE XE. ‘bahe xehe’. iz. Hondo saredunaedo zuloduna duen tresna, tamaina txikikoaleak bereizteko; zulo txikikoa izango da.Ik. bahe fiña.bai balitz. ‘bai balitz’. Elkarrizketa batean,batek norbaiti buruz ezaugarri bat esan etabesteak ezaugarri hori indartu nahirik erabiltzenden esapidea. –Eskaxa dek. –bai balitz!bai Jauna! ‘bai Jauna!’. iz. Baiezkoa indartzekobaliabidea; “Jauna” gehitzen zaio, bainaez du ezinbestean gizonezko bati zuzendubeharrik, emakumezkoei zuzentzeko ere erabiliohi da. Beraz, egindako “klitxe” bat besterikez litzateke. –Zeu bakarrik etorri altziñanParistik? –Bai Jauna!bai tokaure! ‘bai tokatu ere!’. “Hau dukkasualitatea!” bezala ere parafrasea dezakegu.Bihar junbertzun oporreta ta hanka hautsidu. Bai tokaure!baike. ‘badarik ere’. lok. “Behintzat”, “gutxienez”lokailuen parekoa litzateke. Disfrutau,batzuk baike. HORI BAIKE IN. ‘hori badarik ere egin’.Gutxienez hori egin. Hori baike intzazu.baita zeare! ‘baita zera ere!’. Zuzenekoelkarrizketa batean, batek esandakoa gehiegizkoa,neurriz gainekoa dela adieraztekoerabiltzen da. –Hotz handiya iteik ta jantzizak kamiseta manga luzia? –Baita zeare!bajatzea iñ. ‘bajatzera egin’. Bajatzenhasita egon; osasunez ahultzen hasita egon.Sasoyan larogehi kilo pisatze zittula esanohi zuan; guk ezautu genunian pixkat bajatzeaiña zan.bakallau izpi. ‘bakailau izpi’. iz. (askotan pl.).Bakailauaren zati txiki, mehe eta luzexkak.Bakallau izpi batzuk botaizkiyozu tortillai.Ik. izpi.bakandu. ‘bakandu’. da/du ad. Bakanagobihurtu, urritu. Mutil horritxire illia earkibakandu zayo./Geo Santiyo ta Santa Anainguruan hasiko giñan biltzaldiyak bakantzen,ta orduan goizian juten giñan. 2.Zuhaitz eta landareei buruz, adaxkak moztuedo landare batzuk kendu. Zulo bakoitzianarto geyegi eon ezkeo bakandu inberko litzake.Ik. arto ugariyak begiyak bete, arto bakanakganbarak bete. BAKANTZE-LANA. ‘bakantze-lana’. iz.Alerik edo landarerik onenak bertan utzi etakaskarrenak tartetik kentzea, moztea. Artuarezulo bakoitzian geyegi baldin bado,bakandu inber izatea. Ik. entresaka-lana. BAKANTZEN HASI. ‘bakantzen hasi’.Urritzen hasi, bakanago bihurtu. Harire illiabakantzen hasi zayo. Ik. bakandu.

apo 33naz eta odola txupatu ohi du. Ze, bakastakaltzazkanau? Beti hatzein da hatzein.balaike. ‘baliteke’. da ad. Hipotetikoa, "beharbada"-ren parekoa. Ik. leikena, biharba.baldar. ‘baldar’. izond. Modu moldakaitz etaastunean aritzen edo higitzen dena, beharadinako zalutasuna eta trebetasuna ez duena.Motillak baldarra haiz! Oaiñe estrapozoinberko huan.balde. ‘balde’. iz. Likidoak garraiatzeko erabiltzenden hamar bat litroko ontzia; alderantzizkokono-enborraren forma du eta gainetikburdinazko heldulekua. Ura baldetanbaare ekarri berko deu.bale! ‘bale!’. interj. Zerbait ontzat ematen delaadierazten duen hitza. –Zazpiretan Gurutzian?–Bale! BALE IZAN. ‘bale izan’. Norbaiten bizitzapixka bat zuzentzen edo konpontzen lagundukoduen zerbait egin edo aurkitzean esanohi da. Esate baterako, norbaitek lan txukunbat aurkitzen duenean. Lana billau al dezu?Zu bale zea ordun. Ik. bale!, balekua izan.baleko. ‘baleko’. izond. Zerbait ontzat ematekomodukoa dela adierazten du. Onargarria,ona izan. Ba, balekoa dala ustet. Ze, balekuaal da?baliyau. ‘baliatu’. da ad. Norbait bere kabuzbaliatu; pertsona sufizientea izan. Enaizondo baliyatzen.baltsa. ‘baltsa’. iz. 1. Lohia, lokatza. Ik. elurbaltsa.2. Elurra urtzean egiten den ur- edolohi-putzua. Baltsa earrak zatxauden bidian.banaka. ‘banaka’. izond./adb. Urria, bakana.Ille banaka batzuk gelditze zaizkiyo. 2.Bakoitzean bat bakarra zertuz. Banakabanakaatea zian. BANAKA ALDIZ. ‘banaka aldiz’. Gutxitan.Ayane izangea banaka aldiz. Ik. BANAKA BATZUTAN. ‘banaka batzutan’.adb. 1. Oso gutxitan. Aizarnare jun izannaiz banaka batzutan. Ik. banaka aldiz. 2. .banakaiya bildu. Dauden bakarrak bildu.banan-banako. ‘banan-banako’. izlag.Ederrak, bikainak, aukeratutakoak. Banakakoak.Banan-banako etxiak daude baztarretan./Banan-banakopaguak zian danak.banitxion ba ni, horrek etzula ezetajuzkoik ingo! ‘banengoan bada ni,horrek ez zuela ezer tajuzkorik egingo’.Norbaitek zerbait txukunik, fundamentuzkorik,egingo ez zuela aldez aurretik pentsatueta era batera edo bestera jakitea.banu ta balu, hoyek anai asko ittuan.‘banu eta balu, horiek anai askoituan’. Egin gabeko zerbaitetaz damutzeaalfer-alferrikakoa dela adierazteko erabiltzenda; egin gabe utzitakoa gogoratu eta damutzearekinez dela ezer egiten. In banu ta in baluta hoyek anai asko ittuan; hoyekin jai ziok!bapo. ‘bapo’. adb. Majo, oso ondo. Adberbiohonek askotan aditza edo aditzondoa daramaatzetik. Bapo portau ziñaten./Baponekauta egun beteko lanakin, illuntze aldera,meriendan dijestiorako betaik gabe,ganajatekuak itea. Ik. bapo gobernau. BAPO GELDIU. ‘bapo gelditu’. Janariaridagokionez, bete-bete eginda gelditu; erabatasetuta. Beste testuingurutan, "oso ongi gelditu"izango litzateke. Ik. bapo in, bapo ibilli, bapomoteill. BAPO GOBERNAU. ‘bapo gobernatu’.Ongi asetu zirela esateko. Egun hartanbehintzat bapo gobernau giñan. Ik. berdindu,berdinduta geldittu.

34bapo! BAPO IBILLI. ‘bapo ibili’. Oso ongi ibili,beste ezerren beharrik ez zutela ibili. Txikiteuanbapo ibilli ta geo bazkaya mayannahi. Ik. bapo, bapo in, bapo geldittu, bapomoteill! BAPO IN. ‘bapo egin’. Ase. Jan da edanazbapo indakuan festa juntzian.bapo! ‘bapo’. haur. 1. Haur hizkeran, umeakjatekoa amaitu ondoren esan ohi da. 2. Osoongi, besterik behar ez dela. Bapo jan da eanta etxea. Ik. bapo in. BAPO MOTEILL! ‘bapo moteil’. Norbaitekzerbait gaizki egin duenean erabiltzenda: “earki indek!” esatea bezalatsu da, bainaesapide hau gaizkiaren zentzuan erabiltzendenean. Bapo moteill, oaiñe indizkiu galtzaberriyak! Ik. bapo.barau. ‘barau’. iz. Janaririk edo edaririk ezhartzea, edo gutxi hartzea.baretu. ‘baretu’. da /du ad. Bare jarri, lasaitu;urduritasun edo estuasunetik sosegura pasa.Ezkondu danetik earki baretuta do.bargazta. ‘bargazta’. izond. Emakume matraka,bihurria, bizia eta ausarta. Bargazta dageo gure neska hau! Ik. bargaztona.bargaztona. ‘bargaztona’. izond. Itxura etaizakera basto eta lotsagabeko emakumeariesan ohi zaio; inoiz ez da gizonezkoei zuzentzekoerabiltzen. Bai, bargaztona earradoba. Ik. bargazta.bariak heldu. ‘bareak heldu’. Korrikaegitean saihetsean agertzen den min zorrotza.Diafragmaren uzkurduraren ondorioada. Bariak heldu zian ta erretirau inberizanun.barkaziyo. ‘barkazio’. iz. Opor. Noiz hartzettuzuebarkaziyuak?barra-barra. ‘barra-barra’. adb. Ugari, ugaritasunez;neurri gabe. Horrek dirua barrabarragastatzeu.barrabas belar. ‘barrabas-belar’. iz. 1.Hostoak trifoliatuak eta bost petaloko loreakdituen landare belarkara. Nekazaritzarakobelar txarra, hazia erraz botatzen du eta ustezkendu arren, behin eta berriz hasten da. Gurebaatzan barrabas-belarra ugarittu inda denboagutxiyan. 2. “Barrabasa” oso bihurria denpertsonaz ere esaten da.barren. ‘barren’. iz. 1. Barrua. 2. Zerbaitenbeheko aldea edo ertza. Ik. barrena. BARRENA HARTU. ‘barrena hartu’.Zerbaiten beheko aldea edo ertza (berezikigaltza, gona, soinekoa) hartu. Ik. dobladilluahartu.barren. ‘barren’. Baieztapen baten indargarri,esaldiaren azkenean ezartzen den hitza.Esan dizut barren!barrena. ‘barrena’. lok. Lokailua, “gutxienez”en baliokidea. Hogei duro barrenaizangoa.barrerak preparau. ‘barrerak preparatu’.Zestoan Amabirjinetan zezen-plazaprestatzeko egurrezko barrerak jarri. Orduakobarrerak prepaatzen hasiyak zeuden.barrikote. ‘barrikote’. iz. 1. Kupel txikia;bereziki ehun litrotik beherakoa. 2. Lagunarteanbarrikote bat sagardo afaria eginazedatea. Honelako tokitan barrikotea dakau,ta jungo baziñake. Barrikotia sagardobarrika txiki bat jendez ingurauta hustutziaizatea.barru. ‘barru’. iz. 1. Edozein gauzatan, berarenmugen arteko bitartea. 2. Norberarenbarnealdea, bereziki sentimenduen, desioengunetzat hartua.

atek (izen nagusia + batek) 35 BARRUKO ELASTIKO. ‘barruko elastiko’.iz. Barruko kamiseta. Attonai erregalobarruko elastikuak ekartze genizkiyon. BARRUKO ERROPA. ‘barruko arropa’.iz. Barruko elastikoak, aldagarriak. Barnejantzi:kulero, kamiseta, etab. Nei oaindikamak erosteizkit barruko erropak. BARRUKO TRISTURA. ‘barruko tristura’.Egoera animikoari dagokio; barruanizan ohi den tristura, bai zerbaitek norbaitipena sortarazi diolako edo ondoezak eragindakolarritasunagatik. Barruko tristura eoeztakik ze dakaten. Ik. bihotzerria euki. BARRUTIK BUSTITA EON. ‘barrutik bustitaegon’. Mozkortuta, hordituta egon. Bai,barrutik busti-busti inda ziok hori.barrundau. ‘barrundatu’. du ad. Seinalerenbat dela medio, aurrez ikusi, antzeman edosentitu.bart. ‘bart’. adb. Joan den gauean. "Gau" hitzarekinnahiz bakarrik joan daiteke. Bart zarataearrak ibili dittue ba.basa. ‘basa’. iz. Lokatza, lohia. Botak basesjosita ekarrittu.baserritik ihesi hasita eon. ‘baserritikihesi hasita egon’. Baserriko jendeaherriratzen edo kaleratzen hasita egon. Ikustenda ordurakore jendia baserritik ihesihasita zeola.basomutil. ‘basomutil’. iz. Basoan egurlanean diharduen gizonezkoa. Itzayak tabasomutillak danak juntau giñan, da hanhartu gendun eundoko beteka.bat ber da beare. ‘bat behar eta beraere’. Ezereza indartzeko erabiltzen da esapidehau. Hainbeste perretxiku bildu ta batber da beare ez ona.bat inda. ‘bat eginda’. Elkar hartuta; elkarrekin.Ik. alkar hartuta.batanaz beste. ‘batanaz beste’. Batazbeste. Zenbaki edo kopuru batzuei buruz,oro har denen adierazgarritzat jotzen denzenbaki edo kopurua kalkulatuz, bataz bestekoaeginez. Batanaz beste hogehi launeongo zian. Ik. batekoz beste.bate. ‘batere’. zenbtz. zehaztgb. 1. Kopuru edokantitate txiki zehaztugabearen adierazlea.Pixka bat adierazi nahiko luke. Bate gizonadanak eztu holako astakeririk iten. Batelotsaik badu, barkamena eskau berko liyoke.2. Izen sintagma bati dagokion erabatekoezeztapena adierazteko hitza. Eznun bateasmoik zuei esateko. BATE + ADITZA + EZ. ‘batere + aditza+ ez’. Ezezko partikularekin, "ezer ere ez"bezala ulertuko genuke; ezetza indartzen du.Ezta bate etorri./Eztu bate jan. BATE + IZENA. ‘batere’. Piska bat adieraztekoerabili ohi da. Bate pertsona danak,eztu holako astakeririk iten./Bate lotsaikbadu, barkamena eskau berko liyoke. BATE USTE GABE + ADITZA. ‘batereuste gabe + aditza’. Ustekabean. Bateuste gabe hil da.batek (ama, aita, aitona, amona +batek). ‘batek (ama, aita, aitona, amona+ batek)’. Izen nagusiarekin bezala, hauekinere enfatizatzeko erabiltzen da. Baina ez dainoiz erabiltzen “osaba/izeko/hiloba” bezalakoekin;agian, azken hauek ez direlako bakarrak,ugari baizik. Izatekotan ere, izen nagusiarekinlagunduta doazenean. Gure aitta batekemajiñat lan intzian./Gure osaba Antonio batekemajiñat parranda indittu bere bizitzan.batek (izen nagusia + batek). ‘batek(izen nagusia + batek)’. Enfatizatzeko

36batek daki!erabiltzen da; izan ere, berez, izen nagusiakez du zertan mugatzailea eraman. Gogoratzennaiz nola esaten zuten Aiztingo Klaudiobatek eta./Gure Juanito batek! Ene! GureJuanito bateke zenbat lagundu dun!batek daki! ‘batek daki!’. Zerbait jakiteaoso zaila edo ezina dela adierazteko hitza.Esapide hau, bera bakarrik zuzeneko elkarrizketabateko erantzun izan daiteke.Horrez gain, ondoan galdetzaile bat edogaldetzaile batez hasitako perpaus txertatuaere har dezake. –Nun ibilliko otea gure sorgiña?–Batek daki! Batek daki momentuhontan nun ibillikoan. Ik. zeñek jakin, auskalo!bateko (...) besteko. ‘bateko (...) besteko’.Enumerazioetan erabiltzen den esamoldea.Nik nola oso gazteik hasiber izan nun,bateko layan, besteko garijotzen eo lastuamakiñai sartzen, segan geau gabe. Oso denboaletxarra tokau zitzaten.batekoz bestera jarri. ‘batekoz besterajarri’. Atzekoz aurrera. Mutillak gonbiratzendittuzte neskak. Honezkeo batekoz besterajarri da gauza.bazan. ‘bazen’. Enumerazioak egiteko formula:izena + bazan, izena + bazan. Legabazan, kartolak bazian, pertika bazan….bazkai. ‘bazkari’. iz. Eguerdiko otordua. BAZKAYA POXPOLOTAN EON. ‘bazkariapoxpolotan egon’. Bazkaria prestatzekeeta, gainera, prestatzen hasteko dagoela adieraztendu. Ba eon pixkat, oaindik bazkaya poxpolotandaota. BAZKAYAK ZUZENDU. ‘bazkariak zuzendu’.askotan pl. Bazkaria atondu edo prestatutadagoena berotu eta jateko prest jarri. Hayekerdiko mezeta eo jute zian ta geo etorritakuanganajatekuak in ta itte zittuzten ta guk eztakit,bazkayak zuzendu eo, eztakit, holako zeoze.baztar/bazter. ‘bazter’. iz. 1. Ertza, muga.Ik. bide-baztarra, kamiñu-bazterra, kamiñu bazterretanmajiñat gazte gelditzea/jutea, bazterrakastindu, bazternahastalle. 2. Zokoa. Ik. tabernabaztarriansartuta, bazterrea utzi/bazterrian utzi.3. Aldea, lurraldea. Baztar polittak ikusittu. BAZTARRAK ASTINDU. ‘bazterrak astindu’.1. Bazterrak mihatu; bazter guztiak goitikbehera begiratu. Baztarrak astindu dixkit,baña eztit billau. 2. Bazterrak aztoratu,mugitu, jendea zerbait egitera mugiarazi.Mutil horrek bazterrak earki astintzettu. BAZTARRAK IKUSI. ‘bazterrak ikusi’.Lurralde, paraje, alderdi desberdinak ikusi.Ezagun batzun etxian ta bazterrak ikusten. BAZTARRAK NAHASTU. ‘bazterraknahastu’. Ongi zeuden gauzak hankaz gorajarri; iskanbila, nahasmendua sortu. Ik. baztarnahastailia. BAZTARRIAN/BAZTARREA UTZI. ‘bazterreanutzi/bazterrera utzi’. Alde baterautzi, zokoratu. Traste zar hauek danak bazterreautzittut. Ik. bazter/baztar. BAZTERRIK BAZTER IBILLI. ‘bazterrikbazter ibili’. Paraje desberdinetan ibili; ertzbatetik beste ertzerainoko eremuak ikusi.Uda guztiya bazterrik bazter ibilli ohi da.baztarnastalle. ‘bazter nahastaile’. iz.Iskanbila, nahasmendua sortzen duena.bedeinkaziyo earrak bota. ‘bedeinkazioederrak bota’. Madarikazio, birao,maldizioak bota. Baña hura gora beira jartzezanian, etzan giro izaten. Bedeinkaziyoearrak botatze zittun. Ik. gorriya bota.begi. ‘begi’. iz. 1. Ikusmenaren organoa. Umehorretxek dazka begi earrak. Ik. begiya bota,begizulo, begiratu, beirazun, begi-exkela, begiyabete, begiz jo, ezkerreko begitik sartu. 2. Hainbat

egiratze 37lanabesetan kirtena ezartzen den zuloa. Atxurranbegiya. 3. Jostorratz batean, haria sartzenden zuloa. Jostorratzan begiya ezinasmau? 4. Landareetan kimua sortzera doanpikorra. Patatak begiyak dazkanak bakarrikibiltzeia hazittako. BEGIKE ITXI EZ. ‘begirik ere itxi ez’.Norbaitek gau guztian lorik ez duela eginadierazteko. Gau guztiyan begike eztet itxi. BEGILUZE. ‘begiluze’. izond. Lotsagabea;berari ez dagozkion gaietan ere gehiegizkojakin-nahia duena. Ik. muturluze. BEGITAN HARTU. ‘begitan hartu’.Higuindu, gorrotatu. Irakaslea begitan hartutadaka ta eztu eze ingo. Ik. begi. BEGIYA BETE. ‘begia bete’. Oso atsegingarrigertatu. Nei janak begiyak betetzeezpaizkit, eztet jaten. Ik. begizulo, begiratu, begi. BEGIYA BOTA. ‘begia bota’. Aukeratu,hautatu. Nik, berriz, horritxi bota begiya,nahiz ta garestiyena izan. Ik. begiz jo, begi. BEGIYA GALDU. ‘begia galdu’. Begibateko ikusmena galdu. BEGIYAK BUSTI. ‘begiak busti’. Negaregin. Ta hayek portau zian bezela portauta,begiyak pixkat busti zitzaizkiten. BEGIYAK ERTEN BERRIAN. ‘begiak irtenbeharrean’. adb. Norbait arreta handiz dagoelaadierazteko. Zarrak begiyak erten berriannei beira. BEGIYAN BISTAN EON/IZAN. ‘BEGIENBISTAN EGON’. Erabat agerian egon. Eztekelaikusi? Begiyan bistan zitxion ba. Ik. begi. BEGIYAN BISTATIK ALDEIN. ‘begienbistatik alde egin’. Norberarengandikurrundu, joan, urrutiratu, bereziki arin edoihesi. Ta aldeintzak begiyan bistatike, ezhaut begiz aurrian ikusi nahi ta! Ik. begizaurrean, begi. BEGIZ AURRIAN IKUSI. ‘begiz aurreanikusi’. Aurrez aurre izan. Ta aldeinzak begiyanbistatike, ez haut begiz aurrian ikusinahi ta! Ik. begi. BEGIZ AURRIAN IKUSI EZIN. ‘begizaurrean ikusi ezin’. Norbait gorrotatu;norbaitekin gaizki eraman. Begiz aurrianeezin izateu ikusi. Ik. alkar ikusi ezin. BEGIZ JAN. ‘begiz jan’. Berehala antzeman,igarri. Oso zalla emate zun arren, liburudana begiz jantzun. BEGIZ JO. ‘begiz jo’. Aukeratu, hautatu.Bai, neska bat dakat begiz jota, baña ikusikoazer gertatzean. Ik. begiya bota, begi. BEGI-ZIHARKA BEITTU. ‘begi-zeharkabegiratu’. Aurrez aurre begiratu ordez,zeharka begiratu. Ta zenbat aldiz begi-ziharkaSorabill aldea beittu!begibistakua izan. ‘begi bistakoa izan’.Ezagun izan; argi eta garbi antzematekomodukoa izan. Hori behintzat begibistakuazan. Ik. ezaun izan.begi-exkel. ‘begi-exkel’. iz. Begiak erdi itxitaedo kizkurtuta bezala zeuzkanari esan ohizitzaion. Begi-exkela zan Santanetan etortzenzana. Ik. begi.begiko izan. ‘begiko izan’. Begiarentzatatsegingarria, gogokoa, maitea, kuttuna. Osobegikua du neska hura mutil horrek. Ik. begi.begiratu. ‘begiratu’. iz. Begirada. Mutilhorretxek ondo begiratu tristia daka.begiratze. ‘begiratze’. iz. Begiratua, begirada.Ik. begiratze makala.

38begizulo BEGIRATZE MAKAL. ‘begiratze makal’.iz/izond. Begiratu tristea, indargea. Haren begiratzeamakala zan, indarrik gabia, tristebaleoke bezela. Ik. begiratze.begizulo. ‘begi zulo’. iz. Begiaren azpianizaten den orban iluna. Begizulo galantakdazkan, neska!behi-betun. ‘behi-betun’. iz. Bekorotza,abelgorri-gorotza, biribila eta zapala. Danabehi-betunez in naiz. Ik. bekorotza, betuna.behi-esne. ‘behi-esne’. iz. Behiak emandako,edo behien errapetik bildutako esnea.Gazta hau behi-esniakin indado. Ik. esne.behor. ‘behor’. iz. Zaldiaren eme heldua.beia berotzeanian goyak eztu funtzionatzen.‘behea berotzen deneangoiak ez du funtzionatzen’. Esapidehonen bitartez adierazi nahi da gizonak (etaemakumeak) askotan sexu kontuagatik galtzenduela bere zuhurtasuna eta sena. Kontuzibili eh! Baakizu beia berotzeaniangoyak eztula funtzionatzen da!beia jo. ‘behea jo’. 1. Egoera animikoaridagokionez, hondoa jo, hondoratu. Nerebarruak beia jo zun./Oso triste ikusi nun,dana beiak jota do. 2. Eraikinei dagokienez,erori; goiak hondoa jo. Baserri horren tellatuakebeia jo du. 3. Porrot egin. Enpresakbeia jo dik.beintizinko baiño dotoreo/eleganteo.‘beintizinko baino dotoreago/eleganteago’.Oso-oso dotore, apain dagoelaadierazteko esapidea. Gure amama beintizinkobaño dotoreo etorri da, soñeko berriyakin.beirazun. ‘begirazun’. iz. Norberak daukanbegiratua. Beirazun zorrotzekoa da. Ik.begi, begiratu. 2. Norbaitek besteari botatzendion begiratua. Haserre eztauela?Beirazun earra bota ziyon ba neskak mutillai.beittu. ‘begiratu’. du ad. 1. So egin. Zerbaitenganaedo norbaitengana begiak zuzendu.2. Babestu, zaindu, kontu egin. Diruaibeitzen ikasi inber da./Gure etxian musikaoso altuan ipintzea, kanpokuake aitzekomoun; pixkat beittuber litzayoke baiño. 3.Norbait adi jartzeko erabiltzen den hitza.Bettu, atzo gauza bat esantzenun ta gaurbestia! BEITTU BATIAN. ‘begiratu batean’.adb. Lehen begiratuan, axaletik begiratuta.Bettu batian eztu gaixki bizi danik ematen. BEITTU, BEITTU! ‘begiratu, begiratu!’.interj. Deiktikoa. Eskuz edo behatzez seinalatuz,norbaiti begiratzeko agintzen du. Bettu,bettu zein datorren hor!bejon-. ‘bejon’. Norbaiti, zerbait onuragarri gertadakiolako desira edo onespena adieraztekoesapidea. Atzetik dei + pertsona-marka + -elaeraman ohi du. Zestoarreraz: “daikela”, “daiñela”,“daizula”, “daigula”, etab. Bejondaiñela!/Bejondaikela!bekatxo. ‘bekatxo’. iz. Betazal ertzean sortzenden garagar-alearen tamainako hantura,grano modukoa.bekorotz. ‘bekorotz’. iz. Abelgorri-gorotza,biribila eta zapala. Ik. behi-betuna.bekozko. ‘bekozko’. iz. Bekokiaren zimurdura,haserrea edo harrera txarra adieraztenduena. Hori dek bekozkua dakana!belakuan. ‘berehalakoan’. adb. Batez ereezezko perpausetan erabiltzen da eta "kostazitzaiola" edo adierazteko erabiltzen da.Etzan belakuan etxea etorri.

elarrimotz 39belaño. ‘behe laino’. iz. Lurretik gertuko lainoa;laino itsua. Belañuakin iya ezinun ezeikusi. Ik. lañotsua.belar. ‘belar’. iz. Organo guztiek bigunak, ezzurezkoak, dituen landare berdea, gehienetanurterokoa. Belar earra dao gure zelayan.Ik. belar beltz, belar berde, belar hauts, belarmakal, belar ondu, belar samur, belar fin, belarzuatz. BELAR BELTZ. ‘belar beltz’. iz. Ziloansartutako belarra. Nere baserriko lagunakaskotan belar beltzan usaya ekartzeu. Ik.belar ondua. BELAR FIN. ‘belar fin’. iz. Ik. menta belarra,menta fina. BELAR HAUTS. ‘belar hauts’. iz. Belaronduak edo lehorrak sortarazten duen hautsa.Belar hautsa ta txerrikeya izaten zaninguruan. Ik. belar. BELAR MAKAL. ‘belar makal’. iz. Belarerraza, samurra. Beko belarrra erraza izateagoikuan aldian. Hark beko belar makalaerrez ebakitzen! Ik. belar samurra, belar. BELAR MOTXIAN HAZI. ‘belar motxeanhazi’. Gaztaroan edo haurtzaroan bizimodugogor antzekoa izan. Zuek belar-motxianhasitakuak zeate. BELAR ONDU. ‘belar ondu’. iz. Ebakitakobelar iharra, ganadu janari gisa erabilia.Horreatik ez naiz harritzen Gazurrerainorejuteia belarra ontzera. BELAR SAMUR. ‘belar samur’. iz. Belarerraza, erraz ebaki daitekeena. Ik. belar makala,belar. BELAR ZUHATZ. ‘belar zuhatz’. iz. Hagabaten inguruan biltzen den belar-pila. Tioantoniokbotatzen ziyon altzun ondona bañozuhatza erdi aldeaño intzunian, hortziekbelar ta guzti txilipurdika. Ik. belar meta. BELAR-ILLARAK ASTINDU. ‘belar-ilarakastindu’. Belarra harrotu. Astintzenzittun belar-illarak goitik bera ta betik gora. BELAR-KARGA. ‘belar-karga’. iz. Kargabelarra.Besapean edo besoetan hartzen denbelar besada. Aitzeko zelai xartar hartanbelarra etetzen ebakitzen baño geyo, belarkargahartu urrutitik, goialdetik eo bealdetikta etxea majo makurtuta. Ik. besa, belar-besa,karga-belar. BELAR-LAN. ‘belar-lan’. iz. (pl. askotan).Belarraren inguruko lanak: ebaki, astindu,bildu, ondu, jornada baserrira ekarri, etab.Udara zetorrenian, berriz, lan danak bateaetortze zian: belar-lanak, gari-lanak, artolanak.Hango hatzaparka! BELARRA EBAKI. ‘belarra ebaki’. Belarra"rata-rata" moztu. Aitzeko zelai xartarhartan belarra etetzen ebakitzen baino geyo;belar-karga hartu urrutitik, goialdetik eobealdetik ta etxea majo makurtuta. Ik. belarraeten. BELARRA ETEN. ‘belarra eten’. Ebakibeharrean, ezinean tiraka tenkatuz hautsi.Aitzeko zelai xartar hartan belarra etetzenebakitzen baino geyo; belar-karga hartu urrutitik,goialdetik eo bealdetik ta etxea majomakurtuta. Ik. belarra ebaki. BELAR-TXAMAR. ‘belar-txamar’. iz.Belar-hondarrak. Onenak eta handienakbildu ondoren geratzen den txiki-jendea.Belar-txamar haueke bildu. Ik. txamar, txamarrakbildu.belarrimotz. ‘belarrimotz’. izond. Euskarazez dakiena izendatzeko erabili ohi denirain-hitza. Franco belarrimotz hutsa zanbearentzako, ta horretaz gaiñea gari pillak

40belarrixkiñakua emanurtero-urtero kentzen zizkoen baserritarreitxerri zikiñ hoiek. Ik. hezurbeltz, belarriluze.belarrixkiñakua eman. ‘belarri izkinekoaeman’. Belarrondokoa eman. Emangoñatbelarrixkiñeko bat earra, ixiltze ezpaaiz!Ik. belarrondoko.belarri. ‘belarri’. iz. Entzumenaren eta orekarenorganoa. BELARRIYAK MAKURTU. ‘belarriakmakurtu’. Otsandu, apaldu. Belarriyakondo makurtuta junber atzea lanea./Belarriyakmajo makurtuta hasi da berriz lanea. BELARRIYAK ZAI EON. ‘belarriak zainegon’. Arretaz entzun; zer entzungo zainegon. Haren etxian geundela, erderaz ikastenhasi giñan: “ya lo creo” ta “!Que barbariad!”ta holakuak. Belarriyak zai eotezian han.belarrondoko. ‘belarrondoko’. iz. Zaplastekoa,belarri ondoan emandako zartatekoa.Ik. belarrixkiñakua eman, belartzaldeko.belartzaldeko. ‘belarri aldeko’. iz. Belarrondoko.Belartzaldeko bat eman ziyon.belar-ur. ‘belar-ur’. iz. Landareak eta hauenatalak erabiliz prestaturiko edaria, sarritansendagarri gisa erabiltzen dena. Ik. ur.belaunburu. ‘belaunburua’. iz. Belauna,belaun katilua, belaunezurra. Belaunburukoearra hartu zun bizikletatik eroita.belgabelar/belbelar. ‘belgabelarra’. iz.Belar mota bat: Frantses belarra ere deitua.Ik. frantses belarra.belia eondako hesola baño hobiauaizan. ‘belea egondako hesola bainohobea izan’. Ogiarekin belea egon denhesola igurtzitzea baino hobea dela kazuelahondoaigurtzitzea; hots, kazuelako saltsahondakinakigurtzitzea. Lapiko ipurdi hau,motell, belia eondako hesola baño hobiauadek!beliana in. ‘belearena egin’. Tabernanhartu zerbait eta ordaindu gabe joateari esanohi zaio.beltz. ‘beltz’. izond. 1. Ikatzaren kolorekoa. 2.Ezkorra, tristea. Etorkizun beltza. Ik. beltzakikusi. 3. Karta-jokoan zaldunari, erregeari etatxotari ematen zaion izena. Dana beltzaetortze zat; musian ai bagiña ezitzaten etorriko. BELTZAK IKUSI. ‘beltzak ikusi’. Unelatzak bizi; zailtasun eta gabezia gorriak sentitu.Garai hartan hayek beltzak ikusi omentzittuenbaserriyan. Ik. gorriyak ikusi, asto beltzanakikusi.beltzune. ‘beltzune’. iz. 1. Tarte edo orbanbeltza. Garbittu dezula? Oaindike ikusteia babeltzune earrak. Ik. zuriune. 2. Larruazalekoubeldura.benga dirua! ‘benga dirua!’. “Emaidazudirua” esateko modua, baina eskatu ordez,aginduz. Benga dirua, ama, ogiya ekartzeko.bengaizo. ‘bengaizo’. iz. Mendekua, bengantza.Hori bengaizua izan da!bentzittu. ‘bentzutu’. du ad. Garaitu, azpiratu.Sayau da baña azkenian bentzittu indue.ber. ‘behar’. ADITZA + BERRA. ‘aditza + beharra’.Zer edo zer egiteko grina. Hura zan hurajendian erosi berraberako. ‘beherako’. iz. Kakeria. Umiakgaur berako pixkamat e badaka. Ik. beratutaibilli/eon.

erko 41berau. ‘beratu’. da/du ad. 1. Beratasuna eman,bigundu. Bereziki janariak, edo beste solidorenbat, uretan edo beste likidoren bateanezarriz. Bakallaua beratzen jarri deu, bestelaoso gaziya eotea ta./Garbantzuak beratzenipini. Ik. berauta ibili/eon, berakua izan. 2.Berotasunak eraginda janaria erdi-likatsu,erdi-urturik utzi: txokolatea, nahiz karameloak,esaterako. Ik. txokolatia berau. BERAUTA IBILLI/EON. ‘beratuta ibili/egon’. Kakeria eduki. Ik. berakua izan.berbena-belar. ‘berbena-belar’. iz. Belarmota.Sendabelar modura erabiltzen da.Hosto erronboideak ditu eta buruxkatan loremore edo arrosak. Txiki-txiki egin eta arrautza-zuringoarekinnahastuz egindako irabiatuatrapu batean bildu eta gorputz azala igurtzizzikina ateratzen du. Berbena-belarraikearri ona izatea zikiña ateatzeko. Ik. pasmobelar,ebaki-belar.berdate. ‘berdate’. iz. Aldi luzeko eguralditxarra, euritsua.berdau. ‘berdatu’. da/du ad. Landareek kimuberriak eman; zelaiak eta, belarrez bete.berde-onduak. ‘berde-onduak’. iz (askotan pl.).Baña artian berde-onduak artoak ereiteko zeuden.berdindu. ‘berdindu’. da/du ad. 1. Gosea,egarria ase; mozkortu. 2. Lur edo zorualautu; zuloren bat bete. 3. Kirol-lehiaketabatean kirolari edo taldeek tanto-edo puntukopurubera lortu. 4. Berdin bihurtu, mailaberean jarri; zerbait beste zerbaiten berdinizan. EARKI BERDINDUTA EON/GELDITTU.‘ederki berdinduta egon/gelditu’. Janarizedo edariz ederki aseta egon. Egun hartanbehintzat earki berdinduta geldittu giñan. Ik.earki gobernauta eon.berdinga. ‘berdinga’. iz. Hasi omentzan beaibotatzen berdinga lodiak ta orduantxe errendittuputrea.berdots. ‘berdots’. izond. Aurpegi-azalarenkolorea zuri-berde antzekoa duenari esan ohizaio. Kolore ederrak izaten ez dituenari. Neiattonak berdotsa esate zian ta koloriakhobetzeatik ardo pixkat emate zian txikitan.bere. ‘bere’. erak. “Haren”-ek perpaus berekonor, nork edo nori osagai berari dagokioneanhartzen duen forma (pluralean, bere zeinberen). BERIAK IKUSI. ‘bereak ikusi’. Bizitzarengordintasuna, laztasuna probatu zuelaadierazteko. Hareke beriak ikusi zittun. Ik.beriak pasau. BERIAK PASAU. ‘bereak pasatu’. Bizitzarengordintasuna, laztasuna probatu zuelaadierazteko. Hareke beriak pasauxkik e:alargundu ta lau ume txikikin kale gorriyan.Ik. beriak ikusi.bereki. ‘bereki’. iz. Elkarrekin ondo jostendiran jantzi-atalak; konjuntoa. Gona honekizango din bere berekiya.bergantzia. ‘merkantzia’. iz. Salgaiak garraiatzekotrena. Horrek pelota hori harrapau?Ezta bergantzian etorritare! Ik. merkantzia.berko. ‘beharko’. Enfasia emateko. Oro har,aurretik aditza era burutuan eraman ohi dueta "ez dagoela aditzak adierazten duena,inolaz ere, egiteke uzterik" bezala parafraseatukogenuke. Ezinbestekoa edo derrigorrezkoadela egitea. Jun berko amak eo amonakagindu ezkeo!/Berko jun! BERKO JUN. ‘beharko joan’. Beharko!Zerbait nahitaezkoa edo ezinbestekoa delaadierazteko esapidea. Berko jun ganauak uraeango bazun.

42berna-hezurberna-hezur. ‘berna-hezur’. iz. Herri hizkeran,tibia. Hau da, gizakiaren zangoarenbeheko zatia, belaunaren eta oinaren artekoa.Ik. berna-hezurrekua eman. BERNA-HEZURREKUA EMAN. ‘bernahezurrekoaeman’. Ostiko bat emanbelaun eta oinaren pare horretan; hau da,tibia inguruan. Berna-hezurreko earra baieman txoro horrek! Ik. berna-hezur.bero-lamara. ‘bero-lamara’. iz. Bero larria.Hau dek bero-lamara hau! Ik. lamara.berousai haundik ez eon. ‘bero usainhandirik ez egon’. Hotz dagoela esatekomodua. Gaur etziok berousai handik mangahutsetanetortzeko.berri. ‘berri’. Izond./iz. 1. Duela gutxi sortua,azaldua, ezagutua, gertatua. 2. Duela gutxikogertaera baten adierazpena. BERRI JAKIN. ‘berri jakin’. Aurretik “-ko” sintagma darama eta tokiren bat ezagutuadieraziko luke. Nik artian Donostiko berrigutxi eo bate enekiyen. ADITZA + BERRIYA. ‘aditza + berria’.Edozein aditz era burutuan “berria” adjektiboarekinloturik, “orain dela gutxi” + aditzabezala parafrasea daiteke: inberriya, ekarriberriya, etorri berriya, etab. Baten, txabolatikbera oso bide labaña izate zan da euriyainberriya; intza zeon. Ik. ezta + aditza +zarra.berriketa gutxi. ‘berriketa gutxi’. “ Aitzakiaeta erantzun txarrik eman gabe, isil hadi”bezala parafrasea dezakegu. Hi, ta berriketagutxi ee! Ik. kopla gutxi, ta beak onak!bertako in. ‘bertako egin’. Bertakotu, bertaraegokitu; bertako bat gehiago sentitu.Lenbizi lotsau ite giñala, baña geo etzanlotsau bildurrik. Bertako in belaxe!bertan bera ixkutau/ixildu. ‘bertan beheraezkutatu/isildu’. Zerbait, istilu edoarazoren bat, hasiera batean entzute handikoaizan zena, komeni ez delako ezkutatuedo bertan behera tapatzea. Izantzian iskamillakta, egun batetik bestea dana bertan beraixkutau.bertan goxo. ‘bertan goxo’.giro.Egoneanbertso-papel. ‘bertso-paper’. iz. Kantapaperak.Norbaitek idatzitako bertsoak, salgaiegoten zirenak. Ik. kanta-papel.bertsuak atea. ‘bertsoak atera’. Xelebrekeriarenbat edo egiten denean esan ohi da.Guri oaindik bertsuak ateako izkiue.beruana kendu. ‘beroarena kendu’. Exajeratutakoguztia kendu, kontuan ez hartu; izanere, animalia kanalean pisatzen denean beroaegon ohi da eta berez duen baino pisu gehiagoizan ohi du; hozten denean, berriz, pisua galduohi du. Horri beruana kendu inberko zayo pixkat.Ik. oriana kendu.besa/besaa. ‘besada’. iz. Besakada; edozeindelarik ere materiala, besapean edobesoetan hartzen den kantitatea; oro har,belar, garo edo arto kantitatea. Ik. belar-besa,besabelar.besabelar. ‘besada-belar’. iz. Besakadabelar; besapean edo besoetan hartzen denbelar-multzoa, gero astoan, gurdian nahiztraktorean kargatzen dena. Ni besaka ibiltzekoenitxion ta zuek botatze badezue neroneksakauko zionat. Ik. besabelar.besaka. ‘besakada’. adb. Besada. Zerbaitetikbesapean edo besoetan hartzen den kantitatea.Ni besaka ibiltzeko enitxion.besanga. ‘besanga’. iz. Zuhaitz baten adarhandienetako bakoitza.

etun 43besape. ‘besape’. iz. Besoa gorputz-enborrarilotzen zaion alderdiaren azpialdea. Besapiakdana izarditze zaizkit. Ik. galtzarbe.besoko ume. ‘besoko ume’. iz. Hilabeteetakoumea, oraindik oinez ez dakiena. Oaindikbesoko umia daka. Ik. titiko umia.besomotz. ‘besamotz’. izond. Beso bakarra.Besoa edo eskua falta zaiona. Horren attabesomotza da. Ik. hankamotza.besotako. ‘besoetako’. iz./izond. Norbait bereaitaponte edo amapontearekiko. Bataiatzenden haurrarekiko besoetan daramana. Ik. attaponte,attaponteko, amaponte, amaponteko.besteetzat ber izan. ‘besterentzatbehar izan’. Oinarrizko gauzak egiteko erebesteren laguntza ezinbestekoa izan; besterenbeharra izan. Ik. sufizientia izan.besteko. ‘besteko’. iz. Auzokoa, aldamenekoa,bizi-laguna. Hitz hau baserria bi bizitzakoadenean esaten da; kaleko etxeak direnean,adibidez, ez. Sorabillen bestekoekin ezomentzian beñere ongi etorri.besten lepotik ibilli. ‘besteren lepotikibili’. Besteren kontura, besteren bizkar ibili.Horrek sekula eztu diruik eukitzen; beti bestenlepotik ibiltzea.besten odola aldau. ‘besteren odolaaldatu’. Odol-transfusioa egin. Gaizkizeola, baña momentuik txarrena pasa otezuan, odola besteena aldauta.besuak urrau. ‘besoak urratu’. Besoakzauritu, besoetan arrastaren bat edo besteegin. Earki besuak urratze zian gari-lotzene.beta hartu. ‘beta hartu’. Zerbait egitekoune edo aukera egokia hartu. Oaintxe ezertakobetaik ezteu hartzen./Diskurau ezkeo amata amona, gure etxeko andrek, hasarre prepaatzezian beayek ibiltzen zituzten istrumentuakkonpontzeko gizonezkuek betaikhartzen etzuelako. Ik. astiya hartu.bete. ‘bete’. da /du ad. 1. Zerbaitek hutsune edotarte bat zeharo hartu. Basua urez bete! 2.Zerbait ugari egon edo eduki. Ik. beteta eon. 3.Adin jakin batera heldu. Hoeta sei urte betettu.4. Aurrez esandakoa, agindutakoa, eskatutakoa,nahi dena, etab. gauzatu. Emandakohitza bete. Ik. hitza bete. 5. Arnasestutu, arnasanekez hartu. Zaltaka bete inda. BETE-BETE INDA. ‘bete-bete eginda’.adb. Erabat, bapo edanda dagoela adieraztekoerabiltzen da. 2. Emakumea haurdun dagoelaadierazteko. Ik. kargauta. ELIZA/ETXIA BETIAN JENDIA. ‘eliza/etxea betean jendea’. Eliza edo etxeabete-bete eginda zegoela adierazteko. MezaNagusiya eman zuen ta eliza betian zan jendia.betegarri. ‘betegarri’. iz. 1. Zerbait betetzenedo osatzen duen zera. Hitz neurtutako betegarriak,neurria betetzeko soilik jartzen direnak.Puntu hori behintzat betegarri hutsaizan dek. Ik. bete-lana. 2. Txondorra piztuondoren goiko zulotik botatzen den egurmultzoa.Txondor honek betegarriya prankobeharko dik. 3. Asetzen duena. Motillakondo betegarriya huan ezti hori.beteka. ‘betekada’. iz. Betealdia, asealdia.betelan. ‘betelan’. iz. 1. Betegarri egiten denlana. 2. Eraikuntzei buruz ari garelarik, zulobat lurrez bete.betia ez izan. ‘betea ez izan’. Sano-sanoaez izan. Ia beti ezezko testuingurutan erabiltzenda. Hori eztek bete-betiare izango.betun. ‘betun’. iz. Oinetakoen azala babestekoeta distiratsu jartzeko pasta edo likidoa.

44bezain/bezin prontobezain/bezin pronto. ‘bezain pronto’."Bezain agudo, bezain laster, bezain azkar".Aurretik aditza era burutuan joan ohi da.Etorri bezain pronto jarri deu lanian. Ik.bezin zorizbezain/bezin zoriz. ‘bezain zoriz’.Bezain laster, bezain agudo, bezain pronto.Etortzen dan bezin zoriz, lan hauekinbettu.bezpera (k). ‘bezpera (k)’. iz. Singularrean,aipatzen den egunaren aurreko eguna. Jaibezpera.2. Pluralean, otoitz-orduetako bat,jai arratsaldetan egiten zena. Ik. bezpereta jun. BEZPERETA JUN. ‘bezperetara joan’.pluralean. Igande arratsaldetan egin edo ospatzenzen elizkizunetara joan. Eztare etzitzatengeyegi gustatzen erromeira jun baño len,bezpereta jute hori. Ik. bezperak.bi perro txiki baliyoko ittu. ‘bi perrotxiki balioko ditu’. Diru dexente baliokoduela adierazteko. Horrek? Bi perro txikibaliyoko ittu honezkeo. Ik. perro txiki/haundi.bi pezta kostau (norbait). ‘bi pezetakostatu’. Norbitek, edaritan, janean edonorbere bizioetan, diru asko gastatu duelaadierazteko erabiltzen da. Ez da zerbait, gauzarenbat, garestia dela adierazteko erabiltzen;pertsona bera da bere bizio eta irriketandiru asko gastatu duena. Bai, hori atzore bipezta kostauko zan; goizian goizetik hasi tahurrengo goizeko bostak arte eze jan da eangabe etzan eongo.bi puska in. ‘bi puska egin’. Bi sail edomultzotan banandu, zatitu. Estaziyuan bertanbi puska in giñuzten. Ik. puska.biaje luzian junber. ‘biaje luzean joanbehar’. Bidaia luzea egin behar. Gabianjaikitzen ez banintzan, goizian biaje luzianjunber izate zan.biantxa. ‘bigantxa’. iz. Txekor emea, hiru etahamabi hilabete bitartekoa.bibelar. ‘bibelar’. iz. Behin ebakiz gero urteberean ateratzen den belarra; belarrarenbigarren mozketa. Ik. hirubelarra.bide-baztar. ‘bide-bazter’. iz. Bide-ertza.Ik. kamiñu-bazter, bazter/baztar. BIDE-BAZTERRETAN MAJIÑAT GAZTEGELDIU/JUN. ‘bide-bazterrean makinabat gazte gelditu/joan’. Istripuz,makina bat gazte hil. Azidentia izan al da?Bide-bazterretan majiñat gazte gelditzea e!Ik. bazter/baztar.bidegaltze. ‘bidegaltze’. Gehienetan ezezkotestuingurutan erabiltzen da eta, aldezaurretik zehaztutako puntura zuzen-zuzeniristea adierazten du, inolako zeharbidetangaldu gabe. Harek etzin bidegaltzeik ingo;zuzen asko billauko zin etxia.bidetxiur/bidetxur. ‘bidezidor’. iz. Mendiedo landetako bide meharra, oinezko edo abereentzakoa.Ta beko estratatik jun berrian,gañekaldeko bidetxurretik abittu zan.biharamun/biyamon. ‘biharamun’. iz. 1.Aipatzen den egunaren ondotik datorreneguna. Afaldu ta lo einda, biharamunian etxeatzengiñan. 2. Ajea. Jan-edan gehiegizko egunbaten ondoko goizean izaten den ondoeza.Festan hurrengo egunian biharamun earrakinjaiki inber. Ik. astelehena, gorputzaldi txarra.biharba. ‘beharbada’. mod. Zerbait gertadaitekeelako ustea adierazteko erabiltzenden hitza; modalizatzailea. Gaur ezta etorribaña biharba bihar etorrikoa. Ik. leikena,balaike.bihar-etzi. ‘bihar-etzi’. adb. Etorkizunean.Hemen bihar-etzi zer gerta leiken iñork eztaki.Ik. biharko egunian.

ildur 45biharko egunian. ‘biharko egunean’.adb. Etorkizunean. Diru pixkat gordetzenjakin inber da, biharko egunian ze gertaukoaniñork eztaki ta. Ik. bihar-etzi.bihartu. ‘behartu’. iz. 1. Zerbait egitera edobetearaztera derrigortu edo bortxatu. Lanaittea biartu du. 2. Indarra erabiliz zerbait irekiaraziedo mugiarazi. Atia bihartuta sartuzian ertzañak. 3. Trokatu, bihurritu (oinez,zangoaz, etab. ez mintzatuz erabiltzen da).txorkatilla bihartu du. Ik. bihartu earrra hartu. BIHARTU EARRA HARTU. ‘behartuederra hartu’. Egur handia eman, nekatuarazi.Gerriyai bihartu earra eman diyo.bihotz oneko. ‘bihotz oneko’. izond. Sentimendunoblekoa. Pamili artekuak ta bihotzonekuak zeatelako.bihotzeko. ‘bihotzeko’. iz. Bihotzaren eritasuna.Bihotzeko atakea. Bihotzekuak emandahil da.bihotzerre. ‘bihotzerre’. Urdailean (etahestegorri edo ahoan) nabaritzen den berotasunhandiko sentsazio mingots edo garratza.Bihotzerre pixkamat dakat. Ik. barruko tristuraeuki.bihur. ‘bihur’. iz. Bilurra, zuzena ez dena, kiribildua.bihurrittu. ‘bihurritu’. iz. Bihurdura, esginzea;lotailu, tendoi edo muskulu batek kolpeedo zapasalto baten ondorioz, berezkoa ezduen higidura egitea, bere ardatzarekikobiratzea bereziki, lesioa gertatzen delarik.Zaltaka bihurrittun bat iña det.bikayo. ‘bikario’. iz. Herriko parroko, erretoreedo apaiz. Halaz ere, Zestoakoarentzat etaArroakoarentzat beti "bikayo" erabili denbitartean, Aizarnakoarentzat beti "erretore"hitza erabili da. "Apaiza" hitzak, berriz, guztiakbilduko lituzke. Gaurre horixe daArruako bikayo. Ik. erretore.bil-bil in. ‘bil-bil egin’. Bildu-bildu egin.Erropak dana bil-bil inda ekarrittu. Ik. bildubilduin.bildar dayola. ‘bildar dariola’. adb. Txundituta,beste ezertaz jabetzen ez dela. Neskapuska hori etorri zanian danak bildar dayolaeon ittuan. Ik. ahozabalik geau.bildots. ‘bildots’. iz. Urtebete inguruko arkumea.Ik. bildots-aharia, pazko-bildots. 2. Pertsonalasai eta baketsua. BILDOTS-AHARI. ‘bildots-ahari’. iz. Bildotsarra. Ik. ahari-bildots.bildu-bildu in. ‘bildu-bildu egin’. Trikuarenileak tente-tente jartzea. Trikuatente-tente jartze zan, bildu-bildu inda. Ik.bil-bil in.bildur. ‘beldur’. iz. Benetako nahiz ustezkoarrisku baten aurrean sortzen den urduritasunaedo kezka-egoera. BILDURRAK AIDIAN EON /JUN. ‘bildurrakaidean egon/joan’. Beldurrak etaizuak akabatzen egon. Gu bildurrak aidianjute giñun eskola. BILDURRAK AKATZEN EON. ‘beldurrakakabatzen egon’. Beldurrak aidean, beldurrakjota egon. Txakur hau bildurrak akatzenziok. IZENA/ADITZ ESAPIDEA + BILDURRIK(EZ). ‘izena/aditz esapidea + beldurrik(ez)’. Izenak edo aditz esapideak adieraztenduena gertatzeko arriskurik ez izatea, edo gertatukoez delako ziurtasun osoa dagoela adieraztekoerabitzen da molde hau. Ik. lapur bildurrikez, sesiyo bildurrik ez, min hartu bildurrik ez,ihes in bildurrik ez.

46billoba LAPUR BILDURRIK EZ IZAN. ‘lapur beldurrikez izan’. Xoxik gabe geratzeanesan ohi den esapidea; “lapurrak etorri etazerbait eramateko beldurrik ez” bezala parafraseatukogenuke. Beraz, lapurrak etxeraetortzeko inolako kezkarik ez dagoeneanerabiltzen da; ezer ez dagoen tokitik ezerezin baitaiteke ostu. Geneuzkan diru-txamarrakeman genittun ta gurian etzan lapur bildurrik./Etxehonetan etziok lapur bildurhandiik, atiare behintzat irikita ziok eta. MIN HARTU BILDURRIK EZ. ‘min hartubeldurrik ez’. Min hartzeko arriskurik ezdagoela adierazteko erabiltzen da. Zestoan,oro har, “min hartu” eta “min eman” ibiltzenditugu, baina “min egin” ez, interferentziareneraginez ez bada behintzat. Azpira jundare,min hartu bildurrik etzan izaten da, iamutillak! LOTSAU BILDURRIK EZ. ‘lotsatu beldurrikez’. Lotsatzeko arriskurik ez. Norbaitlotsagabe xamarra denean esan ohi da. Lenbizilotsau ite giñala, baña geo etzan lotsaubildurrik. Bertako in belaxe! SESIYO BILDURRIK EZ. ‘sesio beldurrikez’. Sesio, treta edo tirabirarik izatekoarriskurik ez dagoenean erabiltzen da; sesiorikizango ez delako ziurtasuna dagoenean,alegia. Etxe hartan etzeon sesiyo bildurrik.billoba. ‘biloba’. iz. Seme-alaben semea edoalaba.biña. ‘bina’. banatz. Bakoitzari bi, bakoitzak bi. BIÑA MILLA PEZETA. ‘bina mila pezeta’.Bakoitza bi mila pezeta. Ardik saldugiñun biña milla peztan.birigarro. ‘birigarro’. iz. Zozoaren tamainarenantzeko hegaztia, baina hura baino lirainagoa.Lumajea arrea du bizkarraldean,sabela argia eta orban arrez jantzia. Basoanbizi da bereziki eta nahiko arrunta da. Zozota birigarro ta holakuak hasi zian azaltzen.birrilloba. ‘birbiloba’. iz. Bilobaren semeaedo alaba. Ik. hiru-iloba.birzahi. ‘birzahi’. iz. Zahi mehea. Ik. zahi txikiya.bistako. ‘bistako’. Ezin argiagoa, ezin dudatuedo ukatuzkoa. Ene! Hori bistakua zanba. Ik. jakinakua izan.bistau. ‘bistaratu’. da ad. Bistaren aurrera etorri;agerikoa bihurtu. Gure imajinazio onakinsusto galantak pasaure bai eozer animali-tankerabistatze zanian.bisuts. ‘bisuts’. iz. Haizerarekin batera eluredoeuri-ekaitza. Ik. euri-bisutz, elur-bisutz. 2.Bildarra, bitsa. Ibili zin bisutsa pranko.bitan. ‘bitan’. zenbtz. Bi aldiz. BITAN ESAN BERRIK EZ. ‘bitan esanbeharrik ez’. Norbaitek zerbait esan edoagindu orduko betetzen duela adierazteko.Orduan ezkendun bitan esan berrik izatenlanai heltzeko.bitzaldi. ‘bitzaldi’. iz. Jetzialdiak. Geo, Santiyota Santa Ana inguruan hasiko giñanbitzaldiyak bakantzen, ta orduan goizianjuten giñan.biunaurkiya. ‘bigun-aurkia’. iz. Bigunenensaila, multzoa; bigunentsuenak. –Ze goorrakdauden txermen hauek, ama? –Ta nik zeingoyuet ba? Biunaurkiyak apartau.bixi-bixi inda eon. ‘bizi-bizi egindaegon’. Txispatu, erabat mozkortu gabe,baina txispaturik egon. Ik. txispa-txispa indaeon, melokotoia harrapau /euki, atxurra harrapau.bixitalai. ‘bisitalari’. iz. (askotan pl.). Garai batean,baserri edo etxeren batean haurren bat

izkarka 47jaiotzen zenean, bisita eginez joaten zen jendearideitzen zitzaion. Garai batian umiajayotze zanian bixitalayak etortze zian.Askotan, umia ikustea baño geyo han ematezan erreziyua jatea etortze omen tzian.bixta. ‘bista’. iz. 1. Ikusmena. Bixta earra ta alkareziñ ikusi. Ik. begiyan bistatik aldein, begiyan bistaneon. 2. Begien aurrean agertzen diren gauzenmultzoa. Endoyatike bixta earrak ikusteia e! BIXTA MOTXA IZAN. ‘bista motxaizan’. Norbaitek gutxi ikusten duela edomiopea dela adierazteko erabiltzen da. Ik.bixta txikiya izan. BIXTA TXIKIYA IZAN. ‘bista txikia izan’.Norbaitek gutxi ikusten duela edo miopeadela adierazteko erabiltzen da. Harek osobixta txikiya zun. Papela irakurtzeko, osohurrea bettuber izate ziyon. Ik. bixta motxa izan.bizi. ‘bizi’. izond. 1. Bizitasuna duena, intentsitatehandikoa. Neska hori bizi-biziya da;ezta geldiure iten. Ik. bizipoz, bizitako izan. 2.Asko, gogotik. Haserre biziyan etorri da. Ik.izardi biziya, near biziya.bizi-alargun. ‘bizi-alargun’. iz. Ezkontidearengandikbanandu dena. Emakume horiustet bizi-alarguna dala.bizi-bizia. ‘bizi-bizia’. izond. 1. Bizitasunaadierazten duena, intentsitate handikoa,azkarra. Izen ondoa errepikatuz kualitateaindartzea lortzen da. Mutil hori bizi-biziyada. 2. Zapore gazia, mikatz-antzekoa. Sagarragazi antzekua da, bizi-biziya.bizilagun. ‘bizilagun’. iz. Norbaitekiko, etxebizitzaedo eraikin berean bizi diren lagunetakobakoitza. Agittan bizilagunak alde iñakzian. Ik. besteko, bizi.bizimou. ‘bizimodu’. iz. 1. Bizitzeko modua.Gizon haretxeke eztu ba bizimou earraeman. Bizimou latza eman du. Ik. bizi. 2.Bizibidea. Harek bizimoua kale garbitzenateatze zun. BIZIMOUA ATEA. ‘bizimodua atera’.Bizi ahal izateko sustengu ekonomikoa irabaztea,lortzea. Guk, behintzat, bizimouaateaiu, zuena oaindik ikusteko ziok!bizipoz. ‘bizipoz’. iz. Bizitzeko poz, gogo etaindarra. Gizonak bizipoz pixkate behar du.Attona horretxek zakak bizipoza! Ik. bizi.bizitako izan. ‘bizitako izan’. Norbaiti, gaixorikegon ondoren edo une latzen bat pasaondoren, esan ohi zaio, hobeto dagoela adierazinahirik. Ze, bizitako mouan al haiz? Ik. bizi.bizkar. ‘bizkar’. iz. 1. Giza gorputzaren atzealdea,sorbaldatik gerrirainokoa. 2. Jarlekuaren bizkarraldea. BIZKARRA BEROTU/HAUTSI. ‘bizkarraberotu/hautsi’. Jipoitu. Ik. bizkarreko hotzhandik gabe izan, bizkar. BIZKARREKO HOTZ HANDIK GABEIZAN. ‘bizkarreko hotz handirik gabeizan’. Bizkarra nekearen nekez bero-beroeginda izan. Bizkarreko hotz handik gabeizate giñan illunabarrian. Ik. bizkar. BIZKARREKO HOTZAK KENDU. ‘bizkarrekohotzak kendu’. Bizkarra nekearennekez edo norbaitek inguru horretan jo edoastindu gaitutelako, bero-bero eginda izan.Ik. bizkarreko hotz haundik gabe izan. BIZKARRETIK ZINTZILIK ASTELENA IBI-LLI. ‘bizkarretik zintzilik astelehenaibili’. Aje handia izan. Gau erdi aldea etxea,hurrengo egunian bizkarretik zintzilika astelenaibiltzeko. Ik. astelen handiya izan.bizkarka. ‘bizkarka’. Zernahi karga bizkargainean ekartzen aritu. Orduan etzan, oain

48boladabezela, gurdiyakin ekartzen, bizkarka baizik,ta nekau itea bizkarrare. Ik. bizkar.bolada. ‘bolada’. iz. 1. Denboraldia. Boladaearra eztabilkiu. 2. Bat-batean eta kantitatehandian iristen dena. Haize-bolada earraetorri da. Ik. haize-bolada. BOLADA ONIAN/TXARRIAN EON. ‘boladaonean/txarrean egon’. Momentu,une, denboraldi onean/txarrean egon. Osobolada onian dao. BOLADAN EON. ‘boladan egon’. Modanegon. Azken aldiyan boladan do.bolilluak in. ‘bolilloak egin’. Eskulan-motabat. Puntilak egiteko modua. Hola eskutanhartu makiltxo batzuk bezela ta bueltakabueltaka,orratzak ipiniyaz puntilla metrobatzuk inittun.boliñero. ‘bolinero’. iz. Garai batean, txokolateaegiteko, eta bereziki txokolateari eragiteko, erabiltzenzen aproposko egur-moduko bat. Boliñeruaeo holako moukua zan, txokolatiai eraitekua.bolo-bolo ibilli. ‘bolo-bolo ibili’. Denenahotan ibili. Bolo-bolo dabil Iñaki Nekanekindabillela.bonbatxo. ‘bonbatxo’. iz. Galtza lasaiak,jatorriz mahoizkoak eta zango-barrenetangoma dutenak. Oro har praken gainetik jantziohi dira. Bonbatxuak etxian dazka hiru eolau, oaindik estreinatzeko.bon-bon ibilli. ‘bon-bon ibili’. Guztiaxahutuz eta gastatuz ibili; onenaz aurreraibili. Daonian bon-bon ta eztaonian eon. Ik.onenaz aurrea ibilli.borrau. ‘borratu’. du ad. Ezabatu. BORRAU IXKIU! ‘borratu dizkiagu!’.“Nahikoa diagu!”, “oraindik handiagoakegingo dizkiagu” esapideen baliokide izandaiteke. Norbaitek izugarrizko astakeria eginduenean erabiltzen da; alegia, ordurartekoguztiak gainditu ditugula adierazteko.Bueno, bueno, borrau ixkiu!bosgarren txala izan. ‘bosgarren txahalaizan’. Zerbait banatu eta norbait ezergabe geratzen denean esan ohi da edota norbaitsobran dagoenean; behiaren errapeak,izan ere, lau titi izaten ditu eta, beraz, bosttxahal izanez gero, bosgarrena goseak.bostortzeko/bostortz. ‘bostortzeko/bostortz’. iz. 1. Hitzak hala esaten ez baduere, lau hagin dituen lan-tresna; lurra harrotzekoedo prestatzeko lanabesa. 2. Bost hortzekosarde edo arrastelua.botaka. ‘botaka’. adb. Oka eginez. Kotxiansartu orduko botaka hasten nitzan. Ik. botalarri. BOTAKA LER IN. ‘botaka leher egin’.Lehertu beharrean oka egin. Zeoze estamougañian geau omen zitzayon ta geo botaka lerin omentzun.botakalarri. ‘botakalarri’. iz. Oka egitekoedo botaka egiteko gogo biziz egon. Kristonbotakalarriya jarri zitzaten. Ik. gonbittolarri,txala in.botalarri/botakalarri. ‘botalarri’. iz. Goragalea.botatze aldea bota. ‘botatze alderabota’. Inolako pisuzko arrazoirek bultzatugabe, esan; gehiegi pentsatu gabe esan.brasa/prasa. ‘brasa’. iz. Txingarra. Lenengobrasa zeatuta, surtatik ateatako zea ta harekinsu hartzezun.brastiaua hartu. ‘brastiatua hartu’.Busti. Euritan brastiau earra hartu nun.

urrukazale. ‘borrokazale’. iz. Testuinguruarenarabera, borrokarako zaletasunaduena baino gehiago, borrokan aritzen dena,borrokalaria adieraziko luke; hau da, “esneburrukazale49brilloik aldein ez. ‘brilorik aldegin ez’.Distirarik aldegin ez. Hirire lan pixkat itteatikeztik brilloik aldeingo! Ik. lustreik aldein ez,lustreik kendu ez, eraztunak erori.brixa utzi/geldittu. ‘brixa utzi/gelditu’.Belarra edo zerbait lardats bilduta gelditu.brum-brum/burrun burrun. ‘brumbrum/burrun-burrun’.onom. /haur. Haur hizkeran,tren, automobil edo edozein motorzarataadierazteko erabiltzen da.buelta in. ‘buelta egin’. itzuli; joan-etorriaegin. Laiste in du buelta, eztakit zeoze erosidun baña.bueltan ibilli. ‘bueltan ibili’. Bueltaka,inguruan ibili.bukau. ‘bukatu’. da/du ad. Amaitu. NORBAIT BUKATU. ‘norbait bukatu’. daad. Norbait edo norbaitzuk hil direla adierazteko.Gure attan senidiak danak bukauzian.bular antzu. ‘bular antzu’. iz. Esnerik ematenez duten bularrak.bultzaizua sentiu. ‘bultzadizoa sentitu’.Norbaitek bultza egiten dizula sentitu; norbaitenkexak, egonezina, petralkeria, etab.sentitu. Alde earrian bizi gattuk hemen iñorenbultzaizoik sentiu gabe.burdinsiri. ‘burdin-ziri’. iz. Burdinazkopieza luzanga eta zorrotza edo diedro-formakomuturduna. Egurrak printzatzeko erabiltzenda; hau da, zurean haizkorak egindakoebakian sartu eta mailu edo borraz enborratxikitzeko erabiltzen da.burdiñare. ‘burdin are’. iz. Artoa ereitekolurra prestatzeko erabiltzen den tresna. Burdinazkobost, zazpi edo bederatzi hortz ditueta egur bati loturik animalia tiratuz joatenda. Ik. are.burko. ‘burko’. iz. Ohean, burua bertan jartzekoipintzen den zaku-moduko zapal eta biguna;almohada. Nere anayak burkoik gabeiteu lo normalian. Ik. burko, burko-azal, burkozorro. BURKO-AZAL. ‘burko-azal’. iz. Burkoajazteko erabiltzen den zorroa. Ik. burko, burkozorro. BURKO-ZORRO. ‘burko-zorro’. iz. Burkoajazteko erabiltzen den azala. Ik. burko,burko-azal.burla-parre. ‘burla-farre’. iz. Iseka, burlaegiteko asmoz egindako irrifarra. Ta neiburla-parre hori ezine?burloso. ‘burloso’. izond. Burlatia; burla egitekojoera handia duena. Harrua izatiazaparte, burlosua! Ik. burla-parria.burni-printza. ‘burni-printza’. iz. Burnizatitxiki-txiki bat eta gehienetan oso puntazorrotzekoa. Ik. printza.burruka. ‘borroka’. iz. 1. Norbaitek edo taldebatek beste norbait edo talde bat garaitzeko,aurre egiteko edo zerbait lortzeko egitenduen ahalegina. 2. Arazo, zailtasun edo gaitzenbat garaitzeko ahaleginezko jarduera. burrukaldi bat in. ‘borrokaldi bategin’. Borrokan egin; norbaiti aurre egitekoedo zerbait lortzeko indarrezko ahaleginaegin. Borroka-saio bat egin. Artuak bukautakuan,maluta-pillan burrukaldi bat in dabapo.

50burrundazale”, “pastelzale”, “ollaskobiltzaille zale”hitzen ildotik joango litzateke. Ta baitareburrukazaliak zeatelako herriyan alde.burrunda. ‘burrundara’. onom. Gaur egunneurriz gaineko zarata adierazten du; bereziki,ordea, ibilgailuek ateratzen dutenzaratari egiten dio erreferentzia. Eztakitzertzan baña burrunda earra bazeon behintzat.burruntzali. ‘burruntzali’. iz. Janaria plateretanbanatzeko erabiltzen den goilare handia.Sopa guk beti burruntzaliyakin ateatzedeu platerea.burruntzi. ‘burruntzi’. iz. Burdinezkohagaxka modukoa, okela, bildotsa, eta abarsutan erretzeko erabiltzen dena. Burruntziyanerretzen zan.buru. ‘buru’. iz. 1. Gizakiaren edo animaliengorputzaren goiko atala, ahoa, zentzumenorganoaketa nerbio-zentro garrantzitsuenakkokaturik dauden gunea. 2. Adimena,oroimena, zentzua. BURUatera.ZURITTU. ‘buru zuritu’. Kanak BURUA ARINDU. ‘burua arindu’. Kaskarindu.Zentzuna eta arrazoitzeko ahalmenagutxitu. BURUA BEROTU. ‘burua berotu’. 1.Norbait zerbait egitera bultzatu. Hori eztaberekasa etorri. Batenbatek berotukoziyon burua ta. 2. Adorea eman. Ik. haiziaeman. BURUA GALDU. ‘burua galdu’. 1. Zoratu.Ik. burutik in, junda eon, burutik inda eon. 2.Bere senetik irten. BURUAN JARRI. ‘buruan jarri’. Buruansartu. Horixe jarri zat ba buruan. BURUIK JASO EZIÑIK IBILLI. ‘bururik jasoezinik ibili’. Adorerik hartu ezinik ibili. Egoeralatz batetik irten ezinda ibili. Gizona hiltzizayonetikburuik jaso eziñik dabil. Ik. buru. BURURA ETORRITAKO GUZTIYA ESAN.‘burura etorritako guztia esan’. Ezerisiltzeke, dena esan. BURUTIK BERA KAKA IN (NORBAITI).‘burutik behera kaka egin (norbaiti)’.Norbaiti nahi duen guztia egin; farreegin, iseka egin. Harek oaindik burutikbera kaka ingoizue. burutik berako. ‘burutik beherako’.Katarroa, hotzeria, baina oro har buruko mineta guzti. BURUTIK INDA EON. ‘burutik egindaegon’. Zoratuta egon. Ik. burutik in, junda eon,buru. EZ BURU EZ HANKA. ‘ez buru ez hanka’.Zerbait zentzugabea dela adierazteko.Ik. ez buruik ez hankaik. EZ BURUIK EZ HANKAIK. ‘ez bururik ezhankarik’. Zerbait zentzugabea dela adierazteko.Horrek eztu ez buruik ez hankaik. Ik.ez buru ez hanka.buruarin. ‘buruarin’. izond. Txolina, kaskarina,txoriburua. Ik. burua arindu.buruko estalki. ‘buruko estalki’. iz. Buruaestaltzeko erabiltzen den zapia; buruko painueloa.Ik. estalki.buruko. ‘buruko’. iz. 1. Buruan hartzen dengolpea. 2. Buruan jazten zen zapia. Burukuabatzuk erabiltzen zuen zuriya, bestiak beltza,edadetuek beltza.burutaziyo. ‘burutazio’. iz. 1. Burura datorrenideia, hausnartzearen ondorio ez dena.

usti-antx 51Amona horrek beti burutaziyo txarrak izatettu.2. Gogoeta.burutu eziñik eon/ibilli. ‘burutu ezinikegon/ ibili’. Nahi edo behar dena lortu ezinikibili; jasan ezinik eon/ibili. Lanakinburutu ezinda nabil. Ik. buru.busti. ‘busti’. da/du ad. 1. Horditu, mozkortu.Ik. lehorrik ibilli ez. 2. Ura edo bestelikido bat zerbaiten azalera itsatsi edobarnera sartu. BUSTI-BUSTITA IBILI/IBILLI. ‘busti-bustitaibili’. Erabat mozkorturik edo horditurik ibili.Lenguane busti-bustita ibili omen huan. Ik.mozkor, mozkorra gañian dula ibili, total inda ibilli.bustialdi. ‘bustialdi’. iz. 1. Bainua. Errekazuloko bustialdiyak ta hotz-beruak. 2. Norbaitedo zerbait bustitzea, edo bustitzen denaldia. Ustekabian bustialdi earra hartu zun.busti-antx. ‘busti-antz’. iz. Hezetasuna.Busti-antxa do oaindik soñekua.

dana. ‘dena’. zenbtz.orok. Oro, guztia. Bakarrikagertu behar du, ez izen-multzoari lagunduz. DANA INAYAN INAYAKIN. ‘dena eginnahian egin nahiarekin’. “Guztia eginnahiak eraginda”, “denera iritsi nahiak eraginda”bezala parafraseatuko genuke. Danainayan inayakin lardaskau besteik etzun in.d DANA NERE/GURE PARIAN TOKATZIA-RE! ‘dena nere/gure parean tokatzeaere!’. “Dena neri gertatu behar izatea ere!”bezala birformulatuko genuke. DANAK AURRIAN DITTULA. ‘denakaurrean dituela’. Norbait atzean dagoelaedo ibili dela adierazteko modua. Askotan,korrika-apustuetan edo krosetan norbaitazkena edo ia-azkena doala edo gelditu delamodu dotorean adierazteko erabiltzen daesmolde hau. Ondo ibili dek, danak aurriandittula ibiltzia. DANAK EMANDA. ‘denak emanda’.Oso azkar eta bizi. Kotxian danak emandaibiltzea. DANAN/GUZTIYAN BIHARRIAN IBILLI.‘denaren/guztiaren beharrean ibili’.Ozta-ozta ibili; oso larri ibili. Ik. danan /guztiyanberra izan. DANAN/GUZTIYAN BIHARRA IZAN.‘denaren/guztiaren beharra izan’.Ozta-ozta ibili; oso larri ibili. Ik. danan /guztiyanbiharrian ibili.danba. ‘danba’. onom. Kolpe sendo edo tirobaten hotsaren onomatopeia. Danba! Botaziyon ollaorrai tirua.danba-danba. ‘danba-danba’. onom. Pausoarenedo ibileraen onomatopeia; pausomakala. Hemen da gure attitta danba-danba.danbarra. ‘danbarra’. iz. Trumoiak jotzenduenean edo zerbait erortzen denean ateratzenduen zarata handia. Trumoi danbarraearra izanda.danbateko. ‘danbateko’. iz. “Danba”hitz onomatopeikotik sortua. Kope gogorra;kolpe horren ondoriozko hotsa.Askotan ateak, zakar itxiz gero, ateratzenduen zaratarekin lotzen da. Haiziak atiaixteunian danbateko earra emateyo.Lasai, hasarrautakuan atiai eman jesukristondanbatekua, ta aurrrea! Ik. danba.danbolin. ‘danbolin’. iz. 1.Txistuaren edotxirularen lagungarri, besotik zintzilikaturikzotz bakar batez jotzen den danborra.2. Gaztainak sutan erretzeko danbor-formakogaldara zilindrikoa. Suari alde kurbatuaerakutsiz, birarazten da.danbolin-jole. ‘danbolin-jole’. iz. Danbolinajotzen duen musikaria.daonian bonbon, eztaonian eon.‘dagoenean bon-bon, ez dagoeneanegon’. Esaera hau “ondasunak edo unezehatzean “dagoena” gastatu edo jan artekoonik ez” bezala ulertuko genuke; hau da,hurrengo egunean beharko ote dugun kontuanizan gabe, dagoen unean xahutzea.

54dapadapa. ‘dapa’. onom. Bat-bateko ideiak adieraztekoonomatopeia. Ze ingo, ta dapa!, kotxiahartu ta etxea.dardaizo. ‘dardarizo’. iz. Dardara, berezikigorputz-atal edo -zati batena; ikara.dar-dar. ‘dar-dar’. adb. Ikaraz, dardaraz.Hotzak dar-dar eontzan.dekaube. ‘dekaube’. iz. “DKW” kotxe motaizendatzeko erabiltzen zen, baina gaur egunadineko jendeak furgoneta izendatzeko erabiltzendu. Dekaube handi batekin etorri zan.demoniyo. ‘demonio’. iz. /izond. 1. Deabrua.Oso bihurria denari esan ohi zaio; okerraokerraren gainean egiten duenari. Horidemoniyo hutsa dek! Ik. infernuko txikitua. 2.Madarikatua. Ollanda demoniyo hori! DEMONIYUA BAÑO GOORRAGOKOGIZONA. ‘demonioa baino gogorragokogizona’. Oso gogorra dela adierazteko.Normalean, sentimenduei bainogehiago dagokio osasun fisikoari. Ta Itxeizzarra, berriz, demoniyua baño goorragokogizona, beste idi pare batekin.demontre! ‘demontre’. interj. Harridura,haserrea, etab. adierazteko hitza. Ez geyobota e, demontre! Ze demontre!denboa/denbora. ‘denbora’ iz. Gauzakgertatzen eta izakiak aldatzen diren bitartemugagabea. DENBOA ASKUAN. ‘denbora askoan’.zenbtz. Zehaztgb. Luzaz, luzaro; denbora luzean.Denboa askuan eon naiz zure zai. Ik. denboragutxiyan. DENBOAN PODERIYOZ. ‘denborarenpoderioz’. 1. Denbora iragaitearen ondorioz.Denboan poderiyoz behintzat bukauzun karrera. DENBOA-PASA1. ‘denbora-pasa’. adb.Denbora igarotzen. –Zertan ai haiz hemen?–Denboa-pasa. Ik. nola denbora pasako ibili/eon. DENBOA-PASA2. ‘denbora-pasa’. iz.Denbora atseginez igaroarazten duen zera.Denboa-pasak emanbettut ospitalea. denbora gutxiyan. ‘denbora gutxian’.zenbtz. Zehaztgb. Denbora-bitarte txikian.Ba, ni denboa gutxiyan eongo naiz zure zaie! Etorriber bazu etorri, ta bestela neu jungonaizbakarrik. Ik. denboa askuan.denboale. ‘denborale’. iz. 1. Ekaitza, eguralditxarra. Hau dek denboaliadakauna!/Oso denboale txarra intzun. 2.Denbora asko.desapiyo. ‘desafio’. iz. 1. Erronka, aupada.Bai neuretzako ta bai danantzako desapiyopolitta da. Ik. desapiyua in, desapiyua bota. 2.Lotsagabeki emandako erantzuna. Ta neidesapiyo gutxi e, ta beak onak! Ik. kontestaziyo. DESAPIYUA BOTA. ‘desafioa bota’.Desafiatu; erronka egin, erronka jo. Olasagastikdesapiyua bota omentziyon. Ik. desapiyuain. DESAPIYUA IN. ‘desafioa egin’. Desafiatu;erronka egin, erronka jo. Ik. desapiyuabota.desditxa/destitxa. iz. Zarata. Bazan hanorrua ta desditxa!despatxau. ‘despatxatu’. du ad. Bukatu,bidali. Lanak despatxau al dittuzu? Langilledanak despatxau zittuzten. Ik. despatxua emandaeon.despatxua emanda eon. Nonbaitetik, etabereziki lantokitik, bidalita egon. Lantokiyandespatxua emanda zeon bezperan. Ik.despatxau.

diru 55destajura ibilli. ‘destajora ibili’. Bakoitzakegiten duen lanaren arabera kobratzea,denboraren mugak alde batera utzita.dexemulo-dexemulon. ‘disimulu-disimuluan’.adb. Disimulatuz, zerbait ikus edonabaritu ez dadin, estaliz edo ezkutatuz. Illobabat jayotze zitzayonen dexemulo-dexemulonamari esate ziyon mutilla bazan Casimiroizena ondo etorriko zitzayola.dianak ta eztianak + aditza. ‘direnaketa ez direnak + aditza’. Izugarriak,sekulakoak + aditza. Txikitan dianak taeztianak ite giñuzen.diar bat in. ‘deiadar bat egin’. Hots egin,deitu, baina ez telefonoz, bizkaieraz gertatzenden bezala, ahoz baizik, oihu bat eginaz.Diar bat iyon umiai etxea etortzeko.diarka. ‘deiadarka’. adb. Deiadar eginez;oihu, orroak eginez. Zapuak ta sakelakediarka dia.di-dau batian/ti-ta batian. ‘di-dau batean/ti-ta batean’. onom. Denbora-bitarteoso laburra adierazteko erabiltzen den esapidea.Abisua emanda di-dau batian etorrizan. Ik. aitaren batian in.difunta. ‘difunta’. iz. Zena. Hildakoa emakumezkoadela adierazten du. Antoni difuntabizi izan balitz... Ik. Difuntodifunto. ‘difunto’. iz. “Zena”. Hil diren pertsonenizenen edo horien adierazgarri direnizen-sintagmen ondoren ezartzen den hitza.Hitz honekin hildakoa gizonezkoa delaadierazten da. Gure Martin difuntuakemajiñaat buelta intzun soobarren honta. Ik.zana.difunta.dilin-dalan. ‘dilin-dalan’. onom. Kanpaihotsa.Kanpaia jotzearen onomatopeia.Dilin-dalan kanpaia. Ik. tilin-talan.dinbi-danba. ‘dinbi-danba’. onom. Kolpe,tiro, kanpai-jotze, etab.en onomatopeia.Haste omen da adaki lodi xamar bat hartutadinbi-danba putre hori jotzen, da geo bañogeo harroo eitten omentzan.dinbili-danbala. ‘dinbili-danbala’. onom.Penduluaren moduan dabiltzan objektuenhigiduraren onomatopeia. Askotan, gorputzhandiko eta ibiltzean balantza handia egitenduten pertsonen ibilera adierazten du. Ba,mozkortu zan ta geo dinbili-danbala baikeallau zan etxea.diru. ‘diru’. iz. 1. Salgaiak ordaintzeko edotahainbat obligazio kitatzeko gizarteak, orohar, ordainbidetzat onartzen duen guztia. 2.Produktuen prezioa adierazteko erabiltzenden unitatea (txanponetan, billetetan gauzatua),salerosketarako eta trukerako erabilia.Ik. diru beltza. DIRU ASKO GEYO GABE GELDIU/GEL-DITTU. ‘diru asko gehiago gabe gelditu’.Zerbait ordaindu ostean (ia) batere dirurikgabe geratu. Afaya pauta diru asko geyogabe geldiu naun. DIRU BELTZA. ‘diru beltza’. iz. Monetaagintarienerregistro edo kontroletatik kanpozirkulatzen duen dirua, erabilera legalekoa.Diru beltzakin indako etxiak omen dia. Ik.diru. DIRU GUZTIYAK JAN. ‘diru guztia jan’.Dirua xahutu; gehienetan, gainera, bestekemandako diru edo ondasunak izan ohi dira.Esan duenez, diru guztiyak jan omen dittu. DIRU IN (ZERBAITEK). ‘diru egin’. Zerbaitekune zehatz batean asko balio duelaadierazteko erabiltzen da. Babarrunak azokandiru in du. Ik. diru. DIRUA EZIN DA IXKUTAU; DAKANAKEAKUTSI ITEU TA DIRUIK EZARE

56dirugoseNABARMEN GELDITZEA. ‘dirua ezin daezkutatu; daukanak erakutsi egitendu eta dirurik eza ere nabarmen gelditzenda’. Esapide honekin adierazi nahida, gizarte honetan, ezagun dela dirua norkduen eta baita nork ez duen ere. DIRUA IN. ‘dirua egin’. Aberastu. Horrekdenboa gutxiyan diru dexente indu e. Ik. diru. DIRU-TXAMAR. ‘diru-txamar’. iz. Diru apurrak.Geneuzkan diru-txamarrak gastau dittu.dirugose. ‘diru gose’. iz. /izond. Diruzalea.Diruari gehiegizko zaletasuna diona. Horrekzakak dirugosia horrek!dirutan. ‘dirutan’. adb. Diru bidez; diruarenbidez adierazitako balioan. Dirutan ordaindu.Ik. diru.diskuirau/dixkurau. ‘deskuidatu’. da ad.1. Nahasi, oker ibili. Nire iruipena da, balaikeni diskuirauta eotia. Ik. diskuirusantuan. 2.Arreta galdu; kontuz ez ibili. Diskuirauezkeo etxea etortzen laundu inber.diskuirusantuan. ‘deskuidu santuan’. adb.“(Zerbait) Gertatuko balitz” bezala parafraseatukogenuke. Ia beti, baldintzazko eta balizkoegoeratan erabili ohi da. Diskuirusantuan etorrikoezpalitz, geure kaxa ingo genduke./Diskuirusantuankuadrillako euna balitz, Azpeitirajungo giñake.disputa asko ibilli. ‘disputa asko ibili’.Tirabira handiak izan; haserre eta ezin ulertuugari izan. Disputa asko ibilli gendun, taazkenian harek arrazoi!ditxa. ‘ditxa’. iz. Zoriona, zortea, zoria. Guretzatorduan etzan jateko txarrik; izatia ditxa!Ik. izatia ditxa!ditxosozko. ‘ditxosozko’. izlag. Ahotanasko erabilia delako edo behin eta berrizhizpide hartu izan delako gogaikarri edooso entzuna gertatzen denaz esaten da.Ditxosozko aundiuan eo ibiltze giñan; bihertzeko atxurra lurrian sartu ta lurrairauli.dobladillua hartu. ‘dobladiloa hartu’.Zerbaiten beheko aldea edo ertzari (berezikigaltza, gona, soinekoa) zati bat hartu. Ik.barrena hartu.Domielsantu. ‘Domielsantu’. iz. Domusantu,Domi Santore eguna; santu guztieneguna. Domielsantutan zubiya izatedeu tanoa-noa jutegea.dotrian/drotian. ‘drotean’. Azkar.Jarraian aditza eraman ohi du. Dotrianetorri zan.dristra/drisda. ‘drisdada’. iz. Bat-batekodistira. Argiyak drisda earra ite zuen.drixka earrian ibilli. ‘trixka ederreanibili’. 1. Jolglorio ederra ibili; pozezko zarata,iskanbila, mugimendua, etab. Ibili?Umiak drixka earrian badabiltza kalian. 2.Dantzan egin.duda. ‘duda’. iz. Zerbaiten egiatasunazedo ziurtasunaz seguru ez dagoenarenegoera. DUDA IN. ‘duda egin’. Zerbaiten egiatasunedo ziurtasunaz seguru ez egon;zer erabaki ez jakin. Duda ittet hori holadan.DUDAN IBILLI. ‘dudatan ibili’. Dudatan,duda-egoeran ibili. Nahikoa zalantza izan,duda-mudak izan. Geruo, argiya ekartziaetzan izan erraza, batzuk berihala jarri zianekartze alde baño bazian nahikua dudan ibillizianake.dukat. ‘dukat’. iz. Aintzinako urrezko moneta;sasoi bateko dirua.

dzat eman 57dunba. ‘dunba’. iz. Ahoa oinarria baino estuagoduen joare edo zintzarri handia. Ik. dunbada.dunbada. ‘dunbada’. onom. Dunbaren hotsa,danbada.duro-zilar. ‘duro-zilar’. iz. Diru zaharra,garai batean erabiltzen zena. Ik. ontzako urrea.dzanga-dzanga ean. ‘dzanga-dzangaedan’. Trago handiak eginez edan, gogobiziz edan.dzat eman. ‘dzat eman’. onom. Kolperenbat eman. Kolpea ematean ateratzen denzarataren hots onomatopeikoarekin osatutadago. Dzat eman niyon kopetian.

ean/eran1. ‘edan’ du. ad. Likidoa irentsi,ahotik urdailera iraganaraziz. EAN/ERAN ERREZA. ‘edan erraza’.izond. Erraz edateko modukoa izan. Arduaean-erreza izatea normalian. ERAN TXARREKUA IZAN. ‘edan txarrekoaizan’. Norbaitek mozkor txarra duelaadierazteko; hau da, edandakoan gaizto, txarrerakojartzen dela. Bai baa hori eran txarrekuada. EGUN GUZTIYA NEURE/ZEURE MENDEIZAN. ‘egun guztia neure/zeure meneean/eran2. ‘edan’. iz. Edatea; edaria. ERANAI EMAN. ‘edanari eman’. Edarialkoholikoak hartzeko joera izan.ear iritzita. ‘eder iritzita’. Norbera bereburua ederra delakoan egon. Ze ear iritzitaal gaude?earki emane! ‘ederki eman ere!’. Baitazera ere!, ezta pentsatu ere! .eatxi. ‘eraitsi’. du ad. 1. Zerbait jaitsi. Eatxizkanarrautza hoyek armayotik. 2. Lurrerabota. Golpe batez eatxi zun.ebaki-belar. ‘ebaki-belar’. iz. Belar-mota,senda-belar bezala erabiltzen dena. Ebaki edozauriak sendatzeko egokia da eta hortik datorkioizena ere. Hosto zabal-zabalak ditu. Ik.pasmo-belar, berbena-belar.edangusto. ‘edangustu’. iz. Zaporea, gustua.Edangusto earreko sagardoa dek.egiñalak in. ‘egin ahalak egin’. Ahal izandakoguztia egin. Egin zezakeen guztia egin.Egiñalak intzittun, baña etzun azkenian harriyajasotzeik izan.egiñalatan ibilli. ‘egin ahalean ibili’. Eginahal guztiak eginez ibili; dena emanda ibili.Etzan egiñalatan iya egunero ibiltzekua.egoskor. ‘egoskor’. izond. 1. Nekez egostendena. Takarrra. Gurian lurrare egoskorxamarra da. Ik. belar egoskorrak. 2. Amoreematen ez duena, setatsua. Nork bere iritzi,erabaki, uste eta jarrerai kosta ahala kostaeta kontrakoak aintzat hartu gabe, gogor eustendiona. Ik. zokor-mazua, egoskorrian iñorkeman ez, temai eutsi. EGOSKORRIAN IÑORK EMAN EZ.‘egoskorrean inork eraman ez’.Egoskorretan egoskorrena dela adieraztekoerabiltzen da esapide hau. Bai, horrek temaieutsikoyo, bai! Horri egoskorrian eztiyoiñork eamango. Ik. egoskor.egualdi ittua. ‘eguraldi itoa’. izond. Eguraldioso bero eta lehorra; sargoria. Ik. sargori.egun. ‘egun’. iz. Hogeita lau orduko denborabitartea,gauerditik gauerdira. EGUN BETEKO LANA. ‘egun betekolana’. Egun osoko lana. Bapo nekautaegun beteko lanakin, illuntze aldea,meriendan dijestiorako betaik gabe, ganajatekuakitea. Ik. egun.

60egunon jainkuak!de izan’. Norberak nahi bezala eguna antolatzekoaukera izan. Egun guztiya behintzatheure mende daukan. Ik. egun. EGUNA ARGITTU ZAI EON. ‘eguna argituzain egon’. Esna, eguna noiz etorrikozain, gau pasa egin. Ez dago, beraz, parrandekinlotuta. San Juanetane eguna argittuzai eote giñan zerra-tokiyan. Ik. egun. EGUNA JUN EGUNA ETORRI. ‘egunajoan eguna etorri’. Denbora iraganik,denbora aurrera doala. Eguna jun eguna etorri,beti euri ziriñ hori. Ik. egun. EGUNA ZABALDU. ‘eguna zabaldu’.Goizean egunak argitu. Dana etziok gaurinberrik; zabaldukoik biharre egunak. EGUNA ZABALDUKOIK BIYARRE.‘eguna zabalduko dik bihar ere’. Esapidehonek, gauza guztiak ez daudela gauregin eta bukatu beharrik adierazten du; hauda, bihar ere egunak argituko duela gaurbukatu gabeko gauzak bukatzeko. Danaetziok gaur inberrik, biharre eguna zabaldukoik! EGUNAK EGUNA ALKARREN HURRIANIZAN. ‘egunak eguna elkarren hurreanizan’. Egunak oso azkar pasatzen direlaadierazteko. Ta lanik ite ez bada, egunakeguna alkarren hurrian izateu. EGUNAK LUZE JUN. ‘egunak luzejoan’. Eguna nekez pasatu, egunari luze iritzi.Behin etxia akordatzen hasi ezkeo,basuan eguna luze jutea. Ik. egun. EGUNETIK EGUNEA. ‘egunetik egunera’.Denbora aurrera doan eran, areago.Egunetik egunea earro dao. Ik. egunian bañoegunian + aditza+ -ago. EGUNIAN BAÑO EGUNIAN + ADITZA + -AGO. ‘egunean baino egunean+ aditza+-ago’. Denbora aurrera doan eran,areago. Egunian baño egunian argalo dao.Ik. egun.egunon jainkuak! ‘egunon jainkoak!’.Gure aitona-amonek ez zuten normalean“egun on” soilik esaten; egun on hori jainkoakemana zela ulertzen zutenez gero, “jainkoak”nahiz “jaungoikoak” erantsi egitenzien. Bada pasadizu bat norbaitek “egun on”soilik esan eta beseak “zeiñek emon?” erantzundakoa.egur. ‘egur’. Iz. Enbor edo adar-zati handia,eta bereziki, sua egiteko erabiltzen dena. EGURRA EMAN. ‘egurra eman’. 1.Gogor jo, jipoitu. Entzun nahi duena ateaztekoegurra emane bai, behin baño geyotan.Ik. pasara eman. 2. Kirolari dagokionez, erabatgainditu. Pelotan egurra earra eman diyoBarriolak Belokiri. EGUR-PRINTZA. ‘egur-printza’. iz.Zura edo egur zati bat apurtzean sartzenden zati txikia; punta zorrotza du. Ik. printza,esproa. EGUR-TXIKITZE. ‘egur-txikitze’. iz.Egur-mozte. Egur-txikitzene nehikua lanbadao./Ta egurrak zeiñek txikitu beittu? Ik.egur zuritze. EGUR-ZOTZ. ‘egur-zotz’. iz. Adar-zatitxiki eta mehea. Arbola bota ta egur-zotzillara galantak izate zian han. Ik. zotz. EGUR-TXAMAR. ‘egur-txamar’. iz.Egur-hondarra. Handienentsuenak eta onenentsuenakbildu ondoren zerrautsez nahasirikgeratzen diren egur-zati txikiak. Egurtxamarrakonak izateia sua pizteko. Ik. txamar. EGUR-ZURITZE. ‘egur-zuritze’. iz. Egurrarigaineko azala kentzean oinarritzen da.

elur 61egurreta. ‘egurreta’. iz. -Eta atzizkiarekin,egur karrioa edo garraioa adieraztendu. Eztakipa ertengo naizen, zapatu hontaneegurreta eo zeoze izango deu ta. Ik.ureta.egurtu. ‘egurtu’. Jipoia, astinaldia. Egurtubat ona emanda espabilau inber. Ik. egurraeman.egutera. ‘egutera’. iz. Eguzkiak jotzen duenlekua; toki eguzkitsua.eguzkiyak pasau. ‘eguzkiak pasatu’.Eguzki gehiegi hartu; intsolazioren batjasan.ekartze-alde jarri. ‘ekartze-alde jarri’.Zerbait ekartzearen aldeko izan. Geruo,argiya ekartzia etzan izan erraza, batzukberihala jarri zian ekartze-alde baño baziannahikua dudan ibilli zianake.elgorri. ‘elgorri’. iz. Gaixotasun infekziosoa,birus batek sortua, oso kutsakorra eta epidemikoa,bereziki umeei erasotzen diena. Gaixotasunhonen ezaugarri nagusia larruazalekoerupzio gorria da. Ik. gorniya.elizakuak hartu. ‘elizakoak hartu’.Heriotz-mugan azken bedeinkazioa hartu;hilzorian dagoenak azken sakramentuakhartu, bereziki jaunartzea. Elizakuak hartzeakuanbea hasi zan ohetik agintzen.elizkoi. ‘elizkoi’. izond. Erlijioari eta deboziozkojardunei oso lotuta dagoena. Ta ez gutxiyoguraso hayentzat bestiak hain elizkoyakizanda.elorrantza/elurraantza. ‘elorri-arantza’.iz. Hostogalkorra da eta zurezko arantzazorrotz ugari ditu. Hostoak horzdunak dira;loreak zuriak eta ugariak eta hostoak bainolehen agertzen dira. Hauek matxakanak edobasaranak ematen dituzte.elur. ‘elur’. iz. Hodeietatik maluta edo izotzpikorzuritan erortzen den ur izoztua. Elurrakbazterrak earki zuritzettu. Ik. elur busti,elur-jausi, elur-lapatx, elur-pinporta, elurzulo, elurrauso,elurbildu, elur-ur, elur-maluta. ELUR-BALSA. ‘elur-balsa’. iz. Elurra urtutzenari denean sortzen den ura eta elurrarennahasketari deritzo. Elur-balsa earrakbazeuden. ELURBILDU. ‘elurbildu’. iz. Mendietakoleku garai eta laiotzetan hilabete askoz irautenduen elurra. Ik. elur. ELUR-BISUTS. ‘elur-bisuts’. iz. Haizearekinbatera elur-ekaitza. Eguraldi haizetsuarekinegiten duen elurra. Ik. elur, bisuts, euri-bisuts. ELUR-BUSTI. ‘elur-busti’. iz. Elurrak erortzeanosatzen dituen zatiketako bakoitza; iaurturik erortzen den elur-mota, euria eta elurberatua nahasirik dituena. Ik. elur. ELUR-JAUSI. ‘elur-jausi’. iz. Mendi-hegalbatetik bat-batean erortzen den elur- etaizotz-pila, askotan lurra, harriak eta bestelakohondakinak herrestan eramaten dituena.Mendi altu hoyetan elur-jausiyake askotanizateia. Ik. elur. ELUR-LAPATXA. ‘elur-lapatxa’. iz. Elurraegiten duenean eta zuritzen hasten duenean,sendotu ez den elurra. Oaindik han elurlapatxabazitxion. ELUR-MALUTA. ‘elur-maluta’. iz. Elurraosatzen duen edozein izotz-pikor; zehatzago,elur-kristal pilatuaz osatutakoa. ELUR-PINPORTA. ‘elur-pinporta’. iz.Elur mataza txikiak; izotz-pikor txikiz osatutakoelurra. Ik. elur. ELUR-UR. ‘elur-ur’. iz. Elurra urtzetik sortzenden ura. Konejuak eta egualdi oso hotza

62elurrausoitteunian asko hil iteia ta ordun esatea, baielur-ura eango zuen. Ik. elur.elurrauso. ‘elurrauso’. iz. Elur-jausi.Mendi-hegal batetik bat-batean erortzen denelur- eta izotz-pila, askotan lurra, harriak etabestelako hondakinak herrestan eramatendituena. Ik. elur-jausi.elurzulo. ‘elurzulo’. iz. Elurra gordetzeko edokontserbatzeko prestatu ohi zen tokia. Ik.elur.emakume antzu. ‘emakume antzu’. iz.Haurrik izan ez dezakeen emakumea.eman, eman, horrek eutsikoik/n eta.‘eman, eman, horrek eutsiko dik/dineta’. Norbaiti, nahi gabe, zerbait gogorrajotzen duenean esan ohi zaio; burukoren batedo hormaren kontra hartu ostean, esaterako.Adierazi nahi da zerbait horrek zartatekorikhandienari ere heutsiko diola eta min hartukoduena beti norbera izango dela.ematalle. ‘emataile’. izond. Besteri ematekojoera handia duena. Ondo ematallia daba. Ik.ematalle ibilli. EMATALLE IBILLI. ‘emataile ibili’.Borondate oneko agertu. Azken aldiyan ematallezebillek.emayok/-on bihatza ahora! ‘emaniezaiok/-on behatza ahora!’. Norbaitiburuz “oso ona dela”, “on huts-hutsa dela”,“onegia dela” esaten ari direnean, bestebatek ez dela hain ona adierazteko erabiltzenda; bere akatsak badituela nabarmentzeko.–Mutil hori on huts-hutsa den. –Bai, bai,emayok bihatza ahora!enbazuan eon/enbaazun eon. ‘enbarazuanegon’. Traban egon, estorboan;bidea zailtzen. Zegiyozue hemendik, betienbazuan zaudete ta!/Bestaldera, ataiko atetikertenda ezkerreta, askotan han eote zan,enbaazun gurdika belarra, pixkana-pixkanabeyen aurrea sartzen zala, habek janala. Ik.enbazutik estorbura alde.enbazutik estorbura alde. ‘enbarazutikestorbora alde’. “Alde paretik!”, “aldetrabatik!”, nahiz eta atzera traba egitekobeste lekuren batean jarri. Alde, enbazutikestorbura baike! Ik. enbazuan eon.enbidioso. ‘inbidiosoa’. iz./izond. Inbidiatsua;inbidiz josita dagoena. Horire ondo enbidiosuadaba. Ik. inbiriya sortu zanian tartian izangoziñan.enbotillau. ‘enbotilatu’. du ad. Zerbait, likidorenbat oro har, botilan ezarri, botilaratu.Indako tomatia enbotillau ite deu.endemas. ‘endemas’. adb. Are gehiago,areago, batez ere. Hotz iteik, endemas goizaldian.endreau. ‘endredatu’. du ad. Endredoa sortu,bazterrak nahasi. Baztarrak endreatzea ezetorri e! Ik. endreauta ibili, endredo, endreatzaillia,endreatzea etorri. ENDREATZEA ETORRI. ‘endredatzeraetorri’. Molestatzera etorri. Ik. endreau. ENDREAUTA IBILLI. ‘endredatuta ibili’.Burutik nahastuta ibili; burutik ez ondo ibili.Eztakit pixkamat endreauta ez ote dabillen e.endredo/endreo. ‘endredo’. iz. 1. Nahastea,nahaspila, istilua. Ik. endreau. 2. Enbarazua,eragozpena. ENDREUA EMAN. ‘endredoa eman’.Lata eman, molestatu. Endreo pixkat emanbeizut oañe. Ik. endreau. ENDREDO GUTXI HARTU. ‘endredogutxi hartu’. Zerbait egiten ez molestatu,

erautzi 63ahalegin berezirik ez egin; denborarik ezgaldu. Eze eztan tokiyan gizonak endredogutxi hartu ohi du. Ik. endreau.enkantau. ‘enkantatu’. du ad. Jendeaurrekoenkantean zerbait salgai jarri. Askotan, zerbaitsaldu edo norabait ezkutatu dela adieraztendu. Noa enkantau dian jertsia?enpliau. ‘enplegatu’. da/du ad. 1. Lan egin. Nihemen eon nitzan enpliauta. 2. Langilea.Bulego-lanean, denda batean edo kidekoetanari den soldatapeko langilea. 3. Gastatu, erabili,usatu. Jakingo deu, bai, dirua nunenpleau. Nun enpliaua izango deu, bai!entenga. ‘entenga’. iz. Iltze luze eta handia,hamalauren bat zentimetro edo dituena.entrama. ‘entrama’. iz. 1. Jateko eta edatekoerraztasuna; normala baino handiagoa denapetitua. Horrek zakak entrama horrek!Lekutako platerkak jateixkik. 2. Zerra batenhortzek irekitzen duten artekak zerra-orriarengorputzak baino zabalera handiagoa izandezan eta horrela artekaren hormek orriarenhigidura eragotz ez dezaten, hortz horiektxandaka aldebanatzea. Jeneralian gukgosaldu bitartian zorroztuko zuan zerra taentraman ondo al zeon galdeu.entresaka lana. ‘entresaka lana’. iz. 1.Basoan, aurrez hautatutako zuhaitz batzukbotatzean oinarritzen da, zuhaitz gazteenarteko espazioa handiagotzeko nahizustiatzeko. 2. Zentzu metaforikoan, alerikonenak bertan utzi eta kaskarrenak tartetikateratze edo bakantze-lana. Zailtasunhaundiyauak izan ohi dia, papela ta lumahartu ta entresaka lanetan. Ik. bakantzelana.eon txiki bat in/eonaldi bat in. ‘egontxiki bat egin/egonaldi bat egin’. Geldialditxobat egin; egonaldi bat egin. Pasaraneon txiki bat in. Ik. kera in.eonai hortan! ‘egon hadi hortan!’.Solaskidearen ustea okerra dela adierazteko.Bai, eonai hortan!eoskor. ‘egoskor’. izond. Amore ematen ezduena; setatsua edo tematia denari esatenzaio. EOSKORRIAN GUTXIK EAMAN. ‘egoskorreangutxik eraman’. Norbait osoosoegoskorra dela adierazteko; beste inorizan daitekeen baino ere areagoa. Hari eoskorriangutxik eamangoyo. Ik. zerbaitetangutxik eraman. EOSKORRIAN SENDO. ‘egoskorreansendo’. Erabat jarrera egoskorrarekin dabilelaadierazteko. Norbait erabat egoskortutadagoela adierazten du. Oaiñe eoskorriansendo al gattuk!eramankizun. ‘eramankizun’. iz. Pairamena,pairatzeko ahalmena. ERAMANKIZUN GUTXI IZAN BATAKBESTIANTZAT. ‘eramankizun gutxiizan batak bestearentzat’. Batak besteariez diola gehiegi opa adierazten du. Ik. ezineramana. ERAMANKIZUNA IZAN/EUKI. ‘eramankizunaizan /eduki’. Eraman onekoa izan.Ingurukoen bromak, isekak, etab.pairatzendakiena izan. Eramankizun handiya eukiberda. Ik. eramankizun gutxi izan bata bestiantzat.erantoki. ‘edantoki’. iz. Urez betetakoontzia, abereek edan dezaten jartzen dena.Ganauantzako erantokiya.erauntza. ‘erauntsi’. iz. Fenomeno metereologikoez,erasoa, ekaitza.erautzi. ‘erautzi’. du ad. Txahal jaio berriarieutsi, amaren errapetik esnea edan dezan. Ik.txalak errapea bota /eman, txalai esnia eranazi.

64eraztunak erorieraztunak erori. ‘eraztunak erori’. Niridozena bat plater garbitzeatik etzaizkiteraztunak eroiko. Ik. lustreik aldein ez, brilloikaldein ez.erbiñure. ‘erbiñude’. iz. Gorputz luze etaliraina duen ugaztun txikia. Ileaje oso leunaeta arrea du bizkarraldean, eta zuria sabelaldean.Gautarra da.erdi. ‘erdi’. iz. Bi parte berdinetan zatitu denosotasunaren zati bakoitza. IZARAI ERDIYAK EMAN. ‘izarari erdiakeman’. Apurtuta edo urratuta dagoenmaindirea konpondu; oro har, puskatutakotokia non zegoen arabera, handik gora edobehera izara erdia eranstea. Izara-zatia adabakitzatjarri. Laboriak galtzerdiyak itenikasi nun geyenbat; pasaaketan, galtzerdiyanorpua pasaatu (konpondu) ta galtzazarrai arokiya jarri; hola tela pasaaketan,pusketa bat belaunian da jarri, ta izaraierdiyak eman. Konponketak ta erremenduakiten bai. ERDI-ERDITIK ASMAU. ‘erdi-erditikasmatu’. 1. Bete-betean asmatu. Baizikbakoitzan iritziyak aittu, ta geo bakoitzakondoriuak atea, jakiñan gañian eonda beñeeztittugula gauzak erdi-erditik asmatzen. 2.Ironikoki, justu kontrakoa esateko; alegia, ezzutela asmatu adierazteko. Bai, asmau gendun,erdi-erditik. ERDIKO MEZA. ‘erdiko meza’. iz. Garaibatean, hamaiketako Meza Nagusiaz gain,goizeko seiak aldera goizeko meza eta ondoren,erdiko meza ematen zen. Hura erdikomezetatik zetorrela, hemengo jendiare ba, gubezelaxe hamaiketan mezanausira jutea. ERDIKO TRONTZO. ‘erdiko trontzo’. iz.Erdiko zati mardula. Bai, horrek txuletareerdiko trontzua bakarrik nahi izateu; hezurraldeikeztu txupaure iten. ERDIZ ERDI JO. ‘erdiz erdi jo’. Erdi-erditikasmatu.erisipila beltza. iz. Gaisotasuna. Erisipilabeltzakin hil omentzan.erlakisten. ‘erlakaizten’. iz. Sustraia eta sornaizaten duen grano handi eta minbera. Erlakistenaminbera izatea ta miztua ateatze zayo.erlamando. ‘erlamando’. iz. 1. Erle arra. 2.Nagia, lanik egiten ez duena.erlauntz. ‘erlauntz’. iz. Erle-ontzia; erlakumeahartzeko prestatzen den babesa.ernai. ‘ernari’. adb. Sabelean umea duela.Konejo-emia hillabete eotea ernai. Ik. umeitteko.erneau. ‘arnegatu’. du ad. Erabat gogaitu,amorrarazi. Oaintxe erneau nauba ume zarhonek.ernemun. ‘ernamuin’. iz. Hazietan, landarearensorburu den zatia.eroya eon. ‘eroria egon’. Burumakur edoosasunez makal antzera egon. Motillak,ondo eroya ikusiñat ba!erra/erraa. iz. Garai batean, etxe barnean urikez zenez gero, buruan ura garraiatzeko erabiliohi zen garrafoiaren tankerako ontzia.Kanpotik, barrikaren antzera, uztaiarekinloturik egoten zen. Joera, “solkiaren” gaineankatiatu eta buruan eramatekoa izan ohizen. Trapu bat buruan erra jartzeko, solkiya.Hayek earki josita. Gure atta zana errakinudeta junda jai arratsaldian.errain. ‘errain’. iz. Semearen emaztea. Erraiñakinez omen da oso ondo ematen.erralde. ‘erralde’. iz. Animalia, batez ere ganadua,pisatzeko erabiltzen den neurria, bost

erretira in 65kiloren baliokidea. Berrogehi erraldeko txala.Berrogehi erralde inezkeo, txal dexentia.errape. ‘errape’. iz. Animalia emearen ugatzetakobakoitza; hauen multzoa. Errapiakesnez ondo betiak.erre. ‘erre’. izond. Erretxina, oso erraz haserretzendena. Hori eztakizu ze pertsonaerria dan.errebero. ‘errebero’. iz. Esne jaitzi berria,oraindik epela dagoenean, egosi gabekoa.errege-sagar. ‘errege-sagar’. iz. Sagarmota.Kolore berdexka du eta zaporez gaziada. Erreta nahiz gordinik jan liteke eta menbriloaegiteko ere paregabea da. Iñun badasagar earrik, horko errege-sagarrak dia.erreka zulo. ‘erreka-zulo’. iz. Erreka gunea;emari txikia duen ur-lasterra. Erreka-zulokobustialdiyak ta hotz-beruak.erreka-sallak pasau. ‘erreka-sailakpasatu’. Erreka hustuta edo lehortutadagoenean, lehen ura egondako eremuetatikpasatu edo eremuak igaro. Putzu handiyenakhustu ta guk ze erreka-sallak pasatzegiñuzen!erre-katian. adb. Ume-jolasa. Harrapatutakoak(eskuz ikututakoak) katean jartzen ziren,soka luzean, batak besteari eskutik heldutaeta harrapatu gabe zeudenak hauek askatzekoahaleginak egin behar zituzten. Errekatianibiltze giñan. Bi eo hiru jarri erretzen,ta harrapautakuak jarri soka luzian, katian.Hauei ikutu inber izate zitzayen libratzeko.errekatxindor. ‘errekatxindor’. iz. Tamainatxikia duen hegaztia; bizkarraldea arreaeta sabelaldea grisa dauka.errekatxistor. ‘errekatxistor’. iz. Guretikerrekatxistorrea pasia politta do.erremendau. du ad. Erropak konpondu. Ik.erremendua in. ERREMENDUA IN. ‘erremendoa egin’.Erroparen bat konpondu, zatiren bat erantsi,osatu.errendittu. ‘errenditu’. da/du ad. 1. Aurre egitekogauza ez dela geratu edo utzi; berezikietsaiaren aurrean amore emateari esaten zaio.Etsian aurrian errendittu inda. 2. Batak besteagainditu. Burrukan hasi zian ta bai batakbestia azkar errenditture. 3. Lo hartu. Luakerreta zeon baña errendiu da azkenian./Loguriakerrendittuta dao baña halare eztu loikinai. 4. Indarrak neurtu, kontrolatu, dominatu.Indarrak errendiu eziñik ibili.errenka. ‘errenka’. iz. 1. Errenkada, lerroa.Hamargarren orriyan, seigarren errenkan.2. Bata bestearen ondoan edo atzean ezarritakopertsona edo gauzen segida, ilara. Lokotxakerrenkan jarri.errentero. ‘errentero’. iz. Maizter. Orduanasko errenteruak izate zian.errepau. ‘erreparatu’. du ad. Ohartu, arretajarri, sumatu, zaindu. Umiai pixkat errepau e.erreten. ‘erreten’. iz. 1. Gizonak egin edoprestatutako ubide txikia. Euri-jasa denerakozelaian egin ohi den kanal modukoa. Erretenakta souan ateatze giñuzen ura ta pasatzeko.Ik. ipurdiko erretena. 2. Euri-urak jaso etazorrotenetara eramateko teilatuaren behekoertzean jartzen den kanal-moduko hodi horizontala.Tellatuan beheko erretena.erretilu. ‘erretilu’. iz. Zurezko, metalezko edolurrezko plater handia, zenbait lagunek baterajateko erabiltzen zena. Erretilu bat ensaladazbetia.erretira in. ‘erretira egin’. Gauean etxeratu.Horrek sekula eztu erretira onik in. Ik. erretirau.

66erretirauerretirau. ‘erretiratu’. da/du ad. 1. Jubilatu.Adin jakin batera iritsi ondoren, lanbideautzi, erretiroa jasoz. Aldamenekuare erretirauomen da lanetik. Ik. erretirua hartu. 2.Gauean etxeratu. Gabian etxea beranduerretiratze giñan. Ik. erretira in.erretirua hartu. ‘erretiroa hartu’. Jubilatu.Adin jakin batera iritsi ondoren, lanbideautzi, erretiroa jasoz. Halakoke erretiruahartu omen du. Ik. erretirau.erretolika. ‘erretolika’. iz. Hizketa luzeeta aspergarria. Oro har, norbait asko hitzegiten ari denean eta entzulea aspertzenduenean esan ohi da. Hau dek erretolikahau!erretore. ‘erretore’. iz. Apaiza. Aizarnakoapaizari beti “erretore” esan izan zaio. Ik.bikayo.erretura. ‘erredura’. iz. Lursailetan, ereintzanhasi aurretik egin ohi den uzta-hondakin,belar, etab.en erreketa. Ik. erretura in. ERRETURA IN. ‘erredura egin’. Lursailetan,ereintzan hasi aurretik egin ohi den uztahondakin,belar, etaben erreketa. Baatzaerretura itea juntzan atta.erretxin. ‘erretxin’. izond./iz. 1. Edozein huskeriagatikhaserretzeko edo marmarka hastekojoera duena. Motillak ondo erretxiña dek! Ik.erria. 2. Zenbait landarek jariatzen dute.Airean solidotu edo loditu egiten dira.erretzen jarri. Ume-jolasari dagokionez,norbait gelditu beste guztiak bilatzeko. Bi eohiru jarri erretzen, ta hauek gañuntzekueiikutu inber izate ziyen, ta han jarri sokaluzian.errezelo. ‘errezelo’. iz. Zerbaiten susmoa,beldurra, ustea. Errezelua dakat eztala etorriko./Attutakoerrezelua dakat.erreziyua hartu. ‘errezioa hartu’. Arratsaldekobost t´erdiak aldera, lanean ari denjendeak hartu ohi zuen meriendatxoa. Garaibatean, ardoa eta ogia izan ohi zan, nahiz etagaur egun gazta, txokolate, etab. ugaritu.Erreziyo pixkat hartuber deu.errialbiko. ‘errealbiko’. iz. Garai batekodiru-mota. Pezetaren erdia. Garai batianerrialbikuake estimaziyo haundiya izatezun.Ik. erriel.erriel. ‘erreal’. iz. Sasoi bateko diru-mota.Pezetaren laurdena. Ik. erriel bikua.errieta. `errieta´. iz. Liskarra; etxekoen edoauzokoen arteko borroka edo eztabaidabizia. ERRIETA GUTXI IBILLI. ‘errieta gutxiibili’. Elkarren artean errieta gutxi egin; tirabirahandirik ez izan. Amonak ta amak errietagutxi ibiltze zuen. Ik. errietak hartu. ERRIETA IN/EMAN. ‘errieta egin/eman’. Liskartu. Norbaiti hutsen bat aurpegiratu.Errieta handiyak intzizkiyon. ERRIETAK HARTU. ‘errietak hartu’.Errietak jaso. Errieta batzuk harture baieskolatik etxea berandu etortze giñanian. Ik.errieta gutxi ibilli.Erromako zubi. ‘Erromako zubi’. iz.Ostadarrari eman ohi zaion izena. Ik. zubiya.erronka. ‘erronka’. iz. 1. Norbait zerbaitetara,bereziki indarkeriazko ekintzetara edojoko-apustura, bultzatzea edo akuilatzea. Ik.erronka jo, erronka bota, erronkak euki. 2. Zailtasuneta garrantzi berezia agertzen duen etorkizunekoeginbeharra; aurre egin beharrekoarazoa. Erronka zalla daka. ERRONKA BOTA. ‘erronka bota’. Desafiatu.Ik. desapiyua bota, erronka jo.

esaneko 67 ERRONKA JO. ‘erronka jo’. Desafiatu. Ik.erronka. ERRONKAK EUKI/IZAN. ‘erronkak eduki/izan’. Norbait fanfarroikeriatan, edo norberekualitateak famatu eta famatu ari deneanerabili ohi da. Erronka earrak bazitxauzkan./Erronkapranko, ta ezer ez! Ik. erronka.erropa. `arropa´. Iz. Zernahi jantzi motariematen zaion izena; etxerako edo janztekoerabiltzen den oihalezko elementu-multzoa. ERROPA HAUTSI. ‘arropa hautsi’.Luzaz, beti postura berean tolestatuta egondakoarropa (izarak bereziki), tolesturarenmarka horretatik eten, hondatu egiten zelaadierazteko erabiltzen da. Gure amazanakesate zun, esan ohi zian askotan, “ohian daerropa onena etxekuakinda ez ibili, bañoarmayon tolesturane ez e?” Eske hautsi ittezala, erropa hutsi; marka geldittu ta geogarbitzen haste zeanian hondau, hautsi. ERROPAK GARBITZEKO POTZUA. ‘arropakgarbitzeko putzua’. iz. Alberka,uraska. Baatza aldian, erropak garbitzekoputzua, lixiba iñez ezautu gendun.erropaje. ‘erropaje’. iz. Arropa zikina, apurtua,edota itxura xelebrekoa. Erropaje earraekarri zun!Nun jostorratz bat ipiñi ez./ Kristauakerropaje hura jantzi inberdik.errotarri. ‘errotarri’. iz. Errotako harri biribila,gurpilaren antzekoa, alea ehotzeko.errukarri. ‘errukarri’. izond. Errukia eragitenduena, urrikalgarria. Askotan, norbait osasunezeskastu edo txakaldu denean erabiltzenda, baita norbait oso triste dagoenean ere.Ondo errukarriya zitxion!/Harek zatxakanarpei errukarriya harek!erruz. ‘erruz’. adb. Txit, asko, ugari. Harekgezurra erraz ta erruz botatzeu geo.erten. ‘irten’. da/du ad.Zerbait edo norbait dagoentokitik kanpora joan. Zestoarreraz,“erten” aditza (atera ez bezala) transitiboannahiz intransitiboan erabiltzen da. Beranduerten da etxetik./Gaur Mikelek beranduerten du etxetik. Ik. atera/atea.ertena. ‘irtena’. izond. Pertsonei buruz ari garela,inportagabea eta izaera “irekiegia” duena;zentzu peioratiboa izango luke. Enaiz harritzenhain gazteik haurdun geatzia; beti izanda oso ertena.esan1. ‘esan’. du ad. Hitzen bidez, ahoz bereziki,gogoan dena adierazi. ESAN BIHARRIK EZ. ‘esan beharrikez’. Bistakoa da, argi dago. Ik. ze(r) esanik ez. ESANDA ESANDARE. ‘esan eta esandaere’. “Esaten eta esaten jardunda ere,alferrik!” bezala ulertuko genuke. Esandaesandare eztu kasu haundik ingo. ESATE ALDEA ESAN. ‘esate alderaesan’. Inolako pisuzko arrazoik bultzagabe, esan; gehiegi pentsatu gabe esan. Ik.egite aldea egin, botatze aldea bota.esan2. `esan´. iz.agindua.Norbaitek esan duena; ESAN ONEKO. ‘esan oneko’. izond. Obeditzenduena, esanekoa. ESANA OBEITTU. ‘esana obeditu’.Agintzen duenaren nahia bete, esana egin,bestek aginduari amore eman. Esana obeittuinber izatea. ESANDAKUA AITTU. ‘esandakoaaditu’. Norbaitek esandakoa obeditu; bestekesandakoari kaso egin. Ta esandakua attu e!esaneko. ‘esaneko’. izond. Norbaitek agindutakoabetetzen duena. Norberak emandako

68esatallehitza betetzen duena. Ume hori oso esanekuada.esatalle. ‘esataile’. iz. Esaten duena. ESATALLIAK HARTZALLIA BER IZATEU.‘esataileak hartzailea behar izatendu’. Esaera zahar honek adierazten du aditzenere jakin egin behar dela; hau da, hitzegiten duenak edozein sasoitan erantzunajasotzeko ere prest egon behar duela; besteknorberari egindako kritikak ongi jasotzenjakin behar duela, alegia.eskabiya. iz. Arbola-ipurdiei edo ateratzenzaien perretxiko-modukoa. Gabonetan suabedeinkatzeko etxez-etxe pasatzen zen.Bidenabar eskean ibiltzen ziren.eskailburu. ‘eskailera-buru’. iz. Eskailerabatean jarraian dauden bi atalen arteko plataforma.eskaillape. ‘eskailerape’. iz. Eskailerarenazpialdean eta lurreko zolaren artean sortzenden gunea edo lekua. Ganbailla zijuaneskaillapian, berriz, armayo zar bat eo bibazian gure ama zanak ta amona zanakbateko erropak ta besteko tomate-botillakgordetze zittuzten./Txakurren bate eonaizangoa eskallapian, gabian ez ihesitzekobeste txakurren batzun billa. Ik. eskalla.eskaillera/eskalla. ‘eskailera’. iz. 1. Eraikinbateko edo lurzoruko bi maila desberdinenarteko komunikazioa egiteko jartzen denmaila-sail kateatua. 2. Zenbait karta-jokotan,zenbakiz jarraian dauden kartez osatutako multzoa.Musian eskallerare ezta txarra izaten. ESKALLA-MALLA. ‘eskailera-maila’. iz.Eraikin bateko edo lurzoruko bi maila edo biplanta desberdinen arteko komunikazioaegin ahal izateko jartzen den maila-sail kateatua.Bi eskalla-malla besteik eztittu, bañaiyo inber. Ik. eskalla buru, eskaillera.eskandalo biziyan ibilli. ‘eskandalobizian ibili’. Elkarren artean haserre, eztabaidan,borrokan ibili. Ik. Ika-mika.eskandaloso. ‘eskandaloso’. izond. Zaratatsua.Motillak ondo eskandalosua haizpa!Mundu guztiyai ayaziber nun habillen!. Ik.eskandalo biziyan ibilli.eskapa. ‘eskapada’. iz. Arrisku edo egoeratxar batetik ozta-ozta eta onik ateratzea.Gehienetan “egin” aditzarekin erabiltzen da.Mia kamiñuan eskapa earra in ementzunhereñeun.eskapulayo. ‘eskapulario’. iz. Muturretiklotutako bi zerrenda edo soka txikiz osatutakopieza, lepoa inguratuz sorbalden gaineanaurrealde eta atzealdera jartzen dena. Muturreanirudi bana eramaten du, santuen irudibana. Horko sanantoniyo, horko eskapulayuazintzilika, horko kandela illarak, horkoloria, gezurrezkuak ta egizkuak, horko kurutzefesta, horko argizai pilla.eskarmentau. ‘eskarmentatu’. da /du ad. 1.Eskarmentua hartu. Earki eskarmentaukozan oaingo hontan. Ik. eskarmentu. 2. Esperientziabereganatu.eskarmentu. ‘eskarmentu’. iz. Norberarenedota besteren esperientziaz, edo norbaitekohartu izanaren ondorioz, hartutako desengainuedo abisua. Eskarmentu latza izan du.Ik. eskarmentau, eskarmentua izan/ hartu. ESKARMENTUA IZAN/HARTU. ‘eskarmentuaizan’. Zentzatu; aurretik beharedo nahi ez bezala gertatutako zerabaitetatikikasi. Esperientzia izan. Baña plazan artianezkendun eskarmentuik. Ik. eskarmentau, eskarmentuahartu.esker. ‘esker’. iz. Mesede edo on egina hartuduenari aitormen eta estimuzko sentimendua.

esku 69 ESKER ON. ‘esker on’. iz. Eskerrak. Eskeronare agertu inber izatea. ESKER TXARREKO. ‘esker txarreko’.izond. Besteren mesedeak eta on eginak eskertzenez dituena, aintzat hartzen ez dituena.Oso esker txarrekua da; ekarritakuakin beñeeztiyozu gustuik ingo. Ik. esker ona. ESKER TXARREKO LAN. ‘esker txarrekolan’. Fruitua edo emaitza egindako laneta ahalegin guztiarekin bat ez datorreneanesaten da. Baserritarrena esker txarrekolana izatea. ESKERRAK ESKUBIYAI! ‘eskerrakeskubiari!’. Gertaera jakin bat, itxurazlatza izan den gertaera bat, uste bezain okerraez dela adierazteko esamoldea. Eskerrakeskubiyai beai behintzat etzayola eze gertau!/Eskerrakeskubiyai, bestela txangua! Ik.gaitz erdi!eskian ibili/ibilli. ‘eskean ibili’. 1. Etxezetxe, zerbait (dirua, jana, arropa, etab.) eskatuazibili. 2. Gabon bezperan nahiz SantaAgeda bezperan etxez etxe kopla edo bertsoenordainez zerbait (dirua gehienetan) eskatu.eskirol. ‘eskirol’. iz. Greba egiten ez duen langileaedo greban dagoen langilea ordezkatzeradoana.eskoare. ‘eskuare’. iz. Nekazariaren lanabesa;hamar-hamabi hortz edo gehiago izanditzakeen egurrezko haga batez eta hari zutedo zeihar jositako gider batez osatua. Hartueskoaria, hiru hortzakua baike, ta bai abantaearren belarra bildu eo metature. Ik. eskoareketan,eskoare-kerten. ESKOARE-KERTEN. ‘eskuare-kirten’.Eskoarearen hortzez osatutako egurrezkohagari zut edo zeihar lotzen zaion egurrezkohelduleku luzea; hau ere egurrezkoa izan ohida. Hor eongo zian txandan zai aizkora eoeskoare-kertenak, atxurrak ta segak, mailluakta itayak.eskoareketan. ‘eskuareketan’. adb. Zelaianzabaldutako zimaurretan geratzen diren desegingabeko belarrak eskoarearekin biltzeandatza. Neguan bukaeran zimor ateratziak tazabaltziak, eskoareketak… Ik. eskoare.eskoba-kerten. ‘eskoba-kirten’. iz. Erratzarenkirtena. Eskoba-kertena normalianalkasiya izatea.ESKOLA. ‘eskola’. iz. 1. Zerbait irakatsi etaikasten den lekua; bereziki, lehen irakaskuntzaematen den ikastetxeaz esaten da. 2.Jakituria, eskolan ikasten dena. ESKOLA ATEA (UMEAK). ‘eskolaraatera’. Eskolara joateko umeak prestatu.Umek eskola atea. ESKOLA PIXKAT IZAN. ‘eskola piskabat izan’. Ikasia izan, ikasketak egiten arituaizan. Ba, horrek eskola pixkat izangou;hori Donostiyan eo ibilli zan ikasten.esku. ‘esku’. iz. Besaurrearen ondoren kokatuadagoen goiko gorputz-adarraren bukaera,karpoak, metakarpoak eta hatzek osatua. ESKU ONEKUA IZAN. ‘esku onekoaizan’. Trebea, iaioa, egokia izan. Ik. esku polittekuaizan. ESKU POLITTEKUA IZAN. ‘esku politekoaizan’. Trebea izan, iaioa. Bere lanianoso esku polittekua omen da. Ik. esku onekuaizan. ESKUA BETE LAN. ‘eskua bete lan’.Lan handia, larria. Baakazu orduan eskuabete lan. ESKUA(K) ERANTSI. ‘eskuak erantsi’.1. Jipoitu, golpea eman. Danak hortzabiltzak

70eskuarte handiya izan/bihargañian, ta bat eztek ganau earra, nei eskuakerantsi zizkidana. 2. Singularrean, “eskuaerantsi” diogunean, lagundu esan nahi du. ESKUAK/HANKAK SUMINDU. ‘eskuak/hankak sumindu’. Esku edo hankak hotzareneraginez mindu; hotz-hotz eta gogorgogoreginda eduki. Azpeitin itezun hotzakineskuake suminduta ekarrittut. ESKUAK XANTU. ‘eskuak santu’.Eskuak santu-irudiek izan ohi dituzten eranedukitzea. Bi eskuak, zabal-zabal, errezatzekoposturan, bata bestearekin elkarturikedukitzea. Umiak eskuak xantu zazkan. ESKU-HUTSIK. ‘esku-hutsik’. Ezer gabe.Esku-hutsik etorri gea gu bazkaltzea. Ik. esku. ESKUTAKO LAN. ‘eskutako lan’. iz.Eskulana, laborea.Garai batean eskoletanbordaketan egiteari, josten aritzeari eta abardeitzen zitzaion. Eskolan eskutako lanakasko ite genittun. ESKUTAN. ‘eskutan’. adb. Eskuz. Erropakdana eskutan garbittuber izate genittun. ESKUTIK IRABAZI. ‘eskutik irabazi’.Musean esku izateagatik edo eskutik hurbilenegoteagatik irabazi; beraz, berdintasunarenaurrean erabakitzailea izan. Ik. esku. ESKUTIK IZAN/ESKU IZAN. ‘eskutikizan/ esku izan’. Musean, esate baterako,aurren esku izan . Lehen jokatzea egokitzenzaion laguna; lagun horri dagokion posizioa.Eskutik danak irabazteik beti enpatianaurrian. Ik. esku, hoeita hamaika eskutik in.eskuarte handiya izan/bihar. ‘eskuartehandia izan /behar’. Diru, baliabideedo ondasun asko izan/ behar; oro har, oinarrizkogauzetarako behar dena baino gehiago.Bai ta eunero txikiteuan da ibiltzekoeskuarte handiyaber.esku-beteka. ‘esku-beteka’. Ugari. Eskubetekadiru bota zuen bolo-bolon. Ik. esku.esku-dirutan ordaindu. ‘esku-dirutanordaindu’. Zerbait erosterakoan edo ordaintzerakoan,une berean billete edo txanponetaneskura ematen dena; eskuarteko dirua. Eskudirutanordaindu nittun enkarguak. Ik. esku.esku-erakutsi. ‘esku-erakutsi’. iz. Oparia,adiskidetasun-seinaletzat eskaintzen dengauza. Bere esker onak azaltzeko esku-erakutsihandiyak eman zizkiyon. Ik. esku.esku-haga. ‘esku-haga’. iz. Egurrezkomakila edo pieza zuzena, luzea eta mehea,eskuz erabil daitekeena. Behin baño geyotanesku-hagayakin sartu azpira ta ilintxak ateaezinda ibilli gea. Ik. haga/hagaya.eskumiñak eman/hartu. ‘eskumuinakeman/hartu’. Goraintziak eman/hartu. Ik.gorantziyak eman.eskupeko. ‘eskupeko’. iz. Zerbitzuren bategiten duen langileari, bezeroak prezioazgainera sari gisa ematen diona, berezikidirua. Eskupeko earra emango ziyon da. Ik.esku, esku-erakutsi.eskura (izan/eon/euki aditzekin).‘eskura (izan/egon/ eduki) aditzekin’.Zerbaitetarako prest edo eskuragarri. Eskuranakan baiña enintzan hartzen atrebittu.Datu hoyek ez dazkat eskura. Ik. esku. ESKURA EMAN. ‘eskura eman’. Zerbaitnorbaiti bitartekorik gabe eman edo norbaiteneskuetan jarri. Nik neuk behintzat nayodet gauzak eskura eman. Ik. esku,. ESKURA ORDAINDU. ‘eskura ordaindu’.Zerbait eskuratzen den unean ordaindu, atzerapenikgabe. Kotxia eskura ordaintzeatikehun milla pezta gutxiyo huan. Ik. esku, eskuraeman, esku-hutsik, eskutik izan, eskutik irabazi.

estimau 71eskutur. ‘eskutur’. iz. Eskua besoari lotzen zaionlekua; eskumutur. Eskuturra bihurrittu nun.eskuzabal. ‘eskuzabal’. izond. Duenetik besteeiemateko joera duena. Oso eskuzabala da.esne. ‘esne’. iz. Ugaztun emeen umea elikatzekojariatzen duten likido zuri edo horixka,gantz, proteina, laktosa, bitamina eta gatzmineral ugari dituena. ESNE-HAUTS. ‘esne-hauts’. iz. Ura erabateta esne grasaren zati bat kenduz lortzenden hautsa, gero urarekin nahasiz esneaberriz sortzen duena. Ik. esne. ESNEKO HORTZAK. ‘esneko hortzak’.iz. Hortzeria aldatzen duten animali eta pertsonetan,lehen hortzeriako piezetako bakoitza.Ba, baña Aitorrek oaindik esneko hortzakizangottu. ESNE-PARTITZEN IBILLI. ‘esne-partitzenibili’. Baserriko esnea etxez-etxe banatu.Baserritarrak goizero kalera jaitsi ohiziren, marmitaka esneak hartuta, baserrikoesnea nahi zuenari ematera. ESNETAKO BEHI. ‘esnetako behi’. iz.Esnetarako, esnea emateko den behia.Hauek esnetako beyak dia, eztia larrian ibiltzeianak.Ik. esne. ESNE-ZOPAK. ‘esne-zopak’. iz. (pl. askotan).Esnetan bustitako ogi-zati txikiak. Gure attittakesne-zopak jate zittun gosaltzen, ta baigustoa jane. Ik. esne-zopak, zopak in. ESNIA ZORAU. ‘esnea zoratu’. Esneagaldu. Udan baserriko esnea zenbaitetanberoaren eraginez galdu, txartu egin ohi daeta horri deitzen zaio esnea zoratzea. ESNIAK IHES IN. ‘esneak ihes egin’.Esnea egositakoan ontzian gora joan eta kanporairten.esnezale. ‘esnezale’. iz. 1. Esne-saltzaileaedo esne-partitzailea. Esnezalia laste etorrikoa.Ik. ollaskobiltzalle-zalia, gozozale, patatazale.2. Esnea atsegin duena. Esnezalia da umehau geo.espartzu. ‘espartzu’. iz. 1. Landare belarkaraeta bizikorra. 2. Delako landarearen hostoetatiklortutako zuntza, sokak, saskiak,etab. egiteko erabiltzen dena. 3. Gehienetanontziak eta garbitzeko erabiltzen den zuntzmoduko zera. Espartzua ta trapu bustiyakingarbiuberesproa. ‘esproa’. iz. Egur-printza.estalki. ‘estalki’. iz. Estaltzeko zeozer: mantak,etab. Estalki geyo botayozu ohiai,hotzak nao ta. Ik. buruko estalki, tapaki.estalpe. ‘estalpe’. iz. Tapatuta dagoen edozeinbabesleku. Ta ataiko atetik sartze geanian,ta ataira etorri baño lene bai, gauzbeak billaukottu: estalpia, labaldia, tolaria.estamou. ‘estomago’ . iz. Urdaila. ESTAMOU GAÑIAN GEAU/GELDIU. ‘estomagogainean geratu/gelditu’. Zerbait,janariren bat ongi ez asentatu, digeritu. Bazkayaestamou gañian geldiu zat. ESTAMOUKO TRISTURA. ‘estomagokotristura’. iz. Urdailean edo sabelean sentitzenden bihotzerrea edo sentsazio mingotsedo garratza. Estamouko tristura dakat.estanpau. ‘estanpatu’. du ad. Molde batekoletra, irudi edo marrazkiak, paper, oihal,larru, metal etab.etan presio eginez estanpetanatera, inprimatu.estimau. ‘estimatu’. du ad. 1. Apreziatu, maitatu.Nik huraxe bai estimatze nula. 2. Iruditu.Enbotelladoran zan lanik gaiztoena huraxezan, baña nik enuan estimatzen batere.

72estimaziyo ESTIMAUA IZAN. ‘estimatua izan’. Norbaitenganakoafektua izan; norbait estimuhanditan izan. Handik aurrea estimaua nuannik hua. Ik. estimaziyo. ESTIMAUTA EON. ‘estimatuta egon’.Zerbai eskainitakoan, eskainitakoa hartugabe utzi arren, eskertzeko erabiltzen denesamoldea. “Borondatea estimatzen dut,eskerrik asko” bezala parafraseatuko genuke.-Kafesne pixkat hartukozu. -Ez, estimautadao. Ik. hartuta bezela.estimaziyo. ‘estimazio’. iz. 1. Zerbaitiedo norbaiti diogun afektuzko sentimendua.Garai batian axakaponak estimaziyohandiya izate zun. Ik. estimaua izan. 2.Asko saltzen den gaiaz ere esaten da.Sagardotei hortako okelak estimaziyohaundiya du.estraiñako aldiz. ‘estreinako aldiz’. adb.Aurreneko, lehenengo aldiz. Ik. estreiñakoz/estraiñekoz.estraiñekoz/estreiñakoz. ‘estreinakoz’.adb. Lehenengo aldiz. .estraperlo. ‘estraperlo’. iz. Legez kanpokosalerosketa, lehen mailako produktuekineskasi garaian egiten dena bereziki. Estraperluanlitro oliyua hamasei duro paatzenzan. Ik. estraperluak ibilli. ESTRAPERLUAN EKARRI. ‘estraperloanekarri’. Kontrabandoan ekarri; legezkanpoko salerosketan ekarri. Hoyek tabakuareestraperluan ekartze zuen. ESTRAPERLUAN IBILLI. ‘estraperloanibili’. Kontrabandoan ibili. Ik. estraperlo, estraperluanekarri.estrapozu. ‘estropezu’. iz. Oztopoa, traba,behaztopa. Uste etzitun estrapozuak billauzittun bidian. ESTRAPOZU IN. ‘estropezu egin’. Zerbaitekintrabatu, bereziki ibiltzean. Alfonbrazar horrekin estrapozu in da iya muturrezaurrea eroi zan. Ik. estrapozu.estrata. ‘estrata’. iz. 1. Galtzada-harriz zolatutakobide edo kalea, bereziki meharra edoaldapan dagoena. Estratan barrena junda. 2.Jabe desberdinenak diren bi etxeren edo biterrenoren arteko mugek sortzen dutenbidexka; ez du zergatik galtzada-harriz zolatutaegon behar. Estratan beko sakonetik.estu hartu. ‘estu hartu’. 1. Egoera zaileanipini. Gogor hartu. Oaingo hontan attak estuxamar hartu du ta hurrunguan nota hobiakekarrikottu. 2. Kirolari dagokionean, frogairabazteko, batek besteari uste baino zailtasungehiago jartzea. Ostolaza semiak estuhartu du Izeta. Ik. gaizki hartu.estuasun. ‘estuasun’. iz. Larrialdia, estualdia.Danak bihotz bigunak besten estuasunaikaso iteko.estu-zaparka. ‘estu-zaparka’. adb. Presakaeta larri. Arnasots galantakin etorri zan estuzaparka.Ik. muturrak hautsi berrian ibilli.et, et, et. ‘et, et, et’. interj. Elkarrizketa bateanbestek esandakoa oso-osorik edo zatikaukatzeko bitartekoa da; ez du ukazioa burutzen,baina bai ukazioa iragarri eta bestekesandakoari ñabardurarik eransten. “Kontuz,kontuz! Hori ez da bete-betean horrela”bezala ulertuko genuke. Et,et,et! Eztit ustehola danik.eta. ‘eta’. junt. 1. Emendiozko juntagailuanahiz lokailua. Gehitze moduko erlazioaadierazten du. 2. Batzutan, perpausari kausabalioaere ematen dio partikula honek. ETA KITO. ‘eta kito’. Esaten dena, kontakizunaedo arrazoibidea horretan bukatzen delaadierazteko esapidea. Indakua inda do ta kito.

etxe 73 PERTSONA IZENA + ETA. ‘pertsona izena+ eta’. Pertsona zehatz hori eta gainerakoakadierazteko. Izen guztiak ezagutzen ez direnean,edota hiztunen artean ezaguntzat jotzendirenekin erabiltzen da molde hau. Akordatzenaiz, nola ama hilda geo, egun batian ze konbertsazioeuki gendun Joxemaik eta.eten1. ‘eten’. da/du ad. 1. Zerbait bi buru edotamuturretik tenkatuz hautsi. Kate hori behintzatetenda do. 2. Jarduera, prozesu bat,etab.behar baino lehenago, amaitu aurretik,geldiarazi. Hayen arteko hartuemanak garayaeten tziala.eten2. ‘eten’. iz. 1. Etenaldia, haustura. 2.Oihalei buruz ari geralarik, urradura. Soñekoberriya eten eztu ba. 3. Hernia. Ik. etenak jotaeon/etena euki. ETENAK INDA EON. ‘etenak egindaegon’. Lurjausiak eraginda, terrenoetanpitzatuak egotea. Terreno hortane etenakinda daude. Ik. eten. ETENAK JOTA EON/ETENA EUKI. ‘etenakjota egon/etena eduki’. Herniaeduki. Osabare etenak jota do. Ik. eten.etorri. ‘etorri’. iz. 1.Bizibidea, diru-iturria.Nunbaitetike bazake etorri earra; oainkotxia, hurrena etxia. 2. Hitz-jarioa. Hitzegiteko, bertsoak moldatzeko, etab.etarakoerraztasuna eta jario lasterra. Etorri handikobertsolaya da.etsi. ‘etsi’. du ad. 1. Norbaitek zerbaiten itxaropenagaldu, dagoen bezala gelditzea onartuz,amore emanez, bertan behera utziz. Etsi zunetziyola eze ateaziko. 2. Egoera berri bateraohitu, moldatu. Kosta zitzayion baña azkenianlanian etsi du. ETSI EZIN. ‘etsi ezin’. Konformatu ezin.Ordu beteko bidia bazan, baña nik hara jungabe etsi ezin. ETSIA HARTU. ‘etsia hartu’. Etsi, itxaropenagaldu. Artaldian zeukan ardik onenafalta zan, ta iya etsia hartu zuan garayan,azaldu zitzayon. ETSIRIK HARTU GABEKO GANAUAK. ‘etsirikhartu gabeko ganaduak’. Eundoetsirik hartu gabeko ganauak zian hayek.etsipena eman. ‘etsipena eman’. Gaixoahilko dela segurutzat eman. Etsipena emandaekarri due etxea.etsi-etsiyan. ‘etsi-etsian’. adb. Beste aukerarikgabe, halabeharrez; zalantzarik gabe.Morroi danak eztauka holako aukeraik, taetsi-etsiyan jaiki ta heldu inber lanai. Ik. etsi.etxando birutas! Oso azkar, bizkor. Pixkatutziezkeo, “etxando birutas” jute zan.etxe. ‘etxe’ iz. Gizakia bizitzeko prestatzen denedozein eraikin. ETXE BATIAN JAYUAK IZAN. ‘etxebatean jaioak izan’. Etxe berekoak izan.Gu etxe batian jayuak giñan. ETXE MAITTE. ‘etxe maite’. izond. Etxekoiaizan; etxearekin eta etxekoekin askogogoratzen den horietakoa izan. Joxemaizanare, Chinan hiltzana, haiñ etxetik urruti,etxe maittia zan. Ik. etxia ahazteko ez euki, etxiasaltzeko ez euki. ETXE-BUELTA. ‘etxe-buelta’. iz. Etxeingurua,etxe-jira. Etxe-buelta earra ta lasaya,ganau gaztiak ta lasai askatzeko moukua.Ik. etxe-jira. ETXE-JIRA. ‘etxe-jira’. iz. Etxe-ingurua,etxe-buelta. Etxe-jira honetxeke badu txukundupremirik. Ik. auzo-jira, jira. ETXE-PAETA. ‘etxe-pareta’. iz. Etxeaixteko edo bere barneko espazioa banatzeko

74etxe kordoadreiluz, harriz edo hormigoiz egiten direnegiturak. ETXIA AHAZTEKO EZ IZAN/EUKI. ‘etxeaahazteko ez izan /eduki’. Etxekoia izan.Horrek eztaka etxia ahazteko. Ik. etxe maittiaizan, etxia saltzeko ez euki. ETXIA JAN. ‘etxea jan’. Etxera hondamendiaekarri; etxeko ondasun guztiakxahutu. Horrek, etxia laste jangou posturahortan. ETXIA SALTZEKO EZ EUKI. ‘etxea saltzekoez eduki’. Etxekoia izan. Norbereetxea asko estimatu. Horrek eztaka etxia saltzeko.Ik. etxe maittia izan, etxia ahazteko ez euki. ETXIAI PUSKETA EANTSI. ‘etxeari pusketaerantsi’. Etxearentzat oso baliagarriaizan. Tioantoniok etxe honi pusketa izugarriyaeantsi ziok. ETXEKO GOBERNURAKO NESKA.‘etxeko gobernurako neska’. Etxekojira egingo duena, etxeko lanak eta, oro har,etxeko martxa osoa eramango duen neska.Etxeko gobernurako neska bihar omentzuen. ETXEKO INDA EON. ‘etxeko egindaegon’. Etxekotu, etxeko bat gehiago bailitzantratatu; etxeko bihurtu. Ni orduako osoetxeko inda neon, nahizta kanpotarra izan.etxe kordo. ‘etxe kordo’. iz. Ardiak eta edukitzekoedo jeizteko leku itxia, normaleantxabola aurrean egon ohi da; hesolekin etalangarekin itxitakoa, sabairik gabea. Ik. etxeordeko.etxe ordeko. ‘etxe ordeko’. iz. Etxearenondoko borda edo etxetxoa. Ik. etxe kordo.etxekalte. ‘etxekalte’. izond. Norberarenetxearen edo interesen kontra ari denari esanohi zaio, baina askotan broma giroan. Zeibili haiz etxeko ollaskoik onena lagunaierrealatzen? Hi haiz etxekalte, hi! ETXEKALTE IZAN. ‘etxekalte izan’.Dirua hutsaren fundamentuan gastatzenduena izan; diru eta ondasunak barra-barragastatzen dituena. Ik. etxekalte.etxeko andrazketan. ‘etxeko andrazketan’.adb. Etxeko amak egin ohi dituenlan-jarduerak imitatzen jolastea. Tella pusketaketa hartu ta hayek platerak balia bezelakoziñaketan ta etxeko andrazketan ibiltzegiñan. Ik. amaketan, koziñaketan.etxepeko. ‘etxepeko’. izlag. Bizilaguna,baina teilatupe bereko etxean dagoena; ezda, beraz, aldameneko edo auzoko teilatupekoa.Etxepekuak ze esanber due holakozaratak attuta? Ik. besteko.etzan-toki. ‘etzatoki’. iz. Etzalekua; etzatekoedo lo egiteko lekua; ohea zein bestelakoa.Lanian nekautako gizonak etzan-tokiyahurrian ber du. Ik. etzateko tokiya.etzateko tokiya. ‘etzateko tokia’. Loegiteko, atseden hartzeko tokia. Txabolatxiki bat eiñ bea etzateko, etzateko tokiya.etzi-damu. ‘etzidamu’. adb. Etzikoarenhurrengo egunean: bihar, etzi, etzidamu. Etzieo etzidamu bukaukoet lana.euli kaka. ‘euli kaka’. iz. 1. Inportantziarikgabeko gauza adierazteko erabiltzen da. Ezpentsau hau euli kaka danik e! 2. Literalkieulien kaka.euli-mando. ‘euli-mando’. iz. Eulia bainohandiagoa den intsektu-mota. Mandeulia.Euli-mandua ta mandoeuliya dana bat da.Ik. mando-euliya.eun bittik bat. ‘egun bitik bat’. Bi egunetikbehin. Eun bitik bat juten giñan eskola.

eutsiya 75eun gorri. ‘egun gorri’. Egun osoa lanezgainezka, eginkizun ugariz beteta dagoeneanesan ohi da. Baita lanik egin gabe, ongiegiohitu eta atzera lehenera bueltatzean ere.Oso une eta egoera latzak jasan beharkodirela iragartzen du esapideak. Eun gorrizakanau gaur./Egunkariare itxi? Bueno,hemendik aurrea eun gorri izango deu.eundoko. ‘egundoko’. izlag. Berebizikoa,sekulakoa, izugarria. Eundoko ilusiyuaintzian ikusi nunian. Ik. eundoko ilusiyua, eundokoeuritzak.eunpasa asko iñak izan. ‘egun pasaasko eginak izan’. Gure eunpasa askoiñak gea. Ik. egun.eup! ‘eup!’. interj. Diosal egiteko erabiltzenden hitza. –Eup! Zemouz gea? –hainbestian.Euri. ‘euri’ iz. Fenomeno metereologikoa,hodeietatik ur likidozko tantak erortzeandatzana. EURI LARDATX. ‘euri lardats’. iz. Euri txikizjositako eguraldi narrasa, zikina. Eunguztiyan zehar euri lardatx hori intziun. EURI TXIKI. ‘euri txiki’. iz. Euri tanta txikiak,euri-bruma. Ik. euri. EURI-BISUTS. ‘euri-bisuts’. iz. Haizearekinbatera euri-ekaitza. Ik. elur-bisuts. EURI-BRUMA. ‘euri-bruma’. iz. Euri-lanbroa;tanta guztiz xehetan erortzen den euria.Eguna argitzen hasiya zan ta euri-brumahaste zun. Ik. euri-intza. EURI-JASA. ‘euri-jasa’. iz. Euri-zaparrada.Ik. euri-erauntsiya. EURI-LANBRO. ‘euri-lanbro’. iz. Lanbroa,tanta guztiz xehetan erortzen den euria. Ik.euri-langarra. EURI-LANGAR. ‘euri-langar’. iz. Euri-lanbroa.Ik. euri-lanbrua. EURI-URAK JASO. ‘euri-urak jaso’.Hodeietatik erortzen diren ur likidozko tantakjasotzea. Gure attonak askotan euri-urakjaso ite zittun teilatupian jartzen zun tubomouko batekin. EURIYA GOYAN BEIAN. ‘euria goianbehean’. Euria gogotik egin. Euriya goyanbeian dala junda etxetik/ Oain nola jungozeaba kalea? Euriya goyan beian ai data. EURIYAK HARRAPAU. ‘euriak harrapatu’.Euritan busti; ustekabean, euri zaparrakazpian harrapatu. Nagusiya beldur izate zaneuriyak ebakitako belarra harrapauko otezuan. EURIZIRIN. ‘eurizirin’. iz. Zirimiria.eurialdi izan. ‘eurialdi izan’. Eurite izan.Eurialdi deu azken aldiyan. Ik. euritzak.euritzak /euriyak. ‘euritzak/euriak’. iz.(askotan, pl.). Euri zaparra handiak. Egun hartaneundoko euritzak intzittun. Ik. euritzak. EURITZAK IN. ‘euritzak egin’. Euriteak,euri-jasa handiko boladak. Hillabete hartaneundoko euritzak intzittun. Ik. eurialdi izan. EURI-ERAUNTSI. ‘euri-erauntsi’.Euri-zaparrada. Ik. euri-jasa.iz.eutsi goyai! ‘eutsi goiari!’. Animoak ematekoerabiltzen diren hitzak. EURI-INTZA. ‘euri-ihintza’. iz. Ziri-miriarina; tanta txikiz osatutako eta geldo erortzenden euri-lanbroa. Euri-intza ai du.eutsiya. ‘eutsia’. izond. Pertsona zekena. Ba,hori eutsiya da geo. Horri eztiyozu peztaikekenduko.

76euzkieuzki. ‘eguzki’. iz. Lurra dagoen planeta-sistemakogune den izarra. EUZKI BISTA. ‘eguzki bista’. iz. Egutera,toki eguzkitsua. Euzki bista zan, ta aldapaizugarriya. Ik. egutera. EUZKI-GALGATAN. ‘eguzki-galdatan’.adb. Eguzki-argiak asko berotzen dutentokian; eguzki argiak sortutako beroaren eraginpean.Euzki galgatan eontzan euzkiyahartzen. Ik. gal-gal. EUZKI-TOKI. ‘eguzki-toki’. iz. Leku eguzkitsua,eguzkiak jotzen duen aldea. EUZKIYAN AZPIYAN. ‘eguzkiaren azpian’.adb. Mundu osoan. Euzkiyan azpiyan etziokholakoik!exkallu. ‘eskailu’. 1. Pertsona ahul eta iharra.2. Arrain-mota, Urola ibaian baziren.exkasaldi. ‘eskas aldi’. iz. Aldarte txarrekoaldia; osasunez txakalaldia izatea. Ik. kaxkarraldi.exkax. ‘eskas’. izond. 1. Gabezia duena,gabea. 2. Txarra, kaxkarra. Pelota-partiduexkaxa izan da.ez attuana in. ‘ez adituarena egin’.Entzun ez duenaren jarrera izan. Harek amaibeti ez attuana iteziyon. Ik. aittu.ez si ta ez no. ‘ez si eta ez no’. Inolakoarrazoi edo azalpenik eman gabe. Ez si ta ezno jun ementzan.ez, zea! ‘ez, zera!’. Zuzeneko elkarrizketabatean, bestek esan duenaren aurkakoaindartzeko erabiltzen da. —Zuk uste horidana beak ingo zula? —Ez zea!ezauera. ‘ezaguera’. iz. Ezagutzeko gaitasunaedo ahalmena. Oaindik etzaukak ezauerahandiik baiña ezauera datorrenian esangoik.Ik. ezauera izan, ezauera etorri. EZAUERA ETORRI. ‘ezaguerara etorri’.Zentzuna eta heldutasuna izatera iritsi. Oaindiketzaukak ezauera handiik baiña ezaueradatorrenian esangoik harek. EZAUERA IZAN. ‘ezaguera izan’. Zentzuaizan, ezagutzeko gaitasuna edo ahalmenaizan. Ik. ezauera.ezaun izan. ‘ezagun izan’. Nabaria izan,agerikoa izan. Ezaun dik langillia dana.Ezaun dik honek nungua dan! EZAUN-EZAUN IZAN. ‘ezagun-ezagunizan’. Oso nabaria izan, agerikoa izan.Ezaun-ezaun da etxea etorri zeala.ezaupidia eman. ‘ezagupidea eman’.Ezagutzera eman. Beak eniñun ezautu bañaezaupidia eman niyon.ezautze zako. ‘ezagutze zaio’. “Antzematenzaio, nabarmen du, ezagun du” bezalaere parafrasea dezakegu. Horrek eztakaoaindik matxurik ezerre; jakiña, len-lengomaterialakin inda do ta “hola” heldu taezautze zako berua dala, beste mantak etabaño beruo dala.ezen berrik ba alda? ‘ezeren berririk baal da?’. Norbaiti buruz, inolako berririk denjakiteko erabiltzen da. Zerbaiten berririk ba alda? Ik. iñolako berriik bai?, zeozen berriik bai?ezen okerrik ezpa! ‘ezeren okerrik ezbada!’. Ustegabekorik ez bada; aldez aurretikpentsatu gabeko zerbait okertzen ez bada.Azalduko gea, ezen okerrik ezpa!/Nere kintakuada hura, ta hurrengo urtian erretiruahartukou, ezen okerrik ezpau.ezerrez ta festa. ‘ezer ere ez eta festa’.Ezer gutxi dagoenean eta asko dagoenaren

ezpata-belar 77plantak egiten direnean esan ohi da; gauzahutsa dagoenean.ezetzian eon. ‘ezetzean egon’. Ezezkoustean egon; ezetz uste izan. Ni ezetzianneon gauza horrekin. Jertsia erosteko ezetzianneon, baña azkenian erosi indet.ezian (izen sintagma/aditza + ezian).‘ezean (izen sintagma/aditza +ezean)’. 1. Aurretik duen terminoak adieraztenduena ez dagoelarik (aurreko izensintagmak -ik kasu-atzizkia darama).Hobeik ezian huraxe hartuber. 2. Aditzaridagokion ekintza egiten ez bada. Egituramotahonek, aurretik aditzaren era burutuadarama. Irakurri ezian, nekez jakingozu beadan eo ez.ezin ikusi. ‘ezin ikusi’. iz. (askotan pl.). Liskarrak.Izeko ta osaban alkar eziñ ikusiyak,noizian behin alkarri hitz gogorrak esanda.Ik. eraman eziñak.ezin konta al. ‘ezin konta ahal’. Izugarri,ugari. Zenbatzaile zehaztugabearen funtzioadu. Umiak etorri altzian? Ezin konta ala.eziñ eraman/eraman eziñ. ‘ezin eraman/eramanezin’. iz. (askotan pl.). Elkarrekinezin konpondu, ezin ongi etorri. Ta gureama zanak behintzat ondo barruan zakanhurrekokin izandako eziñ eraman hoyek. Ik.eramankizun gutxi, ezin ikusiak.eziñik ez. ‘ezinik ez’. Aurretik aditza daramaera burutuan eta aditzak aipatzen duenekintza egiteko gaitasunak badaudela adieraztendu. IKASI EZIÑIK EZ EON. ‘ikasi ezinikez egon’. Zerbait ikasteko gaitasun edoahalmenik ez duenik ez egon, ahaleginduzgero behintzat. Oaindik eztao guretzakobaserritan pixkat sayau ezkeo ikasieziñik.ezitekon bat in. ‘ez egitekoren bat egin’.Okerkeria edo aldrebeskeriaren bat egin.ezizen. ‘ezizen’. iz. Goitizena, gaitzizena,izengoitia; norbait izendatzeko izen-deiturenordez erabiltzen den izena. Zestuan oaindikezizenez jende asko ezautzea.ezkerreko begitik sartu. ‘ezkerrekobegitik sartu’. Higuinez, gorrotoz. Ba gukuste mutil hori ezkerreko begitik sartu zaiolata jai daka gizajuak. Ik. begi.ezkiñan eozein. ‘ez ginan edozein’.Edozein izan ez. Garrantzitsuak ginela adierazteko;hau da, ez jende xoil eta arrunta.Baña ura etxian ikusi genuanian ezkiñaneozein. Ik. zabal-zabal inda gelditu.ezpal. ‘ezpal’. iz. Aizkoaraz edo bestelakotresna batez egurra ebakitzean kentzen zaionzatia.ezpañetako hotzak kendu. ‘ezpainetakohotzak kendu’. Norbaitek ezpainetakoedo zaplazteko bat eman eta ezpain-pareguztia bero-bero eginda utzi. Emangoizutenbelartzaldekuakin ezpañetako hotzak kendukoizkizut!/Bai, kendu nizkiyon ezpañetakohotzak. Ik. gerritako hotzak kendu, hanketakohotzak kendu.ezpata. ‘ezpata’. iz. 1. Orgaren edota gurdiarenaurre eta atzealdean jartzen den makiletakobakoitza. 2. Arma zuria, metalezkoxafla gehienetan zuzen eta zorrotzez etaeskutoki gehienetan babestuaz osatua. EZPATA-ZIRI. ‘ezpata-ziri’. iz. Gurdiarenezpatari, pertikari eusteko, sartzen zaionziria.ezpata-belar. ‘ezpata-belar’. iz. Landarebelarkara, bizikorra eta errizomaduna, ebakiduratriangeluarreko zurtoina duena. Orohar, ibaiertzetan hazten da.

78ezta hurrike!/ezta hurrik emane!ezta hurrike!/ezta hurrik emane! ‘eztahurrik ere!/ezta hurrik eman ere!’.Ezta gutxiago ere! –Bi ahizpak igual-igualakdia. —Igualak diala? Ezta hurrike!ezta izango! ‘ezta izango!’. Harridura erakustekoerabili ohi da. Bapateko elkarrizketan,hiztun batek esandakoak besteari harridurasorrarazi diola adierazten du. –Bartzelonakbost da huts galdu du. —Ezta izango!eztaka. ‘esteka’. iz. Lotura, lokarria. EZTAKA BEZELA EON. ‘esteka bezalaegon’. iz. Gogor-gogor eta zutik egon; agarrotatutaedo zurrunduta bezala egon. Ik.eztaka.eztaka salbaziyoik! ‘ez dauka salbaziorik!’.Zerbait itsusia, larria, ikaragarriaegin duenari esan ohi zaio, hilda gerozerura joaterik ez duela adierazteko. Pagadiear hori bota dunak etzakak salbaziyoik!eztarrri. ‘eztarri’. iz. 1. Bizkarrezur aurrekolepo-zatia, faringeaz, trakeaz eta hestegorriarengoiko zatiaz osatuta dagoena. 2. Ahotsarenorganoa. Sebastian Lizasok eztarriona daka geo! EZTARRIYA ITXITA EUKI. ‘eztarria itxitaeduki’. Eztarria kaskatuta eduki, minduta,erdi itxita. Ik. eztarriya urrauta euki. EZTARRIYA URRAUTA. ‘eztarria urratuta’.adb. Eztarria itxita. Eztarriya dana urrautagelditze nitzan illuntzeako. EZTARRIYA URRAUTA EUKI. ‘eztarriaurratuta eduki’. Eztarria kaskatuta eduki,minduta, erdi itxita. Ik. eztarriya itxita euki.eztul. ‘eztul’. iz. Bat bateko arnas botatze bortitzeta zaratatsua, bereziki behin eta berrirogertatutakoa. Eztul pixkate badaka. Ik. txakur-eztula, eztulak eman. EZTULAK EMAN. ‘eztulak eman’. Eztulegin. Eztulak eman diyo. Ik. eztula. EZTULKA ETEN. ‘eztulka eten’. Eztulkaleher egin beharrean aritu. Eztulka etenberrianeonintzan. Ik. eztulka eten ezin.EZTULKA ETEN EZIN. ‘eztulka etenezin’. Eztulka libratu ezin. Eztulka eten innahi ta eten ezin. Ik. eztulka eten.eztulteria/eztultaria. iz. Eztulaldi, eztul-segida,eztul-bolada. Elizan askotan ematein eztultariak.

Famau1. ‘famatu’. du /da ad. Aipatu, goraipatu.Izugarri famatze due ingurukuek. Ik. haretxekbai famatze zula.Famau2. ‘famatu’. izond. Ospetsua, aipatua.Bai hori hemen oso famaua da.familiarte. ‘familiarte’. iz. Familia, senideenmultzoa. Familiarte txikiyare badaka ta,horreatik igual jende gutxiyo jungo zanintiarroa.familiya izateko eon. ‘familia izatekoegon’. Norbait haurdun dagoela adieraztendu. Gure Anatare familiya izateko omentzauden. Ik. sugiak koxka inda eon.fanfarroi. ‘fanfarroi’. izond. Harroa. Tontoharro,fanfarroi hoyetakua emateu dala. Ik.harroputz.fede. ‘fede’. iz. Erlijioko egia eta dogmeiburuzko sinesmena; gizakiaren naturazgaindiko sinesmena. Elizak erakusten duenegia ziurtzat sinestean oinarritzen da. Ik.fede onez /txarrez, fede eman. 2. Zerbait edonorbaitenganako konfidantza. FEDE EMAN. ‘fede eman’. Sinetsi, baietsi.Batenbatek ittekotan, haritxi emate zionatfede ingoula. Ik. fede. FEDE TXARREZ/ONEZ. ‘fede txarrez/onez’. Asmo txarrez/onez. Ba hori eztofede onez inda. Ik. fede.festa. ‘festa’. iz. 1. Jaia, bereziki norbaitenedo zerbaiten ohoretan edo oroitzapenetanegiten dena. Ik. festa-haizia. 2. Hitz elkartuetan“multzoa”, “taldea”, “ugaritasuna” adieraztekoerabiltzen da, enfasia emanez. Haudek ontzi-festa hau! Ik. ontzi-festa, kurutzefesta. FESTA-HAIZE. ‘festa-haize’. iz. Festarakogogoa, ilusioa. Debatik ta jendia etorriffitea festa-haize horrekin, ta jende asko zeonmezetatik ertenda. Ik. festa. ONTZI-FESTA. ‘ontzi-festa’. iz. Ontzi-pila,ontzi-multzoa, modu enfatikoan adierazteko.Hau dek ontzi-festa hau! Ik. festa. PLATER-FESTA. ‘plater-festa’. iz. Platermultzoa, pila. Ik. festa, plater-jendia.fiñ/piñ. ‘fin’. izond. 1. Bere jokaera edo lanbideantrebetasun edo zintzotasun nabariaagertzen duena. Hitzekoa, zuzena. Lanianoso neska fiña zan. Ik. fin ibilli/jokau. 2. Zentzumeneidagokienez, zolia, zorrotza. Osousaimen fiña daka. 3. Mehea, argala. FIN IBILLI/JOKAU. ‘fin ibili/jokatu’. Zintzo,zuzen, gizatasunez ibili/ jokatu. Gaureun osuan oso fiñ ibilli da. Ik. fiña.fiyakaitz/piyakaitz. ‘fidagaitz’. izond. Fidatzenez dena, fidantzarik eza agertzen duena.Motellak ondo piyakaitza dek!flauta. ‘flauta’. iz./izond. 1. Txirula. 2. Irainhitza;txoro-haizea. Ondo flauta haiz ba!frantses/prantsez belarra. ‘frantsesbelarra’. iz. Belar mota bat, belgabelarra ere

80freskatzea indeitua. Guk han prantses belarra esatengeniyon, beste toki batzutan tepla esatezayo. Ik. belgabelar, belbelarra.freskatzea in. ‘freskatzera egin’. adb.Freskatu; eguraldiak freskatzera egin. Halakobaten, pixkat freskatzea indakuan, hasiko zanorkestina.freskera. ‘freskera’. iz. Hozgailurik ez zengaraian, janariak kontserbatzeko eta eulirikedo horrelakorik ez sartzeko erabiltzen zenlekua; leiho saredun bat izan zitekeen edotafresko mantentzen zen gelaren bat. Esnia freskerandao. Gure etxian freskera leyo berdesaredun huraxe zan.frontal. ‘frontal’. iz. Horma baten luzean horizontalkijarritako habea, solairuko solibeiasentu emateko izaten dena. Etxe bat itekoegur asko berda ta, frontalak diala, solibakdiala, postiak ta bateze zenbat ol.frontoi luze. ‘frontoi luze’. iz. Zesta puntan,palaz eta erremontean aritzeko pilotalekua.Luzera gutxienez 50 m-koa du eta zabaleraeta altuera 9 eta 11m artekoa. Ik. frontoi, pelotaleku.frontoi motz. ‘frontoi motz’. iz. Esku,pala motz, paleta edo erraketaz aritzekopilotalekua. Luzera gutxienez 28 m-koadu, zabalera eta altuera 7.50 eta 10 m artekoa.Ik. frontoi, pelotaleku.fu-fu. ‘fu-fu’. haur. Haur hizkeran, suak edojateko beroak ez erretzeko esaten da. Ez jan,fu-fu dota. Ik. xi-xi.futateko. ‘futateko’. iz. Klaxonaren onomatopeiaerabiliz sortutako hitza. Bozina-zarata.Ik. futatekua jo. FUTATEKUA JO. ‘futatekoa jo’. Bozinajo. Ik. futateko.

gaba in/gaua in. ‘gaua egin’. Gaua igaro.Azpeitiyan in emendu gaua.gaban gañea. ‘gauaren gainera’. adb.Gaua datorrela ikusita. Gaban gañea halakoerretura inber aldek?gabilla. ‘gabila’. iz. 1. Egur-sorta,. 2. Hariebakitzailedun torlojua. Zuztarra, apur batkonikoa du eta berak ematen dio, sartu ahala,haria zurari.gabon. ‘gabon’. iz. 1. Interj. Gau ona igarotzeaopa izateko erabiltzen den hitza. —Gabon!—Baita zurire! 2. Eguberriak. Ik. gabon kantak,gabon-gaua. GABON-GAU. ‘gabon gau’. iz. Eguberriarenaurreko gaua, kristauen artean Jesu Kristorenjaiotza ospatzen dena. GABON-KANTA. ‘gabon-kanta’. iz. Eguberrietankantatzen den kanta edo koplaalaia, Jesu Kristoren jaiotzaren ingurukogaia duena.gainka ibilli. ‘gainka ibili’. Elkarren gaineanibili. Bereziki animaliei gagozkielarik,animalia arra emearen gainean hazia botanahiean ibili.gain-zerran ibilli. ‘gain-zerran ibili’. Zerranibili? Hamaika udaldi pasia eon bertzun ordurakogain-zerran, da badela ustet zerbait.gaiña harrapau. ‘gaina harrapatu’. du ad.Gaina egin; mendi puntaraino iritsi. Gaiñaharrapau arte etzan geldittuko.gaiñeko. ‘gaineko’. iz. 1. Otordu baten bigarrenplatera. Gaiñekoik eztetber, eztakat bategoseik. 2. Gain-haga.gaiñ-haga. ‘gain-haga’. iz. Belarra gurdianestutzeko aurretik atzerako haga, atzealdeansokaz lotzen dena. Ik. haga/hagaya.ggaitz erdi! ‘gaitz erdi!’. “Eskerrak!”Gerta zitekeenaren aldean gertatu denahorren larria ez denean erabiltzen da. Hauda, gertaera jakin bat uste bezain okerra ezdela adierazteko esapidea. Giro onakbadia, halere, gaitz erdi! Ik. eskerrak eskubiyai!gaitza berrittu. ‘gaitza berritu’. Sendabideanzen gaitza indartu, indarberritu delaadierazteko. Berrize eztakik gaitza berrittuez ote zayon.gaitzak hartuta eon. ‘gaitzak hartutaegon’. Gaitzak jota egon; erabat erituta.Haren buru hezurrak ta bizkar hezurrekomunak ziaro gaitzak hartuta zeuden.gaixo1. ‘gaixo’. iz. 1. Gaixotasuna. Halareenun behiñe pentsau aman azkeneko gaixuazanik, ta halain egun gutxitako zeukala bizitza.2. Gixotasuna duena, eria. Gaixuaiurare eaten eztiyoe uzten.gaixo2. ‘gaixo’. izond. Bere zorigaitz edodohakabeasunagatik errukarri gertatzendena. Noa zuaz, gaxo hori? GAIXO EON. ‘gaixo egon’. Gaixorik, gaixotasunakjota egon. Gaixo dao.

82gaixotasunak gizona bukau GAIXUAK HARRAPAU. ‘gaixoak harrapatu’.Gaixotu. Oaindik erabat gaixuakharrapau gabe zeon.gaixotasunak gizona bukau. ‘gaixotasunakgizona bukatu’. Gaixotasunakgizona mendean hartu. Gaixotasunak hamaregunian bukau omentzun hura zan gizonpuskakin.gaizki. ‘gaizki’. adb. Behar edo nahi denarenedo egoki denaren kontrako moduan. GAIZKI BERDU! ‘gaizki behar du!’. Pertsonabat zerbaitetan bide onetik edo zuzenetikez dabilenean esan ohi da. Horrek oaindikgaizki berdu! gaizki etorri. ‘gaizki etorri’. Gaizkikonpondu; bat ez etorri elkarrekin. Horreatikezta arritzekua etxian ondo konpontzenetzianak albokuakine gaizki etortzia. Ik. nolabaitsamar etorri, ongi etorri. GAIZKI EZPANAO BEHINTZAT. ‘gaizkiez banago behintzat’. Oker, erratuta ezbanago behintzat; gaizki ulertuta ez banagobehintzat. Gaizki ezpano behintzat, etorrikozala ulertu niyon. GAIZKI HARTU. ‘gaizki hartu’. Kirolaridagokionean, froga irabazteko, batek besteariuste baino zailtasun gehiago jartzea. BaBelokik gaizki hartu du liderra. Ik. estu hartu. GAIZKI-ESAKA. ‘gaizki esaka’. adb.Norbaitez edo norbaiti buruz gaitzespen edoirain-hitzak esaten. Beti bestetaz gaizkiesakaaida.gaizkittu. ‘gaizkitu’. da/du ad. Gaizki jarri,gaizkiagotu, okertu. Gaizkitzen baldin bazanabisauko ziala. 2. Gaixotu, eritu.gaizkitxo. ‘gaizkitxo’. adb. “Gaizki”ren txikigarria,eta -txo atzizkiarekin “gaizki”ren aurkakoaadierazten du.Kexatzen ari denari edogaizki dagoela dioenari askotan esan ohizaio. Gaixkitxo bizi zeate ba!gaiztotu. ‘gaiztotu’. da/du ad. Zauri batean zorneasortu. Ebakiya gaiztotu zat.gaiztua izan. ‘gaiztoa izan’. Zaila, nekezaizan. Ardiyak billatzen gaiztuak izateia.gajo. ‘gajo’. izond. 1. Gaixoa, errukarria.“Gixajoaren” parekoa, baina Zestoan behintzat,“gajoa” emakumeentzat erabiltzen daeta”gixajua” gizonezkoentzat. Amona gajua!Horreke, gajo horrek, pasa berkottu earrak.2. Irain hitza; tuntuna, tentela. Bai, bañagajo xamarra izangoa.galaazi /galaazo. ‘galarazi’. du ad. 1. Debekatu,eragotzi. Etxetik ertetzia galaaziyue. 2.Molestatu. Musikak galaazi ite al dizu? Nihemen eotiak galaazi ite al dizu?galanki. ‘galanki’. adb. Asko, ugari. Pertsonaalpertu iteala? Bai galanki alperture. GALANKI + ADITZA. ‘galanki + aditza’.Izugarri + aditza. Baita zerbezare galankiean./Da earrena horixe izatea morroiai lanaeraiteko, beak galanki itia.galbahetu. ‘galbahetu’. du ad. Galbahetikigaro, galbaheaz bahetu. Artua galbahetuitezan errota eamateko. 2. Baliagarri edoonargarri ez dena bereizi.galbanak jo. ‘galbanak jo’. Eguzkiaren efektuz,lana egiteko gogo guztiak galdu. Galbanakjota nao, ta eztakat eze itteko gogoik.galbelar. ‘galbelar’. iz. 1. Gari artean haztenden belar kaltegarria. 2. Gari-landarea.galbide. ‘galbide’. iz. Galtzeko, hondatzekoedo suntsitzeko bidea. Bidetxur hortatikjunezkeo ezto galbideik.

ganau 83galdu. ‘galdu’. da/du ad. 1. Lehiaketa, apustu,borroka, etab.etan garaitua izan. Apustuagaldu zun. 2. Zerbait joaten edo pasatzenutzi. Aukera earra galdu dik. 3. Janari-edarieidagokienez, hondatu. Esnia galdu da. 4.Desagertu. BEREN BURUAK GALDU BERRIANHASI. ‘beren buruak galdu beharreanhasi’. Erabat aztoratu, ia burua galtzerarte.Eiz-txakur bat eo hola animatzen bazaniñoiz, beren buruak galdu biharrian hasikozian, ta noiz harrapau hauek hurrengo!galga. ‘galga’. Bi puntu altuera berean daudenikusteko edo altuera berean jartzeko erabiltzenden zurezko edo metalezko tresna. GALGA GUZTITAKO. ‘galga guztietako’.iz. Maila, mota guztietakoak. Galga guztitakuakpillatze giñuzten eskola berian. Ik. galga.gal-gal. ‘gal-gal’. onom. Irekitearen onomatopeia.Babak gal-gal egosten.galtza. ‘galtza’. iz. (ez sing.). Gorputza gerritikbehera eta bi zangoak banaka estaltzendituen jantzia. GALTZA BERRIYAK IN. ‘galtza berriakegin’. Ustegabeko gasturen bat egin edoeginarazten digutenean esan ohi da: isunenbat jartzen digutenean, zerbait baliotsuaapurtzen zaigunean, etab. Bapo moteill,oaiñe indizkiu galtza berriyak!galtzaa. ‘galtzada’. iz. Harriz, bereziki harlanduzegindako bidea, bide lauzatua.galtzarbe. ‘galtzarbe’. iz. Besoa gorputzenborrarilotzen zaion alderdiaren azpialdea.Periodikua beti galtzarbian hartuta eamatezun.Ik. besapia.galtza-zorro. ‘galtza-zorro’. iz. (ez sing.).Ipurdi azpian, prakak betetzen ez direneanateratzen den poltsa modukoa. Hitz hau iabeti pluralean erabiltzen da. Galtza zorroearrak dazkak, ez al dek bate jaten eo?galtzerdi. ‘galtzerdi’. iz. (batez ere pl.). Oina etazangoa (osorik, belauneraino edo behealdeabakarrik) estaltzen dituen jantzia. Galtzerdiyakpuntuzkuak, amamak indakuak./Artillezkogaltzerdiyak takarrak izateia.galtzondo. iz. Garia ebakitakoan geratzen densustraia eta handik gorako pusketa.ganajateko. ‘ganadu-jateko’. iz. Abereijaten emateko landatik edo zelaitik ekartzenden janaria, gehienetan belarra. Horreatikganajatekotik behintzat urte batzutako osautageau giñan. Ik. ganajatekuak in. GANAJATEKUAK IN. ‘ganadu-jatekoakegin’. Ganaduentzako jatekoa prestatu etaetxeratu. Osabata lanetik etortzeianian betiganajatekuak itea juteia. Ik. ganajatekuak.ganau. ‘ganadu’. iz. Azienda, abere-multzoa. GANAU EARRA EZ IZAN. ‘ganadu ederraez izan’. Gizakiekin erabiltzen da, pertsonahori ez dela erraz menderatzeko modukoaedo adierazteko. Danak hortzabiltzakgañian, ta bat eztek ganau earra, nei eskuakerantsi zizkidana. GANAU ONA EON/JARRI. ‘ganadu onaegon/jarri’. Baiezko testuingurutan guztizalderantzizkoa adierazteko erabiltzen da;hau da, norbait askotan harrotu edo lotsagabekeriakegiten dituela adierazteko. Beraz,gehienetan ezezko perpausekin erabili ohida. Etziok ganau earra!/ Lan pixkat aginduorduko ganau earra jarri dek! GANAUENTZAKO ASKA. ‘ganaduentzakoaska’. iz. Baserrian, ganaduek janedo edan dezaten artxaren moduko jantokia.Harrizkoa nahiz zurezkoa izan daiteke.

84ganbaillaSeguru asko urte hartan bertan iña izangozan ataiñ, ikulluko atian onduan, ganauentzakoaska, ura edateko. GANAU-JENDE. ‘ganadu-jende’. iz.Ganadu-taldea, multzoa, piloa. Beraz,“jende” hitza bigarren osagai bezala agertzendenean, ez du ezinbestean bizidunareneta gizakiaren ezaugarria duen izenen bateskatzen. Ikusi besterik ez daude “ganadua”nahiz “plater”, “ontzi” bezalakoak. Ganaujende earrik bazakak. Ik. ume-jendia, gazte-jendia,ontzi-jendia, plater-jendia.ganbailla. ‘ganbarila’. iz. Baserrian, teilatupekosolairua, maiz aletegi gisa edo belarondua edukitzeko erabiltzen da; Ganbararengainean egon ohi da. Ganbailla tagelak dana belarronduz beteta geatzezian./Ganbailla zijuan eskaillapian, berriz,armaio zar bat eo bi bazian gure amazanak ta amama zanak bateko erropak tabesteko tomate-botillak gordetze zittuztenak.ganbara. ‘ganbara’. iz. Lekua. Baserrian,ganbarilarik ez dagoenean, teilatupeko solairua,maiz aletegi gisa edo belar ondua edukitzekoerabiltzen dena; etxeetan, goienekosolairuan dagoen gela, gauza zaharren edotaetxean atzera uzten diren gauzen gordelekumoduan erabiltzen da. Patata normalianganbaran eukitze deu./Izerdiya ta hautsapranko izate zan ganbara-zulon. 2. Burua.Ganbaratik ondo al hao?ganbela. ‘ganbela’. iz. Aska.ganbelako. ‘ganbelako’. iz. Buruan hartutakokolpea. Etxe aurreko postiakin ganbelakoearra hartuik. Ik. koskorrekoa, kaskarrekoa.ganbelu. ‘ganbelu’. iz. Ergeltzat nahiz kankailueta baldartzat hartzen den norbait aipatzekoerabiltzen den hitza. Motillak, ondoganbelua haiz ba!ganora. ‘ganora’. iz. Fundamentua, gatza.Laneakore ganoraik ez. Ik. ganoraz. GANORAZ. ‘ganoraz’. adb. Arretaz, arduraz;ondo, modu egokian, behar bezala.Ganoraz inbettu gauzak. Ik. ganora.ganorabe. ‘ganoragabe’. izond. Ganorarikez duena; fundamentu eta gatzik batere ezduena; eskutik gauzak ere erori egiten zaizkiona.Ganorabia daba; horri eskutike gauzakeroi ite zaizkiyo. Ik. ganora.gantz. ‘gantz’. iz. Grasa, manteka; nagusiki,koipez edo olio-substantziaz betetako zelulezosatuta dagoen ehun zatia. Gazteik hiltzan;eztakit gantzak alkar jota eo nolabukau zan.garaban/garaman/gaaman. iz. Garoa izatenden tokia; garodi? Otariyak ta garamanakizango zian geyenak./Orduantxe euzkiyaregaramana horitzen.garbittu. ‘garbitu’. du ad. 1. Hil nahiz erahil.Hotzak garbittuko gaittu. Oaiñe gizona garbittuomen diñe e? Ik. hotzak (norbait) garbittu.2. Txukundu; zikintasuna, lohitasuna kendu.gargarak in. ‘gargarak egin’. Ahoagorantz begira dagoela, eztarrian likido bateduki eta, hatsa botaz, likidoa mugiaraztea.Eztarria garbitzeko edo sendagai batez tratatzekoegiten dira.gari. ‘gari’. iz. Landare belarkara eta urteorokoada. Hostoak lantza formakoak dituzteeta zurtoin bakoitzaren bukaeran buruxkabat izaten dute. Uda zetorrenian, berriz, landanak batea etortze zian: belar-lanak, garilanak,arto-lanak. Hango atzaparka! Ik. garijotzea.2. Delako landarearen alea. GARI-EBATZAILLE. ‘gari-ebakitzaile’. iz.Gari ebaten aritzen dena. Eskerrak gariebatzailliaketortze zian.

gastau/kastau 85 GARI GARBITZEKO MAKINA. ‘gari garbitzekomakina’. iz. Gari-aleak lastotikbereiztean geratzen diren lasto-txikiak etazakarrak garbitzeko makina. Ik. gari. GARI JOTZEKO MAKINA. ‘gari jotzekomakina’. iz. Gari-alea gari-lastotik bereiztekomakina. Aze nolako girua sortze zan gari-jotzekomotor ta makina hayen bullakin. Ik. gari. GARI-LOTZEN. ‘gari lotzen’. iz. Gariaebaki ostean multzotan jarri edo mortxilakalotu. Earki besuak urratze zian gari lotzene. GARIA ONDU. ‘garia ondu’. Heldu. Udaran,berriz, garia ontzen zanian, itaiz ebaki,eskuz lotu ta metau eo metau gabe hor ekartzenzuten atzeko mandiyoa. GARI-JOTZE. ‘gari-jotze’. iz. Garia jotzeandatzan jarduera; gariaren aleak lastotikbereiztean oinarritzen da. Horretarako lurrarenkontra jo, zapaldu edo makinaz egitenzen. Ik. gari. GARI-JOTZEKO EGUNA. ‘gari-jotzekoeguna’. iz. Garia jotzeko egunean auzokoakbaserrian biltzen ziren; lanaz ezezik janarizeta edariz ere ongi hornitutako eguna izanohi zen. Gari sorta hoyek, batzuk beian tabestiak goian, han ieote zian gari jotzekoegun alaya etorri arte. GARIYA JALKITZEN EZ EON. ‘garia jalkitzenez egon’. Inor zain ez dugunean,presaka ibiltzeko arrazoirik ez dagoela adieraztendu esapide honek. Eonahi lasai,motell, etziok gariya jalkitzen da.garikua hartu. ‘garikoa hartu’. da/du ad.Azaoa. Ebakitako gariaz egiten den sorta.Garia lotzen, garikoa hartu ta jaiki itea, tagerriya earki deskantsatzea.garitxu. ‘garatxo’. iz. Larruazaleko goragunezimur eta gogorra, gehienetan birus bateksortutako tumore onbera dena. Eskuan etahatzetan agertzen dira gehienbat eta, gutxiagotan,aurpegian edo buruko larruazalean.Eskuan sei garitxu zazkan, baña danak juntzaizkiyo.garitza. ‘garitza’. iz. Gari alorra; gari-alekopuru handia. Hoyettuk garitzak daudenabaztarretan. Ik. gari.garo. ‘garo’. iz. Iratzea. GARO-PRINTZA. ‘garo-printza’. iz.Garo-zatiren bat apurtzean sartzen den zatitxiki zorrotza;. Ik. printza. GAROTAN. ‘garotan’. adb. Garoarekin lotutakolangintzan; garo ebakitzen, garo-lotzen,etab. Belar ebaten, ote ebaten, garotan. Ik.garo. GARO-ZUHATZ. ‘garo zuhatz’. iz. Garozegindako meta. Garo- ta ote-zuhatzak. Ik.zuhatz.garrafoi. ‘garrafoi’. iz. Likidoa, eta berezikiardoa, egoteko ontzia. Lepoa estua eta sabelazabala ditu eta kanpoko aldetik egurrezkoaedo zumitzezkoa da baina barrutik kristalezkoa.Len garrafoi bete ardo ekartze gendun.garrote. ‘garrote’. iz. 1. Fundamentua, gatza,ganora. Pertsonak garrote pixkate izanberdu ba./Garrote pixkate ona izatea. 2. Abiadura.Kotxiak garrote earra eman din.garrotillo. ‘garrotilo’. iz. Eztarriko gaitza;oso gogorra norbait hiltzera ekar lezakeena.?Garrotilluakin hil omentzan Kaximiro.garrotxa. ‘garrotxa’. iz. Ik. alanbre-garrotxa.gastau/kastau. ‘gastatu’. da/du ad. Bukatu. LAGUNAK GASTAU. ‘lagunak gastatu’.Adinekoek esan ohi dute, bereziki, beren

86gatzadineko lagunak hil direla adierazteko.Lagunak oaintxe gastau xamartu zaizkit. Ik.mundu hontatik ixkutau.gatz. ‘gatz’. iz. 1. Sodio kloruroaren izenarrunta (NaCl). Substantzia kolorgea eta uretandisolbagarria eta zapore minekoa da,janariak ontzeko nahiz usteldu gabe iraunaraztekoerabiltzen dena. 2. Bizitasuna; bizitasunaematen duen gauza. Mutil hau onabada, baña gatz pixkat falta zayo. EZ GATZ TA EZ PIPER. ‘ez gatz eta ezpiper’. Grazirik ez, ganorarik ez. Neskahorrek eztaka ez gatz ta ez piper. GATZ FIN. ‘gatz fin’. iz. Ale txikiko gatza.Ik. gatz xe. GATZ LARRI. ‘gatz larri’. iz. Ale handiko gatza. GATZ XE. ‘gatz xehe’. iz. Ale txikikogatza. Ik. gatz fin.gatzai. ‘gatzagi’. iz. Esne hutsarekin egotenziren arkumeen urdailetik ateratzen zen gaia,esnea gatzatzeko erabiltzen dena. Mamiyaitteko gatzaya ber izatea.gatz-ontzi haundi. ‘gatz-ontzi handi’. iz.Gazitegia; ardikiak edo txerrikiak kontserbatzekoontzia. Etxe berriya inda derrepentejarri ote zuen gatz-ontzi handi hua, suai beiratuzaurrez aurre ta eskubiko txokuangerau zana? Txerrikik ta ardikik han kontserbaukozian gaur nebera ta kabatan gordetzedian bezela. Ik. gazikutxa.gau orro. ‘gau orro’. iz. Gauez entzun daitezkeenzarata ozenak, oihu handiak. Tamilla eratako gau orruak entzuteya.gaua pasatuik ez eon. ‘gaua pasaturikez egon’. Norbaiti gau osoa pasatzea kostaegingo zaiola adierazteko. Beatzitako loguriak,etziok gaua pasatuik!gaugiro. ‘gaugiro’. iz. Gaueko giro edo eguraldia.Oso gaugiro earra zeon.gaupasa. ‘gaupasa’. iz. Etxetik kanpoparrandan gaua igarotzea; gau guztia irautenduen jaialdia.gauza. ‘gauza’ iz. Izaera duen eta izaki banakoedo berezitzat hartua izan daitekeen zernahi. GAUZA IZAN. ‘gauza izan’. Gai izan; zerbaitetarakoahalmena izan. Hori, lan hortakogauza da. GAUZA ONIK EZ. ‘gauza onik ez’. Zerbaittxarra iragartzen dugunean erabiltzenda. Meikuak hotsein dula? Ezteu gauza onik! GAUZAK ATZEKOZ AURREA ESAN.‘gauzak atzekoz aurrera esan’. Gauzak,bat behar eta bera ere, zuzen ez esan.Nik uste gauza danak atzekoz-aurrea esatettula. GAUZAK IN. ‘gauzak egin’. Herentziakontuaketa diru-kontuak zuzendu. Nei esatenzitxian atta zanak ezkondu baño lene,zeozer gauzak konpondu eo inberko ziala.Nik, ba, geore zuzenduko giñula ta nik betilaga. Ik. gauzak zuzendu, gauzak konpondu. GAUZAK KONPONDU. ‘gauzak konpondu’.Herentzia eta diru-kontuak zuzendu;testamentua egin. Nei esaten zitxian attazanak ezkondu baño lene, zeozer gauzakkonpondu eo inberko ziala. Nik, ba, georezuzenduko giñula ta nik beti laga. Ik. gauzakin, gauzak zuzendu. GAUZAK ONDO-ONDO PENTSAUTAHASI LANIAN. ‘gauzak ondo-ondopentsatuta hasi lanean’. Ondo kostatahasi lanean. Hau gauzak ondo-ondo pentsautahaste zan lanian ta tamañan jardutekoagintzen zien danei: “ez geyegi behartu”.

gerri 87 GAUZAK ZUZENDU. ‘gauzak zuzendu’.Herentzia eta diru-kontuak zuzendu; testamentuaegin. Nei esaten zitxian atta zanakezkondu baño lene, zeozer gauzak konpondueo inberko ziala. Nik, ba, geore zuzendukogiñula ta nik beti laga. Ik. gauzak in, gauzakkonpondu. GAUZAN GAIÑIAN ZEOZE IZAN. ‘gauzengainean zer edo zer izan’. Herentziarengainean arazoren bat izan. Hoyekeztakit, baña, gauzan gaiñian zeoze izandadaudela ustet. Ik. gauzak in, gauzak konpondu,gauzak zuzendu. NORBERE GAUZAK ETA ITEKO GAUZAEZ. ‘norbere gauzak eta egitekogauza ez’. Gizakiaren gutxieneko eginbeharrak (kaka, pixa, jantzi-erantzi, garbitu,dutxatu, etab.) egiteko gai ez izan. Ez emenda bere gauzak itekore gauza, dana bestekinber.gauzatu. ‘gauzatu’. da /du ad. Sendotu,osatu;gaitu. Sikira gauzatuko balitz hementxesukalde txokuan jarrita eoteko baike.gaya ibili. ‘gaia ibili’. Bertsolaritzaridagokionez, bertsotarako emandako gaiajorratu. Hark baño hobeto gaya ibilikozunik izango zan, baña huaxe graziyaneroi! 2. Elkarrizketaren batean gai horiaipatu eta hausnartu. Ezta zarra gai horiibili gendula.gazi haundi. ‘gazi haundi’. iz. Sagarmota.Zaporrez, izenak dioen bezala, gaziada eta koloreari dagokionez, gorri-berdexka;alderdi bat gorrixka izan ohi duensagar haundia. Erreta jateko ere oso ederra.Gazi haundiya erretzeko zoragarriyaizate zan.gazi-gezan ikusi. ‘gazi-gezan ikusi’.Janariak nahikoa gatz duen edo ez ikusi.Probatu, dastatu.gazikutxa. ‘gazkutxa’. iz. Gazitegia. Txerrikiakontserbatzeko gatzez josita egoten zenkutxa. Kutxa hori egurrezkoa nahiz harrizkoaizan zitekeen. Urdaiazpikua gatzikutxansartze gendun ta egun pare bat alde baterata beste egun pare bat beste aldera.gaztaiñ-haga. ‘gaztain-haga’. iz. Gaztainezkomakila zuzena, luzea eta mehea. Ik.hagaya, intxor-haga.gaztalontzi. ‘gaztalontzi’. iz. Gazta egitekoontzia, moldea.gazta-xerra. ‘gazta-xerra’. iz. Gazta-zatimehe-mehea eta zabala. Ik. ogi-zerra, xerra.gazte-jende. ‘gazte-jende’. iz. Gazte koadrila,multzoa; gazte-taldea. “Jendea” hitzelkartuko bigarren osagai denean, “festa”hitzarekin gertatzen zen bezala, multzoaren,piloaren, taldearen adiera eransteko balio du.Gazte-jendia zerbeza eaten. Ik. gazte-jendia,plater-jendia, ontzi-jendia, gizon etxe-jaun-jendia,ume-jendia, ganau-jendia.gazur/gatzur. ‘gazur’. iz. Esnea gatzatzeaneratzen den ur gazia, gainera ateratzen dena.Mamiya itteakuan gatzura ateatzea. Ik. ur.gerra-hotsa galanta. ‘gerra-hotsagalanta’. iz. Gerra hemen, gerra han; gerradenen ahotan eta mundu osoan zehar zabaldutadagoela adierazteko. Mundu hontanbadabil gerra-hotsa galanta.gerri. ‘gerri’. iz. Giza gorputzaren enborrarenzatirik estuena, toraxaren eta aldakaren arteandagoena. GERRIALDE. ‘gerrialde’. iz. Gerriarenaldea, gerri-jira. Gerrialde hori etzakan osokurioxua. Ik. gerri-buelta. GERRIBUELTA. ‘gerribuelta’. iz. Gerrijira,gerrialdea. —Gizendu in al da? —Ezta-

88geyegi ez behartukit, baña gerri-buelta earra daka. Ik.gerrialde. GERRI-JOKO. ‘gerri-joko’. iz. Gerriakmakurtu eta zuzentzeko egiten den mugimendua.Gerritatik txikiuta geldittu giñan ta lurreamakurtu nahi ta belaunekin inber gerri-jokua. GERRITAKO HOTZ HAUNDIK GABEJARDUN. ‘gerritako hotz handirikgabe jardun’. Gogor eta etenik gabe jardun;deskantsatu eta hozteko beldurrik gabearitu. Jorran da, gerritako hotz haundikgabe jardute gendun. GERRITAKO HOTZAK KENDU. ‘gerritakohotzak kendu’. Neka-neka egin etapasara handia hartu; gerria xixko eginda gelditu.Garo-ebaten gerritako hotzak kenduzitzaizkiun. Ik. gerritatik txikituta geldittu. GERRITATIK TXIKITUTA GELDITTU.‘gerritatik txikituta gelditu’. Gerria xixkoeginda gelditu. Gerritatik txikituta geldittugiñan ta lurrea makurtu nahi ta belaunakininber gerri-jokua. Ik. gerritako hotzak kendu.geyegi ez behartu. ‘gehiegi ez behartu’.Lan gehiegi ez egin; lana neurrian,tamainan egin. Gauzak ondo-ondo pentsautahaste zan lanian, ta tamañan jarduteko agintzenzien denei: “ez geyegi behartu!”.gezur. ‘gezur’. iz. Egia ez dena. Egia ez delajakinda edo uste izanda eta besteak egia delasinets dezaten esandakoa. GEZURRA TA SALTZA IBILI. ‘gezurraeta saltsa ibili’. Hitzetik hortzera gezurraesan; egiarik ez esan. Gezurra ta saltza besteikeztake ta! GEZURRA TA ZIKIÑA IBILLI. ‘gezurraeta zikina ibili’. Norbait gezurretan aritzendela adierazten du. Gezurra ta zikiñabazebillek horrek! GEZURRAKIN EGIYA ATEA. ‘gezurrarekinegia atera’. Hizketan oso trebea denakgaitasun hori askotarako erabiltzen du; bestegauzen artean, ez dakizkien gauzak besteriateratzeko. Zenbaittek hizketako abilidadehaundiya izateu, ta gezurrakin egiya ateatzekorebai.gezurti-fama izan. ‘gezurti-fama izan’.Gezurti delako ustea zabalduta egon. Ehiztariyakgezurti-fama handiya izan ohi deu.gibelarrai. ‘gibel-arrain’. iz. Birikak. Arkumearengibelarrayak oso goxuak izan ohidia.gibel-haundi. ‘gibel-handi’. izond. Gauzakpatxada handiz hartzen dituena. Hi haiz, hi,gibel-haundiya!gibelurdin. ‘gibelurdin’. iz. Onddo edoperretxiko-mota; 5-10 cm-ko txapel berdelautu edo konkorduna du eta krema kolorekoorri eta hanka. Oso perretxiko apreziatua da,estimazio handia duena.giro eon. ‘giro egon’. Giro egokia, ona izan.Eguraldi goxoa egon. Euzkitan giro do, bañabestela jertsia ondo sufritzea. ETZAN GIRO! ‘ez zen giro!’. 1. Norbaithaserre bizian dagoenean, haren inguruanegotea oso zaila dela adierazteko. Etzan giroharen aldamenian. 2. Erraza ez izan; egoeraatsegina ez denean erabiltzen da. Atzo etzangiro kalea ertetzen; jendia besteik etzeon.giyar. ‘gihar’. iz. 1. Gizenik gabeko haragiaedo haragi-zatia. Gure txerriyak iya danagiyarra zakan; iya bate gizenik etzun. 2.Zerbaiten zatirik trinkoena edo zaileana. 3.Muskulua. Ik. gihartsu.giyartsu. ‘gihartsu’. izond. Gihar asko duena;indartsua, kementsua. Gerri biuna ta besogiyartsuak. Ik. giyar.

gobernau 89giyeten. ‘gihar-eten’. iz. Haragi-etena. Muskulukotiratu edo etena. Osaba zarrak giyetenenbat iña izangou. Ik. giyar, haragi-etena,zain-tiratua.gizajo/gixajo. ‘gizajo’. izond. 1. Gizagaixoa,errukarria. Gizonezkoari zuzentzeko erabiltzenda. Zentzu berean emakumeari “gaixoa/gajoa”deitzen baitzaio. Attona gizajohorire hortziok hotzak. 2. Norbait on hutsaedo onegia delako edo, tontotzat, ergeltzathartzen dutenean ere erabiltzen da. Ona izatiagauza bat dek, baiña gixajua izatia bestia.3. Irain-hitza; tontoa, ergela. Eonai ixilik,gizajua!gizaseme. ‘gizaseme’. iz. Gizaki arra, gizonezkoa.Gizasemiak hartan da emakumiak,berriz, ibiltze giñan asaketan, sakaponakin.gizatasun. ‘gizatasun’. iz. 1. Giza izaeraduenaren nolakotasuna. 2. Gizakiari dagozkionbertuteen multzoa. GIZATASUN EXKASEKUA ERTEN. ‘gizatasuneskasekoa irten’. Gizakiaridagozkion bertute eta dohai gutxi edo batereez duenak bezala jokatu. Motillak, ondogizatasun exkasekua erten dik. Ik. gizontasun/gizatasun pixkat euki. GIZONTASUN/GIZATASUN PIXKAT EUKI.‘gizontasun piska bat eduki’. “Gizon”denari ematen zaizkion ezaugarri on etadohaiak izan; hau da, gizonki jokatu; gizakiaridagozkion bertuteekin jokatu. Gizatasunpixkat eukitziare etziok sobran. Ik. gizonbezela portau /ibilli.gizen. ‘gizen’. izond. 1. Lodia. 2. Haragiarenkoipea edo grasa zuria. Haragi xerra honekgizen geyegi daka nere gustoako.gizon. ‘gizon’. iz. 1. Sexu arreko pertsona,bereziki heldua dena. 2. Senarra. Nere gizonafaltakoa etortzeko. GIZONA IZAN. ‘gizona izan’. Gizonarieman ohi zaizkion ezaugarri onen jabe izan.Etorri hona, gizona bahaiz! GIZON ETXE-JAUN JENDE. ‘gizon etxejaun-jende’.iz. Etxeko jaun edo etxearenjabe den gizonezko multzoa, taldea. Egunhauetan gazte jendia ta gizon etxe-jaun jendiamozkorra gaiñian duela dabiltza eran taeran. Ik. jende, gazte-jende, ume-jende. GIZON IBILLI/GIZON PORTAU. ‘gizonibili/gizon portatu’. Gizon izan; gizonarieman ohi zaizkion ezaugarri onen jabe denaibili ohi den bezala ibili/portatu. Askotan,gurasoak beren seme-alabei hauek norabaitirten aurretik esan ohi zien. Nei gizon ibillie! Ik. gizon izan. GIZON PUSKA. ‘gizon puska’. iz. Gizongalanta, gizon handi eta indartsua. Gaxotasunakhamar egunen bukau omentzun hurazan gizon puskakin.gizon-proba. ‘gizon-proba’. iz. Herri-kirola;gizon edo gizon-talde batek harri astunbat herrestan, arrastaka eramatean datzanherri-kirola. Oro har, gainera, lurra ez dalaua edo labaina izaten, marruskadura indarraeragingo duten harri koskor edo irtenezosatuta egon ohi da. Garai batian idi-probakezezik gizon-probake ite zian. Ik. gizon.gobernau. ‘gobernatu’. da/du ad. 1. Ganadueidagokienean, zaindu, jaten eman. Ezaun daandriak ondo gobernatze zattula. 2. Politikaridagokionean, aginpide politikoaz baliaturikestatu edo lurralde bateko arazoakzuzendu, edo zuzentzen ahalegindu. EARKI GOBERNAUTA EON. ‘ederkigobernatuta egon’. Janariz edo edarizederki aseta, berdinduta egon. Etzan harritzekuaeun hartan horrenbeste pasatzia; earkigobernauta geunden danoke, ta geo bizikletanzuzen jutia gauza zalla. Ik. earki berdinduta eon.

90gogotsu/gootsugogotsu/gootsu. ‘gogotik’. izond./adb. 1.Ekintzak gogo handiz egiten dituena; zerbaitetarakogogo handia duena. 2. Gogo handiz.Piñua gootsu dator. GOGOTSUA IZAN (ZERBAIT EGITEKO).‘gogotsua izan (zerbait egiteko)’.Zerbait egiteko gogo biziz egon. Hura gogotsuada buelta bat emateko.go(g)o. ‘gogo’. iz. Gizakiaren buru-ahalmenen,adimenaren egoitza edo iturburua. GOGOZ KONTRA. ‘gogoz kontra’. Nahiez dela, borondatearen kontra. Esana obeittubai, baña askotan gogoz kontra. GOOTIK. ‘gogotik’. adb. Zinez, gogo handiz.Bi ahizpak alkar mattiak zian gootik. 2.Erruz, ugari. Lana gootik indu. GOUAK EMAN. ‘gogoak eman’. Nahiizan, antojoa izan, talantelaldiak heldu.Oaintxe eman al dizu horixe jatekogouak. GOUAN EUKI. ‘gogoan eduki’. Gogoratu;gogoan izan. Oaindik gouan dakat egunhartan ze gertau zan.goi harro. ‘goi harro’. iz. Irain-hitza. Harroa,bere burua besteak baino gehiagotzat duena,hantustez betea.golde. ‘golde’. iz. Lurra lantzeko lanabeshorzduna. Lanabes hau idi, zama-abere edotraktore batek eramaten du eta laborariakatzetik gidatzen du.golde-soi/golde-soil. iz. Goldeak lurrairaultzean gora botatzen duen lurra.golpe txikiyak izan. ‘golpe txikiak izan’.Haserrealdi txikiak izan. Gero alkarrekingolpe txikiyake izate giñun.gonbidautza. ‘gonbirautza’. iz. Gonbidatuekinegiten den bazkari edo afaria. Sasoebatean aparteko eguna izan ohi zen. Gureetxian beti in izan dittuzte gonbidautzak.gonbitto. ‘gonbito’. iz. Oka egitean ahotikegozten dena. Botaka. Kotxe guztiya gonbittozzikindu zian.gonbittolarri. ‘gonbitolarri’. iz. Botakalarria.Mareatze naizenian gonbittolarriya jartzezat.goor. ‘gogor’. adb. Indarrez, gogortasunez,irmo. GOOR HARTU. ‘gogor hartu’. Gogortasunez,zakartasunez hartu; norbaitek beste batiazken honek nahi duena egiten ez utzi. Attakgoor hartu du ta eztet uste berriz ingounik. GOOR IN. ‘gogor egin’. Norberaren jarrerarigogor eutsi; buru egin, gogortasunezjokatu. Norbere buruai goor inbertzayo. Ik.goor hartu.gor. ‘gor’. iz. /izond. Entzumena galdu duena,entzuten ez duena edo gaizki entzutenduena.gorabera. ‘gorabehera’. iz. 1. Goranzko etabeheranzko, alde baterako eta besterakoaldaketa, aldea. 2. Kontua, arazoa; gertaera.Zentzu honetan, batez ere, pluralean erabiltzenda. GORABERA EON. ‘gorabehera egon’.Aldea egon. Gorabera handiya do jokalaribat eo bestia lesionau. GORABERAK IKUSI. ‘gorabeherakikusi’. Arazoak, gertaerak, pasadizoakikusi. Batez ere pluralean erabiltzen da.Gure amona hori larogehi ta zazpi urtekinhiltzan, mundu honetan bere goraberak ikusita.

gorri 91gorako. ‘gorako’. iz. Adierazten den erreferentziapuntu batetik gorago edo handiagoden batera. BERROETA HAMAR BAT URTETIKGORAKO HAUNDIK GABE. ‘berrogeitahamarren bat urtetik gorako handirikgabe’. Berrogeita hamar urte pasatxo zituelaadierazteko. Esapide hau, edozein urtekopururekin erabil daiteke. Gero alargungeldittu zan, hamabi seme-alabekin, hortxeberroeta hamar bat urtetik gorako haundikgabe.goralarri. ‘goralarri’. iz. Botagura. Ik. goragalea.gorantziyak eman. ‘goraintziak eman’.Eskumuinak eman. Ik. Eskumiñak eman.gorbizittu. ‘gorbezitu’. da ad. Janari batzuk(aza, babarrun, gaztaina, garbantzo, etab.)gaizki egostearen edo gutxiegi irekitearenondorioz gogortu. Patatak halako earkiegosi ondoren gorbizittu intzaizkit. Ik. arakaiztu.gorde-sagar. ‘gorde-sagar’. iz. Sagarmota.Lau kantoia izenez ere ezaguna da.Kolorez, horia da eta zaporez gazia. Gordinikjan ohi da eta sagar-mota honek gainerakoakbaino gehiago irauten zuenez, negupartean jateko ere gorde izan da. Ik. lau kantoia.gorgoillu. iz. Kolpearen ondorioz ateratzenden handiunea, koskorra. Umiai gorgoilluearra atea zayo.gori-gori. ‘gori-gori’. adb. Gorri-gorri. Tenperaturaaltuaren eraginez argi gorria igortzenduen materialaz esaten da. Gartsua dena.Hua dana burni goriyuba bezelaxe geatzeaharriya dana gori-gori-gori inda.gor-mutu. ‘gor-mutu’. iz. Gorra eta mutuadena. Gormutuak bezela keñuka.gorni. ‘gorni’. iz. Gaixotasun infekziosoa,birus batek sortua, oso kutsakorra eta epidemikoa,bereziki umeei erasotzen diena. Gaixotasunhonen ezaugarri nagusia larruazalekoerupzio gorria da. 2. Landareekin ere erabiltzenda, “gorrina” edo “ugerra” adierazteko.Oso udara bustiya dijua ta tomatiak gorniyakjoko dittu.gorputz. ‘gorputz’. iz. 1. Animalia osatzenduen materia organikozko multzoa. 2. Gizakiedo animalien enborra. 3. Hilotza, gorpua. GORPUTZ ALLAU. ‘gorputz ailegatu’.Hilda, hilotz iritsi. Gorputz allau omen daDonostira. GORPUTZ EARRA ETZANDA LO ITEKO.‘gorputz ederra etzanda lo egiteko’.Oso nekatuta dagoela adierazteko. Oaintxezakanat gorputz earra etzanda lo iteko. GORPUTZ HAUNDIKO. ‘gorputz handiko’.izond. Pisu eta tamaina handiko pertsonadela adierazteko. Hura gorputz haundikogizona da. GORPUTZALDI ONA/TXARRA IZAN. ‘gorputzaldiona/txarra izan’. 1. Gorputzarenegoera une jakin batean ona edo txarra izan.Eztakit ze pasatze zaten, baña gorputzalditxarra dakat. 2. Gorputzaldi txarra, bereziki,ajearekin edo gehiegizko jan-edan batenondorengo egunean izaten den ondoezarekinlotzen da. Bezperako parrandan ondorengorputzaldi txarra eukitzea. Ik. biharamuna,astelehena.gorputz-bide. ‘gorputz-bidea’. iz. Garaibatean baserrian norbait hiltzen zenean, gorpuaedo hilotza ateratzeko erabiltzen zenbidexka. Hori garai batian gorputz bidiazan.gorri. ‘gorri’. izond. 1. Odolaren kolorekoa. 2.Ileaz mintzatuz, kolore gorrixka duena. behi

92gorri(ttu)gorriya. 3. Guztiz larria, latza. Gorriyakikusi dizkik. GORRI GELDITTU. ‘gorri gelditu’. Soila,biluzia dagoela adierazteko. Bereziki lur-sailezari garela, inolako landarerik, belarrikgabe gelditu. Lur sail earrak gorri geldittudia. GORRIYA BOTA. ‘gorria bota’. Biraoak,maldizioak bota. Gorriyare asko botatzeuhorrek e! Ik. maldiziyo, gorriyan ibilli. GORRIYAK IKUSI. ‘gorriak ikusi’. Osogaizki edo larri ibili. Han ikuste zian gorriyakbatetik bestea pasatzen, estaziyoa eamateko.gorri(ttu). ‘gorri(tu)’. da/du ad. 1. Koloregorria edo gorri-antzekoa hartu edo eman. 2.Lurrazala goldez, aitzurrez, etab. Laborantzarakoharrotu.gorri-hots. ‘gorri-hots’. iz. Biraoa, maldizioa.Hayek ibilli zien gorri-hotsa hayek! Ik.gorriyan ibilli. GORRI HOTSA IBILI. ‘gorri hotsa ibili’.Birao eta maldizioka ibili. Hayek ibili ziengorri-hotsa hayek! Ik. gorriya bota, gorriya ibili. GORRIYAN IBILLI. ‘gorrian ibili’. Biraoka,maldizioka ibili; madarikazio batean ibili.Beti gorriyan dabil. Ik. gorriya bota.gorriik. ‘gorririk’. adb. Larru hutsik, biluzik,arroparik gabe. Errekak husten gorriik ibiltzegiñan. Ik. gorri geldittu. GORRIIK EON. ‘gorririk egon’. Ezer gabeegon; hutsik. Jantziari dagokionez, bilutsikegon.goru. ‘goru’. iz. Iruteko erabiltzen zen tresna,goian iruteko gaia jartzeko atal bat duenmakila batez osatua. Ik. gorua in. GORUA IN. ‘gorua egin’. Goruaz irun.goxua preparau. ‘gozoa preparatu’.Oso haserre agertu. Erabat haserreturik erasoegin, hitzezko erasoa bada ere.goyan zerua ta beian lurra! ‘goianzerua eta behean lurra!’. Norbait ezertxoere gabe geratzen denean esan ohi da.Han geatu giñan goyan zerua ta beian lurra!gozau. ‘gozatu’. da/du ad. 1. Zerbaitetik atseginalortu (objektua “-z” kasu-atzizkiaz).Paraje hartaz gozau. 2. Gozoago, eztiagobihurtu, gozotasuna hartu edo eman. Ia oainoporretan pixkat gozatzean, beti erreta eoteabehintzat eta. 3. Janariez mintzatuz, ondu,gaiei gozagarriak ezarri. Ensalada haugozauta al do? 4. Lurrak ongarritu. Lurrarezimorrakin baike, pixkat gozau inber izatea.5. Pilota-jokoan, pilota bete-betean eta moduzeharo egokian jo. Goñi eztaba pelota gozatzenai. GOZAU BAT HARTU. ‘gozatu bathartu’. Gozatu, gustura ibili. Umiak gozaubat hartu due playan.gozo-denda. ‘gozo-denda’. iz. Gozokiak,pastelak, tartak, etab.saltzen diren denda.Gozo-denda berrinbat iriki omen due ezta?gozozale. ‘gozozale’. izond. Gozo-gauza izugarrigustatzen zaiona; oro har, gozoari zaletasunadioena. Oso gozozalia da.gozua eon/jarri. ‘gozoa egon/jarri’.Haserre egon, haserretu. Gozua zeunden baetxea etorritakuan. Ik. goxua preparau.graka. ‘kraka’. iz. Zikinetik sortu den kostra.gramana. iz. Nekazaritzako lanabesa, lurrazalekoedozein lanetarako balio du. “Are handia”,“gramana” nahiz “kalkar” bezala ereezagutu izan da.

gurdi 93granbil. ‘gramil’. iz. Erregela moduko tresnabat, baserrietan erabiltzen dena.grano. ‘grano’. iz. Ale. GRANOIKE EZ EON. ‘granorik ere ezegon’. Batere ez dagoela adierazteko. Oiñholako neurri-otarra ezta baztarretan granoikeeongo.granuja. ‘granuja’. izond. Alproja. Granujaearra inda do hori. GRANUJA-ARPEI. ‘granuja-aurpegi’. iz.Bihurri-aurpegia; alprojaren traza. Granujaarpeiearra zun orduan.grazi. ‘grazi’. iz. 1. Dohaina. Aparteko graziaizan. Ik. graziyan eroi. 2. Atsegin, etabereziki barre, eragiteko dohaina. Ik. graziyaeman. 3. Jainkozko ontasuna; kristauerlijioan, Jainkoak gizakiari ematen dionlaguntza naturaz gainekoa ongia egitekoeta Zerua iristeko gai egiten duena. Jainkuangraziya. BESTE GRAZI BAT IZAN. ‘beste grazibat izan’. Estimazio handiagoa izan; atseginagoa,gustagarriagoa izan. Galaazitakogauzak beste grazi bat izateu. GRAZIYA EMAN/IN. ‘grazia eman/egin’.Norbaitek, esandako zerbaitekin, atsegineta barrea eragin. Txiste horrek eztit bategrazik in. GRAZIYAN EROI. ‘grazian erori’. Norbaitibeste norbait gustatu, atsegina iruditu.Batzuk graziyan eroitakuak izateia, ta bestiakgraziosuak./Hark baño hobeto gaya ibillikozunik izango zan, baña huaxe graziyaneroi. Ik. graziya.griña. ‘grina’. Gogoaren joera bizi eta bortitza,gogoa asaldatzen duena. Hori ittekogriña earra euki zun.guardasol ballena. ‘guardasol bailena’.iz. Aterki edo euritakoen burdin-barillak.Guardasol ballenakine ite giñuzen armamentuak.Ballena bat jarri doblauta ta puntabietan lotu lokarrriyak, arkua ite zula. Ta,dan bezela luzian, beste ballena ondo orraztutajarri, arkudun hari erantsi lokarritik ta,hark ite zuan muelliakin, tira.guau-guau/uau-uau. haur. Haur hizkeran,txakur zaunka adierazten du eta baita txakurrabera ere. Bettu, guau-gugu do hor.guen. ‘guen’. iz. Goia. Zelai guenian eztabilardiik.gurdi. ‘gurdi’. iz. Orga; bereziki, usadiozkonekazaritza-orga, endaitza eta zurezko gurpilbeteak dituena. GURDI-ARDATZ. ‘gurdi-ardatz’. iz. Gurdiarenardatza, gurpilak lotzen dituena. GURDI-ARRASTO/GURTARRASTO. ‘gurdiarrasto/gurtarrasto’.iz. Gurdi-arrastoa, gurdiarengurpilek lurrean egiten dutena. Ik. gurdi. GURDI-KARTOLAK. ‘gurdi-kartolak’. iz.(askotan pl.). Zama ez erotzeko edo hobeto eramatekogurdiari alboetan edo zeharka ezartzenzitzaizkion oholak. Gure etxian etzantrastien faltaik: lega bazan, kartolak bazian,pertika bazan…. Ik. kartolak. GURDI-PERTIKA. ‘gurdi-pertika’. iz.Gurdiaren edo orgaren endaitza. Gurdianganaduen artean eramaten zen, ganaduekgurditik tira egin zezaten. Lega bazan, kartolakbazian, pertika bazan. GURDI-XIMAUR. ‘gurdi-simaur’. iz.Simaurrez edo ganaduen gorotzez betetakogurdikada. Ik. ximaur. GURDIYAN NEARRA. ‘gurdiaren negarra’.iz. Gurdiaren gurpilek eta ardatzak,

94gurdikaondo koipeztatu gabe zeudenean, ateratzenzuten zarata.gurdika. ‘gurdika’. iz. Aldi bakoitzeko kantitateedo kopurua gurdikada da. Artaburuakgurdika sartzettu mandiyoa. Ik. gurdi.guri-guri. ‘guri-guri’. adb. Gizena, betea,baina indartsua eta osasuntsua.gurpegi. ‘gurpegi’. iz. Gurpilen erdialdekopieza, ardatzak zeharkatzen duena.gurpil. ‘gurpil’. iz. Ardatz baten inguruan biratzenden pieza zirkularra, ibilgailu, makina,etab.azal baten gainean jarraitasunez higitzeaahalbidetzen duena. Ik. gurpil-azal. GURPIL-AZAL. ‘gurpil-azal’. iz. Pneumatikoarenkautxuzko kanpoko estalkia, zoruaukitzen duena. Ik. gurdi.gurtesi. ‘gurtesi’. iz. Zumitzez egindako sareantzekoa,gurdiaren atzealde eta alboetanezartzen dena. Ik. gurdi.gurtetxe. ‘gurtetxe’. iz. Gurdiaren armazoia.Ik. gurdi.gurtohol. ‘gurtohol’. iz. Kartola, gurdiarialboetan ezartzen zaion ohola, simaurra etaantzekoak garraiatzeko erabilia. Ik. gurdi.gurutz-bide. ‘gurutze-bide’. iz. Jesu KristorenNekaldia irudikatzen duten hamalaugurutze edo irudiz seinalatutako bidea edoibilbidea. Ik. kalbayo.gurutze santuaren in. ‘gurutze santuarenegin’. Nork bere bekokian, ahoan etabularrean gurutzearen seinale bana egin.Kristau-erlijioaren ikurra egin.gurzaldi/kurzaldi. ‘gurzaldi’. iz. Egurra etakarreatzeko gurdi berezia.gusto. ‘gustu’. iz. 1. Zaporea. 2. Atsegina. 3.Zaletasuna, nahia. 4. Edertasuna sumatzekogaitasuna. GUSTUA EMATEKO MOUAN JAN. ‘gustuaemateko moduan jan’. Besteak gusturaedukitzeko moduan jan. Da talua jateomentzuan harek, gustua emateko mouan. GUSTUA IN. ‘gustua egin’. Norbaitengustoko zerbait egin; norbaiten gustoa, egarriaasetu. Eztek erreza hemen zuei gustuaitia./Hayen gustua erreza zan itia.Orduanbeste ezer baño ugariyo nazkan nik bertsuakta in genien gustua.gutxitzen-gutxitzen jun. ‘gutxitzengutxitzenjoan’. Ahitzen joan. Azkeneakobera konbentzittu zan gutxitzen-gutxitzenzijuala.gutxiyok on in. ‘gutxiagok on egin’.Norbaitek zerbait egiteko asmoa azaldubaina asmo horiek beste norbaiti gehiegitxoiruditzen zaizkionean azken honekesan ohi du; horrela, inolaz ere asmohoriek beteko ez dituela adierazteko erabiltzenda. Ba, gutxiyok on inda eonberdu.

haakate. ‘hagakate’. iz. Zuhaitza arrastakaekartzeko katea. Ik. haakatian ekarri. HAAKATIAN EKARRI. ‘hagakatian ekarri’.Kate berezi batez loturik zuhaitza arrastakaekartzea. Zuhaitzari eta ganaduen uztarrikonardaiari kate berezi hori lotu eta tirakaekartzea. Aakatian arrastaka ekartze zan;arbolai lotu, ganauakin hartu ta geo izatezun harek nardaya, nardai motza, batzukluziak bestiak motzak. Ik. haakate.haaki. ‘hagaki’. iz. Egurrezko hagatxoa, meheeta luzexka. Lehen beheko sua pizteko edotatxingar eta guzti ekarririk, beste zerbaiti suemateko erabiltzen zen: txondorrari, etab.Txondorrai su egurrezko zea batekin, haakiyakinsu emanda, nola beheko suba eote zanleno. Ik. pitzakiya, txuxaka.habi. ‘habi’. iz. Hainbat animaliak arrautzakegiteko edo umeak hazteko eratzen dutenbabesgunea. Jatorriz, hegaztienei bakarrikesaten zitzaien, baina gaur egun, metaforikoki,pertsona baten etxebizitza, sorlekua, orohar, babeslekua adierazteko ere erabiltzenda. Habiya jartzia aztu zitzakun da, konejuakparrillian indittu.habiondoko. ‘habiondoko’. iz. Toki jakinbatean, bereziki habietan, oiloak bertanarrautzak egiten ohitzeko jarri ohi den aproposkoarrautza. Ik. habi.haga/hagaya. ‘haga’. iz. Makila edo zurezkopieza zuzena, luzea eta mehea, eskuz erabildaitekeena. Askotan ilea jotzeko edozuhatza egiteko erabiltzen zen. Koltxoiagarai batian ardi illez beteta eote zan tatakian takian ardi ille hori euzkita atea etahagayakin jotzen zan ille hori. Ik. gaztañahaga,intxaur-hagaya, atia ixteko haga, gain-aga,karobi-haga, hagaka.hagaka. ‘hagaka’. adb. Haga-kolpeka, makilaka.Ik. haga/hagaya.hhainbestian. ‘hainbestean’. Elkarrizketabatean, norbait zer moduz dagoen galdetuta,”ondosamar”, edo “ez hain ongi ezhain gaizki” erantzuteko hitza. —Zemouz?—Hainbestian./Jaungoikuai eskerrakemanber hainbestian geaniane.haitzulo. ‘haitzulo’. iz. Leize natural sakona,kareharri asko dagoen eskualdeetan agertzendena. Ekaingo aitzulua. Ik. harri-zulo, leize.haizatu. ‘haizatu’. du ad. Zerbait haizetarabota, haizearen eraginpean jarri; bereziki,garia eta antzeko laboreak haizetara bota,lastoa eta alea bereizteko. 2. Egurastu. 3.Haizez edo airez puztu. Basuan jandakobelarrak haizatu zizkiyon nunbait hestiakardiyai. 4. Harrotu, hantustez bete. Txaluekhaizatu indue umia. HAIZATUTA IBILLI. ‘haizatuta ibili’. Harrotutaibili. Non dabilen berririk gabe ibili. Azken boladannehiko haizatuta ibilli dek. Ik. ttin-ttin ibilli.haize. ‘haize’. izond. Buruarin, txoriburua.Zure laun horire haize xamarra da ezta? HAIZE-BABES. ‘haize-babes’. iz. Haizearenbabesean dagoen tokiaz esaten da. Ik.haize-ixkutua.

96haizeleku HAIZE-BOLADA. ‘haize-bolada’. Haizeerauntsia. Bat-batean eta kantitate handianiristen dena. Haize-bolada earra etorri da.Ik. bolada. HAIZE-IXKUTU. ‘haize-ezkutu’. iz. Haizearenbabesean dagoen tokiaz esaten da.Haize-ixkutuan jan gendun. HAIZE-KOLPE. ‘haize-kolpe’. iz. Haizearenmugimendu azkar eta bortitza. Haizekolpeearrak izantzian. Ik. kolpe. HAIZIA EMAN. ‘haizea eman’. Haizatu,harrotu.haizeleku. ‘haize-leku’. iz. Haizeak betebeteanjotzen duen lekua. Eriyo haizelekuada.haizetsu. ‘haizetsu’. izond. Haize handia egitenduen leku edo eguraldiaz esaten da. 2.Haize asko duena, haizez betea, harroa. Gureume haure haizetsu xamarra da, ta haiziakinikearri gaizki ibiltzea. 3. Haizeak eragitendituen janaria. Baba earra bai, baña haizetsuada.halamouzko. ‘hala-moduzko’. izlag. Halaholakoa,erdi-purdikoa. Halamouzko bazkayaingendun herañeun./Tioantonio, behintzat,nehikua maixu eskasa izantzan; Joxemaire,halamouzkua./Halamouzko notiziya.halatsu. ‘halatsu’. adb. Berdintsu, igualigual;gutxi gorabehera hala. —Hori etxianbezelaxe ibilikoa kanpuane. —Bai halatsu.hamabost. ‘hamabost’. zenbatz. zehazt. 1.Hamalau eta bat. 2. Hamabost eguneko epeaadierazteko erabiltzen den hitza. Ik. zortzi.hamaika aldiz esan. ‘hamaika aldizesan’. Askotan, makina bat aldiz esan;hainbat eta hainbat aldiz. Ez da, beraz,“hamar + bat” aldiz. Honuzkeo hamaikaaldiz esan dezu, apaiz eginda geore len beziñoker nabillela.hango. ‘hango’. izlag. Toki hartako. “Hura”erakuslea “nongo” kasu markarekin. HANGO + ENUNTZIATU OSOA. ‘hango+ enuntziatu osoa’. Enuntziatu zehatzhori, ekintza hori, behin eta berriz esaten etagertatzen dela adierazteko. Hango, “eutsigoyai!”. HANGO + IZENA. ‘hango + izena’.Ugaritasuna adierazten du egitura honekinosatutako esamoldeak. Hango zarata tahango kantua! HANGO ATZAPARKA! ‘hango atzaparka!’.Jende guztia lanean golpeka ari deneanerabiltzen da; guztiak batera golpe eginezlanean dabiltzanean. Uda zetorrenian, berriz,lana danak batea etortze zian: belar- lanak,gari-lanak, arto-lanak. Hango atzaparka! HANGO JENDIAN EMANA! ‘hango jendearenemana!’. Jendez gainezka zegoelaadierazteko esapidea. Hango jendian emana!Hango kaletatik pasatzene etzan giro. HANGO TXINTXARRI-HOTSA! ‘hangozintzarri-hotsa!’. Ardien zintzarri-hotsahandia eta ugaria dela adierazteko. Hangotxintxarri-hotsa ta hango desditxa!hanka. ‘hanka’. iz. Gizakian, beheko gorputzadarretakobakoitza. Ik. hanka ziñetakua, hankasartzia. HANKA BAKARRIAN. ‘hanka bakarrean’.Gorputz osoa hanka bakarraren gaineansaltoka aritzea. Askotan ibiltzen giñanhanka bakarrian saltoka. HANKA GELDIYAN. ‘hanka geldian’. Bihankak batera direla. Hanka geldiyan inberizate zan salto.

hankabiko 97 HANKA HANKAI ERANTSI EZINDA.‘hanka hankari erantsi ezinda’. Norbaitekhankak arrastaka, ezin mugituan daramatzalaadierazteko erabiltzen da esapidehau. Oaintxe hanka hankai erantsi ezindadabil. HANKA LURRAI KENDU EZINDA. ‘hankalurrai kendu ezinda’. Tirriki-tarraka,hankak altsatu gabe ibiltzean esan ohi da.Gu, abarka zarrak tirris-tarras tirris-tarrasgiñuzala, hanka lurrai kendu ezinda. Ik.hanka hankai erantsi ezinda. HANKA PUNTTETAN. ‘hanka puntetan’.adb. Hanketako behatzen gainean gorputzosoa sustengatuz. Hoyek dantza hanka punttetaniteue. HANKA ZIÑETAKO/ZAIÑETAKO. ‘hankazainetako’. iz. Hanka-pelotetan hartutakozartada. Hanka ziñetako earra hartu nuan.Ik. Hanka. HANKA ZIÑETAKUA EMAN. ‘hanka zainetakoaeman’. Hanka peloten inguruanzartada eman. Ostikoz hanka ziñetako earraemantzian. HANKA ZUZTAR. ‘hanka zuztar’. iz.Hanka zurtoinak. Hanka zuztar galantakdazka. HANKA-ARRASTO. ‘hanka-arrasto’. iz.Zerbaitek edo norbaitek bertan uzten duenseinalea. Aztarna. Hanka arrasto earrak utzizittun. Ik. arrasto. HANKA-AZPIZ/HANKA AZPITIK. ‘hankaazpiz/hanka azpitik’. adb. Pilotan frontoianjokatzeko modua izan daiteke, baina,bereziki, kontrario edo arerioa baino askozhobea dela adierazteko esan ohi da; norbaitekikoakedo zerbaitekikoak oso erraz egingodituela adierazteko. Lan hoyek horrekhanka-azpiz ingottu. HANKA-HOTS. ‘hanka-hots’. iz. Hankekedo hobeto oinetakoek ibiltzean ateratzenduten zarata. Gaur gabian hanka-hotsearrak ibillittu baten batek./Haren hankahotsasumatze nun. HANKA-HUTSIK. ‘hanka-hutsik’. Oinutsik,oinetakorik gabe. Sukaldian iya betihanka-hutsik ibilitzen zan. HANKA-HUTSIK IBILLI. ‘hanka-hutsikibili’. Oinutsik ibili; batere oinetakorik gabeibili. Hanka-hutsik pixkatian ibiltzia onaomen da. HANKAK JASO! ‘hankak jaso!’. Oinezgabiltzalarik, hankak arrastaka bota beharrean,pausoa lurra arrastatu gabe bota. Hankakjaso! Beti arrastaka ibili gabe. HANKA-MAKILLAK. ‘hanka-makilak’. iz.Hanka meheak. Hoyettuk hanka-makillakhoyek! Danborra jotzeko makillak bañofiñauak dittuk! HANKA-MIÑEZ IBILI. ‘hanka-minezibili’. Herrenka ibili. Gure ardiya hankamiñezdabil. HANKETAKO HOTZAK KENDU. ‘hanketakohotzak kendu’. Norbaitek hankazainetakobat eman eta hankaren alderdi horibero-bero eginda utzi. Eman zigun hankaziñetakuakin,hanketako hotzak kendu zizkiun.Ik. gerritako hotzak kendu, ezpainetako hotzakkendu. HANKETAKO ORPORAIÑORE ALLAU EZ.‘hanketako orpoetaraino ere ailegatuez’. Norbait oso txikia dela adierazten duenesapidea. Hanketako orporañore allatzealtzayo ba?hankabiko. ‘hankabiko’. iz. Bi hankakoaitzurra. Sotal handia ateratzeko erabiltzenda.

98hankagorrihankagorri. ‘hankagorri’. iz. 1. Ume jaioberria. 2. Haurdun dagoela esateko. Baomendin hankagorriya, e? Ik. hezur berriya.hankajoko earra atea/ibilli. ‘hankajokoederra atera/ibili’. Azkar azkar ihesijoan. Hankajoko earra atea zian, ertzainaketorri zianian. Ik. haren zalaparta!hanka-motz. ‘hanka-motz’. iz./izond. Hankabakarra eduki; hanketako bat moztuta izan.Attona hori hanka-motza da.hankaoker. ‘hanka-oker’. iz. /izond. Hankakokerrak dituena, belaunak elkartuta eta hankakkanpoaldera dituena bereziki. Do-re-mi,hanka oker hori, fa-so-la, zuzendu zayola.hankape. ‘hankape’. iz. Hanka azpia, hankaartea. Aldeintzak hankapetik!/Aldeintzakhemendik, beti hankapian jarrita!.hanka-sartze. ‘hanka sartze’. iz. Ekintza edoesan oker edo desegokia, hutsegitea. Ik. hanka.hankazulo. ‘hanka-zulo’. iz. Lur biguneanedo elurretan egin ohi diren oin arrasto sakonak.Hankazulo earrak daude zelayan.hantxe bai gozau! ‘hantxe bai gozatu!’.Nonbait oso gustora ibili dela adierazteko.Hantxe bai gozau giñala! Hango adar jotzia,hango parria, hango jan-pesta. Ik. gozau.hara! ‘hara!’. interj. 1. Izen sintagama edo esaldibaten aurrean, hark adierazten duena aurkeztenedo erakusten duen hitza. Zerbaitazaltzeko ezar daiteke. Hara umia! Jasoitzazutraste zar hoyek ta segiyozu hemendik. 2.Zerbait ikusteak edo gertatzeak eragitenduen harridura adierazteko hitza. Hara etorriberetzuna! Azkenian, bizi dianak azalduiteiala ee!haragi. `haragi´.iz. Gizakiaren eta animaliengorputzaren zati mamitsua. HARAGI BIZIYAN. ‘haragi bizian’. adb.Zauriren batean, haragi gordina ikusten dela.Herida haragi-biziyan zatxakan. HARAGI-ETEN. ‘haragi-eten’. iz. Giharetena.Ik. zain-tiratua, giyetena. HARAGI-GIXAU. ‘haragi-gisatu’. iz.Okela eta patata zenbait ongailurekin baterasaltsan egosiz egiten den janaria. Haragigixauatomatetan earra izatea.haren. ‘haren’. izlag. “Hura” erakuslea“noren” kasu markarekin. HAREN HARRIYA IBILTZEKO POSTURA!‘haren harria ibiltzeko postura!’. Harridurazkoesapidea; norbaitek harria menderatzekoduen trebeziak harridura sortarazten duhiztunarengan. Ostolatza, ehun kiloko harriyaesku bakarrakin. Ikusi inbertzan sinistekore.Haren harriya ibiltzeko postura! HAREN IRAKURRI BERRA! ‘haren irakurribeharra!’. Harridurazko esamoldea;norbait irakurri eta irakurri zebilela adierazteko.Esamolde-mota honekin aditzak adieraztenduen ekintza behin eta berriz egitekogrina edo adierazten da. Hogei urte oaindikez ta haren irakurri berra, haren billeretajun berra, haren goua herriyan alde laniteko! Ik. aditza + berra. HAREN ZALAPARTA! ‘haren zalaparta!’.Haren mugimendua! Haren zalapartaertzaiñak etorri zianian! Ik. Hankajoko earraibili.haretxek bai + enuntziatua. ‘harexekbai + enuntziatua’. Enfasia emateko erabiltzenda. Haretxek bai gure amai kontu in! HARETXEK BAI FAMATZEN ZULA!‘harexek bai famatzen zuela!’. Harridurazkoesamoldea, “biziki famatzen edogoraipatzen” zuela adiearazteko. Ik. famau.

harri 99hari-hariyan eon. ‘hari-harian egon’. 1.Justu-justuan egon. Askotan, norbait oztaoztabizirik gelditu dela adierazteko erabiltzenda. Haren amare hari-hariyan eonomentzan. 2. Argiari buruz dihardugunean,bonbila azkenetan dagoela adierazteko erabiltzenda; kandela batek adina argi ez duelaegiten, argi hil-hila dagoela adierazteko.haritz. ‘haritz’. iz. Zuhaitz mota. Fruitua ezkurradu.harlasta. ‘harlasta’. iz. Berez sortutakolauza; harri aski handia, mehea eta laua,estalki eta antzekoetan erabiltzen dena.harrapaketan. ‘harrapaketan’. Ume-jolasa;batak bestea ukitu edo harrapatzean oinarritzenda. “Juntatzen giñanian jai arratsaldetaneizate genun nehiko entretenimendu:harrapaketan, itsuketan, pelotan, etb.harrapau. ‘harrapatu’. du ad. 1. Dabilen zerbaitek(ibilgailu, animaila, etab) bere bideannorbait jo. Kotxiak azpin harrapau. 2.Lapurtu. Baten batek dirua harrapau dit. HARRAPA ZAK! ‘harrapa ezak!’. Norbait,gertaera jakin batean, uste baino argiagoaedo azkarragoa atera dela adieraztekoerabiltzen da; bista handia izan duela adierazteko.harrapazka. ‘harrapazka’. adb. Gehiegizkopresaz eta nolanahi; guztia bere egin nahian.Janariari buruz ari garelarik, besterentzatjanaria iristen den ikusi gabe, guztia jannahian ibiltzea. Harrapazka jardun tzun;neuri emate zian lotsa.harraska. ‘harraska’. iz. Harrizko aska; berezikiarropa jotzeko eta garbitzeko erabiltzendena. Pieza lau eta zabal batez hornitua egonohi da eta, oro har, sukaldean baxera garbitzekoerabili (harrizkoa ez izanda ere). Bai, karo,harraskaike izango altzan ba garai hartan?harraskau. ‘harraskatu’. du ad. Karraskatu,objektu gogor batez azal bat igurtzi. Harraskauearrak eman dizkiyo.harrezkeo. ‘harrezkero’. adb. Geroztik, aipatuden uneaz edo denboraz gero. Harrezkeoezta gure etxea geyo etorri. Ik. harrezkeoztik.harri. ‘harri’. iz. 1. Lurrazalaren osagai denmaterial mineral gogorra. 2. Txingor lodia,normalean udako trumoi-erasoetan botatzenduena. Harriyak oaintxe emangoye tomatieierrematia. Ik. kazkabar. HARRIZKO BIHOTZA IZAN. ‘harrizkobihotza izan’. Sentiberatasun txikikoaizan. Gizon horrek emateu harrizko bihotzadakala; beñe eztu near-malkoike ixuri. HARRI-KOSKOR. ‘harri-koskor’. iz.Harri puska txiki eta bereziki gogorrak.Hondartzane harri-koskor uari zeon. Ik. azukre-koskor,harri-koskor. HARRI-LEPAKA. ‘harri-lepaka’.Lepo gainean harriak garraiatuz.adb. HEMEN HOLA EOTIA BAÑO HOBE DEKSOOBARRENETIK HARRI-LEPAKA JAR-DUTIA. ‘Hemen horrela egotea bainohobe dek sorobarrenetik harri-lepakajardutea’. Konparaketa hau norbait oso egoeralarrian, kezketan, egon ezinda dagoeneanerabiltzen da. Besteren menpe, bestek (medikuek,etab) zer esango zain eta zain egotesoila ezagutu zitekeen lanik txarrena bainotxarragoa eta zailagoa dela adierazteko. HARRI-POTOR. ‘harri potor’. iz. Harrikoskor handia. Egarrik bagenun, Errekatxistorrenkera bat ibal ingo genun, makurtu taurtrago bat iteko, bi harri-potorren gaiñenbelauniko jarrita. HARRI-TIRAKA JARDUN. ‘harri-tirakajardun’. Harriak jaurtitzen aritu. Umiak jo

100 harrika1ta ke harri-tiraka jardun tzuen. Ik. harrikaeman. HARRIYA BISTAN JARRI. ‘harria bistanjarri’. Harriz egindako etxeei buruz ari garelarik,harria agerian utzi. Geo, berriz, harriyabistan jartziare okurrittu zitzakun. HARRI-ZULO. ‘harri-zulo’. iz. Leize-zulo.Arkumiak harri-zulota eroitze zian. Ik. leize.harrika1. ‘harrika’. adb. Harri tiraka. Alkarriharria boteaz. Haserrearen nahiz jolasaren adierazleizan zitekeen. Borrokan, mutur-joka aritzeanere ibiltzen ziren, baina baita ume-jolasmoduan ere. Harrikare ibiltzen giñan majinataldiz. Batzuk alde batetik jarri ta bestiak bestetikjarri ta, ia motell! Han izaten zan gerra. HARRIKA BOTA. ‘harrika bota’. Harriakbalira bezala, amorru biziz, zerbait jaurtikitzea.Telefonua harrika bota zun.harrika2. ‘harrikada’.iz.batez jotako kolpea.Jaurtitako harri HARRIKA BAT BIRE IZAN. ‘harrikadabat bide izan’. Gertu-gertu dagoela adierazteko.Harrika zerbait bota eta iristen dendistantzia baizik ez izan. Eskerrak Zumayandauden, harrika bat bire zake behintzat eta. HARRIKA EMAN. ‘harrikada eman’.Jaurtikitako harri batez jotako kolpea, harriukaldia.Harrika emantziyon kopetian. Ik.harri-tiraka jardun. HARRIKA IZAN BURUAN. ‘harrikadaizan buruan’. Jota egon; ero punturen bateduki. Horrek zakak harrika horrek burualdehortan!harritxintxor. ‘harri txintxor’. iz. (askotan pl.).Harri koskorra. Harri ale txikiek osaturikomultzoa batez ere, harri alea ere izan daiteke.Umia harritxintxorrekin gustoa ibili zan.harro. ‘harro’. izond. 1. Barnean hutsune askoduena, trinkotasunik gabea. Ogiya harroharruaitteu. 2. Bere burua besteak bainogehiagotzat duena, hantustez betea. Ezjakiñata, gañea, harrua. Ik. harroputz.harroputz. ‘harroputz’. izond. Irain-hitza.Pertsona harro edo hantustetsua. Hori?Harroputz galanta!harroxko. ‘harroxko’. izond. Harroa, fanfarroia.Nagusi berriya harroxko xamarra da.Ik. harro, harroputz.hartuta bezela. ‘hartuta bezala’. Zerbaiteskainitakoan, eskainitakoa hartu gabe utziarren, eskertzeko erabiltzen den esamoldea.“Borondatea estimatzen dut eta hartuta bezalagelditzen naiz, eskerrik asko” bezala parafraseatukogenuke. Ik. estimauta dao.hasarre1. ‘haserre’. iz. Batere atsegin edogogoko ez denak eragiten duen ageriko sentimendua,poztasunetik urruti dagoena.Hasarre haundiya izantzun. Ik. hasarrealdiyaibuelta eman, hasarre preparau.hasarre2. ‘haserre’. adb. Haserreak hartutaegon. Utzi pakian, hasarre naota. HASARRE PREPARAU. ‘haserre preparatu’.Haserretuta agertu. Deskuirau ezkeoama ta amama, gure etxeko andrek, hasarreprepaatze zian beayek ibiltzeko instrumentuakkonpontzeko gizonezkuak betaik hartzeetzuelako. Ik. hasarre.hasarrealdiyai buelta eman. ‘haserrealdiaribuelta eman’. Norbait haserre denune edo denbora pasa eta berriro adiskidetu.Baña guk buelta earki emate geniyon aittanhasarrealdiyai. Ik. hasarre.hatzein. ‘hatz egin’. Harraskatu; larruazalaazazkalez edo antzeko zerbaitez igurtzi. Zebakastak altzazkanau? Beti hatzein ta hatzein.

hausterre eguna 101hau ta hori ta bestia esan. ‘hau etahori eta bestea esan’. Gaizki-esaka jardun,kritikatuz. Esapide honen atzetik“baña” bat etorri ohi da, nolazpait “kritikatubai, jarduna bai, baina oinarrian mamiadago” bezala parafrasea dezakegu. Hau tahori ta bestia esan itea baña, eztu gutxi inhainbeste urtian gurasuak zaitziakin.haundi. ‘handi’. izond. Ohiko tamaina, neurria,kantitatea, intentsitatea, etab. Gainditzenduena. HAINBESTE HAUNDIKO + IZEN MUGA-TUA. ‘hainbeste haundiko + izenmugatua’. Modu enfatikoa da. Hurarehainbeste haundiko baserriya ta nagusiyabatere sega pikatzen etzekiña./Hainbestehaundiko eremuak danak hala harririk gabeizatia zalla da./Hainbeste haundiko mutillahasi ta oaindik amakin. HAUNDIYA DEK! ‘handia dek!’. Nabarmentzekoaedo harrigarria den zerbait gertatzendenean edo inork espero ez duen zerbaitgertatzen denean erabiltzen da esapide hau.Handiya dek! Nehikua jana bazala, nehikuajana bazala, ta oain falta. Ik. Marka dek! HAUNDIYOUAK IN. ‘handiagoak egin’.Hori eginez gero, pertsona horregatik edozergauza espero daitekeela adierazteko. Horrekoaindik haundiyouak ingottu.haundiatxurka. ‘haundiaitzurka’. iz.haundiaurki. ‘handiaurki’. izond. Haundienensaila, multzoa. Haundienentsuenak.Patata aundiaurkiya saltzeko apartau bihardeu.Ik. (-)aurkiya.haundiki. ‘handiki’. iz /izond. Jauntxo; bereondasun edo aberastasunengatik, aginte,ahalbide edo itzal berezia duena. Handikiyakbeti dirutik hurre ibiltze zian./Beti izan dahandiki xamarra. Ik. haundi-mandi.haundi-mandi. ‘handi-mandi’. iz./izond.Handikia, jauntxoa, baina gehienetangutxiesgarritzat hartuta.haundinahi. ‘handinahi’. izond. Handitasunirrikabizia duena; bere burua benetan denbaino handiagoa hartu eta azaltzeko joeraduena. Ik. handiki.haundinahiko. ‘handinahiko’. izond.Handi agertzeko nahia duena; handitasunirrikabizia duena. Bere burua berez denbaino handiagoa azaltzeko joera duena. Baakik,hura beti izan dek bereziya; beti izan dekhandinahikua.haurra izateko hurreratua egon. ‘haurraizateko hurreratua egon’. Haurraerditzetik gertu egon. Xabin izateko hurreratuaeonbertzun.hausnarrian. ‘hausnarrean’. adb. Hausnarka.Behi edo animalia hausnarkariek eginohi dute: janaria lehen aldiz irentsi ondorenahora berriro ekarrita, bertan murtxikatu,bigarrenez irentsi baino lehen.hauspo. ‘hauspo’. iz. Haizea emateko tresna,larru-zati edo ehun tolesgarri batek elkartzendituen zurezko edo beste material bateko bipieza lauz osatua. Piezok urruntzen direneanairea hartu eta hurbiltzen direnean jaurti egitendu. Oain hauspua adorno gisa ipintzedeu. 2. Birikak. Hauspua berotu. HAUSPO-GILTZA. ‘hauspo-giltza’. iz.Iltze buruzabala, hauspoa josteko erabiltzenzen, baita larrua, oheko muelleak etab. jostekoere. Ik. iltze buruzabala, hauspo.hausterre eguna. ‘hausterre eguna’. iz.Erlijio Katolikoan apaizek elizara bildu direneihautsa kopetean jarriz “hauts zara etahauts bihurtuko zara” esaten dion eguna.Hausterre egunian gaur ezta eliza jendeikjuten.

102 haustrapuhaustrapu. ‘hauts-trapu’. iz. Lixiba egitenzenean, tinaren gainean jartzen zen lihozkoedo harizko trapu sendo-sendoa. Trapuhorren gainean sutako hautsa ipintzen zen.Hara ur beroa botatzen zen. Ik. hauts-zapi.hauts. ‘hauts’. iz. Material solido baten edobatzuen zatiki guztiz txiki eta banatuen multzoa. HAUTS IN. ‘hauts egin’. Hauts bihurtu;suntsitu. Torre bixkiyak haus inda geldittuzian. Ik. hauts. HAUTS-ZAPI. ‘hauts-zapi’. iz. Garai bateanlixiba-hautsa iragazteko erabiltzen zenzapia edo oihala. Ik. haustrapu, hauts.hautsi. ‘hautsi’. da/du ad. Gauza bat, bat-batean,indar eginez edo kolpe batez, zati edopuskatan bereizi. HAUTSIKOTTU HORREK. ‘hautsiko dituhorrek’. Inguruko danak gaindituko dituelaadierazteko. Horrek ingurukuak hautsikottu!Ik. borrau ixkiu! HAUTSITA GELDITTU. ‘hautsita gelditu’.Hauts eginda gelditu. Gaur dana hautsitageldittu nauk. 2. Gauza bat, bat-batean,indar eginez edo kolpe batez, zati edo puskatanbereizi.haze nolako etorriya! ‘hara zer nolakoetorria!’. Nolako jarioa, hitz egiteko trebetasuna.Hiztunarengan harridura sortzen dubeste norbaitek hitz egiteko duen trebeziak.Haze nolako etorriya dakan bertsolai horrek!hazitako. ‘hazitarako’. iz. Hazi edo aleeiburuz, kalitate onekoa, mintegietarakobereizten dena. Hurrengo urtean hazia ereitekogordetzen dena. Ik. hazittako gelditu ez. HAZITTAKO GELDITTU EZ. ‘hazitarakogelditu ez’. Landare batzuen aleak, kalitateonekoak badira, gorde egiten dira hurrengourteko landareen hazitzat. Esapide honekesan nahi du mundu honetan inortxo ere ezdela bizirik gelditzen; guztiak hiltzen direla.Hire ez haiz azittako geldittuko; hemendanak hiltzettuk lentxio eo gerotxio. Ik. hazittako.hegabera. ‘hegabera’. iz. Hegazti-mota.Hogeita hamar cm inguruko hegaztia, sabelazuria, bizkarraldea beltz-berdexka eta buruabeltza eta luma beltzezko motots batezapaindua dituena. Taldean ibili ohi dira etaelurra iragartzen omen dute. Hiru ollagorrebazian. Eta hango hegabera, hango istingorra,hango txantxangorriya.hegan hazteko mouko belarriyak.‘hegan hazteko moduko belarriak’. iz.(askotan, pl.). Norbaitek belarri haundiak dituelaesateko modua. Horrek belarriyak?Hegan itteko moukuak bazazkak behintzateta.hego-haize. ‘hego-haize’. iz. Haize epela,hego-ekialdetik etorritakoa. —Hau da beruaiteuna! —Baiba hego-haizia dota. Ik. iparhaize.hereje. ‘hereje’. iz./izond. 1. Erlijio katolikoan,Jainkoak agerturiko eta Elizak defendaturikoirakatsietako egiari uko eginez zuzeneankontrajartzen zaiona. 2. Pertsona gaiztoa.hereñeu atzetik/antxiti. ‘herenegunatzetik’. adb. “Herenegun”-en aurreko egunean:atzo, herenegun, herenegun atzetik. Ik.hereñeun.hereñeun. ‘herenegun’. adb. Atzokoarenaurreko eguna. Ik. hereñeu atzetik.here (mugatuan, heria). ‘hede’. iz.Uhala. Ganaduak uztarrian lotzeko larruzkokorrea. Ik. kurtere.

hitz 103hesola. ‘hesola’. iz. Itxiturak egiteko lurreanzutika sartzen diren egurrezko oholen modukoak.Ta hainbeste ixtura berri, hainbestehesola ta hoinbeste erreztasun sortzekobasarriko lanai, basarriko bizitzai, ziluakdiala, makinak diala, kamioak diala ta bideberriyak diala.heste-sobre. ‘heste sobre’. iz. Apendizea.hezur. ‘hezur’. iz. Ornodunen eskeletoa osatzenduten pieza gogor eta zurrunetako bakoitza. HEZUR HUTSETAN GELDIU. ‘hezurhutsetan gelditu’. Erabat argal gelditu.Azidentia euki ta geo, hezur hutsetan geldiuzan. Ik. hezurra ta azala geldiu/eon. HEZUR TA AZAL GELDITTU/EON. ‘hezureta azal gelditu/egon’. Asko argaldu;oso argal gelditu, egon. Oaintxe hezur taazal hao, neska! Ik. hezur hutsetan geldiu. HEZURRETAÑO SARTU. ‘hezurretarainosartu’. Hezur-muinetaraino sartu;barne-barneraino sartu. Bildurra hezurretañosartu zitzayon.hezurbeltz. ‘hezur beltz’. izond. Erdalduneieransten zitzaien mespretxuzko deikera, despektiboa.Ik. belarrimotz.hezur-berri. ‘hezur-berri’. iz. 1. Haur jaioberria. 2. Norbait haurdun dagoela esatekoere erabiltzen da. Hezur-berriya ba omendezue, e? Ik. hankagorriya.hilban-orratz. ‘hilban-orratz’. iz. Artilezkogauzak konpondu eta egiteko orratza.hileko jornal. ‘hileko jornal’. iz. Soldata. Ik.jornal.hil-kanpai. ‘hil-kanpai’. iz. Norbait hil delaadierazteko jotzen dena. Hil kanpaik attu aldezue ba? Ik. kanpai.hilla hillai erantsi ezinda. ‘hila hilarierantsi ezinda’. Hilaren amaierara iritsiezinda. Ik. astian bi ostiral pasau.hil-oihal. ‘hil-oihal’. iz. Hilotzaren aurpegianjartzen den zapia. Ik. izardi-zapi.hiru liberdiko. ‘hiru liberdiko’. iz. Zazpirehuneta berrogehita hamar gramo.hiru txikiko botilla uztu. ‘hiru txikikoboteila uztu’. Hirurogehita hamabost cl-kobotila edan.hirubelar. ‘hirubelar’. iz. Urte berean hirugarrenaldiz ateratzen den belarra; belarrarenhirugarren mozketa. Ik. bibelarra.hirugiyar. ‘hirugihar’. iz. Urdaiez mintzatuz,hiru gihar dituena; urdai zuria eta giharranahastuta. Urdai hirugiyarra amurrautajateu.hiruhortzeko. ‘hiruhortzeko’. iz. 1.Hiruhortza. Hiru hortzeko golde-mota. 2.Hiru hortzeko sardea. Hartu hiruhortzekuabaike ta bai abanta earren belarra bildure.hiru-illoba. ‘hiru-iloba’. iz. Birbiloba; birramonareniloba edo bilobaren seme edoalaba. “Illoba” izeko-osabentzat eta “billoba”amonarentzat eta aitonarentzat den bezala,“hiru-illoba” birramonarentzat izango da.Ta asmo hau da noiz eo noiz gure illobak,billobak, hiru-illobake, batzuk baike, pozikakordauko dialako. Ik. illoba, billoba.hirukuxta. ‘hirusta’. iz. Leguminosoen familiakoeta trifolium generoko zenbait landarebelarkararen izen arrunta. Hosto trifoliolatuakosatzen dituzten loreak dituzte.hitz. ‘hitz’. iz. Ele, berba. Ik. azken hitza euki/izan,hitz erdike esan ez, hitz-joko, hitz gutxikua, hitz-erokiyaizan, hitzik atea ez, hizpidia jarri, hizpidiaeman, hitzak neurtu.

104 hitzeiteko moua in HITZ ERDIKE ESAN EZ. ‘hitz erdirik ereesan ez’. Ezer gutxi esan gabe; ia hitzikegin gabe. Hitz erdike esan gabe jun da. Ik.hitz, txintik atea gabe. HITZ GAIZTO. ‘hitz gaizto’. iz. Hitz totela. HITZ JOKO. ‘hitz-joko’. iz. Antzeko hotsakbaina esanahi desberdinak dituzten hitzezeratutako esaldi bitxi, asmotsu edo jostagarria.Hitz-joko polittak itettu. Ik. hitz. HITZ MOTEL. ‘hitz motel’. iz. Tartamutua.Silabak errepikatuz, ahotsa trabatuz etanekez hitz egiten duena. Ik. hitz totela. HITZ TOTEL. ‘hitz totel’. iz. Tartamutua.Silabak errepikatuz, ahotsa trabatuz etanekez hitz egiten duena. Ik. hitz motela. HITZ GUTXIKO. ‘hitz gutxiko’. izlag. Isila,gutxi hitz egiten duena. Hitz gutxiko pertsonada, baña bai fiña. Ik. hitz. HITZA ATEA. ‘hitza atera’. Zerbaitenkexua adierazi. Hemen hitza ateatzeuna txarraizatea ta, hobe ixillik eon. HITZA BETE. ‘hitza bete’. Aurrez esandakoa,agindutakoa gauzatu. Emandako hitzabete inber izatea. HITZA JAN. ‘hitza jan’. Agindutakoa ezbete. Ik. hitz. HITZA KENDU. ‘hitza kendu’. Isilarazi;hitz eginaz adierazi beharrekoa adierazten ezutzi. Ik. hitz. HITZEITEN GUTXIK ERAMAN. ‘hitz egitengutxik eraman’. Oso esatari edo hiztun egokiadela adierazteko; bera bezalako esatari onikbazterretan gutxi direla adierazteko. Oso gutxikeramangoyo ari hitzeiten. Herriko bikayuakintzuan hitzaldiya, ta hura seriyo hasteanian,oso gutxik eramangoyo hari hitzeiten. HITZAK NEURTU. ‘hitzak neurtu’.Hitzak hausnartu eta ongi pentsatu ondorenesan, inor mindu gabe. Liskar edo beroaldibatean esandako gehiegikerien aurrean, hiztunbatek besteari eskatu ohi dio, berezikihitzek mindu badute behintzat. Hi, ta hitzakneurtu, esan aurretik! Ik. hitz. HITZIK ATEA EZ. ‘hitzik atera ez’. Kontrakoezer esan ez. Etzidaten hitzik atea, tratuaiña zeola ta aurrea. Ik. txintik atea ez, hitzerdik esan ez, hitz.hitzeiteko moua in. ‘hitz egitekomodua egin’. Hitz egiteko aukera, egokieraizan. Ia hitzeiteko moua ite deun.hitzeko. ‘hitzeko’. Emandako hitza edoagindutakoa zuzen betetzen duena izan. Ik.hitz.hitz-erokiya/egokiya izan. ‘hitz-egokiaizan’. Hiztun egokia, ona izan. Eskola handirikigual eztik izango, baña motillak hitzegokiyadek! Ik. hitz.hizketan baleki (zerbaitek), hitzeingoluke. ‘hizketan baleki (zerbaitek) hitzegingo luke’. Biziduna ez den zerbaitekikusteko eta hitz egiteko ahalmena izangobalu, izango luke zer kontatua. Gure etxekosukalde zarrak hizketan baleki, hitzeingoluke.hizketan makala ez izan. ‘hizketanmakala ez izan’. Hiztun ona izan. Da Ixidroreetzan hizketan makala. Ik. hitz-erokiyaizan.hizpide. ‘hizpide’. iz. Hizketa-gaia; eztabaida-gaia. HIZPIDIA EMAN. ‘hizpidea eman’. Zerbaitetazaritzeko gaia, mintzagaia eman.Esandako zerbaitek beste zerbait esatekogaia eman, bide eman. Ta esandako horrek

hortik honeako + izena 105hizpidia emantzian konbertsaziyua ateatzeko.Ik. hizpidia jarri, hitz. HIZPIDIA JARRI. ‘hizpidea jarri’. Hitzegiteko gaia jarri. Hainbeste hizpide jarri. Ik.hizpidia eman, hitz.hobe biharrez. ‘hobe beharrez’. adb. Onbeharrez; ustez ongi egiten ari delakoan.Hobe delakoan, hobe delako ustean. Hobebiharrez esan ziyon, baña gaizki hartuzun./Etzatte hasarrau, hobe biharrez esandizut eta. Ik. on biharrez.hoben in. ‘hoben egin’. Zerbait norberegainera erori. Umia ahulkiyai eusten ai zala,hoben indiyo ta bere gañea. Ik. bentzittu.hobeto. ‘hobeto’. adb. Ondo adberbioak -agokonparazio-atzizkia lotzen zaionean hartzenduen forma. GU BAÑO HOBETO DONA EZTO GAIXKI.‘gu baino hobeto dagoena ez dagogaizki’. Gu oso ongi gaudela adierazteko.hoetaka/berroetaka/hiruroetaka.‘hogeitaka/berrogeitaka/hirurogeitaka’.Erreferentzia-puntu bezala “hogei” zenbatzaileahartzen da. “Hogeitik”, “berrogeitik”nahiz “hirurogeitik” gora ziur zenbatden ez dakigunean erabiltzen da. HOETAKA URTETAN. ‘hogeitaka urtetan’.Hogeitik gora ziur zenbat den ez dakiguneanerabiltzen den esamoldea. Askotan,hogei eta ehun zenbatzaileekin eta hauenkonposatuekin erabili ohi da: berrehundaka,ehunka, hirurehundaka, hiruroetaka, berroetaka,etab. Jundako hoetaka urtetan bi eunpasa dittugu gutxinez, iñoiz hirure bai, tabertako itea bat.hoetamaika eskutik in. ‘hogeitahamaika eskutik egin’. Egoera parekoedo berdin batean lehentasuna nori dagokionadierazten du; hau da, nork erabaki lezakeen.Esapide hau “mus”-jokotik dator: jokoaonena 31koa izanik, batek baino gehiagokbadu, eskutik denak irabaziko du; lehentasunahari ematen zaio. Oaiñe intziak hoetamaikaeskutik. Ik. esku, eskutik izan, esku hutsik,eskura ordaindu, eskutik irabazi.hojalata-txapa. iz. Ojalatazko edo latorrizkotxapa. Eztainuz estalitako altzairuzko xaflamehea. Lengo depositu zarra, kanpotikanegurra ta barrutik ojalata-txapa bezelakuazuana.hondau. ‘hondatu’. da/du ad. Matxuratu, kalteguztiz handia egin. Ni artian txikiya nitzalatxoiximor-zaku batekin hondatu zun bizkarhezurra.honenbesteko bat eman/partiu. ‘honenbestekorenbat eman/partitu’. Emandakoedo banatutako kopurua zehatz mehatz ezdakigunean edo zehaztu nahi ez duguneanesan ohi da. Dirua, bakoitzai honenbestekobat partitu zitzayon.hor daoba koxka! ‘hor dago badakoska!’. Hor dago, bada, gakoa! Arazobaten eragozpen nagusia. Hortziok ba koxka!Nik derriorrez junberdit baiña hi jungaberelibre!hor konpon Mari Anton! ‘hor konponMari Anton!’. Erantzunkizunik hartu nahiez denean esan ohi da. Junai nahi baek, bañageo aspertzen baaiz, hor konpon MariAnton!hor nunbait! ‘hor nonbait’. Bastante,nahikoa ondo; gutxi gorabehera hortxe. Konfiantzansartu giñan geo, ta handik aurrerahor nunbait!hortik honeako + izena. ‘hortik honerako+ izena’. Zerbait erdi-purdikoa, fidakaitza,txarra dela adierazteko. Len txarra

106 hortzak emanala janbazan basua, horra hortik honeako lana bestia!Ik. hortik honeakua izan. HORTIK HONEAKUA IZAN. ‘hortikhonerakoa izan’. Badaezpadakoa izan;erdi-purdikoa, fidatzeko modukoa ez dena.Ba mutil horire hortik honeakua omen daba.Ik. baezpaakua izan. 2. Zerbaitek edo norbaitekzalantza eta susmo txarrak sorrarazten ditueneanerabiltzen da.hortzak emanala jan. ‘hortzak emanahala jan’. Asko, ugari jan. Jan zezakeenguztia jan. Hortzak emanala ai zan jaten.hortz-hagin. ‘hortz-hagin’. iz. Letagina;ebakortzen eta aurreko haginen arteko hortza.hortziak/hortzetorrek. ‘hor ziak/horzetorrek’. Nahiz eta lehen aldiko gertakizunedo pasadizoa izan, orain aldiko egiturahauek bizitasuna eta bapatekotasuna ematendiote kontakizunari. Beraz, bapatekotasunhori lortzeko baliabide izango lirateke. Tioantoniokbotatzen ziyon altzun ondona bañozuhatza erdi aldeaño intzunian, hortziakbelar ta guzti txilipurdika./Hortzetorrekzaldi gorriyan gañian, berbezala bilduta talotuta aparatu galanta.hots. ‘hots’. iz. 1. Zarata; entzumenez hautematendiren soinu-uhinek sorrarazten dutensentsasioa. Txin-txin diruan hotsa. Ik. hotsakatea. 2. Ugaritasuna. Hango diru hotsa! HOTSAK ATEA/ZABALDU. ‘hotsakatera/zabaldu’. Zerbaiten zurrumurruakzabaldu; besteren ahotan bolo-bolo ibili.Apartatzekuak oteian hotsak ateaia. Eztituztehots earrak atea. Ik. hots.hotz. ‘hotz’. iz. 1. Berorik eza, tenperaturabaxua edo oso baxua, bereziki giza gorputzaren,giroaren edo dagokionak ohikoaduen tenperaturaren aldean. Ik. hotzak akaatzeneon, hotz-hotzian esan, hotz-ikara etorri. 2.Bihotz-hoztasuna adierazten duena; hau da,erraz pozten, berotzen edo hunkitzen ezdena, garrik gabea. Oso mutil hotza dalaesango nuke nik. HOTZAK (NORBAIT) GARBITTU.‘hotzak (norbait) garbitu’. Hotzez hil.Hotzak garbittuko gaittu. Azpeitin? Hotzakgarbittuber giñula! HOTZAK AKAATZEN EON. ‘hotzak akabatzenegon’. Izugarrizko hotz-sentsazioaizan. Goizeko zazpiretan hor eonitzan Azpeitinhotzak akaatzen. Ik. hotz. HOTZ-HOTZIAN ESAN. ‘hotz-hotzeanesan’. Bihotz berotasunik gabe; gehiegipentsatu gabe esan. Geyegi pentsau gabe,hotz-hotzian esan niyon. Ik. hotz.hotz-ikara. ‘hotz-ikara’. iz. Hotzak gorputzeaneragindako astinaldi labur eta arinensegida. Ik. ikara. HOTZ-IKARA ETORRI. ‘hotz-ikara etorri’.Hotzak eraginda gorputzean eragindakoastinaldi labur eta arina. Akordautare hotzikaraetortzezat. Ik. hotz.hozkirri. ‘hozkirri’. iz. Hotzagatik egitenden ikara; hotz-ikara. Uretatik ertetzeakuanhalako hozkirri bat sentiu zun. Ik.hotz-ikara.hua zan + izena. ‘hura zen + izena’.Harridurazko esapidea. Hua zan gauza taadelantua!humedadia eon/in. ‘humedadia egon/egin’. Hezetasuna, umeltasuna egon. Etxehontan humedade handiya itea.huntz. ‘huntz’. iz. Belar mota. Zuhaitz, hormaetab. etan behetik gora igotzen eta zabaltzendiren sustraiak ditu.

huxkeri 107hura hautsikounik etziok! ‘hura hautsikodunik ez ziok!’. Hura gainditu, menperatukoduenik ez dagoela adierazteko; harizerbaitetan irabaziko dionik ez egon. Hurapelotan hautsikounik etziok momentu hontan.hurre. ‘hurre’. adb. Gertu. hurre ibili zea, bañaeztezu asmau. Ik. alkarren hurrekuak izan, alkarrenhurrian ibili.huts. ‘huts’. iz. 1. Edukierarik gabea. Botellahaure hutsik do. Ik. manga-hutsik, hanka-hutsikibilli, hutsan hurrengua, hutsaañakua. 2. Erabatekoa.Ganorabe hutsa da barren! 3. Besterikgabe. Alkandora hutsian etorri zan elurretan.Ik. manga hutsik, hanka hutsik. HUTSAAÑAKO. ‘hutsa adinakoa’. izond.Oso ona, izugarrizkoa. Hutsaañako afayaingendun. HUTSAN FUNDAMENTUAN. ‘hutsarenfundamentuan’. adb. Ezer gabe; inolakofundamentuzko trabarik edo arrazoirik gabe.Hutsan fundamentuan eroi zan; etzeon ezetrabatzeko moukoik. HUTSAN HURRENGO. ‘hutsaren hurrengo’.izond. Ezereza, bateza.hutsunia laga/iarri. ‘hutsunea laga/igarri’.Norbaitek norabait joan delako edo hilegin delako beste norbaitengan zuloa, hutsuneautzi. Norbaiten falta igarri, sentitu. Bathiltzeanian haren hutsunia beti iarrikoa. Ik.zulo handiya utzi.huxkeri. ‘huskeria’. iz. 1. Garrantzirik, gorabeherarikedo axolarik ez duen gauza. Hoyekhuxkeriyatik hasarratzeya. 2. Ia ezer ere ez.Jornal txiki bat bazun, baña huxkeriya.

iarri. ‘igarri’. dio/du ad. Ustearen edo intuizioarenbidez zerbait ezagutzera heldu edo zerbaitezkonturatu. IARRIKOYOK/IARRIKOYON/IARRIKOYO-ZUE! ‘igarriko diok!/igarriko dion/igarrikodiozue!’. Elkarrizketa batean, solaskidearioker egingo duela iragartzeko erabiltzenda.ibili-ibili in da. ‘ibili-ibili egin eta’. “Zerbaitetanjardun eta jardun eta azkenean ezertarakoez” bezala uler dezakegu. Kontsezioadieradu: nahiz eta jardun, gustukoa ez denondorio bat erdietsiko dela adierazten du.Esamoldeak jarraian enuntziatu bat darama.Ibili-ibili inda azkenian galdu ingou Realak.ibillera. ‘ibilera’. iz. 1. Ibiltzeko modua. Ibilleratikesango nuke gure neska dala. 2.Mentura, ekintza. Halare guk ezkenittunezautu hayen ibilleraik Erniyoraiño jute zianianbelar ondua ekartzea. 3. Portaera.Mutil horren ibillerak eztia bate onak.ibilli zerbait. ‘ibili zerbait’. Zerbaitetan jardun,nahiz eta zehatz-mehatz zertan jakin ez.Maistrak beak etzuan jakingo guri esplikatzengeyegi, ta ibilli zerbait. Ik. zeoze ibilli.ibilliya pranko ta eze ez. ‘ibilia frankoeta ezer ere ez’. Zerbait lortzeko ibilera,joan-etorri eta mugimendu handiak egin,baina ezertxo ere lortzen ez denean erabiltzenda. Ibilliya pranko batea ta bestea taeze ez.ibilpide txarra izan. ‘ibilbide txarraizan’. Norbait herrena dela edo, behintzat,herren egiten duela adierazteko. Hura, gizajua,ibilpide txarrakin ezautu gendun guk.iel. ‘iel’. adb. Behorra edo astemea arreske. Ik.arkera, susa, altan, irausi.ieldu. ‘ieldu’. da/du ad. Iel jarri. Ik. iel.iiigo/iyo. ‘eho’. du ad. Aleak eta abar, sakatuz, jozedo bi pieza gogor eta latzen artean iraganaraziz,birrindu edo haustu. Artua iyotzea junda.igurtzi. ‘igurtzi’. du ad. 1. Gauza bati, bere gaineanbehin eta berriz halako indarrez igaroaraztenden beste zerbaitez eragin. Ik. ogiz igurtzi.2. Gantzutu. Masajia eman aurretik bizkarraoliyoz igurtzibeiot. 3. Saltsaren batogiz busti eta ogiz lagundurik jan. Saltsahori ez al den ogiyakin bate igurtziber?ihes in. ‘ihes egin’. Ihesari eman. Arriskuedo kalte bat, edo batere gogoko ez den zerbaitsaihesteko lasterka urrundu; nonbaitetikalde egin. egurrak iñoa ihes in bildurrik ez.‘egurrak inora ihes egin beldurrik ez’.Ziurtasun osoz, egurra bertan egongo zelaadierazteko modua. Alde guztiyak altuozituan mendi-zulo bat zan, da etzeon egurrakiñoa ihes in bildurrik.iitai. ‘igitai’. iz. Uzta biltzeko edo belarra ebakitzekolanabesa; kako-formako metalezkoxafla bat eta eskutoki labur bat ditu.iji-aja earrak aittu. ‘iji-aja ederrakaditu’. Barrearen onomatopeia. Norbaiten

110 ijitoedo norbaitzuren umore onaren lekuko,barre hotsak entzun. Neska-mutillen iji-ajaearrak aitze zian gabian.ijito. ‘ijito’. iz. Jatorriz Indiakoa den eta batezere Europan sakabanaturik dagoen herri kaukasoarbateko kidea. Munduko herri askotansakabanaturik daude eta antolaketa sozialaeta bizimodu berezia gorde dute hein batean.Ik. motxalle.ika-mika. ‘ika-mika’. iz. Elkarren arteanhaserre, eztabaidan, borrokan.ikara. ‘ikara’. iz. Hotzak, sukarrak, eta berezikibeldurrak edo izualdiak gorputzean eragindakoastinaldi labur eta arinen segida. Ik.ikara eman, ikaraz, hotz-ikara, sukar-ikara. IKARA EMAN. ‘ikara eman’. Ikaratu; ikarazjarri edo jarrarazi. Askotan gorputzeanoilo-ipurdia ateratzen denean esan ohi da.Aa! Etzazu zarata hori atea, ikara emateiteta.ikatz-galbai. ‘ikatz-galbahe’. iz. Ikatzabahetzeko erabiltzen den bahe xehea. Gureikatz-galbaya baño lasayagua haiz!ikullukuak in. ‘ikuilukoak egin’. Ikuilukolanak egin: azpiak atera, ganaduari jateneman, etab. Ikullukuak inda geo ohera.ikus(i). ‘ikus(i)’. da/du ad. 1. Begien bidez zerbaitenforma, kolorea hauteman. 2. Jasan.Emakume horrek e beriak ikusiko zittun. 3.Gertaerei buruz halako iritzia edo ulertzekomodua izan. Gauza hoyek eztaude ondo ikusita. IKUSI BAKARRIK IN. ‘ikusi bakarrikegin’. Zerbait oso axaletik egina edo erabiliadagoela adierazten du; oso axaletik edotaosagairen bat falta edo urri duela. Masa honiporlana botayokela? Masa honek porlanaikusi bakarrik indik e. IKUSI BAT EMAN. ‘ikusi bat eman’.Begiratu bat eman; bisitaldi bat egin.”Ikusi”izen bezala dago erabilita. Jun giñan Izarraitzhorta ta egurrai ikusi bat eman giñun. IKUSI INBERTZAN + ENUNTZIATUA/IZEN SINTAGMA. ‘ikusi egin behar zen+ enuntziatua’. Harridurazko esaldia osatzendu eta ezaugarri edo balio zehatzen batenfatizatzeko baliagarri gertatzen da. Ikusiinbertzan ze erropajekin etorri zan. Ik. ikusiinbertzan horrek zakan gatza!ikusi-makusika ibili. ‘ikusi-makusikaibili’. Haur-jolasa. Batek hitz baten lehenletra esan eta besteek hitz hori asmatzeandatzan haur-jolasean arituz. Ikusi-makusikaibiliko algea?ikusmiran. ‘ikusmiran’. adb. 1. Non zer ikusikoegon, ibili. 2. Norbait berari jakitea ezdagokion besteren kontuen berri jakinnahian aritu. Ik. maixiaketan ibili.ilbeltz. ‘ilbeltz’. iz. Urtarrila. Ilbeltzeko bigarreneguna zan.ilbera. ‘ilbehera’. iz. 1. Ilbetetik ilberrira doan14 eguneko ilargi-fasea. 2. Delako fasearenerdiko eguna, ilargiaren erdia argiturik dagoena.ilberri. ‘ilberri’. iz. Lurretik ikusita, ilargiarenaurpegia erabat ilundurik ageri den fasea.ilbete. ‘ilbete’. iz. Lurretik ikusita, ilargiarenaurpegia erabat argiturik ageri den fasea.Ile/ille. ‘ile’ iz. Ugaztunen larruazalean haztenden hari-formako luzakin epidermikoa. ILLIA HARTU. ‘ilea hartu’. Adarra jo. ILLIA JO. ‘ilea jo’. Koltxoea garai bateanardi ilez osatuta egoten zen eta tartean ileaeguzkitan goxatu eta ilea harrotzeko makila

in 111luze batez jotzen zen. Koltxoia garai batianardi ilez beteta eote zan ta takian takian ardiile hori euzkita atea eta hagayakin jotzenzan ille hori. Ik. illia hartu. ILLIA KARDAU. ‘ilea kardatu’. Ilea muturretiksustrairaino orraztu, orrazkera harroagera dadin. Len garai batian illia dana kardautaibiltze zan. ILLIA URDINDU. ‘ilea urdindu’. Ilea zuritu.ilgora. ‘ilgora’. iz. 1. Ilberritik ilargi beteradagoen 14 eguneko ilargi-fasea. 2. Delakofasearen erdiko eguna, ilargiaren erdia argiturikdagoena.ilintxak azaldu. ‘ilintxak azaldu’. Baña,txondorran barrura sartzen hasi giñanian,hasi zian ilintxak azaltzen.illitei. ‘ilinti’. iz. Gori-gorian zegoen egur zatia.Garai batean beheko sutatik sutan ateratzenzen egur hau, irikitan ari zen kafetan sartuohi zen. Ziotenez, gusto hobea zuen kafeaegiteko. Illiteya ibiltze zan sasoi batian kafeearra iteko.illoba. ‘iloba’. iz. Anaia edo arreba batensemea edo alaba. Ik. illoba, billoba, birrilloba,hiru-illoba.illun instanteako. ‘ilun instanterako’.adb. Iluntzen hasterako. Festatik etxeaillun instanteako junber izate gendun taaskotan ezintziñan erten ta han jute ziñanerdi-illunpian igual. Eote giñan pozakSantiyotako ta etxea juteko bildurrakebai.illurre-ondoko. ‘ilurre-ondoko’. iz. Belarmota bat. “Illurria” deitzen den txabolabaten inguruan ugari daudelako omen duteizendapen hori. Nekazaritzarako belar txarrada. Zuztar handia du eta galtzen oso zaila da.Illurre-ondokuak badia belar batzuk osoezaunak, ta han haren onduan asko omentzauden.iltze. ‘iltze’. iz. 1. Idi-dematan, probalekuarenluzera. Hiru iltze t´erdi intzituztenordu batean. 2. Metalezko pieza mehe etaluzea, mutur batean punta zorrotza etabestean burua dituena, bi objektu bat eginezfinkatzeko, paretan sartuta bertatikzerbait zintzilikatzeko, etab. erabiltzendena. ILTZE-BURUZABAL. ‘iltze buruzabal’. iz.Metalezko pieza mehe eta luzea, mutur bateanpunta zorrotza eta bestean burua zabalzabaladituena.iluna etorririk ez eon. ‘iluna etorririk ezegon’. Iluntzea, ez dela berehala etorrikoadierazteko. Goizeko zortzitako lanianaspertuta, etziok illuna etorririk!imia. ‘imina’. iz. Aleen edukiera-neurria, anegarenlaurdenaren baliokidea. Arruako bikayuakomentzuan han mahastiya, ta esan ohizan imia bat hurre gastatu zuala hanmahastia iten. Ik. anea, imillau.imillau. ‘imilaun’. iz. Iminaren laurdena; imilaunbeteko edukiera duen ontzia.in. ‘egin’. da/du ad. Zerbait sortu, ez izatetik izaterairaganarazi. Gauzatu, prestatu. IN SAMARTU. ‘egin samartu’. Ia-ia egin,bukatu. Lanake in samartu ittut. Ik. pasasamartu. NESKATAN/MUTILLETAN IN. ‘neskatan/mutiletanegin’. Mutila neskekin edoneskaren batekin ibiltzea eta alderantziz.Gaur e ezteu bate neskatan in. NERIA/GURIA IN. ‘nerea/gurea egin’.Norberarenarekin irten; norberak nahi duenhuraxe egin. Oaiñe beria indu horrek!

112 NORBAITEKIKUA IN. ‘norbaitekikoaegin’. Norgehiagoka batean, bien arteanalde handi xamarra dagoelako, norbait“hori” oso erraz menperatzea. Honezkeohirurogehi urte izangoixkik behintzat eta,herekikua errez ingo zin. Ik. norbaiten lanakerrez in. NORBAITEKIN IN. ‘norbaitekin egin’.Norbaitekin ongi etorri, moldatu; norbaitekinongi konpondu. Etzan in ez batakin ta ezbestiakin./Etzan iñokin iten. Ik. bat etorri, ongietorr, egin. NORBAITENAK IN. ‘norbaitenak egin’.Norgehiagoka bati buruz ari garela, norbaitgainditu edo norbaiti egurra ematea izan daiteke.Horrez gain, ordea, edo horren ondorioz,norgehiagoka bukatutzat emateko ereesaten da. Behin hemezortzi tantora ezkeo,horrenak indixkik. Ik. norbaiten lanak erraz in.inbiriya. ‘inbidia’. iz. Bekaizkeria. INBIRIYA PARTIU ZANIAN ZURE LENEN-GO ILLARAN EONGO ZIÑAN. ‘inbidiapartitu zenean zu ere lehenengo ilaranegongo zinen’. Norbait oso inbidiosoadela adierazteko. Ik. inbiriya partiu zanianzure tartian izango ziñan. INBIRIYA PARTIU ZANIAN ZURE TAR-TIAN IZANGO ZIÑAN. ‘inbidia partituzenean zu ere tartean izangozinen’. Norbait oso inbidiosoa dela adierazteko.Ik. inbiriya partiu zanian lenengo illaraneongo ziñan. INBIRIYA SORTU ZANIAN TARTIANIZANGO ZIÑAN. ‘inbidia sortu zeneantartean izango zinen’. Norbait inbidizjosita dagoela adierazten du. Ik. inbidioso. INBIRIZ URTU. ‘inbidiaz urtu’. Pertsonainbidiosoari esan ohi zaio; inbidiaz sufritzenduenari. Hori oaindik inbidiz urtukoa.INDARRA HOBETO EON. ‘indarra hobetoegon’. Indarra behintzat badagoela adierazteko;beste zerbait faltako da, baina indarrabehintzat ez. Indarra hobeto ziok lene.INDIOILLAR. ‘indioilar’. iz. Hegazti handia,bere haragiagatik oso preziatua dena. Buruaeta lepoa biluziak eta gorriak, hankakgorriak eta hegoak laburrak ditu. Lumajeaarre-iluna da eta moko azpian gingila du.Gehienak etxe-hegaztiak dira.INDIZIYUA JARRI/EMAN. ‘injekzioa jarri/eman’. 1. Gaixorik dagoenari sendagailikido edo gas bat organismoan injektatzeaedo presioz sartzea; oro har, xiringa bezalakotresnaz gauzatzen da. Meikuak indiziyuajarriit. 2. Txertoa eman. Oain umiaireeozein sasoitan indiziyua emateyue.ingude. ‘ingude’. iz. Burdinazko blokea, goikoazala tenplatua duena, eta oinarri baten gaineanfinkatuta burdina eta metalak bertan jozlantzeko erabiltzen dena. Ik. txingura.inpernuko etsai/txikito. ‘infernukoetsai/txikito’. iz. Norbait oso bihurria, zirikatzaileadela adierazteko. Motillak, inpernukoetsaya baño gaiztuo haiz!/Inpernukotxikitua baño gaiztuo dao. Ik. demoniyo.inporta zigun guri/inporta zion hari!‘inporta zigun guri/inporta zion hari!’.Bost axola; norbaiti zerbaitek, une jakinbatean, batere inportik ez ziola adieraztekoesamoldea. Geuk beyak baño marrua handiyouakite giñuzen da, inporta zigun guri!inportagabe. ‘inportagabe’. izond. Arduragabea.Ezerk arduratzen ez duena, ezerkinporta ez diona. Inportagabe hutsa da;inportagabe hutsa jarrita dao.intentuak fallo/pallo eman. ‘intentoakfailo eman’. Saioak porrot egin. Lehenintentuak pallo eman omentzun.

iñularrian 113intsentsu. ‘intsentsu’. iz. Gai erretxinaduna,erretzen denean usain gozoa barreiatzen dueta batez ere elizkizunetan erabiltzen da. Ik.intsentsu-ontzi. INTSENTSU-ONTZI. ‘intsentsu-ontzi’. iz.Intsentsua erretzeko erabiltzen den ontzixkaestalkiduna, kate batzuetatik zintzilik egotendena.intxor. ‘intxaur’. iz. Intxaurrondoaren fruitua;drupa-motakoa da eta azal berdea eta zurezkobi kuskuz babestuta dagoen garun-formakohazia du. Ik. intxorketan, intxor-saltsa, intxorrakhaustekua. 2. Intxaurrondoa. Umejolasakeztakit, baña ni akordatze naizena da bestiapolitta udazkenian, oaintxe bezela, karo,lehen esandetan bezela ume asko ta, gendukanintxor haundi bat atayan eta izugarrizkointxor pilla izate zun. INTXOR-HAGA. ‘intxaur-haga’. iz. Intxaurrezkomakila luzea, zuzena eta mehea. Ik.gaztañ-haga, hagaya. INTXORRAK HAUSTEKOA. ‘intxaurrakhaustekoa’. iz. Intxaur-hauskailua. Intxaurrakhausteko erabiltzen den tresna. Etxianintxorrak hausteko bakarra do ta batzutanezkea ondo konpontzen. Ik. intxor. INTXOR-SALTSA. ‘intxaur-saltsa’. iz.Intxaurrez eta azukrez egindako elikagaia,bereziki Gabonetan jaten dena. Ik. intxor.intxorketan. ‘intxaurketan’. adb. Orainkaniketan ibili ohi den bezala, intxaurrezalkar joarazten aritzea. Kaniketan ez bezala,ordea, ez zen zuloan sartu beharrik izaten,alkar “kaxk” ukitzea aski zen. Bestebatzutan, berriz, intxorketan ibiltze giñan.Intxaurrak hartu hiru-launa intxor eo tageo “tak” hura hola jo ta geo alkar joazitzen.Oain kaniketan izango zan bezelaintxor-sasoyan intxorketan. Ik. intxor, intxorsaltsa.intxusa. ‘intsusa’. iz. Zuhaixka-mota. Hostogalkorrada eta muna duten zurtoin eta adarrakdituzte.intz. ‘ihintz’. iz. Ur-tanta xeheen mulzoa; lur,landare eta objektuen gainean gauez eta goizaldeaneratzen diren ur-tanta xeheak. Urlurrunaren kondentsazioz eratu ohi dira.Baten, txabolatik bera oso bide labaña izatezan da euriya inberriya; intza zeon. INTZ PIZAR. ‘ihintz pizar’. iz. Ihintz pixka.Gabeko intz pizar hori aprobetxatu nahi izateueardiyek.iñaurkin. ‘inaurkin’. iz. Ganaduaren azpiakegiteko erabiltzen den garoa, orbela, otea,etab. Iñaurkiñak biltzene bai behin bañogeyotan. Ik. azpigarriya.iñausi. ‘inausi’. du ad. Zuhaitzari edo oro harlandare bati adar eta abar gehienak ebaki,sendoago haz dadin.iñoiz. ‘inoiz’. adb. Oso noizean behin; gutxienez,behin. Ezezkoak ez diren testuingurutanerabili ohi da. Iñoiz jute giñan erromeira,baña garaiz etxeratuber.iñolako berriik bai? ‘inolako berririkbai?’. Norbaiti buruz, inolako berririk denjakiteko erabiltzen da. Zerbaiten berririk baal da? Ik. ezen berriik ba al da?, zeozen berriik baal da?iñondike. ‘inondik ere’. 1. Ezezko testuingurutan“inolaz ere” adierazten du. Eztetuste, iñondike, bihar bazkaltzea allaukoanik.2. Baiezkoetan, “izan ere”, “dudarikgabe”ren parekoa litzateke. Iño! Izotz beltzaindik iñondike! Hau izotz zuriya baño goorrauadek.iñularrian. ‘inularrean’. adb. Arratsean. Iñularrianertetzen zuan poliki-poliki ttakattaka-ttakatrikuak atai ertzea.

114 iñun bada (...) horko hoyek diaiñun bada (...) horko hoyek dia. ‘inonbada (...) horko horiek dira’. Zerbaitgoraipatu eta munduko onenak direla esatekobalio duen esapidea. Iñun bada sagarearrik, horko errege-sagarrak dia.iñundik iñoare osau ezinda. ‘inondikinora ere osatu ezinda’. Guztia egitera edoguztiengana iritsi ezinik ibili. Festetan askotaneo beti iñundik iñoare osau ezinda ibilli ohidia; beti allau ezinda. Ik. abasto eman eziñik ibilli.ipar-haize. ‘ipar-haize’. iz. Ipar-mendebaldetikdatorren haize fina eta hotza. Ik. hego-haize.ipurdi. ‘ipurdi’. iz. 1. Bizkarraren bukaerareneta izterren hasieraren arteko zati mamitsua.Umia ipurdi bistan dao. Ik. ipurgaña, ipurtxontxorra,ipurmasail, ipurtarin, ipurterre. 2. Ontzietaneta, hondoa. Ik. lapiko-ipurdiya. 3. Landarebaten zurtoin edo enborraren beheko aldea,sustraiei lotuta dagoena. Ik. arbola-ipurdiya,piñu-ipurdiya. Ik. terreno-ipurdiya. IPURDI-BIXTAN. ‘ipurdi-bistan’. adb.Ipurdia agerian duela; inolako tapaki edoeestalkirik gabe. IPURDI-GARBITZALLE. ‘ipurgarbitzaile’.izond. Zurikeriatan aritzen dena, “pelota”, lausengaria.Tallerretan nagusiyan ipurdi-garbitzaileasko eotea. Ik. ipurdi. IPURDIKO ERRETENA. ‘ipurdiko erretena’.iz. Bi ipurmasailen artean sortzen denkanal-modukoa. Ipurdiko erretenare bistandaka behintzat eta! IPURDIKO HOTZAATIK. ‘ipurdiko hotzagatik’.Oso azkar; tximista baino azkarrago.Jarraian, aditza eraman ohi du. Abixua pasataipurdiko hotzaatik etorri zan. Ik. atzekohotzaatik, makalaatik, mantsuatik. IPURDIKO KATARRO. ‘ipurdiko katarroa’.iz. Zistitis. Maskuriaren hantura larriaedo kronikoa. Maiz harri hotzaren gaineanedo eserita egonez gero harrapatzen omenda. Ipurdiko katarrua harrapaukoek, jarrihor harriyan gañian da! IPURDIKO MAKALATIK. ‘ipurdiko makalagatik’.Oso bizkor eta arin. “Makalagatik” esapideaindartzeko erabiltzen da. Jarraian enuntziatuadarama. Ipurdiko makalatik aldeintzun!Ik. makalatik, mantsuatik, atzeko hotzatik. IPURDITIK ETXIA ATEATZEKO MOUKOZAATA. ‘ipurditik etxea ateratzekomoduko zarata’. Zarata izugarria, jasangaitza dela adierazteko. Radiyuare beranduzan. Zelaira ganajatekota jute zianian irekileyua ta “atope” radiyua. Jesuuus! Ipurditiketxia ateatzeko mouan; aguantau ezin zaata. IPURDIYA BETE SAIL. ‘ipurdia betesail’. Oso terreno txikia dela adierazten du.Ik. terreno-ipurdi. LAPIKO IPURDI. ‘lapiko ipurdia’. iz.Lapiko ontziaren hondoa. Esnian lapikoipurdiya ondo garbittu berda. Ik. ipurdi. PAGO-IPURDI. ‘pago-ipurdi’. iz. Pagoarensustraiak, pagoaren hondoa. Pago azpikolurra xamurra ta earra izatea, baño pagoipurdihayek ateratziak lan earrak ematenzittun. Ik. pago. PIÑU IPURDI. ‘pinu-ipurdi’. iz. Pinuen zurtoinedo enborraren beheko aldea, sustraieilotuta dagoena. Piñu ipurdiyak garbitzen aidia izekota. Ik. ipurdi, zuhaitz ipurdi. TERRENO-IPURDI. ‘terreno-ipurdi’. iz.Terreno puska txikia; terreno-eremu txikia.Terreno ipurdi bat badaka ta hantxe itettutomatiak eta. Ik. ipurdi, arbola-ipurdi, piñu-ipurdi,lapiko-ipurdi. ZUHAITZ IPURDI. ‘zuhaitz ipurdi’. iz.Zuhaitzen zurtoin edo enborraren beheko

irrintzi 115aldea, sustraiei lotuta dagoena. Zuhaitz ipurdiyakgarbitzia ez pentsa lan earra danik e!Ik. piñu ipurdi, ipurdi.ipurgain. ‘ipurgain’. iz. Ipurdiaren gainaldea. Ipurgañare minduta dakat. Ik. ipurdi.ipurmasail. ‘ipurmasail’. iz. Ipurdia eratzenduten bi irtengune mamitsuetako bakoitza.Gluteoez eratuta daude. Ik. ipurdi.ipurtarin. ‘ipurtarin’. izond. Iñon geldirik ezinegon daitekeena. Ik. zazpiki, ipurdi.ipurterre. ‘ipurterre’. izond. Erretxina, berehalahaserretu eta marmarka hasten dena. Ik.ipurdi.ipurtxontxor. ‘ipurtxuntxur’. iz. Ipurtezurra,bizkar hezurreko azken hezurra, ipurdiazpiko hezurra. Ipurtxontxorreko earra hartuet.Ik. ipurdi.ipurtxontxorrekua hartu. ‘ipurtxuntxurrekoahartu’. Erortzean edo zerbaitenkontra jotzearen ondorioz, ipurtxuntxurreanhartzen den mina, golpea. Ate ixkiñakin ipurtxontxorrekoearra hartu zun. Ik. ipurtxontxor.ipurtzulo. ‘ipurtzulo’. iz. Uzkia. Ipurtzulokobat eman niyon. Ik. ipurdi.irabazi. ‘irabazi’. du ad. Norbaitekiko edo zerbaitekikolehian edo borrokan abantailahartu. NORBAIT IRABAZI. ‘norbait irabazi’.Norbaitek beste norbait maitemindu, bereganatusentimenduz. Ze iñ ote zun gure amamairabazteko?/Markos zanak nola irabazi otezun Karmen zana? Ik. norbait irabazi.irabihur. ‘irabihur’. iz. Koltxoietako ileajotzeko bi makila, lokarri batez elkarrilotuak; makila bat bestea baino luzeagoa zeneta luzeari helduta txikiak jotzen zuen ilea.iragazki. ‘iragazki’. iz. Likido edo gas batbertatik iraganarazteko aparatua, likidohorrek nahasita dituen materia solidoak kentzekoerabiltzen dena. Gero muztiyua iragazkiyanpasa eta upelera eamatea. Ik. iragazkiyanpasa. IRAGAZKIYAN PASA. ‘iragazkian pasa’.Iragazkitik igaroarazi. Gero muztiyua iragazkiyanpasa eta upelera eamateko. Ik. iragazkiya.irasaar. ‘irasagar’. iz. Irasagarrondoarenfruitua, udare-formakoa eta oso usaintsua.Mami latz eta garratza du.irausi. ‘irausi’. adb. Txerria arreske. Ik. iel,arkea, susa,.iritzira. ‘iritzira’. adb. Behar adina pentstugabe, beharrezko argibideak izan gabe; gutxigorabehera. IRITZIRA ARITU. ‘iritzira aritu’. Gutxigora-behera aritu. Iritzira ai naiz gonai neurriyahartzen. IRITZIRA JARDUN. ‘iritzira jardun’.Gauzak gutxi gora behera esan edo egin.irrikitan eon/irrikatzen eon. ‘irrikitanegon/irrikatzen egon’. Gogo biziz, irrikatzen,irrikaz egon. Zerbaitetarako grinaedo nahi bizia sentitu. Etxe horixe erostekoirrikitan eontzan.irrintzi. ‘irrintzi’. iz. 1. Oihu berezia, zolia etaluzea, batez ere deitzeko edo alaitasun-adierazpenbezala egiten dena. Ik. irrintziya in/irrintziya bota. 2. Zaldiaren oihua. 3. Gurdiarenedo orgaren gurpilak ardatzaren inguruanbiratzean egiten duen zarata. Gurdiyakaldapan gora irrintzi itte zun. IRRINTZIYA IN/ IRRINTZIYA BOTA. ‘irrintziaegin /irrintzia bota’. Irrintzi delako

116 irristoihu zolia bota. Izeko sorgiñak bodatanmajiñat irrintzi ittezun. Ik. irrintzi.irrist. ‘irrist’. iz. Irristadaren onomatopeia.Irristatzea, arreta faltaz edo zerbait labainadagoenean egiten dena. Ik. irrist in. IRRIST IN. ‘irrist egin’. Irrristatu, labaindu.Irrist inda eroi da. Ik. irrist. IRRISTA BAT IZAN. ‘irrista bat izan’.Irristada bat egin, labaindu. Belarretan aiziala, izan due irrista bat. Ik. laprast in, txirristin.irura-belar. ‘irura-belar’. iz. Belar-mota bat.iruri. ‘iduri’. iz. Ikatza ale txikitan zatitua; ikatzxehea. Iruria zeon tokiyan pozak jardutegiñan. Iruria aparte, bazter batian utzi tageo, txondorra tapatzeakuan, hura puntanjarri.iso! ‘iso!’. interj. Asto, zaldi eta edozein zamaabereigeldi daitezen esaten zaien hitza. Ik.arre!istil. ‘istil’. iz. Euria egiten duenean teilatutikerortzen den ura. Ixuria ipini ohi zaie urabideratzeko. Istilla pranko bazeon etxe zarhartan.istinga. ‘istinga’. iz. Zingira, aintzira lohitsua.Ura gelditzen den leku bat. Gure zelaya osoistingatsua da.istingor. ‘istingor’. iz. Hegazti-mota. Oilagorrarenantzekoa baina lirainagoa eta negutarragoa.Zingira, eta bestelako leku hezeetanbizi ohi da. Hiru ollagorre bazian. Etahango hegabera, hango istingorra, hangotxantxangorriya, etab. Ik. ollagor.itai/ iitai. ‘igitai’. iz. Uzta biltzeko edo belarraebakitzeko lanabesa, kako formako metalezkoxafla batez eta eskutoki labur batez osatua.Hor eongo zian txandan zai aizkora eoeskoare-kertenak, atxurrak ta segak, mailluakta itayak. /Udan, berriz, gariya ontzen zanian,itaiz ebaki, eskuz lotu ta metatu ta metatugabe hor ekartze zuen atzeko mandiyoa.itoko al haiz! ‘itoko ahal haiz!’. Lagunhurkoari kalteren bat opa izateko erabiltzenden esaldia, madarikazioa. Igorlearen desioaadierazten du “al” partikulak.itsu. ‘itsu’. iz. /izond. 1. Ikusten ez duena. 2. Zentzuari,adimenari jarraitzen ez zaiona. Maitasunaitsua omen da. 3. Zerbaitetara erabatzaletua. Bertsozale itsua da.itsuaurreko. ‘itsuaurreko’. iz. Itsumutila;itsua gidatzen duen pertsona.itsu-itsuan. ‘itsu-itsuan’. adb. Ezer ikusigabe; aztertu, hausnartu gabe. itsu-itsuan jungiñan kontuak eskatzea. ITSU-ITSUAN IBILLI. ‘itsu-itsuan ibili’.Itsu-itsuan. Ezer ikusi gabe; aztertu, hausnartugabe ibili.itsu-itsuka. ‘itsu-itsuka’. adb. Begiak estalitadituen batek beste lagunak bilatzean datzanjolasean aritu. Ik. kukuka ibilli, itsuketan ibilli.itsuketan. ‘itsuketan’. adb. Itsu-itsuka ibili.Jolas-mota hau ezkutatuta dauden lagunakaurkitzean datza. Juntatzen giñanian jaiarratsaldetane izaten genun nehiko entretenimendu:harrapaketan,itsuketan, pelotan,etab. Ik. itsu-itsuka ibilli, kukuka ibilli.itsumustu. ‘itsumustu’. iz. Ustekabea. Ik.itsumustuan.itsumustuan. ‘itsumustuan’. adb. Ustekabean,espero ez dela.itsumutill. ‘itsumutil’. iz. Itsuaurreko; itsuagidatzen duen pertsona. Ik. itsuaurreko.

ixtrilla iña izan/eon 117ittukin. ‘itukin’. iz. 1. Etxe barruko zuloren batedo zirrikituren bat dela eta, ura tantaka erortzenden sabaiaren eta teilatuaren gunea. Ittukiñakkonpondubettu, bestela euriya iteunbakoitzian berdin izango gea ta. 2. Tantakaerortzen den ur hori bera. Ittukiñan azpiyanbarriñoinbat baare jarri zak. 3. Hitz-jarioetendabea duela adierazteko ere erabiltzen da.Ittukiña baño pisutsuagua haiz. ITTUKIÑA BAÑO PISUTSUO IZAN. ‘itukinabaino pisutsuago izan’. Hitz-jarioetengabea duela adierazteko nahiz osopelma dela adierazteko erabiltzen da. Hori,urruti hemendik! Ittukiña baño pisutsuo dek!Ik. alper-harriya baiño astuno izan.ittula. ‘itula’. iz. Baserriko lana; soroan ganaduagidatzea. Umiak ibiltzen giñan askotanittulan. Ik. ittulan in. ITTULAN IN/IPINI/IBILI. ‘itulan egin/ipini/ibili’. Lurra lantzeko erabiltzen diren abereak(idiak, zaldiak, etab) gidatu. Ik. ittula.ittulai. ‘itulari’. iz. Itulan egiten duena.itxafero. ‘etxafuego’. iz. Jaietan, etab.botatzenden suziria. Airean gora igorri eta bertaneztanda egiten duen indar gutxiko lehergailua,mutur batean bolbora eta metxa erantsitadituen ziri batez osatua.itxitura. ‘itxitura’. iz. Eremu edo barruti itxia.Ik. alanbre-itxitura.itxulapiko. ‘itsulapiko’. iz. Eltzeitsua; txanponaksartzeko irekigune estua duen ontzia.Txanponak itxulapikuan sartzettu.itxurabe. ‘itxuragabe’. izond. Guztiz handia,izugarria. Jendetza itxurabia bildu zan.itxurazko erropa. ‘itxurazko arropa’. iz.Egoerari egokitzen zaion arropa; itxura egokikoa.Jazteko erropa itxurazkoik gabe.itzai. ‘itzain’. iz. Idizaina; idiak zaintzen etagidatzen dituena. Auzoko iriyak ta beyak,itzayak aurren zittula, nehiko jun-etorriegiña izango zuen.itzal. ‘itzal’. iz. 1. Begirunea, ospea. Itzal handiyazion attai. 2. Babesa. Ik. itzal eman. ITZAL EMAN. ‘itzal eman’. Babesa eman;ontzat eman, onartu. Etxeko andria itzal onaemanez herriyan aldeko burrukai. Ik. itzal.ixil eskandaloso. ‘isil eskandaloso’. iz.Putza. Soinurik gabeko puskerra, isila dena,baina aldi berean duen kiratsagatik ingurukoekantzemateko modukoa. Ik. putz.ixillik eoten errazak eztianak. ‘isilikegoten errazak ez direnak’. Hitzontziak,berritsuak. Geyore bazian han ixillikeoten errazak etzianak.ixiltasuna gorde. ‘isiltasuna gorde’. Isilikegon. Iñok etzun ixiltasunik gorde.ixipu. ‘isipu’. iz. Elizan apaizak bedeinkazioaematerakoan, ur bedeinkatua botatzeko erabiltzenduena. Apaizak ixipua earki astindu zun.ixkanbilla. ‘iskanbila’. iz. Oihuen, jolas-edoborroka-hotsen zarata; nahasmendua, zalaparta.Ixkanbilla earrak ibilli zizkien.ixko. ‘idisko’. iz. Zekor arra. Txal ixkua.ixkutau. ‘ezkutatu’ da/du ad. Norbait edo zerbaitageritik kendu, ikusten ez dela jarri. HEMENDIK IXKUTAU. ‘hemendik ezkutatu’.Hil zala adierazten du. Joxe Juakinhemendik ixkutau zan. Oain Jaunak emandeiola betiko deskantsua! Ik. mundu hontatikixkutau.ixtrilla iña izan/eon. ‘ixtria eginaizan/egon’. Lokaztuta egon. Likidoa (ura,

118 ixurtxisa, sagardoa, etab.) zikinez nahasirikdagoenean, gainean ibiliz gero sortzen denbaltsa, lohi-putzua; lokatza. Barrikan honduaixtrilla iña izate zan.ixur. ‘izur’. iz. 1. Fruntziak, zimurrak. Oihalbateko zimur edo toles paraleloetako bakoitza.Soñeko berri harek aurrian ximur batzukzazkan./Soiñeko urdin, ilun ta ixur eo pliegehandiduna. 2. Zimurra. 3. Azpildura.ixuri. ‘isuri’. iz. 1. Urak leku jakin batera bideratzekoerretenaren modukoa. Istilletik datorrenura bideratzeko ixuriya jarri ohi zan. 2.Isurtzearen emaitza; isuritako gaia. Likidoerara sortzen den ekoizpena. IXURIYA IPINI. ‘isuria ipini’. Urak lekujakin batera bideratzeko erretenaren modukoaegin, ipini. Gure attittak ixuriya ipintze zun.IYA. ‘ia’. adb. Dagokion hitzak adierazten duenegoera, modua edo ekintza erabatekoa izatekogutxi falta dela adierazten du. IYA ITTUAN ETORRI. ‘ia itoan etorri’. Itobeharrean etorri. Presaka eta korrika. Orohar, “ia” adberbioarekin joan ohi da. Iyaittuan etorri naiz. Ik.iyoazi. ‘igoarazi’. du ad. Toki batetik goragodagoen beste batera joanarazi, eramanarazi.Nola iyoazi ura betikan gora hainbestemetron?izarbera. ‘izerbera’. izond. Izerdikorra, izerditzekojoera handia duena; izerdia oso errazbotatzen duena. Oso da izarbera. Ik. izardi.izardi. ‘izerdi’. iz. 1. Larruazal osoan zeharzabaldutako guruin berezi batzuek jariatzenduten likido urtsu eta gazia, gorputzaren tenperaturakontrolatzeko, substantzia toxikoakkanporatzeko eta azala babesteko funtzioaduena. 2. Lana, nekea. Bai, baña hau danaizardiz irabazita ziok e! IZARDI BIZI. ‘izardi bizia’. iz. Izardi larri.Ik. izerdi. IZARDI LARRI. ‘izerdi larria’. iz. Norbaitgaisorik edo ondoezik dagoenean ateratzenzaion izerdi hotza; larritasunak eragindakoizerdia. Elizan nobedadia intzayo ta izardilarriyare atea zayo. Ik. izardi. IZARDIYA ATEA. ‘izerdia atera’. Izerdiabota, jario. Udane atea zittun izardi earrakbizikleta astun harekin Lapatx alden gora.Ik. izardi. IZARDI ZURI. ‘izerdi zuri’. Iz. Ik. izardi larriya.izardi patsetan. ‘izerdi patsetan’. adb.Izerditan blai; izerdi asko dariola. Izardipatsetan allau zan etxea. Ik. izardi.izardi-zapi. ‘izerdi-zapi’. iz. Hilotzaren aurpegianjartzen den zapia. Ik. hil-oihala.izartua hartu. ‘izertua hartu’. Izarditu.Artajorran harek hartu zun izartua.izatia ditxa! ‘izatea ditxa’. Izatea bera, edukitzesoila zen zortea, zoriona. Guretzat orduanetzan jateko txarrik; izatia ditxa! Ik. ditxa.izeko. ‘izeko’. iz. Izeba; amaren ahizpa edoaitaren arreba. Eriyon sallatik orbela ekartzeajun giñan orduan artian izeko Karmenzana ta ni.izentau. ‘izendatu’. du ad. 1. Izenez aipatuedo adierazi. Nik eztet iñor izentau. 2.Ordua eta eguna zehaztu. Ordua eta egunaizentau genittun/ Ezteu oaindik orduikizentau.izorrai! ‘izorra adi!’. interj. Izorratu!, hor konpon!Lenbizitik danai emantzizkiyen entradak,baña geo etorri zianak izorrai!izotz. ‘izotz’. iz. Egoera solidoan dagoen ura.

izpittu 119 IZOTZ BELTZ. ‘izotz beltz’. iz. Izotz zuriaez ageri arren, lurra izoztuta dagoenean egotenden izotza. Tenperatura 0 gradutik beherajaistean sortzen den izotz gogorra da, landareakihartzen dituena. Iño! Izotz beltzaindik iñondike! Hau izotz zuriya baño goorrauadek. IZOTZ ZURI. ‘izotz zuri’. iz. Agerian egotenden izotza. Zuri-zuri egoten da. Ik. izotz. IZOTZ-KANDELA. ‘izotz-kandela’. iz.Izotz-zati zintzilikatu eta konikoa. Oaingoaldian izotz-kandela handiyak eote zian teillatutikgoitik bera.izpi. ‘izpi’. iz. 1. Zerbaiten zati txiki, meheeta luzea, hari-zuntzaren itxurakoa. Iabeti “bat” zenbatzailearekin erabiltzenda. Ile-izpi bat. Ik. ille-izpi bat, egur-izpi bat.2. Gorputz argitsu batetik, berezikiEguzkitik, datorren argi-lerroa. Eguzkiizpiyak.izpiñau. ‘izpitu’. du ad. Okela edo arraina zatitxiki luzangetan txikitu. Bereziki bakailauarekinerabiltzen da. Bakallaua izpiñauta do.Ik. bakallau izpiyak.izpittu. ‘izpitu’. du ad. Bakallaua izpittuta do.Ik. izpiñau.

JABE. ‘jabe’. iz. Zerbaitekiko, delako hori bereaduena, bere mendean duena. BERE BURUAN JABE EZ IZAN. ‘bereburuaren jabe ez izan’. Osasuna delaeta bere burua zaintzeko gauza ez izan; ezertazez konturatu, besteren menpe egon. Azidentiaizantzunetik ezta bere buruan jabe,dana bestek inberdiyo.jaiki zai eon. ‘jaiki zain egon’. Norbaitetzanda edo eserita dagoena zutik jarri zainegon; nonbaitetik altxatzeko zain egon. Tahan bazkaltzen ai zianak jaiki-zai ez giñalaeongo.jainko/jaungoiko. ‘jainko/jaungoiko’. iz.Gizakiaz gaineko izakia, ahalmen eta boterebereziz hornitua. JAINKUAK BAKARRIK JAKIN. ‘Jainkoakbakarrik jakin’. Zerbait jakitea osozaila edo ezina dela adierazteko hitza. Esapidehau, bera bakarrik zuzeneko elkarrizketabateko erantzun izan daiteke. Horrez gain,ondoan galdetzaile batez hasitako perpaustxertatua ere har dezake. —Noa jun da pelota?—Jainkuak bakarrik daki. Guk zenbatibilli alperrik in deun, Jainkuak bakarrikzekik! Ik. auskalo!, batek daki! JAINKUAK DAKIYEN TOKITIK ETORRI-TAKUA. ‘Jainkoak dakien tokitik etorritakoa’.Norbait leku ezezagunetik edourrutitik datorrenean esan ohi da. Hori, jainkuakdakuyen tokitik etorri ta familiyabakar-bakarrik hazi du. JAINKUAK DAKIYEN TOKIYAN EON/IBILI.‘Jainkoak dakien tokian egon/ibili’. Osourruti, inork ezagutzen ez duen tokian dagoelaesateko. Hori, jainkuak dakiyen tokiyanibilikoa. Ik. tokitan eon/gerau.jakimiñoso/sa. Besteren kontuak jakitekogogo bizia duena, neurrigabeko jakin-minajjduena; kuxkuxeroa. Bai, bai, hori jakimiñosahoyetakua da.jakin. ‘jakin’. du ad. 1. Zerbaiten berri edo ezagueraizan edo eskuratu; zerbaiti buruzkoaski ezaguera izan. 2. Zerbait egiteko gaitasunaizan. Delako egitekoak aditzaren eraburutugabea hartu ohi du. UDAZKENA/UDABERRIYA ONA ITENJAKIN. ‘Udazkena/udaberria ona egitenjakin’. Udazken /udaberri ona egin izanduela adierazteko.”Udazken”, “Udaberri”nahiz urtaroak erabili gabe ere, eguraldia +“jakin” aditzarekin esapidea osatu ohi da.Hemen udazkena ona ittene baaki e/Hemen, hamabost eun segidan ona ittenebadaki e.jakinako. ‘jakineko’. izond. Ezin argiagoa,ezin dudatu edo ukatuzkoa. Ik. bistakua izan.jakiñan gaiñian ipini. ‘jakinaren gaineanipini’. Jakinarazi, aditzera eman.jalgi. ‘jalki’. da ad. Alea oso helduta dagoenean, garaiz biltzen ez bada, erortzea; aleakburutik edo lekatik bereiztea. Jeneralianhelduta eonda geo euzki berua danian jalgiiteia.

122 Jan1Jan1. ‘jan’. iz. Janaria, jatekoa. Txakurrai janaematea junda.Jan2. ‘Jan’. du ad. 1. Janaria murtxikatu ondorenirentsi; elikatu, otordua egin. 2. Gastatu;baliozko gauzak saldu. Hayek honezkoabaserri guztiya jan due. 3. Jan, desagerrarazi.Gure mutil txikiya musuka jango nuke. 4.Zerbait higatu, gastatu. Burdiña herdoillakjandu. Ik. pipiyak jan. EZ AL DEK BATE JATEN ALA? ‘ez al dekbatere jaten ala?’. Esapide hau ia beti galderetanerabili ohi da eta ez du “jatearen” ekintzafisiologikoarekin zerikusirik. Norbaitek behineta berriz bestek esandakoa entzuten eta ulertzenez duenean esan ohi zaio. Ik. ahotik aittu. JAN DA BETI JATEKO! ‘jan eta betijateko!’. Egunero, eta egunean behin etaberriz, jan arren, beti jateko pronto gaudelaaditzera emateko erabiltzen da. Hemen izandiu jan-pesta galanta. Jan da beti jateko! JAN ESKASEKO. ‘jan eskaseko’. izond.Jaten berezia den pertsona. Jangartsua.jangartxu. ‘jangartxu’. izond. Jateko gogorikez duena. Mika. Ondo jangartxua da.Jangoiko soberanua! ‘Jaungoikosoberanoa!’. interj. Ene bada! Jaungoikosoberanua! Oaiñe ba aldeu aleluyan bat.jan-txakur. ‘jan-zakur’. iz. Jan baino egiten ezduen zakurra. Askotan, pertsonei zuzentzekoerabiltzen da; hots, inoren lepotik dabilenariesaten zaio. Hori dek jan-txakurra hori! JAN-TXAKURRA IZAN. ‘jan-txakurraizan’. Jan besterik egiten ez duena izan;ezer egin gabe, besteren bizkar bizi dena.Jantzi1. ‘jantzi’. iz. Gizakiak bere gorputzaestaltzeko erabiltzen duen arropa, berezikioihal edo ehunezkoa. JANTZIYAK TXINTXILIKA IBILLI. ‘jantziakzintzilika ibili’. Norbait dexenteargaltzen denean baldin eta argaldu aurretikoarropak janzten baditu, arropa horiek handiki,zintzilik, geratzen zaizkio. Horrela dabilenariesan ohi zaio. Jantzi danak txintxilikazazkan behintzat eta. Ik. galtza sobriak.Jantzi2. ‘jantzi’. Izond/iz. Pertsonari gagozkiola,ikasia, kultura duena. Oso pertsona jantziyada. 2. Jantziei dagokienez, dotorea,apaina, egokia. Boda bateakore oso jantziyada soñeko hori.jardun. ‘jardun’. iz. 1. Hizketan isildu gabejarduteari esaten zaio. Jarduna behintzatbadu. 2. Gaizki esaka aritzea. Hori dek jardunahori!jasban. ‘jazz band’. iz. Ezkontza, herrikofesta, etab.etan dantzarako jotzen den bateria,musika-instrumentua. Ingeleseko “jazzband” etik eratorria. XX. Mende hasieranDonosiako kasinora etorritako jazz-talderenbatetik hartua “orkestina” adierazteko. Joxemaimotzak jasbana puskau zun./Ibiñarritansantakutzetan jasbana eote zan.jata. ‘jata’. Hitz indargarria; gertakizunei,ekintzei indar handiagoa emateko erabili ohidu hiztunak. Jata emantziyon zaplastekua.Jata han jun ementzan mutur handiyakin.jatalle. ‘jale’. izond. Jaten duena, jateko zaletasunaduena. Jatallia da oso.jaun da jabe. ‘jaun eta jabe’. Zerbait edonorbaiti buruz erabateko nagusitasuna edoaginpidea duena. Baserri horren jaun dajabe hori izangoa seguru samar. JAUN DA JABE IZAN. ‘jaun eta jabe izan’.Goitik behera nagusitu; agintari bakarra izan.jaxua ez eon. ‘jasoa ez egon’. Osasunonez ez egon; pertsona eroria, gaixoantzekoa

jo ta su 123egon. Etzakit gaxo daon baña, etziok jaxua.Ik. enteo jaxua ez eon. ENTEO JAXUA EZ EON. ‘entero jasuaez egon’. Erabat, osoro ongi ez egon osasunez.Joxemai etziok enteo jaxua! Ik. jaxua ezeon.jela in. ‘jela egin’. Izotza egin. Gaur gabianjela earra indu baztarretan.jende. ‘(-) jende’. iz. 1. “Jendea” hitz elkartukobigarren osagai denean, “festa” hitzarekingertatzen zen bezala, hitzari multzoaren,piloaren, taldearen adiera eransteko balio du;ez du, ordea, aurretik datorren hitza gizakiareneta bizidunen ezaugarriak izatera behartzen.Ik. plater-jendia, ontzi-jendia, ganau-jendia,gazte-jendia, ume-jendia, gizon etxe-jaun jendia. 2.Pertsona-kopuru zehaztu eta mugatu gabea,multzotzat hartua. JENDIA TRENTZAN EON. ‘jendea trentzanegon’. Jendea kabitu ezinik egon. Zenahi zenun jendia trentzan eotia? ONTZI-JENDE. ‘ontzi-jende’. iz. Ontzimultzoa.Hemen eunero ontzi-jende earrabiltzea. Ik. jende. PLATER-JENDE. ‘plater-jende’. iz. Platermultzoa. Hau dek plater jendia dona garbitzeko!Ik. jende, ontzi-jende, gazte-jende. SENIDE-JENDE. ‘senide-jende’. iz.Senideartea; senitartekoen multzoa. Horreksenidejende handiyare bazun da. Ik. jende. UME-JENDE. ‘ume-jende’. iz. 1. Umekuadrila.Ume jendia ikusita atzeau initzan,enun pentsatzen hainbeste ume ikusikonunik. 2. Zenbaitetan, “mukizu-jende” izugarriadagoela adierazten du. Ezaugarri fisikoaribaino gehiago izaerari dagokio; pertsonahelduak izan arren, heldutasunera iritsigabekoak, ekintza eta portaera funtsgabeadutenak daudela adierazteko. Hemen umejendiabesteik ezta ibiltzen.jergoi. iz. Koltxoiaren azpian jartzen den egurrezkoeta muellezko oinarria. Bai, jergoiakkonpontzen ibiltze nitzan.jertse sufritua. ‘jertse sufritua’. Zikin-estalia.Mantxak, orbanak egitean edo piska batzikintzean ere nabarmen gelditzen ez dena;oro har kolore iluneko jertse, praka nahiz edozeinoihal izan ohi da. Ik. zikin-estaliya.jertsia sufrittu. ‘jertsea sufritu’. Jertseasoinetik kendu beharrik ez sentitu; berorikez duela egiten adierazteko erabiltzen da.Earki sufrittu laike jertsia. Hi jertsia sufrittukoeke? Ik. jertse sufrittua.jetzi. ‘jetzi’. du ad. Zenbait abere emeren (bereziki,behi eta ardien) errapetik titiak zanpatuzesnea erauzi. Ik. jezteko makina. JEZTEKO MAKINA. ‘jezteko makina’. iz.Tresna finko edo higigarria, xurgapenez aziendenesnea errapetik ateratzen duena. Errapeetanlesiorik ez sortzearren, hutsezko eta presionormaleko tarteak txandakatzen dira.jira. ‘jira’. iz. 1. Ardura. Ama hiltzanetik beakdamaki etxeko jira guztiya. 2. Itzulia, buelta.Ingenun lagunekin kaleko jira. 3. Ingurua.Amata etorri zianian, hura zan etxe jira hua!Ik. etxe-jira, auzo-jira. 4. Tramitea. Umia adoptatzekojira guztiyak bestek intzizkiun.jitta. ‘jite’. iz. Itxura, forma, eitea, antza. Gaxoikeontzanetik maxkal jitta zakan horrek.jo ta ke. ‘jo eta ke’. adb. Gogoz eta lehiazaritu zerbaitetan. Han ai da jo ta ke lanian.Ik. jo ta su, jotakian ibili.jo ta su. ‘jo eta su’. adb. Gogoz eta lehiazaritu zerbaitetan. Jo ta su dabil batetik bestea.Ik. jo ta ke, jotakian ibili.

124 jo/ja batea ta jo/ja besteajo/ja batea ta jo/ja bestea. ‘jo bateraeta jo bestera’. Galduta, noraezean egon,ibili. Jo batea ta jo bestea ibilli bai, bañaenun denda hori billau azkenian.joaldiya izan. ‘joaldia izan’. Zerbaiten,gaixotasunen baten, eraso edo astindua izan.Oaiñe, eztakit, reuman joaldiya ez ote dakaten.joale-hots. ‘joale-hots/joalte-hots’. iz.Zintzarri-hotsa. Ardiyak txabolan gañetikjoale-hotsa ateatze zuen.jolas in. ‘jolas egin’. 1. Jolasaren bidez atseginhartu, jolasean ibili. 2. Sexu harremanakizan. Ik. txortan in, narrutan in.jornaa. ‘jornada’. iz. Belar jornada bat. Traktorekadaedo gurdikada bat belar, gutxi gorabehera. Aitzeko borda xarran aurrian, goikozelai txiki hartan, leku guztitan ebaki ta geokargaka barrura sartu; danea jornaan batjuntatzen bazan ondo.jornal. ‘jornal’. iz. 1. Langileak egun bateanlan egiteagatik hartzen duen diru-saria. Ik.hilleko jornala. 2. Soldata. Jornal txiki batbaziñ, baña uxkeriya. Ik. jornalian ibilli. jornalian ibilli. ‘jornalean ibili’. Jornalarentruke lan egin. Ik. jornal.JOSEPATEKO ZELAI. ‘josafateko zelai’. iz.Kristauen fedean, hil ostean guztiok elkartubehar dugun zelai edo gunea. JOSEPATEKO ZELAIRARTE! ‘josafatekozelairarte!’. Kristauen fedean, hil osteanguztiok elkartu behar dugun zelai edoegunerarte. Esapide honekin oso gutxitanikusten duzun pertsonaren bat broma itxuranagurtzeko erabili ohi da . Ik. josepateko zelaya.josi. ‘josi’. du/da ad. 1. Jostorratza eta hariazoihala edo beste antzerko material baten bizati elkarri lotu. Soiñekua josi zun. 2. Metalezkopieza baten bidez bi objektu finkoelkartu. Paretian iltzez josita do. 3. Ugariizan, beteta egon ( -z kasu-atzizkiaz). Plazaguardiazibillez josita zeon.joskura. ‘joskura’. iz. Ehunezko, larruzko,edo antzeko edozein materialezko bi atalbatzen dituen puntada-segida jarraitua.jostorratz. ‘jostorratz’. iz. Josteko orratza. HARIYAK JOSTORRATZAK BAÑO LUZIOBERDU. ‘hariak jostorratzak baino luzeagobehar du’. Esaera zahar honek adieraztendu bizitza honetan, elkarrekin bizi ahal izateko,eramankizun handia izatea behar-beharrezkoadela; hau da, jokabide txar edo desegokieigalga bereko jokabideekin erantzunordez, eraman onekoak izan behar dugula.Beti etzaizte burrukan jardun; hik ez al dakinhariyake jostorratzak baño luzio berdula?jota eon. ‘jota egon’. Neka-neka egindaegon. Zaltaka ibili naiz, ta jota nao.jotakian ibili. ‘jo eta kean ibili’. Danaemanda ibili; su eta gar ibili. Jotakian ibiltzezan trizikluan. Ik. jo ta ke, jo ta su.jotx. ‘jotx’. interj. Itulan jarduten zutenean,ganaduak nora joan behar zuen adieraztekoerabiltzen zen deikia. “Jotx” esatean, itulariakbehera eragin beharko zien ganaduei.jua gehitu/gutxitu. ‘joa gehitu/gutxitu’.Norbaitek izan dezakeen lanaren emanagehitu edo gutxitu. Jakiña, ni etortze nitzaniangehitu inberrian ibal gutxitu ingo zanhayen jua.julepe. iz. Karta jokoa. Gabonetan izeko-osabakjulepen ibiltzeia.jun1. ‘joan’. da ad. 1. Hiztuna dagoen tokitikbeste toki batera higitu. 2. Igaro.

juntura 125 JUN DA JUN DA BERTAN. ‘joan etajoan eta bertan’. Zer edo zer non dagoenesan nahi ez denean erabiltzen den esapidea.—Nun do taberna hori? —Jun da jun da bertan.Ik. artajalaiko maixuan etxian. JUNDANEKO ASPALDI HONTAN. ‘joandeneko aspaldi honetan’. Aspaldihonetan. Jun deneko aspaldi hontan eztetikusi. JUNDANEKO DENBOALIAN/DENBOA-TAN. ‘joan deneko denboralean/denboratan’.Aspaldi, duela asko. Eztet ustedespedida juntzanik, zeatik eze atzo launakesantzian etzula jundaneko denboatan ikusi. JUNENIAN ZEOZE EAMAN BERKO. ‘joaneneanzer edo zer eraman beharko’.Norabait joatekotan, zerbait, oparitxorenbat edo, eraman beharko. Hara junenianzeoze eaman berko.jun2. ‘joan’. iz. Odol-jarioa. Oro har, emakumeenhileroko odol-jarioari nahiz haurdundagoenak umea galtzen hastean izan dezakeenarideritzo. Juna hasi omen zitzayon.junda eon. ‘joanda egon’. Zoratuta egon.Ba hori junda ziok. Ik. burutik inda eon.jun-etorri. ‘joan-etorri’. iz. Norabait joan etahandik itzultzea; denbora labur batez lekujakin batera egiten den bidaia. JUN-ETORRI BAT IN. ‘joan-etorri bategin’. Norabaitera aldi labur batez joan etaetorri. Nehiko jun-etorri iña izango zuen. Ik.sartu-erten bat in.juntaiza. iz. Jendea juntatzea.juntura. ‘juntura’. iz. Bi zatik bat egiten duenlekua. Juntura danetan min dakat. Eztakitgripia eo zer datorkidan.

kaabizulo. ‘karobi-zulo’. iz. Kareharria kiskalduzkare bizia egiteko erabiltzen den labeberezia. Zuenene bada kaabizulua, Zubiguenen.Harriya, paeta itteko bezela harriyaatea ta kabizuluan bueltan jarri.kaballete. iz. Teilatu-gailur, bizkar. Horrelagauza asko, egurra landu besteik etzutenak:postiak ta prontalak, kaballeteak, kapirioak,etab.kabarra. ‘kabarra’. iz. Gabarra; ibai-ontzia,normalean merkantziak garraiatzeko erabiltzendena. Ibai hartan eskazabalen pasagiñan hemeretzi laun, danak kabarra eoholako baten.kabialde. ‘kare hobi alde’. iz. Kare hobiadagoen ingurua. Kabialdeak ta otakañaklasai-lasai begiekin pasiatzeko. Ik. karobi.kabilla. ‘kabila’. iz. Larakoa, bi pieza elkarrekinlotzeko ziria. Gurdiya itzuli zitzayonian,gurterea hautsi ta kabilla eten omen zitzaizkiyon.kabittu/ kabiu. ‘kabitu’. da ad. 1. Zerbait edonorbait, bere tamainagatik, toki batean sartuahal izan. 2. Barnean eduki ahal izan. KABITTU EZIN. ‘kabitu ezin’. 1. Norbaitberari ez dagozkion auzi eta arazoetansartzen denean esan ohi da. Ze kabittuezin goorra zakau; beti bestiak itteuenakinsartuber. 2. Larritasun handia pasa.Kabittu ezin goorra euki zun; eztulka eteninber. KABITTU EZIÑA JARRI. ‘kabitu ezinajarri’. Larrialdia, larritasuna izan; desosegoajarri. Kabittu ezin ikearriya jartzen e. Ik.nahietzuna izan. KABITTU EZIÑIK IBILLI. ‘kabitu ezinikibili’. Zeharo harrotuta egon; haizatuta. Ik.zaba-zabal in. KAFE-TXANO. ‘kafe-txano’. iz. Kafe-iragazkia;kafea pasatzeko ehunezko tresna.Kono-forma izan ohi zuen; burualdea zabalaeta ipurdia estua. Han ertetze zan hautsa garkkabuesa. iz. Sagar-mota. Zaporez gazia da etakolorez musu gorri-gorria izan ohi du.kafe. ‘kafe’. iz. Cofffe generoko zuhaixka hostoiraunkorrenizen arrunta. KAFE ESKOZES. ‘kafe eskozes’. iz.Whiski eta kafe bero-beroaz eginiko edaria,gainaldean helatua izan ohi duena. Ik. kafe. KAFE HUTS. ‘kafe huts’. iz. Azukrea ezden beste gehigarririk gabe hartzen den kafeedaria.Nik normalian kafe hutsa hartzet. Ik.kafe. KAFE IRLANDES. ‘kafe irlandes’. iz.Whiski eta kafe bero-beroaz eginiko edaria,gainaldean esnegain freskoa izan ohi duena.Kafe irlandesare earra eotea. Ik. kafe. KAFE-ERROTA. ‘kafe-errota’. iz. Kafeaehotzeko tresna, eskuz eragiten zaiona. Ezautualtzendun kafe-errota? Bai, kafia igotzeko“tarra-tarra” igotzekua. Horixe bezelaxeestilo berdiña du, haundiyoua izatia.

128 kafesne-zopakbiya, piña, geo hua txano hortan pasau, kafetxanuanmouko postura batian ta aproposkozea izatezun gañea egur motz bat eraiteko.kafesne-zopak. ‘kafesne-zopak’. iz.Kafesnetan bustitako ogi-zati nahiko txikiak.Seirak aldia izate zan gu etxea etorri orduko,ta kafesne-zopak earrak izate zian orduan.Ik. arta-zopak, zopak in.kaiku. ‘kaiku’. iz./izond. Esnea jeizteko ontzia,borobila eta aurre aldea janda duena. 2.Garai batean mendira eta joateko jazten zenjaka; kalean ere ibili ohi zen. Euskal jakatipikoa. 3. Pertsona baldarra, traketsa. Haudek kaikua hau! Eonai ixilik, kaikua! KAIKU-HARRI. ‘kaiku-harri’. iz. Harria sutangori-gori ipini eta zurezko kaikura bertakolikidoa irakiteko edo berotzeko sartzen zena.kajako. ‘kaxako’. izond. Adoptatua izan denumea deitzeko adinekoek ematen ziotenizena. Gure izeko Joxepa kajakua omentzan.kajola. iz. Kartola, gurdiari alboetan ezartzenzaion ohola, simaurra eta antzekoak garraiatzeko.Tratoriai kajolak jarri. Ik. gurtohol.kaka. ‘kaka’. iz. 1. Uzkitik kanporatzen dendigestio-hondakina. Ik. kaka-naste, kaka-ume,kakati. 2. Nahi edo espero ez den zerbait gertatudela ikustean erabiltzen den hitza. Kaka,aztu intzat berrize! 3. Haur hizkeran, edozeingauza zikin, desatsegin edo kaltegarriizendatzeko hitza. Utzi hori, kaka data! KAKA BURUTIK BERA IN. ‘kaka burutikbehera egin’. Norbaitek beste bati nahiduen guztia egiten uzten dionean esan ohida. Andereño horri oaindik kaka burutikbera ingoyue. KAKA INDA EON. ‘kaka eginda egon’.Beldurrak aidean egon. Kaka inda eon giñan,ezkendekin meikuak ze esango ziun da. KAKA-MOKORDO. ‘kaka-mokordo’. iz.Gizakien edo zenbait aberen kaka lodi gogorra. KAKA MORRALIAN! ‘kaka morralean!’.Gustukoa ez den gauzaren bat gertatutakoanedo ikusitakoan esan ohi den esapidea. Kakamorralian! Oain dana berriz inber! Ik. kakaoian! KAKA OIAN! ‘kaka ohean!’. Ik. kakamorralian! KAKA TA GUZTI EZTEK BERROI KILO.‘kaka eta guzti eztek berrogei kilo’.Oso argala dagoela esateko erabiltzen daesapide hau. Kilo kopurua alda liteke, bainabeti ere pertsona batentzat kilo kopuru txikiaaipatzen da. Hori kaka ta guztire eztek berroikilo! KAKA TIRRIN. ‘kaka tirrin’. iz. 1. Kakeria,beherakoa; beherakoa izaten denean egitendena. 2. Pertsonez mintzatuz, jenio txarrekoa. KAKAKaka.ZARRA! ‘kaka zaharra!’. interj. KAKA-PILLO EARRAK IN. ‘kaka-piloederrak egin’. Oso pertsona gizena ikusitakoanesan ohi da. Kaka-pillo earrakingoizkik/n horrek!kakaerre. ‘kaka erre’. izond. Erraz haserretzenden pertsona, jenio txarra duena. Ik. ipurterre.Kaka egiteko pre-kakalarri. ‘kakalarri’. iz.mia handia.kakalerdo. ‘kakalardo’. iz. 1. Intsektoa.Gorputza lodikotea eta hankak motzakdituzte. 2. Iraintzeko erabiltzen den hitza.Kakalerdua baño okerraua haiz!kakanarro. ‘kakanarro’. izond. Pertsona txikia,nanoa; altuera eta gorpuzkera txikikoa.

kale 129Ume kakanarro haueke diskotekan! Ik.kakaume.kaka-naste. ‘kaka-nahaste’. iz. Kontu edoarazo nahasi eta itsusia. Beka hoyek zialatasekulako kaka-nastia sortu omentzan.kakara. ‘kakara’. onom. Oiloaren oihua, alara,garranga. Ollarrak kukurruku, ta olluakkakara.kakati. ‘kakati’. izond. Kakatsua. Beldurtia.Motillak ondo kakatiya haiz!kakaume. ‘kaka ume’. iz. /izond. 1. Mukizua,haur txikia; hezi gabekoa. Gaur egunianeozein kakaume sartzek taberna zuloa. Ik.kakanarro. 2. Irain-hitza. Pertsonalitate gutxiduena; heldugabea.kakaztu. ‘kakaztu’. da/du ad. Dena nahastu.kaki. ‘kaki’. izond. Uniforme militarretan askoerabiltzen den kolorea; arre-horixkatikberde-grisazkara doan kolorea.kako. ‘kako’. iz. 1. Mutur batean okertzen denegur edo burnizko pieza; punta zorrotzekoa,zerbait zintzilikatzeko, zerbaiti eusteko edoheltzeko erabiltzen dena. 2. Haga kakoduna,gaztainak eraisteko, etab.etarako erabiltzenden pieza. 3. Kako-forma duen sudurra.kalartzo/galartzo. ‘kadartzo’. iz. Harilodia, listaria baino lodiagoa. Kalartzuakinbaare lotu zak!kalbayo. ‘kalbarioak’. iz. (askotan pl.). 1.Gurutze-bidea. Aste Santutan, mezetanJesu Kristoren Nekaldia irudikatzen dutenhamalau gurutze edo irudiz seinalatutakobidea edo ibilbidea egitea. Aste santutankalbayota jute gea gutxi batzuk. Ik. gurutzbidia.2. Gurutze-bideko irudietako bakoitza,batez ere mendietan aurkitzen direnak.3. Oinazealdi gogor eta luzea. Azkenekohillabete hauetan kalbayo earraeukiu ba.kale. ‘kale’. iz. 1. Hiri edo herrietan, bi etxelerrorenartean doan bidea. 2. Zerbait ezlortu, huts egin, bereziki joko batean. KALE GORRIYAN EON/GELDITTU. ‘kalegorrian egon/gelditu’. Lanik gabe, egoeralarrian egon, gelditu. Esapiean, “kale”hitza agertzen da, bereziki, gosete garaian,“kalean” bizi zirenen edo “kalekoen” egoeralatzagoa eta beltzagoa zelako baserrian gelditzenzirenena baino. Baserrian sikira jatekoadina bazuten. Kale gorriyan garai hartansei ume hasi inbertzian e? KALE GORRIYAN GELDITTU/UTZI. ‘kalegorrian gelditu/utzi’. Gabezia edo premiagorrian utzi/gelditu. KALE IN. ‘kale egin’. Jatorriz, bola-jokoan,bola birlen artean bat ere bota gabe igarodela adierazteko erabiltzen zen. Hedaduraz,huts egin edo zerbait ez lortu, ez asmatuadieraztera pasa da. Esamiñan kale indu. KALE ITSU. ‘kale itsu’. iz. Irteerarik ezduen kalea. KALE KANTOI. ‘kale kantoi’. iz. 1. Etxeedo eraikuntza baten bi hormek kalean eratzenduten ertza. Kale kantoiraño jun, daatzea buelta. 2. Kale ertza, bazterra. KALE O BALE. ‘kale edo bale’. Asmatuedo ez, azken erabakia hartu behar deneanesaten da. Kale o bale inberra zeon. Ik. zirt eozart. KALEA BOTA. ‘kalera bota’. Kanporabota, nonbaitetik egotzi. KALEKO JIRA IN. ‘kaleko jira egin’.Kaleko buelta egin; kaletik egin beharrekoenkargu guztiak eta ekarri beharreko guztia

130 kaleumeekarri. Behin kaleko buelta ite zunian, gurekinlanea.kaleume. ‘kalekume’. iz. Kaletarra. Kalean,ez baserrian, bizi den pertsona; askotan,baserriko gauzak oso arrotz gertatzen zaizkionaizendatzeko erabiltzen da. Huxekaleumia! Alper-harriya zer dan ez aldakik?kalkar. ‘kalkar’. iz. Nekazaritzako lanabesa,lurrazaleko edozein lanetarako balio du.“Are handia”, nahiz “gramana” bezala ereezagutu izan da. Ik. are handiya, gramana, karramarrua.kaltzada. ‘galtzada’. iz. Harriz, bereziki harlanduz,egindako bidea, bide lauzatua. Arantzazunkaltzada-sail majuak daude. Ik. kaltzada-harri. KALTZADA-HARRI. ‘galtzada-harri’. iz.Lurra zolatzeko erabiltzen den paralelepipedo-formakoharria. Ik. galtzaa.kamaarra. iz. Oheburua. Etzatean, buruan ezarriohi den ohearen aldea; alde horren ingurukotokia. Burua altuo kamaarra baño. Baiba, lengotako jergoia zan ta ohia oaingua.kamamilla. ‘kamamila’. iz. Zenbait landarebelarkara eta usaintsuren izen arrunta. Ligulazuriz inguratutako lore horiak dituzte,bitxiloreenen antzekoak eta sendabelarmodura erabitzen dira, bereziki digestio-arazoetan.Kamamillare mordoxka bildu deuhonezkeo. Ik. mantzanilla.kamape /kamazpi. ‘kamape’. Ohe azpia.Kamazpi osua libroz beteta zion./Ez al dittunbillau? Oaiñe kamapian eongottun.kamelau. ‘kamelatu’. da/du Ad. Konbentzitu.Zerbait lortzearren zurikeriatan ibili etaazkenean zerbait hori lortzean esan ohi da.Ze, azkenian kamelau alden?kamiñu-bazter. ‘kamio-bazter’. iz. Bidebazterra,bide-ertza. Kotxe bat zeon kamiñobaztarrian geauta. Ik. bazter/baztar.kamustu. ‘kamustu’. da/du ad. 1. Kamutsbihurtu, zorroztasuna galdu. Aizkora kamustuinda. Ik. amuztu. KAMUSTUTAKO SEGA. ‘kamustutakosega’. iz. Zorroztasuna galdutako sega;kamuts bihurtutakoa. Kamustutako segakzorroztu inber izateia.kana. ‘kana’. iz. Luzera neurria eta neurtzekotresna. Metroa baino txikiagoa, gaur egunbatez ere enborrak neurtzeko erabiltzendena. Metruak zentimetruak eukitze zittunbezela, kanak ontzak. Ik. kana-erdiko. KANA-ERDIKO. ‘kana-erdiko’. iz./izlag.125,2 cm-tako gerribuelta eta 39,8 cm-kodiametroa dituen enborrari esaten zaio. Aizkolari-probetanerabiltzen den enbor-tamainetakobat da. Ik. kanako. KANAKO. ‘kanako’. iz./izlag. 250,4 cm-kogerribuelta eta 79,7 cm-ko diametroa duenenborrari esaten zaio. Aizkolari-probetan,oinbeteko,kana-erdiko eta oinbikoekin batera,erabilienak dira. Ik. oinbeteko, oinbiko.kanaleko pixu. ‘kanaleko pisu’. iz. Ganaduak,ardiak, txerriak, etab. hil eta gero,narrutu eta tripak kendu ostean hauei gelditzenzaien pisua. Ik. kanalian pixau.kanalian pixau. ‘kanalean pisatu’. Ganaduak,ardiak, txerriak, etab. hil eta gero,narrutu eta tripak eta dena kenduta pisatzea.kandelayo euna. ‘kandelario eguna’. iz.Otsailaren bia; kandelak bedeinkatzeko eguna.kanika. ‘kanika’. iz. Puxtarria. Gehienetanhaurren jolasetan erabili ohi den bolatxoa,material desberdinetakoa izan daitekeena.

kare 131 KANIKETAN IBILLI. ‘kaniketan ibili’.kanilla. ‘kanila’. iz. 1. Iturriaren edota sagardokupelaren txorroa.; upela uzteko jartzenzaion txorroa. Gaur egungo sagardotegimodernoetan “txotx” egiterakoan irekitzendena kanila da eta ez txotxa. 2. Jostekomakinaren haria batzekoa.kankaillu. ‘kankailu’. izond. Pertsonei buruz,handikotea eta itxura baldarrekoa eta askotanadimen laburrekoa. Kankallu earra iñazion.kanpai. ‘kanpai’. iz. Metalezko instrumentua,barruan duen mihi batez edo kanpoko mailukabaten bidez hots durunditsua eta iraunkorraateratzen zaiona. Kanpaiak jo ittu behintzateta meza hasita eongoa. Ik. aingeru-kanpai,hil-kanpai, su-kanpai, agonikua, kanpai handiya,matutiya. KANPAE HANDI. ‘kanpai handi’. iz.Bueltarik jotzen ez duen kanpaia, agonikoa.Ik. hil-kanpai.kanpaibueltako. ‘kanpaibueltako’. iz./izlag.Bueltak ematen dituen kanpaia .kanpandorre. ‘kanpandorre’. iz. Elizankanpaia edo ezkila duen dorrea; ezkiladorrea.kanpazo. ‘kapazu’. iz. Zumitzezko saskiantzekoa,bereziki ereiteko alea eramatekoerabilia. Eriyokua azoka, ez behin da bittan,bi kanpazo esku banatan ta buruun danagorriya arrautzez beteta. Bi esku katiauta taburuun bestia, ta Lasaora jun (jun bakarrikez etorrire bai) etorri.Nola inlaiken hori!kanpo ear. ‘kanpo eder’. izond. Irain-hitza.“Kanpoan uso, etxean otso” esaera zaharrarenpareko esanhia dauka; hau da, norbaitek,kanpoan eta kanpokoekin, etxekoekin ezbezala, jokabide egokia agertzea.kanta-papelak. ‘kanta-paperak’. iz. Bertso-paperak.Norbaitek idatzitako bertsoak,salgai egoten zirenak. Hari kanta-papelakerosi ta ardizai jute giñan, danak buruz ikasteko.Ik. bertso-paperak.kantoi. ‘kantoi’. iz. 1. Etxe edo eraikuntzabaten bi hormek kalean eratzen duten ertza.2. Ertza. Kale kantoitik.kantzela. iz. Sagardoa egiterakoan, matxakaktxikitu dituen sagarrak zabaltzeko lekua;hots, patza botatzeko tokia. Bertan ardatzaegon ohi da. Kantzela izatea patza botatzekotokiya.kañu. ‘kainu’. iz. Soroan ura biltzeko bidea,gero errekara edo joan dadin. Ik. kañu-zulo.kañu-zulo. ‘kainu-zulo’. iz. Ik. kañu.kapirio/kapiyo. ‘gapirio’. iz. Gapirioa.Teilatuarenzurajean, gailurretik ertzetara doazenhagetako bakoitza, teila edo arbelen azpikoohol meheei eusten diena. Horrela gauzaasko, egurra landu besteik etzutenak: postiakta prontalak, kaballeteak, kapirioak.kapoi. ‘kapoi’. iz. Oilasko zikiratua, haragitarakogizentzen dena.kapolatar. ‘kopa-otarre’. iz. Zumitzezkootarra, neurri handikoa. Sorbaldan bermatutaeramaten den ertz biribileko saski-mota.Anai gaztena atian utzi, bazkaya emandakapolatar batian da sartu gea geu bakarrik.karda. ‘karda’. iz. Eskuz kardatzeko tresna,makina.kardau. ‘kardatu’. du ad. Ehun-zuntzak bereizi,orraztu. Oro har, artileari edo gizakiarenileari dagokio.kare. ‘kare’. iz. 1. Harri askoren osagaia da,baina ez du berez mineralik eratzen. 2. Kare

132 kargahil eta urezko nahastea, hormak zuritzeko,arbolak kareztatzeko, etab.etarako erabitzendena. Len kariakin zuritze zian etxiak. Ikkare-morterua. KAREHAITZ. ‘kare haitz’. iz. Kareharria.Kare-haitza berdu, Ertxineko harriya bezela.Horrekin ittede hola zulua, hola hemensakonau, geo hemen paeta bueltan-bueltanizateu barrenen, hola zorroztu paeta earrainda. Geo su eman da haakiya eo egurrasartu zulo batetik ta bestetik hautsa atea. KAREHARRI. ‘kareharri’. iz. Kare-haitza.Osagai nagusitzat kaltzio karbonatoa duenarroka sedimentarioa. KARE-MORTERO. ‘kare-mortero’. iz.Kareorea. Orduan etzeon porlanik ta harriyakalkarri ondo josteko lurra ta karia nastenzittuzten. Ik. kare.karga. ‘karga’. iz. Zama. Zortziren bat belaredoarbi-besaka pilatu eta sokarekin egitenda ondoren bizkarrean ekartzeko. Belar-kargakin geo bizkarrian ekartzeko. KARGA-BELAR. ‘karga-belar’. iz. Ik. belarkarga. KARGA-KARGA INDA EON. ‘kargakargaeginda egon’. Mozkor-mozkoreginda egon. Ik. kargauta eon.kargaka. ‘kargaka’. adb. Belar- edo arbi-kargakbizkarrean ekarriz. Len leno kargaka,geo ankabillen etxetik hurrian bagiñan talegakin urrutitik ekartzeko belarra.kargauta. ‘kargatuta’. adb. Zamatuta. KARGAUTA EON. ‘kargatuta egon’.Mozkortuta egon. Ik. karga-karga inda eon. KARGAUTA EZKONDU/UTZI. ‘kargatutaezkondu/utzi’. Haurdun ezkondu delaadierazteko edo norbaitek beste norbaithaurdun utzi duela adierazteko. —Laisteezkonduttuk. —Bai, kargauta ezkondu deketa.kargu hartu. ‘kargu hartu’. Norbaiti bereekintzen erantzunkizuna eskatu. Karguahartzen etorri etzait pa!kargu-hartzalle. ‘kargu-hartzaile’. iz.Norbaiten erantzunkizun edo ardura hartzenduena; kontu-egilea, zaintzailea. Ni geldittunitzan ume hayen kargu-hartzalle. Ik. karguhartu.karkaba. ‘karkaba’. iz. Bi etxe edo etxe-ilararenarteko pasabide estua, berez kalea ezdena. Etxeko ur zikinak handik bideratzenziren; saneamenduko tuboak aire-libreanjoaten ziren bi etxeren arteko pasabidea.Amona haretxeke karkaba aldea bota zunbere burua etxeko leyotik.karkax. ‘karkax’. iz. Arnasbideetan sortzenden muki-moduko substantzia likatsua, berezikiahotik botatzen dena. Horrek, horrekkarkaxa ta zikiña ibiltzeu; nei, behintzat,nazka emateit.karmonera/karbonera. ‘karbonera’. iz.Nahiz eta hitzak ikatzari erreferentzia egin,sukaldean egurra edukitzeko tokia izan ohida. Guk sukaldian beti izan deu karmonera.karobi/ kabi. ‘karobi’. iz. Kareharria kiskalduzkare bizia egiteko erabiltzen den labeberezia. Zeiñek indue hainbeste lan kabialdeazpin ikullu berriya iteko? KAROBI-ATAKA. ‘karobi-ataka’. iz. Kareharriakiskalduz kare bizia egiteko erabiltzenden labe bereziko ate txikia. Ik. karobi. KAROBI-HAGA. ‘karobi-haga’. iz. Karobikohautsak astintzeko haga luze belarriduna.Ik. haga/hagaya.

kasta 133karrajasotzaile. ‘karga-jasotzaile’. iz.Harrijasotzailea. Ostolaza attare karrajasotzalleona zan.karraka. ‘karraka’. iz. Zurezko ohol batez etabi mailutxoz osatutako tresna, biraka eraginezhots ozen eta jarraitua sortzen duena.Ostegun Santutik larunbat Santuko gaubitartean jotzen da kanpaien ordez. Arruaniya oaintxe arte jo izan da karraka Aste Santutan,baña ustet azkeneako puskau intzala.karramarro. ‘karramarro’. iz. Nekazaritzakolanabesa, lurrazaleko edozein lanetarakobalio du. “Are handia”, “gramana” nahiz“kalkar” bezala ere ezagutu izan da; hots,tresna bera izendatzeko modu desberdinakdaude Zestoan bertan. Ik. are handiya, gramana,kalkarra.karriau. ‘garraiatu’. du ad. Norbait ekarriarazi;beste norbait norberarekin eraman,garraiatu. Beak daka enpeñoik handiyenajendia, baserritarrak eliza karriatzeko./Umiak beti etxea karriau eziñik./Harri huratellendegi gañea karriatzeko. Ik. karriua/karriyua.karrio/karriyo. ‘garraio’. iz. Garraiatzea(ekintza eta ondorioa). Sagarran karriyuaniibili gea.kartolak. ‘kartolak’. iz. (pl. gehienetan). Zaldiekedo astoek zamaren bat (pertsonak barne)eramateko bizkar gainean eramaten dutenegurrezko otar luze modukoak.kaskagor. ‘kaskagogor’. izond. Buru gogorra,egoskorra. Ondo kaskagorra haizmoteil!kaskaillu. ‘kaskailu’. iz./izond. 1. Harri-koskorra.2. Baldarra; zakarra, kaskagogorra.Kaskaillu samarra da./Ta gure Jexuxe osokaskallua zan ta jata tiratzeyo tenedoriabere amurruakin da “tas” sartuta geau.kaskallotu. ‘kaskailotu’. da ad. Kazkartu,egoskortu. Dana kaskallotu inda.kaskar. ‘kaskar’. iz. Burua, buru-hezurra.Kaskarreko miña dakat. Ik. kaskezur. KASKARREKO. ‘kaskarreko’. iz. Burukoa;buruan hartutako edo emandako kolpea.Bai, horrek oaindik kaskarreko batzuk hartuberradazka. Ik. kaskar.kasketa. ‘kasketa’. Haserrea, kasketaldia.Goiz goizetik dabil kasketakin. Ik. kasketaldi.kasketaldi. ‘kasketaldi’. iz. Seta, egoskortzea,haserre-aldia. Ume horrek kasketaldiearra harrapau du baloia kendu diyonian.kaskezur. ‘kaskezur’. iz. Buru-hezurra,garezurra. kaskezurreko earra hartu du. Ik.kaskar.kask-kask jo. ‘kask-kask jo’. onom. Kolpearenonomatopeia. Atia kask-kask jotze zun.kaso in. ‘kasu egin’. Zaindu. Zerbaiti begiratu.Eitten, egurra eitten igual hiru laun tageo txondorrai kaso itten, hamar, eosten tagabian bat han eon. Txabola txiki bat eiñetzateko ta hantxe. KASO INGOIZUT. ‘kasu egingo dizut’.Telefonoz deituko dizut edo era batera edobestera jakinaraziko dizut. Lasai, nik kasoingoizut.kasta. ‘kasta’. iz. 1. Pribilegio bereziak dituengiza taldea, taldekoa ez den edonorekiko izaeraberezia azpimarratzen duena. 2. Pertsonaedo animalia baten kalitatea. Hau kasta onekuadek. Ik. kastatik izan/etorri. KASTATIK IZAN/ETORRI. ‘kastatikizan/etorri’. Ezaugarriren bat herentziazedo datorkiola adierazteko. Ik. nundike badu,kasta.

134 kastorkastor. ‘kastor’. iz. Buruan eramateko lastozkotxapela; ez euskal txapela. Nola auzkokuartuko armayuan gaiñian kastor elegantebat eote zan.katakumia bezela ibili. ‘katakumeabezela ibili’. Haruntz eta honuntz ibili;oraintxe toki eta familia batera, gero bestebatera joanaz ibili; batetik bestera etengabehigitu edo higituarazi. Ik. xibota bezelaibili.katamuxar. ‘katamixar’. iz. Katagorria.kate motzian lotu. ‘kate motzeanlotu’. Norbait oso gertutik zaindu; hau da,askatasun gehiegi eman gabe eduki. Egitendituen mugimendu guztiak zaindu,begiratu. Horrek gizona kate motzianlotuta daka.katillu. ‘katilu’. iz. Kirtenik ez duen ontziborobila, esnea eta likidoak hartzeko erabiltzendena. Gure attak katillaka arta-sopaearrak jate zittun.katon. ‘katon’. iz. Lehenengo letrak zeuzkanliburua; umeei ikasteko ematen zitzaienaurreneko liburua. Guk katona goitik berañoikasiber izate gendun.katrapillauta. ‘katrapilatuta’. adb. Korapilozbeteta. Illia dana katrapillauta eukitzeu.Ik. katrapillo.katrapillo. iz. Korapiloz betetako edo endredatutakozerbait; katramila. Illia dana katrapillozbeteta dakat. Ik. katrapillauta.kaxka. ‘kaska’. haur. Haur hizkeran, hortzak.Umiak nun dazka kaxka txikiyak. Ik. kaxka txikiyakerten. KAXKA TXIKIYAK ERTEN. ‘kaska txikiakirten’. haur. Haur hizkeran, umeari hortzatxikiak atera.kaxkamotz. ‘kaskamotz’. izond. Ilea motzmotzdaramana. Hemen gure kaxkamotza! Ik.kaxkamotz inda etorri. KAXKAMOTZ INDA ETORRI. ‘kaskamotzeginda etorri’. Ilea motz-motzduela etorri. Gaur kaxkamotz inda etorrihaiz e?kaxkar. ‘kaskar’. izond. 1. Txiki eta meharra.Mutil kaxkar-kaxkarrra da. 2. Erdipurdikoa,behar adinako baliorik ez duena. Egualdikaxkarra intziun. KAXKAR-AURKI. ‘kaxkar-aurki’. izond.Erdipurdikoak direnak; aukerakoak ez direnenmultzoa. Kaxkar-aurkiya laa etxianjateko. Ik. aurkiya, txikiaurki, handiaurki, biunaurki,onaurki.kaxkarraldi. ‘kaskarraldi’. iz. Aldarte txarrekoaldia; osasunez txakakaldia izatea.Azken aldiyan kaxkarraldi gogorra deu. Ik.eskasaldi.keba! ‘keba!’. interj. “Bai zera!” esapidearenparekoa. Ez, keba! Hamabosten behin, tahillen behin igual.keixpe. ‘gerizpe’. iz. Itzalpe. Keixpian nayoeuzki galgatan baño.kelar. ‘kedar’. iz. Osorik erretzen ez denzerbaitek ekoizten duen gai beltza, partikulatxikiz osatua. Kelar usaya dao. Ik.kelartuta.kelartuta. ‘kedartuta’. adb. Etxe guztiya danakelartuta dao. Ik. kelar.kera. ‘kera’. iz. Geldialdia, etenaldia. KERA EMANDA EON. ‘kera emandaegon’. Zerbait egiteari piska batean utzi.Etenaldia, geldialdia egin. Aspaldiyan keraemanda neon istori honi.

kizki 135 KERA IN/KERA BAT IN. ‘kera egin/kerabat egin’. Geldialditxo bat egin. Egarrikbagenun, errekatxistorren kera bat ibal ingogenun, makurtu ta urtrago bat iteko, baharri potorren gañian belauniko jarrita/Gukezkenduan iñon keraik iten. Ik. eon bat in,eonaldi bat in.kerisa. ‘geriza’. iz. 1. Itzala. Zuhaitzak kerisaearra iteu. 2. Babesa.kezketan eon. ‘kezketan egon’. Osourduri egon; arduratuta, zerbaitengatik edonorbaitengatik tripak jaten egon. Ik. tripakjaten eon.kibista. ‘kiribizta’. iz. Sokarekin, lokarriarekinedo oihalarekin egindako begizta edolazoa, oinetako lokarriari lotzeko egitenzaiona. Oaindik zapata-lokarritan kibistaiten eztu ikasi./Zapatilla-lokarriyai kibistaiten eztaki.kika. ‘kika’. iz. Zotina. Kika jarri zat.kiki txiki. ‘kiki txiki’. haur. Haur hizkeran,zakila. Nun du umiak kiki txikiya? Ik. txoritxiki.kikiriki. ‘kikiriki’. onom. Oilarraren kantua. Ik.kukurruku.kili-kili in. ‘kili-kili egin’. onom. Kilimatu, kilimakegin. Ik. kilipau.kili-kolo. ‘kili-kolo’. adb. 1. Kolokan, ongi finkatugabe. Hagiña kili-kolo dakat. 2. Erdipurdi.Azken aldiyan kili-kolo dabil. KILI-KOLO IBILLI/EON. ‘kili-kolo ibili/egon’. Ondoezik egon. Kili-kolo dabilaspaldi hontan. Ik. santu-santu eon ez, oso katolikoez eon.kilipau. ‘kilipatu’. da/du ad. Kilimatu, kilimakegin. Umia kilipau ittea. Ik. kili-kili in.kilker. ‘kilker’. iz. Intsektua. 15-30 mm ingurukoada; beltza eta arrea, eta oso organokarrankari ozena dute. Garai batian kilkerrakharrapatzen ibiltze giñan.kilker-hots/kirkir-hots. ‘kilker-hots’. iz.Kilkerraren kantu-hotsa. HORKO KILKER-HOTSA! ‘horko kilkerhotsa!’.Kilkerren kantu-hotsa handia zelaadierazteko.kimau. ‘kimatu’. du ad. Adarrak edo adartxoakkendu; inausi.kimu. ‘kimu’. iz. Begi batetik jaio den adartxoberria. Patatai kimu pilla earra atea zaizkiyo. KIMUAK ATEA. ‘kimuak atera’. Kimuakerne, kimuak eman.kintal. ‘kintal’. iz. Aintzinako pisu-unitatea,ehun libraren baliokidea.kintzena kobrau. ‘kintzena kobratu’.Garai batean soldatari hala deitzen zitzaion,hamabostean behin edo kobratzen zelako.Hamabostean behin ez ezik, garai batean,astean behin ere kobratzen omen zen eskudirutan.Beti kintzena kobratzeko zai.kito! ‘kito!’. Zorrik eta hartzekorik gabe, kitaturik.“Konformatu beharko” bezala ulertukogenuke. Kito, potzura bota ta ito! /Geureogiyakin kito. Txokolate hori akabo izatezan. Ik. eta kito! KITTOIK IN EZ. ‘kitorik egin ez’. Diruaridagokionez, ezertxo ere ez irabazi; norberegastuak kitatzeko ere adina ez egin. Nikustet tabernakin kittoike etzula in.kizki. ‘kizki’. iz. 1. Kako puntazorrotza, gauzeiheltzeko erabiltzen dena; askotan, sagardosagarrakbiltzeko erabiltzen da. 2. Makilakakoduna.

136 kokokoko. ‘koko’. haur. 1. Haur hizkeran, arrautza.Kokua jango al dezu, txista-txista inda? 2.Haur hizkeran, zomorroa, mamua. Koko etorrikoae?kokolo. ‘kokolo’. haur. Haur hizkeran txokolatea.kokote. ‘kokote’. iz. Lepoaren atzeko aldea,burua eta sorbaldaren artekoa. Emangoitkokoteko bat. KOKOTEAÑO EON. ‘kokoteraino egon’.Nazka-nazka eginda egon; gogait egindaegon. Oaintxe kokoteaño nao zuen iskanbillakin.Ik. kokoteko hezurretik gora eon. KOKOTEKO HEZURRETIK GORA EON.‘kokoteko hezurretik gora egon’.Nazka-nazka eginda egon. Utziyazuepakian! Kokoteko hezurretik goraño inazueta! Ik. kokoteaño eon.kokotz. ‘kokots’. iz. Behe-ezpainaren azpiandagoen aurpegi-zatia, bahe barailaren irtenguneaketa honen gaineko zati bigunek eratzendutena.kolore. ‘kolore’. iz. Koloreak begietan eragitenduen sentsazioaren antzekoa sortzenduen itxura; ñabardura ugaritasuna edo bizitasuna. KOLOREIK EZ IZAN. ‘kolorerik ez izan’.Bi gauzen artean alde handia, nabarmenaegon. Askotan kirol lehiaketetan, bataren etabestearen artean alde izugarria dagoeneanerabiltzen da. Partidu hontan etziok koloreike!kolpe. ‘kolpe’. iz. 1. Eragin larri edo txarraduen zoritxarreko arazo edo gertaera. Heriotzahau kolpe latza izan da. 2. Elementubaten mugimendu azkar edo bortitza. Ik.haize-kolpe. 3. Zerbaitek edo norbaitek zerbaitjotzea. Bi kolpetan kao utzi du. KOLPE GURUTZEKO BAT JO BAÑONAYO LEPUA HAUTSI! ‘kolpe gurutzekobat jo baino nahiago lepoa hautsi!’.Norbait oso-oso alferra dela adieraztekoesapidea; norbaitek ez duela ezertxo ereegiten. Berak zerbait egin baino nahiagoduela berari ezbeharren bat gertatu. Ik. kolpezorrik ez jo, kolpe gurutzekorik ez jo. KOLPE GURUTZEKOIK EZ JO. ‘kolpegurutzekorik ez jo’. Lanik ez egin. Norbaitalfer-alferra dela adierazteko erabiltzenden esapidea. Eztik kolpe gurutzekoik jotzen.Ik. kolpe zorririk ez jo. KOLPE ZORRIK EZ JO. ‘kolpe zorririkez jo’. Lanik ez egin. Norbait alfer-alferradela adierazteko erabiltzen den esapidea.Eztik kolpe zorrik jotzen./Egun guztiyaneztik kolpe zorrik jo. Ik. kolpe gurutzekoik ezjo. KOLPETIK BOTA. ‘kolpetik bota’. Batbateanbota. Lehenengo kolpean bota. Kolpetiklurrea bota du. Ik. kolpe, lenengo kolpian. KOLPIA HARTU. ‘kolpea hartu’. 1. Minhartu. Umiak kolpe txiki bat hartu du. Ik.kolpe. 2. Dirua irabazi (metaforikoki). Ardiyandiruak hartutakuan, orduun hartu huankolpe dexentia. KOLPIA TIRA. ‘kolpea tira’. Kolpea jo;eskua edo hanka luzatu beste norbait jotzekoasmoz. Tiraiot kolpia, baña harrapau ez. Ik.kolpe.komeri. ‘komeria’. iz. Gertaera bitxi edonahasia, baina barregarria edo larritasunikgabekoa; gora-behera, pasadizua. KOMERI POLITTA IKUSI. ‘komeria politaikusi’. Gertaera bitxi eta xelebrea ikusi;gertaera barregarria eta larritasunik gabeaikusi. Hantxe hari giñala komeri polittaikusi gendun baten.

kontu 137 KOMERI-BUELTA. ‘komeri-buelta’. iz.Itzulipurdia. Eskuak lurrean ezarri eta buruabeheratuz, gorputza bizkarraren gaineanbiratuta egiten den mugimendua. Ginasiyankomeri-bueltak in izan dittugu. 2. Norbaitoso gizena dagoela adierazteko ere balio duondorengo testuinguruan. Horrek komeribueltakaazpiyan harrapatzen bahau!komuniyo. ‘komunio’. iz. Jaunartzea. KOMUNIYO HAUNDI. ‘komunio handi’.iz. Bederatzi urterekin egiten zen jaunartzea. KOMUNIYO TXIKI. ‘komunio txiki’. iz.Zazpi urterekin egiten zen jaunartzea.konejutei. ‘konejutegi’. iz. Untxiak daudenlekua. Bi konejutei dazka./Konejuteiko lanakitea junda ama. Ik. arkumeteya, arteya.konformidade. ‘konformitate’. iz. Adostasuna,konforme izatearen egoera. konformidadeonekua da. 2. Etsipena. Ik. konformidadia izan. KONFORMIDADIA IZAN. ‘konformitateaizan’. Askotan etxeko norbait hil edo norbaitiezbehar handiren bat gertatutakoanesan ohi zaio. “Etsipena” izan behar dela edoadierazten du. Konformidadia izan ber da.konkor. ‘konkor’. iz./izond. Bizkarrezurrekodeformazioaren ondorioz bizkarrean agertzenden irtengune nabaria. Konkorduna,bizkarrean konkorra duena. Ik. korkox.konorte. ‘konorte’. iz. Kordea. Zentzumenezbaliatzeko gaitasuna. Konortia galdu.ik. kordekonparaziyo batian/konparaziyo batea.‘konparazio batean/batea’. Esate baterako.Konpaaziyo batea, Arrua herri txikiyaizan arren badu parrokiya.konpitta. ‘konfite’. iz. Nahiz eta jendeakgozoki bezala ezagutu, azukrez eta besteosagairen batez egiten den orea da; delakoarekinegiten den gozokia. Ik. konpittero.konpittero. ‘konfitero’. iz. Gozoki saltzailea.Ik. konpitta, konpittokua.konpontzen bagea. ‘konpontzen bagera’.Diruz arreglo batera iristen bagera. Hartukozattugu, konpontzen bagea behintzat.konta alak. ‘konta ahalak’. Erraz zenbadaitezkeenak izan; eskuko behatzez kontadaitezkeenak izan. Angulak harrapau? Baikonta ala harrapauttu.kontakatillu. ‘kontakatilu’. izond. Salataria.kontauriya bakarrik izan. ‘kontaduriabakarrik izan’. Kantitateari bakarrikgarrantzia ematen zaionean erabiltzen da etaez hainbeste kalitateari. Ugaritasunakgarrantzi handiagoa duenean handitasun etaedertasunak baino. Hoyek dittun almondogillatxikiyak: Ze, kontauriya bakarrik al deu?kontestaziyo. ‘kontestazio’. Norbaitilotsagabeki emandako erantzuna. Oaingoumiak kontestaziyua ta zikinkeya pranko.kontra in. ‘kontra egin’. Aurka egin, buruegin. Zuek beti kontra inberkozue, baita ezejakin gabere.kontrako eztarri. ‘kontrako eztarri’. iz.Okerreko eztarria, arnasa hartzen denekobidea. Kontrako eztarritik juntzat. KONTRAKO EZTARRITIK JUN. ‘kontrakoeztarritik joan’. Jatekoa edo edariaokerreko lekutik sartu.kontran. ‘kontran’. adb. Ondo-ondoan.kontu. ‘kontu’. iz. 1. Gertatzen, egiten, pentsatzenedo esaten den gauza; gaia, arazoa.Nei kontuakin ez etorri, nei diruakin etorri!

138 kontuIk. kontuak eskau, kontuak esan, kontuak atea,kontuak in, kontu in, kontu-esanak in, kontu-esatalleearra izan. 2. Irabazien edo gastuenzenbatekoa dakarren agiria. Zenbatekokontua etorri da? 3. Arreta, ardura. Kontupixkat in umiai! BETI IGUALA GURE KONTUA! ‘betiiguala gure kontua!’. Okerren bat gertatzendenean erabiltzen da: ekitaldi garrantzitsurenbatera norbait berandutzean, norbaitgaltzean, zerbait puskatzean, etab.erabiltzenda. Ik. marka dek pa, beti igual ibilli berra! HOLAXE BA (GURE KONTUAK)! ‘holaxebada (gure kontuak)!’. 1. Komunikazio-estrategia,betelan gisa, isilune batsaihesteko erabilia. Isiluneak, edo hutsuneakjendea urduri jarri ohi du gehienetan, etaurduritasuna sortarazten duen isiltasun horiapurtzeko betegarritzat erabili ohi dute berezikiedadeko jendeak. Ik. holaxe ba kontuk takomerik! 2. Batzutan “holaxe ba gure kontuak!”oso-osorik esan ohi da, eta bestetan,“holaxe ba!” esatea aski izan ohi da. HOLAXE BA KONTUK TA KOMERIK!‘holaxe bada kontuak eta komeriak!’.Komunikazio-estrategia, betelan gisa, isilunebat saihesteko erabilia. Ik. holaxe ba gurekontuak! KONTU IN. ‘kontu egin’. Norbait zaindu,begiratu; norbaitetaz arduratu. Haretxekgure amai kontu in! Ik. kontu. INTZAUN KONTU. ‘egin dezagun kontu’.Demagun, eman dezagun. Intzaun kontubihar euriya iteula, toki earrian geatzeiahainbeste baba. INTZAZU KONTU. ‘egin ezazu kontu’.“Kontura zaitez, egizu kontu” esapideenpareko. Zuzeneko elkarrizketa batean, hiztunaksolaskidearen arreta bereganatzeko erabilzenduen esapidea. Hartzaileak igorleakdioen zerbaiti errepara diezaion erabiltzendu; zerbaitetaz kontura edo jabe dadin.Intzazu kontu, egun hartane etzala etxeabate azaldu. KONTU! ‘kontu!’. interj. Kontuz. Kontu,kontu, kotxia dator da! Ik. kontuz. KONTUAK ATEA. ‘kontuak atera’. 1.Kalkuluak egin, kalkulatu. Ik. kontuak in. 2.Zerbaitetatik halako ondorioak atera. Hortikatea kontuak ze kaltegarriya dan harrotzia. KONTUAK ESAN. ‘kontuak esan’. Halakogauza zehaztugabe batzuk kontatu. Bai,kontu batzuk esan genittun, baña oain enaizakordatzen. Ik. kontu-esanak in, kontu. KONTUAK ESKAU. ‘kontuak eskatu’.Zerbaiten azalpena eskatu; bereziki, erantzunkizunaduenari. Aizu nereana ez etorrikontuak eskatzea e! Ik. kontu. KONTUAK HORTIK ATEA. ‘kontuak hortikatera’. Zerbaitetatik halako ondoriorenbat atera. Hortik kontuak atea zenbateañokokaltia intziyon. KONTUAK IN. ‘kontuak egin’. Kontuakatera; kalkuluak egin, kalkulatu. Afaitakokontuak inbeittugu. Ik. kontu. KONTUAK JAN. ‘kontuak jan’. Bestekesaten dutena entzuten adi-adi dagoenariesan ohi zaio. Hi ze? Beti besteen kontuakjaten? KONTUAK JATEN EON. ‘kontuak jatenegon’. Bestek zer esango zain-zain dagoenariesan ohi zaio. Beti bestek esaten dutenaentzuten egotea adierazi nahi du. Beti kontuakjaten eotea. KONTU-ESANAK IN. ‘kontu-esanakegin’. Kontu-kontari aritu. Kontu-esangalantak ingenittun. Ik. kontu.

korde 139kontu-esatalle. ‘kontu-esataile’. Hiztuna;erraztasunez edo trebetasunez mintzatzendena. Kontu-kontari aritzen dena. Pozakeote giñan beti hura etortzeko, kontu-esatalleearra zan da. Ik. hitz-erokiya.kontuz! ‘kontuz!’. interj. Kontu! .kontzejupe. ‘kontzejupe’. iz. Udaletxeazpia. Kontzejua, Erdi Aroan, komunitatearentzatgarrantzia zuten gaiak aztertzekotoki bateko biztanle guztien batzarra zen.Gaur egun, Udaletxe edo administrazio-entitategisa hartzen da. Kontzejupeko balkoitikintzuen ta oso txalotua izan zan.kontzu. ‘kontzu’. iz. Konortea. Zentzumenezbaliatzeko gaitasuna, kordea. Kontzuik gabegeldittu zan. Ik. konorte.kopeta. ‘kopeta’. iz. Aurpegiaren goiko zatia,bekainen gainean eta bi lokien artean dagoenaeta ilearen hasieraraino iristen dena. Zezenakkopetan bi aldetan dazka adarrak. Ik. kopetezur,kopetilun, kopeta beltz ipini, kopeta izan, kopetekuak. KOPETA ILLUN/BELTZ IPINI. ‘kopeta ilun/beltz ipini’. Aurpegiak triste-edo haserreitxurahartu. KOPETA IZAN. ‘kopeta izan’. Lotsagabekeria.Horrek daka kopeta horrek! Ik. azalaizan, aurpegia izan.kopeteko. ‘kopetako’. iz.(askotan pl.). Idi etabehiei, uztarriak min egin ez diezaien, kopetanjartzen zaien larru bigunezko zatia.Kopetekuak uztarriyakin ta eriakin katiatzeya.2. Kopetean hartzen den kolpea. Kopetekoearra hartuet.kopetezur. ‘kopeta-hezur’. iz. Frontala. Ik.kopeta.kopetillun. ‘kopetilun’. adb. Kopeta ilunduena, aurpegian tristura edo haserrea adieraztenduena. Etxea, behintzat, kopetillunetorri zan. Ik. kopeta.kopla. ‘kopla’. iz. 1. Bertsoa, eta bereziki,kanta baten ahapaldietako bakoitza. 2.Gezurra, aitzakia. Nei kopla gutxi, ta beakonak! Ik. txantxaik ez! KOPLA GUTXI, TA BEAK ONAK. ‘koplagutxi, ta berak onak!’. “Aitzakia etaberriketa gutxi eta eman beharrekoak, gainera,onak eta zentzudunak izan daitezela”bezala ulertuko genuke. Ik. berriketa gutxi! KOPLAKIN EZ ETORRI. ‘koplarekin ezetorri’. Norbaiti aitzakiekin datorreneanesan ohi zaio. Nei koplakin ez etorri e! Neikopla gutxi ta beak onak.korajia izan/euki. ‘korajea izan/eduki’.1. Adorea, kemena izan. Ta nik korajia faltata ez eskatzen, ta iñork ekarri ez. 2. Eguraldiazmintzo garelarik, oso ilun dagoeneanedo trumoika ari denean ere erabiltzen daesamoldea. Hau dek egualdiyan korajia,hau!/Egualdiyak e etzakak koraje earra aldehorretatik.korda. ‘korda’. iz. Baratzuri, txorizo, tipula,odolki, etab.bata bestearen ondotik loturikosatzen duten multzoa. Gure amak tipulakordakiteittu, ta geo ganbaran zintzilikjarri. Ik. oolki-korda.kordatu. ‘kordatu’. du ad. Baratxuri, tzorizo,tipula, etab.ez kordak egin, eratu.kordel. ‘kordel’. iz. 1. Ganaduaren pisuakalkulatzeko erabiltzen zen soka fin luzea,kanak eta ontzak zituena. Ganaua bizitangutxi gora bera kontrolatzeko zenbaterralde zan kordela ibiltze zan. 2. Aingirakharrapatzeko soka, muturrean amuazuena .korde. ‘korde’. iz. Ezaguera, konortea.

140 korko KORDIA JUN/ETORRI/GALDU. ‘kordeajoan/etorri’. Konortea galdu, berreskuratu.Amamai kordia juntzayo.korko. ‘korkox’. iz./izond. Bizkarrean konkorraduena. Pakoneko Joxepake korkua zakan. Ik.konkor, korkox.korkox. ‘korkox’. iz./izond. Ik. korko.korkua erten/izan. ‘korkoa irten/izan’.Joroba, bizkarrean konkorra irten /izan.korritu. ‘korritu’. da ad. Norbaitekin tratuaizan; hitz egin, hitzezko harremana izan.Geo nik etzakit noiz hasiko zan, urte dexentein ote zian hola, hayekin korritze etzala.korroska. ‘korroskada’. iz. Korrokada.Urdailean eratzen diren gas edo haizeak ahotikzarata eginez jaurtitzea. Korroska earrabota dek e narras haundi horrek!kortabanaka. ‘kortabanaka’. adb. Umejolasa.Bizpahiru ume gainerako guztiakharrapatzean oinarritzen da. Bien bitartean,aske daudenak erreta edo harrapatuta daudenakaskatzen ahaleginduko dira.kosiñaketan/koziñaketan. adb. Ume-jolasa,oro har, neskena; etxeko amak egin ohizituen lan-jarduerak imitatzean datza: jostailuzkoontzi txikiekin sukaldari bezala jolastea,etab. Kosiñaketane ibiltze giñan; hartutella zar pusketak eta hayek platerak eoontziak balia bezela. Etxeko andrazketanibiltze giñan. Ik. amatan ibilli, andrazkotan ibili,etxeko andrazketan.koskor. ‘koskor’. iz. 1. Material jakin batekopuska txiki eta bereziki gogorra. Holakoetan,hitz elkartuko bigarren osagai gisa erabiliohi da. Ik. ogi-koskor, harri-koskor, azukrekoskor.2. Zerbaiten muturreko zati gogorra.Ik. ogi-koskor. 3. Tamaina txikikoa. Herri koskorra.4. Mutil edo neskez mintzatuz, askihazia edo hazi samarra dagoena. Mutil koskorpolitta dakauba etxian. KOSKORREKO. ‘koskorreko’. iz. Buruanhartutako kolpea.kosta-haixe ‘kosta-haize’. Norbait kanpolarrosasamarra denean esan ohi da. Horrekkosta-haixia zakak!kostata in. ‘kostata egin’. Neke eta zailtasunaskoren ondoren egin. Lan handiarekinegin, nekeza izan. Kostata indako etxia.kotxe-kapota. ‘kotxe-kapota’. iz. Umekotxea.Gainaldetik estalki arin eta mugikorradu, euria ari duenean edo hotz deneanbabesgarri moduan erabiltzen dena. Lasaieuri pixka honeatik! Kotxe-kapota dakabehintzat eta.koxka. ‘koska’. iz. Gainalde batean, edo berezikiertz batean dagoen edo egiten den hutsuneedo irtengune txikia. Koxka batetik eroida umia. Ik. hor daoba koxka!, koxka atea,. KOXKA ATEA. ‘koska atera’. Aldeaatera. Kirol-lehiaketetan batak besteari diferentzianabarmena ateratzea. Belokiri koskaatea ziok Amstronek. Ik. koska.koxkabillo. ‘koskabilo’. iz. (askotan pl.).Barrabilak. Oro har pluralean erabiltzenda.koxkortu. ‘koskortu’. da ad. Hazi, handitu.Pixkat koxkortutakuan jungoa zuekin.krakateko. ‘krakateko’. onom. Hezur-hotsa.Hezurrek “krak”-hotsa ateratzea. Hezurrakkrakateko earra ateaye.kris-kras. ‘kris(ki)-kras(ka)’. onom. Zenbaitgauza haustean edo zapaltzean ateratzenduen zarataren onomatopeia. Lurreko orbelakkris-kras zapalduz.

kupo 141kriston. ‘kristoren’. izlag. Egundokoa, ikaragarria,itzela. Jarraian izena duela, graduatzailefuntzioa du, beraa. Askotan, ordea,gazteen artean, adjektiboarekin ere erabiltzenda edo, behintzat, erabilera hori egonbadago. Kriston buruko miña dakat./ Mutilhori kriston earra dao. KRISTONAK ESAN. ‘kristorenak esan’.Norbaiti egundokoak, sekulakoak esan;sekulako errieta egin. Esan zizkiyon kristonak,ta martxa atzea. Ik. kristonak jo. KRISTONAK IN. ‘kristorenak egin’. Izugarriakegin. Barruan eontzanian kristonakin zizkioten. KRISTONAK JO. ‘kristorenak jo’. Zerbaitetanahalegin izugarria egin. Egundoko,sekulako, ikaragarrizko esfortzua egin. Jodittugu kristonak ta bi egunetan ebakihorratik! Ik. kristonak esan.kuartillo. ‘kuartilo’. iz. Lautik bat. Bat laurenekoedukiera duen boteila ere adieraztendu.kukaratxa. ‘kukaratxa’. iz. Labezomorroa.Kukaratxa ta zikiña bai etxe hontan! Ik. labezamorro.kuku. ‘kuku’. iz. Usapalaren tamainako hegaztia,hego eta isats luzeak dituena. Lumajeagrisa du burualde, bizkarralde eta hegoetan.Sabela zuria du eta marra grisez apaindua.Arrautzak beste txori-txikien kabitan uztenditu hauek zain ditzaten. Kukua aitzeakuandiruik baldin bakazu, aberatsa seguru.kuku! ‘kuku!’. haur. Haur hizkeran, norberaezkutatuta dagoela egiten den deia. Hola,Aimar, kuku!kuku-adar. ‘kuku-adar’. iz. Zuhaitz batiñausi ondoren ustel ez dadin, ebaki gabeuzten den adarra. Ik. kuku.kuku-belar. ‘kuku-belar’. iz. Landare belarkara,gehienetan biribildutako hostoak ditu,bost petalo eta lore more, zuri edo urdinakditu. Ik. kuku.kuku-bildots. ‘kuku-bildots’. iz. Garaizkanpo jaiotako bildots berantiarra. Ik. kuku.kukuka ibilli. ‘kukuka ibili’. Ezkutaketanibili, jolastu. Haur-jolasa. Ik. zapoketan ibilli.kukurruku. ‘kukurruku’. iz. Oilarraren oihuaedo kantua. Kukurrukua jo. KUKURRUKUA JO. ‘kukurrukua jo’. onom.Oilarrak bere oihu edo kantua egin/bota.Kukurrukua jo. 2. Erabilera metaforikoan,norbaitek harro-erteraren bat egin. Hara,oaiñe horrek jo dik bere kukurrukua.kukurruku-eztul. ‘kukurruku-eztul’. iz.Kukutxeztula; eztul gogor, itsusi eta kutsakorra.Haurtzaroan ohikoa da eta eztualdibortitz eta itogarriak ezaugarri ditu.kuku-sagar. ‘kuku-sagar’. iz. Haritz gazteariatera ohi zaion sagar moduko fruitua;konkor biribildua.kulunka. ‘kulunka’. adb. Oreka-puntu edoardatzariburuz alde batera eta besterakohigidura. Sieska kulunkan dabil.kuluxka. ‘kuluxka’. Loalditxoa, loaldi arina.Kuluxka bat in da lanea jute naiz.kunk hartu. ‘kunk hartu’. haur. Haur hizkeran,buruko golpetxo bat hartu.kupo. ‘kupo’. iz. 1. Kuota. 2. Kantitate-muga.Ik. kupua bete. KUPUA BETE. ‘kupoa bete’. Kantitate-mugajakin bat gainditu. Normalean, pazientziaren mugagainditu duela adierazteko erabili ohi da. Ta, ixilduai!Dagoeneko kupuare bete dek eta. Ik. kupua.

142 kuriosokurioso. ‘kurioso’. izond. Personari buruz arigarela, presentzia edo itxura onekoa delaadierazteko erabiltzen da. Bai, gizon kuriosuada. Ik. presentzi oneko. KURIOSO IBILLI. ‘kurioso ibili’. Egoki,ongi jantzita ibili. Traje argi batekindakurioso asko ibiltze zan hua.kurpillak azpiyan harrapau. ‘gurpilakazpian harrapatu’. Istripua izan.Kurpillak azpiyan harrapau zunian etzangiro.kurrixka. ‘kurrixka’. iz. Oihu, orro zolia; Txerriarennahiz umearen oihu edo txilioa. KURRIXKA IN. ‘kurrixka egin’. Oihua,orro zolia egin. Baña izugarrizko kurrixkaintzun; txerriya hiltzeakuan baño handiyoua.kurtere/gurtere. ‘gurtede’. iz. Uztarritikzintzilik joaten den gurdiaren pertika sartzekolarruzko koilare modukoa. Bi ganauuztartzeko, pertika sartu kurterianta kurteriaeriyakin lotuta eoten zan.kurutze-festa. ‘gurutze-festa’. iz. Gurutzepila, multzoa. Horko Sanantoniyo, horkoeskapulayua zintzilika, horko kandela illarak,horko loria, gezurrezkuak ta egizkuak, horkokurutze-festa, horko argizai-pilla! Ik. festa.kutixi. ‘gutizia’. iz. Nahi bizia, guraria; zerbaitizateko edo zerbaitez jabetzeko desira gehiegizkoa.Horixe jateko kutixiya dakat.kuxidade. ‘kuxidade’. Bereziki txukuntasunikeza adierazteko erabiltzen da. Zerbaitzikin eta desordenatuta dagoenean esan ohida. Hau izangoa kuxidadia! Sukaldia danalokatzez zikinduta do. Hau kuxidadia!kuxkurtuta. ‘kuzkurtuta’. adb. Uzkurturik,makurturik. Hotzak kuxkurtuta.kuxkuxero. ‘kuxkuxero’. izond. Kuxkuxeanaritzen dena. Ondo kuxkuxerua da! Ik. kuxkuxianibili.kuxkuxian. ‘kuxkuxean’. adb. Zerbaiten bilaedo zerbait lortu nahian ikusmiran, usainkaibili. Baztar guztitan kuxkuxian ibilli eztaba? Ik. kuxkuxero.

labain. ‘labain’. izond. Irristakorra; errazlabaintzen dena. Sukaldeko baldosa labainlabaña dao.labalde. ‘labe alde’. iz. Jatorriz, labea zegoenaldea izendatzeko erabiltzen zen. Etxeetakolabeak desagertzen joan zirenean, ordea,toki horiek animaiak edukitzeko erabiliziren. Hala nola, zenbait baserritan, ardiaketa txerriak egoten ziren tokia izendatzekoerabiltzen da. Ta ataiko atetik sartze geanian,ta ataira etorri baño lene bai, gauzbeak billaukottu: estalpia, labaldia, tolaria./ordurako aspalditik iña izango zan labaldia,ardik eta txerrik eote zian lekua.labezamorro. ‘labezomorro’. iz. Intsektua.Gorputz obal eta zapala du eta antena luzeak.Nahiago ditu leku ilun, heze eta epelak.Askotan, gizakiaren eraikinetan bizi ohidira. Ik. kukaratxa.labore. ‘labore’. iz. Josteko lanak. Guk eskolanlaboriak ite genittun; hantxe ikasi nunbordaketan.laen. iz. Kilo laurden edo 250 gr pisatzeko erabiltzenzen neurri zaharra. Liberdia. Laena,kiluan laurdena izate zan, 250 gr. Ta libralaena, berriz, 125gr.laga. ‘laga’. du /dio ad. Utzi. Umia eztet bakarriklaako./Laga gurekin, guk zaittuko deu ta. LAAIAZU IXILLIK! ‘lagaidazu isilik!’.“Ezta pentsaure! Zuk esandakoa ez da horrela,ez da egia”. Esapide hau darabilenak,solaskideak emandako argudioak nahizesandakoa bera ez dela egia adierazten dueta zeharka ixiltzeko agindu. Bueno, bueno.Laaiazu ixilik! Hori etzan hola izan da.lagun hurko. ‘lagun hurko’. iz. Hurbilekolaguna; bereziki, pertsona, gizakia, norberarenkidekotzat hartua. Sakrifiziyo haundiyaitteuela, lagun hurkoai laguntzeko.lagunarte. ‘lagunarte’. iz. Toki batean gertatzendiren lagunen multzoa. Bodan lagunarteearra bildu zan. Ik. lagunarte alaya pasa, familiarte. LAGUNARTE ALAYA PASA. ‘lagunartealaia pasa’. Lagun giroan une alaia pasa.Eguardiyan bazkaltzea soziedade batea jungiñan ta oso lagunarte alaya pasa gendun.laguntzan faltaik ez izan. ‘laguntzarenfaltarik ez izan’. Laguntza izango duelaadierazteko. Etxe batian sartzeko, laguntzanfaltaik etzula izango.lain. ‘lain’. partik. Konparaketak egiteko partikula.“Adina”, “aiña”, “hainbat” etab.enparekoa. Libro bat osatzeko lain bazun.laiñeza. ‘laineza’. iz. 1. Guraria, apeta.Amak dana laiñezez beteta daka umia. 2.Harrokeria, hantustea; harrotasunez etahaizez pustutako egoera zehatza. Gogoikeztaka, baña laiñezian ai da ura edaten. Ik.laineza hartu, laiñezian ibilli, laineza euki zerbaitetan.ll LAINEZA HARTU. ‘laineza hartu’.Harrotu. Umiak laiñeza hartu du. Ik. laiñeza,haizatu.

144 laiñeztu LAIÑEZA EUKI (ZERBAITETAN). ‘lainezaeduki (zerbaitetan)’. Irrika, desioa.Hartan eukitze zun lañeza. Ik. lañezian ibilli. LAIÑEZIAN IBILLI. ‘lainezian ibili’.Harrotuta, haizatuta ibili. Lañezian aizea ta,lañezian ezta ibilliber. Ik. lañeza.laiñeztu. ‘laineztu’. da /du ad. Harrotu, haizatu,haizea eman. Mutil hori berez oso jatorrada, attak lañezteu hori.lakai. ‘lakari’. iz. Ale-neurri zaharra, ia bostlitroko edukiera duena. Anea bat hamabilakai dia.lakar. ‘lakar’. izond. Latza, leuntasunik gabekoa.Takarra.Illia dana lakar-lakar indadakat. LAKAR-LAKAR INDA EUKI. ‘lakar-lakareginda eduki’. Takartuta eduki; laztuta,leuntasunik gabe. Illia dana lakar-lakar indadakat.lamara. ‘lamada’. iz. Bero larria. Labeingurutik edo beste bero-gune batetik ateratzenden berotasun handia. Bapateanetortzen den haize epel edo beroari ere esatenzaio. Hau dek lamara etorri dana! Ik.bero-lamara.lan. ‘lan’. iz. 1. Gizakiaren jarduera, zerbaitegitera edo eskuratzera bideratua; delakojardueraren emaitza. Ik. lanak eman, lanakizan, lanai heldu, lan-egokiya izan, lan politta in,lanai ihes in, lanai ihesi ibilli, laneako pronto izan,lana iñork agindu berrik ez izan. 2. Jardueraprofesionala, ondasunak lortzearren gizatalde baten barnean eta era arautuan egitendena. LAN FALTAIK EZ IZAN. ‘lan faltarik ezizan’. Lan ugari izan; inoiz lanik ez faltatu.Baserriya zan huare ta lan faltaik etzanizango. LAN POLITTA IN. ‘lan polita egin’. Lanhandia egin. Aurrenetik kostatze zitzayonarrankatzia, baño geo lan politta ite zun. Ik.lan. LANA BILDURGARRI IN. ‘lana beldurgarriegin’. Lana edonor beldurtzekomoduan egin; erruz, ugari, galanki. Lanahorrek beldurgarri iteik. Ik. lana galanki in. LANA ERAITIA KOSTA. ‘lana eragiteakosta’. Lana eginaraztea nekeza izan.Hauei oaintxe lana eraitia earki kostatzea. LANA GALANKI IN. ‘lana galanki egin’.Lan handia egin; izugarri, erruz egin. Gizongazte horrek lana galanki iteik. Ik. lana bildurgarriin. LANA IÑORK AGINDU BERRIK EZ IZAN.‘lana inork agindu beharrik ez izan’.Lanerako beti pronto izan. Ezkendun lanaiñork agindu berrik izaten. LANA XAMURTU. ‘lana samurtu’.Erraztu; haundiaurkiak eginda utzi. Lanabiharko geyena xamurtuta utziet. LANAI HELDU. ‘lanari heldu’. Lan egin.Zenbat aldiz Tioantonio ta Josemai alkarrekineo bakarka lan zaillenai helduaz: belarebaten, ote ebaten, garotan, etab. Ik. lan. LANAI IHES IN. ‘lanari ihes egin’. Norbaitalferra dela adierazteko erabili ohi da;lanik ez duela egin nahi. Baserriko lanaiihes iteyo./Oaiñ aiña malezi etzan izatenorduan, lanai ihes iteko. Ik. lanari ihesi ibilli,lan. LANAI IHESI IBILLI/IBILI. ‘lanari ihesiibili’. Norbait oso alferra dela adieraztekoerabiltzen da; hau da, beti lana dagoentokitik urruntzen ahalegintzen dela adieraztendu. Beti lanai ihesi zebillek. Ik. lnariihes egin.

lar 145 LANAK EMAN. ‘lanak eman’. 1. Zerbaitegitea zaila edo nekeza izan. Pago azpikolurra xamurra ta earra izatea baño pagoipurdi hayek ateatziak lan earrak ematezittun./Bakarrik ibiltze horrek lanak ematezizkiun. Ik. lanak izan, lan. 2. Norbait edo zerbaitmenderatzea zaila gertatu. Harek oaindikgazte askoi lanak emango zizkiyok. LANAK IZAN. ‘lanak izan’. Zerbait egitekolan handia egin behar izan. Lanak izannittun dana ondo ulertzen. LANEAKO PRONTO IZAN. ‘lanerakopronto izan’. Lanerako prest izan, lanariheltzeko prest egon. Gu laneako pronto izategiñan. Ik. lana iñork agindu berrik ez izan. NORBAITEN LANAK ERRAZ IN. ‘norbaitenlanak erraz egin’. Norbait gainditzekoahalegin txikia egin behar delaadierazten du. Bataren eta bestearen arteanalde nabarmena dagoenean erabiltzen da.Hamasei urte gehienez eukiko nittun da,nahi izanezkeo errez ingo zittun nere lanak.Ik. norbaitekikua in.lanberri. ‘lanberri’. izond. Lana erraz eta erruzaldatzeko joera duena. Oro har, langilesutsua ez denaren ezaugarritzat jo ohi da.Lanberri haiz hi, lanberri! Beti bestian lanaona.lan-egokiya. ‘lan-egokia’. izond. Lan zehatzbaterako esku politekoa denari esan ohi zaio.Neska hori lan-egokiya dek hortako.langa. ‘langa’. iz. Esparru edo bide bateko sarbideaeragozteko, bi hesolen gainean zeharkajartzen den zurezko haga edo haga-multzoa.Langa pasatzene larri.lan-modu. ‘lan-modu’. iz. Lan era, lana.lantei. ‘lantegia’. iz. 1. Lan handia, egitekolarria. Lantei earra etziok hemen./Zuek hartuzuelanteya hau dana txukuntzen. 2. Eskukolanen bat egiten den tokia, tailerra. LANTEI EARRA IZAN (NORBAITE-KIN). ‘lantegi ederra izan (norbaitekin)’.Lan zaila izan norbait zuzentzen,arrastoan sartzen. Lantei earra dakakhorrekin! Hori inpernuko txikitua bañogaiztuo dek.lantzurde. ‘lantzurde’. iz. Hotz handia egitenduenean zuhaitzetan, belarretan, landaretaneta abar eratzen den izotz-geruza guztizmehea eta zuria. Ihintz izoztua da, aleakgutxi-asko tarteko airez bananduta dituena,eta sarritan kristalezko adarrez hornitua egotenda. Ik. antziar.lañoitsu. ‘laino itsu’. iz. Ikustea oso eragoztenduen behe-lainoa. Atzo goizaldealaiñoitsuakin etzan eze ikusten. Ik. behelaño.lapa-zorri. ‘lapa-zorri’. iz. Ugaztun etahegaztien parasito den intsektua. Gizakiarenbizkarroia da.lapikoko. ‘lapikoko’. iz. Lapikoan egostenden edozein jaki. Gure etxian eguardiyannormalian lapikokua jatea.laprast in. ‘laprast egin’. Irristada bat izan;labain egin. Laprast in da eroi intzan. Ik.irrista bat izan, txirrist in.lar. ‘lahar’. iz. Sasia. Zurezko zurtoin luze etaarantzadunak, hosto konposatuak eta lorezuri, arrosa edo gorriak dituzte. Fruituakmasustak dira. Ik. larrak jan, larrez bete. LARRAK JAN. ‘laharrak jan’. Sasiz inguratu,josi. Bidetxur haure dana larrak tasasiyak jandue. LARREZ BETE. ‘laharrez bete’. Sasizinguratu, josi. Ik. larrak jan.

146 lardaxkaulardaxkau. ‘lardaskatu’. du ad. Era nahasianegin; gauzak, eginbeharrak ongi bukatugabe, erdi-purdika utzi. Zerbaitek duen ordenaedo egitura hondatu, nahasi, edo desegin.Ik. lardaxtu.lardaxtu. ‘lardastu’. du ad. Era nahasian egin;gauzak, eginbeharrak ongi bukatu gabe,erdipurdika utzi. Zerbaitek duen ordena edoegitura hondatu, nahasi, edo desegin. Gauzaaskotan nabil, baña dana lardaxtu besteikeztet iten. Ik. lardaxkau.Largia (muatua da berez). izond. Utzia,zabarra. Pertsona largia da geo!larrabehi. ‘larrabehi’. iz. 1. Larrean ibiltzenden behia, eta ez ukuiluan egoten dena. 2.Betizua. Amabirjiñetan larrabeyak ateatzettueplaza.larraiñ. ‘larrain’. iz. Etxeari eransten zitzaionzatia, etxe korduaren antzerakoa. Lehengaria jotzeko izaten zen.larre. ‘larre’. iz. Belarrez estalitako eremua,batez ere animaliak bazkatzeko erabiltzendena. Beyak larrian daude./ Geo etorri zitzakun,bate uste ezkendula, loteri bat bezela,belarra ta ardiyantzako larria ugari. LARRE BERRIRA AZKAR OHITTU. ‘larreberrira azkar ohitu’. Egoera edo aldarteberrietara azkar egokitzea adierazten du.Jatorriz, esapidea eremu guztietara zabalduaurretik, ardiei oso lotuta zegoen; larre edobazka berrira ohitzea ardiei asko kostatzenzaielako. Ardiya baño leno ohittukoek haularre berrira/Zure laun hori larre berriraazkar ohittuko litzake. LARRE MOTXIAN OHITTU. ‘larre motzeanohitu’. Gauza edo ondasun gutxirekinbizitzen eta zailtasun eta urritasun asko izanazohitu. Zaildu. Ba, attona hoyek larremotxian ohittuta daude. Ik. zaildu.larreko. ‘larreko’. iz./izlag. Sasikoa.larri. ‘larri’. adb./izond. 1. Tamaina, pisu, gorabehera,garrantzi handikoa. Kalte larriyakeraindittu atzoko txingorrak. 2. Ondoez edokezka bizia sortzen duena, estua, hertsia.Larri allau nitzan etxea. 3. Larritasuna;estutasunean, kezka edo ondoez biziko egoerabatetik irten ezinda. LARRI IBILLI. ‘larri ibili’. 1. Estu ibili. 2.Zuzeneko elkarrizketan, bestek esandakoarekinbat datorrenean erabiltzen da. —Ingonuke oaindik arrazoia beak izangoula, talasai-lasai etorriko ala. —Bai, larri ibilli. LARRI IBILLI GAURRE EURIYA ITEN.‘larri ibili gaur ere euria egiten’. “Badirudi,ziurrenik gaur ere euria egingo duela”bezala parafrasea dezakegu. Larri ibilli gaurreilluntzia baño len euriya iten.lasarte. ‘lasarte’. izond. Lasaia, larritasunik,kezkarik, urduritasunik izan ohi ez duena.Motellak ondo lasartia haiz ba! Ik. marilasarte.lastaera. ‘lastaira’. iz. Arto maluta bigunekinosatutako koltxoe-modukoa, gainean etzandalo egiteko erabiltzen zen. Aldenik alden,bi izkinetan zulo bana eduki ohi zuen, tartean-tarteankoltxoea osatzen zuten lasto edoartoaren hosto bigunak mugitu eta berdintzeko.lastaiko. ‘lastaiko’. iz. Garia ebaki ondorenegiten diren sorta edo mortxoak, ondorengaria jotzeko prestatzen zirenak.lastameta. ‘lastameta’. iz. Lastoz egiten denmeta.lastardatz. ‘lastardatz’. iz. Lastametetanardatz gisa jartzen den hesola-modukoa.lastargi. ‘lastargi’. iz. Lasto-sorta batez eginikozuzia. Garai batean hari su eman eta ilu-

lauhortzeko 147nean argi egiteko erabiltzen zena. Ik. lasto-soi,lastasusi.lastasusi. ‘lastazuzia’. iz. Lasto-sorta, berezikigauez argi egiteko erabiltzen zena.Lasto-sortari su eman ohi zitzaion eta honekerretzen denbora asko pasatzen zuen. Ta gujute giñan goizian, ee zazpi-zortzitan eongozan meza Aiznarnan, lastosusiya (hori ba aldakizu zer dan?) hartu argi iteko, lastuai sueman, ta lastua tupi-tupiya eote zan ta etzanerretzen alain errax ta harekin jute giñan,argi horrekin. Ik. lasto-soi, lastargi.lastima! ‘lastima’. interj. Pena, tamala, atsekabeasortzen duena. Bera bakarrik, interjekziogisa erabil daiteke. —Hainbeste lan inda geoez al du baliyo? —Lastima! LASTIMA IZAN. ‘lastima izan’. Penagarria,tamala, atsekabea sortzen duena. Lastimada hori alperrik galtzia./Lastima zanpago ear hoyek botatzia. Ik. lastima!lasto. ‘lasto’. iz. 1. Gariaren, garagarraren etabeste zerealen zurtoina, batez ere ihartua,ebakia eta joa izan ondoren. 2. Garrantzirik,baliorik edo funtsik gabeko gauza. LASTO-PARDO. ‘lasto-fardo’. iz. Lastozkofardoa. Bildu eta estututa dagoen garizurtoinihartuen multzoa. LASTO-SOI. ‘lasto soi’. iz. Lasto-sortakedo- mortxuak, hari su eman eta, linternenordez, argi egiteko erabiltzen direnak. Lastosoyakinetortze itunan mezetara hoyekorduan. Ik. lastosusiya, lastargi. LASTO-TXAPEL. ‘lasto-txapel’. iz. Lastozkotxapela; kastorra. Hori bai, danak, baiumiak, bai gaztiak, bai emakumiak ta baigizonezkuak lasto-txapela buruan hartuta.latz. ‘latz’. izond. 1. Gogorra, izugarria. Eguerdialdea, berriz, euzkitan eon ezkeo, bero latzarebai. 2. Zimurrez, pikorrez, irtengunezbetea dagoelako edo gogorra delako, ukimenarizakar zaion azala. Galtza hauek latzlatzakdia. 3. Atsegina, gozoa ez dena; gogorra,nekagarria. Badator negu latza. 4. Ederra,kategorikoa. Gaur pelota partidua latzaikusi deu.lau hankian etorri. ‘lau hankean etorri’.Zuzen, tente etorri beharrean, ia arrastakaetorri; hankak ez ezik eskuek ere lurra ukitzenzutela etorri. Lau hankian etorri zan,neka-neka inda.lau kantoia. ‘lau kantoia’. iz. Sagarmota.Gorde-sagar izenez ere ezagun da.Kolorez, horia da eta zaporez gazia. Gordinikjan ohi da eta sagar-mota hau, gainerakoakbaino gehiago irauten zuenez,negu partean jateko ere gorde izan da. Ik.Gorde-sagar.lau paetak jo. ‘lau paretak jo’. Norbaititoki bat txiki geratzen zaionean esaten da;bertan, lau paretek txikiaren txikiz, eta estuarenestuz, elkar jotzen dutela adierazten du;hau da, toki itxi batean itolarria sortaraztenduela. Ik. lau paeten artian itto.lau paeten artian itto. ‘lau paretenartean ito’. Norbaiti toki bat txiki geratzenzaionean erabiltzen da; bertan, tokitxiki horretan, ito egiten dela adierazteko.Alperrik da kastigauta etxian uztia, mutilhori lau paeten artian itto itea! Ik. lau paetakjo.lauburu. ‘lauburu’. iz. Eskuin edo ezkerralderakurbatutako lau besoetako bakoitzeanburu-moduko bat duen gurutze-modukoa;euskal ikur gisa hartutako esbastika-mota.Lepuan zintzilik lauburu earra zemakin.lauhortzeko. ‘lauhortzeko’. iz. 1. Nekazaritzarakolanabesa. Lau hortz dituen goldea. Ik.okoilatxur. 2. Sardea.

148 laun hartuta (norbait)laun hartuta (norbait). ‘lagun hartuta(norbait)’. Norbait, laguntzailetzat hartuta.Nagusiyan illoba bat laun hartuta.laya. ‘laia’. iz. Lurra iraultzeko erabiltzen zenlanabesa, lurrean sartzen diren burdina edoaltzairuzko bi hortz luzez eta horietako batengainean atxikitzen den zurezko kirten batezosatua. Sasoe baten layan etzekin baserritarriketzan.Ordurarte gariyak layaz ite zian taetzan lan earra izaten.layau. ‘laiatu’. du ad. Laiaz lurra irauli. Eskueta oinekin laiatzen da. Oso traketsa, baiatxurrakin ta baita layatzene.layotz. ‘laiotz’. iz. Eguzkiak jotzen ez duenaldea.lea/lega/lera. ‘lera’. iz. Gurpilik gabeko orgaantzekoa.Toki malkartsu eta aldapatsuetanbelarra etab. garraiatzeko erabitzen zen. Gukgaro danak astuakin da lerakin karriatzegiñuzen. Gurpillak ibiltzeko tokik etzeonianlea ondo etortze zan.leen. ‘legen’. iz. Azaleko negala. Ezema, “dermatitis”eta era horretako larruazaleko gaisotasuna.Arpei guztiya gorri-gorri indadaka, eztakit ez otean leena eo holako zeoze.legamiya. ‘legamia’. iz. Hainbat onddorenizen arrunta. Edari alkoholdunak, ogia, etabeste hainbat elikagairen masa harrotzekogai da. Ogiya harrotzeko legamiya ibiltzea.legortu-errazak. ‘lehortu-errazak’. Ura,hezetasuna edo zukua galtzen errazak.Legortu-errazak izate zian han belarrak.lehor. ‘lehor’. izond. 1. Urik, hezetasunik edozukurik ez duena, bustirik ez dagoena. 2.Pertsonei dagokionez, gozotasunik, txerarikgabea. Pertsona bezela lehor xamarrada. 3. Parrandetan nekez animatzen denpertsona. LEHORRIK IBILLI EZ. ‘lehorrik ibili ez’.Mozkorra pasa gabe ibili. Hane busti giñanberriz, ta egun hartan ezkendun lehorrik ibilli.leikena/leikiena. ‘litekeena’. da ad. Aditzhipotetikoa. Zerbait gerta daitekeelako usteaadierazteko erabiltzen da. Bai arratsaldekolaurak dia baña, leikena oaindik bazkaltzeaetortzia. Ik. baleike, biharba. leikena izan. ‘litekeena izan’. Gertatzekoerraztasuna duena izan; posible izan.Gaurre leikena da berandu etortzia.leize. ‘leize’. iz. Haitzulo natural sakona, kareharriasko dagoen eskualdeetan agertzendena. Ik. harri-zulo, haitzulo.leku. ‘leku’. iz. Zerbait edo norbait kokaturikdagoen espazioko aldea. GUK ZERBAIT INTZAI DAONA, EZTO LEKUTXARRIAN! ‘Guk zerbait egin zaindagoena, ez dago leku txarrean!’.“Guk” aldez aurretik zerbait inolaz ere eginez dezakegula dakigunean erabili ohi da.“Bestea zain egon egongo da, baina ez alferrik!”bezala parafraseatuko genuke. Esatebaterako, esnea erori egin bazaigu, adibidehau erabiliko genuke. Guk esnia ekarri zaidona, ezto leku txarrian! Ik. ez alferrik!lekutako. ‘lekutako’. izlag. 1. Izugarrizkoa.Horrek zakak entrama horrek! Lekutako platerkakjateixkik. 2. Urrutikoa. Lekutakua daba, arioplanuz e eztakit zenbat orduz junberomen da behintzat eta. 3. Ederra. Lekutatakokotxia ekarri du.lekutan eon. ‘lekutan egon’. Urruti egon.Lekutan gatxaudek!lenengo kolpian. ‘lehenengo kolpean’.Lehenengo saioan; hasi orduko. Segan e probauzan baño lenengo kolpian puntaz beralurrian sartu zun sega. Ik. kolpe, kolpetik.

lerde 149lengo lepotik burua! ‘lehengo lepotikburua!’. Norbait lehen bezala aritzen delaedo ez dela batere aldatu adierazteko esamoldea;berean jarraitzen duela. Horrekoaiñe lengo lepotik burua! Ik. lepo.Lengusu. `lehengusu´. iz. Norbaitentzat,gurasoen anai-arreben semea edo alaba. LENGUSU IN. ‘lehengusu egin’. Lehengusugarela adierazteko. Gu elkarrekin lengusuite gea. LENGUSU PROPIYO. ‘lehengusu propio’.iz. Norbaitentzat, gurasoen anai-arrebenseme edo alaba. Hori gure lengusu propiyuada. Ik. lengusu txiki. LENGUSU TXIKI. ‘lehengusu txiki’. iz.Norbaitentzat, bere amaren edo aitarenlehengusu propioa, gurasoen lehengusuenseme edo alaba. Hura nere lengusu txikiyada, baña lengusu propiyo bezela tratatzedeu. Ik. lengusu propiyo.leotardo. ‘leotardo’. iz. Gimmasta ta trapezistekerabiltzen duten mahukarik gabekojantzi estua. Oinetatik gerrirainoko puntuzkojantzi estua. Leotardo beltzak berdittut disfrazatzeko.lepaka. ‘lepakada’. iz. Bizkar gainean hardaitekeen adinako kantitate edo kopurua.Lepaka bat egur.lepamin. ‘lepamin’. iz. Tortikoli. Lepamiñeznao atzo goizetik. Ik. lepo.lepasamarretik heldu. ‘leposamarretikheldu’. Lepo aldetik, lepo ingurutik heldu.Lepasamarretik heldu ezkeo.lepazurretik gora jarri. ‘lepo hezurretikgora jarri’. Norbait nazka-nazka egin delaadierazteko. Oaintxe lepazurretik gora jarrinau.lepo. ‘lepo’. iz. 1. Burua enborrari lotzen zaiongorputzaren zatia, gehienetan mehea. Ik.lepua bihurrittu. 2. Gorputz baten zatirik estueta meheena; ontzien goiko zati meharra. 3.Jantzietan, lepoa inguratzen duen zatia.Kamiseta honek lepua istu xamarra daka. 4.Bi gailurren artean gertatzen den altitude txikiagokoaldea; igarobide izan ohi da. LEPO EON. ‘lepo egon’. Bete-bete egindaegon; goraino egon. Plaza lepo zeon. Ik. lepo. LEPO JAN. ‘lepo jan’. Bapo jan, erabatasetu. Bazkai hartan lepo jan gendun. Ik.lepo. LEPO JARDUN/ARITTU. ‘lepo jardun/aritu’. Erabat asetu arte aritu, jardun. Gizonhoyek, zerbezetan lepo ai dian hoyek, zeatikeztia azaltzen Kriston heriotza nola izan zenjakitea? Ik. lepo. LEPOKO ZAÑAK TIRAN-TIRAN DITTULA.‘lepoko zainak tiran-tiran’. Eztarria etenbeharrean. Hark, zenbaittek bezela, etzuanlepoko zañak tiran-tiran dittula kantauko LEPUA BIHURRITTU. ‘lepoa bihurritu’.Norbaiti lepotik bi eskuekin heldu eta estutubat eman. Oaintxe bihurrittuko nitxiokelepua. Ik. lepo. LEPUA JOKAU/IN. ‘lepoa jokatu’. Apustuaegin. Lepua ingo nuke hori eztala hola!Ik. lepo.lepoko. ‘lepoko’. iz. Lepoa inguratuz jartzenden kate-modukoa edo beste zernahi apaingarri.Urrezko lepoko earra zemakin.lerde. ‘lerde’. iz. Ahotik jariatzen den listua,adurra. Ta matrail hezurrak goortu ta lerdiadayola, hotzak aguantau ezinda. LERDIA DAYOLA EON. ‘lerdea dariolaegon’. 1. Ahotik lerdea jariatu. Ta matrail

150 lerdenhezurrak goortu ta lerdia dayola, hotzakaguantau ezinda. Ik. bildar dayola eon, aho zabalikgeau. 2. Aho zabalik, erabat harrituta etatxundituta gelditu. Neska puska hura etorrikobalitz danak lerdia dayola eongo liakebeira.lerden. ‘lerden’. izond. Zuzena izanik, luzetasunedo mehetasun egokia edo dotoreaduena. Gorputz lerdeneko pelotaya da.lerdo. ‘lerdo’. izond. Irain-hitza. Leloa, ergela,tentela, tontoa, kaikua. Lerdo galanta dabehintzat.lertxunen ostrua. ‘lertxunen ostroa’. iz.Zuhatiz-mota baten hostoa. Zuhaitz hau hostogalkorrada, enbor zuzena, azal leuna etahosto zirkular edo obatuak ditu. LERTXUNEN OSTRUA TA ZORUEN MEMO-RIYA SEKULA EZTIA GELDIK EOTEN. ‘lertxunenostroa eta zoroen memoriasekula ez dira geldirik egoten’. iz. Betimugimenduan daudela adierazteko esaera.letania. ‘letania’. iz. Liturgia-otoitza. OtoitzzuzendariakJainkoari, Ama Birjinari edosantuei oles egin eta otoizgileak lelo errepikatuarekinerantzunez gauzatzen da.letu. ‘letu’. du ad. Irakurri. Oraindik edadetuek(eta, bereziki, ikastoletatik pasa gabekoek)idatzitako zeinu grafikoak ikusmenaz ezagutzearihala deitzen diote. Gazteagoek, berriz,irakurri. Periodikua egunero letzet.letxarrikei/litxarrikei. ‘litxarreria’. iz.Gutizia; premiarik gabe jaten den gozogauza, jatordutako janarien aurkakoa. Jatordutanondo jan ez, eta geo letxarrikeya uari.Ik. litxarreri.letxian jarri. ‘letxean jarri’. Haserretu,jenio bizian jarri. Burla-parre horrek letxianjartze nau.leyo-jira. ‘leiho-jira’. iz. Lehioaren buelta,ingurua. Leyo-jirak harriz ondo josita. Ik.jira.leziauta eon. ‘leziatuta egon’. Lezioajasota egon; hezita, ikasgaia bereganatuta.Ardi hoyek eztittuk aldameneko saillea pasako;hoyek txakurrakin leziauta zeudek.liberdi. ‘liberdi’. iz. Libra erdia, 250 gr. Gizonakegunian liberdi okela janberko luke. Ik.libra. LIBERDIKO. ‘liberdiko’. iz. Libra erdikoogia; gutxi gora behera 250 gramo edo.Liberdiko bat erosi zazu? Ik. liberdi.libra. ‘libra’. iz. Pisu-neurria, Euskal Herrianhamazazpi ontza balio zuena (kilo erdi bainozerbait gutxiago). Kiloa baino pisu txikiagoakizendatzeko libra hitza erabiltzen zen oinarritzat.Libra t´erdi 750 gr zian, liberdi 250 gr,laena, berriz, kiluan laurdena, 250 gr. LIBRAKO OGI. ‘librako ogi’. iz. Kilo erdikoogia. Librako ogiya erosi deu.libra sagarra. iz. Sagar-mota. Kolore berdekosagar handia da. Zaporez, geza eta sagardoaegiteko erabili ohi da.librau. ‘libratu’. da/du ad. Hesteetan dagoenahustu; kaka egin. Kiwuia libratzeko ona izatea. LIBRATZEN. adb. Ume-jolasa. Harrapaturiksoka luzean alkarri eskutik helduta zeudenhaurrak askatzean oinarritzen da. Libratzenibiltze giñan, erre gabe zeudenak, gaiñontzekuaklibratzen; sokai ikutu ezkeo, libre izatezan soka dana. Soka umiakin ite zan,lijertu/lijartu. da/ du ad. Arindu. Josteko makinaioliyuakin eortziezkeo earki lijertzea.lika. ‘lika’. iz. Zikin bustia edo itsaskorra.Eskuan dana lika dakat.

lo 151lima-zorro. ‘lima-zorro’. iz. Ildoak dituenaltzairu barraz osatutako erreminta. Piezaklimaz jan edo leuntzeko tresna eraman ohiden zorroa. Berrize hantxe etorriko zan hua,gosaya esku batian ta lima-zorrua bestian.lipu. ‘lipu’. iz. 1. Armiarma. 2. Lupua, zomorroa.3. Iraintzeko erabiltzen den hitza. Lipualen hori!lirain. ‘lirain’. izond. Lerdena eta, gehienetan,arina; poliki jantzia. Neska lirain askuak etorrizian.listai. ‘listari’. iz. Hari sendoa; haria baino sendoagoaeta gogorragoa eta soka baino mehexeagoaden lokarria. Gure etxiane bazanbalistaya?listor. ‘listor’. iz. Eulia baino handiagoa etagaiztoagoa. Listorran zazta ezta goxua izaten.litx. ‘lits’. iz. Oihalari edo arropari ateratzen edoitsasten zaizkion haritxo- edo iletxo-modukoak.Gure aman erropak izateik litxa pranko.litxarrei. ‘litxarreria’. iz. Premiarik gabe jatenden gauza gozoa.litxarrero. ‘litxarrero’. izond. Litxarreriakjatea oso gogoko duena. Litxarrero xamarrrada, baña bestela ondo jateu. Ik. litxarreria.lixiba. ‘lixiba’. iz. Batera lixibatzen den arropamultzoa.Ik. lixiba jo. LIXIBA IN. ‘lixiba egin’. Garai bateko emakumeekoheko arropa zuriak garbitzeko egitenzutena: arropak tinan tolestatuta utzi,sutako hautsa bota eta bestelako leku bateanura berritu, gehienetan harri gainean joz.Lixiba hamabostian behin eo hillian behineo hola ite zan. LIXIBA JO. ‘lixiba jo’. Lixibari, arropamultzoari,tina, aska edo bestelako leku batean,ura berritu, gehienetan harri gainean joz.Ik. lixiba jo. LIXIBA-HARRI. ‘lixiba-harri’. iz. Lixibaegiteko erabiltzen zen harrizko losa modukoa.Ik. lixiba in.lizun. ‘lizun’. iz. Deskonposatzen ari den gaiorganikoan garatzen den zenbait onddok eratutakohauts-itxurako azal zuri-grisazka.Menbrilluai, eonian, gañian lizun piskat inohi zayo, baña geo hori kenduta jateko moukoaeotea. Ik. lizundu.lizundu. ‘lizundu’. da/du ad. Lizuna hartu edosorrarazi. Gazta piskat lizundu inda. Ik. lizun.lo. ‘lo’ iz./adb. Jarduera kontzientea eten etainguruneko estimuluekiko erreakzio-ahalmenamoteltzean datza. LOERUAN EON. ‘lo eruan egon’. Logaleakeragiten duen astuntasunean murgildutaegon. Erdi lotan egon, ia-ia lotan egongobalitz bezala. Arratsalde guztiya lo eruanpasa det. LO KULUXKA. ‘lo kuluxka’. iz. Loalditxoa,loaldi arina. Bazkalonduan lo kuluxka batitia gustatze zat. Ik. kuluxka bat in. LO KUMUXTA. ‘lo kumuxta’. iz. Loalditxoa.Bazkalonduan lokumuxtan bat itiaearra izatea. Ik. lo kuluxka. LO SEKO EON/EON/GERAU. ‘lo sekoegin/egon/geratu’. Lo sakon egin; losakonean, erabat lo egon/geratu. Lo seko geldittuda miñutu batian. Ik. seko + aditzondoa. LUAI HELDU /EUTSI EZINDA EON. ‘loariheldu/eutsi ezinda egon’. Logaleak jotaegon. Amona luai heldu ezinda do. LUAK BEHARTUTA EON. ‘loak behartutaegon’. Lo egiteko behar handia izan.

152 loaldi earra inZutike lo in izan det, ba, bidetxur txar samarriane,gari jotzen ibilita, oso luak behartutaneola.loaldi earra in. ‘loaldi ederra egin’. Loegoeranigarotzen den aldia edo denbora-tarteederra, goxoa egin. Bai loaldi earra ine!lo-erretuta eon. ‘lo-erretuta egon’. 1.Lo-faltak sortzen duen erretasunak, ezinegonakjota egon. Ik. lo. 2. Lo egin nahi bainaezinean egon. Umia lo-erretuta dao.loka jarri. ‘loka jarri’. Oiloez ari garelarik,arraultzen gainean jarririk txitatzen aritzea.lokotx. ‘lokotx’. iz. Aleak kendu zaizkion artaburua.Ik. lokotx-bilketa. LOKOTX-BILKETA. ‘lokotx-bilketa’. iz.Illaran jarritako lokotxak banan-banan hartueta ilararen aurreko otarrera biltzean datzanjokoa. Lehenen biltzen dituenak irabazten du.lo-lo in. ‘lo-lo egin’. haur. Haur hizkeran, loegin. Umiak lo-lo inberdu.lorbire. ‘lorbide’. iz. Kargak eramateko bidea.Aixtaindik Aizarnaa eliza lorbiretik jute giñan.lotsau. ‘lotsatu’. da/du ad. Lotsa sentitu edosentiarazi.luberriyak in. ‘luberriak egin’. Lur sailaklurra lantzeko prestatu; zelai ziren sailak,bertako belarrak eta sustraiak errez eta goldatuz,ereiteko prestatu; lurra gorritu. Urtero-urteroluberriyak iñez juntzian haunditzengure zelayak.lugorri. ‘lugorri’. Erein gabe uzten den lursaila;“barbetxon” uzten dena.luistar. ‘luistar’. izond. Erlijio-kongregazioa.San Luis Gonzagaren anaidiko kidea. Garaibatian Luistarrake bazian.lumau. ‘lumatu’. du ad. 1. Hegazti bati lumakkendu. Uxuak lumatzeko ekarri dizkit. 2.Hegazti bati lumak irten, lumaz jantzi.Lumau gabeko txorikumia.lupu. ‘lupu’. iz. Pozoia. Ik. lupu-belar. LUPU-BELAR. ‘lupu-belar’. iz. Pozoia.Lupu-belar pixkat eman. Ik. lupu.lur. ‘lur’ iz. 1. Gizakia bizi den planeta. 2. Lurplanetaren azala, eta bereziki, urez estalia ezdena. LUR EMAN. ‘lur eman’. Ehortzi, lurperatu.Gasteizen hil da baña hemen emangooteyuen lur zabaldu da. LUR GOXO. ‘lur goxo’. iz. Lur harroa,biguna, labrantzarako oso egokia. Lur zeparenkontrakoa. Akuan gurian baño lur goxuodao bestelare./Etzan bate lur goxua. Ik. lurxamur. LUR XAMUR. ‘lur samurra’. Lur hauskorra,lur gozoa. Etxeazpikua askoze xamurraguazan ta goiko souan barrenaldiare bai. LUR ZEPA. ‘lur zepa’. iz. Lur trinkoa,gogorra, goxotasunik gabekoa; aitzurreanitsatsita geratzen dena. Lur goxo eta harroarenaurkakoa. Lurra dana zepauta zitxonanta eztiñan uste patata iteko moun izangogeanik. LUR ZOTAL. ‘lur zotal’. iz. Lur puska belarduna,zohia. Ardi txabolen tellatuak garaibatian zotalakin ite zian, ta ez tellakin. Zotalaearra, ta beharrezko gauza izatea ikatzaiteko. LURREZ BERDINDU. ‘lurrez berdindu’.Lurrez tapatu. Su emateako lurrez berdindudana, tapau, lurra hola lodi-lodi; danaegurrik bistan eztala e? Lurra bastantelodiyan.

luze bezain/bezin zabal 153lurmen. ‘lurmen’. iz. Elurra urtzen hastendenean agerian geratzen den lur-unea. Ik. lurmeneon, lurmen-uniak. LURMEN EON. ‘lurmen egon’. Lurmenuneakegon; elurra urtzean agerian geratzendiren lur-uneak egon. Eguzkiyak jotzezuntokiya lurmen zeon.lurmendu. ‘lurmendu’. du ad. Lurmenakegin; elurra urtu, lurmenak azaldu.lurmen-une. ‘lurmen une’. iz. Elurraurtzen hasten denean agerian geratzen denlur-unea. Elurra gutxi intzun da lurmenuniaksegittuan intzittun. Ik. lurmen eon,.lurrestali. ‘lurrestali’. adb. Asko, ugari.Lurraren gainera zerbait (edozein genero)ugari bota edo egon. Hain dago ugari, lurraestaltzeko moduan dagoela. Zimaurralurrestali bota geniyon ta ertengou papatak./Pikoaldeko txapaldan, intxaurra lurrestalidao. Ik. lurrestali eon/bota. LURRESTALI EON/BOTA. ‘lurrestaliegon/bota’. Lurra estaltzeko moduan zerbaitbota edo egon. Lurra estaltzeko gaibada, asko edo ugari dagoen seinale. Ik.lurrestali.lurruntxa. ‘lurruntza’. iz. Belar mota. Zurtoinaigokaria, hostoak txandakatuak eta geziformakoaketa lore zuri handiak ditu. Artotanbehetik gora igo ohi da eta baba-landarearenantzekoa da.lustre. ‘lustre’. Bereziki oinetakoei distiraemateko betuna. LUSTRE PIXKAT ATEA. ‘lustre pixkabat atera’. 1. Bereziki oinetakoei, brilo,distira piska bat atera. LUSTREIK ALDEIN EZ. ‘lustrerik aldeginez’. Zerbait egiteagatik inortxori distirarikedo ikusgarritasunik ez zaiola kentzen,ez diola ihes egiten adierazteko. Esamoldehonekin norbaiti lan egieko agintzen zaio,nahiz eta zeharka izan. Hirire lan pixkat itteatikeztik lustreik aldeingo! Ik. lustreik kenduez, brilloik aldein ez, eraztunak erori. LUSTREIK KENDU EZ. ‘lustrerik kenduez’. Zerbait egiteagatik inortxori distirarikedo ikusgarritasunik ez zaiola kentzen adieraztenduen esapidea. Hala, lana egiteko iradokitzenda. Hirire etzaik lustreik kendukolan pixkat itteatik. Ik. lustreik aldein ez, brilloikaldein ez. LUSTRIA EMAN. ‘lustrea eman’. Oinetakoeibetuna eman. Zapataire noiz eo noizlustre pixkat eman. LUSTRIA HARTU. ‘lustrea hartu’. Betunpiska bat hartu distira izan dezan, distiragarriegon daitezen. Oiñetako hoyek e hartuko luekelustre pixkat. Noiz garbittu zian azkena?luto erdiyakin jantzi. ‘luto erdiarekinjantzi’. Lutoa edo dolua gordetzen ari zarelakoseinale beltzez (nahiz zuri-beltzez) jantzi.Ta lenengo aldiz jantzi nitzan luto erdiyakin.luzanga. ‘luzanga’. izond. “Luze” samarra.Zabalean baino luzean neurri handiagokoadena; ohi baino zerbait luzeagoa dena. Ik.luzaxka.luzau/luzatu. ‘luzatu’. da/du ad. Luzeagobihurtu. BESUAI LUZATU GOORRA EMAN. ‘besoeiluzatu gogorra eman’. Besoak luzatu,luzarazi. Txinga eramaten gertatu ohi da sarri,eskuetan pisu handia luzaz eramateagatik.Txingatan besuai luzatu earra emate zayo.luze bezain/bezin zabal. ‘luze bezainzabal’. Norbait gizena eta motza dagoela

154 luze etsitaadierazteko erabiltzen da. Oaintxe luze bezainzabal jarri da. Ik. ziharretaka pixkat hasiya.luze etsita. ‘luze etsita’. adb. Norbait edo zerbaitberandu datorrelako luze iritzita. Ik. luze iritzita.luze iritzita eon. ‘luze iritzita egon’.Berantetsita egon. Norbait aldez aurretikzehaztutako ordutik nahiz egunero xamaretortzen den ordutik berandutzen deneanerabili ohi da. Ez haiz belakuan etorri; oaintxeluze iritzita nitxion.luzexka. ‘luzexka’. izond. “Luze”ren txikigarria,luze samarra. Pastela luzexka-luzexkaerten tzaio. Ik. luzanga.

maatilla. ‘maratila’. iz. Zurezko edo metalezkopieza txikia. Ateen edo leihoen markoanlotu eta iltze baten inguruan biratuz leihoedo ate hori irekitzeko edo ixteko balio du.Gure ate zarra maatillakin ixte zan. Oainguekbeste zerralla-klase bat izateue. /Garaibatian atiai maatilla botatze geniyon gauero.Ik. maatilla bota.m MAATILLA BOTA. ‘maratila bota’. Ateaedo leihoa maratilez itxi. Garai bateko gureate zarrai maatilla botatze geniyon gauero.Ik. maatila.madria. ‘madria’. Izugarria. Izen ondo batdarama aurretik eta izen ondo horrek adieraztenduena goren mailara eramateko erabiltzenda esapide hau: “gaiztua + madria”,gaizto izugarria dela adierazteko. Gaiztuamadria zan geo e!/Bihurriya madria da!mahasti. ‘mahasti’. iz. Mahatsondoak landaturikdauden saila.mahats-ale. ‘mahats ale’. iz. Mahatsarenfruitu txiki eta biribila. Urte Zaharretanbakoitzat hamabi mahats ale jateittu. Ik.baba-ale.maixiaketan ibili. ‘maiseaketan ibili’. 1.Zerbaiten edo norbaiten alde txarrez, edouste txarrez, marmarka edo gaizki esakaaritu. 2. Bazterrak miatzen aritu, non zerbilatuko. Maixiaketan zebilen, nun zerbillauko. Ik. ikusmiran ibili.maixian ibili. ‘maiseatzen ibili’. Bazterrakmiatzen ibili. Gu han genbiltzan maixianta ama etorri zan. Ik. maixiaketan ibili,zokomiran ibilil.maizorritu. ‘maizorritu’. du ad. Artoari hostoedo orriak kendu. Artoari baserritarrekorriak kentzen zizkioten, ondoren ondu etaganaduei emateko. Artua maizorritu taondutakuan etxea karriatze gendun.majo in. ‘majo egin’. 1. Ederki, bapo egin.Lan danak iñ al dittuk? Majo indek! Ik. portauizan. 2. Ironikoki zerbait gaizki egin duelaedo kritikagarria den zerbait egin duela ereadieraz dezake. Goiz guztiya astalaz gora loeon haizela? Earki moteil, majo indek!makakorro. ‘makakorro’. iz. Oro har, abereenorro larria, baina izan daiteke zerbaitenedo norbaiten zarata zolia ere. Armayokoatiakin bihatza harrapau du ta, haren makakorruak!makalaatik. ‘makalagatik’. Oso bizi, arineta azkar; “azkar askorik + aditza”. Makalatikpreparau zan./Makalaatik soltauttu piezaguztiyak. Ik. mantsuatik,, ipurdiko makalatik,atzeko hotzaatik, ipurdiko hotzaatik.makalaldi. ‘makalaldi’. iz. Makal dagoenarenegoera, indarrik edo bizkortasunik eza.Makalaldi goorra daka behintzat. Ik. eskasaldi,txakalaldi.makatx. ‘makatz’. iz. Fruitu zuhaitzezmintzatuz, berez hazten dena, landugabea,txertatu ez dena. Oro har, txertatugabeko txermena edo gerezia. Makatxakhalare txikiyouak izatettun ta mikatzauakebai.

156 makinako kafemakinako kafe. ‘makinako kafe’. iz.Kafea prestatzeko tabernetan eta abar egonohi den makinatik ateratako kafea. Nei makinakokafia gustatze zat ta ez sobrekua. Ik.kafe.makulu. ‘makulu’. iz. Muleta. Makila-modukoa,galtzarbean kokatzen den trabes bat etaeskutoki bat dituena, ibiltzeko lagungarrigisa behar duenak erabiltzen duena.malaletxe. ‘malaletxe’. iz. Jenio txarra.Pelotai ona da baña malaletxe haundikua.maldiziyo. ‘maldizio’. Madarikazioa, biraoa.Hitzetik hortzea maldiziyua botatze zun.Ik. gorriyan ibilli.mallau. ‘mailatu’. da/du ad. 1. Zerbaiti, kolpeka,sakonunea edo sakonune-modukoa egin.Lurreko sagar hoyek eztittu bildu, danamallauta daude ta. 2. Zerbaitek edo norbaitekkolpea hartu, mailatua hartu.mallubi. iz. Marrubiaren oso antzekoak dira,baina haiek baino txikiagoak. Hauek, hazirikbota gabe, baso ireki eta sastraka heze etafreskoetan hazten dira. Zenbat aldiz etorridan hura honea menditik mallubik hartuta!Ik. marrubi.maltzur. ‘maltzur’. izond. Engainuz edo azpikeriazberea egin eta zerbait lortzeko trebeadena, edo engainatua ez izateko trebetasunaduena. Maltzur xamarra iruitze zat. Berialortu arteko onik eztu izaten.maluta. ‘maluta’. iz. 1. Elur-pikorra, oro har;zehatzago, elur-mota baten ezaugarri denizotz-kristal pilatua. Ik. elur-maluta. 2. Artaburuaestaltzen duen hosto-modukoa. Ik. artomaluta,artazorro. MALUTA-PILLA/-PILLOA. ‘maluta-piloa’.Arto maluta mortxoa. Artuak bukautakuan,maluta-pillan burrukaldi bat in da bapo.mama. ‘mama’. haur. Haur hizkeran “ura”. Ik.mama goxua. MAMA GOXO. ‘mama gozo’. iz. Ardoariedo sagardoari ematen zaion izena.mamelo. haur. Haur hizkeran, karameloa.mami. ‘mami’. iz. 1. Esne-gatzatua. Mamiyapostre goxua izatea. 2. Ogiaren, fruituen,aleen, etab.en barrualdea osatzen duen gaibiguna, azalak estaltzen duena. Ogi mamiya.3. Haragia, batez ere, “hezurrari” kontrajarriz.mamorro. ‘mamorro’. haur. Haur hizkeran,umeak beldurtzeko esan izan dena; zomorroa.mandazai. ‘mandazain’. iz. Herriz herrimandoak eramatea lanbide duena.mandiyo. ‘mandio’. iz. Baserritan, ukuilu etateilatuaren artean egon ohi den gela antzekoa,sarritan zabala eta aleak, belar ondua,fruituak, etab. edukitzeko erabilia.mando. ‘mando’. iz. 1. Zaldia eta astemeaedo behorra eta astarra gurutzatzearen ondorioden animalia sendo eta indartsua, antzuaizaten dena. 2. Handia. Ik. euli-mandua.mando euli. ‘mandeuli’. iz. Intsektu mota.Gorputz zapal eta arrea du, 0.8 cm ingurukoada eta zaldi eta ganaduaren gainean bizi daeta gizakiari ere eraso egiten dio. Hegoakbaditu, baina hegaldi motxekoa da. Mandoeuliya ganauai katiauta bizi da, beakinbatea jutea eta txupau iteu. Ik. euli-mandua.manejau. ‘maneiatu’. da /du ad. Harrapatu, ostu,hartu. Oañe manejau ziak jertsia. 2. Moldatu.Bere kaxa ondo manejatze zan. Lasai-lasai!Hoyek alkarrekin earki manejaukoia. 3.Eskuz erabili, bereziki tresna edo aparatua.Horrek tratore zar hau ondo manejatzeu.

mari 157manejuak ikasi. ‘maneiuak ikasi’. Tresnabat erabiltzeko trebetasunak ikasi. Bela ikasigiñuzen haren manejuak e.manga-hutsik. ‘mahuka-hutsik’. adb.Alkandoraren gainean jakarik edo beste jantzimahukadunik eramaten ez delarik. Horibeti manga-hutsik ikusiko dezue. Ik. mangaluze, manga motz.mangak remangauta. ‘mahukak erremangatuta’.adb. Mahukak jasota, bilduta,goitituta; beso osoa edo besoaren goikoaldea estaltzen duen zatia doblatuta. Horielurretan e mangak remangauta ibiltzea.mangaluze/motz. ‘mahuka luze /motz’.iz. Beso osoa edo besoaren goiko aldea estaltzendun jantzi-zatia. Alkandora mangaluziahobeto do gaurko giroako.mangaziyo. ‘mangazio’. iz. Esfortzu handixamarra egin ondoren izan ohi diren agujetakedo giharreko minak eta nekea. Gorputzalditxarra izaten denean ere esan ohi da.Mangaziyo earra badakat, atzoko lananaizangoa baña./Atzo palaz ibili nitzan dagaur mangaziyo earra dakat.mantal. ‘mantal’. iz. Lantegian, sukaldean,etab.etan gorputzaren aurrealdea babesteko,lepotik zintzilik eta atzealdean lotuta, gainerakoengainetik erabiltzen den jantzia,belaun pareraino iritsi ohi dena. Eztaka mantalajazteko ohitturaik.mantsuatik. ‘mantsoagatik’. Azkar askorik,oso azkar + aditza. Oro har, edozein aditzekinerabil daiteke. Mantsuatik intzizkiñananeskolako lanak. Ik. makalaatik, atzekohotzaatik, ipurdiko hotzaatik.mañak in. ‘mainak egin’. haur. Haur hizkeran,miñik gabeko negarra; umeak beraknahi duen zerbait lortzen ez duenean egitenduena. Mañak eztia inber./Etzazu mañak in,eztizut karameloik erosiko ta. Ik. near muskiliyuanibilli.mañoso. ‘mainoso’. izond. 1. Esku finekoa,antzea. Oso mañosua izanber du berelanian. 2. Negartia. Umia mañoso hutsadao.mara-mara. ‘mara-mara’. adb. Elurrapoliki-poliki eta, gehienetan, ugari erortzeanesaten da. Elurra earki ai dek maramara.mardul1. ‘mardul’. adb. Sendo, indartsu,osasuntsu. Ama Birjiñan Martxoko euna zanda elurra mardul ittezun.mardul2. ‘mardul’. izond. Gizena, betea, lodia,baina sendoa, indartsua eta osasuntsua. Zeinda emakume mardul hori?mari. ‘mari’. izond. Zenbait izenondoren edoizenen aurrean ezarririk hitz-elkartuak osatzekohitza, emakumezkoak erdeinuz izendatzekoerabilia; deskalifikatzaiilea. Ik. marimutil,mari-zikin, mari-matraka, mari-maistra,mari-sorgin. MARI-GAIZTO. ‘mari-gaizto’. izond. Gaiztosamarra den neska bati zuzentzeko erabiltzenda. Askotan maitekiro esan ohi da. Ik.mari-mutil, mari-zikin, mari-matraka, mari-lasarte,mari-sorgin. MARI-LASARTE. ‘mari-lasarte’. izond.“Mari” emakumezkoa ezaugarritzeko izenondoarenaurretik ezartzen zaion deskalifikatzaileada. Horrela, emakumezko lasaia,nekez larritzen edo urduritzen denari egitendio erreferentzia. Hauxe mari-lasarte! Ik.mari-mutil, mari-zikin, mari-matraka. MARI-MAISTRA. ‘mari-maistra’. izond.Inguruko lagunak bere arabera gobernatunahi duen neska. Inguruko danak earkigobernatzettu mari-maistra honek!

158 marka MARI-MATRAKA. ‘mari-matraka’. izond.Neska mugitu, bihurri eta lotsagabea. MARI-MUTIL. ‘mari-mutil’. izond. Mutilenitxura eta keinuak dituen emakumenzkoa,bereziki neska. MARI-SORGIN. ‘mari-sorgin’. izond.Ausarta, sorginkeriak egiten dituena, aztia.Askotan maitekiro erabiltzen da; neska liluragarria,guztiz erakargarria. Hemen datorgure mari-sorgina. MARI-ZIKIN. ‘mari-zikin’. izond. Zikindutaibiltzen den neska.marka. ‘marka’. Izugarria, handia + aditza.Hiztunak harridura adierazten du esamoldehonekin. Marka pasau dala geo e! Ik. markaizan. MARKA DEK PA, BETI IGUAL IBILLIBERRA! ‘marka dek bada, beti igualibili beharra!’. Okerren bat gertatzen deneanerabiltzen da: ekitaldi garrantzitsurenbatera norbait berandutzean, norbait galtzean,zerbait puskatzean, etab. erabiltzen da. Ik.beti iguala gure kontua! MARKA IZAN. ‘marka izan’. Handia izan.Nabarmentzekoa edo harrigarria den zerbaitedo inork espero ez duen zerbait gertatzendenean erabiltzen da esapide hau. Marka damutil horri gertau zayona./Marka dek etxehortan gertau dana! Ik. haundiya dek ba!mar-mar. ‘mar-mar’. adb. Txutxu-mutxukaaritu, ahopeka hitz egin. Beti mar-mar, marmar.Ik. marmarrian, armoniya.marmarka. ‘marmarka’. adb. Armonian. Ik.marmarrian.marmarrian. ‘marmarrean’. adb. Hotsjarraitua, arina eta ozentasun txikikoa, batezere, haserrea, kexua, desadostasuna adieraztenduena. Beti bere buruakin marmarrian!Ik. mar-mar, marmarka, armoniyan.marmitta. ‘marmita’. iz. Tupina; metalezkoontzia, tapaduna, gehienetan esnea gordetzekoerabiltzen dena. Baserritarrek, kaleraesne-partitzera jaisten zirenean ere esneamarmitatan sarturik eraman ohi zuten. Makillabaten bi puntetan hartu marmittak, bimarmitta, ta martxa.marmittaka esniak. ‘marmitaka esneak’.iz. Esnez betetako marmitaka bat bainogehiago adierazten du. Nahiz eta “esne”kontaezina izan, “marmitaka” kantitateakeragiten du pluralean agertzea. Marmittakaesniak hartuta jute giñan kalea, esne-partitzea.Ik. esne.marru. ‘marru’. iz. 1. Ganaduaren orrolarriak. Behi eta oreinen berezko hotssakon eta luzea. Beyak marruaz aidia./Beyak marrua batzuk iñatik, ezkendunsusto handik hartzen. 2. Umeen oihu,orroa. Umiak marrua earrak indittu. Ik.arrantza. MARRU HOTS. ‘marru hots’. iz. Ganaduaren,bereziki, behi, txahal, idi, etab.en oihuedo orroa.marrubi. ‘marrubi’. iz. Errosazeoen familiakolandare-belarkara. Lore zuriak dituzte etafruitua marrubia da. Hauek berariaz haziabotata edo aldatuta hazten diren fruitu gorrieta gozoak dira. Marrubi-ale earrak zeudenazokan. Ik. mallubi.marruskau. ‘marruskatu’. du ad. 1. Indarrezigurtzi; eskuen artean laztasunez edosakatuz erabili. Masajistak marruskauearra eman omentziyon; hoyek dia hoyeksakauak. 2. Arropari dagokionez, higatu,eskuen artean laztasunez edo sakatuz erabili.Izara hauei labadorak marruskau earraeman diye.

maxkal 159martingala. ‘martingala’. iz. Jakinaren gainean,konszienteki, egiten den zerbait.Trikimailua.Harek martingala guztiyakin indinhori, ez etzekila.martxa in. ‘martxa egin’. Joan. Haize fiñazion da laiste martxa inberkoñau.masail. ‘masail’. iz. Ugaztunetan, aho-albogainean eta begi azpian dauden aurpegiarenbi zati mamitsuetako bakoitza. Ik. masailleko.masailleko. ‘masaileko’. iz. Masaileanematen edo hartzen den ukaldia; zaplaztekoa.Ama horrek masailleko earra emandiyo umiai. Ik. masail.mateotxistunak in. ‘mateotxisturenakegin’. Izugarriak egin; nahi zituenak eta biegin. Goñik aurrian mateotxistunak intzizkonanEugiri. Ik. nahi zittunak eta bi.matrailla. ‘matrail’. iz. Masaila.matraillezur. ‘matrailezur’. iz. Masailezurra.Ta matraillezurrak goortu ta lerdiadayola, hotzak aguantau ezinda. MATRAILLEZURRAK GOORTUTA. ‘matrailezurrakgogortuta’. Norbait hoztuta dagoelaesateko modua. Ta matraillezurrak goortuta lerdia dayola, hotzak aguantau ezinda.Ik. matrailezur.matraka. ‘matraka’. izond. Ume mugitua,bihurria eta lotsagabea. Matraka xamarrada. Ik. mari-matraka.matxaka. ‘matxaka’. iz. 1. Gari jotzeko makinakizan ohi zuen tresna. Txanketa zan lenota geo jarri zan makina hori, matxaka.Matxaka zan mahi honen posturakua hola,ohol bat izate zun barruun ta bueltaka ibiltzezan. 2. Sagardoa egiterakoan, sagarra txikitzekotresna. Matxakak sagarra txikitzezuniantxikittutako sagar hori zabaltzeko lekua. MATXAKAN SAGARRA JO. ‘matxakansagarra jo’. Matxaka deituriko makinaksagarrak txikitu. Sagardua itteko lenbizimatxakan sagarrak jo ber izateia. Ik. matxaka.matxakan/baxakan. ‘basaran’. iz. Elorribeltzaren edo alorri-arantzaren fruitua da.Hamabost mm-raino hazten den fruitu iluneta jangarria da, baina bereziki patxaranaegiteko erabiltzen da. Aurtene baxakanakbildu berkottu, ia geo patxarana ite deun.matxisalto. ‘matxinsalto’. iz. Jauzi egitekomoldatuta dauden atzeko hanka luze eta sendoakdituzten intsektuak.Kolore berdea dute.matxura. ‘matxura’. iz. 1. Tresna, makinaedo motor baten osagai edo mekanismoangertatutako kalte, akats edo ezbeharra, funtzionamenduaerabat eragozten duena. Ik.matxurik ez. 2. Akatsa, kaltea. MATXURIK/MATXURAIK EZ. ‘matxurarikez’. Zorigaiztoko ezbeharren batean gertazitekeen kaltearen edo akatsen arrastorik ez.Kotxiak ez emendu iñolako matxurik. Ik.matxura.mauka. ‘mauka’. iz. Erraz lortzen den gauzaoso onuragarria. Hau dana urria balitz, azemauka! MAUKA-MAUKA JAN. ‘mauka-maukajan’. Jateari buruz mintzatuz, gogoz jan etajan. Mauka-mauka jaten aizan. Ik. mauka.mausa. ‘mausa’. iz. Patata ateratzekomoduan dagoenean, patata-aleak lur azpianegon ohi dira, baina lurrazalaren gainetikateratzen diren belar-ostroei deitzen zaie.Mausak ateatzene nahikua lan badao, baiñamausak atea ta geo patata ateatze ezpahauek usteldu iteia.maxkal. ‘maskal’. izond. 1. Ahula, argala, zurbila.Gaxoik eontzanetik maxkal jitta earra

160 maxkalduzakan horrek. 2. Zimeldua. Lore hauekemaxkal-maxkal daude. Haragi maxkal-maxkaladaka. 3. Zozoa, gusto handirik gabekoa.Sagar hau maxkal-maxkala zion.maxkaldu. ‘maskaldu’. da ad. 1. Ahuldu,indarra eta adorea galdu. Attona maskaldutadao. 2. Higatu, zimeldu.maxpaxa. ‘mahaspasa’. iz. Sikatu ondorenosorik edo hezurrik gabe kontserbatzen denmahats-alea. Maxpaxak ta ziruela-pasak gabonetanjatettu guk; gañuntzian eztittu jaten.maya ondratzeko atea. ‘mahaia ondratzekoatera’. Janariren bat mahaira ateraeta inori eskaini gabe ezkutatzen deneanedota guztiei eskaintzeko adina ateratzen ezdenean esan ohi da. “Mahaia bedeinkatzeko,itxuratzeko bakarrik atera” bezala parafraseadezekegu. Ze galletak maya ondratzekobakarrik al dia?mazo. ‘mazo’. iz. Mailu handia, zurezkoburua duena. MAZO HAUNDI. ‘mazo handi’. iz. 1. Mailuhandia, bereziki egurrezko burua duena. Betegarriyadalata, mazo haundiyakine jardunberizate zan behin baño geyotan. 2. Forjaketan,talka egiten duen pieza astuna.mazpildu. ‘mazpildu’. du ad. Gaztainei, ongierre daitezen, hozka txiki bat egin.mekauen. ‘me cago en’. interj.Biraoa. MEKAUEN LA PUÑETA! ‘me cago en lapuñeta!’. Biraoa. Jainkoaren edo gauzasakratuen aurkako madarikazio edo esaldia.”Mecago en” gaztelaniazko esapidearekinosatuta dago, baina herriak bereganatuadauka, fonetikako aldaera eta guzti. MEKAUEN ZOTZ! ‘me cago en zotz!’.Biraoa. Jainkoaren edo gauza sakratuen aurkakomadarikazio edo esaldia. Gaztelaniazko“me cago en” esapidearekin osatuta dago,baina herriak erabat bereganatua du.mela-mela in. ‘mela-mela egin’. Bustibusti, blai-blai egin. Intzun eurizaparrakinmela-mela inda geldittu zan. Ik. tximu indaeon, mela-mela inda geldiu. MELA-MELA INDA GELDIU. ‘mela-melaeginda gelditu’. Erabat bustita gelditu. Ik.tximu inda eon, mela-mela in.meloi. ‘meloi’. iz. 1. Belar-mota. Nekazaritzakokaltegarria da; beraz, belar txarren arteansartuko genuke. Ostro handi, bigun eta zabalakditu; zain eta sustrai handikoa da etahazia erraz zabaltzen du. Meloiare belar txarbat da. 2. Landare belarkara eta urterokoa;zurtoin herrestariak eta kolore horiko lorebakartiak ditu. Fruitua meloia da. Meloiagoxua ta urtsua izatea jateko.melokotoia harrapau/euki. ‘melokotoiaharrapatu/eduki’. Mozkorra harrapatu,eduki; horditu.memelo. ‘memelo’. izond. Ergela, tentela, adimentxikikoa. Hau dek memelua hau!menbrillo-sagar. iz. Irasagar. Irasagarrondoarenfruitua, udare-formakoa eta oso usaintsua.Gordinik gutxi jaten den sagarra da etabatez ere menbrilloa eta egiteko erabiltzenda. Hauek jateko baño geyo dia menbrillosagarrak.Ik. irasagar.mende. ‘mende’. iz. Agindupea; eraginpea. MENDE HARTU. ‘mende hartu’. Zerbaiteknorbait gainditu, menderatu. Mende hartzengiñuzen gu txondorrak. Ik. mendian eon,mende xamar izan. MENDE XAMAR IZAN. ‘mende samarizan’. Zerbait menderatzeko moduan izan.

meza 161Arto asko ta lagun gutxi bazian, triste;artuak mende xamar bazian, orduan poza. Ik.mendian eon, mende hartu. MENDIAN EON/HARTU. ‘mendeanegon/hartu’. Norbaiten menpean, agindupeanegon edo norbaitek bere agindupeanhartu; besteren eraginpean. Gizon hori ustetandrian mendian dola.mendiganau. ‘mendi ganadu’. iz. Gizakiarizuzentzen zaionean astokiloa, kirtena,gizarteratu gabeko pertsona adierazteko erabiltzenda; basa-piztia. Eote giñan pozakSantiyotako ta atzea etxea juteko bildurrakebai; izane, mendi-ganau jendia izate zan,zibilizau gabeko jendia; menditik jetxi gabekua.2. Larrean, mendian ibiltzen den abelgorria.mendu. ‘mentu’. iz. 1. Landre batean txertatzenden beste landare baten zatia. 2. Txertatzekoasmoz erauzitako ehun-edo organozatia.menoxo. ‘menosoago’. izond. Kalitate,gutxiagokoa, gradu txikiagokoak. Hayenonduan gu menoxuak gattun. MENOXUA IRUITTU. ‘menosoagoa iruditu’.Gutxietsi, gutxitzat jo. Ze menoxuairuittu altzayo ba? Ik. menoxua.menta. ‘menda’. iz. 1. Labiatuen familiakoeta Mentha generoko landare belarkarenizen arrunta. Leku hezeetan hazten dira. Iletsuaketa usain handikoak dira eta garrantziekonomiko handikoak lurringintzan, gozogintzan,edarigintzan eta farmazian. Ik.menta-belara, mentafin. 2. Direlako landaereezeginiko infusioa. Bazkalonduan askotanmenta hartzet. MENTA-BELAR. ‘menda-belar’. iz.Menda. Belar usaindun hau erratzak egitekoerabili ohi zen gero hauekin etxeak eta elizagarbitu eta usain gozoz hornitzeko. Mentabelarrakineskobak in da eliza garbitze gendunsasoi batian. Ik. menta. MENTA-ESKOBA. ‘menda-eskoba’. iz.Menda-belarrarekin egindako erratza.mentafin. ‘mendafin’. iz. Labiatuen familiakolandare belarkara eta bizikorra, xipa-belarrareneta mendabeltzaren arteko hibridoadena. Arrunta da baratze eta lorategietan. Ik.menda-belarra, menda.merkantzia. ‘merkantzia’. iz. 1. Salgaiaketa bidaiariak garraiatzeko ontzia. Ik. bergantzia.2. Salgaia, gaia.metal-ur. ‘metal-ur’. iz. Burdin ur. Burdinaduen ur minerala. Ik. ur.metatxo. ‘metatxoa’. iz. Belar-metara iristenez dena; belar-multzo edo pila txikia, bainaorkulurik gabe eta egurrezko hagaren inguruanbildu gabea. Belarra euriak harrapatzekobeldurrak eraginda azkar egindako piloedo meta txikia. Euriyak harrapau eztezan,azkar-azkar metatxua in da etxea. Ik. metaxorro,txorro.metaxorro/metatxorro. ‘metaxorro’.Belar-metara iristen ez dena; belar-multzoedo pila txikia, baina egurrezko hagareninguruan bidu gabea. Txarrak bazian, bertanmetaxorruak in da hola. Ik. metatxoa.meza. ‘meza’. iz. Erlijio Katolikoan, ogiaren etaardoaren bidez Jesu Kristoren heriotza ospatzenden elizkizuna. Ik. meza-diru, meza-launtzen. MEZA BERRIYA EMAN. ‘meza berriaeman’. Apaiz bihurtzeko lehenbiziko mezaeman. Meza berriya emantzunen zazpi hizkeraba omentzekizkin. MEZA NAUSI. ‘meza Nagusi’. iz. Igandez,hamaiketan edo hamabietan ematen den

162 me (e)meza; ogiaren eta ardoaren bidez Jesu Kristorenheriotza ospatzeko meza. Hura erdikomezetatik zetorrela, hemengo jendiare ba, gubezelaxe hamaiketan mezanausira jutea. Ik.meza, erdiko meza. MEZA-DIRU. ‘meza-diru’. iz. (pl. askotan).Norberaren asmoetarako meza eskaintzeagatikapaizari ematen zaion diru-kopurua.Maiz, hildako familiakoren bati mezak ateratzekoeman izan zaio. Len meza-diruakemate zitzaizkiyon familikuai, geo honekapaizai eman ta mezak ateatzeko. Ik. mezakatea, meza. MEZAK ATEA. ‘mezak atera’. Hildakonorbaiti mezak eskaini; hildako jakin batieskainiz meza ospatu. Urte guztiyan ateagenizkiyon mezak. Ik. meza, meza-diru. MEZA-LAUNTZEN. ‘meza-laguntzen’.adb. Elizkizuna ematen ari den apaizari laguntzea.Meza launtzen prallia zan. Ik. meza. MEZA-EMALLE. ‘meza-emaile’. iz.Meza ematen duena; apaiza. Ta pozik jardutennaiz, nahiz meza-emalle kaxkarra izan.me(e). ‘mehea’. izond. 1. Lodiera txikia edoohi dena edo behar lukeena baino txikiagoaduena. 2. Miserablea, zekena; emandakohitza betetzen ez duena. Pertsona mia dabehintzat. Horrek beriak beantzat berkottu.miau-miau pix-pix. ‘miau-miau pix-pix’.onom. Katuari deitzek modua.miaztu. ‘miaztu’. du ad. Mihazkatu; zerbaitengainetik mihia igaro. Txakurrak umiai arpeyamiaztu dio.mielka. izond. 1. Pertsonez ari garelarik, jangartsua,mirrina; ohikoak diren jakiak ere osogustoko ez dituena. Ik. jangartxu, mirriña, mika.2. Janariei ez ezik, pertsonaren izaerari erebadagokio; norbait gatzik gabekoa, fundamentuedo odolik gabekoa dela adieraztekobalio du. Mutil hori ondo mielka dek!mika. ‘mika’. izond. Jaten berezia den pertsona.Jangartsua. Ondo mika haiz ba! Ik. jangartsua,jan eskasekua.mikatz. ‘mikatz’. izond. Mingotsa, garratza.Oso sagar mikatza da hau.milla alde ez izan. ‘mila alde ez izan’.Ia batere alderik, diferentziarik ez dagoelaadierazteko erabiltzen da. Gehienetan, beraz,ezezko testuinguruekin, baina gerta daitekezentzu bera adieraziz, baiezkoan ere formulatzea.Holakoetan, “alde handia izango duba!” bezala ulertuko genuke. Jesus, neska,eztin milla alde izango./Bai, milla alde izangoinhola in, eo besteaka in!minbera. ‘minbera’. izond. 1. Mina erraz sentitzenedo hartzen duena; zirrara txikiei sentiberadena. 2. Minduta. Eskuturra oaindikeminbera dakat. 3. Azkar bere onetik ateratzendena, errea, erretxina. Ondo minbera haiz ba!minbrezko otarra. iz. Zumezko otarra. Gureetxian bazan otarra bat, minbrezkua.mingain. ‘mingain’. iz. Mihia. MINGAIN ZIKIÑA IZAN. ‘mingain zikinaizan’. Beti eta etengabe gaizki-esaka dabilenarinahiz hitzetik hortzera gorrian aritzendenari esan ohi zaio. Horrek oso mingainzikiña daka. MINGAÑA TXARRA IZAN. ‘mingainatxarra izan’. Ahoberoa izan; beti gaizkiesakaibili. Mingaña oso ziñanen txarra. Ik.txarreako euki.mintz. ‘mintz’. iz. Zelulak, hauen organuluak,organoak eta beste hainbat egitura biologiko,estali, lotu nahiz bereizten dituen ehun edoegitura mehea.

monagillo 163miña berrittu. ‘mina berritu’. Atzera berrizmina sentitzen hasi. Egun batzutan miñaberrittu zitzayon.mira izan/billau. ‘mira izan/bilatu’. Zerbaitedo norbaiten eza, falta nabaritu. Zerbaitezedo norbaitez une oro gogoratzea edo ahaztuezinda ibiltzea. Ume hark mira earra billauzun bere ama jun da gure etxea etorri zanian.mirrin. ‘mirrin’. izond. Jaten berezia den pertsona.Jangartsua. Ik. jangartsua, jan eskasekua,mika. 2. Mardula ez dena, txikia, argala.mirura/miura. ‘mihura’. iz. Eite biribila eta1 m-ko tamaina maximoa duen zuhaixkaparasitoa. Berdea da eta hosto luzangak ditu;mahats-alearen tankerako fruitu likatsua du.Sagarrondoak bereziki mihurak jota badaudeihartzera edo fruiturik ez ematera egingodute. Sagar-mirura txori-ziriñetik peatzea,arbola-adarretan azaltzea. Kastarruak izateianormalian peatzaille nagusiyak./Miuraparasito bat izatea, sagar-arbolai odola txupaukobaliyo bezala bizi da.mitxina. ‘mitxin’. haur. Haur hizkeran, katua.mixkin. ‘mizkin’. izond. Gutxi jaten duena;janari askori muzin egiten diona. Ik. jangartsua,mika, mirrin, jan eskasekua.mixpira. ‘mizpira’. iz. 1. Mizpirondoarenfruitua, hiru cm-ko diametroko pomo horigorrixkaeta jangarria dena. Mixpirak usteldutakuanjateia. 2. Mizpirondoa.mixurka/muxurka. ‘muxurka’. iz. Mertxika.Mertxikondoaren fruitua, azal leun etagorrixka, hori edo morea du; kolore berekomamia eta hezur gogorrez inguratutakohazia du. Mixurka earrak badia baserri hartan./Naranjak,eo matsa, eo muxurkak eozeozer gozua beti izate zan guretzako, nahiztabezperan lista haundiya idatzi amakAzpeitin erosteko.miya /meiya. Sagardo-barrikaren hondoangeratzen diren pats txikiz osatutako hondarrak;boteilan sartzeko gauza ez den sagardoariegiten zaion tela modukoa. Meiyabotileta sartzeko gauza eztan sagardua izatea.mizto. ‘mizto’. iz. 1. Sugeen eta beste zenbaitnarrastiren mihi luze eta mehea. 2. Pozoia.Erlakistena minbera izatea ta miztua ateatzezayo. Ik. sapo-salda. 3. Intsektuen eztena.mokau. ‘mokadu’. iz. 1. Ahoan aldi bakoitzeansartzen duen janari puska edo kantitatea.Gure attitta zanak sagar erria mokauanbat jatezun. 2. Janari kantitate txikia; janaldioso arina. Mokaurik jan gabe jun dalanea.mokofin. ‘mokofin’. iz. /izond. Ahofin; janaribikainen zale dena. Hemen gure mokofiña!Hau Maria Kristina bialdu berko deu.mokoluze. ‘moko luze’. iz. Sagar-mota.Kolore horia du. Forma aldetik, txurtenaldea zabalagoa du beheko aldea baino.Zaporearen aldetik, ez da ez geza eta ezgazia; bien arteko zerbait da.molittu. iz. Ubeldua. Larruazalean kolpe baten,hotz handiaren, etab.en ondorioz sortzen denkolore iluneko gunea. Molittu earra dakabesuan.molio. iz. Sagar-mota. Marra gorri dexente ditueta zaporez geza da. Oro har, sagardo-sagarbezala erabiltzen da. MOLIO-SAGAR. ‘molio-sagar’. iz. Sagarmota.Zaporez oso bizia eta mikatza da. Tabeste bat sagardua iteko izatea molio-sagarra;oso mikatza e.monagillo. ‘monagilo’. iz. Apaizari mezaematen nahiz bestelako elizkizun batzuetanlaguntzen diona. Ik. akolito.

164 mordoxkamordoxka. ‘mordoxka’. iz. Pila, multzoa;kantitate edo kopuru ez txikia adieraztekoerabilia. “Mordo” hitzaren txikigarria.kamamillare mordoxka bildu deu honezkeo.morokil. ‘morokil’. iz. Uretan arto-irina egosieta gatzarekin nahasiz egiten den janarilodia. Aia baino sendoagoa da.morroi. ‘morroi’. iz. Ordainketa bidez inorenzerbitzutan eta baserri edo etxe batean lanegiten duen gizonezkoa; eskuarki nagusiarenetxean bizi ohi da.mortal. ‘mortal’. grad. Sekulako, izugarria.“Oso” graduatzailea bezala ere erabil daiteke.Itsusiya mortala.mortero. ‘mortero’. iz. Ura, hondarra etaaglomeratzaile bat nahasiz egiten den orea,airean berez gogortzen dena eta adreiluakelkartzeko edo zarpiatuak egiteko erabiltzendena. Zopa honeke mortero xamarra daolaemateu./Harriya eo egurra, palta zana ekarri;beste batzuk morterua inda jaso.mortxotu. du ad. Pilatu, multzokatu. Berezikibelarra pilo- edo multzo-forman jarri. Zortzinbatbelar-besaka mortxotu ta sokarekinlotuta karga in.moru. ‘modu’. iz. 1. Era, gisa, moldea .2.Prezioari buruzko esapide batzuekin ere erabiltzenda. MORU ONIAN. ‘modu onean’. adb. Prezioonean, moruz. Erropa moru onian ikusi deu.Ik. moruz erosi. MORUZ EROSI. ‘moduz erosi’. Moruonean erosi; prezio egokian. Trajia nehikomoruz erosiet. Ik. moru onian.moteill. ‘motel’. iz. Mutilekin erabiltzen dendeikia. Moteill, moteill,! Kontuz ibili hai.moto-bonba. ‘motor-bonba’. iz. Motordunbonba. Arten, iñork ez omentzakan urkorrientia etxetan. Xelebria izango zan, bai,garai hartan, moto-bonbaik ezagutzen etzutengarayan, betik gora ura eramate hori.motxalle. ‘motxaile’. iz. Ijito, buhamea. Maitekiroesan ohi den hitza. Hemen guremotxalle txikiya.motz. ‘motz’. izond. 1. Luzera txikikoa; ohi edobehar den baino luzera txikiagokoa. 2. Nolakotasunbaten urritasuna edo gabezia agertzenduena; txisteak nahiz bromak harrapatzeaedo ulertzea kosta egiten zaiona. Bai,bai ulertuit txistia; enauk hain motza. 3.Iraupen txikikoa; ohi edo behar den bainoiraupen txikiagokoa. Bertso-sayua bai motzaizan dala.moxkote. ‘mozkote’. izond. Altuera txikikoaeta lodi samarra dena. Ba, moxkote bat daharen mutilla.mozkorra gañian dula ibilli. ‘mozkorragainean duela ibili’. Erabat mozkorturikegon. Egun habetan gazte jendia ta gizonetxe-jaun jendia mozkorra gañean duteladabiltza eran ta eran. Ik. mozkor.mozolo. ‘mozolo’. iz. 1. Hegazti harraparigautarra, orban zuriz apaindutako bizkarraldearrea duena. 2. Ergela, tontoa, zentzumaitakorrean esanda. Ene, mozolua haiz ba!muestra azaldu. ‘muestra azaldu’. Zerbaitenzantzuak azaldu; erakusgarriren edoadierazgarriren bat agertu. Gure etxianbarrabas belarrik etzan oaiñ artian; oaintxehasi da muestran bat azaltzen.mugarri. ‘mugarri’. iz. Lursail, jabego,etab.en muga non dagoen adierazteko jartzenden seinale edo harri berezia. Ez zenedozein harri izaten; lehendabizi ikatza jarriohi zen, ondoren teila edo ladrilo gorriren

muturka 165bat eta haren gainean harria. Gure terrenuakondo neurtuak izantzian, mugarriyake ondomiatuak.muika/muitta. iz. Belar mota. Belar txarranekazaritzarako. Ik. barrabas-belarrra, uztaua,lurruntxa.mun eman. ‘mun eman’. Errespetuzkomusua, aurpegian ematen ez dena. Santoei,Jesusen irudiei nahiz aita santuari eman izanzaio. Gabonetan haurtxo Jesusi mun ematezaio.mundu hontatik ixkutau. ‘munduhonetatik ezkutatu’. Hil. Oaintxe lagungeyenak mundu hontatik ixkutau zaizkit. Ik.lagunak gastau.mundu-aldi earra pasa. ‘mundu-aldiederra pasa’. Mundu honetan urte-ilarahandia pasa; ez du zertan urteak erosoak,ongi pasatakoak direnik adierazten. Danadala, mundu-aldi earra pasa zuan gure amonak.murmu. ‘murmu’. iz. Ardiek-eta muturreanizaten duten gaisotasuna; granoak eta ateraeta muturra handitzen zaie.mus. ‘mus’. iz. 1. Karta-jokoa; Berez bi bikoterenartean jokatzen den karta-jokoa, jatorrizEuskal Herrikoa omen dena. Launa kartabanatzen dira eta lau apustu-aukera desberdinditu: handia, txikia, pareak eta jokoa(jokorik ezean puntua). Ik. musian jokau /in. 2.Joko horretan, kartak banatutakoan lagunbakoitzak dituen lau kartetako bat, batzukedo guztiak aldatu nahi dituela adieraztekohitza. Musik ba al dao? Eztao musik. MUSIAN JOKAU/IN. ‘musean jokatu/egin’. “Mus” deritzan karta-joan aritu. Ik. mus.musker. ‘musker’. iz. Narrastia. Sugandilenantzekoak dira, baina handiagoak eta sarritankolore berdexka edukitzen dute. Ik. subelindara.muskira. ‘muskira’. iz. Mukia. Giza-sudurraridarion gai likatsua. Muskirak zintz indakedu.musua garbittu. ‘musua garbitu’. Aurpegiaoso osorik garbitzeari dagokio; eta ezsudurra soilik. Hala, apapa juteko musu horigarbittu inber da.musumotz. ‘musu motz’. izond. Sudur zapala,txatoa duena. Sudurmotza. Musumotzarrayua!musu-zulo. ‘musu-zulo’. iz. Sudur-zuloak. MUSU-ZULOTIKE JANGO BAI. ‘musuzulotikere jango bai’. Zerbait, janarirenbat jateko gogo izugarria izan eta halaz erejanariari uko egiten zaionean erabiltzen da.Musu-zulotike jango, ta halare ezetz esanber,eztula nahi.mutikoxkor. ‘mutil koskor’. iz. Mutil koskortua,mutil txikia. A ze maitia genun horireguk mutikoxkor ta neskakoxkorrak. Ik. neskakoxkor.mutur-haundi. ‘mutur handi’. izond. Lotsagabea,berak nahi duena edo berari komenizaiona egitearren besteak kontuan ez hartzekogehiegizko ausardia duena. Hori, muturhaundibat da.mutur-joka. ‘mutur joka’. adb. Ukabilez aurpegiedo muturrean joka.muturka. ‘muturka’. adb. 1. Lurrean muturrasartuz, indusiz. . 2. Haserre, bekozko ilunez.Ik. muturka eon. 3. mutur-joka. Ik. mutur-joka. MUTURKA EON. ‘muturka egon’. Haserre,bekozko ilunez egon. Eztakit nola arreglatzezeaten, baña beti muturka zaudete.

166 muturluzemuturluze. ‘muturluze’. izond. Lotsagabea;berari ez dagozkion gaietan ere gehiegizkojakin-nahia duena. Ik. begiluze.muturrak hautsi berrian. ‘muturrakhautsi beharrean’. Korrika eta presaka.Muturrak hautsi berrian ibilli naiz honagaraiz etortzeko./ Hori kotxian muturrakhautsi berrian jutea. Ik. estu-zaparka.muturrez aurrea jun /eroi. ‘muturrezaurrera joan/erori’. Aurpegiz aurreraerori, joan. Bultza eo eztakit ze indiyuen,baña, behintzat, muturrez aurrea eroi da.mutxikin. ‘mutxikin’. iz. Sagar eta udareetan,jan gabe uzten den barnealdea, haziak gordetzendituena. Horrek sagar-mutxikiñakejan itettu.muztiyo. ‘muztio’. iz. Hartzitu ez den frutazukua,bereziki mahatsarena edo sagarrarena.Sagardo gozo-gozo hori muztiyuaizatea.

nabar. ‘nabar’. iz. 1. Lurra laiaz irauli aurretikebakitzeko erabiltzen zen lanabes horzduna.2. Golde-mota batzuetan, lurra ebakitzenduen hortza, lurra iraultzen duen goldemuturrarenaurrean kokatzen dena; bestebatzuetan lurra iraultzen duen hortza. 3.Kolore askotakoa, orban ilunak edo arreakdituena eta kolore argi eta ilunen nahasteazosatua. NAPARRAYA PASAU. ‘nafarreria pasatu’.Gosea pasatu, hilaren azkenera ezin irinnagi. ‘nagi’. izond. Alferra; lanerako edo zernahiekintzetarako inolako gogorik izaten ezduena. NAGIYAK ATEA. ‘nagiak atera’. Gorputzamugitu gabe, muskuluak tentsioan dirautenbitartean, nagitasuna edo moteldura kentzekobesoak luzatzea. Gehienetan, lo eginostean ateratzen dira.nagittu. ‘nagitu’. da/du ad. Nagi bihurtu, nagitasunakmenderatu. Zestoarrez, “alferrarekin”baino gehiago dago lotuta makaltze,mantsotze edo gerri-gogortzearekin. Dananagittu in naiz; dana goortu!nahaste-borraste. ‘nahaste-borraste’.onom. Nahasketa izugarria. Etxe hortan zitxionnahaste-borrastia, gauza bat beare etziokbere tokiyan.nahi + aditza (nor-nori). ‘nahi + aditza(nor-nori)’. Norbaitek norbait biziki maitezuela adierazteko. Nik oso maittia nun Zubiguenekoamama, berake asko nahizian./Asko nahi zien ta neroneke oso maitiaknittun.nahi eztunantzat afaya pronto. ‘nahiez duenarentzat afaria pronto’. Norbaitizerbait eskaini eta honek estimatuordez, ez duela nahi esatean erantzun ohizaio, “nahi ez duen harentzat beti egongodela janaria prest” adierazi nahian bezala.Beraz, janari kontuekin du harremana esapideak,baina ez ezinbestean “afariarekin”.–Nahi al dek xerra puxka hau? –Ez. –Ondo,mahi eztunantzat afaya pronto!nahi izan. ‘nahi izan’. da/du/dio ad. Norbait maitatuadieraz dezake. Holakoetan helduek ezdute erabiltzen “hura nahi izan” baizik eta“hari nahi izan”. Horrekin eztet esanahi hayeiez geniyela nahi; maite giñuzen hayeke.nahi nuke! ‘Nahi nuke!’. “Bai noski!” ,“hori gutxienekoa da” esamoldeen parekoalitzateke. Gurasuak etxian hartu dittuztela?Nahi nuke! Bizi guztiya gurasuak hayei nundukon ingo ibilli dia behintzat eta.nahi zittunak eta bi esan/egin. ‘nahizituenak eta bi esan/egin’. Izugarriak,sekulakoak esan/egin. Nahi zittunak eta biesan da aldein ementzun etxetik. Ik. mateotxistunakin.nahiko parria in. ‘nahiko farrea egin’.Farrez lehertu, farrez gozatu. Nahiko parriaingendun haren kontura.naparrai. ‘nafarreri’. iz. Baztanga. Ik. naparrayapasau.

168 nardaitsirik ibili. “Gorriak ikusi” nahiz “astian biostiral pasau” esapidearen parekoa izangolitzateke. Honek pasauber dik naparrayahonek! Ik. astian bi ostiral pasau, gorriyak ikusi.nardai. iz. Uztarriak eramaten duen zulotxoa,gero kurtereari lotzeko. Nardaya izatea uztarriyakeamateun zulo bat eta geo hari zeatu,nola da hori, nardaya zeei lotze zako? Kurteriai.Han sartu nardaya hola geo kabilla,katia eantsi hari, egurrai eantsita hola ekartzezan arbola etxea. Len etzan tratoreik eta.narrutan in. ‘narrutan egin’. Sexu-harremanakizan. Koitoa gauzatu, larrua jo. Ik.txorta jo, txortan in, larrua jo, narrutan in, jolasianibilli.narrutik ordaindu. ‘narrutik ordaindu’.Asko, ikaragarri ordaindu.narrutu. ‘narrutu/larrutu’. du ad. 1. Larruakendu. 2. Ezer gabe utzi, asko kobratu.naya euki/izan. ‘nahia eduki/izan’. Zerbaitegiteko nahia, gogoa izan. Badu bahitzein naya.near. ‘negar’. iz. Malko guruieni darien etabegietatik isurtzen den likidoa. NEAR BATIAN ETORRI/JUN. ‘negarbatean etorri/joan’. 1. Negar handiakeginez etorri/joan. 2. Erreguka, pena emanezetorri/joan. Ik. nearrian ibilli. NEAR BIZI. ‘negar bizia’. iz. Gogotik egindakonegarra . Ik. bizi. NEAR MUSKILIYUAN IBILLI. ‘negarmuskilioan ibili’. Erdi negarrez ibili. Norberaknahi duen zerbait lortzen ez denean,erdi negar, erdi kexu, erdi armonian ibili. NEAR-MALKO. ‘negar-malko’. iz. Negartanta. NEARRIAN IBILLI. ‘negarrean ibili’.Erreguka,pena emanez ibili. Hori, beti nearriandabil; hallau ezinda bea bakarrik ibillikobalitz bezela.negu beltz. ‘negu beltz’. Negu gogorra etahotza dela adierazteko. “Beltz” adjektiboa,“gorri” adjektiboa bezala, egoera baten larritasunaadierazteko erabili ohi da. Aurtenguanegu beltza deu!negua pasaurik ez euki. ‘negua pasaturikez eduki’. Berorik handiena egin ohiduen garaian hotzak dagoenari esan ohi zaio,negua oso gogorra gertatuko zaiola adierazizbezala. Udan hotzak? Etzakak negua pasaurik.nehiko lan. ‘nahiko lan’. Zerbait gertatzeaedo egitea, ustez, ezinezkoa, zaila edo nekezadela adierazteko erabiltzen da; zerbaitsinesgarri ez dela adierazteko esapidea. “Ezzait iruditzen” bezala birformulatuko genuke.—Jon afaira etorriko al da?—Nehikolan.nehiko lana izan. ‘nahiko lana izan’.Lan eskerga izan; zailtasunak izan. Nehikolana izandet, bai!nehikua izan. ‘nahikoa izan’. Zuzenekoelkarrizketa batean, batek dioena aski dela,gehiago luzatu premirik ez dagoela adieraztekoerabilia. “Isildu hadi! Aski dek/deneta!” bezala parafrasea daiteke. Hi nehikuadek e! Eztakak segi ta segi inberrik.nekez. ‘nekez’. adb. 1. Zailtasun, eragozpenedo neke handiz. . 2. Orduari erreferentziaeginaz, konparazio-egituran(-ago) nahizsuperlatiboan (-en) erabili ohi da. Holakoetan,“beranduago”, nahiz “beranduenez”bezala ulertuko genuke. NEKEZO/NEKEZEN. ‘nekezago/nekezen’.Beranduago, beranduenen; edozein

nolabait 169ordu, minutu, etab. jar daiteke aurretik, etabere bakarrean ere eger daiteke. Bi ordunekezo allau da gaurre. Nekezena asteartia.nere artian. ‘nere artean’. Nerekiko, nerekikopentsatu. “Hau dek deskantsua” nereartian.neska motz. ‘neska motz’. iz. Neska txikia,mamitsua, bete-betea.neskakoxkor. ‘neska koskor’. iz. Neskakoskortua, neska txikia. A ze maitia genunhorire guk mutikoxkor ta neskakoxkorrak. Ik.mutikoxkor.neskalauntzen. ‘neska laguntzen’.Neska-lagunari etxeraino lagun egitea. Garaibatean mutilek parrandatik etxerako bideanlagundu ohi zien beren neskalagunei. Majiñataldiz ibili giñan neskalauntzen.neskatan izandako. ‘neskatan izandako’.iz. Haurrez ari garelarik, ezkondu gabeizandako umea. Harek bi ume ekarri zittun,neskatan izandakuak.neskazar. ‘neskazahar’. iz. 1. Gaztaroaigaro duen emakume ezkongabea izendatzekohitza; mutxurdina. Ik. neskazartu. 2. Gaitzespen-edo iseka-zentzua ere izan dezake.Hau den neskazarra hau! 3. Kartetan, batekourrea. Neskazarra tokau zat.neskazartu. ‘neskazahartu’. da ad. Neskazahargelditu. Horire oaintxe nehikua neskazartuda.neurri-otar. ‘neurri-otarre’. iz. Sagarraneurtzeko erabiltzen zen otarrea, hiru kopaotarreedo berrogeita bi- berrogeita laurenbat sagar hartzen dituena. Oain ezta eotensagarra neurtzeko neurri-otarra. Oainpixau bezela, len otarra hura bete ta sakubasartu, ta honenbeste saku. Ik. sagarraneurtzeko otarra.noa-noa jun/erten. ‘nora-nora joan/irten’.Norabait joan; edonora joan. Baña bai pozikalkarrekin noa-noa junber gendunian./TaAste Santuan noa-noa erten nahi ta etxetikhona etortzia erabaki gendun.nobedadia in. ‘nobedadea egin’. Ondoezikjarri, zorabiatu, mareatu. Lanian nobedadiain omentzayo. Ik. ondoeza in.noiz. ‘noiz’. Zein unetan, zein denboratan. NOIZ BAÑO NOIZ+ ADITZA+ ZAI/ BIL-DURRAK/PREST. ‘noiz baino noiz +aditza+ zain, beldurrak, prest’.Dagokion aditza geroaldian emanaz, adieraztendena edozein unetan gertatu zaindagoela esaten du hiztunak esapide hau erabilita.“Zain, beldurrak, prest” bezalakoaditzondoak ez dira beti zuzen-zuzeneanagertzen; askotan, aurresuposatu egitenditugu. Beti leyotik beira noiz baño noizazalduko./Baña etzitzaten bate gustauhorren harri-jasotzia: noiz baño noiz harriyakazpiyan harrapauko bildurrak eonnitzan.noiznahi. ‘noiznahi’. adb. Edonoiz, edozeinunetan. Noiznahi gaupasa inda.nola denboa pasako eon/ibilli. ‘noladenbora pasako egon/ibili’. Denborapasaegon/ibili. Han etzan nola denboapasako ibiltzen jendia.nola ez. ‘nola ez’. Modalizatzailea. Igorleak,eman duen informazioari buruz duen iritziatartekatzeko balio duena. “Zer esanikez” , “noski” bezala parafraseatuko genuke.Arruan gauza guztiyak inguruan dittugu:autopista, hondartza ta, nola ez, mendiya.nolabait. ‘nolabait’. adb. 1. Moduren, erarenbatean. Ezezkoak ez diren testuinguruetanerabiltzen da. 2. Erdipurdika.

170 nork baño nork (...) ago NOLABAIT XAMAR ETORRI. ‘nolabaitsamar etorri’. Elkarrekin erdipurdikamoldatu; ez hain ongi. Hango jendia alkarrekinondo etortze omen da, hemenguanolabait xamar. Ik. ongi etorri, gaizki etorri.nork baño nork (...) ago. ‘nork baino nork(...) ago’. Edozein adjektibo edo adberbiorekinosa daiteke esapide hau. Eta horiek adieraztendutena maila handienean dagokielaesan nahi du. Ik. zeñek baño zeñek (...) ago.nundik ondo ingo. ‘nondik ondo egingo’.Ahal den neurrian bestei ondo egitenahalegintzea. Herriko jendiare alduan guztiyahayei [udatiarrei] nundik ondo ingo, iahurrengo urtiane etortzeian ta txanponbatzuk uzteko moua iteuen.nundike bai. ‘nondik ere bai’. Zerbait,ezaugarriren bat edo, kastatik datorkiola edoherentziakoa duela adierazteko. Eoskorradala? Nundike badu. Ik. kastatik izan/etorri.

ñañan. ‘ñañan’. haur. Haur hizkeran “jan”. Inñañan goxo goxua dota.ñañotuta. ‘ñañotuta’. adb. Norbait tontotutabezala dagoenean esan ohi zaio; makalduta,geldotua, imnotizatua egongo bailitzan. Hize, ñañotuta al hao eo, ze pasatze zan? Ik.ñañua izan.ññañua izan/euki. ‘ñañoa izan/eduki’. 1.Txangoa izan; esku edo hankaren bat deformatuta,okertuta eduki. Bata bestea bainomeharragoa izan, deformazioren bat jasandakoaizan. Ik. txangoa izan. 2. Tonto edo baboantzekoa izan. Ik. ñañotuta eon.

oain. ‘orain’. adb. Une honetan, garai honetan.Ik. oaintxe. OAIN AURREKO. ‘orain aurreko’. adb.Azkenengo aldiz. Oaiñ aurreko ikusinunian, gaxo xamar zeon. Ik. oindikoño. OAIN HURRENGO. ‘orain hurrengo’. adb.o OAINDAÑO. ‘oraindaino’. adb. Egundaino,gaurdaino. Oaindaño ezta holakoik ikusi. OAINDIK OAIN. ‘oraindik orain’. adb.Orain dela gutxi, oraintsu, duela gutxi.Oaindik oain erten da etxetik. Ik. oñingo,ondikoño. OAINGOTXIA EZ IZAN. ‘oraingoxea ezizan’. Zerbait edo norbait aspaldikoa delaadierazteko. Jertse horire ezta oaingotxia;ezkondu nitzanetik eukikoet behintzat eta. Ik.atzo goizekua izan. OAIN-OAIN. ‘orain-orain’. Oraindik orain,orain dela gutxi. “Orain” aditzondoa indartuegiten da bi aldiz errepikatuta. Jarraian, aditzadarama. Ez altzan Matiasen? Oain-oainetorri ezpa bai.oaintxe. ‘oraintxe’. adb. “Orain” adberbioarenforma indartua. Ik. oain. OAINTXE SARTZIA IN. ‘oraintxe sartzeaegin’. Oraintxe sartu dela adierazteko.Oaintxe-oaintxe sartzia in du.odolbittu. ‘odolbildu’. iz. Kolpe baten ondoriozgorputzean gertatzen den ubela, odoluria,odolbatua. Ik. molittua.odoljariyo. ‘odoljario’. iz. Odol-hodi batetikodola jariatzea.odolustu. ‘odolustu’. du /da ad. 1. Gaixo batizaina ireki odol-kopuru jakin bat ateratzeko,odol-ateratzea egin. 2. Pertsona edo aberebati odol asko atera. Neska hura odolustutahil omentzan.ogi. ‘ogi’. iz. 1. Irinez, urez eta gatzez osaturikoorea eta legamiaz jaikiz eta labean errez egitenden jangaia. Ore horretatik labean sartzenden zatietako bakoitzari deritzogu. Ogi barrabat erosi! Ik. ogi beltz, ogi arrallaua, ogi zuri, ogikoxkor. 2. Jatekoa oro har. Eguneroko ogiya. OGI ARRALLAUA. ‘ogi arrailatua’. iz.Arrailatan pasatako ogia, ogi birrindua,xehatutakoa. OGI BELTZ. ‘ogi beltz’. iz. Ogi integrala,zahidun irinez egindakoa. OGI ZURI. ‘ogi zuri’. iz. Zahia kendutakoirinarekin egiten den ogia. Ik. ogi. OGI-APUR. ‘ogi-apur’. iz. Ogiaren zatitxiki-txikiak. Garai batian mai gañetik eroitakoogi-apurrak jaten ibiltze omentzian. OGI-KOXKOR. ‘ogi-koskor’. iz. Ogiarenmuturreko zati gogorra. Nei ogi-koxkorrraasko gustatze zat. Ik. harri-koskor, azukre-koxkor. OGI-MAMI. ‘ogi-mami’. iz. Ogiaren barrualdeaosatzen duen gai-bigun zuria, azalak

174 oheestaltzen duena. Ogi mamirik eztu jaten,gizendu ite omenduta. OGI-ZERRA. ‘ogi-xerra’. iz. Ogi-zatimehea, ogi-barra oso batetik otorduetanbakoitzari ematen zaion ogi-puska. Ogizerrabat pasaiak. Ik. xerra, gazta-xerra.ohe. ‘ohe’ iz. Bertan etzateko prestatuta dagoenaltzaria, lastaira, burko, estalki, etab. ezhornitzen dena. OHEKO ERROPAK. ‘oheko arropak’. iz.(askotan, pl.). Oheko estalkiak: izarak maindireak,etab. Oheko erropake takian-takian aldatzettue.Ik. oheko zapi. OHEKO ZAPI. ‘oheko zapi’. iz. (askotan pl.).Ohea egitean jartzen diren izara edo maindireak.Amama zanak ibal eingo zuan masa, tageo lebadura ipiñi, ogiya in ta oheko zapiartian lagatzeko, labea eraman baño len. Ik.oheko erropa. OHIA JANTZI. ‘ohea jantzi’. Oheko izarakaldatu edota ohean izara garbiak ipini. Eonpixkat, oaindik eztet ohia jantzita.oillanda/ollanda. ‘oilanda’. iz. Oilo emegaztea. Ik. olloloka. OLLANDA-ARRAUTZA. ‘oilanda-arrautza’.iz. Txitatu ondoren txitarik ateratzen ez dena.Arraultza txikiaurkiya laga etxeen, etxen jatekoollanda arraultzak eta aurrea. Ik. oillanda.oinbeteko. ‘oin beteko’. iz./izlag. 83,5 cm-kogerribuelta eta 26,6 cm-ko diametroa duenenborrari esaten zaio. Aizkolari-probetanerabiltzen den enbor-tamainetako bat. Ik. oinbiko,kana-erdiko.oinbiko. ‘oinbiko’. iz./izlag. 166,9 cm-ko gerribueltaeat 53,1 cm-ko diametroa duen enborrariesaten zaio. Aizkolari-probetan erabiltzenden enbor-tamainetako bat.oindikoño. ‘oraindik oraino’. adb. Oraindela gutxi, oraintsu, duela gutxi. Oindikoñoikusiet. Ik. oaindik oaiñ, oñingo.oinezkoik nahi ez ta zaldizkoik etorriez. ‘oinezkorik nahi ez eta zaldizkoriketorri ez.’. Oro har, sortutako aukereibeti muzin eginez, senargai edo emaztegaihobea noiz etorriko zain dagoenari esan ohizaio. “Hurbildutakoari beti ezetza emaninoiz hobea etorriko delakoan, baina hobeustekohori inoiz iritsi ez” bezala ulertukogenuke. Bai, bai, hiri oaindik gertauko zain“oiñezkoik nahi ez ta zaldizkoiok etorri ez”.oiñetako. ‘oinetakoak’. iz. (askotan, pl.). Oinakestaltzeko eta babesteko erabiltzen den edozeinjantzi zapata, zapatila, botak, etab. biltzendituen hiperonimoa. Gero oiñetakuakgordetzeko ta aldatzeko lekua.ojale. iz. Botoi-zuloak. Eskolan ojaliak ta itenikaste genun.okela-jan earra in. ‘okela jan ederraegin’. Okela ugari jan. Bi egun han pasagiñuzen, ta okela-jana earrak iñe bai.okoillatxur. ‘okoilaitzur’. iz. Ukuilurako erabiltzenden lauortzeko aitzurra; sardearenmodukoa.okollu. ‘okoilu’. iz. ukuilua. Ganadua egotenden toki itxia eta estalia, bereziki baserriarenbarruan egoten dena. Okolluan beti eoteanahi izanezkeo zeiña.ollagor. ‘oilagor’. iz. Hegazti-mota. 36cm-rainokohegaztia, oso moko luzea du eta lumajearrea. Hiru ollagorre bazian. Eta hangohegabera, hango istingorra, hango txantxangorriya,etab. Ik. ollagorran aurrian parautakotxakurra bezela eon. OLLAGORRAN AURRIAN PARAUTAKOTXAKURRA BEZELA EON. ‘oilagorraren

onaurki 175aurrean paratutako txakurra bezalaegon’. Esapide hau norbait zerbaitek edonorbaitek txundituta uztean erabiltzen da;esate baterako, gorputz eder eta lirainekopertsona baten aurrean, aho zabalik, lerdeadariola gelditzen denean, txakurra ere oilagorrarenaurrean geldi-geldi geratzen baita.ollar-joko. ‘oilar-joko’. iz. Oilarren artekoborrokan datzan jokoa.ollarrak jo. ‘oilarrak jo’. Oilarrak kukurrukuajo edo kantatu.ollaskobiltzalle. ‘oilaskobiltzaile’. iz (askotanpl.). Oilaskobiltzen aritzen direnak. Festa-girokoohitura bat da. Garai batean, Aizarnakojaietan, esate baterako, baserriz baserri oilaskobiltzen joaten ziren gau pasa egindakoak. AmaBirjiña hirugarrenian etortzen zianian ollaskobiltzallezaliak, Jose Miel zanakin majo itezuan dantzan. Ik. esnezale, gozozale.ollo. ‘oilo’. iz. Gorputz sendoa, hego motz etabiribilduak, moko sendoa eta gingila dituenetxeko hegaztia. Ik. ollo-ipurdi. OLLO-AZTARKA BEZELA IBILLI. ‘oiloaztarkabezela ibili’. Norbait mika, jangartxuadela adierazteko erabiltzen da. Janasailean hartu eta jaten ez dakiena deskribatzendu esapideak. Jana aurrea atea ta olloaztarkabezela ibiltzea. OLLO-IPURDI. ‘oilo-ipurdi’. iz. Beldurra,hotza, etab.ek eraginda, larruazaleko ilea tentetentejartzea. Ollo-ipurdiya jarri zat. Ik. ollo. OLLO-SALDA. ‘oilo-salda’. iz. Uretanoilo-zatiak eta bereziki hezur ondoko zatiakegosiz egiten den elikagai likidoa. Halakoollo-saldaik eztet iñon hartu oaindik. Ik.porru-salda. OLLO-ZIRIN. ‘oilo-zirin’. iz. Oilo-gorotza. Ik.zirin.ollotei. ‘oilategi’. iz. Oiloak eta etxeko gainerakohegaztiak gordetzen diren tokia. Gukbagenun leno olloteya.olo. ‘olo’. iz. 1. Zurtoin zutikorra, lerro-formakohostoak eta panikulatan elkartutakoloreak dituen landare belarkara.Fruituaabereak bazkatzeko erabiltzen da. Ik. pauberkozu olua. 2. Delako landarearen fruitua.on. ‘on’. izond. Bere egitekoa ongi betetzenduena; ongi egina; espero den bezain egokiaedo onuragarria dena. NORBERE ONETIK ERTEN. ‘nor bereonetik irten’. Erabat, guztiz haserretu; norberesenetik irten. Ohiko izaera edo senetikatera. Hori bere onetik ertetze zan gureaegunak pasatzea ekartze zuenian. ON BIHARREZ. ‘on beharrez’. Ondo egitenari zelakoan. Asmo onez, on ustean.Indeun guztiya on biharrez indeu behintzateta. Ik. hobe biharrez. ON HUTSA IZAN. ‘on hutsa izan’. Osopertsona ona, atsegina, hitzekoa eta jatorradenean erabiltzen da. Ama, berriz, on hutsazan. ONENAK EMANDA. ‘onenak emanda’.adb. Zahartuta eta makalduta egon. Sasoirikonenean ez dagoenari esan ohi zaio. Kotxezar horire onenak emanda dola ustet. Eozeinsasoitan gelditze zat. ONENAZ AURREA. ‘onenaz aurrera’.adb. Guztia xahutuz eta gastatuz; dituen gauzaberrienekin eta onenekin ibili zale denariesan ohi zaio. Beti ibiliko litzake onenazaurrea. Ik. bon-bon ibilli.onaurki. ‘onaurki’. iz. Onentsuenen saila,multzoa adierazten du. Onaurkiyak apartauta bestiak bota.

176 ondoondo. ‘ondo’. adb. Ongi. ONDO + ADITZA. ‘ondo + aditza’.Modua adierazten du; egoki, ongi. Ik. ondoizan, ondo aittu. ONDO + ADITZONDOA. ‘ondo + aditzondoa’.Oso + aditzondoa. Ik. ondo osautaeon, ondo barruan izan. ONDO + IZENA. ‘ondo + izena’. Oso +izena. Ik. ondo maitia izan, ondo miatua izan. ONDO AITTU. ‘ondo aditu’. Norbaitekbestek esandakoa azken muturreraino eraman.Honako testuinguruan erabiltzen da:norbaitek une jakin batean norbaiti gonbiteapasa eta honek une jakin horretan ez ezik,gainerakoetan ere bere burua gonbidatutzatematean. Mutillak ordainduko ziola taxia, tahark bai ondo atture!/Nahi zunian bazkaltzeaetortzeko ta, bai ondo atture! Ik. ondo +aditza. ONDO BARRUAN IZAN. ‘ondo barruanizan’. Oso barruan izan. Ta gure ama zanakbehintzat ondo barruan zazkan hurrekokinizandako eziñ eraman hayek. Ik. ondo osautaeon. ONDO ETORRI (ELKARREKIN). ‘ondoetorri’. Bat etorri, elkarrekin ongi konpondu;harreman ona izan elkarrekin. Soabillenbestekoekin ez omentzian beñee ondo etorri./Jakiña,attitta bizi zan arte biyak osoondo etortzen zian. Ik. gaizki etorri. ONDO ETORRI (ZERBAIT). ‘ondo etorri’.Zerbait egokia izan, egoki etorri. Illobabat jayotzian dexemulo-dexemulon amariesaten zion mutilla bazan Casimiro izenaondo etorriko zitzayola. ONDO IZAN. ‘ondo izan’. Egoki, ugariizan. Nahiz ta lendike ardi larria ondo izatezan. Ik. ondo + aditza. ONDO MATTIA IZAN. ‘ondo maiteaizan’. Oso maitea izan. Norbaitek beste norbaitedo zerbait oso maitea izan. Ondomattia zuan, bai! /Gure amama, Maijoxepa,ondo nere maittia zan. Ik. ondo + izena. ONDO NEURTUA IZAN. ‘ondo neurtuaizan’. Oso ongi neurtutakoa izan. Gureterrenuak ondo neurtuak izantzian, mugarriyakeondo miatuak. Ik. ondo + izena. ONDO OSAUTA EON/GELDIU. ‘ondoosatuta egon/geldittu’. Zerbait ugariizan. Lanez lene ondo osauta gatxaudek!/Horreatik ganau jatekuakin behintzat ondoosauta geau giñan ta ardi larriakine bai,nahiz ta lendike ardi larria ondo izate zan.Ik. ondo barruan izan.ondoez. ‘ondoez’. iz. Edozein arrazoirengatikongi ez dagoen pertsonaren egoera. Osasunarenerorialdi arina, alditxarra. Ik. ondoeza in. ONDOEZA IN. ‘ondoeza egin’. Ondoezikjarri; bereziki, zorabiatu. Elizan zeola ondoezain ta eroi in omen da. Ik. nobedadia in, txorabiyuain.ondo-hitzegiñ. ‘ondo-hitzegin’. izond.Hiztun egokia; besteei zuzen eta egoki mintzozaiona. Ondo hitzegiña zan hura. Etzendunharekin disputa haundirik izango. Ik. hitzegokiya, hizketan etziyon iñork eamango.ongarri. ‘ongarri’. iz. Abonoa. Lurrak emankorragobihurtzeko erabiltzen den substantziaorganiko zein minerala. Ik. txori-ximorra.ongi etorri politta/earra in. ‘ongi etorripolita/ederra egin’. Agur polita/ederraegin. Datorrena gustura sentituaraztekomoduko agurra egin. Ongi etorri earraintzian ta salda hartzenda hantxe eon giñan.onik. ‘onik’. iz. “On” izen ondoari partitiboarenkasu marka erantsirik.

ordu 177 JAN/EDAN ARTEKO ONIK. ‘jan/edanarteko onik’. Esamolde hau ezezko testuingurutanerabiltzen da: jan /edan gabekoonik ez. Esapideak esan nahi du zerbait janedo edan arte lasai ez dagoela; antsietateaduela. Pastel hoixe jan arteko onik eztu. Ik.Jan /edan gabeko pakeik ez. ONIK IN EZ. ‘onik egin ez’. Zerbait gustatuez; zerbaitek norbait arnegatu egitenduenean ere erabiltzen da. Etzian onik itenda azkenian ixiltzeko esa niyon.ontza. ‘ontza’. iz. 1. Pisu zaharra, erromatarlibraren hamabirena eta libra arruntarenhamaseirena balio zuena. Euskal Herrianlibra batek hamazazpi ontza zituen. 2.Luzera-neurri zaharra, oinaren hamabirena;hau da, hogeita hiru mm inguru balio du.Gaur egun batez ere enborraren lodieraneurtzeko erabiltzen da. Hamar oin tahamar ontza. 3. Diru zaharra, urrezkoa,hogei edo hamasei ogerleko balio zuena. Ik.ontzako urria. 4. Txokolate-zati zehatza.Txokolate ontza izate gendun guk meriendetan. ONTZAKO URRE. ‘ontzako urre’. iz.Diru zaharra, urrezkoa, hogei edo hamaseiogerleko balio zuena. Nik oaindik gordetaeukikoet ontzako urria.oñingo. ‘orainengo’. adb. Orain aurreko.Oñingo ikusi nunian, itxutu samartuta zeon.Ik. oaindik orain, orain aurreko.oolki. ‘odolki’. iz. 1. Txerri-odol egosiari hainbatgai nahasiz egiten den hestebetea. Ik. oolkiyakordañetan. 2. Irain-hitza. Zentzu despektibobatean. Hi haiz oolkiya hi! OOLKI-KORDA. ‘odolki-korda’. iz. Odolkimultzoa. Odolkiaren bi muturrak elkartueta zirkulu bat egin ondoren, zume batenbidez lotzen diren dozena erdi bat odolki-zirkulukosatua. Ik. korda. OOLKIYAK ORDAÑETAN. ‘odolkiakordainetan’. Mesede edo kalte bat hartuduenak era berean erantzun duela adieraztekoerabiltzen den esapidea. Baakik, oolkiyakordañetan izatettuk!opa izan. ‘opa izan’. 1. Zerbait norbaitidesiratu; norbaitentzat zerbait nahi izan.Onena opa diyot. 2. Eskaini. Eztiyozue,behintzat, hauxere [behatz muturraren keinua]opako! Ik. tximiniko kelarrike opa ez!orbel. ‘orbel’. iz. Zuhaitzetatik eroritako hostoihartuen multzoa. Orbela, udazkenian daeroitako ostro lehortutakuak izateia.ordeka. ‘ordeka’. iz. Eremu zelaia, laua; aldaparenaurkakoa. Gu danantzako geyegi esannahi due ba palta hoyek, soro ta zelai hoyek,aldapa ta ordeka hoyek. ORDEKA-SAIL. ‘ordeka-sail’. Lautadahandiak; eremu-zelaia, laua. Guk beñeezkendun halako ordeka-sallik ikusi ta.ordotx. ‘ordots’. iz. Txerri arra. Ik. apua, txarrapua.ordu. ‘ordu’. iz. Eguna (hots, batez bestekoeguzki-eguna) banatzen den hogeita lau zatiberdinetako bakoitza. Ik. ordu txikitan, orduahartu/eskau, orduak luai kendu. ORDU ESTRA.‘ ordu estra’.iz. (askotan pl.). Ohikoordutegietatik kanpo lan egiten duen apartekoordua. Ordu estrak itettu tallerrian. Ik. ordu. ORDU TXIKITAN. ‘ordu txikitan’. adb.Gauerdiaren ondorengo lehen orduetan.Etxea beti ordu txikitan etortze zan. Ik. ordu. ORDUA ESKAU/HARTU. ‘ordua eskatu/hartu’.Une jakin batean zerbait egiteko(adb. Medikuarengana joateko) txanda eskatu,hartu. Okulistana juteko ordua hartu det.Ik. txanda eskau/hartu.

178 orduko kontuak berrittu ORDUAK LUAI KENDU. ‘orduak loarikendu’. Lan asko duela edo egin beharduela adierazteko esamoldea. Hainbestekolana egiteko eguna luzatu beharra duelaadierazten du. Orduak luai kendu biharko,hau dana ingo baet. Ik. ordu.orduko kontuak berrittu. ‘orduko kontuakberritu’. Lehengo kontuak gogoraekarri. Orduko kontuak berrittu giñuzen.ore. ‘ore’. iz. Nahaste aski trinkoa, hauts eginikosubstantzia solido bati likido bat erantsizeratzen dena. Taluak iteko oria. Taluak, ba,ite zu oria, iriña eta hartzezu puxketa ta itezayohuekua, ta ur epela nahastu, gatza bestia,ta hola itezu oria. ORIANA KENDU! ‘orearena kendu’.Norbaitek exajeratzen duenean esan ohi da.Hik milla esan dek, baña oriana kendutaerdiyare eztek izango. Ik. beruana kendu.oreau/oriau. ‘oreatu’. da/du ad. Aireztatu,haizea hartu. Manta oriatzea nua.oritz. ‘oritz’. iz. Erditze-osteko hasierako egunetanama berriaren ugatz guruinek jariatzenduten likido horixka eta opakoa.orkestina. ‘orkestina’. iz. Orkestra. Obra batjotzen duen edo kantari edo bakarlari batiakonpainamendua egiten dion instrumentumultzoa.Halako baten, pixkat freskatzeaindakuan, hasiko zan orkestina.orkulu/urkulu. iz.(askotan, pl.). Zuhatzei, belarondua airean eusteko, hondoan jartzen zaizkionhesola-modukoak. Hauei gaineanabrastak ipintzen zaizkie. Lenbizi orkuluakjartzeia ta geo abrastak.orratz. ‘orratz’. iz. Ebakidura zirkularreko etaoso diametro txikiko pieza, gehienetanaltzairuzkoa, mutur batean puntan bukatzendena eta bestean haria, lokarria, etab. sartzekobegi bat duena. Josteko, birjosteko, ehuntzeko,etab. erabiltzen da. ORRATZ BURU ZURI. ‘orratz buru zuri’.iz. Buruan zulorik ez duen orratza. Oro har,azpildurak non hartu behar diren zehaztekoerabili ohi dira .oso katoliko ez eon. ‘oso katoliko ezegon’. iz. Gaixoantzean egon. Oso ongi ereez sentitu. Enitxion ba oso-oso katolikore. Ik.santu-santu ez eon.ospel. ‘ospel’. iz.(askotan pl.). Hotzak eragindasudurrean, belarrietan, eskuetan edo oinetangertatzen den gorritasun ubel eta mingarria.Neguan eskuak ospelez beteta eukitze giñuzen.osteantzian. ‘osterantzean’. lok. Bestela,gainerakoan. Osteantzian ezta pentsaureherrira juteik.ostikoz jo. ‘ostikoz jo’. Hankez ematenden kolpea; zaldiek eta kideko abereekatzeko hanka bat edo biak atzerantz jaurtizematen den kolpea. Atia ostikoz jo ta kaleajuntzan.ostiya eman. ‘ostia eman’. Eliza katolikoan,apaizak eukaristian sagaratzen duen ogiaeman. 2. Zartateko handi bat eman. Ostiyaeman da putzura.ostroko. ‘ostroko’. iz. Etxe berriari teilatuaematean egiten den afari edo bazkaria.Ostrokua inberko deuba. Ik. tella-apaya.otari/otai. ‘otari’. iz. Otea egoten den tokia.Otariyak ta garamanak izango zian geyenak.otarra. ‘otarre’. iz. Gauzak eramateko ontzia,saskia baino handiagoa eta euskarriduna.Berez zumez egindakoari deitzen zaio. Egurrezbetetako otarra.

ozta-ozta 179ote. ‘ote’. iz. Leguminosoen familiako zuhaixkatxikien izen arrunta. Oso adakera itxiadute eta oso arantzadunak dira. Lore horiakdituzte. OTE-BELAR. ‘ote-belar’. iz. Ote arteanirteten den belarra. Lan larriya ta nekosua.Abelitxetike ekartze gendun, ote-belarra izatenzan hura baiño. Ik. ote, otexka. OTE-ZUHATZ. iz. Otez egindako meta.Garo- ta ote-zuhatza. Ik. zuhatz.otxan. ‘otzan’. izond. Apala, agintzen edo eskatzenzaiona muzinik egin gabe, baretasunez,egiten duena. Otxan-otxan erantzun ziyon.otzi. Aiba, hartu. Norbaiti zerbait ematen zaionean,horretaz ohartarazteko eta delakoa hardezan erabili ohi den hitza. Ik. aiba, tori.oi. ‘oi’. iz. Hortzoi edo entzia. Masailezurrekoalbeoloak estaltzen dituen ehuna, hortz-haginakinguratzen eta finkatzen dituena. Oyakodoletan zittun.otexka. ‘otexka’. iz. Belar eta abarrez osatutakoazpigarria.ozta-ozta. ‘ozta-ozta’.Ozta-ozta allau da etxea.adb. Justu-justu.

pa. ‘apa’. haur. Haur hizkeran, musua. Ik. paeman. PA EMAN. ‘apa eman’. Haur hizkeran,musu eman.paakizun. ‘pagakizun’. iz. Ordaintzeko zerbait;ordaindu beharrekoa. Ordainkizuna.Hil bukaerako majiña bat paakizun allatzea.ppaamentu. ‘pagamendu’. iz. Ordaintzekoa,ordaindu beharrekoa. Paamentua prankoizan dek hil hontan. Ik. paakizun.paatu. ‘pagatu’. du ad. Ordaindu. HAU EZTO PAATZEIK!/HAU PATZEKOEZTO DIRUIK! ‘hau ez dago pagatzerik!/haupagatzeko ez dago dirurik!’.Norbaitek egindako mesede handi batenaurrean, inolaz ere diru hutsez ordain ezindaitekeen zerbaiten aurrean esan ohi da.paetan kontra estanpa inda utzi!‘paretaren kontra estanpa egindautzi!’. Zartateko izugarria eman; hain dabortitza paretaren kontra estanpa bezalainprimaturik uzteko gai izan daitekeela. Tanei eziak holako kontestaziyoik eman, bestelapaetian kontra estanpa inda utzikoaut eta!Ik. estanpau.pagari. ‘pagadi’. iz. Pagoz jositako eremua.Baso handiak osatzen ditu klima heze etaepeleko tokietan. Etxetik bera, Sorabillberrialdera, pagariya zan, oso pagari earragañea.pago. ‘pago’. iz. Enbor zuzena eta begi luzeeta zorrotzak dituen zuhaitz hostogalkorra.Hostoak txandakatuak, eliptikoak eta gaztetaniletsuak dira. Fruitua pagatxa da. Pagoenborhandiyak zeuden. PAGO LIZAR. ‘pago lizar’. iz. Inausi ezden pagoa, gorantz luze hazten dena. PAGO MOTZ. ‘pago motz’. iz. Inausitakopagoa, normalean ikatza egiteko eta egurretarakoerabilia. PAGO-EZKUR. ‘pago-ezkur’. iz. Pagatxa.Pagoaren fruitua, abakidura triangeluarrekohaziak dituena. PAGO-IPURDI.‘pago-ipurdi’.iz. Pagoaren sustraiak,pagoaren hondoa. Pago azpiko lurra xamurrata earra izatea, baño pago-ipurdi hayekateratziak lan earrak ematen zittun. Ik. pago. PAGO-USO. ‘pago-uso’. iz. Hegazti-motabat. Hurrengo uso haundiya ikusi nun, pagousua,piko baten gañian.pake. ‘bake’. iz. Inolako ezinegonak, ondoezakedo grinak asaldatzen ez duen baretasuna,borrokan ez daudenen arteko egoera. JAN/EDAN GABEKO PAKEIK. ‘jan/edangabeko bakerik’. Esamolde hau ezezkotestuingurutan erabiltzen da: jan/edan gabekoonik ez. Esapideak esan nahi du zerbaitjan edo edan arte lasai ez dagoela; antsietateaduela. Ik. jan /edan arteko onik ez.pakeoso. ‘bakeoso’. izond. Lasaia. Arrua osoherri pakeosua da.

182 palopalo. ‘palo’. iz. Karta espainolak banatzendiren lau sailetako bakoitza: urrea, kopa,ezpata eta bastoia. Palo hortakoik eztakat.pañuelitozka. ‘painuelitozka’. 1. Umejokoa.Bi talde egin ohi dira eta plazarenalde banatan bakoitza jarri. Plazaren erdianzapi bat eskuan duela norbaitek zenbaki batesaten du eta zenbaki hori dagokienak zapiahartu eta ahalik eta azkarren bere etxera sartzenahalegintzean datza. Pañuelitozka askotanibiltzen giñen. 2. Ume-jokoa. Goikoarenantzera, baina zapia hartu eta etxeratzen ahalegindubeharrean, eskuturrean korapilatu,korapiloa askatu eta ahalik eta azkarren etxeratzeanoinarritzen da. Aurrekoan ez bezala,ordea, oraingoan bi zapi daude jokoan.paotxa. ‘pagotxa’. iz. 1. Lore gorriak dituenhirusta da eta antzina abereek bazkatzekolandatzen zen. 2. Erraz, zailtasunik gabe,merke, etab. lortzen den gauza onaz esatenda. Hau da hau paotxa!papa. ‘papa’. haur. Haur hizkeran ogia. Jangoal dezu papa pusketa bat?papar. ‘papar’. iz. Bularraren goialdea. Paparraageriyan damaki. PAPARREKO ORRATZ. ‘paparrekoorratz’. iz. Paparrekoa. Bularraren goialdean,dotoretzeko asmoz edo, jartzen den orratza.Ik. papar.papur. ‘papur’. iz. Apurra. Zerbaiten zati osotxikiak, bereziki ogiarenak. Ogi papurrezzikindu det lurra.paraje. ‘paraje’. iz. Paisaia, bazter, ingurua.Paraje zoragarriya zan Billabonatik Asteasura.pardel. ‘pardel’. iz. Umearen paketea. Umiaialdau inbertzayo pardela. 2. Zapi batez biltzenden edozein motatako gauzen multzoa;bereziki, bidaiara eramaten diren gauzen multzoa.Garai batean, maletarik ez zen garaian,ekipajea pardelean eraman ohi zuten. Makillabat bere pardelakin bizkarrian.pare. ‘pare’. iz. 1. Izaera bereko bi aleren multzoa.Idi-pare earra. 2. Txikitzat jotzen denkopuru mugagabea adierazteko hitza. Atzeanaskotan “bat” zenbatzailea ezarten zaio. Kopapare bat hartu genun etxea jun aurretik. -EN PARE. ‘-en pare’. Zerbaiten edo norbaitenberdin, kide. Azala zuriya du, bautziyanpare. Ik. pare. PAREIK EZ IZAN. ‘parerik ez izan’. Izaeraz,itxuraz, indarrez,etab.berdinik edomailakorik ez izan. Garai hartan boseuanetzan Urtainen pareik. PAREZ PARE. ‘parez pare’. adb. Aurrezaurre. Parez pare eon giñan autobusian. Ik.pare. PARIAN/PAREN. ‘parean’. adb. Zerbaitiedo norbaiti dagokionez, haren ondoan,inguruan. Gure paren ezta holako suerteik.Ik. parian.parranda bota/in. ‘parranda’. Normaleantaldean eta gauez, elkarrekin une atseginakemanez egiten den jaia. Aspaldiyan parrandaearrik botatzek.parrandista. Parranda zalea; parranda ugariegiten dituena. Horreatik, nere ustez, gureatta etzala izan beñere oso parrandista, taatzerakoya oaindik gutxiyo. Ik. parranda bota.parrasta. ‘parrastada’. iz. Uraz, haizeaz,aleez etab.ez mintzatuz, kopuru handia etabat-batekoa. Zarrasta, jarioa. Txixa parrastainberdet. Ik. zarrasta.parte onekua ez izan. ‘parte onekoa ezizan’. Zerbaitek susmo onik ez duela ema-

patatazale 183ten adierazteko; nahiz eta itxuraz ona iruditu,ona ezin duela izan, edo azpian zerbaittxarra dagoela adierazteko esamoldea. Hainbestesuerte ta hainbeste diruk ezindik parteonekua izan.partxis. ‘partxis’. iz. Indiar jatorriko jokoa;ohol baten gainean lau edo sei sarrera dituenzirkuituan fitxak higituz jokatzen da. Jokalaribakoitzak dadoak botaz lortzen diren puntuenarabera markatutako ibilbidean aurreraegin eta bere lau fitxak erdigunean sartubehar ditu. Partxisian ibiltziare gustatze zat.partxon in. ‘partxon egin’. Sozio bihurtu.Halakok halakokin partxon in da soua eosizuen.partza. ‘partza’. iz. Zorriaren arraultzak.pasa samartu. ‘pasa samartu’. 1. Ia-iaegin; egin samartu. Etxeko lanak pasasamartu ittut. Ik. in samartu. 2. Ia-ia pasatu,igaro. Holaxe, urte bat pasa samartu nun.pasaaketan. adb. Jostean ematen den puntadamota.Puskatuta dagoen oihala konpontzen.Laboriak galtzerdiyak iten ikasi nun geyenbat;pasaaketan, galtzerdiyan orpua pasaatu(konpondu) ta galtza zarrai arokiya jarri.pasaizo. ‘pasadizo’. iz. 1. Gertaerak, ibilerak.Ni pasaizo harekin bakarrik akordatzenaiz. Ik. 2. Pasabidea, igarobidea.pasara. ‘pasada’. iz. 1. Jipoia. Ik. pasara eman,pasara hartu. 2. Kirol-lehiaketetan, alde handizlortutako garaipena. 3. Pasa aldi bakoitza;aplika aldi bakoitza. Pasara guztitanitteu salbe./Pasaran kera txiki bat indeu. PASARA EARRA HARTU. ‘pasada ederrahartu’. Neka-neka eginda gelditu; siskoeginda. Ta etxea etorri giñan pasara earrahartuta. Ik. gerritako hotzak kendu, pasara eman,pasara. PASARA EMAN. ‘pasara eman’. 1.Gogor jo, jipoitu. Ik. egurra eman. 2. Kirolaridagokionez, erabat gainditu. Ik. egurra eman.pasia. ‘pasia’. iz. Ibilbidea, pasealekua. Guretikerrekatxistorrea pasia politta do.pasiyo. ‘pasio’. iz. Jesu Kristoren nekaldia.Aste Santutan pasiyua jute giñan.pasmo-belar. ‘pasmo-belar’. iz. Landarebelarkara eta urterokoa; zurtoin etzanak,hosto eseriak eta lore gorri eta urdinak ditu.Fruitua kapsula-motakoa da. Baratze, soroetan,etab. hazten da. Pasmo-belarrare sendatzekobelarra izatea. Ik. zorna-belar, ebaki-belar,berbena-belar.pastelzale. ‘pastel zale’. iz./izond. 1. Pastelakegin edo saltzen dituen gozogilea. Pastelaizendapenaren azpian, gaileta, opil, pasta edoedozein gozo-gauza sar daiteke. Plazan pastelzaliazeon ta harena jun giñan. Ik. esnezale.2. Pastelak oso gogoko dituena. Ik. gozozale.patan. ‘patan’. iz. Ahatea. Baserriyan patanakikusi genittun.patata. ‘patata’. iz. 1. Gutxi gora behera, 50cm-rainoko altuera duen landarea. Giza-elikaduranerabiltzen da eta lore zuri edo moreakditu. 2. Delako landarearen tuberkulua,azal grisaxka eta barne zuri-horixka etamamitsua duena. Ik. patata-zamorro. 3. Galtzerdietanizaten den zuloa. PATATA ZAMORRO. ‘patata zomorro’. iz.Patatarentzat oso kaltegarria den intsektua; 1cm ingurukoa da eta marra beltzez jantzitakoelitro horiak ditu.patatazale. ‘patata zale’. iz. 1. Patatak saltzendituena. Ama, ustet atzo patatazaliaetorri zala. Ik. esnezale, ollaskobiltzalle-zale, gozozale.2. Patata oso gustukoa duena. Patatazaleamorraua da.

184 patrifiliyopatrifiliyo. ‘patrifilio’. iz. Garai batean, aitortzaegitea omen zen, baina egun, Zestoan,esapidetan bakarrik erabiltzen da, eta ezaitortza zentzuarekin gainea. Gaur patrifiliyotajunberko deu. Ik. patrifiliyotan ibilli, patrifiliyuakin. PATRIFILIYOTAN IBILLI. ‘patrifiliotanibili’. Zerbait egiteko aitzakitan ibili. Inberdezunain ta nei ez ibilli patrifiliyotan!Ibillizien nehikua patrifiliyo gauza txiki bat iteko.Ik. patrifiliyo. PATRIFILIYUAK IN.‘patrifilioak egin’.Zeregin bat berehala bukatu. Txerriya hiltzeajun da laiste inzizkien hango patrifiliyuak.Ik. patrifiliyotan ibilli, patrifiliyo.patrika. ‘patrika’. iz. Poltsiko, sakela. Patrikabetian.pattal. ‘pattal’. adb. Gaixorik, ondoezik. Ik.pattal eon/ibili. PATTAL EON/IBILI. ‘pattal egon’. 1. Jota,ondoezik edo gaixorik egon. Amona pattalsamar dabil. Ik. pattal. 2. Ibillera geldoa, arintasunikez duenaz ere esaten da.patxada izan. ‘patxada’. Ezergatik larritzenez den pertsonaren nolakotasuna. Lasaitasunezkoegoera. Gizon horrek daka patxada,andria ospitalian da bea lasai! Ik. patxaroso.patxaroso. ‘patxadoso’.patxada handikoa. Ik. patxada.izond. Lasaia,patz. ‘pats’. iz. Sagarra tolarean jo ondorengelditzen den sagar mami lehorra, gelditzenden hondarra edo hondakina.pau berkozu olua. ‘pagatu beharkoduzu oloa’. Izugarria ordaindu beharkoduela esateko. Bai lana indet baña pau berkozuolua. Ik. imiya bat urre.pauso. ‘pauso’. iz. Urratsa. PAUSUA BOTA. ‘pausoa bota’. Urratsaeman. Pausua blaut-blaut botatze zun. PAUSUAK ONDO KONTAUTA IZAN.‘pausoak ondo kontatuta izan’. Tokibatetik besterako distantzia ondo kontrolatutaeduki. Pausuak ondo kontauta izate ziantxabola abittutakuan.paxa-paxa inda. ‘pasa-pasa eginda’.adb. Zeharo urduri, ezertarako gauza ez delaegon.pazko. ‘pazko’. iz. Juduen jai nagusia; kristauerlijioanJesu Kristoren piztuera ospatzenden festa. PAZKO-BILDOTS. ‘pazko-bildots’. iz.Juduek Pazko egunean jaten zuten bildotsa.Ik. bildots. PAZKOKUA IN. ‘pazkokoa egin’. Pazkotanjauna hartzeko agindua bete. Ik. pazkuak in. PAZKUAK IN. ‘pazkoak egin’. PazkotanJauna hartzeko agidua bete. Garai batianpekatu handiya zan Pazkoik ez itia. Ik. pazkokuain.pelotaleku. ‘pilotaleku’. iz. Frontoia. Pilotajokoanaritzeko frontisa duen leku edo eraikinberezia. Ik. pelotaleku irekiya. PELOTALEKU IRIKI. ‘pilotaleku ireki’. iz.Jokatzeko paretak soilik dituen pilotalekua,estaltzen edo inguratzen duten bestelakohorma edo eraikinik ez duena.pelotan ziharreta. ‘pilotan zeharretara’.adb. Frontoirik ez zegoen tokian pilotan jokatzekomodalitatea; esparru baten erdianarraia bat jarri eta, tenisean bezala bainaeskuz, arraiaren alde batetik bestera pilotapasatzean zetzan joku honek. Erdiyan arra-

pertzun 185ya bat in da arraya pasaber izate zan; gukezkendun frontoian berrik izaten.penau. ‘penatu’. da/du ad. 1. Oinazetu, nekatu,larri ibili. Zerbaitetan nahi eta ezineanaritu. Askotan lanarekin erabiltzen da, baitakirol-esparruan ere. Atzo zaltaka penautaibilli zan./Huraxe zan lanian penatzia! 2.Zerbaitekin, norbaitekin edo zerbaitegatiksamindu, tristetu. Dana penauta geldittuda.pendiz. ‘pendiz’. iz. Aldapa, malda. Pendiziangora junber.pentsau. ‘pentsatu’. du ad. 1. Adimenazbaliatuz ideiak eratu, elkartu eta ordenatu. 2.Gogoeta egin, ideiak gogoan erabili, zerbaitetanhausnartu. HORREATIK PENTSAU + ENUNTZIATUA+ -ELA. ‘horregatik pentsatu + enuntziatua+-ela’.Hortik atera kontuak zenbat+ enuntziatua+ -en. Zerbaiti enfasia ematekomodua da. Horreatik pentsau, baten batekedo baten batzuk haundi-atxurrak mugittuzituztela!peoi. ‘peoi’. iz. Langile espezializatu gabea,lanbide batzuetan laguntzaile gisa aritzendena eta lanbideen eskalan mailarik baxueneanegon ohi dena. 2. Xake-jokoan, jokoarenhasieran lehen lerroan jartzen diren zortzifitxetako bakoitza.perkal. ‘perkal’. iz. Kotoizko ehuna, fina etasarria. Egun hartan perkalezko soiñekua jantzinun.perkalin sagar. ‘perkalin sagar’. iz.Sagar-mota. Kolorez gorri-gorria eta zaporezgeza. Sagardo-sagarra da.perlesiyak jota. ‘perlesiak jota’. Paralisirenbatek eraso eginda. Perlesiyak jota hilomentzan.perra. ‘ferra’. iz. Metalezko arku-moduko txikia,zamariei eta abelgorriei apoen babesgarriezartzen zaiena.perrau. ‘ferratu’. du ad. Zamari edo abelgorriariferrak ezarri. Zaldiya perrau. Ik. perra.perro. ‘perro’. iz. Garai bateko txanpona. PERRO HAUNDI. ‘perro handi’. iz. Txakurhandi. Garai batean, hamar zentimokotxanponari ematen zitzaion izena. Ik. perrotxiki. PERRO TXIKI. ‘perro txiki’. iz. Txakurtxiki. Bost zentimoko txanponari ematenzitzaion izena. Ik. perro handi. PERRO TXIKI BATEN ALDEIK GABE-KUAK IZAN. ‘perro txiki baten alderikgabekoak izan’. Biak berdin-berdinakdirela adierazteko esapidea; bien artean ezdagoela ia batere alderik. Hoyek biyakeperro txiki baten aldeik gabekuak dittun! Ik.biyak uztarriyan juteko moukuak izan. PERRO TXIKIKE EZ. ‘perro txikirik ereez’. Dirurik ez. Txakur txikirik ere ez. Gukgarai hartan perro txikike ez gitxakan. Ik.txori txikike ez, txakur txiki, txakur handi.pertika. ‘pertika’. iz. Gurdiari ezpatatik ezpataraluzetaka ipintzen zitzaion egurra. Iñaurkiñakargau ta heltzeko pertika jartze zitzayongurdiyai.pertz. ‘pertz’. iz. Egosteko eta erabiltzen denontzia, euskarri bakarra eta mugikorraduena. Pertza izatea holakoxe borobil bat,kerten bakarduna eta esnia, eosteko erabiltzenzan./Batzuk apuka harrapatzen ekonomikagaiñeko pertzatik.pertzun. ‘bertzun’. iz. Nekazaritzarako lanabesa;aitzur handiaren modukoa. Igeltseroekere erabiltzen zuten masa egiteko. Pertzuna,

186 petaka ingranjan ibiltze deun hoixe da, atxur handiyanmouko horixe.petaka in. ‘petaka egin’. Norbaiti, bromaantzean, oheko izarak egoki jarri ordez,hankak barrenera sar ez izateko moduanjartzea.petatxu. ‘petatxu’. iz. Adabakia. Galtzahoyek eztakit ze emateuen, dana petatxuzjosita daude.peto. ‘peto’. iz. Jantzi batzuek bularraldeanduten pieza; pieza hori duen jantzia bera.Horrek petozko galtzak asko ibilli zittunhaurdunaldiyan. PETO EON/GELDITTU. ‘peto egon/gelditu’.Hutsik, dirurik gabe egon edo gelditu.Pezeta bate etzaukat, peto geldittu nauk. PETO-PETUA IZAN. ‘peto-petoa izan’.Erabatekoa, netoa, bete-betea. Hori mutilzarpeto-petua da.petral. ‘petral’. izond. Berehala erretzen edohaserretzen dena. Ezta mutil txarra baiñabai petrala.petralontzi. ‘petralontzi’. izond. Pertsonaerretxina, azkar haserretzen dena. Hau denpetralontzi hau! Ik. petral, alperrontzi.pika. ‘pika’. izond. Malda handi eta zorrotzekoaden zerbait. Etxe hortako eskallak pikak diabenetan./Aldapa pika zeon gañea.pikardiya. ‘pikardia’. iz. 1. Naturak edo animaliekegindako kaltea. Atzoko txingorrakpikardiya earra intzun. 2. Malezia, traizioa.Pikardiyan jardun.pikatxoi. ‘pikatxoi’. iz. Esku-erreminta, apurbat kurbatutako altzairu tenplatuzko piezabatez eta zurezko kirten luze samar batezosatua. Mutur batean punta dauka eta bestea,berriz, zapala da. Lengo zarrak, pikatxoia tapala hartu ta lanea.pikau. ‘pikatu’. du ad. 1. Kartetan, esku bakoitzahasterakoan karta-pila batetik bi egin. 2.Idazmakina eta ordenagailuetan tekleatu. 3.Mailu eta ingude txiki batez sega zorroztu.Ik. sega pikau.pikuta bota/bialdu. ‘pikutara bota/bidali’.Zerbaitez arduratu gabe, bere hartan utzi,baztertu. Baliteke, jatorriz, gaztelanierazko“picota” hitzean izatea bere jatorria; hau da,herriak exekutatuen buruak edo zigortutakoakeskarmentu modura ikusteko herrietakosarreran jarri esan nahiko luke. 2. Norbaitnorberaren ondotik urruntzeko edo bakeanuzteko modu txarrean esan. Bai, attu danaattu zun baña geo pikuta bialdu zun.pikuta jun. ‘pikutara joan’. 1. Hondatu,galdu; ezerezian bihurtu. Tomatiak ta oaintxejundittun pikuta. 2. Bigarren pertsonakoaginterazko adizkiez, norbait norberarengandikurrundu, bakean utzi (haserrea edo gaitzezpenaadierazteko erabiltzen da). Junaipikuta!pildomen/pildumen. ‘bildumen’. iz.Argizagia. Kandela luzea eta mehea, gehienetan,argizaioletan bildurik, hilobietan etaerretzen dena. Pildomena aska-ertze batenjarrita.pillo. ‘pilo’. iz. Pila, multzoa, mordoa. PILLO HAUNDIYA EZ IZAN/EON. ‘pilohandia ez izan/egon’. Norbait argalaedo txikia dela esateko erabiltzen den esapidea.Antonire oaintxe eztao pillo haundiya.pilloso/pelioso. iz. Sagar-mota. Kolorearidagokionez, erdi gorria izaten da, eguzkikolore antzeko bat izan ohi du eta zaporearidagokionez oso gozoa. Pillosuare oso earraizatea. Oain gutxi do hori, kastau da; lengo

pitxi 187sagarra da hori. Hori beyak zaitzea ta juteziñanian ikearri gozua izate zan ta hola,gañen da geldiuta baldin bazeon seguru eongozantxoiyak mokoka inda. Baña gozua e?pil-pil. ‘pil-pil’. onom. Astiro irekitearen onomatopeia.Astiro-astiro irekin. Ik. pil-pillian eon. PIL-PILLIAN EON. ‘pil-pilean egon’.Zerbait (arazo, gai, berri, etab.) interes handienekounean egon. Puri-purian egon. Ilegalizaziyuanarazo hori pil-pillian do.piñuri/piñudi. ‘pinudi’. iz. Pinu-basoa; pinuzjositako eremua. Paraje hartan piñudiearrake bazian.piontza. ‘peontza’. iz. Peoiaren lanbidea edojarduera. Hura piontzan dabil. Ik. peoi.piper in. ‘piper egin’. Hala nahita eskolaraez joatea. Askotan itteu piper.piperbelar. ‘piper-belar’. iz. Landare belarkararenizen arrunta. Nekazaritzarako belar txarrada. Lore zuriak dituzte eta fruituak kapsula-motakoakdira. Oso handiak hazten dira.piperrauts. ‘piperrauts’. iz. Piper-landaremota baten fruitu gorri iharrak xehatuz lortzenden hauts gorria, janariak ontzeko erabiltzendena. Piperrautsa hortzion leyuan lehortzen.pipertu. ‘pipertu’. da /du ad. Erresumindu,haserretu, erre. Beti pipertuta ibiltzea.Pipi1. ‘pipi’. iz. Intsektu-mota. Landare substantziezelikatzen dira eta altzarietako egurrajaten dute. PIPIYAK JAN. ‘pipiak jan’. Altzarietakoegurra pipiak zulatu, jan. Mahai hau danapipiyak janda do. Ik. pipi, sitsak jan. PIPI-HAUTS. ‘pipi-hauts’. iz. Pipiarenlanak uzten duen hautsa.Pipi2. haur. Haurren artean, oiloa edo beste edozeinhegazti. Bettu, txiki, pipi dao!pipitta. ‘pipita’. iz. 1. Zenbait fruituren, adibidez,sagarraren, udarearen edo laranjarenhazi txikia. 2. urre edo beste metal batenantzeko zatia, alubioietan agertzen dena.pirrillaka jun. ‘pirritaka joan’. Malda bateanbehera bueltaka-bueltaka edo labainduzjoan.pitilin. ‘pitilin’. iz. Zakila.pits. ‘bits’. iz. Aparra.pittar. ‘pitar’. iz. Sagarraren zukua eta uranahasiaz egindako edaria.pittin. ‘pitin’. zenbtz. zehaztgb. Apur bat. Ia beti“bat” determinatzaile eta guzti erabiltzen da.Euri pittin bat indu. Euri pittin horreatiksuspendittu al due?pitxar. ‘pitxer’. iz. Bustinez, kristalez edo bestelakomaterialez egindako ontzia. Lepoasabela baino estuago du eta bertan likidoakisurtzeko estugune apropos batez eta eskulekubatez osatua dago. Ik. pitxarreko botilla. PITXARREKO BOTILLA. ‘pitxarrekobotila’. iz. Hiru litro inguru hartzen zituenkristalezko garrafoi modukoa, egurrezkobabeslekurik edo etxerik gabea. Pitxarraizate zan hirubat litrokua, kristalezkua.Astian hua ekarri ta aste guztirako eo hamabosteguneako. Garrafoi tipokua, bañaetxeik gabia.pitxerdiko. ‘pitxerdiko’. iz. Pitxerraren erdikobalioa duen neurria.pitxi. ‘bitxi’. iz. Apaingarri bikaina eta baliohandikoa, bereziki gorputzean edo jantzietaneramaten dena. Andre horrek pitxiya prankoibiltzeu.

188 pitzakipitzaki. ‘pitzaki’. iz. Pitzatutako egur-zatia.Garai batean, beheko suari eta sartzenzitzaizkion enbor-puskak, baina kabitukobaziran, zabaleran pitzatu behar izaten zirenak.Pitzatutako zati bakoitza izaten zen etatxuxaga baino handiagoa zen. Pitzakiyakbeheko suai botatzeko ibiltze zian.piura. ‘piura’. iz. Itxura fisikoa, bereziki txarra.Hori dek piura dakarkena./ Piura horrekinnoa hua?pixkana-pixkana. ‘pixkana-pixkana’.adb. Astiro-astiro, kantitate txikitan; apurkaapurka.Enbarazun gurdika-belarra, pixkana-pixkanabeien aurrea sartzen zala, habekjanala.planta. ‘planta’. iz. Itxura. Tonto planta earradaka ba. PLANTAK IBILLI. ‘plantak ibili’. Norberegorputzari begira-begira egon, hobeto nolaikusten den itxurak eginaz; maiz, ispiluarenaurrean itxurak egiten ibili ohi denari esan ohizaio. Planta earrak ibilli zizkin. Ik. plantoxua. PLANTAK IN. ‘plantak egin’. (askotan pl.).Itxurak egin. Ispilluan aurrian planta earrakindixkik.planto. ‘planto’. iz. Norbaitek besterik ezduela nahi edo zerbait egiten ez duela segitukoadierazteko erabiltzen den hitza, kartajokoetanbereziki. PLANTO IN. ‘planto egin’. Zerbait egitenez segitu, gelditu. Ik. planto.plantoxo. ‘plantoso’. Norbere gorputzaribegira-begira egoten dena, hobeto nola ikustenden itxurak eginaz; ispiluaren aurreanmaiz ibili ohi dena itxurak egiten. Ik. plantak in.plater. ‘plater’. iz. Baxera-pieza biribila, ertzazertxobait inklinatua eta erdialdea gutxi edogehiago sakondua duena; gehienetanmahaian pertsona batek jan behar duen janariaipintzeko erabiltzen da. PLATER ATTAL. ‘plater atal’. iz. Azala,sakona ez dena; oro har, entsaladak eta gainekoajateko erabiltzen da. PLATER SAKON. ‘plater sakon’. iz.Atala ez dena; plateraren hondoa azaletikurrunago duena, zopa, potajea, etab. jatekoerabiltzen da.plisti-plasta. ‘plisti-plasta’. onom. 1. Urputzuetanzipriztinak botaz ibiltzearen onomatopeia.Uretan bai earki plisti-plasta. Ik.plisti-plasta in. 2. Bi masailetan jotako ukaldienhotsaren onomatopeia. Plisti-plasta jota lurrea bota du. PLISTI-PLASTA IN. ‘plisti-plasta egin’.Haur hizkeran, bainatu, garbitu. Laiste plisti-plastainber deu.polañak astindu/altxau. ‘polainak astindu/altxatu’.Norbait edo zerbait korrikaihesi joan.poliki. ‘poliki’. adb. 1. Mantso, presarik gabe.Poliki-poliki etorri zian kotxian. 2. Egoki,fin, ongi; era gustagarriz. . Ik. poliki moldau,poliki jantzi, poliki bizi, poliki eon. POLIKI BIZI. ‘poliki bizi’. Ondo bizi;ekonomiari dagokionez nahiz gainerakoalderdiei dagokienez, ongi bizi. Hurarepoliki bizi zan gizona izango zan baña. Ik.poliki. POLIKI EON. ‘poliki egon’. Osasunez ongiegon. Amona oain poliki dao; okerro ibilida. Ik. poliki. POLIKI JANTZI. ‘poliki jantzi’. Era gustagarrizjantzi; egoerari ongi egokituz jantzi.Jantzire poliki itea. Ik. poliki.

prepertziyozko/perperziyozko 189 POLIKI MOLDAU. ‘poliki moldatu’. Ongimoldatu. Nola erderaze poliki moldatze zan,bea ibiltze zan asuntu hoyekin attitta bizi zanartiane. Ik. poliki.porroi. ‘porroi’. iz. Kristalezko ontzi zabalaeta baxua eta kono-formako irtengune luzeaduena; honen muturretik irteten den likidoaontzira bota gabe edaten da.porrot. ‘porrot’. iz. 1. Kaniketan zuloan sartzea;zuloari berari hala deitzen zitzaion. Txikitantxiba-porrotian ibiltze giñen. 2. Norbaitekbere asmo eta helburuetan aurrez esperozitzakeen edo nahi zituen emaitzak ez lortzea.porru. ‘porru’. iz. Landare belarkara eta bizikorra,hosto zapal eta luzeak dituena. PORRU EARRA SARTU. ‘porru ederrasartu’. Engainatu. Porru earra sartuik. PORRU INDA EON. ‘porru egindaegon’. Leher eginda egon. PORRU-PATATA. ‘porru-patata’. iz.(askotan,pl.). Porruak, patatak eta azenarioak uretanegosiz eginiko jakia. PORRU-SALDA. ‘porru-salda’. iz. Uretanporruak egosiz egiten den elikagai likidoa.Porru-salda ona izatea gaixoik daonantzat.portau. ‘portatu’. Ongi portatu. Besterikadierazten ez bada, norbaitek jokaera laudagarriaizan duela adierazi nahi da. Zer? Txuletaekarri dezula? Portau zea!/Portau dageo gure mutilla! Ik. majo in.posadera. ‘posadera’. iz. Istilleko ura jasotzekoerabiltzen den tokia. Gure etxian badaposadera.postreko platera. ‘postreko platera’. iz.Otorduen bukaeran jaten den fruta, gazta,gozoa, etab. ateratzeko platera.pote bat hartu. ‘pote bat hartu’. Tragoedo tragoxka bat hartu. Goazen taberna,pote bat hartuko deu. Ik. tragoxka.pote-poteka. ‘pote-poteka’. adb. Haur-jolasa.Zabalune baten erdian pote bat dagoela, gelditzendenak gainerakoak aurkitu behar ditu.Aurkitzean, potearekin lurra jo eta izena esanazadieraziko du. Bitartean, ezkutatutakoekahaleginak egingo dituzte potea ostikoz joeta jendea askatzen. Txikitan majiñat aldizibilli giñan pote-poteka.pott in. ‘pot egin’. Erabat nekatu. Ik. xixko in.pottoka. ‘pottoka’. iz. Euskal Pirineoetan biziden zaldi-arraza, garaiera txikia eta gorpuzkerasendoa dituena.pottoko. ‘pottoko’. iz. Behorraren ume arra.poxpolin. ‘poxpolin’. iz. 1. Neskatilei, haurtxoei,etab.i maitekiro zuzentzeko erabil daitekeendeikia; maitekiro esandako izena.Pertsona polita eta xarmanta. 2. Pago zuhaitzariateratzen zitzaizkion aleak.prakamantal. ‘prakamantal’. iz. Garaibateko prakek izaten zuten brageta laukiformakoa eta botoiduna. Botoia eskatuzgero, laukia behera erori ohi da. Dantzarijantzienprakek horrelako brageta izan ohidute.premi gorriyan eon. ‘premia gorrianegon’. Gabezia izugarria ukan. Herri hizkeran,askotan, egoera baten larritasuna edozorigaiztoa adierazteko “gorria” edo “beltza”adjektiboak erabiltzen dira. Ik. negu beltza,kale gorriyan eon, eun gorri izan.prepertziyozko/perperziyozko. izond.Pertsona argia, bizia, ganoraduna, arduraduna,aktiboa. Prepertziyozko gizona da./Jauna hartzeare prrepertziyozko posturakinjartzen zan.

190 presentzi onekopresentzi oneko. ‘presentzia oneko’.Itxura onekoa. Presentzi oneko neska den. Ik.kurioso.prest eon. ‘prest eon’. Pronto egon; zerbaitetarakogertu, puntu-puntuan egon. Ik. pronto eon.primeran. ‘primeran’. adb. Egoera onean,erosotasun handiz, oso egoki, oso ondo. Jantzihauek primeran etorriko zaizkit umiantzat/Azken aldiyan primeran dabil.printza/brintza. ‘printza’. iz. 1. Zura edobeste material bat apurtzean sartzen den zatitxikia; punta zorrotza du. Egur-printzan batsartu zat azkazalian. Ik. egur-printza, garo-printza,burni-printza, esproa. 2. Argi-izpiak. Eguzki-printzakeatea ttu.probarri. ‘probarri’. iz. Demarria. Idi-probetanherrestaka eramaten den harri handi etapisutsua.pronto jarri/eon. ‘pronto jarri/egon’.Prest jarri, prest egon. Gu beti pronto eotegeakalea ertetzeko.propiyo. ‘propio’. adb. Asmo jakin bat gogoandela; apropos. PROPIYO ESAN, BAÑA ALPERRIK. ‘propioesan, baina alferrik’. Bereziki berarizuzenduta esan, baina jaramonik egiten ezduenean erabiltzen da. Propiyo esan nitxion,baña alper-alperrik! PROPIYO JUN/ETORRI. ‘propio joan/etorri’. Asmo jakin bat gogoan delajoan/etorri; apropos. Hik ze ustek! Ni horretakotxeetorri nauk propiyo e.pujamanta. ‘pujamanta’. Ganaduari ferratuaurretik atzazkalak (apatxak) mozteko tresna.pulamentu/fundamentu. ‘fundamentu’.iz. Pertsonez mintzatuz, ganora, funtsa. Izangozan poza, pulamentua ta alkarri laguntzia.punba. haur. Haur hizkeran, umea erortzendenean esaten den hitza. Ik. punbala.punbala. haur. Haur hizkeran, umea erortzendenean esaten den hitza.punta. ‘punta’. iz. 1. Mutur zorrotza. 2. Gauzameheen muturra. MAHAI PUNTA BATEN JARRI. ‘mahaipunta baten jarri’. Mahai ertz batean jarri.Ollasko hotzakin ase ta mahai punta batenjarri ta lo in ohi zuan. Ik. sillan puntan.puntada. ‘puntada’. iz. 1. Jostean jostorratzezegiten den zuloetako bakoitza; hurbilenekobi zulotxoren arteko espaziotik pasatzenden hari-zatia. Puntada luziak eo puntadamotzak. Ik. puntada bota. 2. Norbaiti zeharkaesaten zaion esaldi mingarria. Ik. puntadabota. PUNTADA BAT EMAN. ‘puntada bateman’. Zerbait josi; zerbait jostorratzez etahariz josi. Ik. puntada. PUNTADA BOTA. ‘puntada bota’. Norbaitizaharka esaldi mingarriak bota edoesan. Bai, baña badaki puntada earrak botatzene.Ik. puntada.puntanetakua izan. ‘puntanetakoaizan’. Bikaina, goren mailakoa izan. Harekerropak beti puntanetakuak ibilli ber izatettu.Bai futbolista berri bat fitxau due, bañaeztet uste puntanetakua danik.punta-puntan ibili. ‘punta-puntan ibili’.Bikain, goren mailan jardun. Reala aurtenpunta-punta dabil. Ik. aurreko puntan ibili.puntaz bera. ‘puntaz behera’. Zerbaitmutur zorrotza beherantz duela. Segane pro-

puska 191bau zan baña lenengo kolpian puntaz beralurrian sartu zun sega.punttu. ‘puntu’. iz. Hitz hau bere bakarreanbaino gehiago erabiltzen da ondorengo esapideetan. PUNTTUAN IBILI. ‘puntuan ibili’. Kartajokoa.Zeinek puntu gehiago egin edo bilduhark irabazten du. Zazpikoa da gehien balioduena eta zaldunak erregeak eta txotak puntubakarra balio dute. Ni karta-jokuan punttuanbakarrik ibiltze nitzan. PUNTTUKA JARDUN. ‘puntuka jardun’.Bertsotan, bakoitzak puntu bat kantatuzaritu. Zentzu horretan, puntua oin bakoitzakmugatzen duen hitz-andana litzateke; hauda, bertso-lerro bat edo bi. Punttuka jardunzian arratsalde guztiyan; zeiñek baño zeiñekpuntu aldrebesouak bota. PUNTTU-PUNTTUAN. ‘puntu-puntuan’.adb. Prest; unerik onenean. Jana oaintxe dopunttu-punttuan. 2. Doi-doia, delako orduzehatzean; ez goiz ez berandu. Punttu-punttuanetorri da.puntu. ‘puntu’. iz. 1. Perpaus-bukaera adieraztekoortografia-zeinua. 2. Musean, jolalariekjokorik ez dutenean egiten den apustua. PUNTUA IN. ‘puntua egin’. Orratz edomakina bidez puntuzko ehuna egin. Gureamamak puntua iten orduak ta orduak pasatzezittun.puntual. ‘puntual’. izond. Lekuetara beharden orduan iristen dena edo gauzak aldezaurretik agindu duen ordurako egitendituen pertsonaz esaten da. Hori oso mutilpuntuala da. 2. Puntu, leku edo ingurunejakin bati edo batzuei dagokiena edo kasujakin batean edo batzuetan gertatzen dena,orokorra ez dena. Hori, ordia, oso arazopuntuala da.pupua. ‘pupua’. haur. Haur hizkeran mina.Umiak pupua hartu al du? PUPUA HARTU. ‘pupua hartu’. haur.Haur hizkeran, mina hartu, zauritu.purga. ‘purga’. iz. Libragarria. Zazpi eundamatzat librau gabe ta purga eo zeozehartu berko nuke.purgatoyo. ‘purgatorio’. iz. Erlijio katolikoan,kondenatu gabe baina osorik garbitugabe dauden arimek zerura joan baino lehen,beren bekatuak guztiz garbitu arte, zigorrapairatzen duten tokia. Zerua ta infernuantartian omen dao purgatoyua.puri-puriyan. ‘puri-purian’. adb. Pil-pilean,denen ahotan. Ilegalizaziyuan gaya puripuriyandao.purra-purra. ‘purra-purra’. onom. Oilo,txita, oilar eta oro har hegaztiei deitzekomodua.purrusta. ‘purrustada’. iz. Ahopean, haserreesandako hitz edo esaldi minbera etamingarria. Beti purrustan bat botaber. PURRUSTA EARRAK BOTA. ‘purrustadaederrak bota’. Ahopean, haserreantzean esandako hitz edo esaldi minberak.Beti purrustanbat botako oteun beldurrez.purrut in. haur. Haur hizkeran, puzkerra bota.Umiak purrut indu.puska. ‘puska’. iz. Gauza solido baten zatia.Ik. bi puska in. PUSKAK EUKI/IZAN. ‘puskak eduki/izan’.Musean jokatzen ari garelarik, paretara“dupleak” edukitzea; hau da, binaka pareakizatea. Utziyozu, puskak izangottu ta. Ik. mus,musian jokau.

192 puskatpuskat. ‘puska bat’. zenbtz. zehaztgb. Denboraridagokionez, epe luzeago bat adierazten du.Pixkat ez, puskat. PUSKATEAKO GELDITTU. ‘puskaterakogelditu’. Puska baterako gelditu. Puskateakogeldittu dittuk gure obrak!pusker bero. ‘pusker bero’. iz. Pusker ixilla,kirats izugarria duena. Ik. putz, ixil eskandalosoa.putaetxeko madria! iz. Irain-hitza; biraoedo maldizioa. Hau dana indakuan horireinber? Baita putaetxeko madriare!putz. ‘putz’. iz. 1. Ezpainak ia itxirik daudelaahotik botatzen den haizea. Ik. putz in. 2. Puskerra,bereziki soinurik gabea. Ik. ixil eskandalosua.putzein. ‘putz egin’. Ahotik airea ezpainakia itxirik daudela bota. Sopai putzein pixkat,oso berua dota.putzu. ‘putzu’. iz. 1. Lurpeko urak ateratzekolurrean egiten den zulo biribil eta estua.Putzutik ura atea. 2. Zoruko zulo edo sakonuneetanbiltzen den ura. Euriyak bidetanputzua pranko utzi du.putzustel. ‘putzustel’. iz. Zelaian egotenden perretxiko moduko zuri borobila. Heldutadagoenean, zapalduz gero, hauts beltzairtetzen zaio. Ik. astaputza.puxikako katarrua. ‘puxikako katarroa’.iz. Zistitis. Maskuriaren hanturalarria edo kronikoa. Neguan puxikakokatarruakin gaizki ibiltzea. Ik. ipurdiko katarrua.

aka-raka. ‘raka-raka’. onom. Zerbait saileanhartzea edo biltzea adierazten duen onomatopeia.Belar danak raka-raka atea ta bildu.razionamentuko kartilla. ‘errazionamendukokartila’. iz. Gerra denboran janariaerrazionatzeko erabiltzen zituzten liburuxkak.Bertan zehazten zen familia bakoitzakjasotako janaria. Razionamentuan familibakoitzai honenbesteko bat emate zitzayon.Alondiga eo, ordun, oain zinia daonhortan zan ta hara ekartze zittuen ta geohandik partiu. Razionamentuko kartillakeote zian ta kartilla harekin junbertzendunzuk.redios! ‘redios!’. interj. Harridura, haserrea,etab. adierazteko hitza. Gizonezkoek emakumezkoekbaino gehiago erabiltzen omendute. Redios! Utzizak pakian pakian dona!rrreumak menderauta/jota eon. ‘erreumakmenderatuta/jota egon’. Hezueria.Hezurretako min edo gaixotasunak mendeanhartu. Reumak oso menderauta zeukan.

sabado-ingles in. ‘sabado-ingles egin’.Larunbat eguerdirarte lan egin eta arratsaldeajai egiteari deitzen zitzaion “sabado-ingles”egitea. Eguneko lau pezta, zazpi egunekoahogeita zortzi pezta; asteko jana pauta, sabado-inglesiteko earki jartze giñan gu.sabi. ‘sabi’. iz. 1. Landare berria, gero landatzekoerabiltzen dena. 2. Mintegia, sabitegia.sagarra neurtzeko otarra. ‘sagarraneurtzeko otarrea’. iz. Garai batean sagarraneurtzeko erabiltzen zen, neurri-otarrea;oro har, hiru kopo-otar kabitzen ditu. Ba,bai, tiñan neurrikua zan losa. Eztakit beñeikusiezun zea, sagarra neurtzeko otarra. Batankera hartakotxia izatea. Sagarra neurtzessagar. ‘sagar’. iz. Sagarrondoaren fruitua,jangarria dena. SAGAR GAZI-GEZAK. ‘sagar gazigeza’.iz. Aldi berean gazia eta geza dena. Ik.gazi-gezan ikusi. SAGAR GAZI-GORRI. ‘sagar gazigorri’.iz. Sagar-mota. Zaporez gaziak diraeta koloreari dagokionez berdetik gehiagodute gorritik baino. Hauek ez dute gorribeltzaketa gorde-sagarrak bezainbesteirauten. Erretzeko, gordinik jateko nahizsagardoa egiteko balio dute. Gazi-gorriyakgutxiyo irauteu. SAGAR GORRI-BELTZ. ‘sagar gorribeltz’.iz. Sagar-mota. Zaporez gazia da etakoloreari dagokionez, ondo heltzen deneankolore gorri iluna izaten du; gorde-sagar etaerrege-sagarrak bezala honek ere asko irautendu. Sagar gorri-beltzake dexente irauteue;igual ez errege-sagarrak aiña, baña dexente. SAGAR-LUR. iz. Zuhaitzen arteko neurriariesan ohi zitzaion eta 5.58 metro zituen gutxigora behera. SAN INAZIO SAGAR. ‘San Inaziosagar’. iz. Sagar-mota. Kolorez gorria da etazaporez ez gazi eta ez geza; hau da, bienartekoa. Oro har, gordinik jan ohi da. Ik. Santanasagarra. SANTANA SAGAR. ‘Santa Ana sagar’.iz. Sagar-mota. Kolorez gorria da eta zaporezez gazi eta ez geza; hau da, bien artekoa.Oro har, gordinik jan ohi da. Ik. San Inaziosagarra. SAN PEDRO SAGAR. ‘San Pedrosagar’. iz. Sagar-mota. Kolore gorria du etazaporez gazi xamarra da; gordinik jan ohi da. TXOISAGAR. ‘txori-sagar’. iz. Sagar-mota.Koloreari dagokionez sagar txuri-horixka daeta zaporez geza. Sagardoa egiteko aproposa. URDIN SAGAR. ‘urdin sagar’. iz. Sagarmota.Kolorez, marra gorrixka batzuk ditueta zaporez gazia da. Gordinik jan ohi da,eta hau ere, usteldu gabe asko irauten duenez,gerorako gorde ohi da. Ik. gorde-sagar, laukantoi.sagarra jotzeko makina. ‘sagarrajotzeko makina’. iz. Sagarra tolarera sartubaino lehen txikitzeko makina.

196 sagar-txikitzeko makinako otarrare izatea biribilla. Elarraitzanzanak hiru kopootar zittun. Ik. neurri-otar.sagar-txikitzeko makina. ‘sagar-txikitzekomakina’. iz. Sagardoa egiteko, sagarrakzatikatu edo pusketetan txikitzekomakina. Zerrare bai, ol txikiyak itteko baike,ta egurra txikitzeko. Motorra ekarri bañolen, sagar-txikitzeko makina, eskuz manejatzezana.sagasti txulo. ‘sagasti zulo’. iz. Sagarrondoakdauden eremua. Tokiari dagokionez,pendizean behera dogoena edo.sail. ‘sail’. iz. 1. Lur-zati edo lur-eremua; bereziki,ereiteko nahiz zerbait landatzeko egokitueta prestatzen dena. 2. Hurrenez hurrendauden izakien multzoa. Kotxe-sail izugarriyakikusteia kamiño bazterretan. SAILLIAN. ‘sailean’. adb. 1. Asko, barrabarra.2. Erreskadan. Saillian hartuber da;ez oain hemendik ta geo handik. SAILLIAN JAN/HARTU. ‘sailean jan/hartu’. Apartaketan ibili gabe, segidan jan/hartu. Plater ertzetik hasita segidan jan.Erreskadan jan. Janariya saillian hartuberizatea ta ez aukeratzen ibilita. Ik. saillian-saillianaittu. SAILLIAN SAILLIAN AITTU. ‘sailean saileanaditu/entzun’. Asko, ugari, hurrenezhurren entzun. Garai batian sallian sallianaitzezian holako gauzak.sakamantekas. ‘sakamantekas’. iz.Mamua. Garai batean, umeak beldurtzekoaipatzen zen hitza. Odola ateratzen zuen pertsonaomen zen. Hemen, hemen sakamantekas!Ta danak etxea.sakape. iz. Kapirioen gaineko oholen eta etxearenhormaren arteko bitartea Sakape zuloauxuak etortze zian.sakau. ‘sakatu’. du ad. Zerbait, bolumen txikiagoaizan dezan, estutu edo zapaldu. Nibesaka ibiltzeko enitxion ta zuek botatzebadezue neronek sakauko zionat.sake. ‘sake’. iz. 1. Pelota ateratzeko jokadia.Sakia fallau eztik pa! 2. Jateko gaitasun handia;entrama handia. Ik. entrama.sakristau/sankristau. ‘sakristau’. iz.Elizkizunetan apaizari laguntzeaz, eliz jantziakzaintzeaz eta eliza eta sakristia garbiedukitzeaz arduratzen den gizona. Arruakosakristauakin musian ingendun.salbe in. ‘salbe egin’. Agurtu, kaso egin.Parian pasata eztu salbeike itten.saldualdi. ‘saldualdi’. iz. Saltzea. Norbaitek zerbaitdiru kopuru baten truke ematearen ekintzaeta ondorioa. Manuele lanea hasiya izangohuan ardikin saldualdi handi hura iteako.saletxe. ‘saletxe’. iz. Etxe-abereak edoberoientzako bazka edukitzeko etxe txikiedo txabola-modukoa. Oro har, baserritikaparte, mendixkatan egon ohi dira etaardientzako nahiz artzai mendian dagoenarentzakoaterpe bihurtzen dira. Egun hartanbero haundiya itte zun da saletxea sartugiñan keizpeta.saltoka-saltoka. ‘saltoka-saltoka’. adb.Saltoak eginez. Hor zetorrela, berriz, saltoka-saltoka,ze ordu gendun galdetuz.San Bernardo txakur. ‘San Bernardotxakur’. iz. Txakur-mota. Tamaina handiaeta ile sarria duen txakur-arraza, antzina elurretangaldutako pertsonak bilatzeko erabiliohi zena. Aspaldiyan eztia San Bernardotxakurrik ikusten ezta?San Jose lore. ‘San Jose lore’. iz. Landarebelarkara. Lore horixkak ditu, San Joseinguruan ugariak izaten dira. Ik. sorta.

sartu-etxe 197San Juan lore. ‘San Joan lore’. iz. Landarebelarkara; 75 cm-rainokoa izatera iritsdaiteke eta arrunta da larre, belardi eta bideertzetan.San Juan sagar. ‘San Joan sagar’. iz.Sagar-mota. Kolore horixka du eta zaporez,geza antzekoa da. Sagardoa egitekonahiz gordinik jateko egokia da. Sagarmotahau da, gainera, inguruko sagarrenartean lehenen sortzen dena; San Juaningurukoa da.San Juan sorta. ‘San Joan sorta’. iz.San Juan egunez bedeinkatzen den loresorta.Lore-sorta hau, mota askotako loreezgain, gerezi eta mendafinarekin osatuta egotenda. San Juan sorta earra prepaatzenbaaki gure amak.San Miel haize. ‘San Migel haize’. iz.Ipar-hekialdetik datorren haizea.santaeskian. ‘santaeskean’. adb. SantaAgeda egunez, kantak abestuz etxez etxeegiten den eskea. Abestien truk dirua edozerbait jasotzea. Santaeskiane iya beti ertetzegiñan.Santio-Santa Anetako eulazi. ‘Santio-SantaAnetako eulazi’. Uztailainguruan egiten duen euri suabea; xiri-miribaino gehiago, baina zaparra izatera heldugabe.santokristo. ‘santokristo’. iz. Gurutzefika.Horko santokristo horrire hautsak kenduberko zaizkiyo ba?santu-santu ez eon. ‘santu-santu ezegon’. Gaixoantzean egon; ondoezik egon.Ez nao santu-santure, barrualde hauek nehikoaztorauta badazkat. Ik. oso katoliko ez eon.sapa. ‘sapa’. iz. Ile nahasi eta zaindu gabea.Illia sapa inda ibiltzeu. SAPA INDA IBILI. ‘sapa eginda ibili’.Ileari buruz ari garela, zaindu gabe eta grasezjosita ibili. Illia dana sapa inda ibiltzeu.sapai. ‘sabai’. iz. 1. Gela, barrunbe, eraikinedo eraikuntza baten estalkiaren barnekoaldea. 2. Ukuiluko goialdeko lastategi edobelartegia. Sapayan eukitze deu lastua.sapaizulo. ‘sabaizulo’. iz. Ganbaratik ukuiluraabereentzako belarra, lastoa, etab. botatzenden zoruko irekigunea. Ik. sapai.sapo-salda. ‘sapo-salda’. iz. Pozoia. Saposaldapixkat emanber.sarde. ‘sarde’. iz. Batik bat nekazaritzan erabiltzenden lanabesa, kirten luzea eta burdinazkohortz zorrotz eta luzeak dituena.sare. ‘sare’. iz. Hari, lokarri edo alanbreamodu jakin batean elkarrekin gurutzatuzegindako ehuna. SARE-SARE IN. ‘sare-sare egin’. Jantziedo arropari gagozkiola, gasta-gasta egin.Oaintxere galtza hoyek sare-sare inda dazkak,moteill!sargori. ‘sargori’. iz./izond. Bero-itogarria, tenperaturaaltuak eta hezetasun handiak eragitendutena. Motillak ondo egualdi sargoriyaziok! Ik. eguraldi ittua.sartu-erten. ‘sartu-irten’. iz. Bisita. SARTU-ERTEN BAT IN. ‘sartu-irten bategin’. Norabait aldi labur batez sartu etabertatik irtetea; bisita. Fabrikare sartu-ertenbat in. Ik. jun-etorri bat in, sartu-ertena.sartu-etxe. ‘sartu-etxe’. iz. Sarrera, sarbide. SARTU-ETXE HAUNDIKO BASERRIYA.‘sartu-etxe handiko baserria’. iz. Baserrizehatz horretara jende ugari sartzen zela

198 sasiadierazteko. Izane gure etxia sartu-etxehaundiko baserriya zan da beti gordetzezittuen arrautzak eo zeoze.sasi. ‘sasi’. iz. Laharra, sastraka. Bidetxurhura sasiyak ta larrak janda do.sasiko. ‘sasiko’. iz./izlag. Sasikumea. Lehen,ezkontzaz kanpo sortutako umeari ematenzitzaion izena. Mutil hori sasikua zan. Ik. sasikume,larreko.sasikoipatsu eguna. ‘sasikoipatsueguna’. iz. Inauterietako ostegun gizeneguna.sasikume. ‘sasikume’. iz. 1. Lehen, ezkontzazkanpo jaiotakoari ematen zitzaion izena.Ik. sasiko. 2. Irain-hitza.sasimeiku. ‘sasimediku’. iz. Medikuntzaikasketakedo titulua izan gabe sendagintzandiharduen pertsona. Ik. xaxiletrau.sasoi. ‘sasoi’. iz. 1. Denbora, garaia. Sasoibatian nei esan hola biziber nula ta sinistuez. 2. Osasuntsu eta indartsu dagoen pertsonarenegoera. Sasoiko mutilla./Sasoi horrekinda beti nekauta! 3. Zerbaitetarako garaiegokia, bereziki nekazaritzan jardueraren batburutzeko garaia. Babak heltzeko sasoia etorrida. 4. Urtaroa. Sasoi hontan normala daelurra itia. SASOYA IZAN. ‘sasoia izan’. Osasuntsueta indartsu dagoen pertsonaren egoeraizan. Nike banun sasoya nun garaya. Ik.sasoi.sasoiko. ‘sasoiko’. iz./izlag. Pertsonaz mintzatuz,bizitzako sasoi onean dagoena; gaztea,indartsua. Gizon hori oaindik sasoikua do./Sasoiko mutilla. Ik. sasoi.sasoiz. ‘sasoiz’. adb. Garaiz. Sasoiz etorrida. Ik. sasoi.sasta. ‘sastada’. iz. Orratzez nahiz bestelakotresna zorrotzez eta sarkorrez egindako zauria.Eltxuak eo sasta earra indit.sastraka. ‘sastraka’. iz. Lahar eta antzekolandare adartsuez beteriko lekua. Sastrakaguztiyak erre arte,sua zaitzen gelditzengiñan.sator. ‘sator’. iz. Ugaztuna. Oso ile ugari etabeltza du, baita industeko erabiltzen dituztenazazkal luzeko eskuak ere. Lur azpian egitendituzten zuloetan bizi dira. SATOR-LUR. ‘sator-lur’. iz. Satorrak zuloainduskatzean lurzoruan egiten duen lur-pila.Ik. sator-zulo. SATOR-ZULO. ‘sator-zulo’. iz. Satorrakegiten duen zuloa. Ik. sator-lur.sega. ‘sega’. iz. Belarra hondo-hondotik ebakitzekoerabiltzen den lanabesa, bi eskutokidituen kirten luze eta zuzen batez eta honekmuturrean duen burdinazko xafla luze etaokertu batez osatua. Ik. sega-poto, sega-joko,saga-apustu, segadora. SEGA ARRAIZTU. ‘sega arraiztu’. Segazorroztu; sega arraitzez zorroztu. Ik. harraitza. SEGA-APUSTU. ‘sega-apustu’. iz. Herrikirola.Denbora jakin batean nork belar gehiagoebaki egiten den apustua. Ebakitako belarrarenpisua edo lursailaren azalera erabil daitezkeirabazlea zehazteko irizpide gisa. SEGA-JOKO. ‘sega-joko’. iz. Herri-kirola.Denbora jakin batean nork belar gehiagoebaki egiten den jokoa. Ebakitako belarrarenpisua edo lursailaren azalera erabil daitezkeirabazlea zehazteko irizpide gisa. Ik. segaapustua. SEGAK PIKAU. ‘segak pikatu’. Mailueta ingude txiki batez sega zorroztu. Sega

sesiyo 199pikatzen bai alnekiyan da galdera batzukintzizkian. Ik. sega, pikau.segadora. iz. Sega-makina. Belarra nahizlaboreak ebakitzeko makina.segapoto. ‘sega-poto’. iz. 1. Segalariak,sega zorrozteko harria bustita edukitzeko,gerrian lotzen duen zurezko ontzia. Ik. sega.2. Lasaia, lasartea, kaikua. Hi haiz hi segapotua!segarri. ‘segarri’. iz. Sega zorrozteko erabiltzenden harria; sega-potoan eman ohi da. Ik.sega.segi hortziar! ‘segi hor zehar!’. Alde!,ospa!, aide hemendik!segika in. ‘segika egin’. Norbaiti atzetiksegitu, jarraitu. Segika earra in omentziyon.segittu/segiu/segi. ‘segi(tu)’. du ad. 1.Ardiei erreparatu. Ardiyai segitzeko nundiknoa dabiltzan. 2. Atzetik jarraitu. Ardiyeiatzetik segittu eziñik.segitukua izan. ‘segitukoa izan’. Segituan,bapatean emandakoa izan. Ta gureJoxemain erantzuna segitukua izan.seko. ‘seko’. Erabat, guztiz, osoro. Oro har,jarraian aditzondoa darama. Seko indarrikgabe geldittu./Seko herriyan alde jokau.sekula. ‘sekula’. adb. 1. Galderetan “noiz”edo “noizbait” galdetzaileen pareko litzateke.Sekula ikusi al dezue holakoik? Ik. sekulako.2. Ezezko testuingurutan “inoiz ez” adieraztendu. Sekula eztet holakoik ikusi. Ik.sekula santan. SEKULA SANTAN. ‘sekula santan’. adb.Inoiz. “Sekula” hitzaren adiera nabarmentzekogehitu ohi da “santan”. Normaleanbaiezkoak ez diren testuingurutan erabiltzendira. Sekula santan eztet holakoik ikusi. Ik.sekula.sekulako. ‘sekulako’. 1. Ezustekoa, inoizegin edo gertatu gabekoa. Sekulakuak aittuberizan emendittu. 2. Apartekoa, bikaina.Sekulako afaya ingendun Oriyon.selemon in. ‘selemon egin’. Ezertxo ereegin gabe egoteko edozer gauza egin. Jatorriz,badirudi, pikota aurrean, hots, herriakexkutatuen buruak edo zigortutakoak eskarmentumodura denek ikus zezaten lotsagarrigeratu esan nahi omen du. Ordu batzuklanian pasa baño ñayo selemon in.semeordeko. ‘semeordeko’. iz. Odolekoaez izan arren, norbaitek semetzat hartzenduen gizonezkoa.sendo. ‘sendo’. adb. Irmoki, tinko. Sendo languduziyon obrako lanetan. Ik. aldrebesiansendo.serora. ‘serora’. iz. Elizan inguruko arduraduen eta zenbaitetan apaizari laguntzen dionemakumea.sesiyo. ‘sesio’. iz. Liskarra, disputa, treta,iskanbila. Sesiyua pranko izan zuen. Ik. sesiyoakoprest. SESIYO BILDURRIK EZ. ‘sesio beldurrikez’. Sesio, treta edo tirabirarik izatekoarriskurik ez dagoenean erabiltzen da; sesiorikizango ez delako ziurtasuna dagoenean,alegia. Etxe hartan etzeon sesiyo bildurrik. SESIYOAKO PREST. ‘sesiorako prest’.Iskanbilarako pronto; tretarako prest. Ziharoharrotuta lenaz gain, beti sesiyoako prest. SESIYUA PREPAATZEKO PREST. ‘sesioapreparatzeko prest’. Istilua, eztabaidazkozarata, liskarra, borroka prestetzeko prest. Ze,hik beti sesiyua prepaatzeko prest eonber al dek!

200 sigi-saa SESIYUAN IBILLI. ‘sesioan ibili’. Istiluan,borrokan, liskarrean ibili. Ik. sesiyua prepaatzekoprest.sigi-saa. ‘sigi-saga’. adb. Sarguneak etairtenguneak dituela. Biria Ertxiñondotikgora Pagiyora sigi-saa dijua.sikira. ‘sikiera’. lok. Gutxienez, behintzat.Gure anayak sikira esamiña aproatzen bau,gaitz erdi.sillajoko. ‘sila-joko’. Ume-jolasa. Haurrenkopurua baino aulki bat gutxiago borobileanjarri eta haurrak musikak diharduen bitarteanaulkien jiran saltoka eta brinkoka ibiltzeandatza. Musika isiltzearekin batera, hutsikdauden aulkietan esertzen ahalegindu behardute.sillan puntan. ‘silaren puntan’. Sila edoeserlekuaren ertz-ertzean. Beti sillan puntaneonber izateu ta, azkenian eroi!silo. ‘silo’. iz. Baserrietan belar ebakia gordetzekobarnean egiten zen zulo moduko eraikinbertikala. Geora iñak izango zian siluaketxe barruan.sinistiake lanak dizkik! ‘sinesteak erelanak dizkik!’. Zerbait sinesteak ere lanakematen ditu! Sinesgaitza den zerbaitenaurrean gaudenean erabili ohi da. Horrek?Sinistiake lanak izkik!sisti-pist. ‘sisti-pist’. onom. 1. Bapatean. Languztiya sisti-pist intzun. 2. Oharkabean, zerzuan berririk gabe + aditza. Sisti-pist hasarrauta junda.sits. ‘sits’. iz. Intsektu-mota bat. Batez eregauez dira aktiboak eta arropak, oihalak,etab. jaten dituzte. SITSAK JAN. ‘sitsak jan’. Arropa, oihala,etab. sitsak zulatzea, jatea. Ik. sits, pipiyak jan.soakai. ‘sorokari’. izond. Landutako sailetanedo besteren sailetan sartzeko ohitura edojoera duen aberea; oro har, ardi gaiztoa.Gañea orduan, baakik, ardi txarra izatenhuan soakaya bazan, da oain etziok soakairik.sobra. ‘sobra’. adb. Sobera, gehiegi. Ik. sobraneon, sobra geyegitan, sobra handirik izan ez. SOBRA GEYEGI. ‘sobra gehiegi’. adb.“Gehiegi” adberbioa indartzeko modua;“gehiegi baino gehiago” bezala parafraseadezakegu. Lene sobra-geyegi iteiulana. SOBRA GEYEGITAN. ‘sobra gehiegitan’.zenbtz. zehaztgb. Askotan, nahi baino gehiagotan.Lene sobra geyegitan hitzein deu gaihoni buruz. Ik. sobra. SOBRA HAUNDIRIK IZAN EZ. ‘sobrahandirik izan ez’. Diruari buruz dihardugula,norbaitek diru gutxi duela adieraztekoerabiltzen da. Ta larunbat eguerdiyan, fabrikatikatea ta etxeko andriai asteko janakpauta, etzan sobra haundirik izaten. Ik. sobra,sobran eon. SOBRAN EON. ‘sobran egon’. Sobera,gehiegi egon. Hitz hoyek danak sobran zeuden.Ik. sobra.soiñian eaman. ‘soinean eraman’. Gizagorputzean bertan eraman. Nola galduko zat,soiñian damakit behintzat eta.soiñujole. ‘soinujole’. iz. Soinularia. Erniyokoegunian soñujole pranko izate zan.soka luzian jarri. ‘soka luzean jarri’.Batak besteari eskutik helduz jarri. Erregabe zeudenak, danak han ibilliko zian bueltan;sokai ikutu ezkeo, libre izaten zan sokadana. Soka umiakin itezan, eskua batak bestiaiemanda.

suetxe 201sokor. ‘zokor’. iz. Soroan egiten diren lur tontontxoak;lur koskor zakarrak. Gure attittazana majiñat aldiz ibili zan sokor jotzen.solamente. Ez du gaztelaniazko “solamente”adberbioaren erabilera; “horregatik ere”bezala parafrasea dezakegu. Oro har, mehatxurenbat egitean erabiltzen da, eta baldintzarekinlagundurik joan ohi da. “solamente+ baldintza”. Oain solamente nereana etortzenba, attukottu beriak. Solamente jate ezbau, musuzulotik baare sartukoyot. HORREATIK SOLAMENTE+ ENUNTZIA-TUA. ‘horregatik solamente + enuntziatua’.Aurkaritzako adiera du, bainaenfasi-graduarekin; “baina + enuntziatua”bezala ulertuko genuke. Horreatik solamentenearrez etortzen ba aittukoizkit ba!soliba. ‘soliba’. iz. Habe nagusietan bermatzenden habe txikiagoa edo bigarren mailakoa.Etxe bat itteko egur asko berda, frontalakdiala, solibak diala, postiak, ta batezezenbat ol.solkiya in. iz. Ura buruan karriatzeko erabiltzenzen “erra” buruan kateatzeko trapu edo zapirenbatekin egiten zen korapilo modukoa.somier. ‘somier’. iz. Ohearen euskarria,zurezkoa edo metalikoa. Malgukiak edobeste material batekoak izan daitezkeen bandakditu alde batetik bestera.sorta. ‘sorta’. iz. Laboreak eta antzeko landareakbiltzen diren multzoetako bakoitza. 2.Bi gauza baino gehiagoz osaturiko multzoa;bilduma. Liburu-sorta earra emandu eskola.sosegu. ‘sosegu’. iz. Urduritasun edo larritasunikgabeko egoera. Sosegu earrian etxerauzan.sotana. ‘sotana’. iz. Apaizak eraman ohiduten lepotik oinetarainoko janzki luzea,Eliza katolikoan behintzat jantzi ohi dutena.Garai batian apaiza sotana handiyakin ibiltzezan.su. ‘su’. iz. 1. Argi-, berotasun- eta gar-jaulkipena,zenbait gorputzen errekuntzaren ondoriodena. 2. Garretan edo txingarretan dagoenerregaia. SUA TA URA BELAUNETIK BERA. ‘suaeta ura belaunetik behera’. Gure arbasoenesaera zaharra da; nolarebait “sua” eta“ura” biak ezinbestekoak izanagatik, neurribatetik pasatuz gero, oso harriskutsu erebihur daitezkeela adierazten du. Suare behinbelaunetik gora hasiezkeo ojo! SUA ZAITTU. ‘sua zaindu’. Suari itzaltzenez utzi, ez eta gar handiegiak edukitzenere. Sastraka guztiyak erre arte, sua zaitzengelditzen giñan. SU-KANPAI. ‘su-kanpai’. iz. Sua dagoelaadierazteko jotzen dena. Ni neure iñoiz attutano su-kanpaia. Ik. kanpai. SUTAKO GANTXO/SURTAKO GANTXO.‘sutako gantxo’. iz. Beheko suak eta suekonomikaksuari eragiteko eta laguntzekoduten burnia. Sutako gantxuakin sutako egurrakmoittu ta iteia. SUTAKO HAUTS/SURTAKO HAUTS.‘sutako hauts’. iz. Errautsa, egurra, ikatza,etab.erre ondoren geratzen den hondakina.Ik. hauts, hausterre eguna.subelindare. ‘sugandila’. Narrastia. Muskerrakbaino txikiagoak dira eta kolore arreaizaten dute. Ik. musker.suerte. ‘suerte’. iz. Zoria. Suertia haizia bezelakuada, beti alde batea ta bestea ibiltzea.suetxe. ‘suetxe’. iz. Txondorraren erdialdeanegin ohi den zuloa.

202 sufizientesufiziente. ‘sufiziente’. Norbere kasaka,norbere kabuz moldatzeko gai dena. Oaindikbehintzat pertsona sufizientia dao ta moldaukoa.sufrittu/sufriu. ‘sufritu’. du ad. Min fisikoa edomorala jasan edo pairatu. 2. Jantziez ari garelarik,jantziari soinean eutsi, agoantatu. Jertziaearki sufri latxakek gaurko egualdiyakin.sugaiñ. ‘sugain’. iz. Su ekonomikak duentxapa-gaina. Ik. txapagain.suge-azal. ‘suge-azal’. iz. Sugearen azala.Urtero berritzen duenez gero, toki beroetangeratzen da. Sendagai modura erabilia: arantzaateratzeko egokia da, sartutako tokianzati bat jarriz gero inguru guztia bigundu etabere kasa ateratzen baitu.sugiak koxka inda eon. ‘sugeak koskaeginda egon’. Esapide honek norbait haurdundagoela adierazten du. Horrire sugiakkoxka intzion. Ik. kargauta ezkondu, familiya izatekoeon, hankagorriya izan, hezurberriya izan.suhi. ‘suhi’. iz. Alabaren senarra, alabarengurasoentzat.sukar-ikara. ‘sukar-ikara’. iz. Sukarrak gorputzeaneragindako astinaldi labur eta arinensegida. Ik. ikara.sumau. ‘sumatu’. du ad. Zentzumenen bitartezzerbait ohartu, zerbait hauteman; norbaitenhitz-hotsa entzun. Sumau ziñutenetorri ziñanian. Bazan ate-hotsa ta platerhotsa.suna. ‘zuin’. iz. Soroan edo baratzean zuzenereiteko eginiko seinalea. Bereziki hazi txikiabada (arbi hazia, esaterako) noraino botaden edo ez jakiteko marka, seinalea. 2. Goldeakateratako lur-puska, zohia baino handiagoa. SUNA IPINI. ‘zuina ipini’. Esparru batmugatzeko seinale funtzioa izango dutenmarka batzuk jarri. Oro har, hazi txikia(gari-hazia edo belar-hazia, esaterako)ondo zabaltzeko eta hazirik gabeko soilunerikez egoteko ipini ohi dira. Belar-haziyabotatzeko sunak ipintze genittun. Ik.suna.susa. ‘susara’. adb. Behia arreske. Beya susadao. Ik. iel, irauntsi, arkea.

taberna. ‘taberna’. iz. Edariak, eta zenbaitetanjanariak ere bai, saldu eta normalean bertakobarraren aurrean kontsumitzen denlekua. TABERNA-BAZTERRIAN SARTUTA.‘taberna bazterrean sartuta’. Betitaberna zuloan sartuta dagoela adierazten du.Zuek ze, beti taberna-bazterrian sartuta?Taberna-bazterrian lo seko geldittu zan. Ik.taberna-zulotan sartuta, bazter /baztar. TABERNA-ZULUAN SARTUTA. ‘taberna-zuloansartuta’. Beti taberna-bazterreansartuta dagoela adierazten du. Taberna-zuluansartuta pasako luke eun osua,beste zeiñik gabe. Ik. taberna-bazterrian sartuta.tajuz. ‘taxuz’. adb. Behar bezala, egoki. Tajuzegurrakin indakuak, neguko haize hotzakzirrikiturik billatzen eztuala barrukuak dardarazjartzeko.taka-taka. ‘taka-taka’. onom. Haur hizkeranoinez. Etorri taka-taka izekona. Ik. tiki-taka.takatekua eman. ‘takatekoa eman’.Golpetxoa eman. Emantzian takateko earra.takian-takian. ‘takian-takian’. adb. Noizbehinka,tarteka-marteka. Takian-takiangure jute gattuk zinea.talantelaldiyak heldu. ‘talantelaldiakheldu’. Antojoa izan. Gogoak eman. Oaintxehelduko zin ba hoixe jateko talantelaldiyak.talentu. ‘talentu’. iz. Zerbait egiteko berezkogaitasuna; adimena. Talentu haundik gabekua. TALENTU HANDIK EZ. ‘talentu handirikez’. Zerbait egiteko berezko gaitasun urriaduenari esan ohi zaio. Hori ittekore talentuhandik ez!tttamaña polittian ibilli. ‘tamaina politeanibili’. Neurri egokian ibili; ongi ibili.Tamaña polittian nabil; lan geyegire ez, taondo.tanga-tanga. ‘tanga-tanga’. onom. Euri-tantakerortzean ateratzen duen hotsaren onomatopeia.Ur-tantak tanga-tanga eroitzezian.tankera eman. ‘tankera eman’. Zer denedo norbait zertaz ari den igarri. Etzionatezen tankeraik ematen.tapaki. ‘tapaki’. Estalkiak; oheko manta etamaindireak. Honek, tapaki danak kentzeixkit.Ik. estalki.tarrat. ‘tarrat’. iz. Zerbait, bereziki oihala,urratzeak sortzen duen hotsa; oihaleko urratua.Soiñekuai tarrata indiyo. Ik. tarrata in,tarra-tarra. TARRATA IN. ‘tarrata in’. Tarratatu, urratu.Alkandorai tarrata earra indiyozu.tarra-tarra. ‘tarra-tarra’. adb./onom. 1.Herrestan, arrastaka. Tarra-tarra atea zanokoillutik. 2. Poliki, pixkanaka baina gelditugabe.

204 tar-tar-tartar-tar-tar. ‘tar-tar-tar’. onom. Haur hizkeran,traktorea edo antzeko zaratadun tramankuluarenhotsa adierazteko erabiltzen da.tarteko. ‘tarteko’. iz. /izlag. 1. Familiartekoa.Hoyek ustet tarteko itteiala. 2. Artekoa. Eztaez gaziya ez geza, tartekua da. TARTEKO IN. ‘tarteko egin’. Familiartekoegin. Hoyeke gurekin tarteko iteia baaman aldetik eo.tas-tas. ‘tas-tas’. haur. Haur hizkeran, “jo”.Umiai ipurdiyan tas-tas inbertzayo, atzamarkakitettuta.tati in. haur. Haur hizkeran erabiltzen da, umearijolas moduan gauza bat ematearen eta kentzearenkeinua egitean; kentzean bereziki.tato. ‘tato’. haur. Haur hizkeran, umea lepotiklurrera jeistean erabiltzen da. Tato umiakbera! Ik. tato in. TATO IN. ‘tato egin’. haur. Haur hizkeran,alturaren batetik behera jaitsi: koskarenbatetik, lepotik, etab. Petriletik tato in bera.tauz-tauz/ touz-touz. ‘tauz-tauz/touztouz’.onom. Behiei deitzeko modua.tella-apai. ‘teila-afari’. Etxe berriari teilatuaeman ondoren egin ohi den afaria. Azkenianeman geniyon tellatua, ta geo trapalea,tella-aparittako aztuko zittun lengo nekiakdanak. Ik. ostroko.tellatua eman. ‘teilatua eman’. Etxeariteilatuta egin. Azkenian eman geniyon tellatua,ta geo trapalea, tella-aparittako aztukozittun lengo nekiak denak.tema. ‘tema’. iz. Seta. TEMAI EUTSI. ‘temari eutsi’. Setatu.Nork bere iritzi, erabaki, uste eta jarrerarikosta ahala kosta eta kontrakoak aintzathartu gabe, gogor eutsi. Bai, horrek temaieutsikoyo, bai! Horri egoskorrian eztiyoiñork eamango.temoso. ‘temoso’. izond. Setatia. Nork bereiritzi, erabaki, uste eta jarrerari kosta ahalakosta eta kontrakoak aintzat hartu gabe,gogor eusten diona. Oso mutil temosua da;gauza bat buruan sartze zakonian…. Ik. temaieutsi.tentañan. ‘tentainan’. adb. Norbait zirikatzen,tentatzen. Nei tentañan ez hasi e! Enaoumoreko ta. Ik. tentau, toriatzententau. ‘tentatu’. du ad. Norbait zerbait egiterabultzatu edo erakarri; zirikatu, bereziki gaitzeraedo bekatura tentatu.tentaziyo. ‘tentazio’. iz. Egin behar ez denedo debekatuta dagoen zebait egitera bultzatzenduen eragina, hainbat erlijiotan pertsonabekatura bultzatzen duen kanpoko eraginaedo zirikaldia. TENTAZIYUA SORTU/EUKI (ZERBAITEGITEKOA). ‘tentazioa sortu/eduki’.Zerbait egiteak tentatu; zerbait egitea erakargarribihurtu. Hoixe iteko tentaziyua dakat. TENTAZIYUAN EROI. ‘tentazioan erori’.Egin behar ez den edo debekatuta dagoenzerbait egiten ausartu.tente. ‘tente’. izond. Gorantz zuzena dena,makurtu gabea. Oso gizon tentia da. Ik. tentejarri. TENTE JARRI. ‘tente jarri’. Oldartu, erasoegin. Iñoo, zeoze esan ezkeo, hura tente jartzeke.tentsiyobelar. ‘tentsiobelar’. iz. Sendabelarra.Hitzak esaten duen bezala, tentsioarazoakdituenarentzat egokia izan daiteke,

toki 205bere neurrian hartuz gero. Itxurari dagokionez,luzexka da eta zurtoin finak eta puntetanlore txiki laranja kolorekoak dituena.terral. iz. Hotz handia, beldurgarria. Iretakozuluan zeon terrala!/Katiako buelta hartutahantzeon terrala!tertuliya in. ‘tertulia egin’. Solasaldia izan.Harekin majiñat aldiz ingendun tertuliya.tetanuak hartuta. ‘tetanoak hartuta’.“Tetanos” gaixotasun infekziosoak menperatuta.Gaixotasun larria da, gorputzekomuskulu guztietara zabaltzen diren uzkurduramingarriak ezaugarri dituena. Agustina,berriz, tetanuak hartuta, erida txiki batetik.tikili-takala. ‘tikili-takala’. onom. Onomatopeiaerabiliz osatutako esapidea. Ardiek oinez ibiltzeanateratzen duten etengabeko hotsa adieraztendute. Han izatea tikili-takala hotsa; tikili-takala,bee! Eta boo! Ik. hango txintxarri-hotsa!tikili-takuluak. iz. Intsusari muna atera etamun horrekin eta trapoekin egindako takoak,pelotan jokatzeko takoak.tiki-taka. ‘tiki-taka’. onom. 1. Tapa-tapa, oinezeta lasai ibiliz.. Ik. taka-taka. 2. Zenbait makinaketa bereziki erlojuak sortzen duen hotserritmikoa adierazteko erabiltzen den hitza.Erlojuan tiki-taka hotsak molestau itenau.tilin-talan. ‘tilin-talan’. onom. Kanpaia jotzearenonomatopeia. Oro har, haurrei kanpaihotsa adierazteko esan ohi zaie. Han, bettu,tilin-talan, tilin-talan ai da. TILIN-TALAN IBILLI. ‘tilin-talan ibili’. haur.Haur hizkeran, kolunpioetan ibili adieraztendu.tiliñ in. ‘tilin egin’. Gustatu. Norbaitenagankoisuria, joera izan. Mutil horretxek iteit tiliñ.Ik. tiraizu.tiña. ‘tina’. iz. 1. Ura, olioa nahiz beste edozeinlikido edukitzeko erabiltzen den buztinegosizko ontzia, aho zabala eta gorputzhandia duena. 2. Zenbait tokitan,lixiba egiteko erabilitako upelerdi-formakoontzia. Lixiba iteakuan tiña erabiltzezan.tirabira. ‘tirabira’. iz. Pertsonen artean, unebatean, sorzen den konponezina edo errieta.Elkarren artian tirabira pranko ibilli zittuzten.tiraizo. ‘tiradizo’. iz. Joera, isuria. Zerbaitekerakartzea, tira egitea. Gure anayak beti izandu kanpoko tiraizua./Nei horretxek eztit babate tiraizoik iten. Ik. tiliñ in.titara. ‘titare’. iz. Jostean, orratza bultzatzerakoan,behatzetan minik ez hartzeko bertanezartzen den estalki babesgarria. Gure amakjosteko beti ibiltzeu titara.titiko ume. ‘titiko ume’. iz. 1. Oraindik amarenbularra hartzen duen umea. 2. Norbaitamaren gonapean ibiltzen dela adierazteko;mimatua. Hi, behintzat, beti izango haizaman titiko umia!toix-toix. ‘toix-toix’. onom. Ardiei deitzekomodua. Toix-toix, txiki-txiki txiki.toki. ‘toki’. iz. Lekua. TOKI EARRIAN ZIOK GUK ERAKUTSI-ZAI DAONA. ‘toki ederrian zegok gukerakutsi-zain dagoena’. Norbaitek gureerakutsien beharra badu, ezertxo ere, edoezer asko ez dakien seinale dela. TOKITAN GERAU/EON. ‘tokitan geratu/egon’.Oso urruti dagoela edo geratudela esateko. Tokitan ziok!/Tokitan geratzeaSan Caralanpio, ta anai arreba batzuntzakota illoba batzuntzako oaindik tokitaguan. Ik.Jainkuak dakiyen tokitan eon.

206 tolare TOKIYAN TOKIKO. ‘tokian tokiko’. Tokibakoitzean berea. Tokiyan tokiko ohitturak.tolare. ‘dolare’. iz. Fruitua zapalduz mahatsaleen,sagarren, etab. en zukua ateratzekotresna; delako tresna dagoen tokia. Zuk ezaldakazu gure tolaria ikusita? TOLARIAN PATSA ESTUTU. ‘dolareanpatsa estutu’. Sagarra tolarean jo ondoren,gelditzen den sagar hondarrari ahalik etazukurik gehien atera.tolestau. ‘tolestatu’. da/du ad. Gauza malgubaten bi zati bata bestearen gainean jarri.Txukun doblatu.tolosturan-tolosturan. ‘tolesturantolesturan’.adb. 1. Gauza malgu baten bizati bata bestearen gainean jarriz; arropa txukundoblatuz. 2. Arropaz ari ez garelarik,gauza txukun-txukun, bata bestearen gaineankurioso jartzeari ere esan ohi zaio. Suba ittekuazea jarriber aurrena, tokiya jarriber.Harriyak eo jarri geo haren kontra ta geotxondorra, bueltan-bueltan egurrakin, tolosturan-tolosturan-tolosturandana; tapau geolurra hola lodi, dana egurrik bistan eztala e,lurra bastante lodiyan.tomate. ‘tomate’. iz. Landare belarkara etaurterokoa. TOMATIA BAÑO GORRIYO JARRI.‘tomatea baino gorriago jarri’. Lotsalotsaegin. Hainbeste galdera in da in, azkeniantomatia baño gorriyo jarri zan. TOMATIAK ENBOTILLAU. ‘tomateakenbotilatu’. du ad. Egindako tomatea botilaratu;egosi eta iragazitako tomatea botilanezarri. Ganballa zijuan eskallapian,berriz, armayo zar bat eo bi bazian gureama zanak eo amona zanak bateko erropakta besteko tomate-botillak gordetzenzituztenak.tonto. ‘tonto’. izond. Inozoa, ergela. TONTO PLANTAN. ‘tonto plantan’. adb.Batere akordatu gabe; hutsaren fundamentuan.Tonto plantan atxurra earra harrapauta etxea. Ik. tonto-planta izan. TONTO USAYAK ALDE BATEA UTZI.‘tonto usainak alde batera utzi’. Tontakeriakaparte utzi; tontakeriez ahaztu. Tontousayak alde batea utzi, seriyo ai gea ta. Ik.bero-usairik ez. TONTO-PLANTA IZAN. ‘tonto-plantaizan’. Tontolapiko-itxura izan. Tonto-plantaearra zakak! Ik. tonto plantan.tontokei. ‘tontokeria’. iz. Tontakeria, ergelkeria.Hori, behintzat, tontokeya!tontolapiko. ‘tontolapiko’. izond. Ergela,tentela, inozoa. Batez ere gizonezkoei buruzdihardugunean erabiltzen dugu. Ik. artaburua.tontona. ‘tontona’. izond. Emakumezkoez arigarelarik, tuntuna, ergela, tentela. Ondo tontonahaiz!tordo. iz. Belarren hazia, patata modukoa.Belar honek honduan, lurrazpiyan torduakdazka, perlak balia bezela.tori. ‘tori’. Otzi, hartu. Norbaiti zerbait ematenzaionean, horretaz ohartarazteko eta delakoahar dezan erabili ohi den hitza. Ik. aiba, otzi.tortikulis. ‘tortikoli’. iz. Lepamina. Lepoamugitzea eragozten duen eta burua okertutaeramatera behartzen duen lepoko gaitz mingarria,lepoko muskuluren bat uzkurtzeanedo lepaornoen lesioren bat gertatzean sortzendena. Eztakit tortikulis eo ze dakaten.total inda eon. ‘total eginda egon’. Erabatmozkorturik egon. Total inda ziok! Atzogabian total inda etorri huan etxea. Ik. mozkor.

tratu 207toto. ‘toto’. haur. Haur hizkeran, txakurra. Ik. txitxi.traba. ‘traba’. iz. Oztopoa, eragozpena. Ik.traba in. TRABA IN. ‘traba egin’. Zerbait egiteannorbaitek beste norbaiti oztopoak jarri,harentzat nekagarri izan; zerbaitek lekuaeragotzi, higidura oztopatu. Ik. traba.trabes. ‘trabes’. iz. 1. Zeharka dagoen egurrezkoedozein pieza. Gu junta seittuan,zerran hasi giñan trabesak ite giñuzen. Ik.ate-langa. 2. Trenbideetan, horizontalki etaerreiekiko zut ezartzen diren zurezko, metalezkoedo hormigoizko piezetako bakoitza.3. Apustua, adibidez, pilota-partidetan,herri-kiroletan eta abarretan.trabeska. ‘trabeska’. adb. Zeharka, horizontalki.Kotxia trabeska utzi du. Ik. trabes.tragoxka. ‘tragoxka’. iz. “Trago”ren txikigarria.Zurrutada. Edalontzi batean zerbitzatzenden edari alkoholiko baten kantitatea. Tragoxkabat hartuko aldeu? Ik. pote bat hartu. TRAGOXKA JO. ‘tragoxkada jo’. Basoerdiaedan.trailu. ‘trailu’. iz. Soka batez lotuta dauden bimakilaz osatutako tresna, garia jotzeko erabiltzendena. TRAILLAN/TRAILLUAN HARTU/EUKI(BEYA, ASTUA). ‘trailan/trailuan hartu/eduki (behia, astoa)’. Behia, astoa nahizedozein animalia-zamari soka erantsita eramatea,eskutik sokari eutsiz eramatea. Hori sokakintraillan beya zula ta nik bi marmitta koxkor,arten, jakina, hamaika urte ta ezinba buruunibili. Hori beyakin, baiba, traillan hartuta hori.trakatran. ‘trakatran’. onom. Zaldiak lasterkadoazenean egiten duten hotsaren onomatopeia.Trakatran, trakatran hiru errege.tranbe. ‘tranbia’. iz. Erreien gainean ibiltzen denhiri barneko garraio publikorako ibilgailua.tranga. ‘tranga’. iz. Atea ondo itxi eta segurtatzekotrabes jartzen den haga sendoa.Tranga(b)era. ‘trangadera’. iz. Moztutakozuhaitzaren gerri zatia. Bere gainean haizkorazegurra txikitu ohi da; egurra aizkoraz txikitzendenean kontra egiteko erabiltzen denpieza. Trangaberan gaiñian txikitze giñuzenegurrak.tranpail. ‘tranpal’. Eskaileretan, bi mailasailenarteko tarte laua.tranpallu. iz. Ganaduen tresabi gainean egotenden lekua.traste. ‘traste’. iz. /izond. 1. Gehienetan haurreizuzenduz, okerra, bihurria. Mutikoxkor horitraste xamarra da. 2. Zaharra edo baliogutxikoa delako erabiltzen ez den edozeinaltzari, tresna edo gauza.trastero. ‘trastero’. iz. Traste edo gauza zaharrakbaztertuak uzten diren etxeko toki edoganbara. Oaintxe zuen kuartuak trasteruaematein.tratante. ‘tratante’. iz. /izond. 1. Tratularia;ganadu-tratuan aritzen den pertsona. Txatarrohori tratantia zan. 2. Ijito, tranposo zentzuan.Hi haiz hi tratantia.tratu. ‘tratu’. iz. 1. Salerosketa; bi pertsona edoalderen artean salerosketa bat egiteko lortutakoakordioa. Hoyek oaiñe tratutan ai dia.2. Norbaitekin izaten den harreman edo erlazioa.Nik baakat horrekin tratu pixkat. 3.Norbaitekin edo zerbaitekin izaten den jokabidea,jokaera. Bere gorputzai tratu txarraemate ziyon ta gazteik hiltzan. TRATU GUZTIYA IBILI (NONBAITETIK).‘tratu guztia ibili (nonbaitetik)’. Etxeko

208 trazajira guztia nonbait egin: janariak, arropak erosi,Udaleko eginkizunak egin, etab. Zestuatik ibiltzezuen tratu guztiya; kalea juteko, beti Zestura. TRATUA IN/ITXI. ‘tratua egin/itxi’.Hitzarmena egin, itxi; salerosketan, bi pertsonaedo alderen artean akordioa egin edoitxi. Beya saltzeko tratuta inun. Ik. tratu.traza. ‘traza’. iz. Itxura, tankera. Bazakanharetxen traza. Ik. trazakua izan. TRAZAKUA IZAN. ‘trazakoa izan’. Norbaitenantzekoa, itxurakoa izan. Xextero trazakuaden hua, e?trepeta. ‘trepeta’. iz. Traste edo erreminta.tresabi. ‘tresabi’. iz. Aska, ganbela. Ganaduakaskara burua ateratzeko tokia. Ikullu berriyaintzanene hemezortzintzako in ittun tresabik./Pasilluaneskubira, berriz, ganauen tresabiyak,beyen buruak illaran bistan ziala.treta. ‘treta’. Iskanbila, sesio edo haserrea.Treta ta zikiña bestetik eztezue ibiltzen. Ik.treta ipini. TRETA IPINI. ‘treta ipini’. Berariaz edonahita tirabirak, iskanbilak sortu. Beti tretaipini ñayan ibiltzea.trillo. Nekazaritzarako lanabesa; lastoa txikitzekotresna. Trillo hoyek ate baten posturakuakzian, olakin iñak. Batzuk zerrak izatezittuzten azpiyan, ta beste batzuk, berriz,arrakin. Lastua txikitzeko izate zian. TRILLUA IN. ‘triloa egin’. Ereiteko prestatutadagoen lurra zapaldu eta trinkotu. Ondorenhazia bota behar denez gero ez da komenigarriaizaten. Ez ibili souan gora ta bera,trillua itea ta. TRILLUAN IBILLI ‘triloan ibili’. Landutakolurra zapaltzen ibili .trintxa. ‘trintxa’. iz. Zura eta antzeko materialaklantzeko erabiltzen den altzairu gogorrezkoziri-gisako tresna. Zizeraren antzekoada, baina zabalagoa eta zapalagoa.tripa. ‘tripa’. iz. Sabela. TRIPA-HOTS. ‘tripa-hots’. iz. Gose biziadagoenean edota janaria digestioa egiten aridenean izaten den tripa-hotsa. Ik. tripa-zorri,tripa-orru. TRIPAK JATEN EON. ‘tripak jaten egon’.Oso urduri egon; arduratuta, zerbaiten edonorbaiten kezketan egon. Ik. kezketan eon. TRIPA-ORRO. ‘tripa-orro’. iz. (askotan, pl.).Digestio-hodietan barrena gas eta likidoenmugimenduek sortutako hotsa, zarata. Maiz,gose garenean nahiz jan eta digestioa egiterakoangertatzen dira. Tripa orro earrak dazkat.Ik. tripa-hots, tripa-zorri. TRIPAZ GORA EON. ‘tripaz gora egon’.iz. Ezer egin gabe, astalaz gora deskantsuanegon. Bai beti tripaz gora eongo litzakegolpe gurutzekoik jo gabe. Ik. astalaz gora eon. TRIPA-ZORRI. ‘tripa-zorri’. iz. Gose biziadagoenean edota janaria digestioa egiten aridenean izaten den tripa-hotsa. Ik. tripa-orru,tripa-hots. TRIPETATIK IBILI. ‘tripetatik ibili’. Beherakoaizan. Tripak nahasirik eduki.tripaki. ‘tripaki’. iz. Behi, txahal edo ahariarenurdaila eta sabeleko erraiak, egosita jatendirenak.triponero. ‘triponero’. izond. Tripazaina.Asko eta ongi jatea atsegin duena. Zuen attaretriponero majua huan.tripotx. ‘tripotx’. iz. 1. Arkume-tripakiak.Hesteak garbitu ostean, odolarekin batera

txakur 209egosi eta egiten den jakia.Tipula eta porruekintortila egin eta jan ohi dira. Tripotxantortilla omendo jateko. 2. Pertsonei dagokionez,tripa adierazteko ere erabiltzen da. Horida tripotxa atea zaizuna.trixkantza. ‘triskantza’. iz. Triskatzea, hondamendia.Zerbait suntsitu, apurtu. Atzokohortane trixkantza earra gertau daba.trongo-lantzalle. ‘tronko-lantzaile’. iz.Zuhaitzaren enborrak lantzen zituena; enborrekinlan egiten zuena. Trongo lantzailliakeetzuan geldik eon berrik.trontza. ‘trontza’. iz. Zuhaitz-enborrak bilagunen artean ebakitzeko, alde banatan heldulekuakdituen zerra handia. Trontza earrakeosi zittun Joxe Antoniok. Ik. trontzan ibilli. TRONTZAN IBILLI. ‘trontzan ibili’. Enborratrontzaz ebakitzen aritu. Askotan, herrijokoariegiten dio erreferentzia. Arruako festetantrontzane ibilli izan gea. Ik. trontza.ttantta. ‘tanta’. iz. 1. Kafeari eransten zaionedari alkoholduna. 2. Forma biribila hartzenduen likido-masa txikia. Euri tantak hasi dittu.ttin-ttin ibili. ‘ttin-ttin ibili’. onom. Hanhemenka,ezer ganorakorik egin gabe ibili;gustura ibili ezer fundamentuzkorik etatajuzkorik egin gabe. Bai, beti ibili ttin-ttin,eze fundamentuzkoik iteik pentsau gabe.ttunttun. onom. Danborra eta txistua.tuntun-paela. ‘tuntun-paela’. izond. Emakumezkoezmintzatuz, ergela, tentela, inozoa,tuntuna.tupiñ. ‘tupin’. iz. Bi kirten dituen ontzia, lapikoabaino zabalagoa.tupi-tupiya. ‘tupi-tupia’. izond. Trinkoa, itxiaeta umela. Ta gu jute giñan goizian, ee zazpizortzitaneongo zan meza Aiznarnan, lastosusiya(hori ba al dakizu zer dan?) hartuargi iteko, lastuai su eman, ta lastua tupitupiyaeote zan ta etzan erretzen alain erraxta harekin jute giñan, argi horrekin.tutian jokau. ‘tutean jokatu’. Karta-jokoa.Briskaren antzeko karta-jokoa. Askotanjokatzeue tutian.tutik ez. ‘tutik ez’. Batere ez, ezer ere ez. Orohar, baiezkoak ez diren testuingurutan erabiltzenda eta “ere” lokailua ere erants daiteke.Harek tutike eztaki. Ik. zipitzik ez.txabeta. ‘txabeta’. iz. Segaren eta kirtenarenartean jartzen den burnizko bitartekoa.txabilla. ‘txabila’. iz. Haria bihurritu eta biltzekotxirrikaz hornitutako ehogailu txikibaten antzeko tresna; artilearekin haria egitekotresna.txabola-aukera izan. ‘txabola-aukeraizan’. Txabola ugari izan, txabolak aukeratzekomoduan egon. “Txabolarekin “ bezalaedozeinekin osa daiteke esapide hau: etxeaukeraizan, kotxe-aukera izan, etab. guztietanere, bat baino gehiago dagoela adierazinahi da; aukera egiteko moduan dagoela.Gure ardi-txabola baño hobia zan ardiakibiltzeko, gurian ere txabola-aukera earrabazan baña.txakalaldi. ‘txakalaldi’. iz. Ahulaldi. Txakalaldigoorra dakak!txakur. ‘txakur’. iz. 1. Kanidoen familiakougaztuna, otsoaren antzekoa eta honen hortzeriaberbera duena. Ik. arratoi-txakur, artzaitxakur.2. Polizia, zentzu gaitzesgarrian. Txakurraketorrittuk. Ik. txapel okerrak. TXAKUR HAUNDI. ‘txakur handi’. iz.Garai bateko diru-mota. Hamar zentimokotxanponari ematen zitzaion izena. Orduane

210 txalAntiguotik Donnostira bi txakur haundikobratzen zittun tranbe zar harek, ta bueltanetortzia beste bi. Ik. perro haundi, txakur txiki. TXAKUR TXIKI. ‘txakur txiki’. iz. Garaibateko txanpon-mota. Bost zentimoko txanponarideitzen zitzaion. Ik. perro txiki, txakurhaundi, bi perro txiki baliyoko ttu. TXAKUR-EZTUL. ‘zakur-eztul’. iz. Eztulgogorra, itsusia, barru-barrutik ateratzendena. Ik. eztula. TXAKURRA TA KATUA BEZELA IBILI.‘txakurra eta katua bezala ibili’. Betitretan, haserre ibili; elkarrekin beti mutututaegon. TXAKURRAK DAZKA/ZAZKAK BUZTAN-PIAN! ‘txakurrak dauzka/zeuzkakbustanpean!’. “Ez du edozeinek izaten!”bezala birformula dezakegu; hau da, edonorkez duela diru, etxe, kotxe etab. izatenadierazteko. Oro har, beti ekonomiari egitendio erreferentzia. TXAKURRAN BIBOLIÑAK! ‘txakurrarenbibolinak!’. “Bai zera!”, “baita zeraere!”. Zerbait ukatu edo ezeztean erabiltzenden oihu-hitza. Zure partia emango aldiazu? —Bai, txakurran biboliñak! Ik. txakurranputza! TXAKURRAN PUTZA! ‘txakurrarenputza!’. “Bai zera!”, “baita zera ere!”. Zerbaitukatu edo ezeztean erabiltzen den oihuhitza.Ik. txakurran biboliñak!txal. ‘txahal’iz. Behiaren umea, arra nahizemea. TXALA IN. ‘txahala egin’. 1. Behiakumea izan. Beyak indin txala. 2. Txahalabota, goraka egin, oka egin; botaka egin.Dana mozkortu zan da txala intzunian lasaittu.Ik. botakalarri, gonbittolarri. TXALAI ESNIA ERANAZI. ‘txahalariesnea eranarazi’. Txahal jaio berriarieutsi, amaren errapetik esnea edan dezan. Ik.erautzi, txalak errapea bota/eman. TXALAK ERRAPEA BOTA/EMAN. ‘txahalakerrapera bota/eman’. Erautzi. Txahaljaio berriari eutsi, amaren errapetik esneaedan dezan. Ik. erautzi, txalai esnia eranazi.txalburu. ‘txalburu’. iz. Zapaburua. Uranaska dana txalburuz josita zeon.txalma. ‘txalma’. iz. Zamariei, asto nahiz zaldiei,garraiorako gainean jartzen zaien tresnaarina. Ik. asto-pastak.txalupeta. ‘txalupeta’. iz. Aste Santuan kanpaiakisiltzen zirenean zarata ateratzekojotzen zen zurezko tramankulua. Oholtxo bateta biratzen zen zurezko mailutxoa zuen.txamar. ‘txamar’. iz. 1. Zerbaitetik gelditzendiren hondarrak. Askotan belarrari eta egurrariburuz dihardugunean erabili ohi da:haundienen eta ederrenen saila bildu ondorengeratzen dena. Txamarrake bildu inberizateia. 2. Geratzen diren apurrak. Belarrazeta egurraz gain, beste zernahirekin ere erabildaiteke, zentzu figuratibo batean. Ontzitxamar haueke behiñ honezkeo despatxau. TXAMAR-AURKI. ‘txamar-aurki’. iz. 1.Txamarren saila, multzoa adierazten du;“txamartzat jotzen ditugun guzti edo gehienak”bezala parafrasea dezakegu. Ik. aurkiya,txamar. TXAMARRAK BILDU. ‘txamarrak bildu’.Zerbaiten hondarrak edo zati txikiak bildu.Belarrari nahiz egurrari buruz dihardugunean,handien eta onenen multzoa bildu osteangeratzen den gainerako guztia biltzea izangolitzateke; txikiaurkiak biltzea. Txamarrakbildu baare in; hoyek sua piztekota onak izateia.Ik. txamar.

txantxangorri 211 TXAMARRIKE IKUSI EZ. ‘txamarrik ereikusi ez’. Norbaitek ez duela batere ikustenadierazteko erabiltzen den esapidea. Ik. astoikeikusi ez.txanda. ‘txanda’. iz. Ordena baten arabera,norbaiti nahiz zerbaiti zerbaitetarako dagokionunea. Ik. txandaka, txandan zai eon. TXANDA EMAN EZIÑIK IBILLI (ELKA-RRI). ‘txanda eman ezinik ibili (elkarri)’.Elkarrizketa batean, hiztunek alkarrihitz egiteko-tarterik edo unerik eman edoutzi ezinda.Esapide hau hiztunak oso berritsuakdirenean erabiltzen da. Alkarri txandaeman eziñik ibilliko ziñaten ba? Ik. txandaharrapatzen lanak, txanda. TXANDA ESKAU/HARTU. ‘txanda eskatu/hartu’.Une jakin batean zerbait egiteko(medikuarengana joateko, adb.) ordua eskatu,hartu. Ik. ordua eskau/hartu. TXANDA HARRAPATZEN LANAK.‘txanda harrapatzen lanak’. Elkarrizketabatean, hiztunek elkarri hitz egitekotarterikedo unerik eman edo utzi ezinda.Esapide hau hiztunak oso berritsuak direneanerabiltzen da. Txanda harrapatzen izatezan lanik txarrena. Ik. txanda, txanda eman eziñikibilli. TXANDAN ZAIN EON. ‘txandan zainegon’. Ordena edo hirarkia batean, norberaridagokion tarte edo unearen zain egon. Ik.txanda.txandaka-txandaka. ‘txandaka-txandaka’.adb. Zerbait egiterakoan, guztiak bateragabe, bakoitza bere txandan. Ik. txandan.txango. ‘txango’. Ez da bete-betean herrenaedo eskumotza. Gehiago da eskuren bat edohankaren bat deformatua, okertua, bata besteabaino meharragoa, etab. duena. Eskutxangua daka. Ik. ñañua izan /euki.txanka. ‘txanka’. iz. Zangoa, berna. Askotanhanka mehe eta luzeei deitzen zaio. Hiretxankak oaintxe tanborra jotzeko makillakemateñe. Ik. txankame.txankame. ‘txanka-mehe’. izond. Hankaluze eta meheak dituenari esan ohi zaio.Hamen, gure txankame! Ik. txanka.txanketa. ‘txanketa’. iz. Gari-jotzeko harrihaundi eta zapala; eginkizun horretara bideratutakoa.Garai batean, gari-jotzeko makinakekartzen hasi aurretik, norberak eskuz jobehar izaten zuen garia eta horretarako txanketaerabiltzen zen. Etxea eman gariya, ateatzegiñuzen ataira danak euzkiya hartzea.Geo hartu hura eta txanketa zan ba holakotxeharri haundi bat, hola, zapal bat ta hartugari hori ta tank-tank-tank-tank jo ta jo, jota jo; dana librau arte. TXANKETIAN. ‘txanketean’. adb. Gariaeskuz txanketaren gainean joaz. Ik. txanketa.txantxa. ‘txantxa’. iz. Asmo txarrik gabe,umorearen eraginez egiten den zirikada edoadar jotzea. Eztakit, benetan eo txantxetan zeai dan. Eztiyot igarrire itten. Ik. txantxarik ez. TXANTXAIK EZ! ‘txantxarik ez’. Bromarikez; adar jotzerik ez. Kontu horrekin txantxaikez. Ik. kopla gutxi, txantxa.txantxangorri. ‘txantxangorri’. iz. Hegaztimota.Tamaina txikiko hegaztia, mokomehea, papar gorrixka, bizkarralde arre-berdexkaeta sabelalde zurixka dituena. Intsektuzeta animalia txikiz elikatzen da batez ereeta oso arrunta da. Hiru ollagorre bazian.Eta hango hegabera, hango istingorra,hango txantxangorriya, etab. Ik. txantxangorriyabezela ibilli. TXANTXANGORRIYA BEZELA IBILLI.‘txantxangorria bezala ibili’. Kaskarinabezala ibili. Ik. ttinttin ibilli.

212 txapatxapa. ‘txapa’. iz. 1. Metalezko zati lau, meheeta lodiera uniformekoa. 2. Pelotari gagozkiola,zoruarekiko paraleloa den frontisekometalezko xafla, joko-eremua mugatzenduena; pilotak handik behera jotzen duenean,jokaldi txarra da eta, beraz, tantoa besterentzat.Hori txapa izandek. 3. Metalezkopieza lau txikia, ezaugarri gisa erabiltzendena. Polizi-txapa eakutsi ziyon. TXAPA SARTU. ‘txapa sartu’. Azalpenluze eta astunak eman. Irakasliak kristontxapa zarra sartu diu.txapalda. ‘txapalda’. iz. Ordeka-gunea. Pikoaldekotxapaldan, intxaurra lurrestali dao.txapagain. ‘txapa gain’. iz. Su ekonomikoakduen txaparen gaina. Txapagaña eunerogarbittuber izatea. Ik. txapa.txapalkota. izond. Txapal xamarra. Hagiñatxabalatxapalkota da, txabal xamarra.txapeloker. ‘txapeloker’. iz.(askotan, pl.).Guardia zibila, zentzu gaitzesgarrian. Orohar pluralean erabiltzen da. Oaiñe etorrittuktxapelokerrak.txapitula. ‘txapitula’. iz. 1. Hala-moduzkoestalpea. Txapitula txiki baten eon giñan. 2.Etxe bateko teilatu-isurkitik gora bertikalkiateratzen den leihoa, ganbara-barnea argitzekoizaten dena. 3. Teilatupeko ganbaranegindako etxebizitza.txaplanetan ibili. ‘txaplanetan ibili’. Lanerrazean ibili.txara-toki. ‘txara-toki’. iz. Zuhaizka askohasten den eremua.txardango. ‘txardango’. iz. 1. Arotzak prestatuedo tratatu gabeko egurrarekin egindakolanabesa, eginkizun jakin batera bideratutakoa:eskuareari edo sardeari kirtena buruarekinlotzeko jarri ohi zitzaion gantxo modukoa,adarrak erakartzeko kakodun egurzatia,etab. Txardangua etzan gauza jakinbat bakarrik, laneako erreminta bat izatenzan, baina arotzak ikutu gabekua.Gizonakbeak mendiyan eo baserriyan bertan in ohizun. 2. Mutur batean bi adar motz U edo Vforman dituen makila edo ziria.txarrana. iz. Lau hortza edo hagin dituen nekazaritzakolanabesa; lurra konpontzeko,harrotzeko tresna.txarrantxa. ‘txarrantxa’. iz. 1. Lihoa garbitzekoorrazia. 2. Hesiak egiteko erabiltzenden alanbre horzduna. Ganaduari barrutibatetik pasatzea galerazteko, alanbre arantzadunlodiz eratzen den hesia. Alanbre-txarrantxata alanbre larretxa dana bat da. Ik.garrotxa, alanbre-larretxa, alanbre-hesi.txarrasta bota. ‘txarrasta bota’. Oro har,kafeari pattar edo alkoholdun edari pitin bateranstea.txarreako euki. ‘txarrerako eduki’.Malizia handia izan, mingain txarra eduki.Besteri mina nondik egingo ibili. Dakanguztiya txarreako euki, ordia! Ik. mingaña txarraizan.txartxua! ‘txartxoa!’. interj. “Txarra” esanahiarenjustu kontrako zentzua du. Hori“txo” atzizki txikigilea erantsiz lortzen da.Txartxua dek ba!txepel. ‘txepel’. izond. Ganora gabea, gatz etapiperrik gabea. Motillak ondo txepela dek,eskuan dazkan gauzake eroi ite zaizkiyo.txepetxan munak! ‘txepetxaren muinak!’.Umeak amari jatekoaz askotan galdetutakoanjasotzen zuen erantzuna izan ohizan. –Ama, zer dao bazkaltzeko? –Txepetxanmunak! Ik. zuzubil adarbiyakin, artajalaiko maixuanetxian.

tximista 213txermen. ‘txermen’. iz. Udarea. Txermenhauxere ondo goorra do.txerrapo. ‘txerri-apo’. iz. Txerri arra. Ik. apua.txerrijan. ‘txerri-jan’. iz. Txerriari ematenzaion janari edo bazka. Nahi etzuena txerrijanetabotatze zuen.txerrikei. ‘txerrikeria’. iz. 1. Zikinkeria,narraskeria. Hau dek txerrikeya donahemen: erropak alde batian, trastiak bestian.2. Ekintza zikin eta gaitzesgarria; zitalkeria.Txerrikei bat indek, ondo pentsatzenjarrita.txerriki. ‘txerriki’. iz. Txerri-haragia. Txerrikikta ardikik hantxe kontserbauko zian, gaurnebera ta kabatan gordetzen dian bezela.txertaka. iz. Txertatu gabeko landarea, hazitikernetakoa. Ez da jakiten nolako fruituaemango duen, hainbat urte pasa arte. Ik.makatza.txikiaurki. ‘txikiaurki’. izond. Txikien saila,multzoa.Txikienentsuenak. Arrautza txikiaurkiyalaga etxeen, etxen jateko ollandaarrautzak eta aurrea. Ik. (-)aurkiya.txiki-txiki. ‘txiki-txiki’. onom. Txerriei deitzekomodua.txiki-txiki in. ‘txiki-txiki egin’. Birrindu.Emantziyon zartakin txiki-txiki inda utzi zun.txilin. ‘txilin’. iz. Kanpai-hotsa. Txiliñak jo duta eliza junberko.txilipristin. ‘zilipristin’. iz. Kuttunari maitekirodeitzeko modua.txilipurdi. ‘zilipurdi’. iz. Itzulipurdia. Eskuaklurrean ezarriz eta burua beheratuz, gorputzabizkarraren gainean biratuz egiten den mugimendua.Ik. komeri-buelta.txilipurdika. ‘zilipurdika’. adb. Itzulipurdiakeginez; eskuak lurrean ezarriz eta buruabeheratuz, gorputza bizkarraren gaineanbiratuz egiten den mugimendua. Han eroihuan txilipurdika.txilista. iz. Belar-mota. Ganaduentzako pentsuaegiteko erabiltzen da. Hazia botata sortzenda eta gariaren nahiz garagarrarenantzeko alea izan ohi du.txilla. ‘txila’. iz. 1. Sabaian josten diren egurlistoiak,gero igeltsuz hartzen direnak. Kuartuanda len dana txilla sartze zan, tetxuaiteko. 2. Almutea. Ale-neurria, ia bi litro etaerdiko edukierakoa.txillar. ‘txilar’. iz. Zenbait zuhaixkaren izenarrunta. Altuera asko aldatzen da espeziebatetik bestera, baina oro har, oso adarkatuakdira eta lerro-formako hostoak dituzte.Loreak txuriak edo arrosa kolorekoak dira.Oian lo iñaz, earki hezurrak. Txillar gañianbaño hobeto deskantsatzen zian.txima. ‘txima’. iz. Ilea; ile nahasia, zaindugabea. Oro har, pluralean erabili ohi da.Hoyek dia tximak hoyek! Ik. tximarro.tximarro. ‘tximarro’. iz. Txima; ileak harroharroedo nahasirik dituena.tximiniko kelarrike opa ez. ‘tximinikokelarrik ere opa ez’. Alkarri ezertxo ere(gauzarik txikiena ere) barkatzen ez zaioneanerabiltzen da. Elkarrekin eramankizungutxi dutela adierazten duen esamoldea.Zuek alkarri eztiyozue tximiniko kelarrikeopa! Ik. opa izan.tximini-kortaka ibilli. ‘tximini-kortakaibili’. Ume-jolasa.tximista. ‘tximista’. iz. Ekaitzetan elektrizitatedeskargabatek eragiten duen argialdi bizi etalaburra. Gaur gabian bazan tximista pranko!

214 tximu inda eontximu indaeon. ‘tximu eginda egon’. Bustibusti,blai-blai egin; goitik behera bustita egon.Tximu inda etorri zan; goitik beraño bustita.txindrau guztiyak bildurtu. ‘txindrauguztiak bildurtu’. Inguruko guztiak bildurtu.Eroi zayo erra hori ta, jakiña, udezbetia eon hura ta, jata briau! txindrau guztiyakbildurtu. Hura guri errietan ta gukparriai ezin eutsi.txindurrittu. ‘txindurritu’. da ad. Gorputz-atalenbat, bereziki, besoak, hankak edo eskuaklo geratu. Hanka txindurrittu zat./Kumunianhainbeste denboran eonda hankake txindurrittuitteia.txingar. ‘txingar’. iz. Garrik gabe, gori-goridagoen egur- edo ikatz-zatia. Suak txingarrabehintzat badaka.txingor. ‘txingor’. iz. Kazkabarra. Izotz-aleedo kozokorren prezipitazioa. TXINGOR-HOTS. ‘txingor-hots’. iz. Txingor-zarata. TXINGOR-ZAPAR. ‘txingor-zapar’. iz.Kazkabarra, harria. Txingor-zapar earrakbotattu. Ik. txingor. TXINGOR-ZARATA. ‘txingor-zarata’. iz.Kazkabar-hotsa. Txingor-zarata tellatuanda, orduan arbi-ostrua iten baño giroo izanohi da arto-zuritzen. Ik. txingor-hots.txingura. ‘ingude’. iz. Ik. ingude.txinparta. ‘txinparta’. iz. Erretzen ari dengorputz batetik salto egiten duen zatitxo piztua.Txinparta batek salto inda eskapa earrain omentzun.txintik atea ez. ‘txintik atera ez’. Ezertxoere esan gabe. Txintik atea gabe junda. Ik.hitz erdik esan gabe.txintxanbelar. iz. San Juan-sorta egiteko erabiliohi den lore-mota. Petalo zuriak etaburua horia ditu; itxuraz, kamamilaren nahizmargaritaren antzekoa da.txintxarri. ‘zintzarri’. iz. 1. Abereen lepotikzintzilika jartzen den kanpai-modukoa. 2.Ozen hitz egiten duenaren, eta bereziki umearen,eztarriari edo hitz egiteko era horri esatenzaio. Horrek daka txintxarriya horrek! TXINTXARRIYA IXILDU! ‘zintzarria ixildu!’.Norbaiti “ixildu zaitez!” agintzekoesapidea. Eh, faborez, txintxarriya ixildu!txintxia bezela beteta eon. Gainezkaegin beharrean egon; inortxo ere gehiagokabitzen ez dela. Ta eliza, pentsau, txintxiabezela beteta zeola, e!txintxin. ‘txintxin’. onom. Txanponen hotsarenonomatopeia.txintxirrin. ‘txintxirrin’. iz. Ume-jolasa.Lurrean laukiak marraztu eta hanka bakarrarengainean harri bat lauki batetik besteramarra ukitu gabe pasatzean oinarritzen da.Txintxirriña, antxintxiketan esate geniyon.Kuadro bat eiñ ta ipintzen giñuzkun bost zea,bost numero eta erdiyan bat. Hanka batekinharriyai “tak” in da zeiñek raya jo gabepasauber.txipristin. ‘zipriztin’. iz. Likido batetik, bertarazerbait botatzen denean edo zerbaitenkontra jotzen duenean, ateratzen den tanta.;tanta horrek zerbaiten edo norbait bustitzenduenean uzten duen arrasto edo orbana.Oliyo txipristiña eroi zat.Ziprizti-txipristindu. ‘zipriztindu’. da/du adnez busti edo zikindu. Ik. txipristin.txirta. ‘txirta’. iz. Hegazti mota. Txolarrearentamaina, lumaje arrea, gorpuzkera liraina etaisats luzea dituzte.

txo! 215txirtxilei. ‘txirtxileri’. iz. Traste txikiak, baliorikgabekoak, merezi ez dutenak. Hantxebazitxion txirtxileya.txispa-txispa inda eon. ‘txispa-txispaeginda egon’. Erabat mozkortu gabe,baina edari alkoholdunez bizituta egon. Ik.melokotoia harrapau /euki, bixi-bixi inda eon, atxurraharrapau.txist. ‘txist’. iz. Karta-jokoa. Batekoa jasotzendenean txist esaten da eta beste jokalariekzein palotakoa den asmatu behar dute. Lengobatian bost-sei ordu pasa genittun txistenjokatzen. Ik. txistean jokatu. TXISTEN JOKAU. ‘txistean jokatu’.Karta-jokoa. Batekoa jasotzen denean txistesaten da eta beste jokalariek zein palotakoaden asmatu behar dute. Lengo batian bost-seiordu pasa genittun txistean jokatzen. Ik. txist.txista-txista in. haur. Haur hizkeran, nonbaiten“sartu-sartu” adierazten du; oro har,arrautzean ogiarekin txista-txista egin.Kokua jango al dezu, txista-txista inda.txistutan ibilli. ‘txistutan ibili’. Ezpainakelkartuta eta irekidura bat utzirik, edotamihia modu egokian jarririk, airea kanpoaldera bultzatzean sortzen den hotsa atera etaatera aritu; ez, ordea, zurezko haize-instrumentuajotzen. Beti txistutan habil! /Betitxistutan eo kantuan bere lanak ingottu. Ik.zapo-txistua jo.txitak atea. ‘txitak atera’. Txitatu. Hegaztiakarrautzak hauen gainean jarriz berotu,txitak jaio daitezen.txitxare. ‘zizare’. iz. Hankarik gabeko gorputzluze eta biguna duten hainbat animaliariematen zaien izen arrunta. Lurrean egoteazgain, giza-gorputzean ere egon ohi dira.Ik. txitxariak berotzen ez hasi. TXITXARIAK EZ BEROTU! ‘txitxareakez berotu!’. Ni ez berotu, haserrarazi! Norbaitbeste bati, hau hasarratzeko edo arnegatzekoasmoz, zirikaka hasten zaionean erabiliohi da. Nei txitxariak berotzen ez hasi. Ik.txitxarietako erreboluziyoik ez eman. TXITXARIETAKO ERREBOZULIYOIK EZEMAN. ‘txitxareetako erreboluziorikez eman’. Ni ez nazkatu, ez astoratu, ezhasarrarazi. Oain hau, geo hori, hurrenabestia; hi nei txitxarietako erreboluziyoikezian eman e! Ik. txitxariak berotzen ez hasi.txitxi. ‘txitxi’. haur. 1. Haur hizkeran, txakurra.2. Forma mugatuan, “txitxia”, eta haur hizkerazari garelarik, haragia ere adierazten du.Gaur txitxia jango deu. 3. Konparaketa-egiturarekinere erabili ohi da. TXITXI BAÑO HASARREO/KONTENTUO.‘txitxi baino hasarreago/kontentuago’.Oso-oso hasarre/kontentu. Eztakit zerdunbaña txitxi baño hasarreo etorri ta atiaidanbateko earra eman diyo./Hantxe bestebotilla sagardo eango gendun ta etxea bazkaltzea,txitxi baño kontentuo.txiu-txiu. ‘txiu-txiu’. onom. Asto, behor nahizzaldiari deitzeko modua.txixa. ‘txiza’. iz. Pixa, gernua. Umiai txixaertentzayo. Ik. txizontzi, txixati. TXIXAK IN. ‘txizak egin’. Barrez leheregin. Guk mutil xar hoyekin txixak ite giñuzenaskotan.txixati. ‘txizati’. iz./izond. Pixatia; pixa asko egitenduena. Ik. txizontzi.txizontzi. ‘txizontzi’. iz./izond. Pixatia. Ik. txixati.txo! ‘txo!’. interj. Ingurukoak izendatzeko hitza.He, txo!, gauzak eztia haiñ errazak e! Ik. aixkiria!

216 txoiximortxoiximor. ‘txori-simaur’. iz. Lurra emankorragobihurtzeko ongarri artifiziala. Ni artiantxiki xamarra nitzala, txoiximor-zaku batekinhondau zun bizkar-hezurra.txokatzekua izan. ‘txokatzekoa izan’.Harritzekoa izan. Ezta txokatzekua oain estuibiltzia, urte guztiyan eztu eze inda. Ik. txokau.txokau. ‘txokatu’. da ad. Harritu. Asko txokatzezat.txokolatia berau. ‘txokolatea beratu’.Txokolatea beroaren eraginez erdi-urtu,bigun-bigun egin. Ogiya jate gendun ta txokolatehori azkeneako gordetzen eote giñan.Guk gorde txokolate hori erdi berauta etagure Imanol jun da “rat” harrapau ta zaltakaihes ite ziun ta gu orruuuaz txokolatiaharrapau ziula ta.txolin. ‘txolin’. izond. Kaskarina, txoriburua.Bereziki, emakumezkoez mintzatuz erabiltzenda.txolinburu. izond. Kaskarin, txoriburu. Berezikiemakumezkoez mintzatuz erabiltzen da.Ik. buruarin, txolin.txolindu. ‘txolindu’. da ad. Kaskarin bihurtu.Urte asko dittu ta burua txolindu intzayo.txondor. ‘txondor’. iz. Ikatza egiteko eratzenden egur-pila; kono-forman eratzen da,egurrak bata bestearen gainean jarriz etaerdian zulo bat utziz. Ondoren, guztia lursotalezeta goroldioz estaltzen da. Ik. txondor-plaza,txondor-zulo, txondorra kargau, txondorraeosi. TXONDOR-PLAZA. ‘txondor-plaza’. iz.Ikaztobiaren ondoko gune laua, ikatz bihurtukoden egurra biltzeko eta prestatzeko erabiltzendena. Txondor-plazake, earrenaklenengo hasi giñan tokian zian. Ik. txondor. TXONDORRA EOSI. ‘txondorra egosi’.Txondorra egitean, egurra ez da erre behar,egosi baizik. Lur-sotalez eta goroldioz tapatutaito egin behar da. Ta txodorra eosteakuan,bustiya baare, ezta lokatzik ingo harenpuntan. Ik. txondor. TXONDORRA KARGAU. ‘txondorra kargatu’.Ikatza egiteko txondorra egurrez bete.Geo, txondorra kargatzeakuan, haundiyaklurran gañian ondoko illaran sartzeia, tabeste koxkorrekin gaña berdindu. Ik. txondor. TXONDOR-ZULO. ‘txondor-zulo’. iz.Txondorraren erdian eratzen den zuloa. Ik.txondor.txontxon. izond. Burua galdu antzera duena;uneoro gauzak ahaztu eta haur-portaera izatenduena. Tontxon xamarra da.txontxondu. da /du ad. Zahartzaroan buruagaldu, gauzak ahaztu eta haur-portaera hartu.Hura pixkamat ez al dao txontxonduta? Ik.txontxona.txorabiyua in. ‘txorabioa egin’. Mareatu,ondoeza egin. Ik. nobedadia in, ondoeza in.txori. ‘txori’. iz. Tamaina txikiko hegaztia. TXORI KABIYAK BILLATZEN. ‘txorikabiak bilatzen’. adb. Zuhaitz gainetanzeuden txori habiak bilatzen aritu. Gu umiakgiñala, hemen baso handiyak zian, da txoriasko izatezan. Nik billautakua beste batekbillatzen bazun, hori izaten zan txarra. TXORI TXIKI. ‘txori txiki’. haur. Haur hizkeran,zakila. Nun du umiak txori txikiya? Ik.kiki txiki. TXORI-KARDU. iz. Belar-mota. Landarebelarkararen izen arrunta. Lore horiak edotxuriak ditu; txorientzat jangarria da eta sendabelarmodura ere erabili ohi da.

txotxo 217 TXORI-KEIXA. iz. Sasi artean ateratzen denfruitu gorria. Ez du gereziarekin zerikusirik. TXORIYAK BAÑO GUTXIYO JAN. ‘txoriakbaino gutxiago jan’. Jangartsuadela, gutxi janda bizi dela adierazteko.Horrek? Txoriya baño gutxiyo jateik.txoriburu. ‘txoriburu’. izond. Zoroa, eroa;buruarina, txoroa.txorimalo. ‘txorimalo’. izond. Txoriak uxatzeko,ereindako lur-sail batean, bereziki baratzetan,ezartzen den gizonaren itxurako panpina-antzekoa.Arropa zaharrekin, etab. eginizan da. Txoriyak uxatzeko da txorimalua.txorkatila. ‘txorkatila’. iz. Zangoaren etaoinaren arteko giltzadura. Orkatila. Txorkatillabihurrittu zun.txoro. ‘txoro’. izond. Zoroa, eroa; buruarina,txoriburua. Ik. txoriburua.txoroflauta. ‘txoro flauta’. izond. Txoriburua,kaskarina; buruan txoro-haize handia duena.Haudek txoroflauta hau! Ik. txoro-harrua, txoropitua.txoro-haize. ‘txoro haize’. iz. Gaztetan izanohi diren txoriak; txoriburukeria. Txorohaizeearra daka.txoro-harro. ‘txoro harro’. izond. Txoriburua,buruarina. Ik. txoropito, txoroflauta.txoropito. ‘txoropito’. izond. Txoriburua,buruarina. Hi ze txoropito haiz holakua.txoro-txoruan. ‘txoro-txoroan’. adb. Hutsarenfundamentuan. Aditza eraman ohi dujarraian. Txoro-txoruan ezin da holako dietabat iten hasi.txoro-usai. ‘txoro usain’. iz. Txoro-haizea,buru arinkeria. Oain txoro-usayak earkialdeinda do.Txorro/xorro. iz.(askotan, pl.). Ik. metaxorro, metatxo.txorro-morroka ibilli. ‘txorro-morrokaibili’. Ume-jolasa. Batzuk makurtuta, batenburua bestearen hanka artean sartuta duela,besteak hauen gainera saltatzean datza. Guztiakgainera salto egin ostean, behatzenbaliokide diren “txorro, morro, piko, tallo,ke” esan eta azpikoek asmatu egin beharzuten.txorroskillero. iz. Lanabesak zorrozten dituena.Txorroskillerua datorrenian euriya seguru.txorta. ‘txorta’. iz. Sorta. Lore-txorta polittaindet. TXORTA JO. ‘txorta jo’. Koitoa gauzatu,larrua jo. TXORTAN IN. ‘txortan egin’. Sexu harremanakizan. Txorta jo. Ik. narrutan in, txortajo.txorten. ‘txorten’. iz. Hosto, lore edo fruituenkirten-modukoa. 2. Txapelaren goialdekoluzakin txikia.txorten luze. iz. Sagar-mota. Kolore gorrixkadu eta zaporez geza da; bereziki sagardoaegiteko sagarra da.txotx in. ‘txotx egin’. Sagardo eta txakolinarigagozkionez, upelera joan eta bertatikateratzen dena edalontzira atera eta edan.txotxetik ean. ‘txotxetik edan’. Sagardoeta txakolinari buruz, upel-zulotik ateratzendena edalontzian jasoz edan.txotxo. ‘txotxo’. iz. Mutilari deitzeko hitza.Gehienetan irain-hitzen bat gehiturik mutilenbat iraintzeko erabiltzen da. Oaiñe txokolatiakendu al diyek, txotxo zikiñhorrek!/Txotxo arrayua!

218 txotxolo TXOTXO ARRAYUA! ‘txotxo arraioa!’.Tonto halakoa! Txotxo arrayo hori! Beakloik iñez ta bestiai laga ez!txotxolo. ‘txotxolo’. izond. Buruarina, inozoa.Bereziki gizonezkoez mintzatuz erabiltzenda. Txotxolo arrayua! Ik. txotxua.txotxotu. izond. Txontxondu, kaskarindu. “Txontxondu”emakumezkoentzat gehiago erabiltzenden bezala, “txotxotu” gizonezkoentzaterabitzen da. Gizon hori dana txotxotuta do.txuleta bati haiziak atea. ‘txuleta batihaizeak atera’. Txuleta oso-osorik, iaezertxo ere utzi gabe jan. Behintzat gosaltzekoapetitu earra gendukan, ta txuletan batihaiziak ateako genizkiyon.txunpak. iz. Ezpain lodi eta handiak. Txunpagalantak dazka.txuringa. iz. Ardiaren, ganaduaren, oiloareneta, oro har, animalien umetokia.Ganauai umia inda geo ertetze zione txuringak.txurruta piskat in/izan. ‘zurrutadapiska bat egin/izan’. Piska bat edan;edana piska bat izan. Txurruta piskate izatezan, ta irrintziyake bai earrak.txutxumutxuka. ‘txutxu-mutxuka’. adb.Bata besteagatik gaizki-esaka, ahopean etaisil-misilka hitz eginez. Beti elkarrekin tabeti elkarri txutxumutxuka.txuxaka. ‘txuxaga’. iz. 1. Egur-zotzakbaino lodiera handiagoa duen egurra. Orohar, beheko sua pizteko erabili ohi zen;“pitzakaia” baino meheagoak izan ohidira. 2. Karobian materiala irabiatzekomakila.

ualdu/ugaldu. ‘ugaldu’. da /du ad. Ugaritu.Nik ustet ordun hasi zala ganaua ualtzen.uhela. ‘uhal’. iz. 1. Larruz, zumitzez, sokaz,etab. edo antzeko beste gai batez egindakoxingola mehea, erabilera desberdinak dituena.Oro har, larruzkoa izan ohi da eta korrea,edo aro bezala erabili. 2. Barrikak bueltanizaten duen txapazko aroa.uujal. iz. Uholde. Eurite handiaren ondorioz edoistripuz, ibai, aintzira, urtegi, etab. etakourak gainezka egin eta normalean urperatutaez dagoen ingurua estaltzea. Ujal handiyakizan dia bazterretan.uju/eju. iz. Oihua. Uju ikaragarriyak iñez etxeajun omentzan.ukabil. ‘ukabil’. iz. Hatzak bilduta, erpuruabesteen gainetik dela, dituen eskua. Ukabillakestututa. Ik. ukabilka.ukabilka. ‘ukabilka’. adb. Ukabilaz joz. Ukabilkahasi zan behintzat eta.uko in. ‘uko egin’. Eskaintzen denari edonorberari dagokionari ezetza eman.umedade. ‘umedade’. iz. Ume-mukizujendehandia dagoenean esan ohi da. Beraz,“-dad” gaztelaniazko atzizkiari euskal oinarribat ezartzen zaio, esanahia ere aldatuz.Hau dek umedadia hau! Etziok tabernaneone itteik.ume. ‘ume’ iz. 1. Animalia jaio berria. 2. Haurra. UME-ERTERAK IN. ‘ume-irteerak egin’.Pertsona helduei buruz ari garela, zerbaitenaurrean, eztabaidaren batean nahiz edozeinjokabideren aurrean, umeek izan dezaketenjarrera edo portaera funtsgabea izan; esaterako,umeek egingo lituzketen galderakegin. Hor behintzat, ume-ertera dexentiaindik. UME-ITTEKO. ‘ume-egiteko’. adb. Sabeleanumea duela. Oro har, animaliez ari garelarikerabiltzen bada ere, modu zabar bateanemakumeez ere esaten da. Ez si ta ez no,ume-itteko preparau zan. Ik. ernai. UMIA GALDU. ‘umea galdu’. Fetua hilikjaio, abortua izan. UMIAK HAZI TA NEKIAK BIZI. ‘umeakhazi eta nekeak bizi’. Esaera zaharhonek haurrak gazte bihurtzean arazoak besterikez dituztela sortzen adierazten du; edo,behintzat, arazoak nabarmen ugaritzen direla.Lengo esaera den bai, umiak hazi tanekiak bizi.umekeitan ibilli. ‘umekeriatan ibili’.Umekeriak egiten aritu; ume edo haurraribaizik ez dagozkion jokabide eta portaerakizan, gehiegi arrazoitu eta hausnartu gabekoak.Beti umekeitan habil; tartian-tartianfundamentuzko zeoze aitziare gustatzekbaña.umekeya. ‘umekeria’. iz. Pertsona heldueiburuz mintzatuz, ekintza edo portaerafuntsgabea, haurrari baizik ez dagokiona.Umekeya geitxo. Ik. ume ertera in, umekeitanibilli.

220 umesentittuumesentittu. ‘umesentitu’. da ad. Ugaztuna(bereziki behia) haurra edo umea izatekoegoeran jarri; haurra izan edo egin bainojustu aurreko une-egoerari esan ohi zaio.umetu. ‘umetu’. da/du ad. 1. Haurrei dagozkienizaera edo ezaugarriak hartu. Eztakit ezetean zihero umetu. 2. Emea umedun gertatu.Ardiyak umetu zaizkigu.ur/uda. ‘ur’. iz. Kolorerik, usainik eta zaporerikgabeko likidoa. Gas-egoeran dagoeneanlurrun deritzo eta egoera solidoan dagoeneanizotz. Ik. euri-ur, ur bedeinkatu, metal ur, belar-ur,ur distilatu, ur-jauzi ur handitan sartu. UR BEDEINKATU. ‘ur bedeinkatu’. iz.Kristauen artean garbikuntza-errituetarakoerabiltzen dena. Elizaren sarreran edo irteeranegon ohi da eta ur bedeinkatuan behatzaksartuz aitaren egin ohi da. Ik. ur. UR DISTILAU. ‘ur distilatu’. iz. Lurrunduarte irakinez eta gero kondentsatuz, disolbatutakogasak eta substantzia organiko eta ezorganikoak kendu zaizkiona. Ik. ur. UR GELDIYA. ‘ur geldia’. iz. Korronterikez dagoen ura. Ik. ur. UR HANDITAN SARTU/IBILLI. ‘ur handitansartu/ibili’. Maila handiko arazo, auziedo zereginetan sartu /ibili. Ik. ur. UR NEARRA EUKI/AZALDU /ERTEN. ‘urnegarra eduki /azaldu /irten’. Ur-jariooso txikia izan. Tuberietan, edo ura pasatzenden edozein tokietan ur tantak edo urarenarrasto txikiak azaltzen direnean esan ohi da.Aberin bat eongoa oañe, ur-nearrak ertetzeuta.Ik. ur. UR ONIAN EON EZ. ‘ur onean egonez’. Zerbaiten juzgo onik izan ez. Enitxiokpa ni horrekin ur onian; ingoniki eztalahola. URAK HARTU. ‘urak hartu’. 1. Norbaitekur mineralen bidezko tratamendua egin,eskuarki bainuetxean. Majiñat jende jute zanZestuko bañuetxea urak hartzea./ Señoraurak hartzea urtero etortze zan Zestura. Ik.ur. 2. Batez ere ehuna edo arropa, uretanluzaro samar sartuta egonez gero, txikiagoedo laburrago bihurtu. Galtza haueke danaurak hartuta daude. 3. Ura toki bateanzabaldu eta hura estali. Soua dana urak hartutadao. URAK PASIAK EON. ‘urak paseakegon’. Urak erabat bustita egon. Agerrengariyak danak urak pasiak zeuden. URAN GAÑEKO APARRETAN EON. ‘urarengaineko aparretan egon’. iz. Osoongi, eroso eta inolako zailtasunetan murgildugabe egon. Zuek oaindik uran gañekoaparretan zaudete; baña ikusikozue hemendikurte batzuta.urdai zuri. ‘urdai zuri’. iz. Txerriarenlarruazal azpiko ehunean eratzen dengantz trinkoa, berotuz edo frijituz urtzenez dena.urdin. ‘urdin’. izond. 1. Oskarbi denean zeruakduen kolorekoa. 2. Ileaz mintzatuz, koloreagaltzen hasia baina erabat zuritu gabea; zurigrisaxka.Ik. illia urdindu. URDIN SAGAR. ‘urdin sagar’. iz. Sagarmota.Kolorez, marra gorrixka batzuk ditu etazaporez gazia da. Gordinik jan ohi da, eta hauere, usteldu gabe asko irauten duenez, gerorakogorde ohi da. Ik. gorde-sagar, lau kantoi.ureta. ‘ureta’. iz. -Eta atzizkiarekin, ur karrioaedo garraioa adierazten du. Iturrira uretajutegiñan eunero, len etzan eoten da.ur-handitu. ‘uhanditu’. da/du ad. Uretan edobustita egoteagatik handitu; puztu. Garbantzuakur-haundittu itteia.

uste haundiko 221ur-jauzi. ‘ur-jauzi’. iz. Ur-korronte baten ibilbideangertatzen den bat-bateko beheragunea,ura goitik behera jaustea eragitenduena; bertatik erortzen den ur-masa. Ik. ur.urki. ‘urki’. iz. Zuhaitz mota. Erraz pitzatzenden azal leun eta zuria du eta ertz zerradunaduten hostoak.urkilla. ‘urkila’. iz. Buruko gantxoa. Bi zatitan,V edo Y forma hartzen duela banatuta dagoenpieza.uroilo. ‘uroilo’. iz. Hegazti mota. Gorputz sendoa,hanka eta behatz luzeak eta moko sendoadituzte. Ibai, zingira, etab. en ertzetanbizi dira.urrau. ‘urratu’. da /du ad. 1. Ehuna, papera,larrua, etab. Puskatu. 2. Latza edo zorrotzaden zerbaitek azala mindu, hondatu edo bertanazaleko markak egin. Urrau txiki batindet ukalonduan. 3. Soroan lurra hautsi edogoldatu; lurra azaletik landu.urri. ‘urri’. izond. 1. Behar edo eskatzen denneurrrira edo kantitatera heltzen ez dena. 2.Gutxi; neurri edo kantitate urrian. Aurtenbaba urri deu.urruxa. ‘urrixa’. iz. /izond. Behi-abereen emea.urte. ‘urte’iz. Hamabi hilabeteko aldia; eskuarki,urtarrilaren 1etik abenduaren 31ra bitartekodenbora. URTE ASKOTAKO! ‘urte askotarako!’.Norbaiti harentzako garrantzi handia duen zerbaitgertatzean, asmo edo gogo ona adieraztekoerabiltzen den esapidea; zorionak opatzekoesamoldea: “Urte askoan iraun diezazulazoriontasunak” bezala formulatuko genuke. URTE ZORTZIYA. ‘urte zortzia’. Iz.(Honen esanahi argia ezin izan duguzehaztu). URTIAN URTEKUAK. ‘urtean urtekoak’.Urte berekoak; adin berekoak. Urteian urtekuakkorruan jartze giñuzen. URTIEN JUNA. ‘urteen joana’. Zahartzaroa,zahartzen joatea. Urtien juna baakizu zeizatean.urtezar. ‘urtezahar’. iz.(askotan, pl.). Gabonzahar; abenduaren 31a. Urtezarretan ezkeafamili guztiya biltzen.urtsu. ‘urtsu’. izond. Ur asko duena. Maiz, fruituezesan ohi da. Txemen ta melokotoi hauekoso urtsuak dia.usai. ‘usain’. iz. Substantzia lurrunkorrenlurrinek usaimenak hautemanik sorraraztenduen sentsazioa. USAI ONIK EMAN EZ. ‘usain onik emanez’. Zerbait txarra sumatu. Egun hartanesantzunak etzian usai onik eman. USAINDURE EZ/EZTA USAINDURE!‘usaindu ere ez /ezta usaindu ere!’.Aldez aurretik zehaztutako helburutik urrungelditu dela adierazten du. Horrek golausaindure eztik in.usariyo. ‘usario’. iz. Ohitura. Lengo usariyozarrak galtzen ai dia.uso-zirin. ‘uso-zirin’. iz. Usoaren kaka, gorotza.Uso-ziriña daka alkandoran. Ik. zirin.uste etzun txakurrak zaunka in. ‘Usteez zuen txakurrak zaunka egin’. Gauzaknorberak uste eta pentsatu ez bezala ateratzendirenean erabili ohi da esapide hau.Bai taberna jarrita izugarriyak itekua zun,baña uste etzun txakurrak indiyo zaunka.uste haundiko. ‘uste handiko’. izond.Bere burua inportantetzat duena. Hori ustehaundikopertsona den. Ik. haundinahiko.

222 ustezeusteze. ‘ustez ezen’. “Enuntziatua + -balubezala” ren parekoa. Ibili du zaata, bai; ustezemundua janber dula.uxarra-belar. ‘uxarra-belar’. Belar mota.Nekazaritzarako belar kaltegarria eta txarrada. Hondoan koxkorrak edo patata-haziakuzten ditu eta zabaltzen erraza da. Itxuraz,perrejilaren antzeko ostroak ditu.uxarrian. ‘uxarrean’. adb. Animaliek muturrezlurra harrotzen, indusitzen ibili.uxartu. ‘uxartu’. du ad. Animaliek muturrezlurra harrotu, indusi.uxau. ‘uxatu’. du ad. Norbaiti edo zerbaiti iheseginarazi edo joanarazi, hurbiltzen ez utzi.Izutu, ikaratu. Txorimaluake eztu txoriyabeti uxatzen.uztai. ‘uztai’. iz. Pieza luzanga baten muturrakelkartuz eratzen den zirkulu-formako objektua.Askotan, sagardo barriken egurrakuztaiez estutzen dira, gerri alde osoa zeharkatzenduten uztaiez. Kupelak izaten dituenburdinazko aro moduko bakoitza litzateke.Erra, zuk atture etzendun ingo ta, izateahola txorrotx-txorrotxa, sagar-neurriyantipokua, baña izatea hojalatazkua eta epurdiyaeukitze zun egurrezkua, uztayakin lotuta./Aldebatetikan egurra ta geo harek eukitzezun uztaya ta harek euste ziyon ol hari. 2.Forma zirkular edo kurbatuzko zenbaitobjektu edo irudiri ematen zaien izena. Ik.uztai-dantza. UZTAI-DANTZA. ‘uztai-dantza’. iz.Gipuzkoar jatorriko dantza-mota. Dantzariek,uztaia eskuan dutela (uztai txikia) hauekinjokoak eta zubiak eginez edo uztaialurrean ezarriz, bere azpian (uztai handia)egiten dutena. Ik. uztai.uztarri. ‘uztarri’. iz. Zurezko pieza, idi- edobehi-pareari, lotu edo uztartzeko, buru gaineanezartzen zaiona. BIYAK UZTARRIYAN JUTEKO MOUKUAKIZAN. ‘biak uztarrian joateko modukoakizan’. Biak berdin berdinak izan. Ik.perro txiki baten aldeik gabekuak izan.uztartu. ‘uztartu’. da/du ad. 1. Uztarri batean biburu lotu; oro har, idi eta behiak izan ohidira. 2. Bikote egin; ezkondu.uztau. ‘uztao’. iz. Rumex landare belarkararaizen arrunta. Belar mota hau nekazaritzarakoeta lurra lantzeko oso kaltegarria da, sustraihandiak ditu eta hazia oso azkar botatzen du.Beraz, lursailetan kontuz kontuz kendu edoerre beharrekoa da; abereek ere ez dutejaten. Ik. muika, lurruntxa, barrabas-belarra.

xamur. ‘samur’. izond. Errraza. Erraz mastekatzenden jakiaz esaten da. Atzo, bai, jangenun txuleta earra; xamur askua. Ik. xamurtu.xapi. ‘xapi’. interj. Katua uxatzeko erabiltzenden hitza. Katua, xapi! Xapi, katua!xxaxa-xaxa. onom. Txakurrak norbait eraso edouxatu nahi dugunean esaten zaion hitza.Hala, txakurrari zaunka egiteko adieraztenzaio. Xaxa-xaxa horri!xaxiletrau. ‘sasiletradu’. iz. /izond. 1. Letraduedo abokatuaren itxurak egin arren, benetakoaez dena. Ik. sasimeiku. 2. Jakintsu ustekoa.xaxpiki. ‘zazpiki’. iz. /izond. 1. Geldirik egotenez dakiena, edozergatik urduri edo egonezinikjartzen dena. Motillak ondo xaxpikiyahaiz ba! Ik. ipurtarin. 2. Emakumea ernaldueta zazpi hilabetetara jaiotakoa.xaxtar-xaxtarra. izond. Zimela, txiki eta kaskarra.Mutil hori xaxtar-xaxtarra da./Andrehurare nehikua xaxtartu den.xelebre. ‘xelebre’. izond. 1. Bere umoreagatikedo bitxitasunagatik nabarmentzen den pertsonazesaten da. Mutil hori xelebre xamarrada. 2. Bere bitxitasunagatik nabarmentzenden gauza. Hoixe gauza xelebria.xerra. ‘xerra’. iz. 1. Haragi-puska mehe etazabala. Xerra xamur-xamurra jan gendun. 2.Aurrekoaren itxura duen edozein janaripuska.Ik. gazta-xerra, ogi-xerra.xextra. ‘xextra’. iz. Eztabaida, kalapita. Ik. xextran,zima, zimokeya. XEXTRAN. ‘xextran’. adb. Eztabaidan,errietan, ika-mika. Beti xextran dabiltza.xibota bezela ibili. ‘xibota bezala ibili’.Haruntz eta honuntz ibili; oraintxe toki etafamilia batera, gero beste batera joanaz ibili;batetik bestera etengabe higitu edo higituarazi.Ni, esateizupa, xibota bezela ibilitako umiaizan naiz; oaintxe Lasarten, geo Lasaon, geoAizarnan,etab./Xibota baño okerro ibilitakoumia nitzan da! Ik. katukumia bezela ibili.ximaur/zimor. ‘simaur’. iz. Ganaduen gorotza,lurraren ongarri bezala erabiltzen da.Ximaurra astindu ta zabaldu inber izatea. Ik.simorretan. XIMORRETAN. ‘simaurretan’. adb. Ganaduensimaurra atera eta zabaltzen. Eo ximorretanordeka barrenea, eo orbeletan. Ik. ximaur.xiri-miri. ‘ziri-miri’. iz. Lanbroa, euri xehea.xirri in. ‘zirri egin’. Ferekatu, norbait gorputzeanleunki, maitekiro ukitu, atsegin hartzekoedo emateko helburuarekin. Ik. xirrikaaritu/ibilli.xirrika aritu/ibilli. ‘zirrika aritu/ibili’.Ferekatuz, norbait gorputzean leunki, maitekiroukituz ibili, atsegin hartzeko edo ematekohelburuarekin.xirrikitu. ‘zirritu’. iz. Guztiz hurbil dauden bigauzaren edo gauza baten bi zatiren artean

224 xi-xigertatzen den irekidura luze eta estua. Atianzirrikitutik sartze zan euzkiya./Tajuz egurrakinindakuak, neguko haize hotzak xirrikitutik bilatzenez duala barrukuak dardaraz jartzeko.xi-xi. ‘xi-xi’. onom./haur . Haur hizkeran, suak edojateko beroak ez erretzeko esaten da. Kontuz,hor xi-xi dota! Ik. fu-fu.xixko in. ‘zisko egin’. Jota, neka-neka egindagelditu; lur-jota gelditu. Egun guztiyanpiontzan xixko inda geldittu zan.xuldar. ‘zaldar’. iz. Espinila; nerabezaroanateratzen diren granoak. Xuldarrak gaztetasunanseñale dia./Beti arpeya xuldarrezbeteta eukitze zun.

zabaldua in. ‘zabaldoa egin’. Toki lau,berdin eta zabala prestatu. Iketza, bai, mendiyanhola zabaldua in, konpaaziyo bateahau bezela jarri berdin-berdin ta geo egurramoztu metro bat pasatxo eo gutxiyokua.zabal-zabal in. ‘zabal-zabal egin’.Harrotu, puztu. Ik. kabittu eziñik ibilli. ZABAL-ZABAL INDA GELDITTU. ‘zabalzabaleginda gelditu’. Harrotuta; bestekegindako laudorioekin puztu. Askotan, bestekbotatako loreak entzutean lotsak eragindaesan ohi da; hala, neurri batean behintzat,hura isilduaraziz. Ixildu zatte, bestela zabalzabalinda geldittuko naizta. Ik. ezkiñan eozein.zabarkeya. ‘zabarkeria’. iz. Zabartasun gaitzesgarria,ardura eta txukuntasunik eza.Zabarrari dagokion ekintza.zahagi. ‘zahagi’. iz. Ardoa edo olioa gordetzekoerabiltzen den abere-larruz egindakoontzi-modukoa. Gehienetan ahuntzarenlarruz egindakoa izaten omen zan. Ik. zahagiardo. ZAHAGI-ARDO. ‘zahagi-ardo’. iz. Zahagiabete ardo. Zortzi arruako zahagi arduaeskumuturretik txintxilika zuala bere firmabota omentzun. Ik. zahagi. ZAHAGIYA LIBRE IZAN. ‘zaragia libreizan’. Edateko aukera izan, edatea galarazitaez dagoela adierazteko modua. Arduare,zaagiya libre izate zan nagusiya paltazanian, da gure dexente moldatuta.zahartzea iña eon. ‘zahartzera eginaegon’. Zahartuxea egon; zahartzen hasitaegon. Ordurakore pixkat zahartzea iñazeon.zahato. ‘zahato’. iz. Ardoa eramateko, gordetzekoeta bertatik zuzenean edateko larruzkoontzi-moduko txikia.z ZAHATOKA ARDO. ‘zahatokada ardo’.iz.Zahatoa bete ardo. Nagusiya etortzen zanaldiyan behin zatoka ardo haundiyakin. Ik.ardo-zahatua.zahi. ‘zahi’. iz. Eho ondoren irinarekin nahasirikgertatzen den ale-azal xehatua. Ik. zahi pin,zahi xe, zahi-ogi, zahi zabal, birzai. ZAHI FIN. ‘zahi fin’. iz. Eho ondoren irinarekinnahasirik gertatzen den ale-azal xehatua.Ik. zahi xe. ZAHI LARRI. ‘zahi larri’. Iz. Ik. zahi zabal. ZAHI TXIKI. ‘zahi txiki’. iz. Zahi mehea edozahi xehea. Ik. zahi xia, birzahiya. ZAHI XE. ‘zahi xehe’. iz. Eho ondorenirinarekin nahasirik gertatzen den aleazalxehatua. Zahi xia izate zan. Ik. zahifiña. ZAHI ZABAL. ‘zahi zabal’. iz. Eho ondorenirinarekin nahasirik gertatzen den ale-azalerdi xehatua. Ik. zahi.zai. ‘zain’. adb. Itxaroten. Normalean,“egon”, “izan”, edo “eduki” aditzekinjoan ohi da.

226 zaildu ZAI SAMAR JARRIAK. ‘zain samarjarriak’. Berantetsiak. Oso berandu etorriomentzan, da zai samar jarriyak.zaildu. ‘zaildu’. da/du ad. 1. Zail edo zailagobihurtu, erraztasuna kendu. Gauzak hemenzaildu india. 2. Bizitzako edo laneko zailtasuneraohitu, hura eginez gogortu, prestatu.Ba hori belarretan da zailduta do. Ik. larrremotxian ohittu.zaingorri. ‘zaingorri’. iz. Belar-mota Landarebelarkara eta urterokoa. 50 cm-raino edohazten da; zurtoina gorrixka du eta sendabelarbezala erabili ohi da. Oso arrunta da etapareta hondoetan nahiz pareta gainaldeetanegon ohi da.zaintirau. ‘zaintiratu’. iz. Haragi-etena. Muskulukotiratu edo etena. Atzo zaltaka ibilinitzan da zain-tiratun bat iña izanber det,gaur behintzat min det eta. Ik. giyetena, haragietena.zakar. ‘zakar’. izond. 1. Latza, takarra. 2. Hondakina,zaborra. Ik. zakarbatzalle. 3. Dirua.Kotxe berriya erosi dula? Zakarrare ondozake orduan. ZAKAR-BATZALLE. ‘zakar-batzaile’. iz.Zakarra edo zaborra biltzen aritzen dena.zakillu-buelta/zakilla-buelta. ‘zakilabuelta/zakilu-buelta’.iz. Joan-etorri jakinbateko ibilbidea. Hasi eta bukatu toki bereanegiten da. Adibideak adierazten du ibilbideazein den. Hor bada zakillu-buelta esan ohizayona: Arruatik Ireta, handik Soaitzenea,Oikiyatik Larrondora, ta atzea Arrura. Horjokatua izango zan noizbaiten Zakillu hori.Hortik etorriko zitzayon izena.zaku. ‘zaku’. iz. 1. Ehun latz eta gogorrez,oihalez, paperez edo beste hainbat materialezegindako zorro-antzekoa, gehienetanhandia eta laukizuzen-formakoa. Oro har,eskulekurik ez du eta muturra tolestatuz edolokarriz ixten zaio. Ik. zaku-karrera. 2. Delakoobjektuan sar daitezkeen adinako kantitateedo kopurua. Hamar zaku patata. 3. Tripa,sabela. Hori dek zakua hori! zaku-karrera. ‘zaku-karrera’. iz. Zakutansartutiko lau-bost lagunek egiten dutennorgehiagoka. Helburua, zakuaren barreneanpuntu zehatz batera ahalik eta azkarreniristea da. Arruko festetan zaku-karreratanibili giñan.zale. ‘-zale’. izond. Izen sortzailea. Izenarieransten zaio eta izenak adierazten duen lanbideaduen pertsona bezala ulertuko genuke;zerbaitetan aritzen den edo zerbait saltzenduen pertsona bezala. Patatazalia etorri da.Ik. esnezale, ollaskobiltzaile zale, gozozale, patatazale.2. Zerbait gustuko duela edo zerbaitetarakoisuria, joera, grina duena. Zerbaiten edonorbaiten zale dena. Gozozalia da./ Patataoso lurberri zalia da.zalko-zalko. ‘zalko-zalko’. adb. Sorbaldagainean umeak daramazkigunean, zalkozalkodaramazkigula esan ohi da. Hartu zaldiyata ume pare bat sartu asto-otarretan,beste bat gaiñian zalko-zalko, ta bestiakoñez, amakin ta attakin.Zaltaka. ‘zaltaka’ adb. Korrika, lasterka.zama. ‘zama’. iz. 1. Garraiatua izatekomoduan (adb., norbaiten bizkarrean, egurrarengainean) antolatutako objektu edo objektu-multzoa.Ik. zama-egurra, belar-zama. 2.Pisua, karga. 3. Pisu-unitate zaharra, hirukintalekoa gutxi gora behera. Bost zamaikatz. 4. Norbaitentzat astun edo jasatennekeza den gauza; betebehar nekagarri etaeragozgarria. Urtien zama astuna. ZAMA-EGUR. ‘zama-egur’. iz. Zamarenazpian jartzen zaion egurra. Ni ikusitanatxion belarra, aldapan daonian, asko ta

ADITZA+ ZARRA EZ IZAN. ‘aditza+zaharra ez izan’. Berria. Aditzak adierazzar227erraz ekartzeko nola itean egurra ostruekinda adar zabalekin ta horren gaiñea botatzeabelar pillua geo arrastan juteko. Ik. zama.zana. ‘zena’. iz. Difuntoa. Hil diren pertsonaizenenedo horien adierazgarri diren izensintagmenondoren ezartzen den hitza. Gureattitta zanak goizero itezun zaperua olluentzat.Ik. difuntua.zanga. ‘zanga’. iz. Erreten sakona, lubakia.Ardiya zanga-zulo baten hilla omentzeon. Ik.zanga-zulua. ZANGA-ZULO. ‘zanga-zulo’. iz. Erretensakona, lubakia. Zanga-zuluan sartutahanka bihurrittu zun.zanpan. ‘zanpan’. izond. Leloa, tontona. Berezikineskei zuzentzeko erabiltzen da. Neskahori zanpan xamarra den ezta?zapai. iz. Baserrian, belarra eta lastoa gordetzenden tokia. Askotan, ganbaraz gain egotenden lekua da. Eskale batek baño geyok lo iñaizango zuen zapai hartan gure aittitta zanakta amama zanak estalpia eskaiñita.zapal. ‘zapal’. izond. Zerbaitek altuera luzeraeta zabalera baino askoz ere txikiagoa dueneanesaten da. Ogiya gordetzeko ontzi zapala.zapatu. ‘zapatu’. iz. Larunbata. “Zapatua” ta“jaya” esate deu guk.zapelaitz/zapalatz. ‘zapelatz’. iz. Hegaztia.55cm-rainokoa da eta normalean goialdearre iluna eta behealdea argiagoa izan ohidu.Ugaztun txikiz elikatzen da batez ere.zapero. ‘zapero’. iz. Irin, ur eta patata-azalezegindako orea, oilo eta txerriei jaten ematenzaiena. Gure attitta zanak goizero itezunzaperua olluentzat. 2. Pertsona gaitzestekoere erabiltzen da. Hi haiz zaperua, hi!zapla. ‘zapla’. onom. Zaplastakoaren edozapladaren onomatopeia. Berehala eta supitukiaurpegian edo masailean ematen denzartada. Hau da hau zapla eman diona! Ik.zaplaztekoa, zaplaa.zaplaa. ‘zaplada’. iz. Zaplateko edo zaplastakoa.Bi zaplaa onak eman balitzaizkiyo beregarayan, honezkeo arrastuan sartu zan. Ik.zapla, zaplazteko, belarrixkiñako, belarrondoko.zaplastua atea. ‘zaplastoa atera’. iz.Mantxa atera. Granoz betetako uneakatera.Bi zaplasto ear atea zaizkiyo.zaplazteko. ‘zaplastako’. iz. Zaplada. Ik.zapla, zaplada.zapobelar. ‘zapo belar’. iz. Belar mota.Zapoa bezalaxe zapala da eta zain asko ditu.Nekazaritzarako belar txarra edo kaltegarriada; izan ere, belar honek terrenoa berehalaxehartzen du.zapoketan ibilli. ‘zapoketan ibili’. Haurjolasa.Kukuka ibilli; ezkutaketan ibili.Zapoketane majiñat aldiz ibilliyak gea. Ik.kukuka ibilli.zapo-txistua jo. ‘zapo-txistua jo’. Ezpainakelkartuta eta irekidura bat utzirik, aireakanpo aldera bultzatzean sortzen den hotsa,baina hots hori desegokia denean deritzogu;hau da, txistua ongi jotzen ez denean. Ongijotzeari txistuka aritzea esan ohi diogu. Ixilduhai, zapo-txistu horrekin! Ik. txistutan ibilli.zapuztu. ‘zapuztu’. da ad. Zaputza hartu,muturtu.zar. ‘zahar’. iz./izond. 1. Adin handiko pertsonaedo izaki biziduna. Zarrakin etorri nauk. 2.Aspaldi sortua, egina, gertatua.

228 zarba inten duen ekintza orain dela gutxi burutu delaadierazten du esamoldeak. Aditza era burutuandarama eta gehienetan ezezko esaldietanerabiltzen da. Ezta oaindik juntzarra./Bazkaldu zarrak ezkea. EZTA + ADITZA + ZARRA. ‘ez da + aditza+ zaharra’. Aditza edozein dela ere(era burutuan joan behar) esamolde horretan“orain dela gutxi + aditza” bezala ulertzenda: ezta etorri zaharra, ezta joan zaharra,etab. Ba al dijua? Lene ezta etorri zarra. Ik.aditza + berriya.zarba in. ‘zarba egin’. Hostoak dituztenadarrez eginiko sorta.zarrasta. ‘zarrasta’. iz. Parrasta, jarioa.Zehatzago esateko, pixa parrasta. Zarraztaearra indet. Ik. parrasta.zarra-zarra hotsa. ‘zarra-zarra hotsa’. iz.Euriak erortzean ateratzen duen zarataren onomatopeia.Igande arratsalde batez kanpoaldianai zun euriyan zarra-zarra hotsa entzunaz.zarta. ‘zarta’. iz. 1. Kolpe batek nahiz apurtzenedo lehertzen den zerbaitek ateratzenduen hotsa. Zarta-hots earra atea zun. 2.Masailekoa, zaplaztekoa, kolpea. Zartaearra hartu du mai ixkiña jota.zartai. ‘zartagin’. iz. Sukaldeko ontzia, biribila,zapala eta kirten luzekoa; normalean,janaria frijitzeko erabiltzen da. ZARTAIKO. ‘zartagiko’. iz. Zartagian egitenden edozein jaki. Bai, baña horri zartaikuabakarrik gustatze zayo. Ik. zartai.zartau. ‘zartatu’. da ad. 1. Pitzatuta etenda.Ezpañak zartau. 2. Lehertu, barruko indarrezhautsi.zatar. ‘zatar’. izond. Itsusia. Zatar xamarra dabaña bai jatorra. ZATAR-PILLO. ‘zatar-pilo’. izond. Itsusiitsusia;“zatar” adjetiboa indarturik. Hauxezatar-pillo!zazpi t´erdiyan ibilli. ‘zazpi t´erdianibili’. Karta-jokoa. Helburua zazpi t´erdiosatzea da. Horretarako bakoitzari kartabana ematen zaio eta hau izkutuan izanikkarta-banatzaileari kartak ematen jarraitzekoeskatzen zaio ahalik eta zazpi t´erdira iritsiarte. Nahi denean planto egin daiteke.zazta. ‘zizta’. onom. Ziztada. Ziztatua gertatuondoren larruazalean gelditzen den arrastoa.Listorrak eo zazta earra eman dik.ze erremeyo! ‘zer erremedio!’. Besteaukera edo konponbiderik ez dagoela edoune horretan bertan duenarekin konformatubeharra dagoela adierazteko erabiltzen denesapidea. —Festetan lanea etorriber? —Zeerremeyo!ze esanik ez. ‘zer esanik ez’. “Ere bai”,“nola ez” bezalakoen pareko da. Modalizatzailefuntzioa betetzen du; izan ere, igorleakesaten duenari buruz bere iritzia ematekobalio du: bere ziurtasuna islatzen du. Guztiontzakjakina dela adierazten du. Nik ustetneska fiña dala ta, ze esanik ez bere anaya.ze giza larru. ‘ze giza larru’. Norbaiti, aspaldianikusi gabeko norbaiti, zer moduz dagoengaldetzeko formula- egina. Ze giza larru? Ik. zegizon-postura? Ze gizon tamaña? Ze gizon mou?ze gizon mou? ‘zer gizon modu?’. “Zermoduz?” galdetzeko modua. Ik. ze gizon-postura,ze gizon tamaña.ze gizon tamaña? ‘zer gizon tamaina?’.“Zer moduz?” galdetzeko modua. Zegizon tamaña, Zubeltzu? Ik. ze giza larru?ze gizon-postura. ‘zer gizon-postura’.Norbaiti, aspaldian ikusi gabeko norbaiti,

zein baño zein 229zer moduz dagoen galdetzeko formulaegina.Ik. zer giza-larru.ze ingo deu ba? ‘zer egingo dugubada?’. “Guk ezin ezer egin” bezala ulertukogenuke. Norberarengain ez dagoela adieraztekobalio du. Ik. ze ingo zako, ba?zeiñek/zeñek. ‘zeinek’ gald. Gauza edo pertsonabatzuen artean zehazteko erabiltzenden hitza. ZEIÑEK BAÑO ZEIÑEK (...) -AGO. ‘zeinekbaino zeinek (...) -ago’. Edozeinadjektibo edo adberbiorekin osa daiteke esapidehau. Eta horiek adierazten dutena mailahandienean dagokiela esan nahi du. Zeñekbaño zeñek hobiak eukitzen giñuzen takoak.Ik. nork baño nork (...)ago. ZEIÑEK ERREPAUA/ZATTUA IZAN. ‘zeinekerreparatua/zaindua izan’. Norbaitbeste norbaitek erreparatua, zainduaizan. Ez da norbait hori zein den zehazteneta aditza, berriz, edozein aditz-izen izandaiteke. Ume horrek zeiñek errepaua izangou./Harekizangou zeiñek zaittua. ZEÑEK BAÑO ZEÑEK LAGUNDUKO.‘zeinek baino zeinek lagunduko’.Guztiak laguntzeko prest. Herriyan laguntzaizugarriya; zeiñek baño zeiñek lagunduko. ZEÑEK ENTZUNA IZAN. ‘zeinek entzunaizan’. Entzuten jende asko zegoela adierazteko.Egitura-mota hau edozein aditzekinsor daiteke: zeinek jana, zeinek erosia, etab.Bazun zeñek entzuna. Hango jendianemana! ZEÑEK JAKIN! ‘zeinek jakin’. Zerbaitjakitea oso zaila edo ezina dela adieraztekohitza. Esapide hau, bera bakarrik zuzenekoelkarrizketa bateko erantzun izan daiteke.Horrez gain, ondoan galdetzaile bat edo galdetzailebatez hasitako perpaus txertatua erehar dezake. Zeñek jakin momentu hontannun dabillen. Ik. batek daki, auskalo.zeiñik ez. ‘zer eginik ez’. Gaitzari aurreegiteko erremediorik ez dagoenean erabiliohi da. Ez emendu ze iñik. Ik. egin. ZEIÑIK GABE. ‘zer eginik gabe’. Ezeregitekorik ez dagoela. Ze iñik eztola ta ospitaletiketxea ekarri berko deu.ze kontaua izan/euki. ‘zer kontatuaizan/eduki’. Kontatzeko gauza asko izan;hizpiderik falta ez. Hori ezta ixillik geauko;horrek beti izateu ze kontaua.ze kuadro ikusteian! ‘zer koadro ikustendiren!’. Gaixo eta eri asko daudeneanerabili ohi da; hau da, nahigabez inguraturikgaudenean. Bazterretan ze kuadro ikusteiane?ze otxokuarto! ‘zer otxokuarto!’. Zearraio! Makillajia, disfraza ta ze otxokuarto!ze pentsaua jarri. ‘zer pentsatua jarri’.Kezkatu. Ta nei nahikua ze pentsaua jarrizian harek esandakuak.zea. ‘zera’. Komunikazioan asko erabiltzenden komodina; zerbait, hitzen bat edo, asmatuedo gogoratu ezinik gaudenean betelanaegiteko erabili ohi da. ZEA TA BEA. ‘zera eta bera’. Norbaiterretolika botatzen ari denean mozteko esanohi zaio. Bai, ta zea ta bea!zeatik eze. ‘zergatik ezen’. Arrazoiakemateko maiz erabiltzen den lokailua; “izanere”ren parekoa. Eztet uste despedida juntzanik,zeatik eze atzo launak esantzian etzulajundaneko denboatan ikusi.zein baño zein. ‘zein baino zein’. Norbaino nor. Lau anai-arreba zein baño zein

230 zelai utzibihotz hobeokuak. Ik. zeiñek balo zeiñek lagunduko.zelai utzi. ‘zelai utzi’. Ezer erein gabe utzi;belardi utzi. Patata oso lurberri zalia da.Geo gure attak sagarrak aldauko zittun tazelai utzi.zelaiune. ‘zelaigune’. iz. Toki laua, berezkoazein artifiziala. Zelaiune earrake badaudebazterretan.zelatan eon/ibili. ‘zelatan egon/ibili’. Norbaitedo zerbait zelatatzen jardun. Ik. zelatatu.zelatau. ‘zelatatu’. iz. Norbaiti, hura konturatugabe, so egon, egiten duenaz jabetzeko.zenbat ibilli in. ‘zenbat ibili egin’. Ibilera,joan-etorri ugari egin. Guk zenbat ibillialperrik in deun, Jainkuak bakarrik zekik! Ik.ibilliya pranko.zentzudun. ‘zentzudun’. izond. Zentzu handiaduena, zentzuz jokatzen duena. Osomutil zentzuduna da.zeñen gaiñian ai zeate? ‘zeren gaineanari zerate?’. Zertaz ari zerate? Zeriburuz ari zerate? .zeoze ibilli. ‘zer edo zer ibili’. Zerbaitetanjardun, nahiz eta zehatz-mehatz zertan jakinez. Etzun geyegi jakingo baña, zeoze ibilli.Ik. ibilli zerbait.zeozen berriik bai? ‘zer edozerrenberririk bai?’. Norbaiti buruz, inolakoberririk den jakiteko erabiltzen da. Zerbaitenberririk ba al da? Ik. ezen berriik ba al da?, iñolakoberrik bai?zepau. ‘zepatu’. da ad. Gehiegizko beroketarenondorioz karea karobian gehiegi gogortu.Harrikatza erretzen hasten danian zepauiten da.zer esana ugari eman/izan. ‘zer esanaugari eman/izan’. Esamesak sortarazi.Badakit zerresana ugari izantzala.zer lan-modu iruittu. ‘zer lan- moduiruditu’. Zernolako lana iruditzen zaion galdetzeko.Ta ze lan-mou iruitze zak?zerbaiten alderakua ez izan. ‘zerbaitenalderakoa ez izan’. Ez izan zerbaitenzale edo aldeko. Ez naiz herri handiyenalderakua.zerbaitetan geyo jakin ez ta sartuinber. ‘zerbaitetan gehiago jakin ezeta sartu egin behar’. “Zerbaitetan ezerjakin gabe nola liteke sartu” bezala ulertukogenuke. Igeriya geyo jakin ez ta gizonakbota inberdik bere burua itsasoa!zerbaitetan gutxik eraman. ‘zerbaitetangutxik eraman’. Aipatutako zerbaiteanoso ona dela adierazteko erabiltzen da. Ik.eoskorrian gutxik eaman, hitzeiten gutxik eraman.zero! ‘zero!’. iz. Hutsaren edo ezerezaren adierazgarrida. Ni ardiyan kontuan zero! /Gorputzadotoria baña burua zero.zerra-esku. ‘zerra-esku’. iz. Zerrak aldenikalden izaten duen eskulekua. Biyok ite gendunzerran, beste bi, guretzat egurra landuta lau eguneko zerra-eskua, besteke bestelaurekin beste zerra-eskua.zerralla. ‘sarraila’. iz. Ateak, kutxak, etab.irekitzeko nahiz ixteko mekanismoa duentresna. ZERRALLA-ZULOTIK BEIRA. ‘sarrailazulotik begira’. iz. Zelatan, zer-ikusikobegira. Ateak ixteko nahiz irekitzeko dagoenmekanismotik begira. Ik. zelatan ibili/eon.zerra-toki. ‘zerra-toki’. iz. Zerran aritzekolekua. Nere koñaua zerra-tokiyan gañian

zihero 231zerra-txakurrakin egurra josten ai zala, aizkorakinjotzeu zerra-txakurra ta saltau tatxorkatillan puntan sartu zitzayon.zerrauts. ‘zerrauts’. iz. Zura edo egurrazerraz ebakitzean sortzen den hauts-modukohondakina. Zerrautsa ona izatea sua pizteko.zertzeta burruntziyan erreta! ‘zertzetaburduntzian erreta!’. Norbaiti beti galdezkadatorrenean erantzuten zaio. Zer? —Zertzeta,burruntziyan erreta. Ik. zuzubil adarbiyakin,artajalaiko maxuan etxea, txepetxan munak.zertzun berriik gabe. ‘zer zuen berririkgabe’. Ezer sumatu gabe. Jarraian aditzaeraman ohi du. Zertzun berriik gabe juntzizagunmutilla. Ik. sisti-pist, ez si ta ez no.zeru. `zeru´. iz. Lurraren gainerko ikuspegiosoa hartzen duen espazioa, egunez urdinaeta gauez beltza izan ohi da; astroak agertueta fenomeno metereologikoak gertatzendira bertan. 2. Kristauen artean, Jainkoareneta santuen bizilekua. ZERU GARBI. ‘zeru garbi’. iz. Lainorikgabeko zerua, argia. Zeru garbi-garbiyazeon. ZERUA GOYAN LURRA BEHIAN GEAU.‘zerua goian lurra behean geratu’.Ezer gabe geratu. ZERUA IRABAZI! ‘zerua irabazi!’. Ondoportatzen denak edo bizitza honetan onadenak izango duela saria adierazteko erabiltzenda. Gure amak zerua irabazita daka. ZERUZ GOITTIK IPINI. ‘zeruz goitikipini’. Famatu. Ta jakin zuenian ni Markosensemia nitzala zeruz goitik ipini niñuen.zestilla. iz. Egurrezko saskia. Olluai jana ematera,hartu zestilla eskuan ta junberko amonakeo amak agindu ezkeo.zezenak adar-bolakin. ‘zezenak adarbolarekin’.Adarra enbolaturik duten zezenak;adar-puntak kamustuta edo. Zezenakeadar-bolakin, ta ezta adarra sartu bildurrikizaten.zeziña/zezeina. iz. Kontserbatzeko, gatzetanedo gatz-uretan ipinitako haragia: ardikia,ganadu-okela, etab. Zeziña batzuk amurrautajateue.zigortu. ‘zigortu’. 1. Zigorraz jo. Makilamehe batez jo. Ik. zior. 2. Zigorra ezarri.ziharretaka. ‘zeharretaraka’. adb. Zeharka,alboka. Mutil hori haintzan lotsatiya plazangora, jendiak ez ikustiarren ziharretakaziharretaka pasatze zala. ZIHARRETAKA PIXKAT HAZIYA. ‘zeharretarakapiska bat hazia’. Norbait gizenadagoela adierazteko. Ik. luze bezin zabal.zihar-zihar eon. ‘zehar-zehar egon’.Zeharretara, alboz-albo egon. Zeharkazeharkaegon. Ta dudan nao guretik beñeikusiko ote zan, nahiz zihar-zihar eon. Ik.zihar-zihar jun.zihar-zihar jun. ‘zehar-zehar joan’.Bide zuzenean joan beharrean, zeharkazeharkajoan. Han dijuaz zihar-zihar aldapangora./Attakin hor jute giñan Ermittatik,Enekasota aldetik zihar-zihar, Ipintza pasatuzta goitik-bera.zihero. ‘zeharo’. adb. 1. Adberbio edo adjektiborenbati dagokiola, haren maila altuenarenadierazlea. Tontua zihero! 2. Aditzaridagokiola, adierazten duen ekintza izan daitekeenneurri handienean gertatu dela edoazken mailaraino burutu dela adieraztenduen hitza. Zihero jun da. ZIHERO JUN. ‘zeharo joan’. Erabaterotu. Zihero jun da. Ik. zihero.

232 ziherokua ez izanziherokua ez izan. ‘zeharokoa ez izan’.Norbait zeharo sanoa edo betea ez deneanerabiltzen da. Hori eztek ziherokua! Ik. betebetiaez izan, zihero.zikin. ‘zikin’. iz. 1. Orbanak, hautsak, hondakinak,etab. dituena; garbia ez dena. Arpei zikiña;ur zikiña. 2. Engainuzkoa, amarruzkoa;zintzoa ez dena, azpijokoa darabilena. Jokozikiñakin irabazi zun. ZIKIN-ESTALI. ‘zikin-estali’. izond. Koloreiluna, sufritua, zikinduta dagoela agerianuzten ez duena. Orbanak, hautsak, mantxakdisimulatzen dituena. Eskerrak galtza hauekzikin-estaliyak dian, bestela mantxa prankoantzemango zan. ZIKIÑ-AURKI. ‘zikin-aurki’. iz. Zikinensaila, multzoa adierazten du. Askotan,ordea, “zikin aurkiak kendu” bezalako esapidearekinerabiltzen da, eta holakoetan“nabarmenena den edo gehien ikusten denzikina kendu” bezala ulertuko genuke. Zikiñaurkiyakkendu ta poltsa hontan sartu. Ik.aurki.zil. ‘zil’. iz. 1. Zilborra, sabeleko orbaina. 2. Zilborrestea.Ik. zila bota. ZILA BOTA. ‘zila bota’. Haur jaio berrieigeratzen zaien zilborrestea bota. Haurrek ezezik txahalek ere jaio eta egun batzuetarabota egiten dute zila (lehortu egiten zaie). Ik.zil.zima. iz. Alkarrentzako eraman ezina; xextra,tirabira. Hori beayen artian zima bat zeolakoizan tzan. Ik. zimokeya, xextra.zimel. ‘zimel’. izond. 1. Mardultasuna edo freskotasunagaldu eta lehortzen edo ihartzenhasitako landare, landare-zati edo fruitua. 2.Gaztetasuna galdu duena, urteen eraginezzimurrez beterik dagoena. 3. Mami gutxikoa,argala; gogortua, zaila.zimentuak. ‘zimendu’. iz. (askotan pl.). 1. Eraikinbaten lur azpiko zatia, beste guztiari eustendiona. Paetak iteko zimentuak iten. 2. Oinarria.zimitayo. ‘zimitorio’. iz. Eliz-ataria; elizariatxikitako aterpea. Arruan, zimitayuan majiñataldiz ibilli gea pelotan. Ik. zimitayope.zimitayope. ‘zimitariope’. iz. Zimitorioarenazpian. Badirudi, garai batean, gorputzakelizaren atarian lurperatzen zituztela.zimokeya. ‘zimokeria’. iz. Une batean pertsonenartean sortzen den konponezina edoxextra; alkarrentzako eraman ezina. Zimokeyapranko! Ik. zima, xextra.zintabelar. ‘zintabelar’. iz. Belar-mota.Lerro edo lantza-formako hostoak izan ohidituzte, zurtoin zuzen eta luze samarrak.Leku heze eta zingiratsuetan hazten dira etaSan Juan-sortan jarri ohi dira txintxanbelarrekinbatera apaintzeko.zintz in. ‘zintz egin’. Mukiak kentzeko,sudurretik arnasa indarrez egotzi. Hi, zintzinda kendu itzak muskirak!zintzel. ‘zizel’. iz. Mailuz joka metala etaharria lantzeko esku-erreminta. Mallua tazintzela hartu ta ibiltzezan lanian.zior. ‘zigor’. iz. 1. Makila luze eta mehea; jotzekoerabili ohi den makila edo bestelako tresnamalgua. Akordatze naiz nola Itzira Txikikoneskak, Joxepak, hartu ziorra ta gorde sasiartian, ta abantatze giñanakin batea hartuziorra. Hango brixti-brauxtiak mutillai ziorrakin.Ziorra izatea makillatxo bat, mihia. Ik.zigortu. 2. Hutsegite edo delituren baten ordainetan,horretarako esku duenak ezarritakobetebeharra. Eskolan zigorra jarri diyue.zipitzik ez. ‘zipitzik ez’. Batere ez, ezer ereez. Oro har, ezezko perpausetan erabiltzenda. Ik. tutik ez.

ZOKOR MAZUA BAÑO EOSKORROIZAN. ‘Zokor-mazoa baino egoskozokor-mazo233ziplo eroi. ‘ziplo’. Bat-batean luze-luze erori;zorabiaturik, esaterako.zipoitz/zipotz. ‘zipotz’. iz. Kupelaren goikozuloa ixteko erabiltzen den egurrezko piezakonikoa.zipoka/xipoka. ‘zipoka’. adb. 1. Zipo eginez;norbait zerbait egitera zirikatuz. 2.Irainduz. Beti elkarri zipoka ibiltzeia.ziri. ‘ziri’. iz. 1. Ertz zorrotza duen zurezko edometalezko pieza zapala, solido batean arrailakegin edota arrail batean sartuta hura zartatzeko.Zuloak estaltzeko ere izan liteke. Ziriyaksartu pipi-zuluak eta ixteko. 2. Zotza. 3.Eztenkada; esaldi mingarria. Ik. ziriya sartu. ZIRIYA SARTU. ‘ziria sartu’. 1. Literalki,zuloak estaltzeko, ertz zorrotza duen zurezkoedo metalezko pieza zapala sartu. 2.Metaforikoki, eztenkada sartu; brometannorbaiti gezurra sinistuarazi; norbait engainatu,norbaiti iruzur egin. Ziriya earra saruhian e!zirin. ‘zirin’. iz. Hegaztiaren kaka edo gorotza.Ik. ollo-ziriña, uso-ziriña.zirriborro. ‘zirriborro’. iz. 1. Arreta gabe etatrakets eginiko marrazki edo idazkera ulergaitza.Umiak papelian zirrimorro ugariiteu. 2. Artelan, idazlan edo bestelako zerbaitgauzatu aurretik egiten den eta harengutxi gorabeherako ezaugarriak azaltzendituen behin-behineko irudi, eskema edoideia. Hau zirriborrua bakarrik da; benetakuageo emangoizut.zirt eo zart in. ‘zirt edo zart egin’. Erabakirenbat azkar hartu; azkar eta dudarikegin gabe. Azkenian behintzat, zirt eo zartinbertzala ta, horixe in gendun.zirti-zarta. ‘zirti-zarta’. onom. Kolpearen edozerbait haustearen onomatopeia. Geyo gabe,zirti- zarta makilla batekin jo zun. Ik. zirtizartahandikoa izan. ZIRTI-ZARTA HAUNDIKO. ‘zirti-zartahandiko’. izond. Ganora eta fundamentu handikopertsona izan. Duda-mudan ibiltzen ezden horietakoa izan. Oso zirti-zarta haundikoemakumia da. Emakume hori lanian zirtizartahaundikua da geo!zizañan. adb. Zirikatzen; norbait zerbaitetarabultzatzeko edo erantzun edo erreakzio jakinbat sortzeko asmoz ahalegintzea. Beti zizañan.Azkenian hasarrau ingozak.ziztrin. ‘ziztrin’. izond. Tamaina txikikoa, balioedo garrantzi gutxikoa, huskeriatzat edoeskastzat jotzen dena. Pultsera ziztrin horigaldu zazula ta hola.zokalo. ‘zokalo’. iz. Hormen beheko aldeanbabesgarri eta erremate bezala jartzen denzurezko, baldosazko, etab.ezko zerrendaestua. Sukaldeko zokaluake takian-takiangarbittu inber izateia.zokolin. ‘zokolin’. iz. Intxaurra erabat heldutaez dagoenean, inguratzen duen azal berdexka,eta bereziki azal hori kentzean eskuetanuzten duen zikina.zokomiran ibili. ‘zokomiran ibili’. Bazterrakmiatzen, maiseatzen ibili. Zer edo zeraurkituko miatzen ibili. Ze zokomiran alhabil? Ik. maixiaketan ibili, ikusmiran ibili, maixianibili.zokor-mazo. ‘zokor mazo’. iz. 1. Zokorrajotzeko erabiltzen zen mailu handia, askotanzurezko burua izan ohi du. Ik. mazua. 2. Pertsonaegoskorra, takarra: amore ematen ezduena, setatsua. Motellak ondo zokor-mazuadek! Ik. egoskor.

234 zokorrragoa izan’. Oso-oso egoskorra dela adierazteko;mokorra, lur zati trinkoa bainoegoskorragoa izan. Ik. eoskorrian sendo.zokor. ‘zokor’. iz. Mokorra, lur-zati trinkoa.Zokorrake alperrak zapalduko zittun bañoapurtu eo txikittu ez. Ik. zokor-mazua. ZOKOR-JOTZEN. ‘zokor jotzen’. adb.Mokorrak edo lur-zati trinkoak jo eta txikitzen.Eo arto jorran beheko souan, eo patataateatzen luerrin, eo belar biltzen zelaizarren, eo sagar jotzen atzeko mandiyon, eogarotan Etumeta alden, eo zimorretan ordekabarrenea, eo orbeletan Eriyon basoon, eogari jotzen, eo arto zuritzen, eo zokor jotzen.Ik. zokor-mazua.zontzona. ‘zontzona’. izond. Emakumezkoeizuzentzeko irain-hitza; leloa. Ik. zanpan.zopak in. ‘zopak egin’. Esnetan, kafesnetan,ardotan, saldaren batean, etab. bustitakoogi zati nahiko txikiak egitea. Kafesniazurrutaka ean berrian zopak iteizkiyot normalian.Ik. esne-zopak, ardan-zopak, zopak in.zopako. ‘zopako’. iz. Sopa egiteko ogia, ohikoabaino gehiago egindakoa eta, formaridagokionez, erronboa baino estuagoa. Ogizaliaizopakua hartubertzionat, bautzi-sopaiteko.zopizarrian/zupizarrian in/zopizartu.‘zopizarrean egin /zopizartu’. Lurraazaletik atxurtu belarrak kentzeko asmoarekin.Sail horixe dana zopizartu gendun.zorna. ‘zorne’. iz. Gaiztotutako zaurietan eratzenden likido lodi hori-zurixka, leukozitoenhondakinez osatua. Ik. zorna-belar. ZORNA-BELAR. ‘zorne-belar’. iz. Landarebelarkara. Zurtoin adarkatua du eta hostoluzanga edo lantza-formakoak eta kapituluhoriak.zorro-zorro eon. ‘zorro-zorro egon’.Entzun eta ezer esan gabe egon; entzun baibaina kasorik egiten ez duena. Hor eongoenzorro-zorro.zorroztarri. ‘zoroztarri’. iz. Tresnak zorroztekoerabitzen den harria.zortzi. ‘zortzi’. zenbtz. zehazt. 1. Zazpi eta bat. 2.Zortzi eguneko epea adierazten du. Ik. hamabost. GAUR/ATZO/ASTELENIAN (...) ZORTZI/HAMABOST/HOGEITA BI. ‘gaur/atzo/astelehenean (...) zortzi/hamabost/hogeita bi’. Atzo zortzi etorri omenunan./Meikuaizan zala asteartian hamabost./Atzohilabete ezkondu zala. Ik. astelenianhamabost, hamabost, zortzi.zotal. ‘zotal’. iz. Lur-puska belarduna, zohia.zotarro. ‘zotarro’. iz. Zotala altxatzean lurreangelditzen den zuloa.zotz. ‘zotz’. iz. 1. Sua pizteko arbasten zati txikiak,finak eta erretzen errazak. Zotz batzukekarri sua pizteko! Ik. egur-zotz. 2. Janariakziztatuz ahoratzeko nahiz hortz arteko hondarrakkentzeko erabiltzen den zurezko ziriantzekotxikia; “palilloa.”. 3. Upelaren zipotza,edaria ateratzen den zuloa estaltzekoerabiltzen den ziria. ZOTZ IN. ‘zotz egin’. Zerbait (eginkizuna,saria, etab.) nori dagokion erabakitzeko, zatibat ikusten ez dela erakusten diren eta itxurazluzera berekoak diren zotz batzuen artean,haietako bat, motzagoa dena, aukeratu.Ik. zotz.zozo. ‘zozo’. iz. 1. Hegazti-mota. 24 cm ingurukohegaztia. Zozo arrak luma beltzak ditueta laranja koloreko mokoa; emea, berriz, arreiluna da eta moko arrea du. Zozo ta birigarrota holakuak hasi zian azaltzen. 2. Irain-hitza.

zurrunka 235Ergela, inozoa edo aspergarri xamarra. Zozoxamarra da.zubi. ‘zubi’. iz. 1. Ibai, trenbide, errepide,etab.en gainetik igarotzeko eraikuntza.Harrizko zubiya. Ik. erromako zubiya. 2. Bijaiegunen artean gertatzen den eta jai hartzenden laneguna; jai egiten den egun horiensegida.zubiri-zubirika. ‘zubiri-zubirika’. adb.Ume-jolasa. Bi lagun eskuekin zubi-modukoaosatuz daudela, gainerako haurrak azpitikpasatzean oinarritzen da. Pasatzen aridirelarik, guztiek “zubiri-zubiri” kantatzendute eta “zubi hontatik pasatzen dana hemengeldituko dela” esatean, bat azpian hartu.Zubiri-zubirikare ibiltze giñan: “Zubirizubiri,nungari-nungari, nungo alaba zerade,Frantziako errege baten seme-alabakgerade zubi hontatik pasatzen dana hemengeldituko dala, hemen geldituko dala”, tahori esandakuan azpin harrapau.zuhaitz antzu. ‘zuhaitz antzu’. iz. Fruiturikematen ez duen zuhaitza.zuhatz. ‘zuhatz’. iz. Meta, belar-zuhatza.zulo-ille. ‘zulo-egile’. iz. Enterradorea; norbaithiltzen denean kanpo santuan zuloa egitekokargua duena. Ta kanposantuko zuloilliarehan ai omentzan musian.zulua utzi/zulo handiya utzi. ‘zuloautzi/zulo handia utzi’. Norbaitek norabaitjoan delako edo hil egin delako beste norbaitenganhutsunea utzi. Norbaiten falta igarri.Attona harek zulo handiya utzi zun etxian.zume. ‘zume’. iz. Zenbait zuhaitz edo zuhaixkarenizen arrunta. Hosto bakunak ditu etakapsula motako fruituak dituzte. Adar malguaksaskiak egiteko erabiltzen dira. Ibaiertzetan eta leku hezeetan hazten dira normalean.Ik. zume ebaten. ZUME EBATEN. ‘zume ebaten’. Zumeaebakitzen. Geo hementxe, Sorabillen, neguronik ta tioantoniok, urte askoon, zume-ebatenjardute gendun. Ik. zume.zumitz. ‘zumitz’. iz. 1. Zuhaitzaren adarretik(bereziki, urritzetik edo gaztainetik) lortzenden zurezko zati luze eta mehea, bere berdinekinbilbe-antzeko egiturak osatuz otarragintzan,etab. etan erabiltzen dena. Zumitzezkosillak ite nittun. 2. Gaztari forma ematekomoldea.zupau. ‘zupatu’. du ad. Likidoren bat xurgatu.Kokakolai zupau earra emantziok. Ik. zupazupain.zupa-zupa in. ‘zupa-zupa egin’. Likidorenbat xurgatu. Ik. zupau.zurittu. ‘zuritu’. da/du ad. 1. Zuriz koloreztatu.2. Zenbait fruitu, patata, etab.i azala kendu.Artaburua biltzen duten hostoak (edo ezpatak)kendu. Patatak zurittu. 3. Norberarenedo besteren hutsegiteari garrantzia kendu;hutsegitearen gaineko erantzunkizuna ukatuedo arindu. Ni enaiz hemen iñor zuritzenhasiko.zuriune. ‘zuriune’. iz. Orban edo tarte zuria.Hutsune baten adierazgarri ere izan daiteke.Oaindik zuriuniak antzemateia. Ik. beltzune.zurrun. ‘zurrun’. iz. (askotan, pl.). Ganbaratanegoten diren egurrezko egitura zehatz batzukdira. Belarra gordetzeko lekua izaten da, bertanzabaldu ohi da, batez ere, ondo ondugabeko belarra, hura izaten baita etxe barrukoleku airosoena.zurrunka. ‘zurrunga’. iz. Lo egonda, arnasahartzean ateratzen den hotsa. Ik. zurrunka in,zurrunkaka. ZURRUNKA IN. ‘zurrunga egin’. Loegonda arnasa hartzean hots zakarra egitea.

236 zurrupaHonek gabian zurrunkak itettu. Ik. zurrunkakajardun. ZURRUNKAKA JARDUN. ‘zurrungakajardun’. Zurrunga eginez aritu. Ik. zurrunga.zurrupa. ‘zurrupada’. iz. Likidoren bat edateanedo soparen bat jatean ateratzen denzarata. Zurrupaik in gabe ez aldakizu kafesniahartzen.zurrupaka. ‘zurrupaka’. adb. Zurrupatuz,hurrupaka. Ik. zurrupaka ean. ZURRUPAKA EAN. ‘zurrupaka edan’.Hurrupaka, zurrupatuz edan.zurrut. ‘zurrut’. iz. Likidoa irenstea. zurrutaiemanda dao. Ik. zurrut in, zurruta pranko in,zurrutai eman, zurrutaka, zurrutian. ZURRUT IN. ‘zurrut egin’ Alkoholdunedarirenbat irentsi. ZURRUTA PRANKO IN. ‘zurrutadapranko egin’. Edan. Alkoholdun edariakirentsi. Zurruta pranko itezun. Ik. zurrut. ZURRUTAI EMAN. ‘zurrutari eman’.Edanari eman. Ik. zurrut. ZURRUTIAN. ‘zurrutean’. adb. Edari alkoholikoakhartzen; tragoak hartuz. Beti zurrutianibiltzea. Ik. zurrut.zurrutaka ean/hartu. ‘zurrutaka edan/hartu’. Likido kantitatea zurrutean edan;beste zerbaitekin busti edo lagundu gabe,huts-hutsik, ezpainez zurrupatuz irentsi.Goizian kafesnia zurrutaka hartu ta laneajute naiz. Ik. zurrut.zurrutero. ‘zurrutero’. izond. Zurruta egiteaatsegin duena; alkohola edateko zaletasunaduena. Zurrutero xamarra da. Ik. zurrut,zurrutai eman, zurrutian.zuztar. ‘zuztar’. iz. 1. Sustraia. 2. Zurtoina. 3.Hainbat frutaren barruko aldea.zuzubil adarbiyakin. Esapide hau erabiltzenda, norbait “zer da?, zer da?” etengabegaldezka ari denari erantzun bat emateko.Horrela ez dio zer denik esaten, baina baibakean utziarazten. Oso helduek erabiltzenzuten, gazteen artean oso ezezaguna da.

239abade. abareabaila. aballaabantada. abantaabaraska. abaraskaabarka. abarkaabarketa. abarketaabaro. abaroabaroa egin. abarua inabaroan egon. abaruan eonabastu eman ezinik ibili.abasto eman eziñik ibilliabeletxe-sagar. abeletxesagar/abelitxe-sagaraberaskilo. aberaskilloaberats hotseko. aberatshotsekoabiada hartu. abiya hartuabisua hartuta egon. abixuahartuta eonadabaki. arokiadabaki. adabaki/arabaki/arokiadabegi. adabegiadaki. adakiadarbegi. adarbegiadarka/adarkada. adarkaadiskide. aixkireadiskidea. aixkiria!adiskidetu. aixkirauadiskidetuko dira oilarrakpixa egin baino lehen. aixkiraukoiaoillarrak txixa inbaño lenaditu. aittuaditurea izan. attuera izanaditza + ahala. aditza +ahala/alaaditza + ahalak. aditza + alakaditza + beharra. aditza +berraaditza + berria. aditza +berriyaaditza+ zaharra ez izan.aditza+ zarra ez izanaditzera eman. aitzera emanaditzera izan. aitzera izanadur. aduraeiou bezala. aeiou bezelaaeroplanoa. arioplanu/aireplanu/aidiaplanuafan. afanafari legea. afai-legeafari/apari. afai/apaiafari-koxkor. afai-koxkorafari-merienda. afai-meriendaafari-pasara. afai-paxaraagerian. airiyanagina-txabala. agiña-txabalaagonia. agoniagoniako. agonikoagoni-kanpai. agoni-kanpaiagor. agoragortu. aortuagudo. aguro/auroagur-agur egin. agur-agur inagurmaria. agurmariaahal. alahal izan. al izanahari-bildots. ahari-bildotsahi. aiahitu. ahittuaho bete hortzekin. ahobetehortzekinaho zabalik geratu. ahozabalik geauaho zabalka egon. ahozabalka eonahopean hitz egin. ahopianhitzeinahopeka. ahopekaahotan hartu. ahotan hartuahotik aditu. ahotik aittuahulezia. ahuleziyaahuleziak jo. ahuleziyak joahuspez. ahuspezaida. aidaaida-aida. aida-aidaaieneka batean. aienekabatianailegatu. allauaingeru. aingeruaingeru guardako. aingeruguardakoaingeru zaindari. aingeruzaindariaingeru-kanpai. aingerukanpaiaiotza. ayotzaaire. aideaire hemendik!. aidehemendik!aire-aire!. aide-aide!airean. aidianairoso atera. airoso ateaaisa/aise. aixaaita pontea, aita pontekoa.aittaponte/attapontekoaitaren batean egin. aittaren/aitarenbatian inaitaren egin. aitaren inaitatu. attau/aittauaitatutakoa urrian!. attautakuaurrianaitita. attittaaitona. attonaaitzur. atxuraitzurka. atxurkaaje. ajeajea izan. ajia izanajeatu. ajiauajeatuta. ajiautaakabo. akabo!akastu. akastuakats. akatsakergai. akergaiakertu. akertuaketz. aketzakeztuta. akextutaakolito. akolitoakordatu. akordauakuilu. akuluakuilua behar atzetik. akuluaber atzetikakuilu-ezten. akulu-eztenalajaina. alajaña!alajainkoa!. alajainkua!alajangoikoa!. alajangoikua!alanbre. alanbrealanbre itxitura. alanbreitxituraalanbre larretxa. alanbrelarretxa

240alanbre-garrotxa. alanbregarrotxaalanbre-hesi. alanbre-hesialanbre-sare. alanbre-sarealba. albaalbainka. albainkaalbainka batean. albainkabatianalban orratz. albandorratzalbetan egon. albetan eonalbo. alboalbondiga. almondogillaalbora karga. alboakargaalda-aldi. alda-aldialdagarri. aldagarrialdapa. aldapaaldapa urrutitik ikusi.aldapa urrutitik ikusialdar. aldaraldarazo. aldazoaldaro. alderoaldaroa eduki. alderua eukialdarrean. aldarreanalde/aldera. alde/aldeaaldean eraman/eduki.aldian eaman/eukialdera. aldeaalderako. alderakoalderik alden ikusi. alderikalden ikusi/aldenik alden ikusialderik/aldenik alde. aldenikalde(n)/alderik alde(n)aldian behin. aldiyanbehin/aldian behinaldika eman. aldika emanaldrebes. aldrebesaldrebesean sendo. aldrebesiansendoale. alealeluia. aleluyaaleluia handirik eman.aleluya haundik emanaleluiaren bat izan. aleluyanbat izanaletu. aletualfer. alfer/alperalferbidaia. alperbiajealfer-planta earra izan.alper-/alfer-planta earra izanalferrik egon. alperrik eonalferrik galdu. alferrik galdualferrik galduta ez egon.alperrik galduta ez eonalferrik izan. alferrik izanalferrik jardun. alferrik jardunalferrontzi. alperrontzialgara. algaraaliketa. alikatealkahuete. alkahuetealmitz. almitzalper. alperalper-harri. alper-harrialper-harria baino alperragoaizan. alper-harriyabaño alperraua izanalper-harria baino astunagoaizan. alper-harriyabaño astuno izanalproja. alprojaaltan. altanalua. aluaalua!. aluba!alubikari!. alubikarialukeria. alukeyaalukeriatan jardun. alukeyanjardunalupandero. alupanderoaluxka. aluxkaama ponte/ama ponteko.amaponte/amapontekoamama. amamaamaraun. amaunamatan ibili. amatan ibili/ibilliamazulo. amazuloametitu. ametittu/ametiuametitzeko moduko. ametitzekomoukoameto eman. ameto emanamona. amonaamona mantalgorri.amona mantalgorriamorragarri. amorragarriamorratua. amorrauaamorratua izan. amorraua izanamorratzen egon. amorratzeneonamorrazio. amorraziyoamorrazioak pasatu. amorraziyuakpasauamosail. amosaillamuarrain. amorraiamustu. amuztuanai erdi. anai erdianaitzako. anaitzakoanda Dios!. anda Dios!andrazkotan. andrazkotananega. aneaanega erdi. anea erdianega erdiko. anea erdikoangarila. angaillaangarilean. ankabillenangelus. anjelusanparo. anparoanpolai. anpolaiantigoal/antigoaleko. antigual/antigualeko/antiolakoantoisin. antuxunantxintxiketan. antxintxiketanantxumatuta. antxumautaantxume. antxumeantzadila. antzabillaantzera. antzeaantzigar. antziarantzu. antzuantzutu. antzutuapa. paapa eman. pa emanapa!. apa!apalaldi. apalaldiapapa. apapaapar. aparapartatu. apartauaparteko grazia izan.aparteko graziya izanapenas. apenasapenas etorri. apenas etorriaplikatu. aplikauapo. apoapo-belar. apo-belarapopilo. apopilloapopilo egon. apopillo eon

241apopilo-etxe. apopillo-etxeapreta. apretaaproposko. aproposkoapuba harrapatu. apubaharrapauapuntea hartu. apuntia hartuapustu egin. apustu inarakaitz. arakaitzaraz/arazi. azo/aziarbasta/zarbasta. abrasta/arbasta/zarbastaarbastak ipini /bildu /pilatu.abrastak arbastak ipini/bildu/pillauarbi. arbiarbi hondoa baino ustelagoa.arbi hondua bañoustelauaarbi ostroa baino ustelagoa.arbi-ostrua baño ustelauaarbi ostroa egin.arbiostruainarbia egin. arbiya inarbi-hazi. arbi-haziarbi-jorran. arbi-jorranardagai. ardakai/ardagaiardan-zopak. ardan-zopak/ardo-zopakardatz. ardatzardi. ardiardi beltza. ardi beltzaardi galdu. ardi galduardi txikia beti bildots.ardi txikiya beti bildotxardi ximaur. ardi-ximorardiak antzutu. ardiyakantzutuardi-jende. ardi-jendeardiki. ardikiardi-larre. ardi-larreardi-mozte. ardi-mozteardi-txabola. ardi-txabolaardi-txakur. ardi-txakurardotan ito. ardotan ittoardo-zahato. ardo-zahatoare. areare handi. are haundiare hotz. are hortzare txiki. are txikiargi. argiargi ibili. argi ibilliargiak su egon. argiyak sueonargiantz. argiantxargi-oilar. argi-oillararkara. arkea/arkeraarkazia. alkasiyaarkazte. arkaztearkume. arkumearkumetegi. arkumeteiarkupe. arkupearmiarma-sare. armiarmasarearmoni. armoniarmoni onean egon.armoni onian eonarnasa. arnasaarnasa berotu. arnasaberotuarnasa estutu. arnasaestutuarnasestuka. arnasestukaarnasots. arnasotsarnegatu. erneauarpan. arpanarrain. arraiarraio. arrayoarraitz. arraitzarrankatzea kostatu.arrankatzia kostauarrantxoa egin. arrantxua inarrantza. arrantzaarrantza batean jardun.arrantza batian jardunarraspa. arraspaarrastada. arrastaarrastaka. arrastakaarrastan joan. arrastan junarrasto. arrastoarrastoa bota. arrastuabotaarrastoa egin. arrastua inarrastoa hartu. arrastua hartuarrastoan joan. arrastuan junarrastoan sartu. arrastuan/arraston sartuarrastorik gabe gelditu.arrastoik gabe geldittuarratoi-txakur. arratoi-txakurarrats. arratxarraun. arraunarraunlari. arraunlaiarrazoi txarrak aditu. arrazoitxarrak attuarre!. arre!arre-arre ibili. arre-arre ibiliarreta. arretaarreta hartu. arreta hartuarroa. arruaarropa. erropaarropa hautsi. erropa hautsiarropak garbitzekoputzua. erropak garbitzekopotzuaartaburu. artaburuarta-esne. arta-esneartagaina egin. artagaña inartajalaiko maisuaren etxera.artajalaiko maxuan etxeaartajorra. artajorraartalore. artaloreartalorea egin. artaloria inarta-sopak. arta-sopakartasoro. artasoartazuriketa. artazuriketaartazuritzaile. artazuritzalleartazuritzaile-talde. artazuritzalle-taldearte-ezkur. arte-ezkurartegia. arteiartegikoa egin. arteikua inartile. artilleartilea kardatu. artillia kardauartiola. artiolaartista. artistaartista izan. artista izanarto. artoarto lanak egin. arto lanak inarto ugariak begiak beteeta arto bakanak ganba-

242rak bete. arto ugariyakbegiyak bete ta arto bakanakganbarak betearto-aletzen. arto-aletzenarto-bizar. arto-bizararto-irin. artairinarto-lastoarekin egindakoarmak. arto-lastuakin indakoarmakarto-lastozko koltxoe.arto-lastozko koltxoearto-lurra preparatu. artolurrapreparauarto-maluta. arto-malutaarto-orria jaso. arto-orriyajasoarto-zorro. artazorroasakapona. asakapona/sakaponaasetu. asetuaska. askaasko. askoasko gauza ez izan. askogauza ez izanasmatuezin. asmauezinaasmo. asmoasmoa eraman. asmuaeramanaspalditxo honetan. aspalditxohontanaspalditxoko urte hauetan.aspalditxoko urtehauetanasrnasestu. arnasestuastakilo. astakilloastakirten. astakertenastalaz gora. astalaz goraastanafarreri. astanaparraiastapotro. astapotroastaputz. astaputzastean bi ostiral pasatu.astian bi ostiral pasauastegun buruzuri. asteunburuzuriastelehena. astelenaastelehena izan. astelenaizanastelehenean hamabost.astelenian hamabostasti. astiasti. astiastia eman. astiya emanastia hartu. astiya hartuastindu. astinduastindu. astinduastindu ederrak eman.astindu earrak emanasto. astoasto beltzarenakikusi/esan. asto beltzanakikusi/esanastoa baino astoago izan.astua baño astuo izanasto-kartolak. asto-kartolakastokilo. astokilloasto-otarreak. asto-otarrakasto-pastak. asto-pastakastorik ere ez ikusi. astoikeez ikusiastun. astunataka. atakaatari. ataiatari-alde. ataialdeatari-jira. atai-jiraatariko atean. ataiko atianatariko atetik sartu orduko.ataiko atetik sartu ordukoatarramendua atera. atarramenduaateaatarramentu. atarramenduatarrapuka joan/ibili. atarrapukajun/ibilliatea adina maratila. atiaaña maatillaAtea ixteko haga. atia ixtekohagaateak segitu ez. atiak segittuezate-langa. ate-langaatentzioa eman. atentziyuaemanateondoan jasotako. ateonduanjasotakoatera. atera/ateaateri. aterri/ateriaterrune. aterruneatoi. atoiatoian ipini/eraman. atoianipiniatoian joan. atoian junatximur. atximuratximurka. atximurkaatxituta egon. atxituta eonatxurra harrapatu. atxurraharrapauatzapar. atzaparatze. atzeatzea eman. atzia emanatzeak erakusten duaurrea nola dantzatu. atziakeakusteu aurria nola dantzauatzean zuloa eduki. atzianzulua eukiatze-aurre. atze-aurreatzebikoitz. atzebikotxatzeko hotzagatik. atzekohotzatik!atzekoz aurrera jantzi.atzekoz aurrera jantziatzera. atzeaatzera begira ez gelditu.atzea beira ez geldittuatzera ez gelditu. atzea ezgeldittuatzera geratzeko ez egon.atzea geatzeko ez eonatzerakarga. atzeakargaatzerakarga ipini/egin.atzeakarga ipini/inatzo. atzoatzo goizeko kontua. atzogoizeko kontuaatzo goizekoa izan. atzogoizekua izan(-)aurkia. aurkiyaaupa. aupaaupada. aupadaaupateko. aupatekoaurretik atzera eta atzetikaurrera ikasi. aurretikatzea ta atzetik aurrea ikasi

243aurki. aurkiaurpegi. arpeiaurpegi berria erakutsi.arpei berriya eakutsiaurpegia eman. arpeyaemanaurpegia izan. arpeyaizan/edukiaurpegi-masail. arpeimasailaurpegira bota/esan.arpeira bota/esanaurpegirik ez izan. arpeirikez izanaurpegiz ezagutu. arpeizezautuaurre. aurreaurre egin. aurre inaurrea hartu. aurria hartuaurreak erakusten du atzeanola dantzatu. aurriak erakusteuatzia nola dantzauaurreko puntan. aurrekopuntanaurrekoan. aurrekuanaurren samar ibili. aurrensamar ibilliaurreragoko konturik/lanik eduki. aurreoko kontuik/anikeukiaurrerakarga. aurreakargaaurreratzen hasita egon(neska eta mutila). aurreatzenhasita eon (neska etamutila)auskalo!. auskalo!automobila. automobillaauzo. auzoauzoan izan. auzuan izanauzo-hurrena. auzo-hurrenaauzo-jira. auzo-jiraauzolan. auzolanauzolanera etorri. auzolaneaetorriauzo-langile. auzo-langilleazala izan/eduki. azalaizan/edukiazao. azauaza-ostro. asa-ostroazeri-buztan. axei-buztanazio. aziyoazkar asko + aditza. azkarasko + aditzaazkar eta ondo usoakhegan. azkar ta ondousuak heganazkar-azkar. azkar-azkarazken. azkenazken arnasa(k) eman.azken arnasa(k) emanazken bigarren. azkenbigarrenazken hitza izan/eduki.azken hitza izan/eukiazken igurtzi. azken igurtziazken juizioa zela usteizan. azken juiziyua zalauste izanazken txarra eduki. azkentxarra eukiazkena etorri. azkena etorriazkena hurre/hurrean izan(norbaitek). azkenahurre/hurrian izan (norbaitek)azkenak egin. azkenak inazkenetan egon/izan.azkenetan eon/izanazkonar. azkonarazkura. azkurieazpiak jan. azpiyak janazpiarmonian/azpiarmonioka.azpiarmoniyan/azpiarmoniokaazpigarri. azpigarriazpijana in. azpijana inazpijoko. azpijokoazpikoz gain jantzi. azpikozgainjantziazpikoz gora. azpikoz goraazpikoz gora ipini. azpikozgora ipiñiazpil. azpilazpilan. azpilanazpilana egin. azpilana inazpilanean aritu. azpilanianarittuazpira joan. azpira junaztarren. aztarranaztarrika egin. aztarka inaztarrika ibili. aztarka ibilli/ibiliazukre-koskor. azukrekoxkorbaba. babababa beltz. baba beltzbaba gorri. baba gorribaba motz. baba motxbaba zuri. baba zuribaba-alea. baba-alebaba-aletzen. baba-aletzenbaba-azal. babazalbabalore. babalorebabesarea. babesareabada ere. baikebadaezpadako. baazpakobadaezpadako etxeaerosi. baazpako etxia erosibadarik ere. baikebahe. bahebahe fin. bahe fiñbahe larri. bahe larribahe xehe. bahe xebai balitz. bai balitzbai Jauna!. bai Jauna!bai tokatu ere!. bai tokaure!baita zera ere!. baitazeare!bajatzera egin. bajatzea iñbakailau izpi. bakallau izpibakandu. bakandubakantze-lana. bakantzelanabakantzen hasi. bakantzenhasibake. pakebakeoso. pakeosobaldar. baldarbalde. baldebale izan. bale izanbale!. bale!baleko. baleko

244baliatu. baliyaubaliteke. balaikebaltsa. baltsabanaka. banakabanaka aldiz. banaka aldizbanaka batzutan. banakabatzutanbanan-banako. bananbanakobanengoan bada ni,horrek ez zuela ezertajuzkorik egingo. banitxionba ni, horrek etzulaeze tajuzkoik ingo!banu eta balu, horiek anaiasko ituan. banu ta balu,hoyek anai asko ittuanbapo. bapobapo. bapo!bapo egin. bapo inbapo gelditu. bapo geldiubapo gobernatu. bapogobernaubapo ibili. bapo ibillibapo moteil. bapo moteill!baratxuri. baatzui/bautzibaratxuria baino finagoa.baatzuya baño fiñauabaratze. baatzabarau. baraubareak heldu. bariak heldubaretu. baretubargazta. bargaztabargaztona. bargaztonabarkazio. barkaziyobarra-barra. barra-barrabarrabas-belarra. barrabasbelarbarren. barrenbarren. barrenbarrena. barrenabarrena hartu. barrenahartubarrerak preparatu. barrerakpreparaubarrikote. barrikotebarru. barrubarruko arropa. barrukoerropabarruko elastiko. barrukoelastikobarruko tristura. barrukotristurabarrundatu. barrundaubarrutik bustita egon.barrutik bustita eonbart. bartbasa. basabasaran. matxakana/baxakanabaserritik ihesi hasitaegon. baserritik ihesi hasitaeonbasomutil. basomutilbat behar eta bera ere.bat ber da beare.bat eginda. bat indabatanaz beste. batanazbestebatek (ama, aita, aitona,amona + batek). batek (ama,aita, aitona, amona + batek)batek (izen nagusia +batek). batek (izen nagusia+ batek)batek daki!. batek daki!bateko (...) besteko. bateko(...) bestekobatekoz bestera jarri.batekoz bestera jarribatere. batebatere. bate + izenabatere + aditza + ez. bate+ aditza + ezbatere uste gabe + aditza.bate uste gabe + aditzabazen. bazanbazkaria poxpolotan egon.bazkaya poxpolotan eonbazkariak zuzendu. bazkayakzuzendubazter. baztar/bazterbazter nahastaile. baztarnastallebazterrak astindu. baztarrakastindubazterrak ikusi. baztarrakikusibazterrak nahastu. baztarraknahastubazterrean utzi/bazterrerautzi. baztarrian/baztarrea utzibazterrik bazter ibili. bazterrikbazter ibillibedeinkazio ederrak bota.bedeinkaziyo earrak botabegi. begibegi bistakoa izan. begibistakuaizanbegi zulo. begizulobegia bete. begiya betebegia bota. begiya botabegia galdu. begiya galdubegiak busti. begiyak bustibegiak irten beharrean.begiyak erten berrianbegien bistan egon. begiyanbistan eon/izanbegien bistatik alde egin.begiyan bistatik aldeinbegi-exkel. begi-exkelbegiko izan. begiko izanbegiluze. begiluzebegiratu. begiratubegiratu. beittubegiratu batean. beittubatianbegiratu, begiratu!. beittu,beittu!begiratze. begiratzebegiratze makal. begiratzemakalbegirazun. beirazunbegirik ere itxi ez. begikeitxi ezbegitan hartu. begitanhartubegiz aurrean ikusi. begizaurrian ikusibegiz aurrean ikusi ezin.begiz aurrian ikusi ezin

245begiz jan. begiz janbegiz jo. begiz jobegi-zeharka begiratu.begi-ziharka beittubeharbada. biharbabeharko. berkobeharko joan. berko junbehartu. bihartubehartu ederra hartu.bihartu earra hartubehe laino. belañobehea berotzen deneangoiak ez du funtzionatzen.beia berotzeaniangoyak eztu funtzionatzenbehea jo. beia jobeherako. berakobehi-betun. behi-betunbehi-esne. behi-esnebehor. behorbeintizinko baino dotoreago/eleganteago.beintizinkobaiño dotoreo/eleganteobejon. bejonbekatxo.bekatxobekorotz. bekorotzbekozko. bekozkobelar. belarbelar beltz. belar beltzbelar fin. belar finbelar hauts. belar hautsbelar makal. belar makalbelar motxean hazi. belarmotxian hazibelar ondu. belar ondubelar samur. belar samurbelar zuhatz. belar zuhatzbelar-ilarak astindu. belarillarakastindubelar-karga. belar-kargabelar-lan. belar-lanbelarra ebaki. belarra ebakibelarra eten. belarra etenbelarri. belarribelarri aldeko. belartzaldekobelarri izkinekoa eman.belarrixkiñakua emanbelarriak makurtu. belarriyakmakurtubelarriak zain egon. belarriyakzai eonbelarrimotz. belarrimotzbelarrondoko. belarrondokobelar-txamar. belar-txamarbelar-ur. belar-urbelaunburua. belaunburubeldur. bildurbeldurrak akabatzen egon.bildurrak akatzen eonbelea egondako hesolabaino hobea izan. beliaeondako hesola bañohobiaua izanbelearena egin. beliana inbelgabelarra. belgabelar/belbelarbeltz. beltzbeltzak ikusi. beltzak ikusibeltzune. beltzunebenga dirua!. benga dirua!bentzutu. bentzittuberatu. berauberatuta ibili/egon. berautaibilli/eonberbena-belar. berbenabelarberdate. berdateberdatu. berdauberde-onduak. berdeonduakberdindu. berdinduberdinga. berdingaberdots. berdotsbere. berebere buruaren jabe ez izan.bere buruan jabe ez izanbereak ikusi. beriak ikusibereak pasatu. beriakpasauberehalakoan. belakuanbereki. berekiberen buruak galdu beharreanhasi. beren buruakgaldu berrian hasiberna-hezur. berna-hezurberna-hezurrekoa eman.berna-hezurrekua emanberoarena kendu. beruanakendubero-lamara. bero-lamaraberousain handirik ezegon. berousai haundik ezeonberri. berriberri jakin. berri jakinberriketa gutxi. berriketagutxiberrogeita hamarren baturtetik gorako handirikgabe. berroeta hamar baturtetik gorako haundik gabebertako egin. bertako inbertan behera ezkutatu/isildu. bertan bera ixkutau/ixildubertan goxo. bertan goxobertsoak atera. bertsuakateabertso-paper. bertso-papelbertzun. pertzunbesabelar. besabelarbesada. besa/besaabesada-belar. besa-belarbesakada. besakabesamotz. besomotzbesanga. besangabesape. besapebesoak urratu. besuakurraubesoei luzatu gogorraeman. besuai luzatu goorraemanbesoetako. besotakobesoko ume. besoko umebeste grazi bat izan. bestegrazi bat izanbesteko. bestekobesteren lepotik ibili. bestenlepotik ibillibesteren odola aldatu.besten odola aldau

246besterentzat behar izan.besteetzat ber izanbeta hartu. beta hartubete. betebetea ez izan. betia ez izanbete-bete eginda. betebeteindabetegarri. betegarribetekada. betekabetelan. betelanbeti + aditza+ ezinda. betiallau ezindabeti iguala gure kontua!.beti iguala gure kontua!betun. betunbezain pronto. bezainprontobezain zoriz. bezin/bezainzorizbezpera (k). bezpera (k)bezperetara joan. bezperetajunbi perro txiki balioko ditu.bi perro txiki baliyoko ittubi pezeta kostatu. bi peztakostau (norbait)bi puska egin. bi puska inbiaje luzean joan behar.biaje luzian junberbiak uztarrian joatekomodukoak izan. biyak uztarriyanjuteko moukuak izanbibelar. bibelarbide-bazter. bide-baztarbide-bazterrean makinabat gazte gelditu/joan.bide-bazterretan majiñatgazte geldiu/junbidegaltze. bidegaltzebidezidor. bidetxiur/bidetxurbigantxa. biantxabigun-aurkia. biun-aurkiyabiharamun.biharamun/biyamonbihar-etzi. bihar-etzibiharko egunean. biharkoegunianbihotz oneko. bihotzonekobihotzeko. bihotzekobihotzerre. bihotzerrebihur. bihurbihurritu. bihurrittubikario. bikayobil-bil egin. bil-bil inbildar dariola. bildar dayolabildots. bildotsbildots-ahari. bildots-aharibildu-bildu egin. bildubilduinbildumen. pildomen/pildumenbildurrak aidean egon/joan. bildurrak aidian eon/junbiloba. billobabina. binabina mila pezeta. biñamilla peztabirbiloba. birrillobabirigarro. birigarrobirzahi. birzahibisitalari. bixitalaibista. bixtabista. bixtabista motxa izan. bixtamotxa izanbista txikia izan. bixta txikiyaizanbistako. bistakobistaratu. bistaubisuts. bisutsbitan. bitanbitan esan beharrik ez.bitan esan berrik ezbits. pitsbitxi. pitxibitzaldi. bitzaldibiz-bizi eginda egon. bixibixiinda eonbizi. bizibizi-alargun. bizi-alargunbizi-bizia. bizi-biziabizilagun. bizilagunbizimodu. bizimoubizimodua atera. bizimouaateabizipoz. bizipozbizitako izan. bizitako izanbizkar. bizkarbizkarka. bizkarkabizkarra berotu/hautsi.bizkarra berotu/hautsibizkarreko hotz handirikgabe izan. bizkarreko hotzhandik gabe izanbizkarreko hotzak kendu.bizkarreko hotzak kendubizkarretik zintzilik astelehenaibili. bizkarretik zintzilikastelena ibillibolada. boladabolada onean/txarreanegon. bolada onian/txarrianeonboladan egon. boladan eonbolilloak egin. bolilluak inbolinero. boliñerobolo-bolo ibili. bolo-boloibillibonbatxo. bonbatxobon-bon ibili. bon-bon ibilliborratu. borrauborratu dizkiagu!. borrauixkiu!borroka. burrukaborrokaldi bat egin. burrukaldibat inborrokazale. burrukazalebosgarren txahala izan.bosgarren txala izanbostortzeko/bostortz. bostortzeko/bostortzbotak astindu. botak astindubotaka. botakabotaka leher egin. botakaler inbotakalarri. botakalarribotalarri. botalarri/botakalarribotatze aldera bota. botatzealdea bota

247brasa. brasa/prasabrastiatua hartu. brastiauahartubrilorik aldegin ez. brilloikaldein ezbrixa utzi/gelditu. brixautzi/geldittubrum-brum/burrun-burrun.brum-brum/burrun burrunbuelta egin. buelta inbueltan ibili. bueltan ibillibukatu. bukaubular antzu. bular antzubultzadizoa sentitu. bultzaizuasentiuburdin are. burdiñareburdin-ziri. burdinsiriburko. burkoburko-azal. burko-azalburko-zorro. burko-zorroburla-farre. burla-parreburloso. burlosoburni-printza. burni-printzaburrundara. burrundaburruntzali. burruntzaliburruntzi. burruntziburu. buruburu zuritu. buru zurittuburua arindu. burua arinduburua berotu. burua berotuburua galdu. burua galduburuan jarri. buruan jarriburuarin. buruarinburuko. burukoburuko estalki. burukoestalkiburura etorritako guztiaesan. burura etorritakoguztiya esanbururik jaso ezinik ibili.buruik jaso ezinik ibilliburutazio. burutaziyoburutik behera kaka egin(norbaiti). burutik berakaka in (norbaiti)burutik beherako. burutikberakoburutik eginda egon.burutik inda eonburutu ezinik egon/ibili.burutu eziñik eon/ibillibusti. bustibustialdi. bustialdibusti-antz. busti-antxbusti-bustita ibili. bustibustitaibili/ibillidagoenean bon-bon, ezdagoenean egon. daonianbonbon, eztaonian eondanba. danbadanba-danba. danba-danbadanbarra. danbarradanbateko. danbatekodanbolin. danbolindanbolin-jole. danbolin-joledapa. dapadar-dar. dar-dardardarizo. dardaizodeiadar bat egin. diar bat indeiadarka. diarkadekaube. dekaubedemonio. demoniyodemonioa baino gogorragokogizona. demoniyuabaño goorragoko gizonademontre. demontre!dena. danadena egin nahian eginnahiarekin. dana inayaninayakindena nere/gure pareantokatzea ere!. dana nere/gure parian tokatziare!denak aurrean dituela.danak aurrian dittuladenak emanda. danakemandadenaren/guztiaren beharraizan. danan/guztiyanbiharra izandenaren/guztiaren beharreanibili. danan/guztiyanbiharrian ibillidenbora. denboa/denboradenbora askoan. denboaaskuandenbora gutxian. denboragutxiyandenborale. denboaledenbora-pasa. denboa-pasadenboraren poderioz.denboan poderiyozdesafio. desapiyodesafioa bota. desapiyuabotadesafioa egin. desapiyua indeskuidatu. diskuirau/dixkuraudeskuidu santuan. diskuirusantuandespatxatu. despatxaudestajora ibili. destajuraibillidi-dau batean/ti-ta batean.di-dau batian/ti-ta batiandifunta. difuntadifunto. difuntodilin-dalan. dilin-dalandinbi-danba. dinbi-danbadinbili-danbala. dinbilidanbaladirenak eta ez direnak +aditza. dianak ta eztianak +aditzadiru. dirudiru asko gehiago gabegelditu. diru asko geyogabe geldiu/geldittudiru beltza. diru beltzadiru egin. diru in (zerbaitek)diru guztia jan. diru guztiyakjandirua auzoan!. dirua auzuan!dirua egin. dirua indirua ezin da ixkutatu;daukanak erakutsi egitendu eta dirurik eza erenabarmen gelditzen da.dirua ezin da ixkutau; dakanakeakutsi iteu ta diruikezare nabarmen gelditzea

248dirugose. dirugosedirutan. dirutandiru-txamar. diru-txamardisimulu-disimuluan.dexemulo-dexemulondisputa asko ibili. disputaasko ibilliditxa. ditxaditxosozko. ditxosozkodobladiloa hartu. dobladilluahartudolare. tolaredolarean patsa estutu.tolarian patsa estutuDomielsantu. Domielsantudrisdada. dristra/drisdadrotean. dotrian/drotianduda. dudaduda egin. duda indudatan ibili. dudan ibillidukat. dukatdunba. dunbadunbada. dunbadaduro-zilar. duro-zilardzanga-dzanga edan.dzanga-dzanga eandzat eman. dzat emanebaki-belar. ebaki-belaredan. ean/eranedan erraza. ean/eranerrezaedan txarrekoa izan. erantxarrekua izanedanari eman. eranariemanedangustu. edangustoedantoki. erantokieder iritzita. ear iritzitaederki berdinduta egon/gelditu. earki berdindutaeon/geldittuederki eman ere!. earkiemane!ederki gobernatuta egon.earki gobernauta eonegin. inegin ahalak egin. egiñalak inegin ahalean ibili. egiñalatanibilliegin dezagun kontu.intzaun kontuegin ezazu kontu. intzazukontuegin samartu. in samartuegite aldera egin. ite aldea inegon hadi hortan!. eonaihortan!egon txiki bat egin/egonaldibat egin. eon txikibat in/eonaldi bat inegoskor. egoskoregoskor. eoskoregoskorrean gutxik eraman.eoskorrian gutxikeamanegoskorrean inork eramanez. egoskorrian iñorkeman ezegoskorrean sendo. eoskorriansendoegun. egunegun beteko lana. egunbeteko lanaegun bitik bat. eun bittikbategun gorri izan. eun gorriizanegun guztia neure/zeuremende izan. egun guztiyaneure/zeure mende izanegun pasa asko eginakizan. eunpasa asko iñak izaneguna argitu zain egon.eguna argittu zai eoneguna joan eguna etorri.eguna jun eguna etorrieguna zabaldu. egunazabaldueguna zabalduko dikbihar ere. eguna zabaldukoikbiyarreegunak eguna elkarrenurrean izan. egunak egunaalkarren urrian izanegunak luze joan. egunakluze junegundoko. eundokoegunean baino egunean+aditza+ -ago. egunianbaño egunian + aditza +-agoegunetik egunera. egunetikeguneaegunon jainkoak!. egunonjainkuak!eguraldi itoa. egualdi ittuaegur-printza. egur-printzaegurra eman. egurraemanegurrak inora ihes eginbeldurrik ez. egurrak iñoaihes in bildurrik ezegurreta. egurretaegurtu. egurtuaegur-txamar. egur-txamaregur-txikitze. egur-txikitzeegur-zotz. egur-zotzegur-zuritze. egur-zuritzeegutera. eguteraeguzki bista. euzki bistaeguzkiak pasatu. eguzkiyakpasaueguzkiaren azpian. euzkiyanazpiyaneguzki-galdatan. euzkigalgataneguzki-toki. euzki-tokieho. igo/iyoekartze-alde jarri. ekartzealdejarrielgorri. elgorrieliza/etxea betean jendea.eliza/etxia betian jendiaelizakoak hartu. elizakuakhartuelizkoi. elizkoielkar. alkarelkar bentzutu. alkar bentzittu/bentziuelkar haizatu. alkar haixau

249elkar hartu. alkar hartuelkar hartuta. alkar hartutaelkar ikusi ezin. alkar ikusiezinelkar maiteak izan. alkarmattiak izanelkar toreatu. alkar toriauelkarrekin izugarri lagunakizan. alkarrekin izugarrilagunak izanelkarrekin ondo josi. alkarrekinondo josiElkarren berri izan. alkarrenberri izanelkarren hurrean ibili.alkarren hurrian ibilielkarren hurrekoak izan.alkarren hurrekuak izanelkarren segidakoak izan.alkarren segidakuak izanelkarren zehar. alkarren ziharelkarri alukeriatan jardun.alkarri alukeyan jardunelkarri zizainan jardun.alkarri zizañan jardunelorri-arantza. elorrantza/elurraantzaelur. elurelur-balsa. elur-balsaelurbildu. elurbilduelur-bisuts. elur-bisutselur-busti. elur-bustielur-jausi. elur-jausielur-lapatxa. elur-lapatxaelur-maluta. elur-malutaelur-pinporta. elur-pinportaelurrauso. elurrausoelur-ur. elur-urelurzulo. elurzuloemakume antzu. emakumeantzueman iezaiok/-on behatzaahora!. emayok/-on bihatzaahora!eman, eman, horrek eutsikodik/din eta. eman,eman, horrek eutsikoik/n etaemataile. ematalleemataile ibili. ematalle ibilli-en pare. -en pareenbarazuan egon. enbazuaneon/enbaazun eonenbarazutik estorboraalde. enbazutik estorburaaldeenbotilatu. enbotillauendemas. endemasendredatu. endreauendredatuta ibili. endreautaibilliendredatzera etorri.endreatzea etorriendredo. endreuaendredo gutxi hartu.endredo gutxi hartuendredoa eman. endreuaemanenkantatu. enkantauenplegatu. enpliauentenga. entengaentero jaxua ez egon.enteo jaxua ez eonentrama. entramaentresaka lana. entresakalanaeraitsi. eatxieramankizun. eramankizuneramankizun gutxi izanbatak bestearentzat. eramankizungutxi izan batakbestiantzateramankizuna izan/eduki.eramankizuna izan/eukierauntsi. erauntzaerautzi. erautzieraztunak erori. eraztunakerorierbiñude. erbiñureerdi. erdierdi-erditik asmatu. erdierditikasmauerdiko meza. erdiko mezaerdiko trontzo. erdiko trontzoerdiz erdi jo. erdiz erdi joerlakaizten. erlakistenerlamando. erlamandoerlauntz. erlauntzernamuin. ernemunernari. ernaieronkak eduki/izan. erronkakeuki/zaneroria egon. eroya eonerrain. errainerralde. erraldeerrape. errapeerrazionamenduko kartila.razionamentuko kartillaerre. erreerreal. errielerrealbiko. errialbikoerrebero. erreberoerredura. erreturaerredura egin. erretura inerrege-sagar. errege-sagarerreka-sailak pasatu. erreka-sallakpasauerrekatxindor. errekatxindorerrekatxistor. errekatxistorerreka-zulo. erreka zuloerremendoa egin. erremenduainerrenditu. errendittuerrenka. errenkaerrentero. errenteroerreparatu. errepauerreten. erretenerretilu. erretiluerretira egin. erretira inerretiratu. erretirauerretiroa hartu. erretiruahartuerretolika. erretolikaerretore. erretoreerretxin. erretxinerreumakmenderatuta/jota egon.reumak menderauta/jota eonerrezelo. errezeloerrezioa hartu. erreziyuahartuerrieta. errieta

250errieta egin/eman. errietain/emanerrieta gutxi ibili. errietagutxi ibillierrietak hartu. errietakhartuErromako zubi. Erromakozubierronka. erronkaerronka bota. erronka botaerronka jo. erronka joerropaje. erropajeerrotarri. errotarrierrukarri. errukarrierruz. erruzesan. esanesan beharrik ez. esanbiharrik ezesan eta esanda ere.esanda esandareesan oneko. esan onekoesana obeditu. esanaobeittuesandakoa aditu. esandakuaaittuesaneko. esanekoesataile. esatalleesataileak hartzaileabehar izaten du. esatalliakhartzallia bihar izateuesate aldera esan. esatealdea esaneskailera. eskaillera/eskallaeskailera-buru. eskailburueskailera-maila. eskallamallaeskailerape. eskaillapeeskailu. exkallueskandalo bizian ibili.eskandalo biziyan ibillieskandaloso. eskandalosoeskapada. eskapaeskapulario. eskapulayoeskarmentatu. eskarmentaueskarmentu. eskarmentueskarmentua izan. eskarmentuaizaneskas. exkaxeskas aldi. exkasaldieskean ibili. eskian ibili/ibilliesker. eskeresker on. esker onesker txarreko. esker txarrekoesker txarreko lan. eskertxarreko laneskerrak eskubiari!. eskerrakeskubiyai!eskirol. eskiroleskoba-kirten. eskoba-kerteneskola. eskolaeskola piska bat izan.eskola pixkat izaneskolara atera. eskolaatea (umeak)esku. eskuesku onekoa izan. eskuonekua izanesku politekoa izan. eskupolittekua izaneskua bete lan. eskua betelaneskuak/hankak sumindu.eskuak/hankak sumindueskuak erantsi. eskua(k)erantsieskuak santu. eskuakxantueskuare. eskoareeskuareketan. eskoareketaneskuare-kirten. eskoarekerteneskuarte handia izan/behar. eskuarte handiyaizan/biharesku-beteka. esku-betekaesku-dirutan ordaindu.esku-dirutan ordainduesku-erakutsi. esku-erakutsiesku-haga. esku-hagaesku-hutsik. esku-hutsikeskumuinak eman/hartu.eskumiñak eman/hartueskupeko. eskupekoeskura (izan/egon/eduki)aditzekin. eskura (izan/eon/euki aditzekin)eskura eman. eskura emaneskura ordaindu. eskuraordaindueskutako lan. eskutako laneskutan. eskutaneskutik irabazi. eskutik irabazieskutik izan/esku izan.eskutik izan/esku izaneskutur. eskutureskuzabal. eskuzabalesne. esneesnea zoratu. esnia zorauesneak ihes egin. esniakihes inesne-hauts. esne-hautsesneko hortzak. esnekohortzakesne-partitzen ibili. esnepartitzenibilliesnetako behi. esnetakobehiesnezale. esnezaleesne-zopak. esne-zopakespartzu. espartzuesproa. esproaestalki. estalkiestalpe. estalpeestanpatu. estanpauesteka. eztakaesteka bezala egon. eztakabezela eonestimatu. estimauestimatua izan. estimauaizanestimatuta egon. estimautaeonestimazio. estimaziyoestomago gainean geratu/gelditu.estamou gañiangeau/geldiuestomagoko tristura. estamoukotristuraestraperlo. estraperlo

251estraperloan ekarri. estraperluanekarriestraperloan ibili. estraperluanibilliestrata. estrataestreinako aldiz. estraiñakoaldizestreinakoz. estraiñekoz/estreiñakozestropezu egin. estrapozuinestropezu. estrapozuestu hartu. estu hartuestuasun. estuasunestu-zaparka. estu-zaparkaet, et, et. et, et, eteta. etaeta kito. eta kitoeten. eteneten. etenetenak eginda egon. etenakinda eonetenak jota egon/etenaeduki. etenak jotaeon/etena eukietorri. etorrietsi. etsietsi ezin. etsi ezinetsia hartu. etsia hartuetsi-etsian. etsi-etsiyanetsipena eman. etsipenaemanetsirik hartu gabekoganaduak. etsirik hartugabeko ganauaketxafuego. itxaferoetxe batean jaioak izan.etxe batian jayuak izanetxe kordo. etxe kordoetxe maite. etxe maitteetxe ordeko. etxe ordekoetxea ahazteko ez izan/eduki. etxia ahazteko ezizan/eukietxea jan. etxia janetxea saltzeko ez eduki.etxia saltzeko ez eukietxeari pusketa erantsi.etxiai pusketa eantsietxe-buelta. etxe-bueltaetxe-jira. etxe-jiraetxekalte. etxekalteetxekalte izan. etxekalteizanetxeko andrazketan. etxekoandrazketanetxeko eginda egon. etxekoinda eonetxeko gobernurakoneska. etxeko gobernurakoneskaetxe-pareta. etxe-paetaetxepeko. etxepekoetzateko tokia. etzatekotokiyaetzatoki. etzan-tokietzidamu. etzi-damueuli kaka. euli kakaeuli-mando. euli-mandoeup!. eup!euri lardats. euri lardatxeuri txiki. euri txikieuria goian behean. euriyagoyan beianeuriak harrapatu. euriyakharrapaueurialdi izan. eurialdi izaneuri-bisuts. euri-bisutseuri-bruma. euri-brumaeuri-erauntsi. euri-erauntsieuri-ihintza. euri-intzaeuri-jasa. euri-jasaeuri-lanbro. euri-lanbroeuri-langar. euri-langareuritzak egin. euritzak ineuritzak/euriak. euritzak/euriyakeuri-urak jaso. euri-urakjasoeurizirin. eurizirineutsi goiari!. eutsi goyai!eutsia. eutsiyaez adituarena egin. ezattuana inez al dek batere jaten ala?.ez al dek bate jaten ala?ez alferrik!/ez alperrik!. ezalferrik!/ez alperrik!ez buru ez hanka. ez buruez hankaez bururik ez hankarik. ezburuik ez hankaikez da + aditza + zaharra.ezta + aditza + zarraez dauka salbaziorik!.eztaka salbaziyoik!ez egitekoren bat egin.ezitekon bat inez gatz eta ez piper. ezgatz ta ez piperez ginan edozein. ezkiñaneozeinez si ta ez no etorri/jun.ez si ta ez no etorri/junez zen giro!. etzan giro!ez, zera!. ez, zea!ezaguera. ezaueraezaguera izan. ezaueraizanezaguerara etorri. ezaueraetorriezagun izan. ezaun izanezagun-ezagun izan.ezaun-ezaun izanezagupidea eman. ezaupidiaemanezagutze zaio. ezautzezakoezean (izen sintagama/aditza+ ezean). ezian (izen sintagma/aditza+ ezian)ezer ere ez eta festa. ezerrezta festaezeren berririk ba al da?.ezen berrik ba alda?ezeren okerrik ez bada!.ezen okerrik ezpa!ezetzean egon. ezetzian eonezin eraman/eraman ezin.eziñ eraman/eraman eziñezin ikusi. ezin ikusi

252ezin konta ahal. ezin konta alezinik ez. eziñik ezezizen. ezizenezkerreko begitik sartu.ezkerreko begitik sartuezkutatu. ixkutauezpainetako hotzakkendu. ezpañetako hotzakkenduezpal. ezpalezpata. ezpataezpata-belar. ezpata-belarezpata-ziri. ezpata-ziriezta hurrik ere!/eztahurrik eman ere!. eztahurrike!/ezta hurrik emane!ezta izango!. ezta izango!eztarri. eztarrrieztarria itxita eduki. eztarriyaitxita eukieztarria urratuta. eztarriyaurrautaeztarria urratuta eduki.eztarriya urrauta eukieztul. eztuleztulak eman. eztulakemaneztulka eten. eztulka eteneztulka eten ezin. eztulkaeten ezinfamatu. famaufamatu. famaufamilia izateko egon. familiyaizateko eonfamiliarte. familiartefanfarroi. fanfarroifede. fedefede eman. fede emanfede txarrez /onez. fedetxarrez/onezferra. perraferratu. perraufesta. festafesta-haize. festa-haizefidagaitz. fiyakaitz/piyakaitzfin. fiña/piñafin ibili/jokatu. fin ibilli/jokauflauta. flautafrantses belarra. frantses/prantsez belarrafreskatzera egin. freskatzeainfreskera. freskerafrontal. frontalfrontoi luze. frontoi luzefrontoi motz. frontoi motzfu-fu. fu-fufundamentu. pulamentu/fundamentufutateko. futatekofutatekoa jo. futatekua jogabila. gabillagabon. gabongabon gau. gabon-gaugabon-kanta. gabon-kantagaia ibili. gaya ibiligaina harrapatu. gaiñaharrapaugaineko. gaiñekogain-haga. gaiñ-hagagainka ibili. gainka ibilligain-zerran ibili. gainzerranibilligaitz erdi!. gaitz erdi!gaitza berritu. gaitza berrittugaitzak hartuta egon. gaitzakhartuta eongaixo. gaixogaixo. gaixogaixo egon. gaixo eongaixoak harrapatu. gaixuakharrapaugaixotasunak gizonabukatu. gaixotasunak gizonabukaugaizki. gaizkigaizki behar du!. gaizkiberdu!gaizki esaka. gaizki-esakagaizki etorri. gaizki etorrigaizki ez banago behintzat.gaizki ezpanao behintzatgaizki hartu. gaizki hartugaizkitu. gaizkittugaizkitxo. gaizkitxogaiztoa izan. gaiztua izangaiztotu. gaiztotugajo. gajogalanki. galankigalanki + aditza. galanki +aditzagalarazi. galaazi /galaazogalbahetu. galbahetugalbanak jo. galbanak jogalbelar. galbelargalbide. galbidegaldu. galdugalga. galgagalga guztietako. galgaguztitakogal-gal. gal-galgaltza. galtzagaltza berriak egin. galtzaberriyak ingaltzada. kaltzadagaltzada. galtzaagaltzada-harri. kaltzada-harrigaltzarbe. galtzarbegaltza-zorro. galtza-zorrogaltzerdi. galtzerdiganadu. ganauganadu ederra ez izan.ganau earra ez izanganadu ona egon/jarri.ganau ona eon/jarriganaduentzako aska.ganauentzako askaganadu-jateko. ganajatekoganadu-jatekoak egin.ganajatekuak inganadu-jende. ganau-jendeganbara. ganbaraganbarila. ganbaillaganbela. ganbelaganbelako. ganbelakoganbelu. ganbeluganora. ganoraganoragabe. ganorabeganoraz. ganorazgantz. gantzgapirio. kapirio/kapiyo

253garatxo. garitxugarbitu. garbittugargarak egin. gargarak ingari. garigari garbitzeko makina.gari garbitzeko makinagari jotzeko makina. garijotzeko makinagaria jalkitzen ez egon.gariya jalkitzen ez eongaria ondu. garia ondugari-ebakitzaile. gari-ebatzaillegari-jotze. gari-jotzegari-jotzeko eguna. garijotzekoegunagarikoa hartu. garikua hartugari-lotzen. gari-lotzengaritza. garitzagaro. garogaro-printza. garo-printzagarotan. garotangaro-zuhatz. garo-zuhatzgarrafoi. garrafoigarraiatu. karriaugarraio. karrio/karriyogarrote. garrotegarrotilo. garrotillogarrotxa. garrotxagastatu. gastau/kastaugatz. gatzgatz fin. gatz fingatz larri. gatz larrigatz xehe. gatz xegatzagi. gatzaigatz-ontzi handi. gatzontzihaundigau orro. gau orrogaua egin. gaba in/gaua ingaua pasaturik ez egon.gaua pasatuik ez eongauaren gainera. gabangañeagaugiro. gaugirogaupasa. gaupasagaur/atzo/astelehenean(—-) zortzi/hamabost/hogeita bi. gaur/atzo/astelenian(—-) zortzi/hamabost/hogeitabigauza izan. gauza izangauza onik ez. gauza onik ezgauzak atzekoz aurreraesan. gauzak atzekozaurrea esangauzak egin. gauzak ingauzak konpondu. gauzakkonpondugauzak ondo-ondo pentsatutahasi lanean. gauzakondo-ondo pentsautahasi laniangauzak zuzendu. gauzakzuzendugauzatu. gauzatugauzen gainean zer edozer izan. gauzan gaiñianzeoze izangazi haundi. gazi haundigazi-gezan ikusi. gazigezanikusigazkutxa. gazikutxagaztain-haga. gaztaiñ-hagagaztalontzi. gaztalontzigazta-xerra. gazta-xerragazte-jende. gazte-jendegazur. gazur/gatzurgehiegi ez behartu. geyegiez behartugeriza. kerisagerizpe. keixpegerra-hotsa galanta.gerra-hotsa galantagerri. gerrigerrialde. gerrialdegerribuelta. gerribueltagerri-joko. gerri-jokogerritako hotz handirikgabe jardun. gerritako hotzhaundik gabe jardungerritako hotzak kendu.gerritako hotzak kendugerritatik txikituta gelditu.gerritatik txikituta geldittugezur. gezurgezurra eta saltsa ibili.gezurra ta saltza ibiligezurra eta zikina ibili.gezurra ta zikiña ibilligezurrarekin egia atera.gezurrakin egiya ateagezurti-fama izan. gezurtifamaizangibel-arrain. gibelarraigibel-haundi. gibel-haundigibelurdin. gibelurdingihar. giyargihar-etena. giyetenagihartsu. giyartsugiro egon. giro eongizajo. gizajo/gixajogizaseme. gizasemegizatasun. gizatasungizatasun eskasekoairten. gizatasun exkasekuaertengizen. gizengizon. gizongizon etxe-jaun-jende.gizon etxe-jaun jendegizon ibili/gizon portatu.gizon ibilli/gizon portaugizon puska. gizon puskagizona izan. gizona izangizon-proba. gizon-probagizontasun piska bateduki. gizontasun/gizatasunpixkat eukigobernatu. gobernaugogo. go(g)ogogoa auzoan. gouaauzuangogoak eman. gouak emangogoan eduki. gouan eukigogor egin. goor ingogor hartu. goor hartugogotik. gogotsu/gootsugogotik. gootikgogotsua izan (zerbaitegiteko). gogotsua izan(zerbait egiteko)

254gogoz kontra. gogoz kontragoi harro. goi harrogoian zerua eta beheanlurra!. goyan zerua tabeian lurra!golde. goldegolpe txikiak izan. golpetxikiyak izangonbidautza. gonbidautzagonbito. gonbittogonbitolarri. gonbittolarrigor. gorgorabehera. goraberagorabehera egon. goraberaeongorabeherak ikusi. goraberakikusigoraintziak eman. gorantziyakemangorako. gorakogoralarri. goralarrigorbezitu. gorbizittugorde-sagar. gorde-sagargori-gori. gori-gorigor-mutu. gor-mutugorni. gornigorputz. gorputzgorputz ailegatu. gorputzallaugorputz ederra etzanda loegiteko. gorputz earraetzanda lo itekogorputz handiko. gorputzhaundikogorputzaldi ona/txarra izan.gorputzaldi ona/txarra izangorputz-bidea. gorputz-bidegorri. gorrigorri gelditu. gorri geldittugorri hotsa ibili. gorrihotsa ibiligorri(tu). gorri(ttu)gorria bota. gorriya botagorriak ikusi. gorriyak ikusigorrian ibili. gorriyan ibilligorri-hots. gorri-hotsgorrik egon. gorrik eongorririk. gorriikgoru. gorugorua egin. gorua ingozatu. gozaugozatu bat hartu. gozaubat hartugozoa egon/jarri. gozuaeon/jarrigozoa preparatu. goxuapreparaugozo-denda. gozo-dendagozozale. gozozalegramil. granbilgrano. granogranorik ere ez egon. granoikeez eongranuja. granujagranuja-aurpegi. granujarpeigrazi. grazigrazia eman/egin. graziyaeman/ingrazian erori. graziyan eroigrina. griñagu baino hobeto dagoenaez dago gaizki. gu bañohobeto dona ezto gaixkiguardasol. guardasol bailenaguen. guenguk zerbait egin zaindagoena, ez dago lekutxarrean!. guk zerbait intzaidaona, ezto leku txarrian!gurdi. gurdigurdi-ardatz. gurdi-ardatzgurdiaren negarra. gurdiyannearragurdi-arrasto/gurtarrasto.gurdi-arrasto/gurtarrastogurdika. gurdikagurdi-kartolak. gurdi-kartolakgurdi-pertika. gurdi-pertikagurdi-simaur. gurdi-ximaurguri-guri. guri-gurigurpegi. gurpegigurpil. gurpilgurpilak azpian harrapatu.kurpillak azpiyan harrapaugurpil-azal. gurpil-azalgurtede. kurteria/gurteriagurtesi. gurtesigurtetxe. gurtetxegurtohol. gurtoholgurutze santuaren egin.gurutze santuaren ingurutze-bide. gurutz-bidegurutze-festa. kurutzefestagurzaldi. gurzaldi/kurzaldigustu. gustugustua egin. gustua ingustua emateko moduanjan. gustua ematekomouan jangutizia. kutiziyagutxiagok on egin. gutxiyokon ingutxitzen-gutxitzen joan.gutxitzen-gutxitzen junhabi. habihabiondoko. habiondokohaga. haga/hagayahagaka. hagakahagakate. haakatehagakatian ekarri. haakatianekarrihagaki. haakihainbeste handiko + izenmugatua. hainbeste haundiko+ izen mugatuahainbestean. hainbestianhaitzulo. haitzulohaizatu. haizatuhaizatuta ibili. haizatutaibillihaize. haizehaizea eman. haizia emanhaize-babes. haize-babeshaize-bolada. haize-boladahaize-ezkutu. haize-ixkutuhaize-kolpe. haize-kolpehaize-leku. haizelekuhaizetsu. haizetsuhala-moduzko. halamouzkohalatsu. halatsu

255hamabost. hamabosthamaika aldiz esan.hamaika aldiz esanhandi. haundihandia dek!. haundiya dek!handiagoak egin. haundiyouakinhandiaitzurka. haundiatxurkahandiaurkia. haundiaurkiyahandiki. haundikihandi-mandi. haundi-mandihandinahi. haundinahihandinahiko. haundinahikohango. hangohango + enuntziatu osoa.hango + enuntziatu osoahango + izena. hango +izenahango atzaparka!. hangoatzaparka!hango jendearen emana!.hango jendian emana!hango zintzarri-hotsa!.hango txintxarri-hotsa!hanka. hankahanka azpiz/hanka azpitik.hanka-azpiz/hanka azpitikhanka bakarrean. hankabakarrianhanka geldian. hanka geldiyanhanka hankari erantsiezinda. hanka hankai erantsiezindahanka lurrai kendu ezinda.hanka lurrai kendu ezindahanka puntetan. hankapunttetanhanka sartzea. hanka-sartzehanka zainetako. hankaziñetako/zaiñetakohanka zainetakoa eman.hanka ziñetakua emanhanka zuztar. hanka zuztarhanka-arrasto. hankaarrastohankabiko. hankabikohankagorri. hankagorrihanka-hots. hanka-hotshanka-hutsik. hanka-hutsikhanka-hutsik ibili. hankahutsikibillihanka-joko ederra atera/ibili.hankajoko earra atea/ibillihankak jaso!. hankak jaso!hanka-makilak. hankamakillakhanka-minez ibili. hankamiñezibilihanka-motza. hanka-motzahanka-oker. hankaokerhankape. hankapehanka-zulo. hankazulohanketako hotzak kendu.hanketako hotzak kenduhanketako orpoetarainoere ailegatu ez. hanketakoorporaiñore allau ezhantxe bai gozatu!. hantxebai gozau!hara zer. azehara zer nolako etorria!.haze nolako etorriya!hara!. hara!haragi. haragiharagi bizian. haragi biziyanharagi-etena. haragi-etenaharagi-gisatu. haragi-gixauharen. harenharen harria ibiltzekopostura!. haren harriya ibiltzekopostura!haren irakurri beharra!.haren irakurri berra!haren zalaparta!. harenzalaparta!harexek bai + enuntziatua.haretxek bai + enuntziatuaharexek bai famatzen zuela!.haretxek bai famatzen zula!hariak jostorratzak bainoluzeago behar du. hariyakjostorratzak baño luzio berduhari-harian egon. hari-hariyaneonharitza. haritzaharlasta. harlastaharrapa ezak!. harrapa zak!harrapaketan. harrapaketanharrapatu. harrapauharrapazka. harrapazkaharraska. harraskaharraskatu. harraskauharrezkero. harrezkeoharri. harriharri potor. harri-potorharri txintxor. harritxintxorharria bistan jarri. harriyabistan jarriharrika. harrikaharrika bota. harrika botaharrikada. harrikaharrikada bat bide izan.harrika bat bire izanharrikada eman. harrikaemanharrikada izan buruan.harrika izan buruanharri-koskor. harri-koskorharri-lepaka. harri-lepakaharri-tiraka jardun. harritirakajardunharrizko bihotza izan.harrizko bihotza izanharri-zulo. harri-zuloharro. harroharroputz. harroputzharroxko. harroxkohartuta bezala. hartutabezelahaserre. hasarrehaserre. hasarrehaserre preparatu. hasarrepreparauhaserrealdiari bueltaeman. hasarrealdiyai bueltaemanhatz egin. hatzeinhau eta hori eta bestea esan.hau ta hori ta bestia esan

256hau ez dago pagatzerik!/hau pagatzeko ez dagodirurik!. hau ezto paatzeik!/haupatzeko eztodiruik!haurra izateko urreratuaegon. haurra izateko urreratuaegonhausnarrean. hausnarrianhauspoa. hauspohauspo-giltza. hauspo-giltzahausterre eguna. hausterreegunahauts. hautshauts egin. hauts inhautsi. hautsihautsiko ditu horrek. hautsikottuhorrekhautsita gelditu. hautsitageldittuhauts-trapu. haustrapuhauts-zapi. hauts-zapihazitarako. hazitakohazitarako gelditu ez.hazittako geldittu ezhede. heriahegabera. hegaberahegan hazteko modukobelarriak. hegan haztekomouko belarriyakhego-haize. hego-haizehemen horrela egoteabaino hobe dek sorobarrenetikharri-lepaka jardutea.hemen hola eotiabaño hobe dek soobarrenetikharri-lepaka jardutiahemendik ezkutatu.hemendik ixkutauhereje. herejeherenegun. hereñeunherenegun atzetik. hereñeuatzetik/antxitihesola. hesolaheste sobre. heste-sobrehezur. hezurhezur beltz. hezurbeltzhezur eta azal gelditu/egon.hezur ta azal geldittu/eonhezur hutsetan gelditu.hezur hutsetan geldiuhezur-berri. hezur-berrihezurretaraino sartu.hezurretaño sartuhila hilari erantsi ezinda.hilla hillai erantsi ezindahilban-orratz. hilban-orratzhileko jornal. hileko jornalhil-kanpai. hil-kanpaihil-oihal. hil-oihalhiru liberdiko. hiru liberdikohiru txikiko boteila uztu.hiru txikiko botilla uztuhirubelar. hirubelarhirugihar. hirugiyarhiruhortzeko. hiruhortzekohiru-iloba. hiru-illobahirusta. hirukuxtahitz. hitzhitz egiten gutxik eraman.hitzeiten gutxik eramanhitz egiteko modu egin.hitzeiteko moua eginhitz erdirik ere esan ez.hitz erdike esan ezhitz gutxiko. hitz gutxikohitz motel. hitz motelhitz totel. hitz totelhitza atera. hitza ateahitza bete. hitza betehitza jan. hitza janhitza kendu. hitza kenduhitzak neurtu. hitzak neurtuhitz-egokia izan. hitz-erokiya/egokiyaizanhitzekoa. hitzekohitzik atera ez. hitzik atea ezhitz-joko. hitz jokohizketan baleki (zerbaitek)hitz egingo luke. hizketanbaleki (zerbaitek),hitzeingo lukehizketan makala ez izan.hizketan makala ez izanhizpidea eman. hizpidiaemanhizpidea jarri. hizpidia jarrihobe beharrez. hobe biharrezhobeto. hobetohogeita hamaika eskutikegin. hoetamaika eskutik inhogeitaka urtetan. hoetakaurtetanhogeitaka/berrogeitaka/hirurogeitaka. hoetaka/berroetaka/hiruroetakaholaxe bada (gure kontuak)!.holaxe ba (gurekontuak)!holaxe bada kontuak etakomeriak!. holaxe ba kontukta komerik!hondatu. hondauhonenbestekoren bateman/partitu. honenbestekobat eman/partiuhor dago bada koska!. hordaoba koxka!hor konpon Mari Anton!.hor konpon Mari Anton!hor nonbait. hor nunbait!hor ziak/hor zetorrek. hortziak/hortzetorrekhori badarik ere egin. horibaike inhorko kilker-hotsa!. horkokilker-hotsa!horregatik pentsatu +enuntziatua+-ela. horreatikpentsau + enuntziatua+ -elahorregatik solamente +enuntziatua. horreatiksolamente+ enuntziatuahortik honerako + izena.hortik honeako + izenahortik honerakoa izan.hortik honeakua izanhortzak eman ahala jan.hortzak emanala janhortz-hagin. hortz-hagin

257hots. hotshotsak atera/zabaldu.hotsak atea/zabalduhotz. hotzhotzak (norbait) garbitu.hotzak (norbait) garbittuhotzak akabatzen egon.hotzak akaatzen eonhotz-hotzean esan. hotzhotzianesanhotz-ikara. hotz-ikarahotz-ikara etorri. hotzikaraetorrihozkirri. hozkirrihumedadia egon/egin.humedadia eon/inhuntz. huntzhura hautsiko dunik ezziok!. hura hautsikouniketziok!hura zen + izena. hua zan+ izenahurre. hurrehurre. hurrehuskeria. huxkeriyahuts. hutshutsa adinakoa. hutsaañakohutsaren fundamentuan.hutsan fundamentuanhutsaren hurrengo.hutsan hurrengohutsunea laga/igarri.hutsunia laga/iarriia. iyaibilbide txarra izan. ibilpidetxarra izanibilera. ibilleraibili zerbait. ibilli zerbaitibilia franko eta ezer ereez. ibilliya pranko ta eze ezibili-ibili egin eta. ibili-ibiliin daidisko. ixkoiduri. iruriaiel. ielieldu. ielduigarri. iarriigarriko diok!/igarrikodion/igarriko diozue!. iarrikoyok/iarrikoyon/iarrikoyozue!igitai. iitaiigitai. itai/iitaiigoarazi. iyoaziigurtzi. igurtziihes egin. ihes inihintz. intzihintz pizar. intz pizariji-aja ederrak aditu. iji-ajaearrak aittuijito. ijitoika-mika. ika-mikaikara. ikaraikara eman. ikara emanikasi ezinik ez egon. ikasieziñik ez eonikatz-galbahe. ikatz-galbaiikuilukoak egin. ikullukuak inikus(i). ikus(i)ikusi bakarrik egin. ikusibakarrik inikusi bat eman. ikusi batemanikusi egin behar zen +enuntziatua. ikusi inbertzan+ enuntziatuaikusi egin behar zenhorrek zeukan gatza!.ikusi inbertzan horrekzakan gatza!ikusi-makusika ibili. ikusimakusikaibiliikusmiran. ikusmiranilbehera. ilberailbeltz. ilbeltzilbeltz. ilbeltzilberri. ilberriilbete. ilbeteile. ile/illeilea hartu. illia hartuilea jo. illia joilea kardatu. illia kardauilea urdindu. illia urdinduilgora. ilgorailinti. illiteiilintxak azaldu. ilintxakazalduiloba. illobailtze. iltzeiltze buruzabal. iltze-buruzabalilun instanterako. illun instanteakoiluna etorririk ez egon.iluna etorririk ez eonilurre-ondoko. illurre-ondokoimilaun. imillauimina. imiainaurkin. iñaurkininausi. iñausiinbidia. inbiriyainbidia partitu zenean zuere lehenengo ilaranegongo zinen. inbiriya partiuzanian zure lenengo illaraneongo ziñaninbidia partitu zenean zuere tartean izango zinen.inbiriya partiu zanian zuretartian izango ziñaninbidia sortu zenean tarteanizango zinen. inbiriyasortu zanian tartian izangoziñaninbidiaz urtu. inbiriz urtuinbidiosoa. enbidiosoindarra auzoan!. indarraauzuan!indarra hobeto egon.indarra hobeto eonindioilar. indioillarinfernuko etsai. inpernukoetsaiinfernuko txikito. inpernukotxikitoingude. txinguraingude. ingudeinjekzioa jarri/eman. indiziyuajarri/emaninoiz. iñoizinolako berririk bai?. iñolakoberriik bai?

258inon bada (—-) horkohoriek dira. iñun bada (—-)horko hoyek diainondik ere. iñondikeinondik inora ere osatuezinda. iñundik iñoare osauezindainporta zigun guri/inportazion hari!. inporta zigunguri/inporta zion hari!inportagabe. inportagabeintentoak failo eman.intentuak fallo/pallo emanintsentsu. intsentsuintsentsu-ontzi. intsentsuontziintsusa. intxusaintxaur. intxorintxaur-haga. intxor-hagaintxaurketan. intxorketanintxaurrak haustekoa.intxorrak haustekointxaur-saltsa. intxor-saltsainularrean. iñularrianipar-haize. ipar-haizeipurdi. ipurdiipurdia bete sail. ipurdiyabete sailipurdi-bistan. ipurdibixtanipurdiko erretena. ipurdikoerretenaipurdiko hotzagatik. ipurdikohotzaatikipurdiko katarroa. ipurdikokatarroipurdiko makalagatik.ipurdiko makalatikipurditik etxea ateratzekomoduko zarata. ipurditiketxia ateatzeko moukozaataipurgain. ipurgainipurgarbitzaile. ipurdi-garbitzalleipurmasail. ipurmasailipurtarin. ipurtarinipurterre. ipurterreipurtxuntxur. ipurtxontxoripurtxuntxurrekoa hartu.ipurtxontxorrekua hartuipurtzulo. ipurtzuloirabazi. irabaziirabihur. irabihuriragazki. iragazkiiragazkian pasa. iragazkiyanpasairasagar. irasaarirausi. irausiiritzira. iritzirairitzira aritu. iritzira arituiritzira jardun. iritzira jardunirrikitan egon/irrikatzenegon. irrikitan eon/irrikatzeneonirrintzi. irrintziirrintzia egin/irrintziabota. irrintziya in/irrintziyabotairrist. irristirrist egin. irrist inirrista bat izan. irrista batizanirten. ertenirtena. ertenairura-belar. irura-belarisil eskandaloso. ixileskandalosoisilik egoten errazak ezdirenak. ixillik eoten errazakeztianakisiltasuna gorde. ixiltasunagordeisipu. ixipuiskanbila. ixkanbillaiso!. iso!istil. istilistinga. istingaistingor. istingorisuria. ixuriaisuria ipini. ixuriya ipiniitoan etorri. ittuan etorriitoko ahal haiz!. itoko al haiz!itsu. itsuitsuaurreko. itsuaurrekoitsu-itsuan. itsu-itsuanitsu-itsuan ibili. itsu-itsuanibilliitsu-itsuka. itsu-itsukaitsuketan. itsuketanitsulapiko. itxulapikoitsumustu. itsumustuitsumustuan. itsumustuanitsumutil. itsumutillitukin. ittukinitukina baino pisutsuagoizan. ittukiña baño pisutsuoizanitula. ittulaitulan egin/ipini/ibili. ittulanin/ipini/ibiliitulari. ittulaiitxitura. itxituraitxuragabe. itxurabeitxurazko arropa. itxurazkoerropaitzain. itzaiitzal. itzalitzal eman. itzalemanixtria egina izan/egon.ixtrilla iñizarari erdiak eman. izaraierdiyak emanizardi bizi. izardi biziizatea ditxa. izatia ditxa!izeko. izekoizena/aditz esapidea +beldurrik (ez). izena/aditzesapidea + bildurrik (ez)izena + auzoan. izena +auzuanizendatu. izentauizerbera. izarberaizerdi. izardiizerdi larri. izardi larriizerdi patsetan. izardipatsetanizerdia atera. izardiya ateaizerdi-zapi. izardi-zapiizertua hartu. izartua hartuizorra hadi!. izorrai!

259izotz. izotzizotz beltz. izotz beltzizotz- kandela. izotz-kandelaizotz zuri. izotz zuriizpi. izpiizpitu. izpiñauizpitu. izpittuizur. ixurjabe. jabejaiki zain egon. jaiki zaieonjainko/jaungoiko.jainko/jaungoikoJainkoak bakarrik jakin.Jainkuak bakarrik jakinJainkoak dakien tokianegon/ibili. Jainkuak dakiyentokiyan eon/ibiliJainkoak dakien tokitiketorritakoa. Jainkuak dakiyentokitik etorritakuajakin. jakinjakinaren gainean ipini.jakiñan gaiñian ipiñijakineko. jakinakojale. jatallejalki. jalgijan. janjan. janjan/edan arteko onik. jan/edan arteko onikjan eskaseko. jan eskasekojan eta beti jateko!. jan dabeti jateko!jan/edan gabeko bakerik.jan/edan gabeko pakeikjangartxu. jangartxujan-txakurra izan. jan-txakurraizanjantzi. jantzijantziak zintzilika ibili. jantziyaktxintxilika ibillijan-zakur. jan-txakurjardun. jardunjasoa ez egon. jaxua ez eonjata. jatajatekoaren alde. jatekuanaldejaun eta jabe. jaun da jabejaun eta jabe izan. jaun dajabe izanJaungoiko soberanoa!.Jangoiko soberanua!jazz band. jasbanjela egin. jela injendea trentzan egon. jendiatrentzan eon(-)jende. jendejertse sufritua. jertse sufrituajertsea sufritu. jertsia sufrittujetzi. jetzijezteko makina. jeztekomakinajira. jirajite. jittajo batera eta jo bestera.jo/ja batea ta jo/ja besteajo eta ke. jo ta kejo eta kean ibili. jotakian ibilijo eta su. jo ta sujoa gehitu/gutxitu. juagehitu/gutxitujoaldia izan. joaldiya izanjoale-hots/joalte-hots.joale-hotsjoan. junjoan deneko aspaldihonetan. jundaneko aspaldihontanjoan deneko denboralean/denboratan. jundanekodenboalian/denboatanjoan eta joan eta bertan.jun da jun da bertanjoanda egon. junda eonjoanenean zer edo zereraman beharko. junenianzeoze eaman berkojoan-etorri. jun-etorrijoan-etorri bat egin. junetorribat injolas egin. jolas injornada. jornaajornal. jornaljornalean ibili. jornalianibillijosafateko zelai. josepatekozelaijosafateko zelairarte!.josepateko zelairarte!josi. josijoskura. joskurajostorratz. jostorratzjota egon. jota eonjotx. jotxjuntura. junturakabarra. kabarrakabila. kabillakabitu. kabittu/kabiukabitu ezin. kabittu ezinkabitu ezina jarri. kabittueziña jarrikabitu ezinik ibili. kabittueziñik ibillikadartzo. kalartzo/galartzokafe eskozes. kafe eskozeskafe huts. kafe hutskafe irlandes. kafe irlandeskafe-errota. kafe-errotakafesne-zopak. kafesnezopakkafe-txano. kafe-txanokaiku. kaikukaiku-harri. kaiku-harrikainu. kañukainu-zulo. kañu-zulokaka. kakakaka arrasto. kaka arrastokaka burutik behera egin.kaka burutik bera inkaka eginda egon. kakainda eonkaka erre. kakaerrekaka eta guzti eztekberrogei kilo. kaka ta guztieztek berroi kilokaka morralean!. kakamorralian!kaka ohean!. kaka oian!

260kaka tirrin. kaka tirrinkaka ume. kakaumekaka zaharra!. kaka zarra!kakalardo. kakalerdokakalarri. kakalarrikaka-mokordo. kakamokordokaka-nahaste. kaka-nastekakanarro. kakanarrokaka-pilo ederrak egin.kaka-pillo earrak inkakara. kakarakakati. kakatikakaztu. kakaztukaki. kakikako. kakokalbarioak. kalbayokale. kalekale edo bale. kale o balekale egin. kale inkale gorrian egon/gelditu.kale gorriyan eon/geldittukale gorrian gelditu/utzi.kale gorriyan geldittu/utzikale itsu. kale itsukale kantoi. kale kantoikaleko jira egin. kaleko jira inkalekume. kaleumekalera bota. kalea botakalkar. kalkarkamamila. kamamillakamape. kamape/kamazpikamelatu. kamelaukamio-bazter. kamiñu-bazterkamustu. kamustukamustutako sega.kamustutako segakana. kanakana-erdiko. kana-erdikokanako. kanakokanalean pisatu. kanalianpixaukanaleko pisu. kanalekopixukandelario eguna. kandelayoeunakanika. kanikakaniketan ibili. kaniketanibillikanila. kanillakankailu. kankaillukanpai. kanpaikanpai handi. kanpae handikanpaibueltako. kanpaibueltakokanpandorre. kanpandorrekanpo eder. kanpo earkanta-paperak. kantapapelakkantoi. kantoikapazu. kanpazokapoi. kapoikarbonera. karmonera/karbonerakarda. kardakardatu. kardaukare. karekare haitz. karehaitzkare hobi alde. kabialdekareharri. kareharrikare-mortero. kare-morterokarga. kargakarga-belar. karga-belarkarga-jasotzaile. karrajasotzailekargaka. kargakakarga-karga eginda egon.karga-karga inda eonkargatuta. kargautakargatuta egon. kargauta eonkargatuta ezkondu/utzi.kargauta ezkondu/utzikargu hartu. kargu hartukargu-hartzaile. karguhartzallekarkaba. karkabakarkax. karkaxkarobi. karobi/kabikarobi-ataka. karobi-atakakarobi-haga. karobi-hagakarobi-zulo. kaabizulokarraka. karrakakarramarro. karramarrokartolak. kartolakkaskagogor. kaskagorkaskailu. kaskaillukaskailutu. kaskallotukaskamotz. kaxkamotzkaskamotz eginda etorri.kaxkamotz inda etorrikaskar. kaxkarkaskar. kaskarkaskarraldi. kaxkarraldikaskarreko. kaskarrekokasketa. kasketakasketaldi. kasketaldikaskezur. kaskezurkask-kask jo. kask-kask jokasta. kastakastatik izan/etorri. kastatikizan/etorrikastor. kastorkasu egin. kaso inkasu egingo dizut. kasoingoizutkatakumea bezela ibili.katakumia bezela ibilikatamixar. katamuxarkate motzean lotu. katemotzian lotukatilu. katillukaton. katonkatrapilatuta. katrapillautakaxako. kajakokaxka. kaxkakaxka txikiak irten. kaxkatxikiyak ertenkaxkar-aurkia. kaxkar-aurkiyakeba!. keba!kedar. kelarkedartuta. Kelartutakera. kerakera egin/kera bat egin.kera in/kera bat inkera emanda egon. keraemanda eonkezketan egon. kezketaneonkika. kikakiki txiki. kiki txikikikiriki. kikiriki

261kili-kili egin. kili-kili inkili-kolo. kili-kolokili-kolo ibili/egon. kili-koloibilli/eonkilipatu. kilipaukilker. kilkerkilker-hots. kilker-hotskimatu. kimaukimu. kimukimuak atera. kimuak ateakintal. kintalkintzena kobratu. kintzenakobraukiribizta. kibistakirkir-hots. kirkir-hotskito!. kito!kitorik egin ez. kittoik in ezkizki. kizki, akoko. kokokokolo. kokolokokote. kokotekokoteko hezurretik goraegon. kokoteko hezurretikgora eonkokoteraino egon. kokoteañoeonkokots. kokotzkolore. kolorekolorerik ez izan. koloreikez izankolpe. kolpekolpe gurutzeko bat jobaino nahiago lepoa hautsi!.kolpe gurutzeko bat jobaño nayo lepua hautsi!kolpe gurutzekorik ez jo.kolpe gurutzekoik ez jokolpe zorririk ez jo. kolpezorrik ez jokolpea hartu. kolpia hartukolpea tira. kolpia tirakolpetik bota. kolpetik botakomeria. komeriyakomeria polita ikusi.komeri politta ikusikomeri-buelta. komeribueltakomunio. komuiyokomunio handi. komuniyohaundikomunio txiki. komuniyotxikikonejutegi. konejuteikonfite. konpittakonfitero. konpitterokonformidatea izan. konformidadiaizankonformitade. konformidadekonkor. konkorkonorte. konortekonparazio batean/batea.konparaziyo batian/konparaziyobateakonpontzen bagera. konpontzenbageakonta ahalak. konta alakkontaduria bakarrik izan.kontauriya bakarrik izankontakatilu. kontakatillukontestazio. kontestaziyokontra egin. kontra inkontrako eztarri. kontrakoeztarrikontrako eztarritik joan.kontrako eztarritik junkontran. kontrankontu. kontukontu egin. kontu inkontu!. kontu!kontuak atera. kontuak ateakontuak egin. kontuak inkontuak esan. kontuak esankontuak eskatu. kontuakeskaukontuak hortik atera. kontuakhortik ateakontuak jan. kontuak jankontuak jaten egon. kontuakjaten eonkontu-esanak egin. kontuesanakinkontu-esataile. kontu-esatallekontuz!. kontuz!kontzejupe. kontzejupekontzu. kontzukopa-otarre. kapolatarkopeta. kopetakopeta ilun/beltz ipini.kopeta illun/beltz ipinikopeta izan. kopeta izankopeta-hezur. kopetezurkopetako. kopetekokopetilun. kopetillunkopla. koplakopla gutxi, ta berak onak!.kopla gutxi, ta beak onakkoplarekin ez etorri.koplakin ez etorrikorajea izan/eduki. korajiaizan/eukikorda. kordakordatu. Kordatukorde. kordekordea joan/etorri. kordiajun/etorrikordel. kordelkorkoa irten/izan. korkuaerten/izankorkox. korkokorkox. korkoxkorritu. korritukorroskada. korroskakortabanaka. kortabanakakoska. koxkakoska atera. koxka ateakoskabilo. koxkabillokoskor. koskorkoskorreko. koskorrekokoskortu. koxkortukosta-haize. kosta-haixekostata egin. kostata inkotxe-kapota. kotxe-kapotakraka. grakakrakateko. krakatekokris(ki)-kras(ka). kris-kraskristoren. kristonkristorenak egin. kristonak inkristorenak esan. kristonakesankristorenak jo. kristonak jokuartilo. kuartillo

262kukaratxa. kukaratxakuku. kukukuku!. kuku!kuku-adar. kuku-adarkuku-belar. kuku-belarkuku-bildots. kuku-bildotskukuka ibili. kukuka ibillikukurruku. kukurrukukukurrukua jo. kukurrukua jokukurruku-eztul. kukurrukueztulkuku-sagar. kuku-sagarkulunka. kulunkakuluxka. kuluxkakunk hartu. kunk hartukupo. kupokupoa bete. kupua betekurioso. kuriosokurioso ibili. kurioso ibillikurrixka. kurrixkakurrixka egin. kurrixka inkuxidade. kuxidadekuxkuxean. kuxkuxiankuxkuxero. kuxkuxerokuzkurtuta. kuxkurtutalabain. labainlabe alde. labaldelabezomorro. labezamorrolabore. laborelaga. lagalagaidazu isilik!. laaiazuixillik!lagun hartuta (norbait).laun hartuta (norbait)lagun hurko. lagun hurkolagunak gastatu. lagunakgastaulagunarte. lagunartelagunarte alaia pasa. lagunartealaya pasalaguntzaren faltarik ez izan.laguntzan faltaik ez izanlahar. larlaharrak jan. larrak janlaharrez bete. larrez betelaia. layalaiatu. layaulain. lainlaineza. laiñezalaineza eduki (zerbaitetan).laiñeza euki (zerbaitetan)laineza hartu. laineza hartulainezian ibili. laiñezian ibillilaineztu. laiñeztulaino itsu. lañoitsulaiotz. layotzlakar. lakarlakari. lakailakar-lakar eginda eduki.lakar-lakar inda eukilamada. lamaralan. lanlan faltarik ez izan. lan faltaikez izanlan polita egin. lan politta inlana beldurgarri egin. lanabildurgarri inlana eragitea kosta. lanaeraitia kostalana galanki egin. lanagalanki inlana inork agindu beharrikez izan. lana iñorkagindu berrik ez izanlana samurtu. lana xamurtulanak eman. lanak emanlanak izan. lanak izanlanari heldu. lanai heldulanari ihes egin. lanai ihes inlanari ihesi ibili. lanai ihesiibilli/ibililanberri. lanberrilan-egokia. lan-egokiyalan-egokia izan. lan-egokiyaizanlanerako pronto izan.laneako pronto izanlanga. langalan-modu. lan-modulantegi ederra izan (norbaitekin).lantei earra izan(norbaitekin)lantegia. lanteilantzurde. lantzurdelapa-zorri. lapa-zorrilapiko ipurdia. lapiko ipurdilapikoko. lapikokolaprast egin. laprast inlapur beldurrik ez izan.lapur bildurrik ez izanlardaskatu. lardaxkaulardastu. lardaxtularrabehi. larrabehilarrain. larraiñalarre. larrelarre berrira azkar ohitu.larre berrira azkar ohittularre motzean ohitu. larremotxian ohittularreko. larrekolarri. larrilarri ibili. larri ibillilarri ibili gaur ere euriaegiten. larri ibilli gaurreeuriya itenlasarte. lasartelastaiko. lastaikolastaira. lastaeralastameta. lastametalastardatz. lastardatzlastargi. lastargilastazuzia. lastasusilastima. lastima!lastima izan. lastima izanlasto. lastolasto soi. lasto-soilasto-fardo. lasto-pardolasto-txapel. lasto-txapellatz. latzlau hankean etorri. lauhankian etorrilau kantoia. lau kantoialau paretak jo. lau paetak jolau pareten artean ito. laupaeten artian ittolauburu. lauburulauhortzeko. lauhortzekolegamia. legamiyalegen. leenlehenengo kolpean. lenengokolpian

263lehengo lepotik burua!.lengo lepotik burua!lehengusu. lengusulehengusu egin. lengusu inlehengusu propio. lengusupropiyolehengusu txiki. lengusutxikilehor. lehorlehorrik ibili ez. lehorrikibilli ezlehortu-errazak. legortuerrazakleiho-jira. leyo-jiraleize. leizeleku. lekulekutako. lekutakolekutan egon. lekutan eonleotardo. leotardolepakada. lepakalepamin. lepaminlepo. lepolepo egon. lepo eonlepo hezurretik gora jarri.lepazurretik gora jarrilepo jan. lepo janlepo jardun/aritu. lepo jardun/arittulepoa bihurritu. lepuabihurrittulepoa jokatu. lepua jokau/inlepoko. lepokolepoko zainak tiran-tiran.lepoko zañak tiran-tiran dittulaleposamarretik heldu.lepasamarretik heldulera. lea/lega/leralerde. lerdelerdea dariola egon. lerdiadayola eonlerden. lerdenlerdo. lerdolertxunen ostroa. lertxunenostrualertxunen ostroa eta zoroenmemoria sekula ezdira geldirik egoten. lertxunenostrua ta zoruenmemoriya sekula eztia geldikeotenletania. letanialetu. letuletxean jarri. letxian jarrileziatuta egon. leziauta eonliberdi. liberdiliberdiko. liberdikolibra. libralibrako ogi. librako ogilibratu. libraulika. likalima-zorro. lima-zorrolipu. lipulirain. lirainlistari. listailistor. listorlitekeena. leikena/leikienalitekeena izan. leikena izanlits. litxlitxarreria. letxarrikeya/litxarrikeyalitxarreria. litxarrerialitxarrero. litxarrerolixiba egin. lixiba inlixiba jo. lixiba jolixiba. lixibalixiba-harri. lixiba-harrilizun. lizunlizundu. lizundulo. lolo eruan egon. lo eruan eonlo kuluxka. lo kuluxkalo kumuxta. lo kumuxtalo seko egin/egon/geratu.lo seko eon/eon/gerauloak behartuta egon. luakbehartuta eonloaldi ederra egin. loaldiearra inloari heldu/eutsi ezindaegon. luai heldu/eutsi ezindaeonlo-erretuta egon. lo-erretutaeonloka jarri. loka jarrilokotx. lokotxlokotx-bilketa. lokotx-bilketalo-lo egin. lo-lo inlorbide. lorbirelotsatu. lotsaulotsatu beldurrik ez.lotsau bildurrik ezluberriak egin. luberriyak inlugorri. lugorriluistar. luistarlumatu. lumaulupu. lupulupu-belar. lupu-belarlur. lurlur eman. lur emanlur goxo. lur goxolur samurra. lur xamurlur zepa. lur zepalur zotal. lur zotallurmen. lurmenlurmen egon. lurmen eonlurmen une. lurmen-unelurmendu. lurmendulurrestali. lurrestalilurrestali egon/bota.lurrestali eon/botalurrez berdindu. lurrezberdindulurruntza. lurruntxalustre. lustrelustre pixka bat atera. lustrepixkat atealustrea eman. lustria emanlustrea hartu. lustria hartulustrerik aldegin ez. lustreikaldein ezlustrerik kendu ez. lustreikkendu ezluto erdiarekin jantzi. lutoerdiyakin jantziluzanga. luzangaluzatu. luzau/luzatuluze bezain zabal. luzebezain/bezin zaballuze etsita. luze etsitaluze iritzita egon. luze iritzitaeon

264luzexka. luzexkamadria. madriamahai punta baten jarri.mahai punta baten jarrimahaia ondratzeko atera.maya ondratzeko ateamahaspasa. maxpaxamahasti. mahastimahats ale. mahats-alemahuka luze /motz. mangaluze/motzmahuka-hutsik. mangahutsikmahukak erremangatuta.mangak remangautamailatu. mallaumainak egin. mañak inmainoso. mañosomaiseaketan ibili. maixiaketanibilimaiseatzen ibili. maixian ibilimaizorritu. maizorritumajo egin. majo inmakakorro. makakorromakalagatik. makalaatikmakalaldi. makalaldimakatz. makatxmakinako kafe. makinakokafemakulu. makulumalaletxe. malaletxemaldizio. maldiziyomaltzur. maltzurmaluta. malutamaluta-piloa. maluta-pilla/-pilloamama. mamamama gozo. mama goxomami. mamimamorro. mamorromandazain. mandazainmandeuli. mando eulimandio. mandiyomando. mandomaneiatu. manejaumaneiuak ikasi. manejuakikasimangazio. mangaziyomantal. mantalmantsoagatik. mantsuatikmara-mara. mara-maramaratila. maatillamaratila bota. maatillabotamardul. mardulmardul. mardulmari. marimari-gaizto. mari-gaiztomari-lasarte. mari-lasartemari-maistra. mari-maistramari-matraka. mari-matrakamari-mutil. mari-mutilmari-sorgin. mari-sorginmari-zikin. mari-zikinmarka. markamarka dek bada, betiigual ibili beharra!. markadek pa, beti igual ibilli berra!marka izan. marka izanmar-mar. mar-marmarmarrean. marmarrianmarmita. marmittamarmitaka esneak. marmittakaesniakmarru. marrumarru hots. marru hotsmarrubi. marrubimarruskatu. marruskaumartingala. martingalamartxa egin. martxa inmasail. masailmasaileko. masaillekomaskal. maxkalmaskaldu. maxkaldumateotxisturenak egin.mateotxistunak inmatrail. matraillamatrailezur. matraillezurmatrailezurrak gogortuta.matraillezurrak goortutamatraka. matrakamatxaka. matxakamatxakan sagarra jo.matxakan sagarra jomatxinsalto. matxisaltomatxura. matxuramatxurarik ez. matxurik/matxuraik ezmauka. maukamauka-mauka jan. maukamaukajanmausa. mausamazo. mazomazo handi. mazo haundimazpildu. mazpildume cago en. mekauenme cago en la puñeta!.mekauen la puñeta!me cago en zotz!.mekauen zotz!mehea. miamela-mela egin. melamelainmela-mela eginda gelditu.mela-mela inda geldiumeloi. meloimelokotoia harrapatu/eduki. melokotoia harrapau/eukimemelo. memelomenda. mentamenda-eskoba. mentaeskobamendafin. mentafinmende. mendemende hartu. mende hartumende samar izan. mendexamar izanmendean egon/hartu.mendian eon/hartumendi ganadu. mendiganaumengaizo. bengaizomenosagoa. menoxomenosoagoa iruditu.menoxua iruittumenta-belar. menta-belarmentu. mendumerkantzia. merkantziamerkantzia. bergantziametal-ur. metal-urmetatxoa. metatxo

265metaxorro. metaxorro/metatxorromeza. mezameza berria eman. mezaberriya emanMeza Nagusi. Meza Nausimeza-diru. meza-dirumeza-emaile. meza-emallemezak atera. mezak ateameza-laguntzen. mezalauntzenmiau-miau pix-pix. miaumiaupix-pixmiaztu. miaztumihura. mirura /miuramika. mikamikatz. mikatzmila alde ez izan. millaalde ez izanmin hartu beldurrik ez.min hartu bildurrik ezmina berritu. miña berrittuminbera. minberamingain. mingainmingain zikina izan. mingainzikiña izanmingaina txarra izan. mingañatxarra izanmintz. mintzmira izan/bilatu. mira izan/billaumirrin. mirrinmitxin. mitxinamizkin. mixkinmizpira. mixpiramizto. miztomodu. morumodu onean. moru onianmoduz erosi. moruz erosimokadu. mokaumoko luze. mokoluzemokofin. mokofinmolio-sagar. molio-sagarmonagilo. monagillomordoxka. mordoxkamorokil. morokilmorroi. morroimortal. mortalmortero. morteromotel. moteillmotor-bonba. moto-bonbamotxaile. motxallemotz. motzmozkorra gainean duelaibili. mozkorra gañian dulaibillimozkote. moxkotemozolo. mozolomuestra azaldu. muestraazaldumugarri. mugarrimun eman. mun emanmundu honetatik ezkutatu.mundu hontatik ixkutaumundu-aldi ederra pasa.mundu-aldi earra pasamurmu. murmumus. musmusean jokatu/egin.musian jokau/inmusker. muskermuskira. muskiramusu motz. musumotzmusua garbitu. musuagarbittumusu-zulo. musu-zulomusu-zulotik ere jango bai.musu-zulotike jango baimutil koskor. mutikoxkormutur handi. mutur-haundimutur joka. mutur-jokamutur luze. muturluzemuturka. muturkamuturka egon. muturka eonmuturrak hautsi beharreanibili. muturrak hautsiberrian ibillimuturrak hautsi beharreanjoan. muturrak hautsi biharrian/berrianjunmuturrez aurrera joan/erori. muturrez aurrea jun/eroimutxikin. mutxikinmuxurka. mixurka/muxurkamuztio. muztiyonabar. nabarnafarreri. naparrainafarreria pasatu. naparrayapasaunagi. naginagiak atera. nagiyak ateanagitu. nagittunahaste-borraste. nahaste-borrastenahi + aditza (nor-nori).nahi + aditza (nor-nori)nahi ez duenarentzat afariapronto. nahi eztunantzatafaya prontonahi izan. nahi izannahi nuke!. nahi nuke!nahi zituenak eta bi esan/egin. nahi zittunak eta biesan/eginnahia eduki / izan. nayaeuki /izannahiko farrea egin. nahikoparria innahiko lan. nehiko lannahiko lana izan. nehikolana izannahikoa izan. nehikua izannarrutan egin. narrutan innarrutik ordaindu. narrutikordaindunarrutu/larrutu. narrutunegar. nearnegar batean etorri/joan.near batian etorri/junnegar bizi. near bizinegar muskilioan ibili.near muskiliyuan ibillinegar-malko. near-malkonegarrean ibili. nearrian ibillinegu beltz. negu beltznegua pasaturik ez eduki.negua pasaurik ez eukinekez. nekeznekezago/nekezen. nekezo/nekezen

266nere artean. nere artiannerea/gurea egin.neria/guria inneska koskor. neskakoxkorneska laguntzen. neskalauntzenneska motz. neska motzneskatan/mutiletan egin.neskatan/mutilletan inneskatan izandako. neskatanizandakoneskazahar. neskazarneskazahartu. neskazartuneurri-otarre. neurri-otarnobedadea egin. nobedadiainnoiz + aditza + zain. noiz+ aditza + zainoiz baino noiz + aditza+zain, beldurrak, prest.noiz baño noiz + aditza +zai/bildurrak/prestnoiznahi. noiznahinola denbora pasakoegon/ibili. nola denboapasako eon/ibillinola ez. nola eznolabait. nolabaitnolabait samar etorri.nolabait xamar etorrinondik ere bai. nundike bainondik ondo egingo. nundikondo ingonor bere onetik irten. norbere onetik ertennora-nora joan/irten. noanoajun/ertennorbait bukatu. norbaitbukatunorbait irabazi. norbait irabazinorbaitekikoa egin. norbaitekikuainnorbaitekin egin. norbaitekininnorbaiten lanak erraz egin.norbaiten lanak erraz innorbaitenak egin. norbaitenakinnorbere gauzak eta egitekogauza ez. norbere gauzaketa iteko gauza eznorbere onetik irten. norbereonetik ertennork baino nork (-) ago.nork baño nork (-) agoñañan. ñañanñañoa izan/eduki. ñañuaizan/eukiñañotuta. ñañotutaoben egin. oben inodolbildu. odolbittuodoljario. odoljariyoodolki. oolkiodolkiak ordainetan. oolkiyakordañetanodolki-korda. oolki-kordaodolustu. odolustuogi. ogiogi arrailatua. ogi arrallauaogi beltz. ogi beltzogi zuri. ogi zuriogi-apur. ogi-apurogi-koskor. ogi-koxkorogi-mami. ogi-mamiogi-xerra. ogi-zerraohe. oheohea jantzi. ohia jantzioheko arropak. ohekoerropakoheko zapi. oheko zapioia. oyaoilagor. ollagoroilagorraren aurrean paratutakotxakurra bezalaegon. ollagorran aurrianparautako txakurra bezela eonoilanda. oillandaoilanda-arrautza. ollandaarrautzaoilar-joko. ollar-jokooilarrak jo. ollarrak jooilaskobiltzaile-zale. ollaskobiltzalle-zaleoilategi. olloteioilo. ollooilo-aztarka bezela ibili.ollo-aztarka bezela ibillioilo-ipurdi. ollo-ipurdioilo-salda. ollo-saldaoilo-zirin. ollo-zirinoin beteko. oinbetekooinbiko. oinbikooinetakoak. oiñetakooinezkorik nahi ez eta zaldizkoriketorri ez.. oinezkoiknahi ez ta zaldizkoiketorri ezokela jan ederra egin.okela-jan earra inokoilaitzur. okoillatxurokoilu. okolluolo. oloon. onon beharrez. on biharrezon hutsa izan. on hutsaizanonaurki. onaurkiondo. ondoondo + aditza. ondo + aditzaondo + aditzondoa. ondo+ aditzondoaondo + izena. ondo + izenaondo aditu. ondo aittuondo barruan izan. ondobarruan izanondo etorri. ondo etorri(elkarrekin)ondo etorri. ondo etorri(zerbait)ondo izan. ondo izanondo maitea izan. ondomattia izanondo neurtua izan. ondoneurtua izanondo osatuta egon/geldittu.ondo osauta eon/geldiuondoez. ondoezondoeza egin. ondoeza inondo-hitzegina. ondohitzegiña

267onenak emanda. onenakemandaonenaz aurrera. onenazaurreaonetik irten. onetik ertenongarri. ongarriongi etorri polita/ederraegin. ongi etorri politta/earra inonik. onikonik egin ez. onik in ezontza. ontzaontzako urre. ontzako urreontzi-festa. ontzi-festaontzi-jende. ontzi-jendeopa izan. opa izanorain. oainorain aurreko. oain aurrekoorain hurrengo. oainhurrengooraindaino. oaindañooraindik orain. oaindik oainoraindik oraino. oindikoñoorainengo. oñingooraingotxea ez izan. oaingotxiaez izanorain-orain. oain-oainoraintxe. oaintxeoraintxe sartzea egin.oaintxe sartzia inorbel. orbelordeka. ordekaordeka-sail. ordeka-sailordots. ordotxordu. orduordu estra. ordu estraordu txikitan. ordu txikitanordua eskatu/hartu. orduaeskau/hartuorduak loari kendu.orduak luai kenduorduko kontuak berritu.orduko kontuak berrittuore. oreorearena kendu. orianakendu!oreatu. oreau/oriauoritz. oritzorkestina. orkestinaorratz. orratzorratz buru zuri. orratzburu zurioso katoliko ez egon. osokatoliko ez eonospel. ospelosterantzean. osteantzianostia eman. ostiya emanostikoz jo. ostikoz joostroko. ostrokootaria. otaria/otayaotarre. otarraote. oteote-belar. ote-belarotexka. otexkaotzan. otxanozta-ozta. ozta-oztapagadi. pagaripagakizun. paakizunpagamentu. paamentupagatu. paatupagatu beharko duzuoloa. pau berkozu oluapago. pagopago lizar. pago lizarpago motz. pago motzpago-ezkur. pago-ezkurpago-ipurdi. pago-ipurdipagotxa. paotxapago-uso. pago-usopainuelitozka. pañuelitozkapalo. palopapa. papapapar. paparpaparreko orratz. paparrekoorratzpapur. papurparaje. parajepardel. pardelpare. pareparean. parian/parenparerik ez izan. pareik ez izanparetaren kontra estanpaeginda utzi!. paetan kontraestanpa inda utzi!parez pare. parez pareparranda. parranda botaparrastada. parrastaparte onekoa ez izan.parte onekua ez izanpartxis. partxispartxon egin. partxon inpartza. partzapasa samartu. pasasamartupasada. pasarapasada ederra hartu.pasara earra hartupasadizo. pasaizopasa-pasa eginda. paxapaxaindapasara eman. pasara emanpasia. pasiapasio. pasiyopasmo-belar. pasmo-belarpastel zale. pastelzalepatan. patanpatata. patatapatata zale. patatazalepatata zomorro. patatazamorropatrifilio. patrifiliyopatrifilioak egin. patrifiliyuakinpatrifiliotan ibili. patrifiliyotanibillipatrika. patrikapats. patzpattal. pattalpattal egon. pattal eon/ibilipatxada. patxada izanpatxadoso. patxarosopauso. pausopausoa bota. pausua botapausuak ondo kontatutaizan. pausuak ondo kontautaizanpazko. pazkopazkoak egin. pazkuak inpazko-bildots. pazko-bildotspazkokoa egin. pazkokua inpenatu. penau

268pendiz. pendizpentsatu. pentsaupeoi. peoipeontza. piontzaperkal. perkalperkalin sagar. perkalinsagarperlesiak jota. perlesiyak jotaperro. perroperro handi. perro haundiperro txiki baten alderikgabekoak izan. perro txikibaten aldeik gabekuak izanperro txiki. perro txikiperro txikirik ere ez. perrotxikike ezpertika. pertikapertsona izena + eta. pertsonaizena + etapertz. pertzpetaka egin. petaka inpetatxu. petatxupeto. petopeto egon/gelditu. petoeon/geldittupeto-petoa izan. petopetuaizanpetral. petralpetralontzi. petralontzipika. pikapikardia. pikardiyapikatu. pikaupikatxoi. pikatxoipikutara bota/bidali. pikutabota/bialdupikutara joan. pikuta junpilo. pillopilo handia ez izan/egon.pillo haundiya ez izan/eonpilotaleku. pelotalekupilotaleku ireki. pelotalekuirekipilotan zeharretara. pelotanziharretapil-pil. pil-pilpil-pilean egon. pil-pillianeonpinudi. piñuri/piñudipinu-ipurdi. piñu ipurdipiper egin. piper inpiper-belar. piperbelarpiperrauts. piperrautspipertu. pipertupipi. pipipipiak jan. pipiyak janpipi-hauts. pipi-hautspipita. pipittapirritaka joan. pirrillaka junpitar. pittarpitilin. pitilinpitin. pittinpitxarreko botila. pitxarrekobotillapitxer. pitxarpitxerdiko. pitxerdikopitxerreko botila. pitxarrrekobotillapitzaki. pitzakipiura. piurapixkana-pixkana. pixkanapixkanaplanta. plantaplantak egin. plantak inplantak ibili. plantak ibilliplanto. plantoplanto egin. planto inplantoso. plantoxoplater atala. plater attalaplater sakona. plater sakonaplater-festa. plater-festaplater-jende. plater-jendeplisti-plasta. plisti-plastaplisti-plasta egin. plistiplastainpolainak astindu/altxatu.polañak astindu/altxaupoliki. polikipoliki bizi. poliki bizipoliki egon. poliki eonpoliki jantzi. poliki jantzipoliki moldatu. poliki moldauporroi. porroiporrot. porrotporru. porruporru ederra sartu. porruearra sartuporru eginda egon. porruinda eonporru-patata. porru-patataporru-salda. porru-saldaportatu izan. portau izanposadera. posaderapostreko platera. postrekoplaterapot egin. pott inpote bat hartu. pote bathartupote-poteka. pote-potekapottoka. pottokapottoko. pottokopoxpolin. poxpolinprakamantal. prakamantalpremia gorrian egon.premi gorriyan eonpresentzia oneko. presentzionekoprest eon. prest eonprimeran. primeranprintza. printza/brintzaprobarri. probarripronto jarri/egon. prontojarri/eonpropio. propiyopropio esan, baina alferrik.propiyo esan, bañaalperrikpropio joan/etorri. propiyojun/etorripujamanta. pujamantapunta. puntapuntada. puntadapuntada bat eman. puntadabat emanpuntada bota. puntada botapuntanetakoa izan. puntanetakuaizanpunta-puntan ibili. puntapuntanibilipuntaz behera. puntaz berapuntu. puntupuntu. punttu

269puntua egin. puntua inpuntual. puntualpuntuan ibili. punttuan ibilipuntuka jardun. punttukajardunpuntu-puntuan. punttupunttuanpupua. pupuapupua hartu. pupua hartupurga. purgapurgatorio. purgatoyopuri-purian. puri-puriyanpurra-purra. purra-purrapurrustada. purrustapurrustada ederrak bota.purrusta earrak botapuska. puskapuska bat. puskatpuskak eduki/izan. puskakeuki/izanpuskaterako gelditu. puskateakogeldittupusker bero. pusker beroputz. putzputz egin. putzeinputzu. putzuputzustel. putzustelpuxikako katarroa. puxikakokatarruaraka-raka. raka-rakaredios!. redios!sabado-ingles egin. sabado-inglesinsabai. sapaisabaizulo. sapaizulosabi. sabisagar. sagarsagar gazi-geza. sagargazi-gezaksagar gazi-gorri. sagargazi-gorrisagar gorri-beltz. sagargorri-beltzsagarra jotzeko makina.sagarra jotzeko makinasagarra neurtzeko otarrea.sagarra neurtzeko otarrasagar-txikitzeko makina.sagar-txikitzeko makinasagasti zulo. sagasti txulosail. sailsailean. sailliansailean jan/hartu. saillianjan/hartusailean sailean aditu/entzun. saillian saillian aittusakamantekas. sakamantekassakatu. sakausake. sakesakristau. sakristau/sankristausalbe egin. salbe insaldualdi. saldualdisaletxe. saletxesaltoka-saltoka. saltokasaltokasamur. xamurSan Bernardo txakur. SanBernardo txakurSan Inazio sagar. San InaziosagarSan Joan lore. San JuanloreSan Joan sagar. San JuansagarSan Joan sorta. San JuansortaSan Jose lore. San JoseloreSan Migel haize. San MielhaizeSan Pedro sagar. SanPedro sagarSanta Ana sagar. Santanasagarsantaeskean. santaeskianSantio-Santa Anetakoeulazi. Santio-Santa Anetakoeulazisantokristo. santokristosantu-santu ez egon.santu-santu ez eonsapa. sapasapa eginda ibili. sapainda ibilisarde. sardesare. saresare-sare egin. sare-sare insargori. sargorisarraila. zerrallasarraila zulotik begira.zerralla-zulotik beirasartu-etxe. sartu-etxesartu-etxe handiko baserria.sartu-etxe haundikobaserriyasartu-irten. sartu-ertensartu-irten bat egin. sartuertenbat insasi. sasisasiko. sasikosasikoipatsu eguna. sasikoipatsuegunasasikume. sasikumesasiletradu. xaxiletrausasimediku. sasimeikusasoi. sasoisasoia izan. sasoya izansasoiko. sasoikosasoiz. sasoizsastada. sastasastraka. sastrakasator. satorsator-lur. sator-lursator-zulo. sator-zulosega. segasega arraiztu. sega arraiztusega-apustu. sega-apustusega-joko. sega-jokosegak pikatu. segak pikausega-poto. segapotosegarri. segarrisegi hor zehar!. segi hortziar!segi(tu). segittu/segiu/segisegika egin. segika insegitukoa izan. segitukuaizanseko. sekosekula. sekula

270sekula santan. sekula santansekulako. sekulakoselemon egin. selemon insemeordeko. semeordekosendo. sendosenide-jende. senide-jendeserora. serorasesio. sesiyosesio beldurrik ez. sesiyobildurrik ezsesioa preparatzekoprest. sesiyua prepaatzekoprestsesioan ibili. sesiyuan ibillisesiorako prest. sesiyoakoprestsigi-saga. sigi-saasikiera. sikirasila-joko. sillajokosilaren puntan. sillan puntansilo. silosimaur. ximaur/zimorsimaurretan. ximorretansinisteak ere lanak dizkik!.sinistiake lanak dizkik!sisti-pist. sisti-pistsits. sitssitsak jan. sitsak jansobra. sobrasobra gehiegi. sobra geyegisobra gehiegitan. sobrageyegitansobra handirik izan ez.sobra haundirik izan ezsobran egon. sobran eonsoinean eraman. soiñianeamansoinujole. soiñujolesoka luzean jarri. sokaluzian jarrisolamente. solamentesoliba. solibasomier. somiersorokari. soakaisorta. sortasosegu. sosegusotana. sotanasu. susua eta ura belaunetikbehera. sua ta ura belaunetikberasua zaindu. sua zaittusuerte. suertesuertea haizea bezalakoada, beti alde batera etabestera ibiltzen da. suertiahaizia bezelakua da, betialde batea ta bestea ibiltzeasuetxe. suetxesufizientea izan. sufizientiaizansufritu. sufrittu/sufriusugain. sugañasugandila. subelindaresugeak koska egindaegon. sugiak koxka inda eonsuge-azal. suge-azalsuhi. suhisu-kanpai. su-kanpaisukar-ikara. sukar-ikarasumatu. sumaususara. susasutako gantxo. sutakogantxo/surtako gantxosutako hauts. sutakohauts/surtako hautstaberna. tabernataberna bazterrean sartuta.taberna-bazterrian sartutataberna-zuloan sartuta.taberna-zulotan sartutataka-taka. taka-takatakatekoa eman. takatekuaemantakian-takian. takian-takiantalantelaldiak heldu. talantelaldiyakheldutalentu. talentutalentu handirik ez. talentuhandik eztamaina politean ibili.tamaña polittian ibillitanga-tanga. tanga-tangatankera eman. tankeraemantanta. ttanttatapaki. tapakitarrat. tarrattarrata in. tarrata intarra-tarra. tarra-tarratar-tar-tar. tar-tar-tartarteko. tartekotarteko egin. tarteko intas-tas. tas-tastato. tatotato egin. tato intauz-tauz/touz-touz. tauztauz/touz-touztaxuz. tajuzteila-afari. tella-apaiteilatua eman. tellatua emantema. tematemari eutsi. temai eutsitemoso. temosotentainan. tentañantentainan hasi/ibili. tentañanhasi/ibillitentainan jardun. tentañanjarduntentatu. tentautentazio. tentaziyotentazioa sortu/eduki. tentaziyuasortu/euki (zerbaitegitekoa)tentazioan erori. tentaziyuaneroitente. tentetente jarri. tente jarritentsiobelar. tentsiyobelarterreno-ipurdi. terrenoipurditertulia egin. tertuliya intetanoak jota. tetanuakhartutatiki-taka. tikili-talakatilin egin. tiliñ intilin-talan. tilin-talantilin-talan ibili. tilin-talanibillitina. tiña

271tirabira. tirabiratiradizo. tiraizotitare. titaratitiko umea. titiko umiatoix-toix. toix-toixtoki. tokitoki ederrian ziok gukerakutsi-zain dagoena.toki earrian ziok guk erakutsi-zaidaonatokian tokiko. tokiyan tokikotokitan geratu/egon. tokitangerau/eontolestatu. tolestautolesturan-tolesturan.tolosturan-tolosturantomate. tomatetomatea baino gorriagojarri. tomatia baño gorriyojarritomateak enbotilatu.tomatiak enbotillautonto. tontotonto plantan. tonto plantantonto usainak alde baterautzi. tonto usayak aldebatea utzitontokeria. tontokeyatontolapiko. tontolapikotontona. tontonatonto-planta izan. tontoplantaizantori. toritortikoli. tortikulistotal eginda egon. totalinda eontoto. tototraba. trabatraba egin. traba intrabes. trabestrabeska. trabeskatragoxka. tragoxkatragoxkada jo. tragoxka jotrailan/trailuan hartu/eduki (behia, astoa). traillan/trailluanhartu/euki(beya, astua)trailu. trailutrakatran. trakatrantranbia. tranbetranga. trangatrangadera. trangaeratranpal. tranpailtraste. trastetrastero. trasterotratante. tratantetratu. tratutratu guztia ibili (nonbaitetik).tratu guztiya ibili(nonbaitetik)tratua egin/itxi. tratua in/ itxitraza. trazatrazakoa izan. trazakua izantrena ipini. treta ipinitrepeta. trepetatresabi. tresabitreta. tretatriloa egin. trillua intriloan ibili. trilluan ibillitrintxa. trintxatripa. tripatripa-hots. tripa-hotstripak jaten egon. tripakjaten eontripaki. tripakitripa-orro. tripa-orrotripaz gora egon. tripazgora eontripa-zorri. tripa-zorritripetatik ibili. tripetatik ibilitriponero. triponerotripotx. tripotxtriskantza. trixkantzatrixka ederrean ibili. drixkaearrian ibillitronko-lantzaile. trongolantzalletrontza. trontzatrontzan ibili. trontzan ibillittin-ttin ibili. ttin-ttin ibilituntun-paela. tuntun-paelatupin. tupiñtupi-tupia. tupi-tupiyatutean jokatu. tutian jokaututik ez. tutik eztxabeta. txabetatxabila. txabillatxabola-aukera izan. txabola-aukeraizantxahal. txaltxahala egin. txala intxahalak errapera bota/eman. txalak errapea bota/emantxahalari esnea eranarazi.txalai esnia eranazitxakalaldi. txakalalditxakur. txakurtxakur handi. txakur haundiyatxakur txiki. txakur txikitxakurra eta katua bezalaibili. txakurra ta katuabezela ibilitxakurrak dauzka/zeuzkakbustanpean!. txakurrakdazka/zazkak buztanpian!txakurraren bibolinak!.txakurran biboliñak!txakurraren putza!. txakurranputza!txalburu. txalburutxalma. txalmatxalupeta. txalupetatxamar. txamartxamar-aurkia. txamar-aurkiyatxamarrak bildu. txamarrakbildutxamarrik ere ikusi ez.txamarrike ikusi eztxanda. txandatxanda eman ezinik ibili(elkarri). txanda eman eziñikibilli (elkarri)txanda eskatu/hartu. txandaeskau/hartutxanda harrapatzen lanak.txanda harrapatzen lanak.txandaka-txandaka. txandaka-txandaka

272txandan zain egon. txandanzain eontxango. txangotxanka. txankatxanka-mehe. txankametxanketa. txanketatxanketean. txanketiantxantxa. txantxatxantxangorri. txantxangorritxantxangorria bezalaibili. txantxangorriya bezelaibillitxantxarik ez. txantxaik ez!txapa. txapatxapa gain. txapagaintxapa sartu. txapa sartutxapalda. txapaldatxapeloker. txapelokertxapitula. txapitulatxaplanetan ibili. txaplanetanibilitxara-toki. txara-tokitxardango. txardangotxarrantxa. txarrantxatxarrantxa. txarrantxatxarrasta bota. txarrastabotatxarrerako eduki. txarreakoeukitxartxoa!. txartxua!txepel. txepeltxepetxaren muinak!. txepetxanmunak!txermen. txermentxerri-apo. txerrapotxerri-jan. txerrijantxerrikeria. txerrikeyatxerriki. txerrikitxibota bezala ibili. xibotabezela ibilitxikiaurkia. txikiaurkiyatxiki-txiki. txiki-txikitxiki-txiki egin. txiki-txiki intxila. txillatxilar. txillartxilin. txilintxima. tximatximarro. tximarrotximiniko kelarrik ere opaez. tximiniko kelarrike opa eztximini-kortaka ibili. tximini-kortakaibillitximista. tximistatximu eginda egon. tximuinda eontxindrau guztiak bildurtu.txindrau guztiyak bildurtutxindurritu. txindurrittutxingar. txingartxingor. txingortxingor-hots. txingor-hotstxingor-zapar. txingor-zapartxingor-zarata. txingorzaratatxinparta. txinpartatxintik atera ez. txintik ateaeztxintxin. txintxintxintxirrin. txintxirrintxirta. txirtatxirtxileria. txirtxileyatxispa-txispa eginda egon.txispa-txispa inda eontxist. txisttxistean jokatu. txistenjokautxistutan ibili. txistutan ibillitxitak atera. txitak ateatxitxareak ez berotu!. txitxariakez berotu!txitxareetako erreboluziorikez eman. txitxarietakoerrebozuliyoik ez emantxitxi. txitxitxitxi baino hasarreago/kontentuago. txitxi bañohasarreo/kontentuotxiu-txiu. txiu-txiutxiza. txixatxizak egin. txixak intxizati. txixatitxizontzi. txizontzitxo!. txo!txokatu. txokautxokatzekoa izan. txokatzekuaizantxokolatea beratu. txokolatiaberautxolin. txolintxolindu. txolindutxondor. txondortxondor-plaza. txondorplazatxondorra egosi. txondorraeositxondorra kargatu. txondorrakargautxondor-zulo. txondor-zulotxorabioa egin. txorabiyua intxori kabiak bilatzen. txorikabiyak billatzentxori sagar. txoisagartxori txiki. txori txikitxoriak baino gutxiago jan.txoriyak baño gutxiyo jantxoriburua. txoriburuatxorimalo. txorimalotxori-sagar. txori-sagartxori-simaur. txoiximortxorkatila. txorkatilatxoro. txorotxoro flauta. txoroflautatxoro haize. txoro-haizetxoro harro. txoro-harrotxoro usain. txoro-usaitxoropito. txoropitotxoro-txoroan. txoro-txoruantxorro-morroka ibili. txorro-morrokaibillitxorta. txortatxorta jo. txorta jotxortan egin. txortan intxorten. txortentxotx egin. txotx intxotxetik edan. txotxetik eantxotxo. txotxotxotxo arraioa!. txotxoarrayua!txotxolo. txotxolotxuleta bati haizeak atera.txuleta bati haiziak atea

273txutxu-mutxuka. txutxumutxukatxuxaga. txuxakaudazkena/udaberria onaegiten jakin. udazkena/udaberriya ona iten jakinugaldu. ualdu /ugalduuhal. uhelauhanditu. ur-handituukabil. ukabilukabilka. ukabilkauko egin. uko inume. umeumea galdu. umia galduumeak hazi eta nekeak bizi.umiak hazi ta nekiak biziumedade. umedadeume-egiteko. ume-ittekoume-irteerak egin. umeerterakinume-jende. ume-jendeumekeria. umekeyaumekeriatan ibili. umekeitanibilliumesentitu. umesentittuumetu. umetuur. ur/udaur bedeinkatu. ur bedeinkatuur distilatu. ur distilauur geldia. ur geldiyaur handitan sartu/ibili. urhanditan sartu/ibilliur negarra eduki/azaldu/irten. ur nearra euki/azaldu/ertenur onean egon ez. uronian eon ezurak hartu. urak hartuurak paseak egon. urakpasiak eonuraren gaineko aparretanegon. uran gañeko aparretaneonurdai zuri. urdai zuriurdin. urdinurdin sagar. urdin sagarureta. uretaur-jauzi. ur-jauziurki. urkiurkila. urkillauroilo. uroilourratu. urrauurri. urriurrixa. urruxaurte. urteurte askotarako!. urteaskotako!urte zortziya. Urte zortziaurtean urtekoak. urtianurtekuakurteen joana. urtien junaurtezahar. urtezarurtsu. urtsuusain. usaiusain onik eman ez. usaionik eman ezusaindu ere ez/eztausaindu ere!. usaindureez/ezta usaindure!usario. usariyouso-zirin. uso-zirinuste ez zuen txakurrakzaunka egin. uste etzuntxakurrak zaunka inuste handiko. uste haundikoustez ezen. ustezeuxarra-belar. uxarra-belaruxarrean. uxarrianuxartu. uxartuuxatu. uxauuztai. uztaiuztai-dantza. uztai-dantzauztao. uztauuztarri. uztarriuztartu. uztartuxapi. xapixelebre. xelebrexerra. xerraxextra. xextraxextran. xextranxi-xi. xi-xizabaldoa egin. zabaldua inzabal-zabal egin. zabalzabalinzabal-zabal eginda gelditu.zabal-zabal inda geldittuzabarkeria. zabarkeyazahagi. zahagizahagi-ardo. zahagi-ardozahar. zarzahartzera egina egon.zahartzea iña eonzahato. zahatozahatokada ardo. zahatokaardozahi. zahizahi fin. zahi finzahi larri. zahi larrizahi txiki. zahi txikizahi xehe. zahi xezahi zabal. zahi zabalzahi-ogi. zahi-ogizaildu. zailduzain. zaizain samar jarriak. zaisamar jarriakzaingorri. zaingorrizaintiratu. zaintirauzakar. zakarzakar-batzaile. zakarbatzallezakila-buelta/zakilu-buelta.zakillu-buelta/zakillabueltazaku. zakuzaku-karrera. zaku-karrerazakur-eztula. txakur-eztulazaldar. xuldar-zale. zalezalko-zalko. zalko-zalkozaltaka. zaltakazama. zamazama-egur. zama-egurzanga. zangazanga-zulo. zanga-zulozanpan. zanpanzapal. zapalzapatu. zapatuzapelatz. zapelaitz/zapalatzzapero. zaperozapla. zapla

274zaplada. zaplaazaplastako. zaplaztekozaplastoa atera. zaplastuaateazapo belar. zapobelarzapoketan ibilli. zapoketanibillizapo-salda. zapo-saldazapo-txistua jo. zapo-txistuajozapuztu. zapuztuzaragia libre izan. zaagiyalibre izanzarba egin. zarba inzarrasta. zarrastazarra-zarra hotsa. zarrazarrahotsazarta. zartazartagiko. zartaikozartagin. zartaizartatu. zartauzatar. zatarzatar-pilo. zatar-pillozazpi t´erdian ibili. zazpit´erdiyan ibillizazpiki. xaxpikize giza larru. ze giza larruzeharo. ziherozeharo joan. zihero junzeharokoa ez izan. ziherokuaez izanzeharretaraka. ziharretakazeharretaraka piska bathazia. ziharretaka pixkathaziyazehar-zehar egon. ziharzihareonzehar-zehar joan. ziharziharjunzein baino zein. zein bañozeinzeinek. zeiñek/zeñekzeinek baino zeinek (—).zeiñek (...) -agozeinek baino zeineklagunduko. zeñek bañozeñek lagundukozeinek entzuna izan.zeñek entzuna izanzeinek erreparatua/zainduaizan. zeiñek errepaua/zattuaizanzeinek jakin. zeñek jakin!zelai utzi. zelai utzizelaigune. zelaiunezelatan egon/ibili. zelataneon/ibilizelatatu. zelatauzena. zanazenbat ibili egin. zenbatibilli inzentzudun. zentzudunzeozen berririk bai?. zeozenberriik bai?zepatu. zepauzer edo zer ibili. zeoze ibillizer egingo dugu bada?.ze ingo deu ba?zer eginik ez. ze iñik ezzer eginik gabe. zeiñik gabezer erremedio!. ze erremeyo!zer esana ugari eman/izan. zer esana ugarieman/izanzer esanik ez. ze esanik ezzer gizon modu?. ze gizonmou?zer gizon tamaina?. zegizon tamaña?zer gizon-postura. zegizon-posturazer koadro ikusten diren!.ze kuadro ikusteian!zer kontatua izan/eduki.ze kontaua izan/eukizer lan- modu iruditu. zerlan-modu iruittuzer otxokuarto!. ze otxokuarto!zer pentsatua jarri. zepentsaua jarrizer zuen berririk gabe +aditza. zertzun berriik gabe+ aditzazera. zeazera eta bera. zea ta beazerbaiten alderakoa ezizan. zerbaiten alderakuaez izanzerbaitetan gehiago jakinez eta sartu egin behar.zerbaitetan geyo jakin ez tasartu inberzerbaitetan gutxik eraman.zerbaitetan gutxikeramanzeren gainean ari zerate?.zeñen gaiñian ai zeate?zergatik ezen. zeatik ezezero!. zero!zerra-esku. zerra-eskuzerra-toki. zerra-tokizerrauts. zerrautszertzeta burduntzian erreta!.zertzeta burruntziyanerreta!zeru. zeruzeru garbi. zeru garbizerua goian lurra beheangeratu. zerua goyan lurrabehian geauzerua irabazi!. zerua irabazi!zeruz goitik ipini. zeruzgoittik ipinizezenak adar-bolarekin.zezenak adar-bolakinzigor. ziorzigortu. zigortuzikin. zikinzikin-aurki. zikiñ-aurkizikin-estali. zikin-estalizil. zilzila bota. zila botazilipristin. txilipristinzilipurdi. txilipurdizilipurdika. txilipurdikazimel. zimelzimendu. zimentuakzimitariope. zimitayopezimitorio. zimitayozimokeria. zimokeya

275zintabelar. zintabelarzintz egin. zintz inzintzarri. txintxarrizintzarria ixildu!. txintxarriyaixildu!zipitzik ez. zipitzik ezziplo. ziplo eroizipoka. zipoka/xipokazipotz. zipoitz/zipotzzipriztin. txipristinzipriztindu. txipristinduziri. ziriziria sartu. ziriya sartuziri-miri. xiri-mirizirin. zirinzirri egin. xirri inzirriborro. zirriborrozirrika aritu/ibili. xirrikaaritu/ibillizirritu. xirrikituzirt edo zart egin. zirt eozart inzirti-zarta. zirti-zartazirti-zarta handiko. zirtizartahaundikozisko egin. xixko inzizare. txitxarezizel. zintzelzizta. zaztaziztrin. ziztrinzokalo. zokalozokolin. zokolinzokomiran ibili. zokomiranibillizokor. sokorzokor jotzen. zokor-jotzenzokor mazo. zokor-mazoZokor-mazoa bainoegoskorragoa izan.zokor mazua baño eoskorroizanzokorra. zokorrazontzona. zontzonazopak egin. zopak inzopako. zopakozopizarrean egin/zopizartu.zopizarrian/zupizarrianin/zopizartuzorne. zornazorne-belar. zorna-belarzoroztarri. zorroztarrizorro-zorro egon. zorrozorroeonzortzi. zortzizotal. zotalzotarro. zotarrozotz. zotzzotz egin. zotz inzozo. zozozubi. zubizubiri-zubirika. zubiri-zubirikazuhaitz antzu. zuhaitzantzuzuhaitz ipurdi. zuhaitzipurdizuhatz. zuhatzzuin. sunazuina ipini. suna ipinizulo utzi/zulo handia utzi.zulua utzi/zulo handiya utzizulo-egile. zulo-illezume. zumezume ebaten. zume ebatenzumitz. zumitzzupatu. zupauzupa-zupa egin. zupazupainzuritu. zurittuzuriune. zuriunezurrun. zurrunzurrunga. zurrunkazurrunga egin. zurrunka inzurrungaka jardun.zurrunkaka jardunzurrupada. zurrupazurrupaka. zurrupakazurrupaka edan. zurrupakaeanzurrut. zurrutzurrutada pranko egin.zurruta pranko inzurrutada piska bat egin/izan. txurruta piskatin/izanzurrutaka edan/hartu.zurrutaka ean/hartuzurrutari eman. zurrutaiemanzurrutean. zurrutianzurrutero. zurruterozuztar. zuztar

Garbi dago Zestoan gure aitona-amonek ez dutela erdararenlaguntzaren beharrik izan elkarrekin jolastu, haserretu,lan egin, elkarri adarra jo edo maitasun-sentimenduak hitzezadierazteko. Ez dute euskaraz dihardutenean zerbait adierazteko(edozer delarik ere ìzerbaitî hori) gaztelerara jobeharrik sentitu. Beren bizitzaren eginbehar guztiak euskarahutsean egin dituzte, horretarako gaitu baitute beren herrikohizkera.Eta horretxen adierazgarri xume bat besterik ez da hiztegiforma duen bilduma hau; ez, haatik hiztegi hotz eta urrutikoa,gure-gureak ditugun esamoldeen oihartzuna dakarte,bizimoduak emandako eskarmentuaren eta jakituriarenlekuko zuzen diren gure aitona-amonen oihartzuna.3873 hitz, esamolde eta atsotitzAldaerarik gabeko formakAdibideakZESTOA EUSKARAREN ALDE