Euskal-Errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco ... - Euskaltzaindia
Euskal-Errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco ... - Euskaltzaindia
Euskal-Errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco ... - Euskaltzaindia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
EUSCAL-ERRIJETACO OLGUEETA TA DANTZEENNEURRIZCO GATZ-OZPINDUBAColecci6n EUSKARAREN LEKUKOAK-12
AURKIBIDEASarrera TeknikoaI. Prai Bartolome-ren bizitza-zertzeladak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1111. Pentsaeraz ikuspegi zenbait. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Ill. Morfologi Alderdiak.......... 211. Deklinabidearen islada zenbait . .. .. . . . .. .. . . . . . . . .. . . . .. . . . . . .. . .. . . 21a) Datiboa, b) elatiboa, c) soziatiboa, d) posesiboa, e) destinatiboa, t)prolatiboa, g) ergatiboa, h) inexiboa, i) alatibo norabidezkoa.2. Atzizkien arloa 25a)-ARI, b)-GIN/KIN, c)-RO,d)-TO, e)-MENTU (MENDU), t)-KA,g)-TSU, h)-TEGI, i)-EZIA (ECIJA), -EZA, j)-ERIA/KERIA, k)ERA, 1)-ASUN/TASUN, ll)-DADE/DADIA/TADE, m)-GARRIA (GARRIJA), n)-KIZUN (-IZUN), o)-OE/ZINOE/ZINOIA/SINO3. Errotik berezi<strong>ta</strong>ko atzizkiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354. Eratorpenean partizipioaren euspena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365. Epentesien gorabehera atzizkie<strong>ta</strong>n................................... 376. «A» itsasia edo organikoa duen hitz zenbait 387. LA/-NA konpletiboak Pr. Bartolome-rengan .. . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . .. 42IV.Morfo-sin<strong>ta</strong>xia 451. Menpekoak + nagusiak (e<strong>ta</strong> alderantziz) . . . . . . .. .. . . . .. .. . . . .. . . . . .. . 472. Adbertsatiboak..................................................... 483. Disiuntiboak....................................................... 494. Kopulatiboak .... ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495. Konparatiboak..................................................... 49
86. Koordinadak orokorki 49·7. Oihuzkoak edo exklamatiboak...................................... 508. Kontzesiboak, adierazpenezkoak, e<strong>ta</strong>b.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509. Erlatibozko perpausak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50V.Fonetika alderdiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53A. KONTSONANTISMOA1. S/z txistukarien altemantzia 532. NS/NZ/RS <strong>ta</strong>ldee<strong>ta</strong>n frikatizapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553. Biezpainkarien aldake<strong>ta</strong>k, F/P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564. Frikazioa NZ, RS, LS kasue<strong>ta</strong>n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585. Bameko ozendurak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596. Bustidurak........................................................ 607. Disimilapenak..................................................... 618. Sinkopazioak TU/DU atzizki kasuan. Dardarkariaren erorke<strong>ta</strong> ..... 619. Etimologismo fonetikoak.......................................... 6310. Dardarkariaren aurretiko protesia 6311. Frikazio ez-ohizko zenbait . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64B. BOKALISMOA1. Wau erdikontsonantea.............................................. 652. Ua>oa 683. Ue>oe............................................................. 684. Ia>ea.............................................................. 695. Bokale bikoizturak (aa, ee, ii, uU). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70a) -ii bikoiztura.-ij(e), ij(a), ij(o)/ij(u) errealizazioak, b)-uu bikoiztura,c) -aa bikoiztura, d) -ee bikoiztura.6. Apofonia........................................................... 767. Diptongapen arrotzak 77VI.Ortografiari e<strong>ta</strong> kerari dagozkien aide formal batzuk 791. Hitz-elkarke<strong>ta</strong>k..................................................... 792. Deselkarke<strong>ta</strong>k...................................................... 803. Marraren erabilera ;................... 804. Grafema batzuen erabilera '. . . . . . . . . . . . . . . . . 815. NP/NB ala MP/MB .. . . . . . .. .. . .. . .. .. .. . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . .. . . 826. TC/TZ e<strong>ta</strong> CjZ altemantziak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 827. XIS alternantzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 838. J/G grafemak :............................ 839. Inpren<strong>ta</strong>-hutsak . .. . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . . . .. . . . .. . . . . .. . . . . .. . . . .. . . . 83
10V. CAPITULUBADANTCEEN PAVORECO ERRAZOIAC, TA ERANTZUNACI. Dantzaac ain deungaac balira, quendu eguingo litzatequez . . . . . . . . . . . 1682. Santo Tomasec dino: Dantzan eguitia herez ez dala pecatu . . . . . . . . . . . 1763. San Francisco Salesec Philoteari ez eutsan guztiz eragotzi dantzaneguitia . . . . . . . . . . . . . . . 1774. Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiac here juaten dira pies<strong>ta</strong>ra Charrac balira ez litzaatequezjuango1805. Pieetes<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantcee<strong>ta</strong>rajuan arren, ezdot nic pecaturic eguiten..... 1856. Dantcee<strong>ta</strong>n ez eze Eleisaan here pecatu eguin legui, naidavenac. Arahere ezjuan ~.............. 1877. Gaztiac, ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar davee............. 1898. Oba da alcarregaz Plazaan, edo Sarauban, edo Biguiraan olgueetia,ezcutubeeran gauza chaarraguac eguitia baino 191UTS-EGUITEN EZAUBERIA " . " .. '" . 195
SARRERA TEKNIKOAI. PRAI BARTOLOME-REN BIZITZAZERTZELADAKLaburki bada ere, Pr. Bartolome-ren zertzelada biografiko zenbaiteman nahi genuke. Gure idazlea Markina ondoko Etxebarriherrixkan jaio zen 1768-ko abenduaren 21 -ean. Ai<strong>ta</strong> markinarrazuen, e<strong>ta</strong> ama EIgoibar<strong>ta</strong>rra. Beraz, bai amaren e<strong>ta</strong> bai ai<strong>ta</strong>ren aldetikbizkaieraren euskalki eremukoa. Ai<strong>ta</strong> Onaindia-k adieraztendigu aiton-amonak eibar<strong>ta</strong>rrak zituela, e<strong>ta</strong> horregatik batzue<strong>ta</strong>nidazkie<strong>ta</strong>n zu-ren adizkera plurala erabiltzen zuela. (lkus S. Onaindia:<strong>Euskal</strong> Literatura 11, Ed. Etor 1973, 45 or).Ai<strong>ta</strong> Pr. Bartolome-ren euskara, beraz, Markinako euskalkiarenjoere<strong>ta</strong>n sartzen da nagusiki. Jakina denez, Markina-ko euskaranyod erdikontsonanteak hitz barnean Isl balioa du lel Arratiakosubeuskalkie<strong>ta</strong>tik bereziz), e<strong>ta</strong> bes<strong>ta</strong>lde gipuzkeraren fonetikaz ereukitua datza (Deba-ibarreko euskara osoa gisa) haserako j x gisa(jat = xat) ahozkatuz, alegia, gaztelaniazko Ijl ez<strong>ta</strong>rkariaren gisa.Ala ere, Prai Bartolome-k baditu beste subeuskalkie<strong>ta</strong>ko ukitu batzuk,batez ere, Gernikakoarenak.Lexiko mailan Pr. Bartolome ez da azaltzen garbizalea inoiz;badirudi herri xeharen iiabardurak axola zaizkiola; horregatik hainestimagarriak zaizkigun fonetismoak bere obran zehar. Autore 00rak esaten digu: «Berbetia imini dot neure errikua, dakidana.Euskerako guztie<strong>ta</strong>ti apainduena, ederrena <strong>ta</strong> eztitsuena izan ezarren, izan leiteke euskaldunen baz<strong>ta</strong>r batetik OOstera, etxe guztie<strong>ta</strong>ndei eginda, irago<strong>ta</strong>, zer nai daOOn, onduen zarrai <strong>ta</strong> gaztiai aitukodeutsena <strong>ta</strong> adierazoko deutsena» (S. Onaindiak zi<strong>ta</strong>tua, ibidem,55 or.) Ez da Mendiburu, Mogel ala Aiiibarro OOzain sortzailea lexikografian.Erderakadak oparo sartzen ditu, e<strong>ta</strong> maiz gure foneti-
12 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAkaren galbaetik igaro gabe (porpuertzacua, piestia, e<strong>ta</strong>b.). Larramendismoaksuposatu zuen garbizalekeriak etzuen ukitu gehienbatgure idazlea. Joskera edo sin<strong>ta</strong>xia, bes<strong>ta</strong>lde, adbertsatiboe<strong>ta</strong>n ezik(ezbada jun<strong>ta</strong>gailuaz hasten dituenak), aski etxekoa dager, perpausendesarroiloan e<strong>ta</strong> hedaduran (puntuaren erabileran azaltzenduen joera bitxia albora utzi<strong>ta</strong>) halako heldu<strong>ta</strong>suna agertzen digularik.Bere bitzitzaren hildoa jarraituz, gure karmeldarra 22 urte dituelarikCorella-ko komentuan profesa egiten dakusgu. Aurretikoikaske<strong>ta</strong>k non egin zituen? Ai<strong>ta</strong> Onaindiak uste du balitekeela lehenikaske<strong>ta</strong>k Lazkau-ko komentuan osatuak izatea. Iruiiea e<strong>ta</strong>Tudela-ko komentue<strong>ta</strong>n osatu zituen filosofia e<strong>ta</strong> teologiazko ikaske<strong>ta</strong>gorenak.Pr. Bartolome-k. Karmel-go ordenan ohitura zen bezala, sermolari-izendapenalortu zuen, e<strong>ta</strong> gure herritxo<strong>ta</strong>tik zehar predikuakegiten ibili zen. Beraz, sermolari edo predikadore tituluabereganatu zuen Ordena barruan. Nahiz-e<strong>ta</strong> pres<strong>ta</strong>turik zeukansermoi-liburu mardula ez argi<strong>ta</strong>ratu, ala ere, baditu beste liburu<strong>ta</strong>nargi<strong>ta</strong>ra emandako sermoi bakan batzuk.Gerora, Markina-ko komentuan ez-ezik, Ses<strong>ta</strong>o-koan ere dakusgugure autorea. 1808 aldera Frantzesak Espainian sartu zirelae<strong>ta</strong>,Bilbo-ko frantzes gobernariak Jose Bonaparte-ren aurka propagandaegiteaz salatu zuen, e<strong>ta</strong> gure frailea Markina-ko komentuautzi beharrean aurkitu zen, e<strong>ta</strong> preso Bilbora eramana. Pr. Bartolomesermoiak egiteko e<strong>ta</strong> aitorke<strong>ta</strong>k entzuteko baimenik gabegelditu zen, e<strong>ta</strong> bere jaioterrira erretorearen mende egotera etorrizen. Berriro fraileak'(1813-an) Markina-ko komentura itzuli ahalizan zutenean Pr. Bartolome ber<strong>ta</strong>ko arduradunen artean aurkitzenda, e<strong>ta</strong> 1818-an komentuburu izatera iristen; 1821-ean Ses<strong>ta</strong>okokomentura aldatzen da nagusi gisa. Gerora San<strong>ta</strong>nder e<strong>ta</strong> Burgos-kolurre<strong>ta</strong>n dabil; azkenik, 1836-ean hiltzen da Lazkau-n, ber<strong>ta</strong>konobizioen maisu gisa.Pr. Bartolome-k sermolari-titulua ez-ezik, idazlearena ere lortuzuen. Hori izan zen bere bultzagarriene<strong>ta</strong>ko bat idazkie<strong>ta</strong>n hainbatjarduteko. Bere obrarik ezagunena hemen komen<strong>ta</strong>garri dugun<strong>Euskal</strong> <strong>Errije<strong>ta</strong>co</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> <strong>ta</strong> <strong>dantzeen</strong> <strong>neurrizco</strong>-gatz-ozpindubaizan zen, 1816 Iruiiean Joaquin Domingo-ren inprimategian argi<strong>ta</strong>raemana. Beste obrak: Jaungoicoaren amar Aguindubee<strong>ta</strong>co lenengobosteen Icasiquizunac, Iruiia, 1816,278 orriz, e<strong>ta</strong> beste 30 orrizkosermoi-eraskin bat. Bai<strong>ta</strong>: Jaungoicoaren amar Aguindubee<strong>ta</strong>co
EUSCAL-ERRIJETACO...azqueneco bosteen Icasiquizunac, Iruiia, 1917, 301 orriz. E<strong>ta</strong> gainera:Eleisaco zazpi Sacramentuben Icasiquizunac, Iruiia 1819, 376orriz. Azken hiru liburuok corpus nagusi bat osatzen dute.Haue<strong>ta</strong>z gainera gaztelaniaz bi idazkitxo edo opuskulu argi<strong>ta</strong>ratuzituen: Plauto bascongado 0 El bascuence de Plauto en su comedia«Poenulo»..., 1826 urtekoa, e<strong>ta</strong> Anti-Plauto poliglo<strong>ta</strong> 0 Defensade Plauto Bascongado y de la impugnacion del Manual de la lenguabasca de Mr. Lee/use, 1829 urtean. Bi idazkitxo haue<strong>ta</strong>n gure fraileakLecluse jaunarekin eduki zituen gorabeherak isladatzen dira.Tartean Juan Jose MogeI e<strong>ta</strong> Iztue<strong>ta</strong> Zaldibi<strong>ta</strong>rra ere azaltzen dira.Pr. Bartolome-ren idazkera ia kritikari gehienengatik onetsiaizan da idazkien bizi<strong>ta</strong>suna, mugimendua e<strong>ta</strong> herrikoi<strong>ta</strong>sunagatik.Ona Ai<strong>ta</strong> Onaindia-ren aitorra: «Berez zanari erantzuki, euskeraindartsua darabil. Esaldiak, ez labur ez luze, ederki borobildu<strong>ta</strong>,euskaldunari dagozkion sen e<strong>ta</strong> giarrez beterik, edornork aise ulertzekomoduan barraiatu<strong>ta</strong>. Izkera garbia, ez garbiegia. Idazkeranarin igartzen zaio noiz ari dan bere buruz e<strong>ta</strong> noiz erdal libururenbat aurrean duelarik» (Ibidem, 58 or.) Bibliografia gisa ikus: S.Onaindia. «Ai<strong>ta</strong> Frai Bartolome, <strong>Euskal</strong>-Idazlea», in Euzko-Gogoa(1955) 87 ond.-IDEM <strong>Euskal</strong> Literatura 11, 44-58 or.-I. Omactxebarr<strong>ta</strong>,in Euskera (1959) 297 or.-L. Akesolo in BAP (1968) 357,(1970) 321 or.-L. Mitxelena. Historia de la Literatura Vasca. I11or.-L. Villasante. Historia de la Literatura Vasca, Bilbao 1961,229-233 or.-M. Zarate. Bizkai-ko euskal idazleak, 1970, 71 or.-LuisBaraiazarra Karmel, 1-1970, 34 or. 1 Bai<strong>ta</strong> kontu<strong>ta</strong>n edukitzekoakdira beste lan hauek: Luis Baraiazarra. «Karmeldar idazle birenurratsak». Karmel 1981-4. IDEM, «Orma urtetsue<strong>ta</strong>tik kontu zaharrak».KarmeI 1982-].I Prai Barlolome-ren obraren edizio kritiko hone<strong>ta</strong>n Luis Baraiazarra karmeldarrakbidali digun ohar zenbait erantsiko dugu han-hemen, bera bai<strong>ta</strong> gaur egun gureidazlearen ezagutzaile sakonene<strong>ta</strong>ko bat. Oharrak han-hemen <strong>ta</strong>rtekatuko ditugu irakurlearengidagarri gisa. Eskerrik beroena gure karmeldar iaioari.
11. PENTSAERAZ IKUSPEGI ZENBAITPr. Bartolome-ren obran helburu nagusi bat nabarmen da, alegia,<strong>Euskal</strong> Herrian jaiegune<strong>ta</strong>n bizirik zeuden dantza e<strong>ta</strong> joste<strong>ta</strong>aunitzen zabarkeria e<strong>ta</strong> nasaikeria moztea. Ala ere, joste<strong>ta</strong> horiennasaikeria neurtzea gaitza ger<strong>ta</strong>tzen da, batez ere, gaurko ikuspegitik,ezen-e<strong>ta</strong> orduko gizartea, gaurkoarekin konparatu<strong>ta</strong>, askosazhertsiagoa baitzen. Ez da ahaztekoa, iparraldean batez ere, jantsenismoarenhertsi<strong>ta</strong>suna bizirik egon zela, e<strong>ta</strong> dibertsio edo joste<strong>ta</strong>giroaapriorismo moral hertsiez inguratua zegoela. HegoaldeanMendiburu, Afiibarro e<strong>ta</strong> beste batzuk biziki ahaleginduko dirajaiegune<strong>ta</strong>ko dantzak kentzeko, ala gutienez, ematz~ko. Delakodantzak garaiko sermoilari e<strong>ta</strong> mixiolarien gaitzeskarri izanen ziren.«El Padre Bartolome, al igual que otros misioneros y predicadoresde la epoca, al igual que Mendiburu, Palacios y Aiiibarro, es enemigode estos bailes por los excesos que con ocasion de ellos se cometen.En ellibro del P. Bartolome no fal<strong>ta</strong>n descripciones bas<strong>ta</strong>nterealis<strong>ta</strong>s de 10 que sucedia en dichos bailes y de todo el marcode circuns<strong>ta</strong>ncias que rodeaban a las fies<strong>ta</strong>s» (L. Villasante. Historiade la Literatura Vasca, op. cit. 230 or.).Pr. Bartolome-ren joera moralis<strong>ta</strong>, gehiene<strong>ta</strong>n, etika mailanaitorke<strong>ta</strong>-entzule edo konpesoreek har zezaketen bide tutioris<strong>ta</strong>nageri da gailen; izan ere, moralaren eremuan bi jarraibide klasikoegon zitezkeen, bat probabilis<strong>ta</strong>, hau da, konfesatzeko unean peka<strong>ta</strong>riarenaide probable zen oro hobesten zuena, e<strong>ta</strong> bestea bide tutioris<strong>ta</strong>edo hertsia, alegia, peka<strong>ta</strong>riaren hobenak epaitzekoan bidegaiztoena e<strong>ta</strong> osakorrena (lat. tutior) hartzen zuena. Pr. Bartolome-kdantzak epaitzerakoan azken bide hau hartzen duela dirudiaunitze<strong>ta</strong>n. Bes<strong>ta</strong>lde, dantzen arrisku guztiak aldentzeko, arduraz,
16 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAolgantza e<strong>ta</strong> jos<strong>ta</strong>kuntzen giroa tindu ezkorrez hartzen ditu edononetsaia edo deabruaren asmo txarrak ikusiz. Dantzak direla-e<strong>ta</strong>, iaobsesio bat ger<strong>ta</strong>tzen da gure autorearengan haragikeriaren gaitzepena.Horre<strong>ta</strong>rako, karmeldarrak pasarte bortitz, gordin, errealis<strong>ta</strong>ksortzen ditu han-hemen, olge<strong>ta</strong> guztien arriskuak gainezarriz 2 •Textue<strong>ta</strong>ra pasatu aurretik komeni da ikustea zein autore zi<strong>ta</strong>tzenduen gure markinarrak. <strong>Euskal</strong>dune<strong>ta</strong>n, kurioski, Juan AntonioMogel aipatzen du 93 orrian. Bai<strong>ta</strong> Pr. Francisco Palacios. bere«Contra Bailes» obra zi<strong>ta</strong>tuz. Belarmino kardenala behin e<strong>ta</strong> berrizzi<strong>ta</strong>tua da. Bai<strong>ta</strong> Gerson. Pr. Diego de Cadiz, Ferraris. Elizako GurasoenArtean San Agustin, 81 or., San Zipriano 80 or., Tertuliano,San Efren 79 or., San Ambrosio 138 or., San Juan Krisostomo 78or. Erdi Arokoe<strong>ta</strong>n, bereziki, Santo Tomas Aquino<strong>ta</strong>rra. E<strong>ta</strong> Santue<strong>ta</strong>nSan Karlos Milangoa, e<strong>ta</strong> San Frantzisko Sales-koa. Autorehauen textu unitz bere tesi hertsi e<strong>ta</strong> tutioris<strong>ta</strong>k probatzera dator.Moralearen eremuan ematen ziren eskola e<strong>ta</strong> jarrera desberdinenislada dira honako pasarte hauek: «Ezdago, Jaungoicuaren leguiaeracusteco, uste onagaz plumia escuban artu davenic, ez casuis<strong>ta</strong>ric,ez Provabilis<strong>ta</strong>ric, celan eguiten dirian entzun ezquero,gueure placee<strong>ta</strong>co dantza naas<strong>ta</strong>ubac, pecatu mor<strong>ta</strong>laren beecoocasinoentzat emoten ezditubanic» (94 or.).Pr. Bartolome-ren idazkiaren zehar misoginia bat agertzen delaesanen genuke, emakumea asko<strong>ta</strong>n deabruaren sugarri gisa azaltzendelarik. Inhibizioak, ezkutuko errepresio sexual baten ohiartzunaknabariak dira han-hemen, bai tindu apale<strong>ta</strong>n e<strong>ta</strong> bai tindubortitze<strong>ta</strong>n. Bes<strong>ta</strong>lde, teologiaren norabidean azkene<strong>ta</strong>koen edo novisimoendoktrina gaitza ispulutzen zaigu, infernuaren oihartzungaizto~ garaile delarik edonon, bekatuaren zigorbide gisa. Beraz,teologla hone<strong>ta</strong>n urrun gaude sakramen<strong>ta</strong>rismo osakor baten norabi.detik.Be~atuaren e<strong>ta</strong> izuaren teologia da, nolabait, ardatza jokabldemorahs<strong>ta</strong> honen pean. Beraz, beka<strong>ta</strong>riak dantza okerrake<strong>ta</strong> lohikeriak (lohikeria horien erlatibismoa, gaurko ikuspuntutikbegiratu<strong>ta</strong> ikusirik) zigorragatik, infernuagatik utzi behar ditu. Bekatuabera qokabide gisa baino gehiago) memento bakoitzeko egipenbezala mterpre<strong>ta</strong>tzen da, akzio bakoitza (e<strong>ta</strong> ez jokabideak)2 Puntu hau dela-e<strong>ta</strong> hau dasaigu Baraiazarra-k: «Halabaina nire ustez ez Iitzatekezilegi prai Bartolome-ren erligio edo moral-pentsamoldea Vatikano II.aren argi<strong>ta</strong>nepait.zea.. Hura, ~rento~o Kon~zilioarn garaikoa zen e<strong>ta</strong>, ageri denez. Kontzilio huradu gldan e<strong>ta</strong> argl emalle». Bahteke, beraz garrazkeria zenbait sermolari sutsu batenhiziarioa izatea.
EUSCAL-ERRIJETACO... 17zigorgarritzat emanaz. Ikuspegi guzti honek Pr. Bartolome-renerakuspidea moralismo kasuis<strong>ta</strong> baten koordenade<strong>ta</strong>n kokatzenduo Etika horre<strong>ta</strong>n, esan beharrik ez dago, ez datzala bene<strong>ta</strong>ko orekarikgrazia e<strong>ta</strong> bekatuaren artean, bekatuaren presentzia guztikoadelarik, ez helmuga gisa bakarrik, bai<strong>ta</strong> ekinbide antzo ere. Haragikeriarenobsesioak, hots, seigarren aginduko ikusmira gehiegizkobatek baldintzatzen ditu jokabide etiko guztiak oporraren e<strong>ta</strong> 01gantzaren alorrean. Bekatuaren arriskua garaile da edonon, e<strong>ta</strong>arrisku horren ardurak legez<strong>ta</strong>tzen ditu debeku e<strong>ta</strong> ardura hertsiguztiak autorearen aldetik.Pasa gaitezen textuak aztertzera.Lehenengo hone<strong>ta</strong>n Pr. Bartolome-k dasaigu kontraesan handiadagoela <strong>Euskal</strong> Herri kris<strong>ta</strong>ua e<strong>ta</strong> bere olgantza<strong>ta</strong>ko jokabideenartean. «Bada izanic euscal errike<strong>ta</strong>co gentia cristinau<strong>ta</strong>sunandicua euren tratu, artu emon, <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>de guztie<strong>ta</strong>n, dira chitonasaijaz euren olganzaco dantzee<strong>ta</strong>n» (10 or.) Karmeldarraren egitekoa(obra hau idaztean) kontraesan hori argi<strong>ta</strong>n ezartzea izanenda.Dantza zabarrak direla-e<strong>ta</strong>, Pr. Bartolome-k nesquia e<strong>ta</strong> nescatWiaberezten ditu, nescatWia dantza nahasien parte hartzen ezduena delarik. «Ez modestijaric, ez onestidaderic, ezin emon leguijueeguiijazco errazoian Nescatilliaren izen ondrauba, ezbada (sino,joskeraz perpausa erromanikoa) nesquiaren izena. Ez jaco beliariusua esaten, ezbada (sino) belia» (51 or.).Goiko bidea jarraituz gure herrie<strong>ta</strong>ko kan<strong>ta</strong> aunitz oso zabartzatjotzen du, haragikeriaren sua baino ez ikusirik. «Eureen Biguiree<strong>ta</strong>co(lat. vigiliam) musica, <strong>ta</strong> can<strong>ta</strong> indecente, <strong>ta</strong> odolberozailiacgaiti, ceintzuc (los cuales, hemen ere erlatibo erromanikoaren eraginajoskeran) dirian luxurijaren azoguia, <strong>ta</strong> araguijaren sugarria»(I180r.).Beraz, Pr. Bartolome-k ia dantza ora bekatuzko okasiotzatdauka, bere erakutsie<strong>ta</strong>n moralaren alorrean jarrera pesimis<strong>ta</strong>azalduz, behin e<strong>ta</strong> berriz. «Begaz Plazaco, erromedijaco, biguiraco,<strong>ta</strong> Sarauco dantza naastubac, castidadiaren contraco pecatu mor<strong>ta</strong>ladirian gauza desonestubac, esateco, entzuteco, <strong>ta</strong> sentidutecoocasinoe urrecuac dira» (121 or.) Ikusmira pesimis<strong>ta</strong> hau biziki zabaltzenda obran honen orri<strong>ta</strong>n zehar.Kuriosoa ger<strong>ta</strong>tzen da, bes<strong>ta</strong>lde, edozein sermolarik bezala,textu sakratuak bere erara interpre<strong>ta</strong>tzeko kera berezia. Hona adibidebat interpre<strong>ta</strong>pen hertsi bat.e:z:: «E<strong>ta</strong> zubec, compesore, <strong>ta</strong> peni-
18 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAtente guztioc alcarregaz impemuco dantzara juatia bere. Au da,alaco guztiai Espiritu Santubac esaten deutseena: Ducunt in bonisdies suos, et in puncto ad infema descendunt». (178 or.) Eskriturakopasarte horrek ez dauka, nahi<strong>ta</strong>nahiez, hor emandako interpre<strong>ta</strong>penzorrotzik.Bide berdinatik, dantzatokia apezentzat bekatuzko okasio derriorrezkogisa ulertzen du; hemen ere bide hertsi, tutioris<strong>ta</strong>. «Antopauco dau, eze<strong>ta</strong>ra bere ezdala libree<strong>ta</strong>n pecatu mor<strong>ta</strong>leti, berarijazpieste<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantce<strong>ta</strong>ra olgueia<strong>ta</strong>ra doian Abadia, ez Praile»(174 or.) Bide tutioris<strong>ta</strong> bera, garbiro, konfesioko barkamena ukatuzdantze<strong>ta</strong>ko asmoaz osoro garbaitu arte (
EUSCAL-ERRIJETACO... 19<strong>ta</strong>koak direnak. Ausar<strong>ta</strong>sun hori, noski, moralismo baten bideanhartu behar da (e<strong>ta</strong> ez sentsualismo maltzur baten norabidean).Hona textu zenbait. «Plazaco, erromedijaco, biguiraco, <strong>ta</strong> saraucodantzaan, guizon, <strong>ta</strong> emacume naaste eguiten danian, OOti dagozverba loijac, escuca desonestubac, egui<strong>ta</strong>de torpiac, menio lotsarizcuac,<strong>ta</strong> luxurijaren azalquerija ezainac» (120 or.).Hurrengo pasartean deskribapena maila errealis<strong>ta</strong> bortitzagoankokatzen da (e<strong>ta</strong> zer esanik ez XIX-ngo euskalliteraturaren eremuan):«Ezdinot ecer, araco bularrac, idunac (cuello), <strong>ta</strong> OOsuacaguirijan, edo guztiz aguirijan baino, araguijaren sugarrijago. AndiquijeenBiguirara daroezan andra, edo nesca loijac gaiti» (117or.) Deskribapen hau, nahiz-e<strong>ta</strong> idazlearen asmo<strong>ta</strong>n zuzenki sentsualaez izan, zeharka ala ger<strong>ta</strong>tzen da, frailearen idazkerak hartzenduen errealismoagatik.Beste bi textu haue<strong>ta</strong>n ere isladapen «errealis<strong>ta</strong>» OOra: «Guztiac,esan dan leguez, onestidadia galduteco ondo pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>, escuzescu alcarri oratu<strong>ta</strong>, naaste mutil biren erdijan nesca bat dala, norenseme, edo alaba dirian, asco gomu<strong>ta</strong> ezdaveela» (66 or.),«Mosu eguiteco, <strong>ta</strong> oratuteco (agarrar) meniuac, <strong>ta</strong> oratutiac desonestubac(biak, bitxiki, pluralearell markaz, -ac/uhac). Gorputzaquinalcar jotiac desonestubac. Oinaquin magal jotiac desonestubac.Escu estututiac desonestubac...» (68 or.). Bes<strong>ta</strong>inbestelione<strong>ta</strong>n: «Bestian pandanguan nos arpequijaquin, nos besuaquin,nos sabeleequin, nos albuaquin alcar ez joco, bai joco nesca, <strong>ta</strong> mutil,menio desonestubac, <strong>ta</strong> lotsarizcuac gueratu bagaric eguitendeutseezala alcarri» (67 or.).E<strong>ta</strong> aspaldi<strong>ta</strong>ko gentilen ohiturak deskribatzean ere mintzobortitz-errealis<strong>ta</strong> bera. «Venus loija ondree<strong>ta</strong>co. Guizon, <strong>ta</strong> emacumeorditu<strong>ta</strong>, biloxic ibilten cirian naaste, guztien aguirijan dantzan,<strong>ta</strong> edocein gauza loi eguitem) (142).Alabainan, agian, pasarterik gordinene<strong>ta</strong>koa hurrengo hau litzateke,«bularrak jaso<strong>ta</strong>», «paparra aguirijam) e<strong>ta</strong> besuak larrutsikazaltzen dituena; hemen ez da ari gure frailea Erromako gentilenohiture<strong>ta</strong>z, <strong>Euskal</strong> Herriko dantza e<strong>ta</strong> sarao<strong>ta</strong>z baino. Ala ere,ezin uka aIde handia zegoela <strong>Euskal</strong> Herriko dantzaleku e<strong>ta</strong> Erromakosaraotegi haie<strong>ta</strong>tik. Gure karmeldarrak, agian, kasu extremuenakdakarzki. «Ezda orain ezer esaten araco, edo bularrac 00rarijaz jaso<strong>ta</strong>, edo armatu<strong>ta</strong>, edo paparra aguirijan edo OOsuacbilosic, edo bilosic, baino ez asco obeto, daroiezan nesca, edo andraacgaiti. Dirianac diriala, coru loijagocuac dira oneeo) (52-53or.).
20 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAHemen eman duguna ez da aztergai dugun obraren adierazpenlabur e<strong>ta</strong> adieragarri bat baino. Ekarri<strong>ta</strong>ko textuek nabarmen ezartzendigute liburu honen nondik-norakoa pentsaera e<strong>ta</strong> jarrera moralarenaldetik. Irakurlea, obra bera irakurriz, berehala konturatukoda goian esandakoen egiaz.
Ill.MORFOLOGI-ALDERDIAK1. Deklinabidearen islada zenbaitMorfologiaren eremuan komenigarri ger<strong>ta</strong> daiteke deklinabideformulazenbaiten egi<strong>ta</strong>tea ematea, kasu bakoitzak dituen gorabeherakhobeki kons<strong>ta</strong><strong>ta</strong>tzearren. Ez dugu, noski, deklinabide osoaaztertuko; kasu batzuk baino.a) Datiboa: -ARI/AI/EI/RI/I-ARI e<strong>ta</strong> -AI izan daitezke singularrak. -El, berriz, pluralea,bainan -AI formula, maizago pluralekoa da (
22 PRAI BARTOLOME SANTA TERESASUBARI (sing.) «Ixioquija subari urreratu bagaric bere», 47 or.AREI (plur.) «Au i<strong>ta</strong>ndu jacuen jaquitun Andi arei», 128 or.ONAI (plur.) «Eleisa Santubaren oitura onai, euren gustoco...»,203 or.b) Elatiboa: -TI/TIK/GANIK-TIK/DIK elatiboa, gehiene<strong>ta</strong>n azken kontsonanterik gabeazaItzen da, hots, TI/DI gisa (gustie<strong>ta</strong>ti, inundi), e<strong>ta</strong> hegoaldeko-GANDIC formula maiz -GANIC gisa, e<strong>ta</strong> batzu<strong>ta</strong>n izenetik berezi<strong>ta</strong>-RIC arkaikoa azal daiteke noiz-noiz. (a ganic). Hona kasuzenbait:AREETA1'1 «Ta aree<strong>ta</strong>ti ascoc biar leuqueen baino...», 48 or.«Aree<strong>ta</strong>ti naijeen eveena zan Comedija, Sarauba», 145 or.AGANIC «Auda, Santu andi aganie dantzaarijae ateraten dabeneontuba», 160 OL.INUNDI «Inundi bere ez. Inoe bere ez», 129 or.c) Soziatiboa: -KIN e<strong>ta</strong> -GAZJakina denez, gipuzkera e<strong>ta</strong> bizkaieraren eremu<strong>ta</strong>n nahaske<strong>ta</strong>ger<strong>ta</strong>tzen da soziatiboaren e<strong>ta</strong> instrumen<strong>ta</strong>laren eremue<strong>ta</strong>n. Nahize<strong>ta</strong>bizkaierak, migusiki, -GAZ/KAZ formulara jo bi kontzeptuhorie<strong>ta</strong>rako, e<strong>ta</strong> gipuzkerak, berriz, -KIN-era (Antonio-rekin soziatiboa,mailluarekin instrumen<strong>ta</strong>la), ala ere, Markina-ko euskarakezagutzen du -KIN deklinatiboaren erabilpena esangura instrumen<strong>ta</strong>lez,e<strong>ta</strong>, noski, soziatiboz ere. Hona esandakoaren islada:ERACUSLAQUIN (soziatiboa) «Au gaiti beste bagarie, dino SanCarlos... Santo Tomas, <strong>ta</strong> beste Eraeuslaquin», 132 or.ARPEGUIJAQUIN (instrumen<strong>ta</strong>la) «Bestian pandanguan nos arpeguijaquin,nos besuaquin, nos sabeleequin, nos albuaquin alcarezjoeo», 67 or.CHAARREQUIN (soziatiboa) «Beste desonestidade guztia umiaeerabili arren adisquide chaarrequin», 59 or.ESCUBAQUIN (instrumen<strong>ta</strong>la) «Escubaquin, veguijaquin, <strong>ta</strong> arpeguieogeriagaz....», 65 OLODOLTSUBAQUIN (instrumen<strong>ta</strong>la) «Soldau aldraac sartuten eirianezpa<strong>ta</strong> odoltsubaquin errijee<strong>ta</strong>n», 145 or.Orain ikus ditzagun -GAZ/KAZ deklinatiboaren alternantziak.Hala ere, Prai Bartolomek soziatibo gisa pluralean beti QUIN
EUSCAL-ERRIJETACO... 23atzizkia erabiliko du, mendebaleko bizkaiera gehienean ez bezala.Esangura soziatiboz, garbiro, alcarreGAz hitza.ZINTZUENAGAZ (instrumen<strong>ta</strong>la) «Ta vijotceco gogoric zintzuenagaz»,5 or.USTIAGAZ (instrumen<strong>ta</strong>la) «Ceuc ondo daquizun ustiagaz, <strong>ta</strong>neure arimaco...», 5 or.ALCARREGAZ (soziatiboa) «Emacumiac alcarregaz guizonezcobagaric dantzam>, 35 or.SOINUBAGAZ (instrumen<strong>ta</strong>la) «Soinubagaz, <strong>ta</strong> dantziagaz eguitendapiestia, sarauba, biguiria...», 33 or.PENIAGAZ (instrumen<strong>ta</strong>la) «Ta juan ezin dalaco peniagaz gueratutendanac», 46 or.Badirudi -GAz gehiene<strong>ta</strong>n mugatu singularrean darabilela, e<strong>ta</strong>-QUIN plurale<strong>ta</strong>n 5 •d) Posesiboa: -REN/EN/EENPrai Bartolomek plurale<strong>ta</strong>n bokaleen bikoiztura ohizkora jokodu, nahiz hitza e bokaleaz ez amaitu; e bokalea dutenen kasu<strong>ta</strong>n,noski, bikoiztura (inocenteen, 107), sortuko da, bainan bai<strong>ta</strong>, normalki,apofonia egiten dutenen kasu batzu<strong>ta</strong>n (hala nola, eracusleen,nahiz-e<strong>ta</strong> eracusla gisa erabili singularrean). Apofoniaren arazoabeste toki batean.GAZTETASUNAREN «Gazte<strong>ta</strong>sunaren subari ezarten deutsazuardauaren suba», 90 or.LUXURIJAREN «Naasteco dantzia luxurijaren biztugarrija», 91or.INOCENTEEN «Ta ibiltera juatia, inocenteen bat ezbada», 107or.ERACUSLEEN «Leenagoco Eracusleen esan era guztiac bardindu<strong>ta</strong>»,90 or.e) Destinatiboa: -ENTZAT/-RENTZATARENTZAT singularra da; -(E)ENTZAT pluralea.CRISTINAUBARENTZAT «... Olgue<strong>ta</strong> guztiac diriala libre cristinaubarentzat»,16 or.s Baraiazarrak ohar hau: «Frai Bartolomegana jotzen badugu, gauza bera ikusikodugu: bi kasuak ez dituela bereizten, baina singularre<strong>ta</strong>ko -GAZ e<strong>ta</strong> pluralerako ·KIN(-AKIN gehiene<strong>ta</strong>n) egitea hutsik gabe betetzen duela».
24 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAABERATSEENTZAT «Eragotzi<strong>ta</strong> dago Espainaco leguee<strong>ta</strong>n aberatseentzat,<strong>ta</strong> guztientzat», 29 or.f) Prolatiboa: -TZATj-ZATPr. Bartolome-k maiz erabiltzen du deklinatibo hau, bainan batzu<strong>ta</strong>nfrikaziorik gabe, alegia, -ZAT formulapean.AGUINDUTZAT «Pecatu mor<strong>ta</strong>laren beeco aguindutzat», 173or.ECANDUTZAT «1aiojotzaco ecandutzat, <strong>ta</strong> cerguintzat artu<strong>ta</strong>,dauqueenac?», 200 or.MORTALTZAT «Ta Sarauco dantza desonestu orreec pecatumor<strong>ta</strong>ltzat», 22 or.PECATUZAT «Pecatuzat condenee<strong>ta</strong>n davee Eracuslaac San CarlosMilanguagaz», 30-31 or.ILLGARRITZAT «Edo illgarritzat Eleisako jaquitunac eracustenditubeen», 61 or.NASAIZAT «Ez estutzat, ez nasaizat iracurla batec bere ezdaucanac»,89 or. Perp80Jsa hone<strong>ta</strong>n, beraz, ilogikaz (e<strong>ta</strong> inolako arrazoifonetikorik gaoe) batean -ZAT e<strong>ta</strong> bestean -TZAT frikaria.g) Ergatiboa: -K (-aac, -ec, eac)Ergatiboe<strong>ta</strong>n Pr. Bartolome-k (Mogel-ek gisa), aunitze<strong>ta</strong>n, bokaleengeminaziora edo bikoizturara joko du, ohitura fonetikoazaparte, erroaren e<strong>ta</strong> mugatzailearen mugak hobeto markatzearren(halanola, Juan Antonio Mogel-ek bere «Peru Abarka» liburuan:dongaak, liS or., ganbelaak 96 or., txapla<strong>ta</strong>ak, 45 or., ormaak, 76or., gelaak, 91 or., man<strong>ta</strong>ak, 77 or., lotsabagaak 40 or.).CEUC «Cer desiau dozu ceuc?», 130 or.CEINTZUC «Ciembat (sic) pecatu, <strong>ta</strong> ceintzuc eguin citubeen pies<strong>ta</strong>...»,131 or.GURASUAC «E<strong>ta</strong> Gurasuac, Santu izatiari ichi bagaric, eureenerreguelee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ordene<strong>ta</strong>n ipini eveen», 19 or.h) Inexiboan:Inexiboan hitza a organikoaz (ala, fonetika aldetik, apofoniazeracusla, baga gisa) amaitzen bada, maiz, bikoiztura bokalikoaeramanen du, banaan hitzak bezala.
EUSCAL-ERRIJETACO... 25MODUBAN «Bachochari beguiratuten deutsan moduban», 63 or.BANAAN «Beguiratu daijegun bacochari banaam), 63 or.IRUNAAN «Edo irunaan, dagozan moduban, <strong>ta</strong> dabiltzan moduban»,64 or.MAITEQUERIJEETAN «Imini<strong>ta</strong>, herbee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> maitequerijee<strong>ta</strong>ndagozala», 64 or. Beraz, -e<strong>ta</strong>n atzizkia inesiboan, gehiene<strong>ta</strong>n, bokalebizkoizturaz etorriko da, laburdura fonetikorik gabe bokaleentopake<strong>ta</strong>n (verboe<strong>ta</strong>n, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n).PIESTAAN «Edo pies<strong>ta</strong>an, edo piestia amaitu<strong>ta</strong>», 99 or.i) Alatibo norabidazkoa: -RUZ, -RANTZ/-RANTZABizkaieraren mugan -RANTZA formula ohizkoena gure autorearengan,bainan -ekialdegoko -RUNTZ ere azaltzen da, sudurkaririkgabe -RUZ sinkopaz, e<strong>ta</strong> azken afrikariaz (euskara mintzatuan).ECHERUZ «Alan duaz plazati echeruz aIde baten naastiam), 72or.PIESTARUZ «Juaten dirian guztian, edo pies<strong>ta</strong>ruz, edo pies<strong>ta</strong>am),99 or.2. Atzizkien arloaGure hizkuntzaren eremuan atzizkien erabilera, hedadura, praxisemantikoa, mugake<strong>ta</strong>k, e<strong>ta</strong>bar oso garrantzitsuak ger<strong>ta</strong>tzendira. Pr. Bartolome-ren idazkie<strong>ta</strong>n atzizkiek ohizko tra<strong>ta</strong>menduadaukate; gehiene<strong>ta</strong>n, gure idazlea aski aberatsa azaltzen da hereerabileran, sarri<strong>ta</strong>zko nominalizatzaielee<strong>ta</strong>ra (-TEA/TZEA) jogabe. Alabainan, gu hemen ez gara hedatuko bere atzizki-formaguztie<strong>ta</strong>ra, gure iritzian interesgarri ala nolabaiteko apor<strong>ta</strong>zio bereziadutenen kasue<strong>ta</strong>ra baino.a) -ARIAtzizki hau, gure uste<strong>ta</strong>n, latinoa da garbiro, e<strong>ta</strong> euskaran bieginkizun desberdin betetzen ditu, bat prot"esioen arloa adieraztea(pi/o<strong>ta</strong>ri, erremen<strong>ta</strong>ri. pafari. manda<strong>ta</strong>ri). e<strong>ta</strong> bestea esanahi materiala(gurari. hazkari, nahikari) markatzea. Lehenengo esanahiazlatineko -ARIUS/ARIA, atzizkitik datorkigu, e<strong>ta</strong> bigarren esana-
26 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAhierako ere lat. -ARIA, atzizki hau objetibo gisa ulertu<strong>ta</strong> (beraz,latinean ferraria-k mina de hierro, argen<strong>ta</strong>ria-k objetos de pla<strong>ta</strong>esan nahi zuen, e<strong>ta</strong> ez profesio bat). Hona zer esaten genuen bestetoki batean: «Guretzat garrantzitsua da «profesional<strong>ta</strong>suna» soilikez duen semantika desberdina apor<strong>ta</strong>tzea... Nahize<strong>ta</strong> (ARIUS latinoakgaztelanian -AR/AL ordaina eduki (apicularium ABEJAR,herbarium HERBAL, olibarium OLIVAR, fabarium FABAR,joccularium JOGLAR/juglAR, baccarium PEGAR (cierto can<strong>ta</strong>ro),ala ere, ez da inolaz ere nahastekoa gure -AR/TAR etnikoarekin...aurrelatinoa delarik» (Luis M. Mujika. Latina e<strong>ta</strong> erromanikoareneragina euskaran. Ed. Sendoa, 1982, 271 or.).Hona Pr. Bartolome-ren liburuan atzeman dugun kasu zenbait:SALTOCARIJAC «Soloco saltocarijac laboria galduten daven leguez»,83 or.DANTZARIJAC «Dantzarijac diabrubari bidia prestee<strong>ta</strong>n deutseela...»,83 or.LOTSARIZUAC (
EUSCAL-ERRIJETACO... 27LAPURGUINA «Virgineen ondamendija, adulterioguina, lapurguina»,86 or.ZELOGUINA «Ainguerubeen tristecia... gorrotoguina, zeloguina...»,ibidem.PECATU GUINAC «Pies<strong>ta</strong>zaliac dira aguirico, <strong>ta</strong> ezcutuco pecatuguinac», 206 or. Nahiz, gehiene<strong>ta</strong>n, atzizkia erroari lotu<strong>ta</strong>eman, Pr. Bartolome-k ez du edukiko arazorik deslotzeko ere,-ERIA atzizki kasuan bezala (urten eria, 136 or).LEGUEGUINEC «Ez dau cris<strong>ta</strong>ndadeco Leguiguinec ez Uriric, ezCiudaderic, ez Erriric castiguee<strong>ta</strong>n», 152 or.ONDOQUINAC «Gentilidadiaren zatijac, reliquijac, edo ondoquinac»,145 or. Hitz hau ohizko apofoniaz ondakinak da.BAQUEGUINAC «l,Peca<strong>ta</strong>rijagaz Jaungoicuaren arteco Baqueguinac?»,170 or.DESAPIJOGUINAC «Cas<strong>ta</strong>larijac, desapijoguinac, lapurrac, <strong>ta</strong>euren echeen...», 203 or.GORROTOGUINA «Virgineen ondamendija, adulterijoguina...,gorrotoguina», 86 or.c) -RO-RO atzizkiak, gehiene<strong>ta</strong>n era<strong>ta</strong>suna adierazten du, e<strong>ta</strong> aunitze<strong>ta</strong>naldiaren kontzeptuari atxiki<strong>ta</strong> azaltzen da (luzaro, egunero, laburkiro).Atzizki honen erroan ORO hitza dagoela dirudi, hots,egunoro/egunero, astero/asteoro. Gehiene<strong>ta</strong>n atzizki nominalekinerabili behar da, e<strong>ta</strong> -KI atzizkiari erantsirik aurki daiteke (/eunkiro,samurkiro, handikiro, e<strong>ta</strong>, me<strong>ta</strong>tesiaz, handiroki). Cfr. Luis M.Mujika. Origen y desarrollo de la sufijaci6n euskerica, op. c. 213.(Han hemengo jatorriaz ematen den hipotesia alegia, -ORO paratzizkiae<strong>ta</strong> -RO ez direla berdinak baiez<strong>ta</strong>tzea gaur etzaigu oso zihurrairuditzen, e<strong>ta</strong> -ORO/ERO e<strong>ta</strong> -RO kasue<strong>ta</strong>n iturri bat-beraramakurtzen gara).DEUNGARO «Edocein gaiti deungaro esatia...», 53 or. «Embusterija,esquer chaarra, deungaro esatia, inoren vitzitzaac jaquitia»,200 or.LUTZAROCO «... Oidirian ocasinoiac, burrucac, <strong>ta</strong> lutzaroco gorrotuac»,95 or.ARGUIRO «Nun aguiridan Eleisiaren Aguinduba arguiro», 173or.
28 PRAI BARTOLOME SANTA TERESALUTZARO «GUELA estu baten lutzaro oian daguan gaisuarena»,182 or. Ohar zaitez Prai Bartolome-k hitz hau frikazioz erabiltzenduela.BARRIRO «Ta erromedijaco piestee<strong>ta</strong>n barriro entzun, <strong>ta</strong> esan»,206 or.d) -TO-TO atzizkiak -KI atzizkia ordekatzen du oso maiz, bereziki,Bizkaieraren eremuan. Bainan, badago beste euskalkie<strong>ta</strong>n ere, adibidez,onDO kasuan (ozenduraz sudurkariaren ondoren). Askiezaguna polito, ederto, txarto hitze<strong>ta</strong>n.ERRAZTO «Chito errazto iragoten dala pecatu izatera», 91 or.CHITO «Ta berogarrija dela; <strong>ta</strong> chito errazto iragoten dala...» ibidem.ERREZTO «Edo ascatutzaco bat compesinoian errezto eguitia»,178 or. Oraingoan, bada, goikoan ez bezala, apofoniarik ez.e) -MENTU (-MENDU)Latinetik sartu zaigun atzizki abstraktua. Edonon aurkitzen da.Pr. Bartolome-k ez darabil asko<strong>ta</strong>n (batzu<strong>ta</strong>n, gaztelaniaren eraginez,-miento diptongoduna ere eskaintzen digularik). Hona bi adibide:PENSAMENTU «~Esan deutseezu bestiai, ceimbat pensamentu,gurari, <strong>ta</strong> desio pecatuzcori lecu emon deutsazun vijotzian», 130or.TOCAMENTU «Gustoz barre eguinda entzutia, oratute, edo tocamentudesonestubac eguitia...», 99 or.f) -KA-KA atzizkia, bereziki, erazkoa edo modala da, e<strong>ta</strong>, bai -ADAatzizki erromanikoari, e<strong>ta</strong>, bai-TU partizipioari erantsi<strong>ta</strong>, azaltzenzaigu asko<strong>ta</strong>n (bultzaKAdak). Ala ere, -KADA, beste gehiene<strong>ta</strong>nez da -ADA formularen epentesia baino.ESCUCA «Escuca loijac, pecaturiraco convit erabaguijac, <strong>ta</strong> besteluxurijaren asmuac... », 71 or. Escuca hemen balio sus<strong>ta</strong>ntibalez--e<strong>ta</strong> ez adberbialez-- dagoela dirudi. Ez dugu uste Pr. Bartolome-keskuca «escucada» izenaren sinkopa gisa darabilenik.
EVSCAL-ERRIJETACO...29MOSUCA «Tocamentu loijac, mesuca loijac, escuca loijac, pecaturaco...»,ibidem. Hemen ere goiko kasuko ohar morfologikobera atzizkiari buruz.BIDAOCA «Beste asco, Ai<strong>ta</strong>, edo Ama eurai bidaoca dagozala»,58 or.ESCUCA «Beti dagoz verba loijac, escuca desonestubac, egui<strong>ta</strong>detorpiac, menio 10tsarizuaC», 120 or.g) -TSU-TSU atzizkiak ugari<strong>ta</strong>suna adierazten du, e<strong>ta</strong> -OSUS latin-galoazzerikusia duo Beraz, pluviOSUS = euriTSU, litigiOSUS = liskarTSU.-TSU formula kasu urrie<strong>ta</strong>n -ZU gisa ageri da mukiZU,kakaZU gisakoe<strong>ta</strong>n. Cfr. Luis M. Mujika: Origen y desarrollo dela sufijacibn euskerica; op. c. 238 ond.ODOLTSUBAQUIN «Olguee<strong>ta</strong> odoltsubaquin, luxurijotsubaquin,<strong>ta</strong> ardaotsubaquin Jaungoiko palso asco», 141 or.ARDAOTSUBAQUIN «Ta ardaotsubaquin... Mar<strong>ta</strong>, Jupiter,Baco, Venu <strong>ta</strong> beste mina gauza loi...», 141 or.ASMOTSUBA «Inor engainee<strong>ta</strong>co arte asmotsubac», 198 or.h) -TEGIAtzizki hau (agian, zel<strong>ta</strong>) Pr. Bartolome-k errotik berezi<strong>ta</strong> ereerabiltzen digu, halako interpre<strong>ta</strong>pen sus<strong>ta</strong>ntibalez, leku ala tokibaten esanguraz. Pr. Bartolome-k -ERA, -ERIA atzizkiak ere erabiltzenditu, beste<strong>ta</strong>n, deslotu<strong>ta</strong> (sarfu eria, eforri eria, 145 or)6.Hona Kasu garbi bat:TEGUIJEEN «Ezpa<strong>ta</strong>queen, comedijeen, <strong>dantzeen</strong>, <strong>ta</strong> convidauteguijeen sartu eria», 145 or.ARRASTEGUIJAN «Arrasteguijan pies<strong>ta</strong>ra juatia gaiti», 57 or.i) -EZIA, -EZALatineko -ETIAM -etik, erromaniko bidez, gurera sartut~ko6 Baraiazarrak ohartxo hau: «ARRASTEG[J!\N hitzean. analouiak edo e<strong>ta</strong> herrietimologiakatzizki desegokia hau<strong>ta</strong>tzera eraman duela gure idazlea esango nuke».Guk ere susmo hori dugu. alegia. arrastiri (a<strong>ta</strong>rdeeer) delakotik arras<strong>ta</strong>i-ren zehargero arrast£'Kira igaro ez ote den. Dena dela. Azkue-ren hiztegian kons<strong>ta</strong><strong>ta</strong>tzen da bizkaierazkoformulatzat.
30 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAatzizkia. Beraz, -ITIA latinoak, asibilapenez, formulok ditu erromantzebatzu<strong>ta</strong>n: -EZA gaztelaniaz, -EZZA i<strong>ta</strong>lieraz, -EZA portugaleraz,e<strong>ta</strong> -SA/SSA Galiako beste hizkera batzu<strong>ta</strong>n. Ikus: Latinae<strong>ta</strong> erromanikoaren eragina euskaran, op. C., 307 or. -EZIAEZAA/EZEA-ren ondorioa hemen.TRISTECIA «An daguala, emacumen galdu lecuba, Aingerubentristecia», 79 or.MALECIJA «Orreec dira, gurasuen exemplu chaarrac malecija»,206 or. «Eureen malecija aurreratuba, <strong>ta</strong> gacheraco jaquiturijagoix<strong>ta</strong>rra gaiti», 118 or.NATURALECIAREN «Ta echee<strong>ta</strong>n gorde zedin naturaleciarenmodu», 206 or.j) -KERIAAtzizki erromaniko hau -ERO/ERA gehi -lA formulatik dator,e<strong>ta</strong> euskararen eremuan bi esanahi nagusi dauzka, bat negatibi<strong>ta</strong>tearena(gehiene<strong>ta</strong>n -K (keria) epentesiaz), e<strong>ta</strong> bestea <strong>ta</strong>lde<strong>ta</strong>sunarena(colectividad). «Ezkor<strong>ta</strong>suna edo negatibi<strong>ta</strong>tea adierazteko, gehiene<strong>ta</strong>n,atzizkiak K epentesia hartzen du..., bainan bera gabe ereadieraz daiteke (mozkorrERlA, zaborrERlA kasu<strong>ta</strong>n bezala). Haserabatean, -ERIA-k egipena e<strong>ta</strong> <strong>ta</strong>dekizuna adierazten zuen bestesemantiken artean, bainan gero -KERIA formula negatibi<strong>ta</strong>tearenarloa ia soilik irabazten etorri zen garbiro». (Ikus Luis M. Mujika.Latina e<strong>ta</strong> erromanikoaren eragina euskaran, op.c. 297, or.).ZARTARQUERIA «Bai asco guichitu<strong>ta</strong>, za<strong>ta</strong>rquerija desonestuguztiac paperian ez imintiarren», 74 or.OQUERRERIJA «Dantzia daguan lecuban, dagozala oquerrerijaguztiac», 79 or.DOTORERIJA «Arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija, dotorerija, <strong>ta</strong> besteendesprecijua eracusten daveenac?», 199-200 or.AZALQUERIJA «Arei darraicuezan azalquerija verdiac», 60 or.CHOCHAQUERIJAC «Ta eurai jagocuezan gauza asco, chochaquerijac,<strong>ta</strong> simplezaac diriala», 61 or.EZAUBERIA «Edo alcarri carinozco ezauberia emoten, beste plazacodantziari», 56 or. Hitz hau, seguraski urteeria bezala, -ERAatzizkikoa da mugatzaileaz, hots, -ERA < -EREA < ERIA prozeduraz.Izan ere, beste euskalkie<strong>ta</strong>n ere ezaguERA.
EUSCAL-ERRIJETACO... 31k) -ERAAtzizko erromaniko honek (jatorrian latineko -ARIA dago,manuARIAM < manERA) hedadura handia dauka alboko erromantzee<strong>ta</strong>n.«Gure -ERA, bada, aunitze<strong>ta</strong>n gaztelaniaren bidezdator, bainan bai<strong>ta</strong> gaskoineko -ERE e<strong>ta</strong> frantzeseko -IERE formulenzehar». (Ikus gure: Latina e<strong>ta</strong> erromanikoaren eragina euskaran,op. c. 294 or.).-ERA atzizkiak semantika arlo aberatsa du; besteen arteantresneria (eihera, baxera, musadera, mindera) , neurria (luzera, handiera),egipena (agerKERA, bilERA), kolorea (-ARA formulapean:berdekara, auskara) , abere-irritsa (celo animal, ahunzkara,susara) adierazteko.IBILIERA «Jesus Curutzecua, ibiliera, <strong>ta</strong> olgue<strong>ta</strong> santubeen Neurria»,5 or. - «l.Nortzuc dira, eureen ibili-eraan...», 199 or.URTENERAAC «Ce indar dauqueen dantza zaleen urteneraac,edo argumentubac», 132 or.URTEN ERIA «Onee<strong>ta</strong>ti leleengo argumentuba, edo urten eriada, esatia...», 136 or. Beraz, atzizkia errotik berezi<strong>ta</strong> «praile teguija»169, «pecatu guinac» 206 kasue<strong>ta</strong>n bezala.EGON-ERAAN «Tan egon-eraanjagui<strong>ta</strong>suna, arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija...»,199 or.1) -ASUN/-TASUNAtzizki hau jatorriz problematikoa da (Clr. gure Latina e<strong>ta</strong>erremanikoaren eragina euskaran, op. c. 313 ondo.). Euskarareneremuan, batez ere, kuali<strong>ta</strong>teak adierazteko oso erabilia, bainanbere semantikan, egipena ere sartu behar da. Pr. Bartolome-renidazkian bere usarioak, gehiene<strong>ta</strong>n, kuali<strong>ta</strong>tezko esangura isladatzenduoATSETASUNA «Verbeetiagaz, <strong>ta</strong> geriagaz (sic) eldu<strong>ta</strong>suna, atse<strong>ta</strong>suna,juicijua, lotsa ona...», 199 or.GUIZATASUNAREN «Ta luxurija utsezco gentilen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> loijac,<strong>ta</strong> guiza<strong>ta</strong>sunaren desondragarrijac», 141 or.JAGUITASUNA «Ta egon-eraan jagui<strong>ta</strong>suna, arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija,dotorerija», 199 or.11) -DADE/DADIA/TADE
32 PRAI BARTOLOME SANTA TERESADudarik gabe, latineko -TATEM atzizkiaren formula ozenduakdira, gaztelaniaren eraginez sartuak gehienak. Prai Bartolome-kez du erabiltzen ia inoiz gaur inposatzen ari den -TATE formulagorra (gure ustez, hobetsi behar dena). Atzizki hau erroeuskaldunei ere itsastean zaie (egui<strong>ta</strong>de/egui<strong>ta</strong>dia kasuan bezala)e<strong>ta</strong>, agian, larramendiarra. Prai Bartolome-k ezaguna du, noski,Larramendi-ren hiztegia; alabainan, bere eragina, gure ustez, ez dahandia gure karmeldarrarengan.CASTIDADIA «Areec bere arimaco castidadia galdu<strong>ta</strong>, loitutendira», 82 or. «Castidadiaren galdugarrija...», 86 or.LIBERTADIA «Pecatuba, liber<strong>ta</strong>dia, <strong>ta</strong> nasai<strong>ta</strong>suna nai daveendesdichaubac», 132 or.CRISTANDADECO «l,Nortzuc dira, gueure cris<strong>ta</strong>ndadeco gauza,<strong>ta</strong> eguija Santubac...», 203 or.EGUITADE «Ta egui<strong>ta</strong>de indecente bagaric, <strong>ta</strong> beste honestidadiaezaindu leguijam), 156 or. «Ta Gentilean egui<strong>ta</strong>diac dauqueezanaC»,205 or. «Cristinaubeen goguan, egui<strong>ta</strong>dee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> auan chitosarri...», 7 or. «Ta egui<strong>ta</strong>de guztie<strong>ta</strong>n, dira chito nasaijac eurenolganzaco dantzee<strong>ta</strong>m), 10 or.m) -GARRIA (-GARRIJA)«-GARRI supone uno de los sufijos euskericos mas ricos denuestra lengua; basicamente se une a temas verbales. La semanticaprincipal de -GARRI es la de agente-productor. De esa semanticaoriginal pasa al campo pasivo, tomando la acepci6n de «digno de,merecedor de» (Luis M. Mujika: Origen y desarrollo de la sufijacioneuskhica, op. c., 124-125 or.) -GARRi atzizkiak, gainera, hegoaldeaninstrumendu esanahia ere badu, gutienez, zerbaiten mediotzathartzen denean. Azken semantikaz badaude kasuak Pr. Bartolome-renidazkian.GALDUGARRIJA «Luxurijaren escolia, castidadiaren galdugarrija»,86 or. Hemen medioaren esanguraz.ILLGARRITZAT «Edo illgarritzat Eleisaco jaquitunac eracustenditubeem), 61 or. «Vijotzaren verenozco illgarrijac», 164. Azkenekohone<strong>ta</strong>n ere mediozko semantika.NEURGARRIRIC «Edo neurgarri'rik, ez Eracusleen esanic, alacodantzee<strong>ta</strong>ra duazanac», 103 or.
EUSCAL-ERRUETACO... 33n) -KIZUN (-IZUN)Atzizki hau Prai Bartolome-k, ia betiro, epentesiaz darabil, e<strong>ta</strong>kurioski, aditz-erroari partizipioa kendu gaberik. Hori bitxia ger<strong>ta</strong>tzenda konpo~akeraren fonetika arloan (nahiz-e<strong>ta</strong> bizkaierarenjoera bat izan).SINISTUQUIZUN «Ta gueure sinistuquizun Eracuslac, <strong>ta</strong> Errazoiaceurac gaiti dinuenagaz», 104 or. Hemen lege fonetikoen .arabera siniskizun behar litzateke; e<strong>ta</strong> arrazoi gehiagoz erroa bisalabikoadenean. Formula bera, hemengo liburutik kanpo, bes..rte hiru obren izenburuan Icasiqriizunac (
34 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA<strong>ta</strong>raco Sacramentubam>, 40 or.ERLIGINOE «Au ezautu<strong>ta</strong>, Erliginoe Santubeen Burubac», 19 or.SERMOETACO «Ta jai osue<strong>ta</strong>n, meza nausi<strong>ta</strong>co, sermoe<strong>ta</strong>co», 40or.MALDECINOE «Mila maldecinoe ezarten jacoz errazoiagaz», 33or.PROPOSICINOE «Pareatuten ditubeen esanera galdubae, Proposicinoeeondenaubae», 97 or.INTENCINOE «Modestijaz, juicijoz, <strong>ta</strong> intencinoe onagaz», 161or.OCASINOE «Pecatu mor<strong>ta</strong>leco oeasinoe urreeua da», 158. Atzizkihonen kasuan, bada, oso ba<strong>ta</strong>sun gutxi hainbeste formula erabiliz.Okasio hitzareri kasuan ocasinoe, ocasinoia, ocasino aldagaiak.«Peeatu mor<strong>ta</strong>leeo oeasinoe urreeuak dira», 43 or. «Ceoeasinoe andija, <strong>ta</strong> peligruba daguan naasteeo danteee<strong>ta</strong>m>, 89or. «Alaeo oeasinoe desonestura», 194 or.CONGREGAZINOE «Ta Congregacinoe sagradueuaren ordenaaseo bere...», 172.COROE «Edo Coroe dunae. Oh! Ce predieadoriae diabrubarentzat»,136 or.ERRAZOE «Beti izango da eguiija, errazoe zuzeneti aurreraeo 01gueetia», 39 or. «Deearrezan errazoe asarriae», 78 or.CONCLUSINOE «Edo amairu conclusinoe, edo amaigaz», 84 or.TENTACINOE «Castidadia galduteeo ten<strong>ta</strong>cinoe bat Jaungoieuabaearrie goitutia», 55 or.'.ACINOE «Eguiten deutsazala milla aeinoe, <strong>ta</strong> menio indecente»,65 or.CONDECINOE «Ta eondecinoe verdeeuae es<strong>ta</strong>dubaren parteti»,56 or.TRUMOE «Castigubaren trumoe aldija irago dediniam>, 152 or.2) -OIA/-NOIA (-CINOIA) MUGATZAILEAZMALDECINOIAC «Biaduae, <strong>ta</strong> maldeeinoiae ezarten ditudalaCO», 177 or.DIVERSINOIA «Ezda olgueetia, edo diversinoia artu biar opieijoz»,19 or. «Olgueetia, edo diversinoia...», 40 or. Orri bereanbeste batean, ordea, diversinoe.CONDECINOIAC «Ez bada, gueure genijuae, eondeeinoiae, edo
-----------------------,EUSCAL-ERRIJETACO... 35naturaleciaz beti sen...», IS or. «Oneen condecinoia esanda gueratuda»,69 or.OBLIGACINOIA «~Edo noc dauca obligacinoia quenduteco»,ISO or. «Dauqueela Cristinaubac obligacinoia», 46 or.INSTRUCINOIAC «Ta Instrucinoiac, erdera, <strong>ta</strong> latin guztien escube<strong>ta</strong>ndavizanac», 174or.'OCASINOIA «Dantzia pecatu egui<strong>ta</strong>co ocasinoia bada, dantzarajuatia pecatu dala...», 158 or. Bi lerro gorago, berriz, ocasinoeradio. «Ta albo-errijee<strong>ta</strong>co gendiac atera oidituban ocasinoiac», 75O.f.APICINOIA «Baina alaco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>co apicinoia, edo gurari laarreguija»,20 or.ORACINOIAN K ..San<strong>ta</strong> Teresac gau osuac oracinoian negarrezceldaam>, 23 or.PERSECUCINOIAC «Bai persecucinoiac, gorputzeco gaisoac, <strong>ta</strong>alaac, bai cereguin estubac», 23 or.ERRAZOIA «Ta onen errazoia emongo da zortzigarren errespues<strong>ta</strong>am>,73 or.CONCLUSINOIA «Asieraan imini neban amaija, edo conc1usinoia»,103 or.3. Errotik berezi<strong>ta</strong>ko atzizkiakDeklinatiboe<strong>ta</strong>n gisa (-GANA, -GAITI kasu<strong>ta</strong>n) atzizkia, batzu<strong>ta</strong>n,errotik bakandu<strong>ta</strong> azaltzen da. Hone<strong>ta</strong>n, Pr. Bartolome-renjoera etimologis<strong>ta</strong>k nabarmenak dira, hots, konposagaien isladapenahobeto adieraztearren elemenduak bereiztea. Eratorpenean(deribazioan) ere partizipioa ez galtzea, nolabait, joera horie<strong>ta</strong>nsartzea da.Hona atzizki bakanduaren adierazpen zenbait:URTEN ERIA «Onee<strong>ta</strong>ti leleengo argumentuba, edo urten eriada, esatia...», 136 or.CONVIDAU TEGUIJEEN «Ta convidau teguijeen sartu eria, edoetorri eria cris<strong>ta</strong>ndadera», 145 or. Badirudi Pr. Bartolome-rentzat-teguiatzizkiak esanahi sus<strong>ta</strong>ntibal bakana duela, bainanerroari erantsi<strong>ta</strong> ere erabiltzen du noizbehinka.ABADE TEGUIJA «Ezda bada sinistuten, Abada teguija, <strong>ta</strong> Praileteguija juaten diriala pies<strong>ta</strong>ra», 169 or.
36 PRAI BARTOLOME SANTA TERESADANTZA ZALIAI «Dantza zaliai pies<strong>ta</strong>an... ondo ibilteco esaten»,194 or.IBILI-ERAN «i,Nortzuc dira, eureen ibili-eraan, <strong>ta</strong> egon-eraan jagui<strong>ta</strong>suna...»,199.EGON-ERAAN «Ta egon-eraanjagui<strong>ta</strong>suna, arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija...»,ibidem.PECATU GUINAC «Pies<strong>ta</strong>zaliac dira aguirico, <strong>ta</strong> ezcutuco pecatuguinac», 206 or.UTS UNIAC «Imini dan Errazoiac bere zatijee<strong>ta</strong>n uts uniac daucazala»,104 or.SARTU ERIA «Ta convidau teguijeen sartu eria», 145. Toki bereanere «ETORRI ERIA» (
EUSCAL-ERRIJETACO... 37tuteco piestia da», 61 or.GOITUTIA «Ixioquija subari urreratu bagaric bere, luxurijarenten<strong>ta</strong>cinoiac goitutia», 47 or.AZIERA «Umiai aziera galduba emotia, gurasuac gaiti gura daveenaumiac eguitia», 52 or.SINISTUQUIZUN «Ta gueure sinistuquizunen erascuslac. <strong>ta</strong>errazoiac eurac gaiti dinuenagaz», 104 or.PENSAUQUIZUN «Berac ecarrico deutsuz beste pensauquizunbatzuc a<strong>ta</strong>raco», 163 or.IBILITERIAGAZ «Eracusten daveela aureen egoneriagaz, ibiliteriagaz,verbeetiagaz», 199 or.IBILI-ERAAN «~Nortzuk dira, eureen ibili-eraan... », ibidem.Hitz eratorri propio diren kasuo<strong>ta</strong>n: pentsauqui=un (pentsaTUquizun),ibilI-eraan, sinisTUqui=un (e<strong>ta</strong> beste hiru obren izenburuanikaslquizun) forma sekundarioak dira, e<strong>ta</strong> arbuiagarriak hizkuntzakeratorpenaren e<strong>ta</strong> konposakeraren eremuan dituen legefonetiko nagusien aurrean; gainera, bizkaierak, gehiene<strong>ta</strong>n. ez duhorrelakorrik egiten (ez eratorpenean e<strong>ta</strong> ez konposakeran) erroabi silabatik goragokoa denean. (Hone<strong>ta</strong>z ikus gure Hit= konposatue<strong>ta</strong> eratorrien morfo-fonetika. Ed. Vasca, 1980 liburua).Bes<strong>ta</strong>lde, aditza subjuntiboan e<strong>ta</strong> aginkeran dagoenean partizipioakerori egin behar du, bainan horren islada gutxi, bai bizkaieran,e<strong>ta</strong> bai gipuzkeran. Horren adierazpen partizipioa galtzen ezdituzten kasuok:«GalDU ez zaguizan», 77 or.«Ezin ukaTU legui, arriscu gueijaco dauqueena», 54 or.«IcusI daigun, teologija Sagradubaren Eracuslaac», 87 or.5. Epentesien gorabehera atzizkie<strong>ta</strong>nAtzizkien epentesi-erabilpena hegoaldeko euskalkien eraraazaltzen da gehiene<strong>ta</strong>n, azpimarratuko ditugun kasu bakan batzukkendu<strong>ta</strong>. Alegia, -ETA egipenezkoa (olgee<strong>ta</strong>, verbee<strong>ta</strong>) -K- epetentikorikgabe, -TASUN gehiene<strong>ta</strong>n -T- epentesiaz (arro Tasuna, jaquiTasuna),-OR -KOR formulaz, bainan ez lotsorra (lotsaKorra)kasuan, -ERIA, asko<strong>ta</strong>n, -K- epentesirik gabe negatibi<strong>ta</strong>tea ereadierazteko (oquerrerija (79) okerkeria ordez, bainan azalQUEria(60); -UNE/KUNE kasuan begiraCune (161) begirune ordez).
38 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA6. «A» itsatsia duen hitz zenbaitEuskararen morfologia aztertzen ari garen memento hone<strong>ta</strong>n,e<strong>ta</strong> batez ere horre<strong>ta</strong>rako euskalkion substratua miatu beharrekoaden unean, interesgarria ger<strong>ta</strong>tzen da lexikoaren azterbide zehatzaegitea «m> itsasiaren alderditik ere, ezen-e<strong>ta</strong> konposakerak, mugatzaileakberak, joera sinkopatzaileek, maiz, itzali egin baidute hitzkonkretu baten egitura morfi.,~ugi~oa. Ez dago dudarik, euskaldunaunitzek zalantzak dituela, aSl,dan, hitz baten amaieran «a» organikoaala mugatzailea aurkitzen den susmatzerakean. Pr. Bartolomerenidazkian aide hone<strong>ta</strong>tik aban<strong>ta</strong>ila bat dugu (bainan ez beti)ezen-e<strong>ta</strong> -aa/aac bikoizturak «a» itsasiaren presentzia adieraztenbaitu asko<strong>ta</strong>n (e<strong>ta</strong>, noski, bai<strong>ta</strong> deklinabidean ere -aa gaiti, -aaren,-aan, -aaquin). Bes<strong>ta</strong>lde, Bizkaieraren (e<strong>ta</strong> beste euskalki batzuren)eremuan «a» itsatsiari mugatzailea erasteak -ea (e<strong>ta</strong> gero -ia) suposatudu batzu<strong>ta</strong>n, gure kasuan bezala, maiz, -aa-tik abiatuz. Adibidez,alaba < alabaa < alabea < alabia, neska < neskaa < neskea < neskia.Esan beharrik ez dago, zonalde batzu<strong>ta</strong>n, -ia < -ie erebilakatzen dela, nahiz-e<strong>ta</strong> ez agertu horrelakorik Pr. Bartolome-renidazkian. Goinafarreran ger<strong>ta</strong> daiteke, bes<strong>ta</strong>lde, -ie hori-ii (neskatxii)bilakatzea.Guk hemen eskainiko dugun zerrendan goiko orrialdee<strong>ta</strong>nemaniko hitz zenbait azalduko da. Ez guztiak, noski. Hitzak daudenbezala, hots, deklinatiboaz e<strong>ta</strong> guzti eskainiko ditugu, textuarizintzoagoak izatearren.Kontu<strong>ta</strong>n izan, bes<strong>ta</strong>lde, bizkaierak amaierako apofonia duelaaunitze<strong>ta</strong>n, hots -baga (bage) oba (obe), erakusla (erakusle), laba(labe) , suga (suge). Hone<strong>ta</strong>n, noski, A itsatsi gisa interpre<strong>ta</strong>tudena, apofonia hutsa da.A1. Alperrerian 302. Aziera 523. Alavee<strong>ta</strong>n 1624. Andria 165 (-E)5. Aazcarrija 716. Arimiac 177. Aciendaan 1018. Achaquijetzat9. Aldraac 14510. Apaindurijac 51 e<strong>ta</strong> 6411. Azalquerija 2012. Alcabeeterijaac 206
EUSCAL-ERRIJETACO...39B1. Basatza 1802. Berarijaz 943. Biguiraan 1124. Banacaac 82C1. Comedijai 1452. Cas<strong>ta</strong>ti 1383. Curac 1474. Calva 785. Casuis<strong>ta</strong>ric 946. Cazubelaan 677. Conciencijaac 181-828. Coipaatu 155 (-E)CH1. Chirrintolia 862. Chanzatzat, 533. Chochaquerijac 614. Chanche<strong>ta</strong>n 10001. Deungaac 137 5. Dotriniaren 1942. Dotorerija 200 6. Dempora 403. Domeequia 109 7. Dantzaac 854. Damaac 116E1. Eracusla 129 (-E) 8. Egon-eraan 1992. Eracuslaac 44 (-E) 9. Echuria 1373. Eracuslaric 97 (-E) 10. Eleisiaren 84. Erroscaac 70 11. Esquina 35. Ezauberaz 98 12. Eguijazcua 56. Erromedijaco 129 13. Eguiija 1997. Eltzecaac 200
40 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAG1. Guiza 1442. Guraz 1023. Guraric 204. Gauzia 14I1. Indecencija 532. Iracurla 89 (-E)L1. Labati 83 (-E)2. Labanquerijaren 663. Liquinquerijaren 664. Loiquerijan 1485. Luxurijazco 1016. Luxurijaren 477. Lastima 1808. Larrosia 50M1. Maina 2062. Maitequerije<strong>ta</strong>n 643. MaIecijaz 414. MaquiIacaac 75N1. NaturaIezia 702. Nescaac 503. Nescaaquin 90o1. Ordenaac 412. OIguee<strong>ta</strong>ra 1033. Ordiquerija 854. OIguetiac 115. Obaac 155 (-E)6. Oba 191 (-E)
EUSCAL-ERRIJETACO...41P1. Patricaraan 2012. Picaerdija 1803. PIuma 944. Priesacuagoric 565. Premina 986. ProbabiIis<strong>ta</strong>ric 947. PeIie<strong>ta</strong>n 1418. Pristija 1609. Provinciaco 6210. Piestee<strong>ta</strong>co 7811. Pies<strong>ta</strong> 7912. PIazaac 61Q1. QuipuIa 21S1. Sobervija 852. Samaac 773. SorbaIdaan 644. Seinorac 1165. Samati 736. Suga 160 (-E)T1. Tontoquerija 1632. Tristezia 793. Trompiac 62UI. Urteeria 1852. Upaco 54 (-E cupe(Barn»3. Urrago 68 (-E)4. Urteneria 71
42 PRAI BA RTOLOME SANTA TERESAv1. Verdequeria 2002. Vela 743. Viguira 324. Vispera<strong>ta</strong>co 41Z1. Za<strong>ta</strong>rquerija 747. -LA/-NA konpletiboak Prai BartolomerenganGai gaitz hone<strong>ta</strong>z Patxi Altuna aritua da dagoeneko expresuki(lkus «Fray Bartolomez puntu batzuk». in Euskera (1981) 367-377or). Arrazoin horregatik ez gara luzatuko gramatikaren alderdi hone<strong>ta</strong>n.Lehendabizi esan bahar dugu, bai Altube-ren ez<strong>ta</strong>baidan,e<strong>ta</strong> bai beste autoree<strong>ta</strong>n ere, arazo hau ez dela beti garbi gelditu.Badirudi -LAjNA konpletiben erabilera geroz e<strong>ta</strong> gehiago mugatzenetorri dela Bizkaierara hegoaldean, gipuzkeran gaur -LA-renmonopolioa (Goierrin ezik) oso bizia delarik. Azkue-k, Altubezaparte, auzi honi buruz:«De este afijo inquisitivo n se origina na y nik significando«que»: el primero en afirmaciones; en casos no afirmativos el segundo.Son elementos que se oyen principalmente en B, en Goierride G y has<strong>ta</strong> en el Roncal. Se usan con verbos de juicio como «saber,asegurar, negar, creer, conocer, ver, decim (Morfologia Vasca,t, 373). Arazo hone<strong>ta</strong>z, bes<strong>ta</strong>lde ikus: J. A. Mujika «(E)la e<strong>ta</strong> bestekonpletibatzaileab), in Euskera (1982-1),295-327 or.).Prai Bartolome-k, beste autore aunitze<strong>ta</strong>n bezala, -LA konpletibaperpausa nagusian aitu, emon, erakutsi, ezautu, autortu, entzun,eranlzun, ikusi, eduki, irakurri,jakin, konpesau, pensau, sinistu, usteizan. topau gisakoak azaltzen direne<strong>ta</strong>n darabil.
EUSCAL-ERRIJETACO... 43-NA konpletiba kasuan, berriz, aipatzekoak dira besteok: erakutsi,ezagutu, ikusi, jakin, sinistu, autortu, esan beste batzuen artean.Gutienez hogei<strong>ta</strong>mar perpausa dira -NA konpletibaz hornitu<strong>ta</strong>koak,e<strong>ta</strong> gehiene<strong>ta</strong>n perpausa nagusiaren atzean kokatu<strong>ta</strong>datoz. -LA konpletiba daramaten perpausak, berriz, askosaz ugariagoakdira, e<strong>ta</strong> beste euskalkie<strong>ta</strong>n adibide erosoak dituzten horie<strong>ta</strong>koak.Pr. Bartolome-ren orrie<strong>ta</strong>n zehar azterke<strong>ta</strong> gogartetsu bat egindagero esan daiteke -LA konpletibak galdegaiari erantzuten diola,gehiene<strong>ta</strong>n, hipotesia adieraziz, e<strong>ta</strong> -NA konpletibak, berriz, mintzagaiari,tesia adieraziz. -NA erabiltzeko (-NIK kasuaz aparte) ezda aski perpausa nagusia ezezkoa izatea, horre<strong>ta</strong>z gain mintzagaiaizan behar duo Patxi Altuna-k ere: «Orain arte esanak egia badira,erantzuna hau litzateke: -na (nahiz -nik) erabiltzeko ez da aski perpausnagusia ezezkoa izatea; horrez gain mintzagai izan behar du».(
44 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA«Dinot, bada, pies<strong>ta</strong>ra duezan guztiac, diriala ainbat onduenapaindubac» (51 or.)Orain aipa ditzagun -NA konpletiba daramaten perpausak, gehienakperpaus nagusiaren atzetik kokaturik doazenak:«Oneec autor davee, pies<strong>ta</strong>ac, <strong>ta</strong> erromedijaac, e<strong>ta</strong> biguiraac,e<strong>ta</strong> sarubac chaarrac diriana» (195 or.)«Ez da errez sinistuten... Ta ezda, orraco... <strong>ta</strong> emacumeen artian,nesca, <strong>ta</strong> mutilen artian naastian sartu<strong>ta</strong>, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n ibilten dirianabere» (158 or.)«Au esanda gueratu da leen. Baina olgau biar dana, edo, gaztiac,olgau biar daveena, ez deuscu inoc eracusten» (189 or.)«Alaco gauzac pecatu diriana jaquin arren, jazoten isteen deutseeLegueguinac, eurac pecatu eguin bagario) (149 or.)«Ondo daquijeela... eurai bere sarri<strong>ta</strong>n, edo gueijeenian, edobeti esan deutseezana, <strong>ta</strong> eguin deutseezana pecatu za<strong>ta</strong>r, loi areecguztiac» (lOO or.).«Dinodan guztia, eguija dana,ezaututeco, inoc dudaric badauca,contu imini begui, <strong>ta</strong> icusico dau...» (59-60 or.)«Noc ezdaqui, orduban vijotza pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong> daguana, pecatubanjausteco, pecatubari obeidu<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> verenuagaz ilteco?» (161 or.)«Ezin inoc ucatu legui, dantza zaliac au ondo daguijeena» (101or.)«Zeuc dacuszu, nire naija eguijazcua, <strong>ta</strong> arteza dana. Bai<strong>ta</strong> nireeguina ezer ezdana bere» (5 or.)«Bada au, irugarren Aguindubaren contra berez pecatu mor<strong>ta</strong>ladana, edoceinec daqui, edo jaquin biar daw). (109 or.)
IV.MORFO-SINTAXIAEz gara luzatuko asko gramatikaren alderdi berezi hone<strong>ta</strong>n,ezen-e<strong>ta</strong> Pr. Bartolome-ren obraren alderik bereziena e<strong>ta</strong> interesgarriana,guretzat,fonetika delako.Sin<strong>ta</strong>xiari edo joskerari dagokionaz, Pr. Bartolome-ren euskaraUadanik XIX mendekoa) aski endogenoa da; hone<strong>ta</strong>n, jakina denez,idazle kontinen<strong>ta</strong>le<strong>ta</strong>n e<strong>ta</strong> penintsulakoe<strong>ta</strong>n aIde handi samarradago. XVII e<strong>ta</strong> XVIII mende<strong>ta</strong>ko idazlee<strong>ta</strong>n (XVI mendekoLeizarraga ere ahaztu gabe) latin ala erromaniko joskeraren eraginanabaria e<strong>ta</strong> sakona da. Ezen-e<strong>ta</strong>, non-e<strong>ta</strong>, zergatik-e<strong>ta</strong> jun<strong>ta</strong>gailuzhasiriko perpausak, nabarmenki, erromanikoak dira. Gureautore zaharrak horrelako esaldiz josi<strong>ta</strong> daude. Hegoaldean, berriz,bereziki Larramendi-k suposatu zuen joera garbizalea ondoren,joskerak e<strong>ta</strong> lexikoak makurrera endogenoagoa bilatuko duoGure uste<strong>ta</strong>n, Pr. Bartolome, zehazki, lexikoan ez da inolazgarbizalea edo larramendiarra, bainan joskeran molde endogenoe<strong>ta</strong>nibiltzeko arre<strong>ta</strong> sumatzen zaio, gehiene<strong>ta</strong>n. Ala era, baditu ukituerromanikoa, nolabait, isladatzen dituen esaldiak han-hemen,e<strong>ta</strong> horien artean, ezbada elemenduaz hasten direnak. Pr. Bartolome,gure Axular, Xurio, Sarako Etxeberri ala Larregi baino, endogenoagoada joskeran. E<strong>ta</strong> hegoaldean ber<strong>ta</strong>n Ai<strong>ta</strong> Kardaberazbaino arre<strong>ta</strong>tsuagoa.Hemen perpausa zenbait sailkatu<strong>ta</strong> emanen dugu, hots, subordinatuala koordinatu gisa; perpausa nagusia e<strong>ta</strong> menpekoarenfuntzioa isladatuko dugu, e<strong>ta</strong>, bai<strong>ta</strong>, bes<strong>ta</strong>lde, erlatibo zenbaiterenpresentzia. Koordinatue<strong>ta</strong>n adbertsatiboak izanen dira ugarienak,muturrean ezbada erromanizante (sino, a no ser que) dutelarik.Perpausak sailkatu<strong>ta</strong> eman aurretik, ala ere, asaldi zenbait analiza-
46 PRAI BARTOLOMESANTA TERESAtu<strong>ta</strong> eskainiko dugu. Perpausako elemenduak honela klasifikatzenditugu:a.-S: Subjektua.b.-O: Osagarria edo konplemendua.c.-D: Datiboa (Osagarri zeharkakoa).d.-O.Z.: Osagarri zirkuns<strong>ta</strong>ntziala.e.-A: Aditza (trinkoa e<strong>ta</strong> laguntzailea).f.-P: Predikatua.g.-J: Jun<strong>ta</strong>gailua.h.- Ad: Adberbioa.Pasiua berez ez ona, <strong>ta</strong> ez chaarra daS Ad. P. J. P. V.Dantziaren gaIman gauza asco escribidu dira.O.Z. O. A. AIg.Soinuba bada ona, <strong>ta</strong> oneracua, JOlqUlac bere onac dira.S. A. P. J. P. S. Ad. P. A.Soinuba joteco, erramien<strong>ta</strong>c bardinac izan ezarren, soinu guztiacdiraO. A. S. P. A. J. S.O.Z.bardinac.A. P.Beti izango da eguiija,alperrerijac, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> utsac dacazalaAd. A. P. O. J. O. A.asmo chaaarrac, <strong>ta</strong> buru<strong>ta</strong>cinoe gaistuac.S. J. S.Iracurri bitez Eleisiaren batzaarre<strong>ta</strong>co erregueelaac.A. AIg. Genit. O.Z. O.
EUSCAL-ERRIJETACO... 47Plazaco pies<strong>ta</strong>ra eruaten dan jantzija, da ain bat ederreena, <strong>ta</strong>O.Z. A. Alg. O. A. P. J.edertuenImmlJa.Ad. P.Dinot bada, pies<strong>ta</strong>ra duazan guztiac, diriala ainbat onduenA. J. O.Z. A.Erl. S. A. Ad.apaindubac.P.Au autor ezdaven dantzaariric ezdago pies<strong>ta</strong>an, egUlJa esanO. A. Alg. S. A. O.Z. O.Erl.guradavenian.A. Alg.O.Z.Bada nescatilliaren izenac, guztiac ondo daquijeen leguez, beragazJ. S. S. Ad. A. J. O.Z.M.Perp.dauca errespetua... <strong>ta</strong> lotsorra izatia.A. O. J. P. A.Analisi soil hauek egin ondoren, eman dezagun sailkaturik perpausazenbait.1. Menpekoak + nagusiak (e<strong>ta</strong> alderantziz)1. «Bada izanic euscal errije<strong>ta</strong>co gentia cristinau<strong>ta</strong>sun andicua
~-------------------------------48 PRAI BA RTOLOME SANTA TERESAeuren tratua, artu emon, <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>de guztie<strong>ta</strong>n, dira chito nasaijac...»(to or.).2. «Escatuten duseet (sic) guztiai: au iracurri, noberari ezbajuacoleguez... ez naijela simplezat euqui» (11 or.).3. «Ez beste gauza gaiti, ez bada, gueure genijuac, condecinoiac...gobait (sic) eguin bagaric, iraun ecindavelaco» (15or.).4. «Batzuc simpleza bategaz <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n dira, comedija baten, edocecene<strong>ta</strong>n baisen ondo» (27 or.).5. «Ta dinot: I. Dantzan eguitia berez ezdala pecatll» (34 or.).6. «Dinot: eureen es<strong>ta</strong>duco cereguinai cobru emoteco... iragotenbadavee oneec guztiec <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n, eguingo dabeela pecatll» (40or.).7. «Icusi daigun, celan eguiten dan plazaan piestia» (61 or.).8. «. ..Apar<strong>ta</strong>u zaite, bere artiagaz, <strong>ta</strong> encantubagaz galdu ez zaguizam)(77 or.).9. «Dantcee<strong>ta</strong>n ez eze Eleisaan bere pecatu eguin legui, naidavena.Ara bere ezjuam) (185 or.).2. Advertsatiboak10. «Ezjaco beliari usua esaten, ezbada belia» (51).11. «Ezpabere, esan daguijeela: l,Tambolina avemarijee<strong>ta</strong>n isilduarren, ceinbat juaten dirian echera...» (62).12. «Ezbada gauza oneraco, edo chaarreraco jazoten dan moduban...Beguiratu daijegun...» (63 or.).13. «Ez dira bada... begijac arguituten; ezbada ceubeen echee<strong>ta</strong>coverba, <strong>ta</strong> eguite deunguequim) (111 or.).14. «Ez da olgueeti, edo diversinoia artu biar opicijoz...; ez badagorputzari, <strong>ta</strong> entendimentubari atseen eraguiteco» (20 or.).15. «Ez da gueure Jaungoicua ez zi<strong>ta</strong>la, ez urrija...; ez bada arteza,zuzena, zabala, ugarija, vijotz nasaicua» (21 or.).16. «Bautismo Santuban ez guenduban aguindu olgueetia. Ezbada,mundubaren, araguijaren <strong>ta</strong> diabrubaren contra betipelietia» (190 or.).17. «Bautismo Santuban ezguenduban aguindu olgueetia... Ezbada,gau, <strong>ta</strong> egun contuban egoteco... » (Ibidem).
EUSCAL-ERRI1ETACO... 493. Disiuntiboak18. «Cein organuba, cein biolina, cein trompia, cein sar<strong>ta</strong>in zaarbat... guztiequin jotenda soinuba» (32 or.).19. «Ezda orain ezer esaten araco, edo bularrac berarijac jaso<strong>ta</strong>,edo armatu<strong>ta</strong>, edo paparra aguirijan, edo besuac bilosic...,baino ez asco obeto, daroiezan nesca, edo andra gaiti» (51or.).20. «i,Nai Sacerdotia dela, nai Caballerua dala, nai Compesoriadala, nai ezconduba dala...» (204 or.).21. «i,Esan beeban ezbeeban, edo emon beeban ezbeebango ezcontzacoverba bat gaiti auzi<strong>ta</strong>n daviltzanac?» (202 or.).4. Kopulatiboak22. «Ta esaten badau inoc... Ta ezdala pecatu Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiacalan ibiltia» (174 or.).23. «Santubac ez cirian, dantzariac uste daveen moduban olgau.Ta inos olgau batzirian alan, ez Santu zirianian» (190 or.).5. Konparatiboak24. «Ta gurasuac celacuac, umiac alacuac» (59 or.).25. «Ceimbat gavaren urrago, aimbat ezainago, nasaijago, <strong>ta</strong>za<strong>ta</strong>rrago dantza bacocha» (68 or.).26. «Ta ceimbat es<strong>ta</strong>du altubagocuac, aimbat naijago, eureendantza loijac nocjaso euquiteco» (169 or.).6. Koordinadak orokorki27. «i,Ya cer esaten daveen? i,<strong>ta</strong> cer icusico dogu plazaco gentepilluaren artian?» (64 or.).28. «Ya dagoz dantza a<strong>ta</strong>n guizonezcoric, edu (sic) emacume,edo mutilic, edu nesca» (66 or.).29. «Ez da nire gogua, guztiac ez, eze guichiago bere emen imintia»(75 or.).30. «Dantza, <strong>ta</strong> saltoca daviltz soinubaren otsian; eureen egunac
50 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAiragoten ditubee aleguere... » (76 or.).31. «i,Ceintzue gaiti negar eguingo ete dot? (,Ala ezcondu bagaeuaegaiti, ala ezeondubae gaiti?» (81-82 or.).7. Oihuzkoak edo exklamatiboak32. «Ojala, pozu chis<strong>ta</strong>rreco ur berdiai, <strong>ta</strong> mingochai iehi<strong>ta</strong>,juango balira vizitzaco iturri gozoco ur garbijac... edaatera!»(21 or.).33. «Oh, ceasco dirian, <strong>ta</strong> ce guichi compese<strong>ta</strong>n dirian one<strong>ta</strong>ricopecatubac» (40 or.).8. Kontzesiboak, adierazpenekoak, e<strong>ta</strong> abar34. «Olgueetia berez izana arren ona, izan leiteque charra, eragotzi<strong>ta</strong>codemporaan dalaco» (40 or.).35. «Dinot bada, pies<strong>ta</strong>ra duazan guztiac, diriala ainbat onduenapaindubac...» (51 or.).36. «Eleisan ez arren, lapurre<strong>ta</strong>n eguin davena, ezcondubai baquianichiarren... norajuango da?» (196 or.)9. Erlatibozko perpausak37. «Orraco plazaeo pieste<strong>ta</strong>ra utseguiten ezdaveenac, dinot, dirialapecatubaren...» (52 or.).38. «Dantzee<strong>ta</strong>n ez, eee Eleisaan bere pecatu eguin legui, nai davenae»(134 or.).39. «Plazaco piestia darabilleenac, dira, esan dan edadecuac»(47 or.).40. «Plazaco pies<strong>ta</strong>ra eruaten dan jantzija, da ain bat ederreena,<strong>ta</strong> edertuen iminija» (49 or.).41. «Naasteco dantza impameen gainian Eleisiaren Gurasuac,<strong>ta</strong> Santubae daearreezan errazoe asarriae, esatez amaitu ezinleguiz» (78 or.).42. «Dantzia daguan lecuban, dagozala oquerrerija guztiac» (79or.).43. «i,Eurac leguez, pies<strong>ta</strong>rie pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> dantzaric dantza ezdavi-
EUSCAL-ERRIJETACO... 51len guztiari, beti guerria armau<strong>ta</strong> dauqueenae?» (204 or.).Perpaus batzu<strong>ta</strong>n Pr. Bartolome-k erlatibo erromanikoari amoreematen dio, honelako kasuak aski urriak direlarik, iparraldekoautoree<strong>ta</strong>n (Axular, Xurio, Sarrako Etxeberri) ez bezala. Ezkerreradoan erlatibo hori ceintzuc (1os euales) delakoa da. «Ez modestijane,ez onestidaderie, ezin emon leguijue eguiijazeo errazoian Nescatilliarenizen ondrauba, ezbada (sino, hemen ere joskera erromanikoaadbertsatiboa muturrean ezarriz) nesquiaren izena» (51 or.)88 Ba<strong>ta</strong>iazarraren sugerentziaz, azpimarratzekoak dira Prai Bartolome-ren «cein»,«ceintzuc», «nun» partikulaz moldatu<strong>ta</strong>ko perpausa erromanizanteok: «Eureen Biguiree<strong>ta</strong>comusica, <strong>ta</strong> cante indecente, <strong>ta</strong> odolberozailiac gaiti, ceintzuc dirian luxurijarenazoguia, <strong>ta</strong> araguijaren sugarria» (118). «Aree<strong>ta</strong>ti naijeen eveena zan Comedija, Sarauba,naasteco dantzia, ceindan luxuriaren Ama» (145). «Bederatzi Concilijoren esanaciminten ditu Eracusliac berac, nun aguiridan Eleisiaren Aguinduba arguiro» (173).
V. FONETIKA ALDERDIAKHemen, aztergai dugun Pr. Bartolome-ren liburuan, alderdiguztie<strong>ta</strong>n nabarmenena fonetika ger<strong>ta</strong>tzen da. Pr. Bartolome-reneuskara, Bizkaiera nagusiko, Markina-ko subeuskalkiaren eremuankokatzen da. Obra hone<strong>ta</strong>n, bada, bai bizkaiera nagusiko e<strong>ta</strong> baiMarkinaldeko subeuskalkiko kons<strong>ta</strong>nteak isladatzen dira. Fenomenofonetiko horie<strong>ta</strong>n nagusienak: a) bokalismoa bikoitzaren tra<strong>ta</strong>mendua,b) hitz barneko etengabeko ozendurak (absolbiDu, serBidu) , c) etimologismo grafiko zenbait (deutseubeenia, deutseu) , c)s/z morfemen nahaske<strong>ta</strong> (nos, nasalaeo) , d) NS/RS/NS <strong>ta</strong>ldeen frikatizapen/ezfrikatizapena, e) bustiduren tra<strong>ta</strong>mendua, f) sinkopazenbait, bereziki, partizipioaren kasuan (topau, eansau, asmau).Grafiari dagokion zenbait arazo ere sail hone<strong>ta</strong>n tra<strong>ta</strong>tuko dugu,v, eh, tc/tz (vitzija, dantzaa/danteee<strong>ta</strong>n) gisakoa.Bes<strong>ta</strong>lde, fonetikaren eremuan azken bokalearen (e<strong>ta</strong> barmanere konposakeran) apofonia edo irekiera (labAri, urre/urrA, eracusle/eraeuslA)arazo nagusiene<strong>ta</strong>koa izanen da.Ozendurari dagokionez, e<strong>ta</strong> bai<strong>ta</strong> gaztelaniako -ie diptongoaren(priesa, piestia) erabilpenari dagokionez, Pr. Bartolome-reneuskarak (e<strong>ta</strong> bizkaiera nagusiak, nolabait) gaztelaniar fonetikarekikomenperakizun berezia isladatzen duo Azken ondorio hau askinabaria da guretzat. Lehenik kontsonantismoa aztertuko dugu,gero bokalismoa.A. KONTSONANTISMOA1. S/Z txistukarien alternantziaTxistukarien eremuan, jakina denez, Bizkaierak, arazoak dituse<strong>ta</strong> z ongi berezten. Nahiz-e<strong>ta</strong> itxuraz arazo horren isladak atze-
54 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA«Bai. «Z»-Z idatzi beharreko zenbait hitz «s»-z ematen digu. bainaez da apiko-albeolarea /s/ e<strong>ta</strong> bizkar-albeolarea z! bereizten ez ziman.Prai Bartolome-ren idazkie<strong>ta</strong>n ez da halako nahaske<strong>ta</strong>rik.tuelako. hitz banaka horiek bizkaieraz bilakabide ezberdina izandutelako baizik». Hau da L. Baraiazarra-ren aitorpena. E<strong>ta</strong> L. Mitxelenak:«La confusion to<strong>ta</strong>l de los ordenes de sibilantes es hoygeneral en Vizcaya, salvo, a 10 que se indica, en Marquina-Echevarriay Bolivar: la africativa es apical, /s'/. para la africada predorsal»(FHV. 282 or.). .Fenomeno berezien isladak. bada. NOX NOS. INOX INOS.GOIX. GOX. GOS gisakoe<strong>ta</strong>n.ELISIAREN (EleiZaren) «Diadar eguiten davee Eleisiaren guizaaldi». 8 or. «Eleisian ez arren, lapurre<strong>ta</strong>n eguin davena», 196 or.«Erromedija batzuc eguiten dira <strong>Errije<strong>ta</strong>co</strong> Eleise<strong>ta</strong>ra)), I86 or.NOS (Noiz) «Nos bait ze<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olguetia)). 11 or. Ofguetiahitza ia beti hokale bikoizturaz dakar (Olgueefea. nlf!uee<strong>ta</strong>an,e<strong>ta</strong>b.) «Eguija da, nos bait olgueetia naturaleciac escatuten davena)),109 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 55bustidurak) txistukariaren aurretiko diptongapenaren ezku<strong>ta</strong>penasuposatzen duo Ikus: L. Mitxelena: Fonetica Historica Vasca,192.2. NS/NI/RS <strong>ta</strong>ldee<strong>ta</strong>n frikatizapenaTalde kontsonantiko haue<strong>ta</strong>n Prai Bartolome-k ez digu isladatzenjoera baturik; hitz zaharre<strong>ta</strong>n, frikatizapenera jotzen du, bainansalbuespen ezlogiko aunitz duelarik (alternantziak emanaz);euskarara sarberriak, ala memen<strong>ta</strong>ko mailegu zabarrak direne<strong>ta</strong>n,adibidez, conciencija, indecencija kasue<strong>ta</strong>n, gehiene<strong>ta</strong>n aldake<strong>ta</strong>rikez.OLGANZACO (olganTzako) «Dira chito nasaijac euren olganzacodantzee<strong>ta</strong>n», 10 or.ONZAT (onTzat) «Pecatu ez diaranac (sic), guztiac onzat emongura lituquee mundubac», 8 or. «1aungoicuac condene<strong>ta</strong>n davena,guizonac onzat emon ezin leguijee», 12 or.CEINTZUC «Ciembat (sic) pecatu, <strong>ta</strong> ceintzuc eguin citubeen pies<strong>ta</strong>»,131 or. 146 orrian e<strong>ta</strong> beste<strong>ta</strong>n «ceimbat» (
56 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAMORTALTZAT «Ta Sarauco dantza desonestu orreec pecatumor<strong>ta</strong>ltzat», 122 or.PALTSUAI «Ta emoten eutseezan Jaungoico paltsuai euren icenac»,140 or. «Jaungoico paltso areec ondree<strong>ta</strong>co», ibidem.PERSONA (perTsona) «Ta edade guztie<strong>ta</strong>co persona dantzazaliac»,126 or. Ikusten denez, hitz bat euskaran aski beran<strong>ta</strong> bada(e<strong>ta</strong> abstraktu samarra) ez da makurtzen maiz gure fonetika lege<strong>ta</strong>ra.Kasu horie<strong>ta</strong>n, noski, conciencija, indecencija, e<strong>ta</strong>bar.PENSEETACO (penTse<strong>ta</strong>ko) «Ta gueijago pensee<strong>ta</strong>co, dantzee<strong>ta</strong>coverenuac ill ezdaguijan», 164 or.INDECENCIJAZCO (indecenTziazko, lizunkeriazko) «Edo naastee<strong>ta</strong>nbada indecencijazco gauzaric danzaan», 157. Kasu hone<strong>ta</strong>nfrikatizapenik ez indecencija, ez danzaan kasuan. «Eureenjantzijan vanidadia, modia, indecencija», 200 or. «Ta indecencijaeracustia...», 53 or.ELTZACAAC «Azalquerija, verdequerija, errazoe eltzacaac», 200or.DABILZAN (dabilTzan) «Escu artian liquindu<strong>ta</strong>, dabilzan emacumeezcondu bagacuac», 50 or. Bainan beste asko<strong>ta</strong>n «dabiltzan».TESTIGANTZARIC «Ezda beste testigantzaric biar», 60 or..3. Biezpainkarien aldake<strong>ta</strong>k, F/PF fonema sitematikoki P batez errealizatua ikusten da, e<strong>ta</strong> bestehegoaldeko autore inorengan baino joera bortitzagoaz. Beste<strong>ta</strong>nfiraun dene<strong>ta</strong>n ere (fede,fornikazio,profe<strong>ta</strong>, e<strong>ta</strong>bar) gure karmeldarrakp bitxia (pede,prope<strong>ta</strong>,pornicacinoia, e<strong>ta</strong>bar). J.A. Mogel bideberdinetik, gehiene<strong>ta</strong>n.PALTIA «Jocatuten bada, beti izango da paltia Jaungoicuaren veguije<strong>ta</strong>nguichiago», 29 or. «Ateraten davee placiaren paltia», 62or. «Ta chiquijagoco pal<strong>ta</strong>ac bere», 165 or. «Esan dirian gauzee<strong>ta</strong>npal<strong>ta</strong>ll)), 31 or. «Ezer<strong>ta</strong>n pal<strong>ta</strong>u bagario), 33 or. .COMPESETAN «Oh, ceasco dirian, <strong>ta</strong> ce guichi compese<strong>ta</strong>n dirianone<strong>ta</strong>rico pecatubac)), 40 or. «Cura Jaunai, <strong>ta</strong> compesore)),89 or. «Ez daucala compesoreo), 103 or. «Zurtu, compesore jaunac)),124 or. «Compesinoiari, Sermoiari)), 203 or. «Ta ordubancelan bait, bafio ez compeseetia)), 53 or. «Compesoreric eldubeenac,<strong>ta</strong> errazoezcuenaC)), 135 or.
EUSCAL·ERRIJETACO... 57PABORE (favor) «Mila abonu esan leguiz bere pabore, ezer<strong>ta</strong>npal<strong>ta</strong>u bagaric», 33 or. «Naasteco dantceen pavore», 132 or.PALTSUEN «Prope<strong>ta</strong> paltsuen lecuban contee<strong>ta</strong>n ditu Jangoicuac»,13 or. «Jaungoico paltsuai eureen icenac», 140. HemenJaungoico (e<strong>ta</strong> ia heti) e<strong>ta</strong> goian Jangoicuac. «Ta onan hesteJaungoico paltso egunee<strong>ta</strong>n», 142 or.PROPETA (profe<strong>ta</strong>) «Prope<strong>ta</strong> paltsuen lecuban...», 13 or.OPICIJUAC (oficio) «Opicijuac, e<strong>ta</strong> cereguinac here ez», 38 or.«Ezda olgueetia, edo diversinoia artu biar opicijoz», 19 or. «Licenciaemon bere, opicijo impamia», 149 or.PANDANGUAN (fandango) «Edo pandanguan olgueetia, ez dalapecatu», 35 or. «Arin aringuia, arrebatua, <strong>ta</strong> pandanguajoten ditubanian»,66 or.OPENDIDU (ofendido) «Jaungoicua openditu baric», 27 or.«Jaungoicoa openditu bagaric, esan dirian dantcee<strong>ta</strong>n», 194 or.PIRMIA (firme) «Samurra, <strong>ta</strong> alegueria, pirmia, <strong>ta</strong> sendua», 25 or.PRANCISCO «San Prancisco Salesec beste ain beste...», 18 or.«Ara emen San Prancisco Salesec Philoteari», 164 or.PRUTU «One<strong>ta</strong>n lagunai opa deutsedan prutu guichija?», 3 or.«Endamas bere devocionecua bada, prutia, edo erroscaac artu<strong>ta</strong>»,70 or. «Erein evan azi impamiaren prutu madaricatuba»,146 or.IMPAMIAC (infame) «Desonestidadia, <strong>ta</strong> oitura impamiac hetioinian euquiteco», 7 or. «Naasteco dantza impameen gainiam>,78 or. «Ta impamee<strong>ta</strong>raco, patricaraan, edo muxillee<strong>ta</strong>n...», 201or. «Erein evan azi impamiaren prutu», 146 or. «Ez chiquituennaaste impame a<strong>ta</strong>co pecatubac», 154 or. «Eragotzi<strong>ta</strong> daucan 01guee<strong>ta</strong> impamee<strong>ta</strong>n?», 170 or.PRAILE «Icusten badabes Praile bat, edo Monja bat», 16 or.«Abadiac, <strong>ta</strong> Prailiac bere juaten dira piestee<strong>ta</strong>ra», 133 or. «Abadentzat,<strong>ta</strong> Prailentzat pecatu diriala», 168 or.PILOTEAC (Filotea) «Piloteac here eguin euquian, caridadia...»,36 or.PIESTIA (fies<strong>ta</strong>) «Ta dantziagaz eguitenda piestia», 33 or. «Plazacopies<strong>ta</strong>raco gentia celan prestee<strong>ta</strong>n dam>, 43 or. «Plazaco piestiacelan eguiten dam>, 43 or. «Ta Provinciaco piestee<strong>ta</strong>n aut(sic)...», 62 or. «<strong>Errije<strong>ta</strong>co</strong> gentiari, pies<strong>ta</strong>ac, <strong>ta</strong>n dantzaac eguiten»,147 or. «Gueratu oidalaco pies<strong>ta</strong> eguinic erdijee<strong>ta</strong>n», 71 or.«Ez pies<strong>ta</strong>ra Juateco», 147 or.APICINOIA (afici6n) «Baina alaco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>co apicinoia», 20 or.
58 PRAI BARTOLOMESANTA TERESAPOPUERTZACO (Por fuerza) «Ta gogoz, popuertraco (sic) lana»,19 or. «One<strong>ta</strong>raco popuerzacua da examinetia», 44 or.PAMELIJETACO «Ta pamelije<strong>ta</strong>co baquia, <strong>ta</strong> matrimoniuac galdutenditubeelaco», 87 or.PORNICAU (fornicar) «(Pornicau bagaric) areec bere arimacocastidadia...», 82 or. «Luxurija, pornicacinoia, <strong>ta</strong> beste pecatuezainac gaiti», 85 or.PEDIA (fe) «Pedia daucan cristinaubari, icara eraquin leguijueenac»,76 or.IMPERNURA «Ta is<strong>ta</strong>nte baten jausten dira impernura», 77 or.«Ta impernuba beteteco, lecuba da»), 188 or.LUCIPERREC (Lucifer) «Luciperrec ceruban bere eguin evala pecatw),186 or.DESAPIJOGUINAC (desafiantes) «Eche galtzailiac, cas<strong>ta</strong>larijac,desapijoguinac)), 203 or.PARISIJUEN (Fariseo) «Parisijuen escandaluba da)), 166 or.PAMAUBAC (famoso) «Icen<strong>ta</strong>u dirian Eracusla pamaubao), 129or.PRANCESAC «Prancesac eguin daveen leguez)), 153 or. «Erdeeraz,Prances, I<strong>ta</strong>liano, TeutonicQ)), 140 or 9 .4. Frikazioa NZ, RS, LS kasue<strong>ta</strong>nEz dago ba<strong>ta</strong>sunik aztergai dugun liburuan; itxuraz, maileguaski kultiste<strong>ta</strong>n, ala berant samarrekoe<strong>ta</strong>n, ez du frikaziorik egiten;joera handiena egiteko LT, LZ <strong>ta</strong>ldean. Hitz ongi erantsie<strong>ta</strong>n (e<strong>ta</strong>zaharragoe<strong>ta</strong>n) frikazio-joera gehien batean.ONZAT (onTzat) «Guztiac onzat emon gura lituquee)), 8 or. «Guizonaconzat emon ezin leguijee)), 12 or.OLGANZACO (OlganTzaco) «Dira chito nasaijac euren olganzacodantzae<strong>ta</strong>m), 10 or.(, «Juan Antonio Mogel e<strong>ta</strong> Prai Bartolome «f» fonema onartzen ez dutene<strong>ta</strong>rikoakdira bete-betean. Mogcl-ek. euskaldun hutsen ahozkatze modua aipatzen duarrazoitzat e<strong>ta</strong> Prai Bartolome-k. jakintsuak e<strong>ta</strong> euskaldun hutsen ahozkatze moduaere bai» (L. Baraiazarra).
- - ---------------------~EUSCAL-ERRIJETACO... 59CONCIENCIJAAC (konTzienTzia) «Baina pies<strong>ta</strong> zaleen conciencijaac»,181-182 or. «Ta cristinaubeen conciencije<strong>ta</strong>co duduacerabaguiten», 39 or. «Conciencija nasijac, <strong>ta</strong> oitura desonestubac»,64 or.PROVINCIAN (ProbinTzian) «Vizcaijan, <strong>ta</strong> Provincian», 63 or.CEINTZUC «Ceintzuc dirian luxurijaren azoguia», 118 or. «Taceintzuc eguin citubeen pies<strong>ta</strong>», 131 or.VENGANTZAAC «Gorrotuac, vengantzaac, burrucac, maquilacaac»,75 or.DANTCETACO «Au esanagaz eureen dantce<strong>ta</strong>co pecatu loijac»,176 or. «Ta emacumeen arteco dantza naas<strong>ta</strong>ubac», 89 or.ERANZUNGO (EranTzungo) «Oneen ondoric eranzungo jacueerabatera», 105 or.MORTALTZAT «Pecatu mor<strong>ta</strong>ltzat eracusi<strong>ta</strong> daucazan gauza desonestubac»,121 or.PALTSUAI «Jaungoico paltsuai eureen icenac», 140 or.PERSONA (perTsona) «Ta edade guztie<strong>ta</strong>co persona dantzazaliac»,126 or.PENSEETACO (penTse<strong>ta</strong>co) «Ta gueijago pensee<strong>ta</strong>co, dantzee<strong>ta</strong>coverenuac», 164 or.INDECECIJAZCO «Edo naastee<strong>ta</strong>n bada indecencijazco gauzaricdanzaan», 157 or. «Modia, indecencija, <strong>ta</strong> luxurijaren convitgarrija»,200 or.ELTZACAAC «Errazoe eltzacaac, ez icen desonestubac», 200 or.DABILZAN (dabilTzan) «Escu artian liquindu<strong>ta</strong>, dabilzan emacumeezcondu bagacuac», 50 or.5. Barneko ozendurakPr. Bartolome-k, bizkaiera nagusiak bezala, joera handia dauka,gaztelaniaren eraginez, barneko herskariak ozentzeko, horre<strong>ta</strong>neuskararen lege zahar e<strong>ta</strong> gotortu baten aurka jardunaz. Guretzatgaztelaniar ukipen geografikoaren urradura fonetikoa da.SERVIDU «Inoc bere ezin leguijala, Jaungoicua serbidu, <strong>ta</strong> diabrubagazdantzaan eguin...», 79 or.ESCRIBIDU «Escribidu eveenac», 9 or. «Lotsa nasala escribiduten»,64 or. «Ta Tertulianoc gueijago escribidu eveen pies<strong>ta</strong> galdubeen»,80 or.
~------------------------ -- ---60 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAESTADUCO «Euren es<strong>ta</strong>duco cereguinai cobru emoteco», 40 or.ATREVIDUBA «Utse eguite atreviduba, to (sic) pena andija merecidu<strong>ta</strong>ndauena», 12 or.LIBERTADIA «Eurac esan eidaveen, liber<strong>ta</strong>dia, edo licencija»,154 or.DESONESTIDADE «Beste desonestidade guztia lotsa bagaricairian darabilee», 67 or.VIRGINIDADIA «Ezcondu bagacuac virginidadia galdu<strong>ta</strong>, viurtutendira...», 82 or.CONSENTIDU «l.Cer consentidu dozu, <strong>ta</strong> eguindozu sarri<strong>ta</strong>ndantza», 130 or.Nil ondorengo ohizko ozendurarik ez, logikoa denez, gure antoreabizkai<strong>ta</strong>rra delarik, hots: al<strong>ta</strong>ra, israel<strong>ta</strong>rrei (138 or.), gentia,gentiaren (74 or.); bai ordea, es<strong>ta</strong>lguiagaz (8 or.) e<strong>ta</strong> es<strong>ta</strong>lgui (63 or.)kasue<strong>ta</strong>n.6. BustidurakGura idazleak bizkaierako joare<strong>ta</strong>n sartzen diren bustidura 00reziak, batez ere, TZ e<strong>ta</strong> Z kasu<strong>ta</strong>n. LL bustia asko<strong>ta</strong>n bokalizaziozhautsi egin ohi du, e<strong>ta</strong> are gehiago N delakoa (seinorac. enpeinuJ.IQ-ZALE/TZALLEA batzu<strong>ta</strong>n bustiduraz (ucazalliac, 145), OOste asko<strong>ta</strong>ngabe (odolberozailiac, 118).BACOCHA (bakoitza) «loco aldi bacochian ogue<strong>ta</strong> amar ducat»,29 or.LICHAQUIO (litzakio) «Gainia etorrico lichaquio, jocuari istecm>,15 or.MINGOCHAI (mingotza) «Ur berdiai, <strong>ta</strong> mingochai ichi<strong>ta</strong>», 21or. «Trago mingocha arimiari emoten deutsala», 171 or.GACHAC (gaitzak) «Cris<strong>ta</strong>ndade guztia desondree<strong>ta</strong>n daueen gachac»,8 or. «Ta beste batzuc laburtuten ditubee gach bagacuaOOre», 13 or. «Ta gache<strong>ta</strong>raco jaquiturija», 118 or.GOIXTARRA (goiz<strong>ta</strong>rra) «Ta gacheraco jaquiturija goix<strong>ta</strong>rra gaiti»,ibidem. «Goxian Jaungoicuagaz, <strong>ta</strong> arrats...», 80 or.10 Baraiazarra-k hipotesi hau eskaintzen digu bustiduraren joera nagusi<strong>ta</strong>n: «Idazlehonek. sabaikariak ahalbait e<strong>ta</strong> gutxien sartzea idaz-arautzat duela dirudi».
EUSCAL-ERRIJETACO... 61NOS (noiz) «Nos arpeguijaquin, nos besuaquin, nos sabeleequin,nos albuaquin alcar ez joco», 67 or. «Ezdeutsaz inos sinistutenemacumiari», 114 or.DEDILLA «Ez dedilla inor engainau», 79 or.ILLTEN «Baina illten dira cristinaubeen arimac», 79 or.BANO «Ta orduban celan bait, baiia ez compeseetia», 53 or. Alabaina,gehiene<strong>ta</strong>n bustidura gratikorik gabe: baino, (56 or), baina(46 or.). Esan dugunez sudurkari bustia (N) ia beti hautsi egitendu, gutienez, gratia mailan. Beraz, baino, 46, inoc, 79, engainu 79,empeinu 125, soinuba 28, seinoraac 116, e<strong>ta</strong>b.SEINALLEETAN «Beste batzuk seinallee<strong>ta</strong>n deutsee dantzai ernelecuba», 138 or. Hemen ere sudurkaria bustidurarik gabe (seina--e<strong>ta</strong> ez seiia-) .7. DisimilapenakHona han-hemen atzemaniko kasu urri batzu<strong>ta</strong>n disimilapennabariak, hizkera arrun<strong>ta</strong> baten adieragarri:BERENO (veneno) «Naasteco <strong>dantzeen</strong> bereno madadicatubaazaldee<strong>ta</strong>ra», 10 or. «Ta pristija venenotsubac oinduari verenuaezarten deutseen leguez», 160 or. Hemen Pr. Bartolome-ren desba<strong>ta</strong>sunfonetiko itzala; izan ere, perpausa berean batean venenotsubac,e<strong>ta</strong>bestean disimilapenez verenua.IRURI (irudi) «Peca<strong>ta</strong>rijac aleguere iruri arren», 25 or.LAUDEUN (larehun) «Esandan moduco eun, berreun, laudeun»,56 or.BEGAZ (beraz) «Begaz ezda pecatu, dantzan eguitia», 159 or.BIDAUAC (biraoak) «Bidauac e<strong>ta</strong> maldecinoiac ezarten ditudalaco»,177 or.Beste zenbait aldake<strong>ta</strong> artean,m disimilapenaz aparte, pristija,160 or., solbardaan (me<strong>ta</strong>tesia, 64 or.), echuria 27 or., imini 1360r.,onaco, onan 160 or. (olan ordez).8. Sinkopaziak -TU/DU atzizki kasuan. Dardarkariaren erorke<strong>ta</strong>Aztergai dugun obran sinkopazioa, ia, etengabea da; joera hauere nabaria bizkaieraren eremuan, bainan beste euskalki batzue<strong>ta</strong>n
62 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAere, adibidez, Gipuzkoan Zegama-ko subeuskalkian (Goierri,A<strong>ta</strong>un, Segura, Idiazabal, e<strong>ta</strong>b.) Gainera, kasu batzu<strong>ta</strong>n R dardarkariarenerorke<strong>ta</strong> (noRe=noc, noRberae=noberac, aR<strong>ta</strong>n=a<strong>ta</strong>n).LIBRAU «Faraonen eseu gogorre<strong>ta</strong>ti Isrrael (sic) librau zanian»,35 or.ASMAU «Arimeen arerijuae asmau dituban <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n galdubaebere», 7 or. «Asmau vedi, naijeen dan gauzia», 14 or. «Demoninuaeasmau eitubalm>, 138 or.ESAMINAUTA «Dantzia eguiten daveen moduban, esaminau<strong>ta</strong>»,9 or.PENSAU «Ta eer pensau gueijeen daueana», 9 or. «Zu gaiti gauzaehaarrie pensaueo», 90 or.OLGAU «Celan olgau leitequian demporiaren parteti», 27 or.«Edo a<strong>ta</strong>n olgau biar davee», 134 or.CANSAUBARI «Bai gorputz eansaubari atseen eraguiteeo», 7 or.ENGAINAU «Ez dadilla inor engainau», 79 or.APARTAU «Ume eondo batzue apar<strong>ta</strong>u ezquero», 55 or.NAASTAU «Ta dantza naas<strong>ta</strong>u baeoeharentzat erreguela bat», 37or.MUDAUCO «Ezjaeo alaeo gurasuari eolorerie mudaueo», 59 or.ICENTAU «Icen<strong>ta</strong>u dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> desonestubee<strong>ta</strong>ra», 122 or.«Ieen<strong>ta</strong>u dan eapituluban», 165 or.TOPAU «Errazoe onen errespues<strong>ta</strong>rie ezin topau izan dot nie»,125 or. «An topaueo daw>, 174 or.SALVAU «Coroia edeguijae salvaueo baguinduz», 168 or.ARMAUTA «Beti guerria armau<strong>ta</strong> dauqueenae?», 204 or.ERRAPARAU «Edoeeinee Errijee<strong>ta</strong>n erraparau daiquien», 199or.COMPENSAU «Sarri eompensau arren, beinbere ondo eompese<strong>ta</strong>nezdiriala», 183 or. «Ta ondo eompesau bere ezin leitequezala»,183 or.EZETARA «An topaueo dau, eze<strong>ta</strong>ra here ezdala...», 174 or.NOBERAREN «Olgueetia da, noberaren eer eguin nausijai», 14or. «Noberari ezbajuaeo, leguez», 11 or. «Noberae gura davenmoduban», 12 or.ATAN «Gaztiae, ee<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar davee», 189 or. «Edoa<strong>ta</strong>n olgau biar daveela», 192 or. «Nos bait ze<strong>ta</strong>n, 000 a<strong>ta</strong>n 01guetia», 12 or. «Laster libraueo da naaste a<strong>ta</strong>ti», 113 or. «Oea-
EUSCAL-ERRIJETACO... 63sione a<strong>ta</strong>n sartutia consentiduten davenian», 46 or. «Impamea<strong>ta</strong>co pecatubac», 154 or.CETAN «Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n...», 134 or. «Cegaiti asi zirian,<strong>ta</strong> dagozan tercijora celan etorri diriam>, 106 or. «Ezda bada ce<strong>ta</strong>nesan...», 188 or.NOC «Nos noc dantzara eruango e<strong>ta</strong> dituban», 65 or.9. Etimologismo fonetikoakEtimologismo fonetikoa, bereziki, konposakeran eman ohi dakonposagaien elemenduak nabarmenago adierazi nahi direnean,e<strong>ta</strong> zilegi ez diren kontsonante-multzoak pilatzen direnean. Honakasu batzuk:MINGOCHTUTA (mingoxtu<strong>ta</strong>) «Ta ozpinez mingochtu<strong>ta</strong>, odoltu<strong>ta</strong>,illundu<strong>ta</strong>», 4 or.BOSTGARREN (boskarren) «Bostgarren lecuban pies<strong>ta</strong> zaliac»,179 or. «Pensau eguizu bostgarrenian», 163 or.GACHTSUBAGO (gaiztsuago) «Ta gachtsubago, edo malecijotsubago»,117 or.ATSTA (atsa) «Sentiduten daveen eureen pecatubeen ats<strong>ta</strong>», 183.Seguraski inpren<strong>ta</strong>-hutsa da soilik.DEUTSCUBEENIAN «Erremedijee<strong>ta</strong>n diriala, esaten deutscubeenian»,207 or.DEUTSCUNA «Evangelio Santubac aguinduten deutscuna», 42or. «Lecu asco<strong>ta</strong>n encarguee<strong>ta</strong>n deutscu», 22 or.EUTSCUZAN «Ez eutscuzan Jaungoicuac oinac emon», 79 or.10. Dardarkariaren aurretiko protesiaDardarkariaren muturrean, ia beti, ohizkoa denez, ezaguna denprotesia.ERRIAL (real) «Edo <strong>ta</strong>ntu bacochian errial bat baino», 29 or.ERREMEDIJAN «Munducuac ezin erremedijau leguijeez», 148or. «Ezcutubee<strong>ta</strong>co gauza chaarrac erremedijee<strong>ta</strong>n diriala», 207 or.ERRAPARAU «Edoceinec Errijee<strong>ta</strong>n erraparau daiquien», 199 or.ERRESPETOZCO «Edo errespetozco personaren batec erregututen»,127 or.
64 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAERRESPUESTIA «Ta ara emen zortzigarren urteeriaren errespuestia»,207 or.ERROMATI «Quendu gura izan zitubeen Erromati naasteco dantzaac»,206 or.ERLIGINORIC «(Oneen erechijan) ez erliginoric», 17 or.11. Frikazio ez-ohizko zenbaitVITZIJA «Ceure amodijuaren su vitzija», 6 or.VITZI «Ta arguijaren artian loitu<strong>ta</strong> vitzi gure daveenac», 150 or.«Ta Cristinaubac vitci ditezan jaquinaren gainera», 34 or.ATZIJAC «Desonestidadeco escolaan atzijac», 59 or.LUTZARO «Guela estu baten lutzaro oian daguan gaisuarena»,182 or.B. BOKALISMOAPrai Bartolome-ren obran azaltzen den bokalismo fonetikoaaski nabarra da, bereziki, textuak herriaren maila fonetiko arrunteaneman ditzakeen aldake<strong>ta</strong>rik gehienak jaso<strong>ta</strong> daudelako. Bokaleen~ldetik bost bariante, beste euskalki gehiene<strong>ta</strong>n bezala: a/e/i/o/u. Baman multzo horrek bi subsail sortzen ditu diptongoen e<strong>ta</strong> hiatoenarloan.Hiatoen mailan <strong>ta</strong>lde hauek atzeman daitezke:0+ u < ua, hots, «oa» etimalogikoa «ua» bilakatzen da, lehen bokalearenixturaz (zero = zerua, ardaoa = ardaua, daroa = darua).e+a < ia. Hemen ere ixtura lehen bokalean. Gehiene<strong>ta</strong>n, noski,emaitza fonetiko horre<strong>ta</strong>n artikuluaren presentzia atzeman beharda; bat ea etimologikotik, hots, kolore/kolorea, seme/semeatik,bainan beste asko<strong>ta</strong>n aa < ea < ia-tik, hau da, amaa < amea < amia, neskaa < neskea < neskia, alabaa < alabea < alabia.Nahiz-e<strong>ta</strong> beste euskalki gehiene<strong>ta</strong>n kasu hone<strong>ta</strong>n aa gisako bikoizturakez eman bizkaierak onartzen ditu (Mogel-en PeruAbarka-n ere aski garbiak dira (nebaakaz 68, bodagadaan 96,azaak 44, ormaak 76, koplaak 146). Bikoiztura horie<strong>ta</strong>n, bada,a etimologikoa/gehi artikulua datza. Beste batzue<strong>ta</strong>n arrazoinikgabeko bikoiztura bokalikoak eman daitezke aa/ee/uu kasu<strong>ta</strong>n(adibidez, luur ez-etimologikoa Pr. Bartolome-rengan); bainan,
EUSCAL-ERRIJETACO... 65aa amaierakoan artikuluaren eragina datza gehiene<strong>ta</strong>n. Ee bikoizturak,oso maiz, aditze<strong>ta</strong>n ger<strong>ta</strong>tzen dira; dautsee, evee/ako,nabee. Deklinatiboe<strong>ta</strong>n bokale elkarke<strong>ta</strong>gatik: echee<strong>ta</strong>n, esaminee<strong>ta</strong>n,e<strong>ta</strong>b.Diptongoen mailan, berriz ohizko bost <strong>ta</strong>lde: ai/ei/oi/au/eu.Prai Bartolome-k, oso maiz, gorde egiten du diptongoa, bestebizkai<strong>ta</strong>r autoree<strong>ta</strong>n l-aren bustidurak 11 i -aren itzaldura e<strong>ta</strong> monotonganenasuposatzen duenean ere (adibidez, dantza zai/iac,dantzazalliac ordez). Beste goranzko <strong>ta</strong>ldeak, ia beti, hiato gisakontsidera daitezke, hots ia/ie/io/ua/ue (erre/mi/en/<strong>ta</strong> = eRemjen<strong>ta</strong>,bost silabaz). Priesa, piestia gisakoez arituak gara jadanik.1. Wan erdikontsonanteaEsan dugunez, fenomeno fonetiko honek prozedura hiatodunakgotortzeko joera adierazten du; euskara arruntean ezagunakditugu, lehen ere, suBerte suerte, biBolin biolin, aBua aua kasuak.Beraz, bisilabadun liratekeenak hirusilabadun ger<strong>ta</strong>tzen dira12. Pr.Bartolome-ren idazkian erdikontsonante honen <strong>ta</strong>rtekadura, ia,etengabea da. Hona adibideak:11 Ohar hau kontu<strong>ta</strong>n edukitzekoa: (~atorriz -lA denea, yod bat <strong>ta</strong>rtekatzen dubeti -IJA, bai<strong>ta</strong> hitz-barnean ere; «i»ren ondoko bokalea edozein delarik, beti <strong>ta</strong>rtekatzendu yod hor~: «oina jaso ALBADAGUIJEE» (54-55); «VIJAMONECO» (57);TERCIJUAN (63, 107); JUICIJOZCOC (36)>>. (L. Baraiazarra).Alabainan, erdikontsonantee<strong>ta</strong>n emanen da gure autorearen nabar<strong>ta</strong>sun gaitz e<strong>ta</strong>oparoena. Yod-aren tra<strong>ta</strong>mendu bereziagatik bokale <strong>ta</strong>rtean (opicijo. eguiija, conciencija.azalquerija, e<strong>ta</strong>b.)l2. Bes<strong>ta</strong>lde, Pr. Bartolome-k biziki joko du «Wau» erdikontsonanterahiatozko prozedurak gotortuaz: suac < subac, odoltsuac < odoltsubac. barruan< barruban. Berezi<strong>ta</strong>sun fonetiko hau, noski, ez da Markinako ala Bizkaikoabakarrik, Gipuzkoan ber<strong>ta</strong>n, Beterrin aski hedatua dago, bainan Pr. Bartolome-ren Iiburuan,ia, sistematikoa ger<strong>ta</strong>tzen da.Yod erdikontsonantea hitz-haseran e<strong>ta</strong> bukaeran. Haseran x (gaztelaniazko j)-renbalioa dauka (jarri=xaRi). Hori da Markina-ko ebakera. Lekeitio aldean z litzateke(hots, frantzesa gisako «j»-rena), e<strong>ta</strong> Arratian j (gaztelaniazko y-rena). Beraz, jaungoikuac(xaungoikuak). jako (xako).Hitz bamean, ordea, delako Yod hori bokale artean § gisa ebakitzen da Makinakosubeuskalkian; Pr. Bartolome ber<strong>ta</strong>koa izanik jatorriz, textuan ematen diren guichija,luxurijotsu, cincilijuac, vitzija, nasaijeen kasuak § gisa ebaki behar direla uste dugu.Hots, guztija (gusti§a), beguijac (begi§ak).Hau guztia kontu<strong>ta</strong>n izanik, ikus dezagun, bada, bokalismoa sailez-sail.12 «Jatorriz -UA denean ere beti Wau <strong>ta</strong>rtekatzen du, bai<strong>ta</strong> hitz-barnean ere;«u»ren ondoko bokalea «a» ez ezik, beste bat denean ere berdin. Beraz, lesemaren bukaera«0» duten hitzak e<strong>ta</strong> «U» dutenak ondo bereizten ditu» (L. Baraiazarra).•
66 PRAI BARTOLOME SANTA TERESACERUBA «Jaungoicuaren bildur bagacuac, Ceruba galdubac»,149. «Ta Martirijeen egunac, Cerubari gracijac emonagaz», 143or.SARAUBA «l,Cein dirian chaarrago, Biguiria, ala Sarauba?», 117or. Bainan wau gaberik: «Biguiraric, biguira, sarauric, sarau»,192 or.SANTUBAC «Santubac ez cirian, dantzariac uste daveen modubanolgau», 190 or. «Ezda Santuba, edo Santia ondree<strong>ta</strong>n», 108or. «Ta olgue<strong>ta</strong> santubeen Neurria», 5 or.ISPILLUBA «Ta virginidadiaren mirarizco Ispilluba», 159 or.PAMAUBAC «Icen<strong>ta</strong>u dirian Eracusla pamaubac, <strong>ta</strong> beste ascoc»,. 129 or.DIABRUBAREN «Ceimbat arima diabrubaren sareperatu dituzunceure dantza...», 131 or.ARDOATSUBAQUIN «Ta ardaotsubaquin laungoico palsoasco», 141 or. «Olgue<strong>ta</strong> ardaotsubac, loijac, <strong>ta</strong> odoltsubaceuqueezanac», 143 or.ZITUBACO «Ta pecatubee<strong>ta</strong>ti lesucristoc librau zitubaco», 144or.ARGUMENTUBAC «Dantza zaleen urteneraac, edo argumentubac»,132 or.BATUBAC «Ta artzaquin, batzubac ill artian», 142 or.MUNDUBA «Onan topau eveen Apostolu Santubac munduba»,142 or.DESDICHAUBAC «Ta nasai<strong>ta</strong>suna nai daveen desdichaubac verbaeguiten daveela», 132 or.ZUZPIRUBA «Orduco soinuba izango da nire zuzpiruba», 163 or.DEUTSCUBEENIAN «Erremedijee<strong>ta</strong>n diriala, esaten deutscubeeniam),207 or.NAASTAUBAQUIN «Errijee<strong>ta</strong>co pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> dantza naas<strong>ta</strong>ubaquim),150 or.BILLATUBA «Toqui apartecua, <strong>ta</strong> billatuba da», 188 or.ASMOTSUBAC «An icasten dira, inor engainee<strong>ta</strong>co arte asmotsubac»,198 or.CRISTINAUBAI «Licencija cristinaubai emoten deutsanao), 194or.EZCUTUBEETAN «Ezcutubee<strong>ta</strong>n gauza chaarraguao), 195 or.SUBA «Luxurijaren suba garre<strong>ta</strong>n euquiteco gueiric...», 47 or.ONDRAUBA «Nescatilliaren izen ondrauba», 51 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 67LIBURUBETAN «Theologijaco, <strong>ta</strong> eracuste oneco liburube<strong>ta</strong>m>,7 or.NECATUBA «Bai buru necatuba arinduteco», ibidem.SAGRADUBAN «Esaten dira eureen gainian Escritura Sagraduban»,ibidem.MODUBA «Naasteco dantzia eguiten daveen moduban», 9 or.«Ta eguiten dirian moduban», 45 or.ATREVIDUBA «Uts eguite atreviduba», 12 or.CAPITULUBA 11 or.SOINUBA «Eitza, Pasiua, Soinuba, <strong>ta</strong> dantzia», 28 or. «Ta nescabaten trompiac, edo soinubac <strong>ta</strong>mbolinarena», 62 or.AZARTUBA «Ceuri verba eguiten azartuba», 6 or.GALDUBAI «Ta oitura onai, edo galdubai asco<strong>ta</strong>n izatia...», 7 or.CONTUBAN «Cristinau itsubac, contuban jausi ditezan eureenuts eguite...», 10 or.POZUBA «Impernuco pozuba, Babilonijaco labia», 86 or.BURUBA «Ichi bagaric darraicon gogua, buruba, <strong>ta</strong> gorputzabere», 19 or.ITSUBAC «(Guztiz itsubac mo<strong>ta</strong> gorrac, edo umiac ezbadira)>>, 99or.MADARICATUBAC «Gueure pieste<strong>ta</strong>co dantza madaricatubac»,78 or.ESTADUBA «Edana, Jantzija, Nasai<strong>ta</strong>suna, <strong>ta</strong> Es<strong>ta</strong>duba», 47 or.SARAULECUBAC «Euquiten ditubee Andiquijac eureen Biguiraedo Saraulecubac», 119 or.SARAUBAC «Andiechee<strong>ta</strong>co Saraubac malecija gueijago, luxurijasutsubago», 119 or.GAVAC «Ta nos pal<strong>ta</strong> dira pies<strong>ta</strong> egunian plazaan, gavac ordubacemonda bere», 62 or.GORUBETIAREN «Baserrijee<strong>ta</strong>n, edo ezpatetiaren, edo gorubetiaren»,110 or.ORDUBA «Gura davenac, gura davena eguiteco, orduba dala», 66or.DESONESTUBAC «Escu estututiac desonestubac...», 68 or.PROPOSITUBA «Ta ez eguiteco asmua, edo proposituba artu artian»,114 or.DIABRUBA «Aingueruben tristecia, <strong>ta</strong> diabrubeen poza», 78 or.TURCUBAC «Eze, turcubac eurac bere lotsatuco litzatequez»,111 or.CEUBEEN «Ezbada ceubeen echee<strong>ta</strong>co verba», 111 or.
68PRAI BARTOLOME SANTA TERESA2. Ua>oaMarkina-ko subeuskalkian ez-ezik, Bizkaiera nagusian e<strong>ta</strong> Gipuzkeranbereziki, aldake<strong>ta</strong> fonetiko hori ohizkoa da. Ondorongoakaldake<strong>ta</strong> horren adierazgarri dira:SAGRADUCUAREN «Ta Congregacinoe sagraducuaren ordenaasco bere...», 172 OT.BIDAUAC «Nic lapurre<strong>ta</strong>n eguiten dodalaco; bidauc, <strong>ta</strong> maldecinoiacezarten ditudalaco», 177 or.VERENUA (veneno) «Ta pristija venenotsubac oinduari verenuaezarten deutseen leguez», 160 or.LUA (loa) «Ta sarri zurrau<strong>ta</strong>, lua, <strong>ta</strong>jana laburtu<strong>ta</strong>», 181 or.GURASUAC «Eleisiaren guiza aldi guztie<strong>ta</strong>co Gurasuac», 8 or.CONCILIJUAC (concilio) «Trentoco Concilijuac declarau<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong>aguindu<strong>ta</strong> dauca», 175 or.OBIAGUAZ «Pluma obiaguagaz, <strong>ta</strong> zelo Santubaguagaz amaitudaguijan», 11 or.JAUNGOICOZCUA «Ederra, garbija, <strong>ta</strong> Jaungoicozcua arantzaz»,4 or.OSUETAN «Ta jai osue<strong>ta</strong>n, meza nausi<strong>ta</strong>co», 40 or.PASIUA «Pasiua berez ez ona, <strong>ta</strong> ez chaarra da», 31 or.BESUAC «Edo paparra aguirijan, edo besuac bilosic», 51 or.JAATECUA «Ta asco<strong>ta</strong>n vijamenaco ganadu jaatecua echera batutia»,57 or. ..USUA «Ezjaco beliari usua esaten, ezbada belia», 51 or.ERUATEN «Plazaco pies<strong>ta</strong>ra eruaten dan jantzija», 49 or.3. Ue>oeAldake<strong>ta</strong> fonetiko hau ere aski nagusia da Gipuzkoan e<strong>ta</strong> Bizkaian.bereziki. e<strong>ta</strong> noski, Markina-ko subeuskalkian.DINUEE (dinoe) «Ta aimbat moduric oneenagaz ibili dalaco, esanlegui, dinuee», 128 or.DARUEZAN (daroazan) «Andiquijeen Biguirara daruezan andra»,118 or.DARIJUELA (darioela) «Aguinee<strong>ta</strong>ti ura darijuela, duazan guizonac»,129 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 694. IA>eaOndorio bokaliko hau oso ohizkoa da euskararen eremuan, e<strong>ta</strong>ez soilik, hegoaldean, bai<strong>ta</strong> iparreko zonalde batzu<strong>ta</strong>n. Oso bizirikdago herriaren ahoan. Pr. Bartolome-k joera bizia <strong>ta</strong>lde horiek aldatzeko;oso gutxi<strong>ta</strong>n errespe<strong>ta</strong>tzen du -ea konposagai bokalikoa.Bes<strong>ta</strong>lde, -ia emaitzak eduki dezake bide luzeagoa ere, hots, a organikarimugatzailea edo artikulua erasten zaionekoa, aa < ea < iaprozedura emanaz bai<strong>ta</strong> eo-tik -io (abadeak abadioc); exenpluz,nescaa < nesquea < nesquia.Gainera prozedura hori daraman hitzak, normalki, ez du yod(i ja/i jua) delakorik. Horiek guztiak isladatzen dira ondorengo zerrendan.Badirudi -ia ondorioa ez dela ematen pluralean -aae bikoizturaeutsiz e<strong>ta</strong> berdin singularreko inexiboan (dantzaan, ez dantzian).ECHURIA (Echuraa/echurea/echuria) «Cristinau bacochac daucanleguez, aparteco echuria», 27 or.IBILTIA «Ez Jaungoicoaren bildurric, ibiltia», 17 or.DEMPORIA «Biar daveen demporia, iragoten badavee», 40 or.DANTZIA (dantzaa/dantzea/dantzia) «Ta bestiac: dantzia berazpecatu izan ez arren», 9 or.BESTIA «Bestia neuria. Curutze orre<strong>ta</strong>n ceure Gorputz biguna»,4 or.ARTIAN «Batzuc lau ormaren artian sartu<strong>ta</strong>», 9 or.USTIAGAZ «Ceuc ondo daquizun ustiagaz», 5 or.PASIETIA «Edo osasuneraco pasietia gauza ona da», 32 or.VERBIA «Jaungoicuaren Verbia eracusteco», 39 or.ERRIALA «Ta erriala bere escuban dala», 29 or.GENTIAREN «Ta euscal errijee<strong>ta</strong>co gentiaren», 74 or.DIRIAN «Ta Eracusleen liburube<strong>ta</strong>ti ateradirian», 104 or.UTS UNIAC (hutsuneak) «Imini dan Errazoiac bere zatijee<strong>ta</strong>n utsuniac daucazala», 104 or.COLORIA «Guzurrai emoten deutsee eguiijaren coloria», 135 or.DOTRINIA (dotrinaa/dotrinea/dotrinia) «~Baina cer eguingo daveeguichiago, dotrinia daquijeenac?», 94 or.QUEIA (queea/queia) «Da luxurijaren suba, <strong>ta</strong> queia», 67 or.EMACUMIAC «Ta chito sarri<strong>ta</strong>n guizonac, e<strong>ta</strong> emacumiac, zaarrac»,136 or.GARIALA «Ta Praileric gueijeenac juaten gariala piestee<strong>ta</strong>ra»,177 or.
70 PRAI BARTOLOME SANTA TERESALIBERTADlA «Pecatuba, liber<strong>ta</strong>dia, <strong>ta</strong> nasai<strong>ta</strong>suna», 132 or.ERACUSLIAC «Esanac imiten ditu Eracusliac», 173 or.ABADIOC (Abadeocjabadioc) «Ondo guengoquez Prailioc, e<strong>ta</strong>Abadioc», 168 or.SUGIA «Sugia leguez, edo sierpia leguez», 138 or.ONDRIA (ondraajondreajondria) «Eguin bequijo bada ondria»,165 or.GIRIA «Ta orduco dantziaren azqueneco giria vitzitzati... », 163or.CIRIALA «Leen bere eguiten ciriala», 153 or.ERRESPUESTIA «Ta ara emen zortzigarren urteeriaren errespuestia»,207 or.UCAZALLIAC «Jaungoicoucazalliac. Guerra guinac bere gueituditubee...», 145 or.TINTIAGAZ «Oitura chaarren tintiagaz ze<strong>ta</strong>catu<strong>ta</strong> dagozan leguez»,182 or.ZIRIANIAN «Ta nos olgau batzirian alan, ez Santu zirianian»,190 or.GAZTIAC «Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau...», 191 or.LIBRIA «Nai ezconduba dala, nai libria dala», 204 or.UMIAC «Ta vitzi dirian gurasuac, <strong>ta</strong> umiac», 205 or.BIAR «Ta gorde biar daveena, da», 12 or.GAUZIA «Asmau vedi, naijeen dan gauzia», 14 or.BELIA «Ez jaco be1iari usua esaten...», 51 or.EDADIA «Edadia. Plazaan <strong>ta</strong>nbolinagaz dantzan...», 47 or.ECHIAN «Ta templurajuan ezaindanac, bere echian...», 141 or.UCATUTIA «Batio-ucatutia, sacrilegijua, luxurija», 85 or.ENTZUNIAN «Erdi entzunian, edo ondo entzun bagaric», 52 or.VERDIAC «Arei darraicuezan azalquerija verdiac», 60 or.ALAVIA «Ama loijaren alavia loija», 59 or.PALTIA «Ateraten davee placiaren paltia», 62 or.TROMPIAC «Ta nesca baten trompiac», 62 or.SAMIA (samaajsameajsamia) «Oraingo dantzee<strong>ta</strong>n ezjaco samiaebaten», 79 or.PIESTIA «Ta diabrubeen poza, <strong>ta</strong> piestia», 80-81 or.EGUITIA «Goix parteti eche biarrac gaztiac eguitia», 56-57 or.5. Bokale bikoizturak (aa, 00, 0, uu)Jakina denez, Bizkaiko hizkera zenbaitek biziki gordetzen ditu
EUSCAL-ERRIJETACO... 71bokale bikoizturak edo geminazioak. Gauza ez dago garbi. Batzu<strong>ta</strong>n,bikoiztura horre<strong>ta</strong>rako ez dago inolako arrazoin etimologikorik,adibidez, luur idazteko lur ordez, ala laar lar ordez; deribazioane<strong>ta</strong> deklinabidean ere -ae etimologikoak aunitze<strong>ta</strong>n -ee dama Pr.Bartolomerengan; exenpluz, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> (-ETA atzizkia dagoela <strong>ta</strong>rtekoonartu<strong>ta</strong>) etimologikoki olgAE<strong>ta</strong> litzateke, e<strong>ta</strong> fonetikoki olge<strong>ta</strong>,soila. Kasu horre<strong>ta</strong>n (e<strong>ta</strong> beste ge'hiene<strong>ta</strong>n, ordea) olguEE<strong>ta</strong>ageri da. Deklinabideko inexiboan berdin, hots, alavEE<strong>ta</strong>n alavAE<strong>ta</strong>netimologikoaren ordez, ala gutienez, alavE<strong>ta</strong>n ordez.Beste kasu asko<strong>ta</strong>n, ez dago dudarik, geminazioa mugatzaileamarkatzera dator, hitza, berez, a organikoaz amaitzen denean.Adibidez, neseaae, dongaae (donga apofoniaz), eltzacaac, seinoraae,andraae (apofoniaz). Haue<strong>ta</strong>ko batzuk ergatibo singularreandaude, beste batzuk, berriz, pluralean, ezen-e<strong>ta</strong> Pr. Bartolome-k(bizkaiera nagusiak bezala) ez du pluralerako -ec/ek amaiera ergatiboberezirik. Guk kasu bakan bat topatu dugu hone<strong>ta</strong>n, alegia,daquijanEC kasua (
72 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAdel area vizcaina: Marquina y Durango (cr. Capanaga, los dos As<strong>ta</strong>rloas,Moguel, Fr. Bartolome), y el viz. de Guipuzcoa y en particularel de Ofiate (cr. Garibay, RS, ms. de Ofiate)>>. (Fonetica HistoricaVasca, 111, 5.2, d). Gainera, Mitxelenak aitortzen digu joerabikoiztzaile horrek, nolabait, arkaismo bat isladatzen duela (
- _.--------------------,EUSCAL-ERRIJETACO... 73Azkeneko kasu hone<strong>ta</strong>n egiija, e<strong>ta</strong> ez eguiija; baliteke inpren<strong>ta</strong>hutsaizatea, gi ez baitu ia inoiz gui balioz erabiltzen. Bes<strong>ta</strong>lde,-ii bikoizturarik ez (esan dugunez) 55 orrian: «Eguijazco examinaone<strong>ta</strong>ti ezaututenda arguiro», Beraz, hitza bera hiru era<strong>ta</strong>rahemen ere 13 . Orain ikus ditzagun izenburuan izendaturiko-ij(a), -ij(e), -ij(olu) <strong>ta</strong>ldeak. Lehenengo biak aski ugariak dira.Hemen sbalio duan yod ardikontsonanteaz (e<strong>ta</strong> Markina aldeanduen balioaz) mintzatzen ari gara.-IJ(a):CONCIENCIJAAC «Baina pies<strong>ta</strong> zaleen conciencijaac oiturachaarren tintiagaz», 181-182 or.VIJAMONECO «Ta asco<strong>ta</strong>n vijamoneco ganadu jaatecua echerabatutia», 57 or.ENDECENCIJA «Modia, endecencija, <strong>ta</strong> luxurijaren convitgarrijadaravileenac», 200 or.CONVITGARRIJA «Luxurijaren convitgarrija», ibidem.BURUERICHIJA «Arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija, dotorerija», 199 or.VERDEQUERIJA «Ta esan leguizan verdequerija altubac», 71 or.BERARIJAZ «Edo bularrac berarijazjaso<strong>ta</strong>», 51 or.LUXURIJARI «Ta gorputza ondo pres<strong>ta</strong>ubac luxurijari sarridei...», 51 or.MALECIJAZ «Demporan bada, malecijazjaztenda», 41 or.GRACIJAAC «Edo egon lecuban Jaungoicuari gracijaac emoteco»,41 or.-IJ(elu)LUXURIJOTSU «Ta andra naaste alemanijeen guisaan luxurijotsuibilteco», 193 or.CONCILIJUA «Leenago Elisiac, <strong>ta</strong> Concilijuac agiundu (sic) ditubenordenac». 175 or.ESTUDIJUAC «Inos ichi bagaric equin ezquero, estudijuac», 15or.BALIJUAGAZ «Ceure Odol Santubaren balijuagaz erosi», 4 or.SACRILEGIJUA «Batio-ucatutia. sacrilegijua, luxurija», 85 or.1.1 EGUIIJA hitza dda-e<strong>ta</strong> argigarri ohar hau: «Hitl honck «a» itsasia du: hcra/.Prai Bartolomcran arahcra. «cguijia» cman hchar lukc forma l11ugatuan c<strong>ta</strong> «cguija»mugagahcan. Nominatiho mugatuan. -lA osol/cn ducn «i» hori Ickul aldal/cn dclacsango nukc: al/cra pasat/cn dcla. alcgia: FGlJlJlA > FGUIIJA. (I.. Baraia/arra).
74 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAERIJOTZACO «Ezdavela jaquingo erijotzaco ordu artian», 98 or.JUICIJUA «Juieijua, <strong>ta</strong> modestija daueanae», 80 or.-IJ(e)URIJEETACO «Urijee<strong>ta</strong>co Alcate Jaunac», 151 or.GUEIJEENAC «Juaten diriane<strong>ta</strong>ti, gueijeena dira libriac», 54 or.NASAIJEEN «Eureen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> nasaijeen», 204 or.b) -uu bikoizturaBikoiztura hau ere kasu bat bakarrean ematen da gure obran,. hots, fur kasuan, LUUR gisa idaztean. Garbi dago geminazio hori,gutienez, ez dela etimologikoa, bainan izan daiteke expresiboa alafonologikoa Markinako kasuan, Pr. Bartolome-ren garaian.LUUR «Quendu leguijeez guzti eureen erricuac, e<strong>ta</strong> luur barrucuac»,153 or.LUURRECUAC «E<strong>ta</strong> Errijac quendu leguijaz eureen luurrecuac»,152 or.c) aa bikoizturaBikoiztura hau da nagusiena ee <strong>ta</strong>ldearekin. Esan dugunez, ber<strong>ta</strong>n-aa etimologizanteak aparte, mugatzailearen lekukoak ikusibehar dira garbiro. Beste kasu bakan batzu<strong>ta</strong>n geminazio horiek(etimologiaren aldetik, e<strong>ta</strong> bereziki hitz muturrean ala <strong>ta</strong>rtean) problematikoakdira. Agian, analogikoak e<strong>ta</strong> expresiboak baino ezdira. Bes<strong>ta</strong>lde -aa bikoiztura gehienak pluralean e<strong>ta</strong> inexibo singularrean(dantzaae, damaae).DEUNGAAC «Dantzaac ain deungaac balira», 137 or.PATRICARAAN «Ta impamee<strong>ta</strong>raco, patricaraan, edo muxillee<strong>ta</strong>nlaboria», 201 or.ELTZACAAC «Errazoe eltzacaac, ez icen desonestubac», 200 or.OLGEETAAC «Batzuc zabalduten dituvee olgee<strong>ta</strong>ac», 13. Bainan,ia beti ofguee<strong>ta</strong> (gue) idazten duo Seguraski inpren<strong>ta</strong>-hutsa da.IRAACIJAC «Condicinoe latcecuac, estubac, iraacijac», 16 or.SENORAAC «Seiioraac, echeco gauzai cobru emoteco», 39 or.BIGUIRAAC «Erromedijac, Biguiraac, <strong>ta</strong> Saraubac», 105 or.CHAARRA «Cristinauba aleguera izatia ez da berez gauza chaa-
~._~ ~----------------------,EUSCAL-ERRIJETACO... 75rra», 21 or. Chaar hau, hala ere etimologikoa izan daiteke zaarra-tikabiatu<strong>ta</strong>.LAARREGUI «Ta gusto laarregui emotia gaiti», 5 or.SOLBARDAAN «Edo irugaz alcarri eseubae solbardaan», 64 or.Inpren<strong>ta</strong>-hutsez, 64 or, 46 orri gisa dator liburuan. Solbarda,noski, sorbaldaren me<strong>ta</strong>tesia da.PIESTAAN «Edo pies<strong>ta</strong>ruz, edo pies<strong>ta</strong>an», 99 or.DANTZAAC «Gueroeo Eseolau batzue leguez, dantzaae per se»,84-85 or.BANACAAC «Inoe ezautu ezin leguizan banaeaae», 82 or.DEMPORAAN «Alaeo demporaan olgueetia», 42 or.ERACUSLAAC «Teologija Sagradubaren Eraeuslaae», 44 or.EDAATEN «Ta endamas guiehi<strong>ta</strong>n edaaten davenari», 48 or.NESCAAC «Bai andraae, <strong>ta</strong> bai neseaae», 50 or.VENGANTZAAC «Oidituban oeasinoiae, gorrotuae, vengantzaae»,75 or.ERROSCAAC «Prutia, edo erroseaae artu<strong>ta</strong>», 70 or.AAZCARRIJA «Gentiaren urteneria da guztien aazcarrija», 71 or.GARRAASI «Nesea ba<strong>ta</strong>e egiten dau garraasi bat», 72 or.ERRESPUESTAAN «Ta onen errazoia emongo da zortzigarrenerrespues<strong>ta</strong>an», 73-74 or.MAQUILACAAC «Vengantzaae, burrueae, maquilaeaae», 75 or.DAMAAC «Damaae gavian alearregana batu<strong>ta</strong>», 116 or.NESCAAQUIN «Ta can<strong>ta</strong>u eguiten dozu neseaaquin», 90 or.ORDENAAC «Erregue Jaun aseoren ordenaae», 41 or.DESPEIDAAN «Ta despeidaan dantzarijen errazoiae», 45 or.BIGUIRAAN «Biguiraan egiten dira <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> modu aseo», 112 or.SAMAAC «Samaae armatu<strong>ta</strong>, apaindu<strong>ta</strong> veguiraeune...», 77 or.Eraskin gisa adierazten dugu -00 bikoizturazko kasu bat topatudugula, alegia, almidoetutia hitza (
76 PRAI BARTOLOME SANTA TERESADAVEE «Norbait inos icusi badavee}}, 169 or. «Edo egiten daveeladantzam}, ibidem.BALEBEE «Ta Errijee<strong>ta</strong>ko PieI Jaunac nai balehee here}}, 151 or.DACARREE «Eleisiaren Erecusla Andia dacarree testigutzat dantzarijac}},155 or.PLACEETAeO «Ta orraco placee<strong>ta</strong>co, erromadijee<strong>ta</strong>cQ}}, 157 or.USEETANDAN «Baina egiten dan, <strong>ta</strong> usee<strong>ta</strong>ndan moduban eguitia}),158 or.LEUQUEE «Guc au esatia, nai-leuquee Dantzazaliac», 192 or.DANTCEEN «Gueure placee<strong>ta</strong>co dantceen sarija ondo autor daveenac»,76 or. «Ta naasteco dantzee<strong>ta</strong>ra juateco», 60 or.GORDEETIA «Diruba conteetia, <strong>ta</strong> poltsaan gordeetia», 14 or.OLGEETAAC «Batzuc zabalduten dituvee olgee<strong>ta</strong>ac pecatuzcue<strong>ta</strong>raguino»,13 or. «Dinot: aguirico elguee<strong>ta</strong>riac», 41 or.ONEEC «Saraubari darraicozan condecinoe oneec», 118 or.DARABILEE «Airian darabilee <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> galdu aree<strong>ta</strong>n...», ibidem.ERNEGUEETAN «Ta erneguee<strong>ta</strong>n dagoz, inoc aintzat artu ezditubalaco»,70 or.EZBALABEE «Nai ezbalabee, bestec bere eraguingo ez leusquijue)},1140r.PROVEETAN «Errazoiagaz provee<strong>ta</strong>n ezbada)}, 44 or.PENSEETAN «Entzuten dirian, pensee<strong>ta</strong>n diriam}, 101 or.6. ApofoniaApofoniak bokale berezi baten idekiera adierazten duo Konposakeran,batez ere, euskaran nabaria da e bokaleak a bilakatzekoduen joera (basO/basAkatu, artO/artAburu, sendO/sendAtu); berdine bokaleak a-ra (sarE/sarAtu. bidE/bidAgain, orE/orAtu); ubokalearen kasuan urriago ematen da fenomeno hori; gehiene<strong>ta</strong>n,gorde egiten da, baina katU/katAkume salbuespena litzateke.Hitz bakane<strong>ta</strong>n bizkaierak joera bizi bera apofonia egiteko. Fenomenoguztiok nabarmen gure autorearen liburuan.ERACUSLA (erakuslE) «Icen<strong>ta</strong>u dirian Eracusla pamaubac, <strong>ta</strong>beste ascoc)}, 129 or. «Teologija Sagradubaren Eracuslaac, <strong>ta</strong>Errazoiac eurac gaiti dinuena», 44 or. «Ta, Eracuslaric oneenac,<strong>ta</strong> gueijeenac esan arren, vorondatez», 97 or. «Diadar eguiten
EUSCAL·ERRIJETACO... 77davee Eleisiaren guiza aldi guztie<strong>ta</strong>co Gurasuac, e<strong>ta</strong> Eracuslaac»,8 or. Azken bikoiztura bokalikoak pluraleko ergatiboaadierazten du (-aek ek ordez, nahiz-e<strong>ta</strong> P. Bartolome-k kasu osourri<strong>ta</strong>n -aae e<strong>ta</strong> -aee berezi).OBA (hobE) «Obada alcarregaz plazaan, edo biguiraan, edo Saraubanolgueetia», 134 or. «Ta arimia salvee<strong>ta</strong>co, ez olgueetia,<strong>ta</strong> penitencija eguitia oba da», 191 or. «Ta alegueria berez, Jaungoicua,serviduteco, pres<strong>ta</strong> era obacua dala», 26 or. «Ta orregaitibapere obaac ezdira)), 155 or. Hemen -aae bikoizturak ez duadierazten ergatiboa, plurale predikatiboa baino.UPACO (upEla) «Inoren upaco ardaua edaaten daveenaC)), 54 or.URRAGORRIZCO (urrEgarrizko) «Danen castucuac (sic) (kas<strong>ta</strong>koak)ziriala, araco, urragorrizco idiscua emacumeen... )), 138 or.URRAGO (urrEago, mas cerca) «Ceimbat gavaren urrago, aimbatezainago, nasaijagQ)), 68 or.SUGA (sugE) «Basaco suga, <strong>ta</strong> pristija venenotsubac oinduari verenuaezarten deutseen leguez)), 160 or.7. Diptongapen arrotzakJakina denez euskarari ez dagokio -ie/ue gisako diptongapenik;euskarak dituen ditongo apurrak mailebue<strong>ta</strong>tik datoz; mailebu zaharrakgurera diptongapenik gabe iritxi dira pOrtu (pUErto ordez),eskOla (eskUEla ordez), fes<strong>ta</strong>/bes<strong>ta</strong> (fiES<strong>ta</strong> ordez) latinekobokalismoa eutsiz. Prai Bartolome-ren idazkian aurkitzen direnpiES<strong>ta</strong>, prIEsa gisakoak gaztelaniar fonetikaren ukituak dira.PRIESA (presa) «Ez dago pies<strong>ta</strong> eguna, baino priesacuagoric)), 56or. «Guztia da priesia, pies<strong>ta</strong> eguna)), 57 or.PIESTARA «Asco juaten dira pies<strong>ta</strong>ra)), 57 or. «Orraco plazacopies<strong>ta</strong><strong>ta</strong>ra utseguiten ez davenao), 52 or.ERRESPUESTARIC (arrapOsturik, erantzunik) «Errazoe onenerrespues<strong>ta</strong>ric ezin topau izan dot nio), 125 or.POPUERTZACUA (por fuerza, de rigor) «Oneraco popuerzacuada examinetia)), 44 or. «Ta gogoz, popuertraco (sic) lana)), 19-20or.Hiato prozedurak, berriz, aleobeetia (alcahue<strong>ta</strong>) kasuan.
VI.ORTOGRAFIARI ETA KERARI DAGOZKIEN ALDEFORMAL BATZUKA<strong>ta</strong>l hone<strong>ta</strong>n ortografi-bitxi<strong>ta</strong>sun zenbatez, hitz elkartu e<strong>ta</strong> deslotuentra<strong>ta</strong>menduaz, grafema batzuen balioaz, e<strong>ta</strong>barre<strong>ta</strong>z mintzatukogara. Jakina da XIX mendean oraindik ez dagoela ba<strong>ta</strong>sunhandirik grafema batzuen tra<strong>ta</strong>menduan. Pr. Bartolome-ren idazkie<strong>ta</strong>n,hone<strong>ta</strong>n, desba<strong>ta</strong>sun e<strong>ta</strong> inprobisake<strong>ta</strong> aunitz dago, logikoadenez. Oraindik ez da ikusten bere obran geroztiko tx grafema. Vkontsonanteak, berriz, hedadura handia du oraindik, e<strong>ta</strong>, maiz,hitz bat-beran B grafemarekin ez<strong>ta</strong>baidan egonen da (biar(behar)jviar). XX mendean inposatuko zen idazkera normatibizatu batenbeharra nabaria zen. Horre<strong>ta</strong>rako, oraindik, <strong>Euskal</strong>tzaindia fal<strong>ta</strong>zen.1. Hitz-elkarke<strong>ta</strong>kPr. Bartolome-ren garaian arau ortografikoak oraindik erakundebatek arautuak ez zirelarik, e<strong>ta</strong> bes<strong>ta</strong>lde, idazleen praxiapuntu guztie<strong>ta</strong>ra hedatzen etzelarik, nahaste e<strong>ta</strong> desba<strong>ta</strong>sun aunitzdago. Bai puntu hone<strong>ta</strong>n e<strong>ta</strong> beste asko<strong>ta</strong>n, karmeldarrak inkoerentziazkojokabideak dauzka. Ala ere, hitz-elkarkete<strong>ta</strong>n bere joerabizia ez negatiboa aditz-Iaguntzaileari lotzekoa da, e<strong>ta</strong> bes<strong>ta</strong>inbestelaguntzailea aditza berarekin. Hona adibide batzuk:EZDAU «Baina ezdau onec gueure vijotze<strong>ta</strong>ti quenduten alegrija»,22 or. «Ezdau inoc esatem), 29 or.EZDAQUIJEENAC «Cerdan, ondo ezdaquijeenac», 55 or.EZDAUCA «Ezdauca gatzik, ezdauca gustorio), 9 or.OIDITUBEN «Ta casic gueijenac nai oiditubeen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ac dira»,28 or. «Aituten oiditubeen achaquijaac quendutecO», 45 or.ORNIDUTE «Jococo ornidute, edo <strong>ta</strong>ntu bacochian errial bat bai-
80 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAno, gueijago jocatutia», 29 or.BIARDA «Atzera biurtu biarda conciencijan», 30 or.AGUINDUTENDAU «Alan aguindutendau Carlos III guereErregue Jaunac», 30 or.EZDACAARRENAC «Arimara gachic ezdacarreenac, <strong>ta</strong> naturaleciac...»,14 or.BIARDAU «Ta olgueetiac bere euqui biardau bere errezuazco tercijua»,38 or.JAZTENDA «Eragotzi<strong>ta</strong>co demporaan bada, malecijazjaztenda»,41 or.EZDEUTSELACO «Ta egun naidaveen lagunaquin... ibilten isteenezdeutselaco», 58 or.2. Deselkarke<strong>ta</strong>kAtzizkien arloan ikusiak ditugu errotik aparte ipini<strong>ta</strong>ko atzizkikasu batzuk; hona beste batzuk: uts uniac 114, uts uneric 124, nasai<strong>ta</strong>suna 52, ardao guina (vinotero) 142, urten eria 136, pres<strong>ta</strong> era 26,esan era 76, dantza zaliai 193, e<strong>ta</strong>b.Hemen deklinatibo bakanduen kasuak jarriko ditugu, nagusiki.BAQUIA GAITI «Ta esaten dau ac errico baquia gaiti», 153 or.PENIA GAITI «Arimara dacarren tristecia, <strong>ta</strong> penia gaiti», 25 or.NAUSIJAGUA GANA «Juaten dira Juez nausijagua gana», 153or.MORTALAREN BEIAN «Eguin biar daveela, pecatu mor<strong>ta</strong>larenbeian», 155 or.INOC AGAZ «Ta ez pandaguan eguingo dau inoc agaz», 114 or.Ikusten denez, deklinatiboe<strong>ta</strong>n gehienik bakanduenak kasusatiboasoziatiboa e<strong>ta</strong> norabidezkoa dira. Beste gehienak, normalean,ez dira deslotzen.BESTE AIN BESTE «Beste ain beste esaten da», 42 or.NOS BAIT «Eguiija da, nos bait olgeetia», 189 or.NUN NAI «Nun nai gaixotu leitequee», 186 or.3. Marraren erabileraHone<strong>ta</strong>n ere ez dago ba<strong>ta</strong>sun garbirik, hitz bat-bera kasu des-
EUSCAL-ERRIJETACO... 81berdine<strong>ta</strong>n marraz e<strong>ta</strong> marrarik gabe egon daitekeelako; ala ere,Pr. Bartolome-k ez darabil marra aunitz. Arinago jotzen du (goianikusi dugunez) konposagaien e<strong>ta</strong> atzizkien desloturara, marrarabaino.EZ-JAQUIN «Itsu<strong>ta</strong>sun zorigaistico bategaz, <strong>ta</strong> ez-jaquin lainotsubategaz», 4 or.DANTZA-ZALIAC «(Ta dinot cerubaren aurrian) «dantza-zalicabsolvidutia», 125 or. Beste kasu hone<strong>ta</strong>n berriz deselkarke<strong>ta</strong>hutsa: «Dantza zaliai pies<strong>ta</strong>an...», 193 or.NAI-LEUQUEE «Guc au esatia, nai-leuquee, gaztiac ce<strong>ta</strong>n... »,192 or.NAUSI-BATEGAZ «Cer eguin nausi-bategaz aaztu bagaric», 125or. Marra honek ez dauka inolako arrazoirik. Bestee<strong>ta</strong>n, honelakoe<strong>ta</strong>n,ez darabil marrarik.4. Grafema batzuen erabileraGrafema problematiko horiek: sonante gehi herskari <strong>ta</strong>ldeakNB/NP ala MP/MB, VI ezpainkariak, TC/TZ frikariak, S/X-renalternantzia, e<strong>ta</strong> J/G-ren balio fonetiko zenbait dira.VIB. Hone<strong>ta</strong>n ez dago ba<strong>ta</strong>sun handirik, ezen-e<strong>ta</strong> hitz bat berabi grafiaz darabil asko<strong>ta</strong>n; bes<strong>ta</strong>lde, v grafemak oraindik erabilpenhandia dauka bere idazkie<strong>ta</strong>n.VERDEQUERIJA «Ta esan leguizan verdequerija altubac», 71 or.«Ta meniue<strong>ta</strong>n azalquerija, verdequerija», 200 or.VERBIA «Jaungoicuaren Verbia eracusteco», 39 or.PROVEETAN «Errazoiagaz provee<strong>ta</strong>n ezbada», 44 or.VITCI «Ta Cristinaubac vitci ditezan jaquinaren gainera», 34 or.VISTAAN «Mundu guztiaren vis<strong>ta</strong>an», 205 or.PROVINCIAN «Ta Provincian, Justicijac bere au erremedijau...»,63 or.VIRGINDADIA «Ezcondu bagacuac virgindadia galdu<strong>ta</strong>», 82 or.«Edo nos iminico etelituque virgineen artiafi», 82 or.VILDUR «Cristinaubac Jaungoicuaren vildur santuba gaiti», 147or.VIDEETAN «Egun avidee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ver<strong>ta</strong>n guizofi», 109 or.VIGUIREETAN «(Baserrije<strong>ta</strong>co viguiree<strong>ta</strong>n usee<strong>ta</strong>n dan leguez)),
82 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA33-109 orrian, ordea, b grafemaz: «Biguiraac dira beste <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>...».ERVESTERA «Edo Santiaren achequijagaz ervestera juanda»,106 or. Bainan b grafemaz: «Beste <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> batzuc baseerriechee<strong>ta</strong>n mutilaC», 109 or.VIARRAC «Goix parteti eche viarrac gaztiac eguitia», 57 or. Bainanb grafemaz beste bi kasue<strong>ta</strong>n: «Gazti<strong>ta</strong>c olgau biar davee»,192 or. «Azartu biar dodala», 10 or.VERENUA «Ta pristija venenotsubac oinduari verenua ezartendeutseen leguez», 160 or. Baina b grafemaz: «Naasteco <strong>dantzeen</strong>bereno madadicatuba azaldee<strong>ta</strong>ra», 10 or.5. NPINP ala MP1MBGehiene<strong>ta</strong>n, MP/MB -ra makurtzen da alboko gaztelaniarenaraura; agian, euskarak etzuen XX mendean ohitura hori galdu beharizan kons<strong>ta</strong><strong>ta</strong>pen fonetikora, maiz, hobekigo makurtzen zelako,baina gure ortografiaren soildura-joerak NP/NB gain-ezarrizuen kasu guztie<strong>ta</strong>ra hedatuz.DEMPORIA «Biar daveen demporia, iragoten badavee oneec guztioc...»,40 or.COMPENSETAN «Oh, ceasco dirian, <strong>ta</strong> ce guichi compese<strong>ta</strong>n dirian...»,49 or. «Icututen deutsenian, ondo compesee<strong>ta</strong>co», 124or. Bainan 60 orrian NP: «Ta Conpesore Jaunen Zelo Santubafl».CUMPLIDUTENDA «Modu one<strong>ta</strong>n plazaan dantzia cumplidutenda».66 or.CEIMBAT «Ceimbat aleguin eguindan guiza aldi guztie<strong>ta</strong>n», 146or. Bainan NB beste kasu hone<strong>ta</strong>n: «Ta ceinbat gueijago iracurrijago»,126 or.AIMBESTE «Beste aimbeste, <strong>ta</strong> milla bidar gueijago dira bada...»,187 or. «Ta dantzaan aimbat onestidaderic», 127 or.6. TC/TZ e<strong>ta</strong> C/Z alternantziakDANTCEEN «Ta naasteco dantceen contra». Bainan, orri bereanbeste bi lecu<strong>ta</strong>n TZ: «Guere errije<strong>ta</strong>co piestee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> dantzee-
EUSCAL-ERRIJETACO... 83<strong>ta</strong>n...», 80 or. «Ezdavela dantzan eguiten...», 80 or.PLACEETACO'«Ta orraco placee<strong>ta</strong>co, erromedijee<strong>ta</strong>co», 157 or.Bainan z grafema besteo<strong>ta</strong>n: «Plaziaren erdian jausi<strong>ta</strong>», 69 or.«Au gaiti, plazaco dantza naastuba», 107-108 or.ICENTAU «lcen<strong>ta</strong>u dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> desonestubee<strong>ta</strong>ra», 122 or.TERCIJUAN «Ta ezaututeco tercijuam>, 74 or. «Tercijo baten jaquiteco»,39 or.7. XIS alternantziaX grafemak ia beti, ahozkatze gogorra du, hots, sk-repa, bainans-ren ordain ere ger<strong>ta</strong> zitekeen gure autorearentzat. Bes<strong>ta</strong>ldeahozkatze samurrez ixildu<strong>ta</strong>, ixil kasu<strong>ta</strong>n (ikus 61 or.).EXEMPLU «Eleisa guizonen exemplu andijagaz, 176 or. «Exemplutza<strong>ta</strong>rtu<strong>ta</strong>», 127 or.LUXURIAZCO «Duazala, luxurijazco pecatu mor<strong>ta</strong>lac esaten dirian...»,101 or. «Naaste alemanijeen guisaan luxurijotsu ibilteco»,193 or.EXAMINETIA «One<strong>ta</strong>raco popuerzacua da examinetia», 44 or.Bainan, bes<strong>ta</strong>lde, s grafemaz; «Ezin alan esaminaric eguin leguijeela»,183 or. «Asi nintzan dantza zaliac esaminee<strong>ta</strong>n», 125 or.8. JIG grafemakGehine<strong>ta</strong>n belare zintzurkatua (gaztelaniazko j egiteko) j darabil.Bes<strong>ta</strong>lde, j fonemak Markinako yod bereziaren balioa du eguiija,conciencija antzekoe<strong>ta</strong>n. G, berriz, virginidadia, virgineea, giraac(gaztelaniazko girar-en eraginez, nonbait) mailebue<strong>ta</strong>n darabil.VIRGINIDADIA «Ezcondu bagacuak birginidadia galdu<strong>ta</strong>», 82or.GIRAAC «Dantziaren giraac bere guztiac dira ezquerreracuac»,139 or.GENTILIDADIAREN «Gentilidadiaren zatijac», 145 or. Bainajzere: «Ezdaquijeela, ixilic eguindaco jantijagaz», 58 or.9. Inpren<strong>ta</strong>-okerrakLiburuaren zehar, inpren<strong>ta</strong>-okerrak aski ugariak dira. Auto-
84 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAreak 208 orrian aipatzen ditu batzuk, bainan gehienak fal<strong>ta</strong> dira.Liburuaren edizioa lruiiean egin zen, hots, <strong>Euskal</strong> Herrian 1816 urtean.Guk beste askoen artean honakoak azalduko genituzke:DAGQUEEZ «Guraso ondraubac dagqueez dantzarijac», 140.Dauqueez ezarri behar luke.BUTZUC «Ta Saraube<strong>ta</strong>n dantzan bere eguiten davee butzuc»,133 or. Batzuc idatzi behar da.AUT «Ta Provinciaco pieste<strong>ta</strong>n aut, <strong>ta</strong> utsa bat dira», 62 or. Auezarri behar luke.CIEMBAT «Ciembat pecatu, <strong>ta</strong> ceintzuc eguiten citubeen pies<strong>ta</strong>»,131 or. Ceimbat behar litzateke.POPUERTRACO «Ta gogoz, popuertraco lana, edo...», 19 or. Popuertzaco(por fuerza) behar luke.Kontu<strong>ta</strong>n izan, bigarren sailean, edizio kritikoa ematean orribakoitzean topaturiko kasu gehienak orri-oinean kons<strong>ta</strong><strong>ta</strong>tuko ditugula.
VII.LEXIKOAPrai Bartolome-k bere EUSKAL-ERRIJETACO OLGUEETA, TA DANTZEEN NEURRIZCO-GATZ-OZPINDUBAobran auzkezten digun hiztegi-materialea ez da txikia edo urria.Alabainan, gu hemen nolabaiteko interesa duen hitze<strong>ta</strong>ra mugatukogara, bai semantika aldetik, bai fonetika aldetik, bai bitxi<strong>ta</strong>sunaaldetik, nahiz hemengo hitz aunitz (costu, cobru, convitgarria, comedija,cazubela, e<strong>ta</strong>b.) erromaniko hutsa izan. Zerrenda hone<strong>ta</strong>nAzkue-ren hiztegi haundian ez sarturiko hitz-mailebu aunitz dago;alabainan, badira Azkue-k gurre autoretik harturikoak ere. Esandugun arrazoiengatik, hemengo Lexikoa ez da eraguztikoa (exhaustivo),hau<strong>ta</strong>tua baino.AAAZCARRIJA lenitivo, «Bada despeidaco gentiaren urteneria daguztien aazcarrija», 71 or.ABADE sacerdote, «Ezda bada sinistuten, Abade teguija, <strong>ta</strong> Praileteguijajuaten diriala pies<strong>ta</strong><strong>ta</strong>ra», 169 or.ABSOLVIDUCO absolver, «l,Nos albsolviduco eveen guraso bat,edo ume bat, berarijaz olguetia gaiti dantza madaricatu...», 87or.ACIENDAAN hacienda, «Ez aciendaan, ez osasunian oneraric,edo provechuric ez dauqueela, euren guraz», 10 I or. Hemen,onera (-ERA atzizkiaz) hitzari onuraren esanahia ematen zaioa;Azkue-k bere hiztegian (Dic 11, 115) badakar.ACHAQUIJATZAT excusa, «Erromedijara juanda, a.n ibiltecoachaquiiatzat», 108 or.
86 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAADULTERIJUAREN adulterio, «Adulterijuarren alabia dala,dantzan eguiten davena...», 80 or.AGUINTARI autoridad, «Ta Cris<strong>ta</strong>ndadeco Aguin<strong>ta</strong><strong>ta</strong>ri (sic)Jaunen ordenaac bere bardin condenee<strong>ta</strong>n ditubee», 87 or.ALACUAC <strong>ta</strong>les, «Ta gurasuac celacuac, umiac alacuac», 59 or.ALCABOETIAI alcahuete, «Edo aldaguijeena echeti oostu<strong>ta</strong>, alcaboetiaiemoten deutseenac», 201 or. Hemen gaztelaniako audiptongoa b kontsonanteaz neutraltzen da, violin/hiBolin gisara.ALEGUERIA alegre, «Ce gozua, ce alegueria, <strong>ta</strong> ce atseguinezcuadan gueure vizitzia», 21 or. Hemen nabarmena CR anulatzekoer'abili<strong>ta</strong>ko e anaptiptikoa. «Ija puscabat ardauac alegueretu<strong>ta</strong>»,49 or. Bainan, 22 or. «quenduten alegrija eguijazcua».AMETACO amar, «Jaungoicua ezaututeco, alabee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> amee<strong>ta</strong>co,lecuba da», 187 or.ANDIQUIJEEN grandes (senores) «Ondo baino obeto apaindubajuatenda andiquijeen Biguirara», 117 or. «Andiquijeen Biguiraradaruezan andra, edo nesca loijac gaiti», 118 or.APAINDURIJAC adorno, «iTa ezda gauza jaquina, plazacoapaindurijac, <strong>ta</strong> gorputza ondo pres<strong>ta</strong>ubac luxurijari...», 51 or.«An icusten da, edade arriscucuac, ardauac, apaindurijaC», 64or. (Hemen inpren<strong>ta</strong>ren erruz 64 ordez 46 orria ematen da). Hitzhone<strong>ta</strong>n gaztelaniako sabidURIA hitzaren atzizki bera (apaindURIA),e<strong>ta</strong> hurbilago oraindik sabidURIA-ren norabideangure jakitURIA, (jaquiturija, 118 or.).APARTECUA especial, «Ta Ceruba tristetuteco, toqui apartecua,<strong>ta</strong> billatuba da», 188 or.ARDAOZCO vino, «Oneec dira, araco ardaozco, odolezco, <strong>ta</strong> luxurijautsezco gentilen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> 10ijaC», 141 or. «Luxurijotsubaquin,<strong>ta</strong> ardaotsubaquin Jaungoico paltso ascQ), ibidem.ARREBATUA rebato, «Naastia, arin aringuia, arrebatua, <strong>ta</strong> pandanguajoten ditubaniam), 66 or.ARRASTEGUI a<strong>ta</strong>rdecer, «Ben<strong>ta</strong>na zulo bateti dantziari beguiraarrastegui guztian cansau bagaric», 69 or. Kurioski arrastegui hitzakhemen lekuzko atzizki bat, alegia, -TEGIA. «Gustia dapriesia pies<strong>ta</strong> eguna, arrasteguijan pies<strong>ta</strong>ra juatia gaiti», 57 or.Agian -IRI-ren (arrastiri) egokiera fonetikoa baino ez da.ARTEZA recto, «Ez tristia; ez bada arteza, zuzena, zabala, ugarija,vijotz nasaicua», 21 or.ARTZAQUIN oso, «Piestia eguiteco, pelie<strong>ta</strong>n cirian Artzaquin,Otsoaquim), 141 or.
EUSCAL-ERRIJETACO.,. 87ASMOTSUBAC intencionado, «An icasten dira, inor engainee<strong>ta</strong>coarte asmotsubac», 198 or.ASTIROCHUBAGO mas lento, «Maite bategaz bacarrian astirochubagoegon gure daveenac», 70 or.ATAJADIAREN oportunidad, «Venguee<strong>ta</strong>co a<strong>ta</strong>jadiaren zain. urrengo pies<strong>ta</strong> egunera», 95 or.ATSA mal olor, «Luxurijaren pestia, <strong>ta</strong> atsa darijuela, bacochahere 1aguna gana», 72 or. Hemen, kurioski, pestia diptongapenikgabe; bainan, gehiene<strong>ta</strong>n, diptongapenez (piestee<strong>ta</strong>c 78, pies<strong>ta</strong>79,80, pies<strong>ta</strong>an 51).ATSETASUNA a1ivio, «Ta geriagaz (sic) eldu<strong>ta</strong>suna, atse<strong>ta</strong>suna,juicijua, 10tsa ona», 199 or. 14ATSITUBAC pesti1ente, «Impernuco labati quee atsitubac urtetendaven 1eguez, naasteco dantzee<strong>ta</strong>ti...», 83 or.AUT esto, «Baina Vizcaico, <strong>ta</strong> Provinciaco piestee<strong>ta</strong>n aut, <strong>ta</strong> utsabat dira», 62 or. Hitzaren amaierako -t hori inpren<strong>ta</strong>-hutsa da.Provinciaco-k Gipuzkoako esan nahi duoATZIJAC criado, «Desonestidadeco escolan atzijac, ondo e1du bagacuac»,59 or. Hemen afrikazioaz, baina beste<strong>ta</strong>n ez (aziera,118 or.), Bizi hitza ere, gehiene<strong>ta</strong>n, frikazioaz, alegia, bitzi, vitzija.AUTOR confesar, «Juicijozco Eracusla guztiac autor davee eguijaam>, 17 or.AZALQUERIJA superficia1idad, «l.Nortzuc dira, eureen verbeera,<strong>ta</strong> meniue<strong>ta</strong>n za1querija», 200 or.AZIERA crianza, «Andiquijeen aziera biguna, <strong>ta</strong> leuna gaiti», 188or.AZOGUIA azogue, «Ta can<strong>ta</strong> indecente, <strong>ta</strong> odolberozaillac gaiti,ceintzuc dirian 1uxurijaren, azoguia», 118 or.BBAGARIC sin, «Edo ondo entzun bagaric gueratutia», 52 or.Ohizko azken boka1earen apofonia, bago/bagA.BASATZA barriza1, «Basatzan ibili<strong>ta</strong>, 10ituten ezdirianac», 180 or.14 Guk goriaga:: hitzari ezarririko sic horri adierazpen interesgarri hau Baraiazarrak.«Markinaldean oso hitz ezaguna e<strong>ta</strong> erabilia. Jakina, orain «jera» idatziko genuke.«Acogida». «muestra de cariiio» esan nahi du e<strong>ta</strong> hedatuago den «txera» hitzarenbaliokidea da», Guk «txera» «jera»ren baliokide baino gehiago hitz bera dela esanengenuke. gaztelaniar belarizazio berantik gabe. Bere iturri etimologikoa, Corominas-enhiztegian ez-ezik. ikus L. Milxelena. BAP XI. 296 e<strong>ta</strong> FHV. 71 or.
88 PRAI BARTOLOME SANTA TERESABATIO bautizo, «Sovervija, Batio-ucatutia, sacrilegijua, luxurija...»,85 or. Hitza gaztelania zaharreko batear/bateyar-etik.Ikus: Garcia Diego, Diccionario etimologico espaiiol e hispanico,Madrid 1954,918.BEGUIRACUNIAC mirada, «Beguiracuniac, e<strong>ta</strong> alcarren geraac(sic) desonestubac», 68 or-161 orrian, berriz, v morfemaz idatzi<strong>ta</strong>(veguiracune).BEGUIRATU mirar, «Beguiratu bequijo bada verbee<strong>ta</strong> oni, <strong>ta</strong>orraco placee<strong>ta</strong>co», 157 or. Hemen begi-tik datorren semantikadarabilela uste dugu, bainan iparraldeko begiratu delakoak, latinekovigilare-tik datorrenak, badu hemen presentzia biguira (vigilia)gisa. Orri berean «biguiree<strong>ta</strong>co (de las vigilias), <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>codantza ederroi», dio.BEIAN debajo, «Eleisaco opicijuac ez eguitiaren beian», 174 or.«Eguin biar daveela, pecatu mor<strong>ta</strong>laren beian», 155. Hitz haunormalki ezpainkari gorraz erabili ohi da (pean).BERARIJAZ especialmente, «Naasteco dantzaac berarijac icustia,<strong>ta</strong> arei beguira egotia bere», 171 or.BERE <strong>ta</strong>mbien, «Ta <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n areec cer dirian daquijenec, inosbere ez», 129 or. Bere, ekialdeko ere baino zaharragoa izanen daseguraski.BIDAOCA blasfemando, «Ama eurai bidaoca dagozala», 59 or.BIDAUAC blasfemias, «Ta umeen arteco bidauac, baque chaarra»,95 or. Hemen -ao itxi egin du, bainan bidao ere badakar.BILOSIC desnudo, «Edo besuac bilosic, edo bilosic, baino ez ascoobetO», 51 or.BIRRITAN dos veces, «Ta birri<strong>ta</strong>n, ezbada zortzi, edo amar bidarbere jazoten jacuez», 124 or.BITZUBAC los dos, «Bitzubac ust eguiten dabee. Bada ez <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>guztiac dira.. ,», 17 or. «Bitzubac dira chaarrac. Ta ba<strong>ta</strong> bereeguin biar ez dira», 197 or. Zenbaki honek -TZU pluralgilea daramabaTZUK gisa, e<strong>ta</strong> ez da ezaguna ekialdean.BURUERICHIJA engreido, «Ta egon-eraan jagui<strong>ta</strong>suna, arro<strong>ta</strong>suna,buruerichija, dolorerija», 199 or.CCABELINIA clavel, -«Aldaquijanac larrosia, cabelinia, ispliguba,edo beste bedar usain...», 50 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 89CALVA calva, «Ta emongo deutseela buruco apaindurijaren lecubancalva gorrija», 78 or.CASTATI cas<strong>ta</strong>, «Edo cas<strong>ta</strong>ti datozala dantzaac», 138 or.CASTIDADIA castidad, «(Porni<strong>ta</strong>tu bagaric) areec bere arimacocastidadia galdu<strong>ta</strong>», 82 or.CASTU gasto, «Ta egun are<strong>ta</strong>co castu alperricacuac gaiti, danaorree<strong>ta</strong>ti», 147 or.CASUISTARIC casuis<strong>ta</strong>, «Ez casuis<strong>ta</strong>ric, ez Provabilis<strong>ta</strong>ric, celaneguiten dirian entzun ezquero», 94 or.CAZUBELAAN cazuela, «Ta bestian cazubelaan, erlia leguez,mordo baten guizom>, 67 or. Hemen interesgarria nola<strong>ta</strong>n gaztelaniardiptongoa b kontsonanteaz anulatzen den biBolina/biolinakasuan bezala.CEREGUIN quehacer, «Ta gueijago cereguin .ezdauquee, SantoTomasegaz esan dirian errazoiac gaiti», 151 or.CILICIJUA cilicio, «Loreen lecuban atsa, <strong>ta</strong> cinteen lecuban cordelac,<strong>ta</strong> cilicijua», 78 or.COBRU cobro, cumplimiento, «Seiioraac, echeco gauzai cobruemoteco», 39 or.COLORERIC color, «Ez jaco alaco gurasuari coloreric mudauco»,59 or.COMEDIJAC comedia, «Guerra guinac bere gueitu ditubee Comedijac,dantzaac», 145 or.CIRZILUBAQUIN zarcillos, «Urragorrizco idiscua emacumeencirzilubaquin eguinda», 138 or.CONVITGARRIA convite, «Ta luxurijaren convitgarrija darabileenac;<strong>ta</strong> auzuai...», 200 or.CONSUELORACO consuelo, «Biurtuco dira gueure oneraco,gueure consuelorako», 42-43 or.CORDELAC cordel, «Ta cinteen lecuban cordelac, <strong>ta</strong> cilicijua», 78or.CORU coro, «Dirianac, diriala, coru loijagocuac dira oneec», 52or.CLARU claro, «Ta mutil egozan ezcaratz betian claru guztienaurrean», 111 or.CRIJADU criado, «Ta diabrubaren crijadu, <strong>ta</strong> crijada eguin zitubanac»,206 or.CRISTANDADE cristiandad, «Menturaz ezda Cris<strong>ta</strong>ndade guztiandantza desonestubagoric», 10 or.CURAC cura, «Ez Obispoc, ez curac, ez Erreguec, ez Juecec ez
90 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAdeutsa inori aguindutem>, 147 or.CHLogikoa denez, Pr. Bartolome-k ez du erabiltzen oraindik geroztikoTX fonema, nahiz-e<strong>ta</strong> TZ/TC ezagutu e<strong>ta</strong> usatu.CHANCHETAN en bromas, «Chanche<strong>ta</strong>n vene<strong>ta</strong>n pecatu eguitecoconvit clarubac», 100 or.CHANZATZAT chanza, «Edo sermoee<strong>ta</strong>n esaten dana, chanzatzat,<strong>ta</strong> barregueitzat artutia», 53 or.CHICO caballito, «Edo andriaren aurrian saltoca, chico ezi bagaco,edo baso asto batzuc dirurijeela», 65 or.CHITO muy, «Ta chito errazto iragoten dala pecatu izatera», 91or.CHILIBITUEN silbo, «Ta emacume naaste dantzan chilibituen,pandereten, trompeen, edo nesqueen soinubagaz...», 109 or.CHIRRINTOLIA polea, «Castidadiaren galdugarrija, diabrubarenchirrintolia, sa<strong>ta</strong>nasaren saria», 86 or.CHOCHAQUERIJAC tonterias, «Ta eurai jagocuezan gauzaasco, chochaquerijac, <strong>ta</strong> simplezaac diriala», 61 or. Honen etimologiazozokeria dirudi, gaztelaniazko chocho gure zozo-arenbustidura delarik, seguraski.DDAMAAC dama, «Damaac gabian alcarregana batu<strong>ta</strong>, dantza...»,116 or.DEMONINUAC demonio, «Demoninuac asmau<strong>ta</strong>co dantza loijac,onac diriala esateco?», 80 or.DESAPIJOGUINAC desafiante, «Eche galtzailiac, cas<strong>ta</strong>larijac,desapijoguinac, lapurrac», 203 or.DEUNGAAC malvado, «Dantzaac ain deungaac balira, quendueguingo lituqueez guztiz», 137 or. «Erromedijee<strong>ta</strong>cua deungaaguada», 108 or.DEUNGARO malvadamente, «Edocein gaiti deungaro esatia; urtianbein, edo birri<strong>ta</strong>n», 53 or.DOMEQUIA domingo, «Erromedija eguna domeequia, edo jaiosuabada, egun avidee<strong>ta</strong>n», 109 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 91DOTORERIJA elegancia, «Dotorerija, <strong>ta</strong> besteen desprecijua eracustendaueenac», 199-200 or.DUCAT ducado, «Joco aldi bacochian ogue<strong>ta</strong> amar ducat», 29 or.«Pies<strong>ta</strong> egun bacocheco castuba eun ducategaz eguiten ezdabeenbaseerri echiac», 96 or.EECANDU costumbre, «Da cristinauben arteco ecandu pecatuzco,<strong>ta</strong> oitura galdu ascogaz», 135 or. «Jaijotzaco ecandutzat, <strong>ta</strong> cereguintzat»,200 or.ECELAN de ninguna forma, «l,Mutilac, e<strong>ta</strong> Nescaac? Ecelan bereez», 129 or.ECHURIA apariencia, «Ta echuria daucanez, guztiz quenducobere ezdira», 137 or. Hemen ez dago lehen bokalearen ixturarik,itxura formulan bezala; jatorriz gaztelaniako hechura-tik. Esandaiteke bizkaierak, orokorki, gipuzkerak e<strong>ta</strong> goi-nafarrerakbaino menperakizun fonetiko nagusiagoa duela gaztelaniarekiko(norabide berdinean absolBidu, moBidu, amaDU izenak, bestee<strong>ta</strong>n-TU direnak), e<strong>ta</strong>, ie diptongoak (priesa, presa ordez).EDEGUIJAC abier<strong>ta</strong>, «Abitubac soinian jancijac, <strong>ta</strong> so<strong>ta</strong>nia imini<strong>ta</strong>,coroia edeguijac salvauco baguinduz», 168.EGUITADE acto, «Soinu onestubagaz, <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>de indecente bagaric,<strong>ta</strong> beste...», 156 or.ELTZACAAC inmaduro, estupido, «Ta meniue<strong>ta</strong>n azalquerija,verdequerija, errazoe eltzacaac», 200 or.ENDEMAS ademas, «Ardao pusca bat edanac, <strong>ta</strong> endemas cerbaitgueijago edanac», 48 or.EMPEINU empeiio, «Ta ezdaquit celaco empeinu bat, esan dirian<strong>olguee<strong>ta</strong></strong> lotsarizcue<strong>ta</strong>m>, 125. Pr. Bartolome-k sudurkari bustia,grafikoki behintzat, ez du kons<strong>ta</strong><strong>ta</strong>tzen ia inoiz; I bustia bai, ordea(illtzia, illgarri).ENTERO muy, «Ta pecatubaren entero urrecuac diriala», 160 or.Oso formula ere ezagutzen du, noski.ERABAGUI decidir, «Pensau dot, erabagui biar ditudala, cer dirianErromedijac», 105 or.ERDI-COMICO semicomico, «Ta mutil artian erdi-comico eguinda<strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n?», 171 or.ERICHIJAN opinion, «Santu onen erichijan; l,nos con<strong>ta</strong>uco ete citubanEleisa Ama Santiac», 82 or.
92 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAERIA aukera, «Ezbada ardua edaateco eria guztiac, edo gueijenaceuqui daveela», 48 or.ERNE atento, «Seinallee<strong>ta</strong>n deutsee dantzai erne lecuba», 138 or.ERNEGUETAN renegamiento, «Ta zeloz murmure<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ernegue<strong>ta</strong>ndagoz», 70 or.ERRAPARAU no<strong>ta</strong>r, «Edoceinec Errijee<strong>ta</strong>n erraparau daiquien,eguiija da am), 199 or. «Erabatera guztien erraparubai (reparos)),106 or.ERROMEDIJACO romeria, «~Celan librauco ditubee, plazaco,erromedijacO», 129 or..ERROSCAAC rosquillas, «Bere devocioecua bada, prutia, edoerroscaac artu<strong>ta</strong>», 70 or.ESQUELARIA escalera, «Eleisia arimac Cerura igoteco esquelariada», 188 or.EZAINAC feo, «Claru guztien aurrian, ezin esan legui, ce ezainacziriam), III or. «Ez nasan ezain<strong>ta</strong>sunac», 67 or.EZBADA sino, «Ezbada ceubeen echee<strong>ta</strong>co verba, <strong>ta</strong> eguite deungueequin»,III or.EZAUBERAZ conocimiento, «Edo egui<strong>ta</strong>de loi bati pusca batenvijotzian ezauberaz, <strong>ta</strong> naiz...», 98 or.EZCARATZ cocina, «Ta entzun nituban ziquinquerijaac ez ezcaratz,baz<strong>ta</strong>r baten, edo apartian isilio), III or. «Ez oida ezcaratceo(ezcaratceco) suba baino beste arguiric», 110 or.EZE ni, «l.Ez eguitia, eze icustia bere Eleisiac eurai pena andijaquineragotzi<strong>ta</strong> daucan <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> impamee<strong>ta</strong>n?», 170 or.FFonema biezpaiakari hone<strong>ta</strong>z hasi<strong>ta</strong>ko hitz guztiak, sistematikoki,P bihuztzen ditu gure Pr. Bartolome-k, beste inongo autoreganaurkitu ez daitekeen hertsaduraz; alegia, fede pede, fiel piel,fornicazio pornicazio, fama pama, e<strong>ta</strong>b. J. A. Mogel ere lehenagoantzeko bidetik.GGARBATU arrepentirse, «Leen juana garbatu, <strong>ta</strong> ostera ez juatecoasmua artu artiam), 103 or.GENTILIDADIAREN gentilidad, paganismo, «Gentilidadiarenzatijac, reliquijac, edo ondoquinac», 145 or.
EUSCAL·ERRIJETACO... 93GUERRAGUINA guerrero, «Marte guerraguina ondree<strong>ta</strong>co»,141 or.GUIZA humano, «Guiza alderic guiza aldira eldu dira gueuredemporareguino», 144 or.GORROTORIC odio, «Ez dauca pecatubaren gorrotoric, ez damuric:Pecatubaren gorrotoric», 123 or.GORUBETAN rueca, «Soluan nabasen, edo echian gorube<strong>ta</strong>neguitia baino», 81 or. «Ar<strong>ta</strong>jerjes Erreguia, gorube<strong>ta</strong>n. Alan besteascoc», 28 or. .GURARIZ querer, deseo, «Gurariz, <strong>ta</strong> gogoz artuten badira 01guee<strong>ta</strong>co borondate laarreguija gaiti», 20 or. «Verba, gurari, edoegui<strong>ta</strong>de loi bati pusca baten», 98 or. «Ta pies<strong>ta</strong>raco gurarijaemon eutseenac», 206 or.GURA querer, «Alaco dantza galdubee<strong>ta</strong>ra bere guraz juatia»,102. Etimologia lat. gulam-etik, L-R aldake<strong>ta</strong>z latin-mailebue<strong>ta</strong>n.Baliteke erromanikoa edo beran<strong>ta</strong> ere izatea.GUICHI poco, «Diriala pecatubaren bildur guichi dauqueenac»,52 or.IICENTAU denominar, nombrar, «Icen<strong>ta</strong>u dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> desonestubee<strong>ta</strong>rabere guraz premina bagaric», 122 or.IDISCUA novillo, «Urragorrizco idiscua emacumeen cirzilubaquineguinda», 138 or.INDECENCIJA indecencia, «Ta indecencija eracustia... Nasai<strong>ta</strong>sunau guztiau», 53 or.INDECENTE indecente, «Esaten jaco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> indecente ari. Naidala Danen cas<strong>ta</strong> galduba», 140 or.IRAASTEN con<strong>ta</strong>giar, «An iraasten da luxurijaren gaixua...», 197or.IRACURRI leer, «Iracurri bediz, Job Isaias, Daniel, Salomon,Evanjeliua, <strong>ta</strong> San Paulo», 76 or.IRAGO pasar, «Castigubaren trumoe aldija irago dedinian, nasaijac,<strong>ta</strong> desonestubac leengo pecatubee<strong>ta</strong>ra», 152 or. «Batec iragoeuquezan trabajuric andijenac, <strong>ta</strong> luceenac irago cituban San<strong>ta</strong>Teresac», 23 or.IRUNECO cuello, «Eureen iruneco zapijac ascatu<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> burucuacoquertu<strong>ta</strong>», 68 or.ITANDU pregun<strong>ta</strong>r, «Ta ibilteco ustia daucana? Eurai i<strong>ta</strong>ndu», 87or.
94 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAISPLIGUBA espliego, «Aldaquijanac larrosia, cabelinia, ispliguba,edo beste bedar usain...», 50 or. Jatorriz la1. spiculum, e<strong>ta</strong>beste euskal aldagaiak ispiku, izpiliku dira. Formula hau beran<strong>ta</strong>da ozenaren eraginagatik.ITURA objeto de blanco, «Tiroric zucenenac ez dira itura elduten»,34 or.IXIUA encendido, «Ta campora aguertuteco uzija ixiua dauqueenac?»,202 or.JJADIJSTECO conseguir, «Au jadijsteco (sic), guzurral emotendeutsee eguiijaren coloria», 135 or.JAGUITEN levan<strong>ta</strong>rse, «Jaguiten da auzi bat erricuen eureen artiam>,153 or. «Piquiagaz 10 eguinda, garbi jaguiten dirianac»,180 or.JAGUITASUNA elevaci6n, «Ta egon-eraan jagui<strong>ta</strong>suna, arro<strong>ta</strong>suna,buruerichija, dotorerija, <strong>ta</strong> besteen desprecijua eracustendaueenac?», 200 or.JAZOTEN suceder, «Beste aimbeste jazoten da cristinaubeen artecoecandu pecatuzco, <strong>ta</strong> oitura galdu ascogaz», 135 or.JOIQUIJAC instrumento de musica percusor, «Soinuba bada ona,fa oneracua, joiquijac bere onac dira», 33 or.JANTZIJAGAZ vestido, «Echecua (endamas Ai<strong>ta</strong>c) ezdaquijeela,ixilic eguindaco jant(z)ijagaz», 58 or.JUANAC senor, «Milango Obispo Juanac, Santo Tomas, <strong>ta</strong> besteEracuslaquim>, 132. Inpren<strong>ta</strong> hutsa (ez bada Jaunaren me<strong>ta</strong>tesiada).JUZGU juicio, «Mezaric entzun ezdaveela, sinistu guinai, juzgugaistoric eguin bagaric», 57 or.LLABAN resbalante, «Asco<strong>ta</strong>n dantza arinian, oin bijac labaneguinda, plaziaren erdijan jausi<strong>ta</strong>», 69 or. «Baina, calzada lauban,ala aldapa labanian, lasterrago?», 187 or.LABANQUERIJAREN desliz, «Ain bat dago nesquia pozagoriclabanquerijaren, <strong>ta</strong> liquinquerijaren vitsa dariola», 66 or.LABORIA cereal, «Patricaraan, edo muxilee<strong>ta</strong>n laboria, edo aldaguijeenaecheti oostu<strong>ta</strong>», 201 or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 95LASTIMIA histima, «Piquiagaz 16 eguinda, garbi jaguiten dirianac.Lastimia», 180 or.LAUBAN Hano, «Baina, calzada lauban, ala aldapa labanian»,187. Etimologiaz lat. planum-etik, haserako multzo kontsonantikoarensoilkapenaz e<strong>ta</strong> sudurkariaren ohizko ezku<strong>ta</strong>tzeaz.LEGUA legua, «Ta urrin Errije<strong>ta</strong>ti legua ascuan gentia juan oidanaerromedije<strong>ta</strong>ra pies<strong>ta</strong> egunian», 106 or.LEGUEGIN legislador, «Erregue, Agin<strong>ta</strong>ri, edo Leguegin batentzatedo da», 191 or. «Erregue Jaunac, <strong>ta</strong> Legueguinac ichi leguijueerrije<strong>ta</strong>co gentiari», 147 or.LEGUEZ segun, a modo de, «Eurac esan oidaveen leguez, ija puscaba<strong>ta</strong>rdauac alegueretu<strong>ta</strong>», 49 or.LOIJAC sucios, «Aimbat naijago, eureen dantza loijac noc jasoeuquiteco», 169 or. «Dirianac diriala, coru loijagocuac diraoneec», 52 or. «Ta eguin ditubeela loiquerija areec, <strong>ta</strong> besteenesanagaz...», 101 or.LOGRERIJAN usura, «Bai<strong>ta</strong> campo<strong>ta</strong>rrai logrerijan aurraz cerbaitprestee<strong>ta</strong>co bere», 148 or.LIQUINDUTA ensuciado, «Ta dantzaric dantza guizon escu artianliquindu<strong>ta</strong>, dabilzan emacume ezcondu bagacuac», 50 or.«Ain bat dago nesquia pozagoric labanquerijaren, <strong>ta</strong> liquinquerijarenvitsa darijola», 66 or.LOTSARIZCO vergiienza, «Esan ditubeela verba desonestubac, <strong>ta</strong>lotsarizco errazoiac», 60 or.LUXURIJAZCO lujurioso, «Duazala, luxurijazco pecatu mor<strong>ta</strong>lacesaten dirian», 101 or. «Ixioquija subari urreratu bagarichere, luxurijaren ten<strong>ta</strong>cinoiac goitutia», 47 or.MMADARICATUBAC maldito, «Gueure piestee<strong>ta</strong>co dantza madaricatubacJaungoicuaren gorrotua, <strong>ta</strong> zamaija euren gainian dauqueena»,78 or.MALDADIAC maldad, «Ta andi ateraten dirian ordiquerijac,joco chaarrac, <strong>ta</strong> beste maldadiac», 96 or.MALECIJAZ malicia, «Eragotzi<strong>ta</strong>co demporaan bada, malecijazjaztenda», 41 or.MANDATARI mensajero, «Au ondo ezautu<strong>ta</strong>, ondo sinistu<strong>ta</strong>,Jaungoicuaren Manda<strong>ta</strong>ri areec eureen cristinau...», 85 or.MAINA tre<strong>ta</strong>, mafia, «Pies<strong>ta</strong>raco gurarijac lapurre<strong>ta</strong>ac, maina
96 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAgaistuac, alcaboeterijaac», 206 or.MAITEQUERIJEETAN amorio, «Imini<strong>ta</strong>, verbee<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> maitequerijee<strong>ta</strong>ndagozala», 64 or.MENIO meneo, «Bai joco nesca, <strong>ta</strong> mutil, menio desonestubac, <strong>ta</strong>lotsarizcuac gucratu bagaric», 67 or.MENTURAZ por ventura, «Entzun dot, <strong>ta</strong> ez bein bacarric, (menturazguzurra) Compesore batzuc», 193 or.MINGOCH amargo, «Contuban jausi zirianeti aurrera, negarmingoch asco eguin eveen», 190 or.MORALA moral, «Ezdaquijala Morala derichon dotriniaren asieraric»,194 or.MORDO cumulo, «Andiscotiac dirialaco mordo a<strong>ta</strong>co pecatubacgente arteracO», 68 or. «E<strong>ta</strong> emacumiac maats mordotz, <strong>ta</strong> pampanuzjantzi<strong>ta</strong>»,142 or.MUTILDUCO trasquilar, «Quenduco deutseezala siongo alabaieureen apaindurijaac, mutilduco deutseezala eureen burubac»,78 or.MUXILEETAN mochila, «Ta impamee<strong>ta</strong>raco, patricaraan, edomuxillee<strong>ta</strong>n laboria, edo aldaguijeena echeti oostu<strong>ta</strong>», 201 or.NNABASEN arado, «Domeecan dantzan eguitia, soluan nabaseneguitia baino, pecatu andijagua dala... », 158 or. «J udegubac zapatubanabasen, edo gorube<strong>ta</strong>n eguinagaz», 81 or.NASAIJA disoluto, «Gueijeenac gente guztiz nasaija, eureen gustoguztiaz escatuten citubeen», 145 or.NASAITASUNA disolucion, «Eracusleen dotriniari ichi<strong>ta</strong>, liber<strong>ta</strong>dia,<strong>ta</strong> nasai<strong>ta</strong>suna gura daveenac», 94 or.NECEDADIAC necedad, «Zoraquerijac, ton<strong>ta</strong>querijac, necedadiac,arriscu andicuac», 164 or.NATURALECIAREN naturaleza, «Errijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> Echee<strong>ta</strong>n gordezedin naturaleciaren modu», 206 or.NECESIDADE necesidad, «Necesidade, <strong>ta</strong> premina bagaric, ondodaquijeela, juaten dirialaco», 102 or.NEURGARRI canon, «Eleisiaren neurgarri, edo Canon, <strong>ta</strong> Congregacinoesagraducuaren», 172 or.oODOLTSUBAQUIN sangriento, «Olguee<strong>ta</strong>n odoltsubaquin, lu-
EUSCAL-ERRIJETACO... 97xurijotxubaquin, <strong>ta</strong> ardaotsubaquin Jaungoico paltso asco», 141or.OLGUEETARA juego, holganza, «Pecatu mor<strong>ta</strong>lac aguirijan betieguiten dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ra, <strong>ta</strong> dantzara», 10 or. «Ta <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> loijee<strong>ta</strong>raeureen gustoz, ibiltia gaiti, olgueetia gaiti...», 123 or.ONDOQUINAC restos, «Gentilidadiaren zatijac, reliquijac, edoondoquinac», 145 or.ONESTIDADIA honestidad, «Ta egui<strong>ta</strong>de indecente bagaric, <strong>ta</strong>beste onestidadia ezaindu leguijan gauza bagaric», 156 or. «Taeguna, onestidadia, <strong>ta</strong> luxurija», 157 or.OOSTUTIA robar, sustraer, «Zaldi bat oostutia, baino guizon batilltia, pecatu andijagua da)), 196 or. Bokale bikoizturek nabarmenezartzen du iparraldekoen ohostu, ohoin etimologikoa.OQUERRERIJA malicia, maldad, «An icasten dira oquerrerijaguztiac)), 197 or. «Dantzia daguan lecuban, dagozala oquerrerrijaguztiao), 79 or.OQUERRERIJAGUINAC malhechores, «Ta aguirico oquerrerijaguinac,<strong>ta</strong> gaisquinac)), 199 or.ORACINOIA oraci6n, «Gueratu bagaric, oracinoia eguiteco, ten<strong>ta</strong>cinoianjausiez gaitezam), 191 or.ORATUTA agarrar, «Escuz escu alcarri oratu<strong>ta</strong>, naaste mutil birenerdijan nesca bat dala)), 66 or.ORDIQUERIJA ebriedad, «Guztientzat naasteco dantzaac gaiti,ordiquerija, gorrotua, murmuracinoia, sobervija)), 85 or.ORDITUTA borracho, ebrio, «Ez dinot, orditu<strong>ta</strong> dagozala; ezbadaardaua edaateco eria guztiac...)), 48 or.OSEGUINAI criado, «Ta icusico dau: Seme alabai, <strong>ta</strong> oseguinaipieste<strong>ta</strong>ra)), 60 or.OSTICOPIAN pisando, «Orreec dira, Jaungoicuaren legueric gueijeenaosticopian daravileenac)), 205 or.PPAPARRIAN pecho, «Edo beste vedar usain gozoco bat buruban,paparrian, edo escubam), 50 or.PATRICARAAN bolsillo, faltriquera, «Ta beste tratu chaarre<strong>ta</strong>raco,<strong>ta</strong> impamee<strong>ta</strong>raco, patricaraam), 201 or.PECATU pecado, «AIan pecatu dan ocasinoe jaquinera, bere gurazdoiana)), 103 or. «Ta chito errazto iragoten dala pecatu izatera)),91 or. «Ez bada, naasteco dantzaan pecatu eguiteco daguan
98 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAocasinoia gaiti», 91. Pr. Bartolome-k, ia beti, hitz hau haserakogorraz erabiltzen duoPELlETAN pelea, «Piestia eguiteco, Pelie<strong>ta</strong>n cirian Artzaquin,Otsoaquin, <strong>ta</strong> Tigreequin, alcar ill artiam>, 141 or.PICAERDIJA picardia, «Gure ao 10tsa galducue<strong>ta</strong>ti aimbeste picaerdijaentzun biarra», 180 or.PIEL piel, «Ta Errijee<strong>ta</strong>co Piel Jaunac», 151 or.PLUMIA pluma, «Uste onagaz plumia escuban artu davenic, ezcasuis<strong>ta</strong>ric, ez Provabi/is<strong>ta</strong>ric», 94 or.PIQUIAGAZ pez, «Piquiagaz 10 eguinda, garbijaquiten dirianac»,180 or.POR CIERTO por cierto, «ioTa quendu ditu guztiz? Ez por cierto...»,152 or.POPUERTZACUETAN necesario (inexiboan). «Ta artu emonpopuertzacue<strong>ta</strong>n guzurra, embusterija», 200 or.POZUTI pozo, «Dantziac impernuco pozuti urten davela...», 83or.PREMINA necesidad, apremio, «Preminabagaric verba desonestubacesatia», 98 or. Hitz honek, tximino kasuak bezala, luzapenfonetikoa dager. Bai<strong>ta</strong> beste hone<strong>ta</strong>n: «Ta ezauberaz preminabagaric juatia», 99 or.PRIESACUAGORIC prisa, «Pies<strong>ta</strong> eguna, baino priesacuagoric»,56. «Guztia da priesia pies<strong>ta</strong> eguna, arrasteguijan pies<strong>ta</strong>ra juatiagaiti», 57 or. Ikusten denez, Pr. Bartolome-k (bizkaierak bezala)oztoporik ez gaztelaniako -lE (piestia, priesia) diptongapenakonartzeko. Gipuzkoan, ordea, presa, pes<strong>ta</strong>.PRISTIJA alimaiia, bestia, «Basaco suga, <strong>ta</strong> pristija venenotsubacoinduari verenua ezarten deutseen leguez», 160 or.PROVABILISTARIC probabilis<strong>ta</strong>, «Ez casuis<strong>ta</strong>ric, ez Provabi/is<strong>ta</strong>ric,celan eguiten dirian entzun ezquero», 94 or.QQUIPULA cebolla, «Egitoco quipula garratzai larga, <strong>ta</strong> CerucoMana gozua gustee<strong>ta</strong>ra!», 21. Ekialderagoko tipulajtepulajtepladisimilaziodunen ondoan, estimagarria da quipula formula bizkaierazkoa,lat. cepullam-etik, hurbilagoa.SSACERDOTE sacerdote, «Abadentzat, <strong>ta</strong> Prailentzat pecatu diria-
EUSCAL-ERRIJETACO... 99la. Ezda errez sinistuten, Sacerdote Jaunac», 168 or.SAMATI pescuezo, «Gueijenian nesca bat, <strong>ta</strong> muti1 bat alcarri es,.cuti, edo samati oratu<strong>ta</strong>», 73 or. «Samaac armatu<strong>ta</strong>, apaindu<strong>ta</strong>veguiracune maitee<strong>ta</strong>n escubaquin cha1oca», 77 or.SARAU sarao, «Biguiraric biguira, sarauric sarau, <strong>ta</strong> dantzaricdantza nesca, <strong>ta</strong> muti1», 192 or. «Soinubagaz, <strong>ta</strong> dantziagaz eguitendapiestia, sarauba, viguiria...», 33 or.SARTAIN sarten, «Cein <strong>ta</strong>mbo1ina, cein trompia, cein sar<strong>ta</strong>in zaarbat (baseerrije<strong>ta</strong>co viguiree<strong>ta</strong>n usee<strong>ta</strong>n dan 1eguez)>>, 32 or.SEINALLEETAN sena1es, «Bes<strong>ta</strong> batzuc seinallee<strong>ta</strong>n deutsee dantzaierne 1ecuba», 138 or.SEINAREN nino, «Seinaren Ai<strong>ta</strong>ric topau ezinda davi1tzanac»,202 or.SEINORAC senora, «E<strong>ta</strong> Seinorac, Za1dunac, e<strong>ta</strong> Damaac gavianalcarregana batu<strong>ta</strong>», 116 or.SEQUERA ca1entura, «Nun nai gaixotu 1eitequee. i,Baina, sequeradunagaz 16 eguiten davena», 186 or.SIERPIA sierpe, «Sugia 1eguez, edo sierpia 1eguez izango da1a berecastia», 139 or.SOBERVIJA soberbia, «Ordiquerija, gorrotua, murmuracinoia,sobervija, Batio-ucatutia», 85 or.SUTEGUI fogon, «Ta bai nescaac, duazan guztian, 1uxurijaren sutegui,<strong>ta</strong> ats ziquin au guztiau», 101 or.SUTSUBENIAN fogoso, «Ta dantzarijac, ocasinoeric vitzijenian,<strong>ta</strong> sutsubenian eureen guraz aimbat onduen apaindu<strong>ta</strong>», 181 or.TTERCIJUAN medida, «Ta gorra ez daguanac, aituteco, <strong>ta</strong> ezaututecotercijuam>, 74 or.TRISTECIA tristeza, «Aingeruben tristecia, <strong>ta</strong> diabrubeen poza,<strong>ta</strong> piestia», 80 or.TEGUIA 1ugar, «Ezda bada, sinistuten, Abade teguija, <strong>ta</strong> Praile teguijajuaten diria1a pieste<strong>ta</strong>ra», 169. Hemen atzizki ezaguna bakandu<strong>ta</strong>darabi1 errotik, bainan esanahia, itxuraz, bat bai1itza,a1egia «abadeteguija» «casa cura1» gisa. «Convidau teguijeensartu eria», 145 or.TONTAQUERIJAN tonteria, «Ta zur a1aco zoraquerijan, <strong>ta</strong> ton<strong>ta</strong>querijan»,163 or.
100 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAUUCAZALLIAC negador, «Edo ondoquinac, Idolatrijac, laungoico-ucazalliac»,145 or.UGARASIJUAC rana, «Vianto, Lidiaco Erreguia, ugarasijuac artuten»,28 or.UNGAIJACO Hungria, «San Ignacio Loijolacua, <strong>ta</strong> San<strong>ta</strong> IsabelUngaijaco Erreguina», 18 or.UPACO tonel, «Inoren upaco ardaua edaaten daveenac, ascorencarinuari vijotzian...», 54 or.URTEERIA argumento, «Pies<strong>ta</strong> zaleen seigarren argumentuba,edo urteeria da», 185 or.URDINDUTA cano, «Buruba urdindu<strong>ta</strong> euqui arren, gaztiac baisenberdiac», 54 or.URIJEETACO villa, «Urijee<strong>ta</strong>co Alcate launac, <strong>ta</strong> <strong>Errije<strong>ta</strong>co</strong> Piellaunac», 151 or.URRAGORRIZCO oro, «Danen castucuac (cas<strong>ta</strong>cuac), ziriala,araco, urragarrizco idiscua emacumeen cirzilubaquin eguinda»,138 or.UMEETARA crio, «Ta guero gurasue<strong>ta</strong>ti umee<strong>ta</strong>ra. Gauza jaquinada, gentilac edocein...», 141 or.VVEGUIRACUNE mirada, «Apaindu<strong>ta</strong> veguiracuoe maitee<strong>ta</strong>n escubaquinchaloca, <strong>ta</strong> oinaquin dantzan», 77 or.VENERAGARRIAC venerable, «lesui<strong>ta</strong> Veneragarrijac dino:Adulterijua, <strong>ta</strong> pornicacinoia...», 90 or.VERBEETA conversaci6n, «Beguiratu bequijo bada verbee<strong>ta</strong> oni,<strong>ta</strong> orraco placee<strong>ta</strong>co, eromedijee<strong>ta</strong>co», 157 or. «Ezbada ceubeenechee<strong>ta</strong>co verba, <strong>ta</strong> eguite deungueequin», 112 or.VERDEQUERIA obscenidad, «Ta meniue<strong>ta</strong>n azalquierija, verdequerija,errazoe eltzacaac», 200 or. «Esan leguizan verdequerijaaltubac», 71 or.VERDETASUNA obscenidad, «Verbee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>dee<strong>ta</strong>n, eldutendirian lecu guztian, verde<strong>ta</strong>suna», 53. Hemen-TASUN atzizkiaez da erabiltzen ohizko esanahi positiboaz, egipen gisa baino(e<strong>ta</strong> kera negatiboz ere gaizto<strong>ta</strong>suna hitzean bezala).VERENUA veneno, «Ta pristija venenotsubac oinduari verenuaezarten deutseen leguez», 160 or. Beraz, lehenengo kasuan ez
EUSCAL-ERRIJETACO... 101dago disimilaziorik (venenotsuhac) , bainan bai bigarrenean.Maiz ematen da deslogika e<strong>ta</strong> desbatusun hau Pr. Bartolome-renliburuan, e<strong>ta</strong>, bereziki, ortografia mailan.VIGUIREETAN vigilia, «(Baserrije<strong>ta</strong>co viguiree<strong>ta</strong>n usee<strong>ta</strong>n danleguez)>>, 32 or. Hitza latineko vigiliam-etik dator, ohizko l/r aldake<strong>ta</strong>z.VIJAMONEGO dia siguiente, «Egun a<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> asco<strong>ta</strong>n vijamonecoganadu jaatecua echera batutia», 57 or.VIRGINIDADIA virginidad, «Ezcondu bagacua virginidadia galdu<strong>ta</strong>,viurtuten dira echee<strong>ta</strong>ra», 82 or.VISPERATACO visperas, «Meza nausi<strong>ta</strong>co, sermoe<strong>ta</strong>co, vispere<strong>ta</strong>co,procesinoeco», 40 or.VITSA espuma, «Pozagoric labanquerijaren, <strong>ta</strong> liquinquerijarenvitsa darijola)), 66 or.VIZTU encender, «Ta luxurijaren suba viztu eraguiten davena), 49or.YYA ya, «Ya alcarregaz bat eguin aldaguizan, icusten», 157. Bainan,49 orrian bisilabo gisa «Jja puscahat ardauac alegueretu<strong>ta</strong>». Bai<strong>ta</strong>ere bokale bikoizturaz iia. «ha ez dauca (oneen erechijan) ez erliginoriC)),17 or.ZZALDUNAC caballero, «E<strong>ta</strong> Seinorac, Zaldunac, e<strong>ta</strong> damaac gavianalcarregana batu<strong>ta</strong>»), 116 or.ZATARQUERIJA obscenidad, «Bai asco guichitu<strong>ta</strong>, za<strong>ta</strong>rquerijadesonestu guztiac paperian ez imintiarrem), 74 or.ZELO cel0, «Cura Jauneen, <strong>ta</strong> Conpesore Jaunen Zel0 Santubari»,60 or.ZAMAIJA amenaza, «Dantza madaricatubac Jaungoicuaren gorrotua,<strong>ta</strong> zamaija eureen gainian dauqueena, edoceinoc dacuts»,78 or.ZITALA depravado, «Edo sierpia leguez, giraca, <strong>ta</strong> oquerca, buruzi<strong>ta</strong>la (Aurescuduna))), 139 or.ZUR cuidado, «Ta zur alaco zoraquerijan, <strong>ta</strong> ton<strong>ta</strong>querijan...»,163 or.ZURRAUTA vapuleado, «Igues eguinda, gorputzac ondo, <strong>ta</strong> sarrizurrau<strong>ta</strong>)), 181 or.
VIII.ADITZ-FORMA ZENBAITPr. Bartolome-k darabilen adizkerak badu bere interesa, ezene<strong>ta</strong>formula aunitz (ez guztia, nahastua dagoelarik, batzu<strong>ta</strong>n) Markinaaldekoa bai<strong>ta</strong>. X fonemaren presentzia nabaria aditzean (xaatera(jatera), xat (jat), xako (jako). NOR mo<strong>ta</strong>ren eremuan, Bizkaiarenohizkoa denez, monoptongapena, nas (naiz), nasala(naizala) kasu<strong>ta</strong>n. Dakigunez diptongoe<strong>ta</strong>n i ezku<strong>ta</strong>tzeak ondorengoarenbustidura suposa dezake (nos/nox =noiz, atxa=aitza, gatxa= gaitza).Beste emaitza bokalikoak dirateke:du+e= dawe/daveenau +e= nawee/nabeeEsan dugunez, bes<strong>ta</strong>lde, aditzak konposakeran, deklinatiboe<strong>ta</strong>n,e<strong>ta</strong>b. ez du galtzen, gehiene<strong>ta</strong>n, beste euskalkie<strong>ta</strong>n bezala, -tu/du, ala -i primitiboa, serviDutia, quenDuten, amaiTuten, ibilIera,e<strong>ta</strong>b emanez. Joera hauek baztertzekoak dira, sekundario gisa,euskararen makurrera morfologiko nagusie<strong>ta</strong>n. Horregatik, sinisTuquizun, pensaUquizun gisako eratorpen traketsak Pr. Bartolomerengantopa daitezke, beste toki batean aztertu dugunez.Bes<strong>ta</strong>lde, Pr. Bartolome-k oraindik aditz sin<strong>ta</strong>tiko aunitz darabil,gaur arrotz egiten dena batzu<strong>ta</strong>n. Besteen artean huek: diarduban,darraicozan, darifola, dacuszun, daruezan, daroianac, e<strong>ta</strong>b.Eroan, farraitu, egin, ikusi, erion, ekarri aditze<strong>ta</strong>tik datoz sintetikogehienak.Guk hemen, zerrendan, adizkera interesgarri zenbait aipatukodugu; haue<strong>ta</strong>ko batzuk, ordea, arrun<strong>ta</strong>k dira Bizkaieraren eremuan.
104 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAALBADAIZ «Bat eguin albadaiz Cristo, <strong>ta</strong> diabruba, gracija», 157or.ALDAGUIZAN «Ya alcarregaz bat eguin aldaguizan», 157 or.BAQUIJEE «Amar ur<strong>ta</strong>co umiac here baquijee», 73 or.BEQUIJUE «I<strong>ta</strong>ndu bequijue ondo, <strong>ta</strong> eurac esango davee», 57 or.BALEU «Inos pena bat irago ez baleu leguez arpegui alegueriagaz»,23 or.CIRIAN «Edo beste gauza inocentee<strong>ta</strong>n divertiduten ciriam), 18or.DAIGUN «Gauza oneen ondoric, icusi daigum), 61 or. «Ta erredaguizan luurrezco gorputze<strong>ta</strong>co pecatubeen autsao), 6 or.DAUCAZAN «Eleisiac condenau<strong>ta</strong> daucazam), 97 or.DARUEZAN «Andiquijeen Biguirara daruezan andra», 117-118or.DACARREEZAN «Ta Santubac dacarreezan errazoe asarriac»,78 or.DARAVILENAC «Legueric gueijeena osticopian daravileenao),205 or. «Airian darabilee <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> galdu...», 118 or.DACARREEZ «(Ta dacarreez San Carlos Milanguac»), 127 or.DACUTS «Zamaija eureen gainian dauqueena, edoceinec dacuts»,78 or.DARIJUELA «Aguinee<strong>ta</strong>ti ura darijuela, duazan guizonao), 129or.DACUSZU «Zeuc dacuszu, nire naija eguijazcua», 5 or.DARRAICUEZAN «Ta arei darraicuezan pecatu impamee<strong>ta</strong>nsartuteco gogua», 76 or. «Erri-onee<strong>ta</strong>n berez leguez darraicozangauza...», 61 or. «Darraicozan gauza batzuc gogoratuten ditugunartiam), 56 or. «Ocasinoe urrecuac diriala; <strong>ta</strong> oni darraicona»,104 or. «Ta beti gauza bati ichi bageric darraicon gogua»,19 or.DAGUIJEZAN «Erechi daquijuen, <strong>ta</strong> amau daguijezam), 51 or.DAROIEZAN «Baino ez-asco obeto, daroiezan nesca», 51-52 or.DARIJOLA «Ta liquinquerijaren vitsa darijola», 66 or. «Ta atsadarijuela», 72 or.DUAZALA «Duazala dantzara. Duazala, luxurijazco pecatu mor<strong>ta</strong>lac...»,101 or. «Gorputzari, gusto emotia gaiti, duazanac», 123or.DABILZAN «Ta dantzaric dantza guizon... dabiltzan emacumeezcondu bagacuaC», ~o or.DAROIANAC «Ta menio indecente, daroianac, bai escuti...», 65or.
EUSCAL-ERRIJETACO... 105DERICHON «Ezdaquijala Morala derichon dotriniaren aSleraric»,194 or.DAUQUEELA «Edo provechuric ezdauqueela», 101 or.DAQUIJEELA «Dantza zaliac au ondo daquijeena», ibidem.DINUEE «Esan legui, dinuee, ezdavela pecatu mor<strong>ta</strong>lic...», 128 or.DIRURIJEELA «Edo baso asto batzuc dirurijeela», 65 or.DINUANA «Ta errazoiac eurac gaiti dinuana», 87 or.DIARDUBAN «Lanian diarduban gorputzat, nos bati atseen biardaven leguez», 17 or.EGUIJOZU «Emon eguijozu bada, Jesus Maitia», 5 or.EVILEN «Sarri evilen cilijijoz, <strong>ta</strong> alambre zorrotzez», 23 or.EZBADACARREE «Loba barriric echera ezbacarree», 59 or.JUANJAT «Dantzan ibili nasaneco demporiajuanjat», 163 or.JUACO (Ezbajuaco) «Noberari ezbajuaco leguez naasteco dantzaibeguiratu», 11 or.JAGOCUEZAN «Ta euraijagocuezan gauza asco», 61 or.LEGUI «Ezin inoc ucatu legui», 101 or. «Ez ere Eleisaan bere pecatueguin legui», 185 or.LEGUIJUE «Ezin emon leguijue eguiijazco errazoian», 51 or.«Onzat emon ezin leguijee», 12 or. «Ta ezin leguizaneen Gatza»,5 or. «Edo absolvidu leguizala», 103 or.LEUQUEE «Nai leuquee, gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar daveela»,192 or.LEUSQUIJUE «Bestec bere eraguingo ez leusquijue», 114 or.LEITEQUE «Emen egon leiteque engainu andija», 169 or.LEUSQUEGUN «Gentiac edan gura leusquegun moduban», 169or.ZACUSTAZANIAN «Gueu gaiti illten zacus<strong>ta</strong>zanian bateti», 4or.ZECUSALA (ezecusala) «Edo coru baz<strong>ta</strong>r baten Jesus maitiarenaurrian, inoc ezecusala», 23 or.ZINUENEZ «Baquidaz Vizcaijan, eurac zinueenez, pies<strong>ta</strong>egun...», 96 or. 1 515 Markina-ko adizkeraren gorabeheraz ikus hauek: W. Ro/!o. The basque dialectMarkina. 1925 urtea. L. Arl('a~a. Karmel (1978-3.1978-4.1979-1. 1979-2). R. Gar~ia.K. A,.r('~i. «Hikako aditzjoko alokutiboa bizkaieraren ekialdeko subeuskalkian (Markinaaldea)>>. FLV (1981) 38. 23-73 or.
PRAI BARTOLOME SANTA TERESAEUSCAL-ERRIJETACO OLGUEETA TA DANTZEEN NEURRIZCO-GATZ-OZPINDUBAJESU - CRISTOGUEUREJAUNCURUTZIAN JOSIJARI~Nori, Jauna, ceurP6, baino besteri esquini neguijo nic,cartilla, edo liburu chiqui one<strong>ta</strong>n lagunai 17 opa deutsedanprutu18 guichija? Ecer badauca onic, ceuria da esquina guztie<strong>ta</strong>ti.Bestia 19 neuria. Curutze orre<strong>ta</strong>n ceure Gorputz biguna,ederra, garbija, <strong>ta</strong> Jaungoicozcua arantzaz, <strong>ta</strong> ultzez zulotu<strong>ta</strong>,colpez zauritu<strong>ta</strong>, azotez eratzi<strong>ta</strong>, autsez, <strong>ta</strong> luurrez ezaindu<strong>ta</strong>,biaztunez, <strong>ta</strong> ozpinez mingochtu<strong>ta</strong>, odoltu<strong>ta</strong>, illundu<strong>ta</strong>, mindu<strong>ta</strong>,esegui<strong>ta</strong>, burlaz, <strong>ta</strong> desondraz es<strong>ta</strong>ldu<strong>ta</strong> 20 , oinac, <strong>ta</strong> besuacburdina zorrotzez josi<strong>ta</strong>, gueu gaiti illten zacus<strong>ta</strong>zanianbateti; <strong>ta</strong> besteti, itsu<strong>ta</strong>sun zorigaistico 21 bategaz, <strong>ta</strong> ezjaquin22 lainotsu bategaz etsaijac beretu<strong>ta</strong> daucazala zoro zororic,ceure Odol Santubaren balijuagaz erosi, <strong>ta</strong> garbitu<strong>ta</strong>co arimacibiliera, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> sarri<strong>ta</strong>co nasaije<strong>ta</strong>n, eureen luurrezcogorputz ustelcorrai nai, <strong>ta</strong> gusto laarrregui emotia gaiti; Ceucondo daquizun ustiagaz, <strong>ta</strong> neure arimaco, <strong>ta</strong> vijotceco gogo-3 or.4 or.5 or.16 Ceuri: bigarren pertsonako intentsi<strong>ta</strong>tezko izenordea.17 Lagunai: pluralezko datiboa. Pr. Bartolome-k pluralean gehienik -ai amaieradarabil. Ikus emaeumai 36, guztiai 11.18 Prutu: liburu osoaren zehar ikusiko denez, Pr. Bartolome-k baztertu eguin dusistematikoki fbiezpainkaria, ia kasu guztie<strong>ta</strong>rra p hedatuz, impame.pornieacinoia. enpin,e<strong>ta</strong>b.19 Bestia: -ea amaierak gehiene<strong>ta</strong>n -ia askabide fonetikoa duo Batzu<strong>ta</strong>n -ia iristeko-a < -aa < -ea < -ia darabil (nesca/nescaa/nesquea/nesquia). Ikus suguia 138, liber<strong>ta</strong>dia,132.20 ESlaldula: kasu hone<strong>ta</strong>n -tu/du latinoak -i primitiboa ordezkatu du Gipuzkoakobidaldu/itzaldu kasue<strong>ta</strong>n bezala bidali/itzali jatorragoen ordez.21 Zorigaistieo: s/z fonemen nahaske<strong>ta</strong> nabarmena izanen da gure idazlearengan,bizkai<strong>ta</strong>rra delarik. Ikus Eleisa 196, nasalaeo 177, nosie 129.22 Ezjaquin: interesgarria marraren erabilpen hori aurrizki baten nolabaiteko adierazpengisa. Ez negatiboa, aditzaren kasuan, ia beti lotu<strong>ta</strong> darabil (ezdavela, ezdala,ezdirudi, e<strong>ta</strong>b).
108 PRAI BARTOLOME SANTA TERESArie zintzuenagaz, eeure eseu jotsijee<strong>ta</strong>ra bialduten dot, JesusCurutzeeua, ibiliera, <strong>ta</strong> olgue<strong>ta</strong> santubeen Neurria, euqui leguizaneenGatza, <strong>ta</strong> ezin leguizaneen Ozpina. Zeue dakuszu,nire naija eguijazeua, <strong>ta</strong> arteza dana. Bai<strong>ta</strong> nire eguina ezer ezdanabere. Emon eguijozu bada, Jesus Maitia, Neurrizco Gaz-6 or Oz- pin oni eeure amodijuaren su vitzija 23 , ixio, <strong>ta</strong> erre daguizanluurrezeo gorputze<strong>ta</strong>eo peeatubeen autsae, <strong>ta</strong> sortu daguijangueure arimee<strong>ta</strong>n eeure vildur santuba, <strong>ta</strong> graeija. Pareatu,7 or. Jauna, niri, Ceuri verba24 eguiten azartuba.Olgueetia 25 ibiltiz, demporia iragotia, aisia artutia, <strong>ta</strong> divertidutiadira, Cristinaubeen goguan, egui<strong>ta</strong>dee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> auanehito sarri davilzanae, <strong>ta</strong> oitura onai, edo galdubai aseo<strong>ta</strong>nizatia emoten deutseenae. Au gaiti aimbeste 26 gauza esatendira eureen gainian Eseritura Sagraduban, Theologijaeo, <strong>ta</strong>eraeuste oneeo liburube<strong>ta</strong>n. Eureen izenagaz batiatuten dira,bai gorputz eansaubari atseen eraguiteeo, bai buru neeatubaarinduteeo, <strong>ta</strong> bai osasun jausija sendotuteeo 2 7, dagozan 01gue<strong>ta</strong> modu inoeentiae. Ta bai, peeatuba, nasai<strong>ta</strong>suna, liber<strong>ta</strong>dia,desonestidadia, <strong>ta</strong> oitura impamiae bati oinian euquiteeo,<strong>ta</strong> gueitubaz eruateeo, arimeen arerijuae asmau dituban 01-8 or. guee<strong>ta</strong> galdubae bere. Icenae ez dirian leguez eureenez peeatuzeuae,<strong>ta</strong> dagozan leguez <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> batzue ez ehaarrae, peeatuez diaranae, guztiae onzat 27 emon gura lituquee mundubae,diabrubae, e<strong>ta</strong> araguijae.23 Bizi hitza ia beti v grafemaz idazten du, e<strong>ta</strong> gainera -ohizkoa ez denez- frikazioaz.Amaieran, berriz, i-aren bikoiztura guichija, eguiija, conciencija gisakoe<strong>ta</strong>n bezala.24 Verba: hemen ere v grafema. Seguraski, horre<strong>ta</strong>ra latinaren grafiak bultzatu duidazlea, ezen-e<strong>ta</strong> beste mailebu latino aunitze<strong>ta</strong>n b/v alternantzia bai<strong>ta</strong>go (biguira/viguira).Berdin vi/dur 5, vijotzeco 5. Etimologiaz, garbiro, latin neutro askozkoa: verba.25 Olgueetia: hemen, noski, -TEA nominazatzailea -ea < -ia prozedura fonetikoaz.-TU/DU amaiera kasu<strong>ta</strong>n beste euskalkiek -TZEA ematen dute (olgaTZEA). Ikusbide berdinetik divertidutia, aitutia.26 Aimbeste: Be<strong>ta</strong> P herskarien aurrean Pr. Bartolome-k, gehine<strong>ta</strong>n, ezpainkarisonantea (m) idatzirik. Adibidez, ceimbat, aimbat, demporia. Gavel-entzat formula horrekzintzokiago isladatzen du errealizazio fonologikoa.27 Sendotuteco: Pr. Bartolome-k hone<strong>ta</strong>n bizkaieraren joera bat jarraitzen du, alegia,aditzaren deklinabidee<strong>ta</strong>n (e<strong>ta</strong> berdin eratorpenean edo deribazioan) partizipioaez kentzea. Ikus arinduteco 7, osatuteco 41, sortutia 47. Euskararen ohitura nagusi<strong>ta</strong>njoera hori baztergarri ger<strong>ta</strong>tzen da.27 Onzat: kasu hone<strong>ta</strong>n ez ohizko NZ/NS kasu<strong>ta</strong>ko afrikaziorik. Lege fonetiko hone<strong>ta</strong>nez dago ba<strong>ta</strong>sun handirik gure autorearengan, ezen-e<strong>ta</strong> persona ondoan paltsuai140, dantceen 126, dauenarentzat 8 idazten baitu.
EUSCAL-ERRIJETACO... 109Alan olgueetiaren izenagaz, <strong>ta</strong> es<strong>ta</strong>lguijagaz eguiten dira,Cris<strong>ta</strong>ndade 28 guztia desondree<strong>ta</strong>n daueen gachac, <strong>ta</strong> ainchinacogentilac bere lotsaz baino, eguiten ez citubeen pecatubac.Oneen contra ixildu bagaric diadar eguiten davee Eleisiarenguiza aldi guztie<strong>ta</strong>co Gurasuac, e<strong>ta</strong> Eracuslaac 29 . Bai<strong>ta</strong> EspirituSantubac bere lecu asco<strong>ta</strong>n, aitu gura dauenarentzat (1).01-guee<strong>ta</strong> guztien artian lecuric zabalena <strong>ta</strong> cer pensau gueijeendaucana, da dantzia. Lenago, edo gueruago, modu batera, edobestera, guichiago, edo gueijago dantze<strong>ta</strong>n ezdan olguetiac, ezdaucagatzic, ezdauca gustoric. Orregaiti aimbeste gauza esandira, <strong>ta</strong> escribidu 30 dira, Moisen demporati ona dantziarengainian. Batzuc lau ormaren artian sartu<strong>ta</strong>, dantziac berezcoizatian daucazan asmo utsai jarraituca, escribidu eveenac. Tabestiac 31 , guizonaren naturaleza jausijari beguiratu<strong>ta</strong>, Evangelijocoespiritubagaz naasteco dantzia eguiten daveen 32 moduban,esaminau<strong>ta</strong>, eureen gainian verba eguin daueenac.Areec esan dauee: dantzia berez ezdala pecatu. Ta bestiac:dantzia berez pecatu izan ez arren, eguiten dan moduban, <strong>ta</strong>naturaleza jausijac guizon, <strong>ta</strong> emacume naaste eguin leijanmoduban, pecatu dala, edo pecatuco ocasino urrecua dala.Menturaz ezda 33 Cris<strong>ta</strong>ndade guztian dantza desonestubagoric,<strong>ta</strong> lotsa guichiagocoric eguiten egun arguiz, euscal errije<strong>ta</strong>nbaino. laze leiteque au, gueure eusqueran casic ezer bereescribidu<strong>ta</strong> ezdagualaco dantza galduben gainian. Bada izanic9 or.10 or.28 Cris<strong>ta</strong>ndade: hitz hone<strong>ta</strong>n -DADE atziki ozenak (e<strong>ta</strong> aIde horre<strong>ta</strong>tik erromanikoae<strong>ta</strong> beran<strong>ta</strong> da, nahiz kultis<strong>ta</strong> izan) <strong>ta</strong>sun edo kuali<strong>ta</strong>te bat ezezik, multzoa ere adieraztenduo29 Eracuslaac: kurioski, bizkaierak hitz amaieran apofonia aunitz azaltzen digu,inolaz ere a itsasia edo organika gisa interpre<strong>ta</strong>tu behar ez dena, hots, -e bokalearenirekiera. Berdin iracurla 89, eracuslaric 97.30 Escribidu: segunducuaren 156, meriziduten 166 kasu<strong>ta</strong>n bezala, bokaleartekoozena; guretzat errealizazio hori gaztelaniar hizkuntzaren urradura da, bizkaierareneremuan oso bizirik dagoena. Landueci-ren hiztegian ere joera bera amadu, errueda e<strong>ta</strong>gisakoe<strong>ta</strong>n.31 Ta bestiac: puntu batez ebaki du aurreko perpausaren segida. Etendura hori,bereziki, adbertsatiboe<strong>ta</strong>n eginen du, ezbada formulaz hasten direne<strong>ta</strong>n. Perpausen bakandurakmaizkoak ger<strong>ta</strong>tzen dira gure antorearengan, elemenduak e<strong>ta</strong> ideiak hobetonabarmentzearren.32 Daveen: Dute/dawe/davee. Aditz-amaieran, aunitze<strong>ta</strong>n, bokalearen bikoiztura.Esan beharrik ez dago wau erdikontsonantea, batez ere, izene<strong>ta</strong>n erabiliko duela au(abu), aua (abua)pamaubac (ondraubac).33 Menturaz: Itxuraz hitz aski zaharra, erromanikoko ventura-tik, iparraldean gehiagoerabilia. Ber<strong>ta</strong>n haserako ezpainkari B/M-en aldake<strong>ta</strong> (ven<strong>ta</strong> men<strong>ta</strong>, baeculummakulu. baccila makila gisakoa).(I) Eecl. 9. Isai. 3. Job. 21. Exod. 32. Tob. 3. Jerem. 15.
110 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAeuscal errije<strong>ta</strong>co gentia cnstmau<strong>ta</strong>sun andicua euren tratu,artu emon <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>de guztie<strong>ta</strong>n, dira chito nasaijac euren 01ganzaco dantzee<strong>ta</strong>n.Au gaitj34 pensau dot, azartu biar dodala naasteco <strong>dantzeen</strong>bereno madadicatuba azaldee<strong>ta</strong>ra, euscal errije<strong>ta</strong>co Cristinauitsubac, contuban jausi ditezan eureen uts eguite andiIJ or. one<strong>ta</strong>n. Ta ene ondoric beste batec argui gueijagogaz, pluma 35obiaguagaz, <strong>ta</strong> zelo Santubaguagaz amaitu daguijan sail au.Escatuten duseet 36 guztiai: au iracurri, noberari ezbajuaco leguez,naasteco dantzai beguiratu, <strong>ta</strong>n dantzarijac ondo ondoesaminau artian, ez naijela simplezat euqui.34 Au gaiti: Pr. Bartolome-rengan oso ohizkoa da -GAIT! e<strong>ta</strong> -GANA deklibatiboakerrotik berezi<strong>ta</strong> ematea. Beste deklinatibo gehienen kasuan, ordea, ez da berdinger<strong>ta</strong>tzen.3 S PLuma: kasu hone<strong>ta</strong>n idazlea gaztelaniako mailebua PL <strong>ta</strong>ldearen ohizko soiIke<strong>ta</strong>rikgabe hartzera mugatu da; beste euskalkie<strong>ta</strong>n Luma pluma, Lumatxa pIumaza. Bai<strong>ta</strong>ere <strong>ta</strong>lde berean Langa < planca, Landare < plan<strong>ta</strong>re, Lantu < planetum.36 Duseet: Inpren<strong>ta</strong>-hutsa, itxuraz, deutset behar luke.----------
I. CAPITULUBAOlguetiaren gainianS. I. Nos bait ze<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olguetia, naturaleciac escatutendavena, da.S. 11. Errazoezc0 37 olguetiac ezdau eragozten Jangoicoaservidutia.S. Ill. Cristinauba Jangoicuagan aleguere 38 izatia, gauzaona da.S. I.Nos bait ze<strong>ta</strong>n, edo e<strong>ta</strong>n olguetia, naturaleciac escatuten davena,daJ2 0'.Uts eguite atreviduba, to pena andija mereciduten dauena,da, cristinaubari Jangoicuac imini 39 deutsan, baino legue astunagua,<strong>ta</strong> carga andijagua ipintia. Jangoicuaren leguia, <strong>ta</strong>ordenia arteza, arguija, <strong>ta</strong> santuba da. Cristinau guztiac icasi,<strong>ta</strong> gorde biar daveena, da. Baina ez, guichitu<strong>ta</strong>, mudau<strong>ta</strong>, noberacgura daven moduban; ez bada Jaungoicuac, <strong>ta</strong> ElesiaAma Santiaren Espiriubac 40 eracusten daven moduban. Jaun-37 Errazoezco: -OE amaiera -ONEM atzizkiaren kasuan arkaikotzat jo behar dabizkaieraren eremuan (bes<strong>ta</strong>lde Kapanaga-gan ere present dago).38 Aleguere: hitz hone<strong>ta</strong>n GR <strong>ta</strong>lde kontsonantikoa anulatzeko e anapatiktikoa,gerorago datorren alegueria kasuan bezala.39 [mini: Ipini-ren aldagaia disimilapenaz, bizkaiearen eremuan ohizkoa .den gisa.40 Espiriubac: Inpren<strong>ta</strong>-hutsa dirudi, ezen-e<strong>ta</strong> beti espiritua/espirituba bal<strong>ta</strong>kar.
112 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAgoieuae eondenee<strong>ta</strong>n 41 davena, guizonae onzat emon ezin leguijee.Ez da, Jaungoieuae onzat emoten dave, bere, guizonae/3 or. eondenan. Maldieinoe 42 baten azpijan eragotzi<strong>ta</strong> dauea Jaungoieuae,gauza ona ehaarra dala, <strong>ta</strong> gauza eharra ona dala,eraeustia (I). Prope<strong>ta</strong> 43 paltsuen leeuban eontee<strong>ta</strong>n ditu Jangoieuae,<strong>ta</strong> zamai andijaquin eastigue<strong>ta</strong>n ditu, eureen buru<strong>ta</strong>einoiagazleguia eguinda, Jangoieuaren esana balitz leguez,prediquee<strong>ta</strong>n daveenae (2).Au gaiti olguetiaren gainian verba eguiten danian, alderatubiar dira uts egiteeo esquina bijae, beste edoeein gauza<strong>ta</strong>n leguez.Ba<strong>ta</strong> /aarreguija 44 , <strong>ta</strong> bestia guichijeguija. Batzue zabaldutendituvee olgee<strong>ta</strong>ae peeatuzeue<strong>ta</strong>raguino. Ta beste batzuelaburtuten ditubee gaeh 45 bagaeuae bere. Olguee<strong>ta</strong> aseo dirianU or. leguez peeatuzeuae, eristinaubae inos bere eguin biar ezditubanae46 ; beste aseo dagoz inoeentiae, arimara gaehie ezdaearreenae,<strong>ta</strong> naturaleeiae eseatuten ditu banae, errazoiaren 47 leguetiurten bagarie.Olgueetia da, noberaren eer eguin nausijai, <strong>ta</strong> obligaeinoiaiiehi<strong>ta</strong>, goguae eseatuten deutsan beste gauza baten, demporiairagotia. Ta au, nosie beinaeo batzube<strong>ta</strong>n naturaleeiae eseatutendaveena, da. Ezdago ezerbere 48 munduban, inos iehi bagariejarduteeo, guizonae artueo leuquian eereguinie. Asmauvedi, naijeen dan gauzia, gueijeen gustee<strong>ta</strong>n jaeona, <strong>ta</strong> berariiehi bagarie beti viei biar badau, laster eansaueoda. Codieijosobatee gueijen nai davena, da diruba eonteetia, <strong>ta</strong> poltsaan gor-41 Condenee<strong>ta</strong>n: Aditze<strong>ta</strong>n inexibozko gerundibo hau erabiltzea oso ohizkoa du(pentsee<strong>ta</strong>n, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n). Ekialdeko -TZEN/TEN fonnula ordezkatzen duo42 Maldicinoe: esan dugunez -IOE amaiera -INOE baina arkaikoagotzat jo beharda, ezen-e<strong>ta</strong> lat. -ITIONEM-ekiko zitzoagoa ger<strong>ta</strong>tzen bai<strong>ta</strong> bokalearteko sudurkariarenerorke<strong>ta</strong>z lehenengo kasuan.43 Prope<strong>ta</strong>: ezpainkarien aldake<strong>ta</strong> sistematiko pa/tsuai 140. pamauhac 129. opicijo148. pa/tso 142 hitze<strong>ta</strong>n bezala.44 Laarreguija: hitz hau geminazioaz azaltzen da lehen silabaren bokalean. e<strong>ta</strong> badirudigeminazio hori gaur ber<strong>ta</strong>n ere fonetikoa dela. e<strong>ta</strong> ez grafikoa hutsa. Pr. Bartolome-kbeti a bikoitzaz.45 Gach: bustidura e<strong>ta</strong> aurretiko diptongoaren izku<strong>ta</strong>pena. nos. nas. nasa/a. nosickasu<strong>ta</strong>n bezala.46 Ezdituhanac: ezezkoa. gehiene<strong>ta</strong>n. aditz laguntzaileari itsasi<strong>ta</strong> idatzi ohi du.jaztenda41. hiardau 89. cansaucoda 14 kasu<strong>ta</strong>n bezala. Berdin ger<strong>ta</strong>tuko da ezhada jun<strong>ta</strong>gailuazhasiriko adbertsatiboe<strong>ta</strong>n.47 Arrazoiaren: arrazoia hitza errazoe fonnula arkaikoaz e<strong>ta</strong> hemengoaz idaztenduo Euskararen eremu zabalean arrazoiak aldagaiok ditu, gutienez:arrazoi, arrazoin,arrazoe, errazoe, arrazu (S. gask. rassou).48 Ezerbere: ezer e<strong>ta</strong> bere (ere) jun<strong>ta</strong>gatlu gisa erabili<strong>ta</strong>.(I) Isai 5.(2) Jerem. 3.
---- -_.. -------EUSCAL-ERRIJETACO... 113deetia. Baina, jagui bagaric beti jardun biar baleu, diruba contee<strong>ta</strong>n,<strong>ta</strong> gordee<strong>ta</strong>n; egun guichi barru gura<strong>ta</strong>co litzaateque,/5 orbiarra mudee<strong>ta</strong>n. Guleru batec janian, <strong>ta</strong> edanian, dauca berepoz, <strong>ta</strong> gusto guztia. Baina, beti jaaten, <strong>ta</strong> edaaten egon biarbaleu, laster aspertuco litzaateque. Jocolari 49 batec jocuandauca bere gogua. Baina, urte osuan egon biar baleu jocuariichi bagaric, gainia etorrico lichaquio, jocuari isteco.Beste ain beste dauquee, <strong>ta</strong> gogo betia emoten dabee, inosichi bagaric equin ezquero, estudijuac, lanae, oracinoiac, errazubac,biarrac, luac, soinubac, dantziac, <strong>ta</strong> beste gauza guztiac.Ez beste gauza gaiti, ez bada, gueure genijuac, condecinoiac,edo naturaleciac beti sen baten, biar baten, edo gauzabaten, gobait SO eguin bagaric, iraun ecindave1aco. Orregaiti /6 or.cein arimaco, <strong>ta</strong> cein gorputzeco lane<strong>ta</strong>n, arei ichi<strong>ta</strong>, nosbai<strong>ta</strong>tseetia, <strong>ta</strong> soseguetia, gueure izatiac, edo naturaleciac escatutendaven gaucia da 51.S.II.Errazuazco olgueetiac, ezdau eragoztenJaungoicua 52 servidutia 53. Batzuc uste davee, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> guztiac diriala libre cristinaubarenzat.Beste batzuc, ain dira condicinoe latcecuac, estubac,iraacijae, e<strong>ta</strong> sicubac, eee uste davee, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> guztiae dirialaehaarrac S4 ; <strong>ta</strong>, beti vijotz sicu, ilIum 5 5 bategaz ezdavilIenac,ezin Jaungoicua servidu leijala. Oneee, icusten badabee Prailebat, edo Monja bat, edo Saeerdote bat, nos bait barre eguiten,49 Joco/ari: Kurioski apofoniarik gabe, nahiz-e<strong>ta</strong> aditzeanjocotu erabili (e<strong>ta</strong> ezjocatu).Jokalari da orokorrena, erroarenjunturazko bokalea oso maiz irekitzen delako,kantU kantAtu, sendO sendotu/sendAtu, gaizto gaiztAtu kasu<strong>ta</strong>n gisa.so Gobait: itxura guztiaz inpren<strong>ta</strong>-hutsa, gogait esan behar duelarik.SI Gaucia: nahiz predikatiboa izan, -ia emaitza -ea-tik igaro<strong>ta</strong> (gauza/gaucea).Ikus a/avia 59, trompiac 62, samia 79.52 Jaungoioua: inpren<strong>ta</strong>-hutsa, Jaungoicua, beraz. «Jaungoicuaren adisquide, <strong>ta</strong>Santu izatia», 18 or.S3 Servidutia: partizipioaren euspena nominalizazioan e<strong>ta</strong>, gainera, gaztelaniazkoozena (serviDo).S4 Chaarrac: hitz hau beti bokale bikoizturaz; etimologikoari ez diogu arrazoirikikusten, ezen-e<strong>ta</strong> txar bai<strong>ta</strong>. Agian, Pr. Bartolome-k, analogiaz aparte, txar zahar-etikdatorrela uste du, e<strong>ta</strong> baliteke.ss IlIum: ilun, noski, beste asko<strong>ta</strong>n azaltzen denez.
114PRAI BARTOLOME SANTA TERESAJ7 or./8 or.edo puseabat <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n galduba da. la ez 56 dauea (oneen ereehijan)ez erliginorie, ez Jaungoieoaren bildurrie, ibiltia, <strong>ta</strong> 01gueetia baino.Bitzubae 57 ust eguiten S8 davee. Bada ez 59 <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> guztiacdira onae; ez guztiae dira ehaarrae, edo peeatuzeuae. Errazuazeoolgueetiae, <strong>ta</strong> diversinojae ezdau eragozten Jaungoieuaservidutia. Juieijozeo Eraeusla guztiae autor davee eguija au.Santo Tomas, Eleisiaren Eraeusliae San Juan Evangelistiarenjazuagaz, <strong>ta</strong> Casianogaz esaten dau (I): Lanian diarduban 60gorputzae, nos bait atseen biar daven leguez; alan arimiae berenos bait sosegau, atseen, edo arindu biar davela bere nequia,guero gogo obiagaz ostera equiteeo here eereguinai. San PranciseoSalesee beste ain beste 61 esaten dau (2). Ta eearten dituexempluzat San Carlos Milangua 62 , San Ignacio Loijolaeua,<strong>ta</strong> San<strong>ta</strong> Isabel Ungaijaeo Erreguina; ceintzue nosbait joeuan,edo beste guaza inocentee<strong>ta</strong>n divertituten eirian, Jaungoieuarenadisquide, <strong>ta</strong> Santu izatia atzeratu bagarie. Inos bere ez 01gueetia, <strong>ta</strong>. inor <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n ez ieusi gura izatia, difiue 63 SantoTomasee, .<strong>ta</strong> S3;I1 Praneiseoe, dala vijotz gogorraren, baso usaineeuaren,<strong>ta</strong> galdubaren, sefialia. Beti tiraan daguan arija, lasteretetenda. Beti pds<strong>ta</strong>an 64 davilen zaldija, laster amaitutenf56 la: hitz hau him modu<strong>ta</strong>ra dakarkigu au<strong>ta</strong>reak: iia, ija, e<strong>ta</strong> ya gisa (lja 49, ya157).57 Bitzubac: wau erdikontsonanteaz bitzuc askozkoak mugatzailea erantsi<strong>ta</strong> dauka,pamaubac, diabrubac, santubac hitzek bezala.58 Ust: inpren<strong>ta</strong>-hutsa. Uste behar luke.59 Bada ez: Sin<strong>ta</strong>xiaren aldetik joskera bitxia (e<strong>ta</strong> erromanizantea)~ negatiboa aditzarenondotik baidoa (gaztelaniako si no que formula jarraituz). Esaldi osoa aski traketsajoskeraren aldetik (
EUSCAL-ERRIJETACO... 115da. Ta beti gauza bati iehi bagarie darraieon 65 gogua, buruba,<strong>ta</strong> gorputza bere, laster galduten dira eurenez. Au ezautu<strong>ta</strong>,Erliginoe Santubeen Burubae, e<strong>ta</strong> Gurasuae, Santu izatiariichi bagarie, eureen erreguelee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ordene<strong>ta</strong>n ipini eveen,batzue gueijago, <strong>ta</strong> beste batzue guiehiago, Religiosuae, e<strong>ta</strong>Religiosaae 66 atsee<strong>ta</strong>eo, <strong>ta</strong> eureen neque egunianguae arinduteeodemporia.~Esango dogu, Santu andi areee ez eveela euqui Cerueo arguija?~Edo, ez eveela ezautu Evangelijoeo Espirituba? ~Edo,ez citubeela iehi medijo segurubae eureen erliginoe<strong>ta</strong>n, guradavena, Santu izateeo? Ezin esan guinai uts eguite andi batenbeian.Ezda olgueetia, edo diversinoia artu biar opicijoz, <strong>ta</strong> gogozpopuertraeo 67 lana, edo eereguina balitz leguez; ez bada gorputzari,<strong>ta</strong> entendimentubari atseen eraguiteeo, <strong>ta</strong> gogo barrijagaz,<strong>ta</strong> animo gueijagogaz bere eguiquizunari jarraituteeo.Gurariz 68 , <strong>ta</strong> gogoz artuten badira <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ae, eurenez onaeizan arren, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>eo borondate laarreguija gaiti, ezdira izangoonae. Ta guiehiago, edo gueijago eragotzieo davee Jaungoieuaservidutia. Baina alaeo <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>eo apicinoia69, edo gurarilaarreguija ezda errazuazeua arimaraeo, Evangelijo Santubaeeragotzi<strong>ta</strong> dauealaeo. Errazuazeo olgueetiae, esaten da bada,ezdabela eragozten Jaungoieua servidutia. Ez, aldia bateti, edobesteti erreguelati eampora daguan olgueetia gasti 70 •/9 or.20 or.65 Darraicon: Jarrai aditzaren formula trinkoa edo sintetikoa. Hona beste formulabat erro beretik: darraicozan 61.66 Religiosaac: hemen, dudarik gabe, genero erromanikoa nabari, ezen-e<strong>ta</strong> lehenreligiosuac esan baitu. Eleizaren kasuan ere Santia erabiltzen du, hots, san<strong>ta</strong>/san<strong>ta</strong>a/santea formulatik hartu<strong>ta</strong>koa.67 Popuertraco: Hitz hau gaztelaniazko por Juerza-tik, diptongapenez, e<strong>ta</strong> guztihartu<strong>ta</strong>, bainan ezpainkariaren ohizko aldake<strong>ta</strong>z. Bes<strong>ta</strong>lde, hitzak hemen inpren<strong>ta</strong>hutsbat popuertraco «popuertzaco» ordez baitio.68 Gurariz: Hitzajatorriz latin-erromanikoa Oat. gulam, errom. gula) , -ARI atzizkiobjetibala daukalarik, hots, -ARI (pilo<strong>ta</strong>ri, mus1ari, erremen<strong>ta</strong>ri) profesiokoe<strong>ta</strong>tik berezibehar dena. -ARI horrek, latineko JerrARIA, columnARIA, argentARIA hitzekbezala, zerbait objetiboa adierazten dut. Ikus hone<strong>ta</strong>z: Luis M. Mujika. Latina e<strong>ta</strong> erromanikoareneragina euskaran. Ed. Sendoa 1982,268-271 or.69 Apicinoia: F/p ohizko aldake<strong>ta</strong>z, e<strong>ta</strong>, maldecinoia 172, obligacinoia 150, ocasinoia158 hitze<strong>ta</strong>n bezala, -OIA atzizkia.70 Gasti: hau, noski, gaiti deklinatiboa da.
116PRAI BARTOLOME SANTA TERESAS. Ill.Cristinauba aleguere izatia ez da berez gauza chaarra21 or.22 or.23 or.jOjala, mundu<strong>ta</strong>rrae ezautueo balevee eguija onen indarguztia! jOjala, topaueo balevee, daguan lecuban alegrija eguijazeua!iOjala, pOZU 71 ehis<strong>ta</strong>rre<strong>ta</strong>eo ur berdiai, <strong>ta</strong> mingoehaiichi<strong>ta</strong>, juango balira vizitzaeo72 iturri gozoeo ur garbijae, <strong>ta</strong>pozgarrijaz edaatera! jEgitoco quipula73 garratzai larga <strong>ta</strong> CerueDMana gozua gustee<strong>ta</strong>ra! Orduban ezautueo leuquee eristinaubae,ee gozua, ee alegueria, <strong>ta</strong> ee atseguinezeua dan gueurevizitzia.Ez da gueure Jaungoieua ez zi<strong>ta</strong>la, ez urrija, ez prestubeza,ez tristia; ez bada74 arteza, zuzena, zabala, ugarija, vijotz nasaicua,<strong>ta</strong> alegueria 7 5, biar dan moduban, aitu ezquero. Ezdau76 Jaungoicuae eondenee<strong>ta</strong>n aleguere izatia, <strong>ta</strong> umore onaeuquitia. Coneieneija garbijae beragaz daear, ezdaquit celaeoeontentu bat, poz bat, alegrija bat, <strong>ta</strong> esan ezinleijan, viotzeeonasai<strong>ta</strong>sun bat, e<strong>ta</strong> liber<strong>ta</strong>de bat. Espiritu Santubae lecu asco<strong>ta</strong>nenearguee<strong>ta</strong>n deutseu 77 Jaungoieuaren bildur Santuba;baina ezdau onez gueure vijotze<strong>ta</strong>ti quenduten alegrija eguijazeua.l.Ceinbatleeu<strong>ta</strong>n Eseritura Sagradubae esaten deutscu,poztu gaitezala, eonsolau gaitezala, <strong>ta</strong> alegrau gaitezala? l.Ceinbat bidar 78 Eleisa Ama Santiae combidee<strong>ta</strong>n gaitu, aleguereegotera? Ezdogu Santubeen vizitze<strong>ta</strong>n iraeurten, munda bildurjaeon tristeza larririe, <strong>ta</strong> vijotz illunie. Bai, arpeguijan aguiri71 Po:u: Hitz honek bokalismo erromanikoa dager. hots. gaztelaniaren bokalismoa.ezen-e<strong>ta</strong> euskal hitz zaharrak latineko Ulaburra eusten baitu. alegia. hut::u/puI::uformula.72 Vi:it:aco: adierazia dugunez hitz hau. ia beti. v grafemaz e<strong>ta</strong> frikazioaz.73 Quipula: fonetikoki hitz interesgarria. ezen-e<strong>ta</strong> beste euskalkie<strong>ta</strong>ko disimilapenikWpula.tepula/tepla) ez baitu,latineko cepullamjatorrizkoari hurbilagoa zaiolarik.Ikus: Luis Mitxelena. Fonetica Historica Vasca. 183.239.260.74 E: bada: eragin erromanikoa duen sin<strong>ta</strong>gma. adbertsatiboaren jun<strong>ta</strong>gailua.amaieran ordez. muturrean ezartzen duelarik (
EUSCAL-ERRIJETACO... 117jacuen alegrija, <strong>ta</strong> poza. Beste ascoren artian ene Ama San<strong>ta</strong>Teresa bat da asco, mundu guztiari aleguere izaten eracusteco.Batec irago euquezan trabajuric andijenac, <strong>ta</strong> luceenac iragocituban San<strong>ta</strong> Teresac, bai persecucinoiac, gorputzeco gaisoac,<strong>ta</strong> alaac, bai cereguin estubac, <strong>ta</strong> andijac, bai penitencijac,<strong>ta</strong> bai conciencijaco dudaac 79 , quezcaac, e<strong>ta</strong> penaac. Bainabein pusca baten baino, ez eban Santia inoc icutsi 80 triste.Sarri iragoten cituban San<strong>ta</strong> Teresac gau osuac oracinoiannegarrez celdaan, edo coru baz<strong>ta</strong>r baten Jesus maitiarenaurrian, inoc ezecusala81. Baina andi jaguiten zan, inos penabat irago ez baleu leguez arpegui alegueriagaz. Sarri evilen, cilicijoz,<strong>ta</strong> alambre zorrotzez here gorputz virginia lotu <strong>ta</strong>. BainaTeresaren vijotzian, arpeguijan, <strong>ta</strong> verbee<strong>ta</strong>n ez eguan seculatristeza ilIunic. Alegrija gracijosa 82 bat da San<strong>ta</strong> Teresarenmarca aguirija. Au berau erren<strong>ta</strong> orde ichi eutseen escribidu<strong>ta</strong>Santiac bere Monjai, <strong>ta</strong> cristinau guztiai. Esaten dau: aleguereizatia dala devocinoiaren, <strong>ta</strong> vijotz onaren senalia... Poz artutendavela bere monjaac aleguere icusijagaz... Vizi 83 ditezalaespiritu alegueriagaz... Guztiequin tra<strong>ta</strong>u daguijeela, <strong>ta</strong> verbaeguin daguijeela modu oneco alegrijagaz... Maria de San Josef,Sevilaco Priorari quesee<strong>ta</strong>n jacon San<strong>ta</strong> Teresa, villancicuacbialdu ez eutsazalaco. Bada naidot nic, esaten deutsa, ceubenartian olgueetia, <strong>ta</strong> alegreetia modu onagaz. Luurrezcovijotz tristiac, e<strong>ta</strong> ilIunac ez dauca ain pres<strong>ta</strong> era 84 ona, Jaungoicuarilecu zabala, nasaija, <strong>ta</strong> amodijozcua emoteco. Vijotzarguija, samurra, <strong>ta</strong> alegueria, pirmia, <strong>ta</strong> sendua izan ezquero,pres<strong>ta</strong> era obacua da milia vidar. Jaungoicua serviduteco. Ezda emen ezer esaten, pecatu eguinac arimara dacarren 85 tris-24 or.25 or.79 Dudaac: Bikoiztura bokaliko honek (ondorengo quezcaac,penaac, e<strong>ta</strong> goragokoalaac bezala) askozko mugatzailea adierazten duo Ez askozko ergatiboa, objetibala(hots, konplemendua) baino.80 lcutsi: Inpren<strong>ta</strong>-hutsa, agian, ez baitu erabiltzen, gehiene<strong>ta</strong>n, frikazioarik <strong>ta</strong>ldehorre<strong>ta</strong>n, eracutsi, kasuan ez bada. Bainan, dudak ditugu frikazio horren iturriaz faktitiboe<strong>ta</strong>nerakuTSI bai<strong>ta</strong>.81 Ezecusala: Ikusi aditzaren forma trinkoa indikatiboko lehenaldian. Beste formulak:dacuts 78. dacuszu 5.82 Gracijosa: erromanikoaren genero nabaria-osa amaieran, e<strong>ta</strong>, bes<strong>ta</strong>lde, -io <strong>ta</strong>ldea-ijo bihurtu<strong>ta</strong> hiatozko prozedura garbiaz, opicijo. vijotzian (gorago), cilicijo kasue<strong>ta</strong>ngisa. Haue<strong>ta</strong>n yod (s) erdikontsonantea.83 Vizi: hemen frikaziorik ez, bainan gehiene<strong>ta</strong>n bai vitzija formulan.84 Pres<strong>ta</strong> era: atzizkia errotik berezi<strong>ta</strong> elemenduak hobeto nabarmentzearren. Berdinurten eria 136, esan eran 199.85 Dacarren: ekarri aditzaren formula trinkoa, indikatiboko erlatiboan. Orri beran«<strong>ta</strong> pecatubac dacarren».
118 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAtecia, <strong>ta</strong> penia gaiti. Ta ain 86 guichi pecatubac, e<strong>ta</strong> pecatuzcogauzaac munduco zoruai emon oideutseen contentuba, edoalegrija gaiti. Pecatu eguinac dacarren penia, Jaungoicua gaitibada, arimia alegrau, <strong>ta</strong> poztuten davena, da. Ta pecatubacdacarren poza, <strong>ta</strong> pusca bateco alegrija, eguijazco tristecia, penia,<strong>ta</strong> larrija, baino besteric ezda. Peca<strong>ta</strong>rijac aleguere iruri 87arren, vijotza tristia, <strong>ta</strong> illuna dauca. Aleguere izatia gauza ona26 or da; baina Jaungoicuagan, <strong>ta</strong> Jaungoicuagaz, ez pecatubagan,<strong>ta</strong> pecatubagaz.Alegrija eguijazcua gura davenac, topau biardau, daguanlecuban; Jaungoicuagan, Ceruco ondasune<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> virtute santube<strong>ta</strong>n.Beti izangoda eguiija, nos bait modu onian olgueetia,guere naturaleciac escatuten davena dala; <strong>ta</strong> vijotz triste illunabaino, arguija, <strong>ta</strong> alegueria berez, Jaungoicua, serviduteco,pres<strong>ta</strong> era obacua dala.86 Ta ain guichi: Kopulatibaz hasiriko esaldi aunitz dauka Pr. Bartolome-k. Hitzaurreanhorrelako perpausa aunitz eman genuen. Puntuen ebakeran edo erabileranaski bitxia azaltzen zaigu gure autorea. Ikus hone<strong>ta</strong>z kopulatibaz hasi<strong>ta</strong>ko koordinadak.87 Iruri: Iduri hitzaren disimilapena.
11. CAPITULUBAS. I. Jaungoicua opendidu bagaric, celan olgau leitequianolgueetiaren beraren parteti.S. 11. Jaungoicua opendidu bagaric, celan olgau 88 leitequian·demporiaren parteti.27 or.S. I.Jaungoicua opendidu 89 bagaric, celan divertidu leitequian 01gueetiaren partetiPecatu ezdan moduban, celan olgau leitequian esatera or-•88 Olgau: gaztelaniazko holgar hitzetik; beste eratorkinak olgantza (holgantza), 01guee<strong>ta</strong> dira. Kasu hone<strong>ta</strong>n ohizko hozkariaren erorke<strong>ta</strong>.89 Opendidu: gaztelaniar eragina partizipiaoren herskari ozenean. Guretzat bizkaierarenurradura edo erosio fonetiko hau arbuiagarria da. 194 orrian ere opendidu.
120 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAdueo, jaquin biar da: Cristinau baeoehae dauean leguez, aparteeDeehuria, aparteeo guenijua, <strong>ta</strong> aparteeo pensee<strong>ta</strong> moduba;alan dauqueela 90 gueijeenae aparteeo gogua, ba<strong>ta</strong> gauza batian,<strong>ta</strong> bestia bestian divertiduteeo, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>eo. Batzue simplezabategaz <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n dira, eomedija baten, edo eeeene<strong>ta</strong>n28 or. bai~en9~ ondo. Cesar Augusto, Mundu guztiaren Aguin<strong>ta</strong>rijaumIaqum donez, ala pare=ca <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n zan. Vianto, LidiaeoErreguia, ugarasijuae 92 artuteri. Domieiano eulijae ilten. Ar<strong>ta</strong>gerjesErreguina, gorube<strong>ta</strong>n. Alan beste aseoe, ezer bere ezdiriangauzae, artuten dituvee diversinoetzat. Onaeo aparteeobaeoeharen 93 gogoeo <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>e gaiti, ezin erreguela seguru batimini legui. Izan leitequez onae, bai<strong>ta</strong> arin onae bere.Juieijo on baten erreguela pera eearri leguizan, <strong>ta</strong> easiegueijenae nai oiditubeen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ae dira: Jocua, Eitza 94 • Pasiua,Soinuba, la dantzia. Ta eurae examinau biar dira, eelanez dirian eharrae.Jocua da <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> bat berez, inoe bere eondenee<strong>ta</strong>n ezdave-29 or. na. Guraari 9S laarreguijagaz, <strong>ta</strong> gogo<strong>ta</strong>sun vitzijagaz jocatubenbada, beti izango da paltia 96 Jaungoieuaren veguije<strong>ta</strong>nguiehiago, edo gueijago 97 . Baeocha bere lanee<strong>ta</strong>n eansau<strong>ta</strong> daguanian,pusea baten joeuan olgueetia, berez peeatu dala, ezdauinoe esaten. Baina bagoz legue batzue, joeuaren gainiangorde biar dirianae, ona izango bada.I. Suerteeo joeuae eragotzi<strong>ta</strong> dagoz legue guztie<strong>ta</strong>n, descuidoutseeuae dirialaeo. 2. Jocoeo diversisinoia artu biarda,demporia iragoteco, ez ango irabacija gaiti. 3. locoeo omidute,edo <strong>ta</strong>ntu baeoehian errial bat baino gueijaeo joeatutia,90 Alan dauqueela: menpeko perpausa, modala, nagusia muturrean dualarik ('
~~ -~~~~ -~-----------,EUSCAL-ERRdETACO... 121eragotzi<strong>ta</strong> dago Espainaco leguee<strong>ta</strong>n aberatseentzat, <strong>ta</strong> guztientzat.Ta erriala 98 bere escuban dala, es guero paguee<strong>ta</strong>cuan.Joco aldi bacochian ogue<strong>ta</strong> amar ducat 99 , baino gueijagojocatu ezinleguiz. Alan aguindutendau Carlos Ill. guereErrege Jaunac, leenagoco guere Erregue Jaun guztienjocuarencontraco leguiac onzat lOO emonaz. Legue oneen contrajocuanirabazten dana, atzera biurtu biarda conciencijan, maisuric jaquituneenacdinuenez Santo Tomassegaz (I). 4. Suerteco jocuazgainera beste jocu modu asco eragotzi<strong>ta</strong> dagoz SacerdotelOI jaunai, <strong>ta</strong> Eleisa guizonai (2). 5. Engaiiuzco jocuac betidira chaarrac. 6. Eragotzi<strong>ta</strong>co lecuban l02 jocuan eguitia,jocuaona izan arren, ezda ondo. Nai davenac, jocuan eguiteco,echia, edo lecuba gau, <strong>ta</strong>"egun prest euquitia, pecatuzat condenee<strong>ta</strong>ndavee Eracuslaac San Carlos Milanguagaz (3), inoripecatu eraguiteco, ocasinoia dalaco.Esan dirian gauzee<strong>ta</strong>n pal<strong>ta</strong>u bagaric, jocuan olgueetia ezda berez gauza chaarra. Erri batzube<strong>ta</strong>n egotendira pelo<strong>ta</strong> lecubac,<strong>ta</strong> bolaalecubac, gentia divertiduteco. Au gauza chaarraezda l03 .Eitza, <strong>ta</strong> arraincatzia dira104 <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> inocentiac, <strong>ta</strong> asco<strong>ta</strong>nprovechucuac. Echeco cereguineen, edo osasunaren caltianezbada, libre dan demporan eitzian, <strong>ta</strong> arrainac artutenolgueetia. ezin inoc lOS condenau legui.30 or.3/ or.98 Ta erriala: hemen ere aurretiko perpausarekin zuen harreman semantikoa (e<strong>ta</strong>sin<strong>ta</strong>gmatikoa) puntuaz etena izan da. Horrelako asko obra honen orrie<strong>ta</strong>n. Sermoihizkeraizan daiteke.99 Ducat: hitza erromanikoa, bainan fonetikoki jatorriz gaskoin-okzi<strong>ta</strong>niarra, T,NT, ST amaierak (present. galant. poUt. aursart) hizkuntza horre<strong>ta</strong>koak baitira. Ikus:Luis M. Mujika. «Euskarara iritsi<strong>ta</strong>ko hitz erromanikoen bokalismoa», Euskera (1983)-1,171-219 or.100 Onzat: Prolatiboa batzu<strong>ta</strong>n frikazioaz (-tzat). beste<strong>ta</strong>n ez ordea. Beherago ere«pecatuzat», bainan 61 orrian igarritzat.101 Sacerdote: berdin 16, e<strong>ta</strong> 168. orrie<strong>ta</strong>n. Abade hitza ere badarabil, batez ere,prailea-ren kontraposizioan.102 Lecuban: Ohizko II"QU erdikontsonanteaz. Beherago «edo lecuba gau». Hurrengoorrian. berriz. «egoten dira pelo<strong>ta</strong> lecubac».103 Au... ezda: Sin<strong>ta</strong>xi hau gaztelaniagatik ukitua dagoela dirudi (
122PRAI BARTOLOME SANTA TERESA32 or.33 or.34 or.Pasiua berez ez ona, <strong>ta</strong> ez ehaarra da 106 • Aseo<strong>ta</strong>n izangoda ona. Buru neeatuba arinduteeo, edo osasuneraeo pasietiagauza ona da, <strong>ta</strong> aseo<strong>ta</strong>n biarreeua. Baina inoe ueatu ezin legui,pasiuaren aehaquijagaz 107 gauza ehaar aseo eguiten diriana.Gurasuae, e<strong>ta</strong> ugazabaae ez davee 10 egon biar, seme alavaae,<strong>ta</strong> otseguiuae 108 pasiora duazanian.Soinuba da heste <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> bat herez inocentia. Edoceineesoinuba jolegui, peeatu eguin bagarie. Ainguerubae here joeveen Jesus jaijo zanian. Ceruban here jotendavee. Eleisee<strong>ta</strong>nhere jotenda. Soinuba joteeo, erramien<strong>ta</strong>e bardinae izan ezarren,soinu guztiae dira bardinae, orain toquee<strong>ta</strong>n danez. Ceinorganuba, eein 109 biolina, cein gui<strong>ta</strong>rria, cein <strong>ta</strong>mbolina, eeintrompia, eein sar<strong>ta</strong>in zaar bat, (baseerije<strong>ta</strong>eo viguiree<strong>ta</strong>n usee<strong>ta</strong>ndan leguez) guztiequin jotenda soinuba. Soinuba badaona, <strong>ta</strong> oneraeua, joiquijae llO here onae dira. Soinuba badapeeaturaeua, joiquijae, e<strong>ta</strong> jotia here peeatuaeuae dira orduban.Jobedi bada soinuba, gentia aleguere<strong>ta</strong>eo, baina ez peeaturaeo.Soinubari oidarraieo 111 dantzia. Soinubagaz, <strong>ta</strong> dantziagazeguitenda piestia, sarauba, viguiria...Dantziaren gauza aseo eseribidu dira. Dantziari here izateutsian, edo, oinaquin 112 soinubari eelan jarraituten jaeonbano, beguiratuten ezjaeola, mila abonu esan leguiz bere pabore,ezer<strong>ta</strong>n pal<strong>ta</strong>u bagarie. Ta, jazo oidan, <strong>ta</strong> jazoten danmoduban, beguiratu ezquero, mila maldeeinoe ezarten jaeozerrazoiagaz. Eguiija da: Dantza galdubae noe zaintu aseo dauqueez.Dantza zaliae azala lodija dauquee. Erremien<strong>ta</strong>rie zorrotzeenaedira motzae, peeatuzeo dantzaae quenduteeo. Tiroriezueenenae ez dira itura elduten. Colperie indartsubeenaeairian gueratuten dira. Au buruban sartu<strong>ta</strong> euquiarren, Euseal106 Ez chaarra da: sin<strong>ta</strong>xi hau ere arrotza egiten zaigu, hots, erromanizantea.Hobe: «berez ez da ona, <strong>ta</strong> ez da chaarra».107 Achaguijagaz: Iiburu hone<strong>ta</strong>ko lichaquio. dericho kasu<strong>ta</strong>n ez bezala, hemengobustidura, etimologikoa da, hitza gaztelaniako achaque-tik datorrelako, ekialdekoaitzakia sekundario delarik.108 Otseguiuac: inpren<strong>ta</strong> hutsa, otseguinac behar luke otsein hitzaren jatorritik.Otsein ogi-sein osagaie<strong>ta</strong>tik.109 Cein... cein...: Perpausa disiuntiboa gaztelaniazko ya... ya...-ren parekoa.110 Joiquijac: -ija erdikontsonanteaz aparte hitz hone<strong>ta</strong>n -ki (oilalei. odolki. tripaki)objetibalak tresna-esanahia ere hartzen du, hots, -gailuaren eremua. Joiquija. bada,jogailua (intrumento percutiente) izanen litzateke.III Oidarraico: Ohi aditza e<strong>ta</strong> dQrraico trinkoa, jarrai aditzaren errotik. Beste<strong>ta</strong>ndarraicozan 56, darraicona 105.112 Oinaquin: Eginkizun hone<strong>ta</strong>rako beste asko<strong>ta</strong>n (bizkaieraren eremuan) -GAZ/Z atzizkia. -KIN, beraz, soziatibo gisa bakarrik erabili behar da. Hemen, noski, hobebestee<strong>ta</strong>ko oinagaz formula erabiltzea.
EUSCAL-ERRIJETACO... 123errije<strong>ta</strong>n daguan baino, ez jaquite guichiago egon dein pecatuzco<strong>dantzeen</strong> gainian, <strong>ta</strong> Cristinaubac vitci 113 ditezan jaquinarengainera, pensau dot, eguiija batzuc argui<strong>ta</strong>ra ateratia114.Ta Dinot: I. Dantzan eguitia berez ezdala pecatu (I). Berezpecatu balitz, beti izango litzaateque.11. Persona batec bacarrian, nai guizonezcuac, <strong>ta</strong> nai ema- 35 or.cumiac 11S dantzan eguitia, berez ezdala pecatu. David Erreguiacbere eguin evan Area Santubaren aurrian (2). Ill. Guizonezcuacalcarregaz l16 , emacume bagaric dantzan eguitia,gauza chaarragoric esan, edo, eguiten ezdaveeia, ezdala pecatu.IV. Emacumiac alcarregaz guizonezco bagaric, <strong>ta</strong> can<strong>ta</strong>,edo soinu indecente bagaric dantzan, edo pandanguan olgueetia,ez dala pecatu (3). Aaronen arreba Mariac bere eguin ebanbeste emacumeequin, soinuba jo<strong>ta</strong>. Faraonen escu gogorre<strong>ta</strong>tiIsrrael librau zanian. Esan dirian modube<strong>ta</strong>n dantzan eguitia,<strong>ta</strong> olgueetia, ezdau juicijozcoc condenee<strong>ta</strong>n. Piloteac bere36 or.eguin euquian, caridadia galdu bagaric; <strong>ta</strong> cristinau guztiacbere eguin leguijee. Catigu dagozan emacumiai eragozten jacuedantzan bacarric eguitia, seifia galduteco, dauqueen arriscubagaiti.Beste guizon, <strong>ta</strong> emacumeen artian naaste eguiten diriandantzaac, cer icusi asco dauquee.Jazo leiteque, nos edo nos, pecatu ez izatia. Baina esan leguialaco dantzaac gaiti, Ene Ama San<strong>ta</strong> Teresac eun gu~urrenarteco eguiija giati esaten evana: ezda erraz, cinaan, eun guzurrenartian eguiija bat apartee<strong>ta</strong>n. Bada ezda asco errazagoizango, guizon, <strong>ta</strong> emacumeen naasteco <strong>dantzeen</strong> artian pecatubagaco bat apartee<strong>ta</strong>n. Ezin ipini legui ordu bacocheraco,37 or.113 Vitci: frikazioaren kasuan tz/tc grafiak darabilzki gure autoreak. Bizi hitzarenkasuan gehiene<strong>ta</strong>n tz(vitzija 6). Altemantzia bera dantzan 79 e<strong>ta</strong> dantceen 76 kasuan.114 Ateratia: ateratzea. Beraz, bizkaierak -TEA (nominazatzailea), ekialdekoeuskalkiek -TZEA (ateratzea) duten bi<strong>ta</strong>rtean. Emaitza bera -TU/DU partizipioa dutene<strong>ta</strong>nsarri.11 5Nai... <strong>ta</strong> nai: Disiuntibozko perpausa kopulatiboaz (<strong>ta</strong>) lotua. Euskara batuan«nahiz... nahiz emakumeak dantzan egitea» litzateke.116Alcarregaz: elkarrekin. Hemen, noski, soziatiboa (-kin) erabili behar luke, beheragodarabilanez, hots, «emacurneequin» (emacumiagaz/ernakurniakaz ordez).(l) S. Thorn. 2. 2. q. 168. a. 3. S. Franc. Sal. Intr. a. Yid. dev. p. 3. c. 33. Bened.XIV. Instr. 76.(2) Reg. 2. c. 6.(3) Colect. 6. precept. art. 5. Sect. 2. Exod. 15.
124PRAI BARTOLOME SANTA TERESAlecu bacocheraco, lagun bacocharentzat, <strong>ta</strong> dantza naas<strong>ta</strong>u117bacocharentzat erreguela bat, nos dan 118 pecatu mor<strong>ta</strong>la, nosdan veniala, edo nos ezdan pecatu, esateco. Esanda gueratutenda, celan olgau leitequian, Jaungoicua opendidu bagaric, 01gueetiaren beraren parteti.S.II.Jaungoicua ll9 opendidu bagaric, celan olgau leitequian, demporiarenparteti38 or.Ibiltia, edo olgueetia, herez izan ezarren l20 chaarra, edopecatuzcua, izan leiteque demporiaren parteti. Ta au mOOu bi<strong>ta</strong>ra,edo dempora gueijegui <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n iragoten dalaco; 000eragotzi<strong>ta</strong>co demporaan <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n dalaco. Dempora laarreguijanirauten badau olgueetiac, izango da pecatu, edo mor<strong>ta</strong>la,edo veniala. Gauza guztiac dauquee eureen demporia, dinoEspiritu Santubac. Ta olgueetiac here euqui biardau here errazuazcol21 tercijura l22 • Cristinauheen es<strong>ta</strong>dubac, e<strong>ta</strong> condicinoiacez dira bardinac. Opicijuac, e<strong>ta</strong> cereguinac here ez. Osasuna,<strong>ta</strong> guenijua bere ez. Ta orregaiti ezin seiialau leguiguztientzat erreguela bat, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> laarreguijagaz, nos, e<strong>ta</strong> ce<strong>ta</strong>raguinopecatu eguiten dan, esateco. Beti izango da eguiija,Jaungoicuac ezgaitubala mundura ecarri, alperrerijan 123, <strong>ta</strong><strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n vizitzia iragoteco; ez bada, bacochac bere es<strong>ta</strong>du-117 Naas/au: nahaspilatu. nahastekatu. Beraz. ohizkoa duenez. hozkariaren erorke<strong>ta</strong>olgau, asmau, /opau. ama/au (gazt. zaharrean ama/ar) hitze<strong>ta</strong>n bezala.118 Nos..., nos: noiz. Gox, nas, nasala kasu<strong>ta</strong>n bezala diptongoaren itzalpena e<strong>ta</strong>txistukari aldake<strong>ta</strong>. Ikus L. Mitxelena F.H.V. 106, 192.119 Jaungoicua: Jaingoikoa. Kasu hone<strong>ta</strong>n ez da wau erdikontsonanterik (munduba,santuba, turcuba kasue<strong>ta</strong>n bezala). Bes<strong>ta</strong>lde, -oa <strong>ta</strong>ldea -ua-ra (gogua 55, soluan 80,joatecua 57).120 /zan ezarren: ezezko perpaus kontzesiboa. Ber<strong>ta</strong>n perp. nagusia (
EUSCAL-ERRIJETACO.. 125ban, <strong>ta</strong> opieijuan biarra eguiteco, beti izango da eguiija, errazoezuzeneti aurreraeo olgueetia, edo errazoiae, <strong>ta</strong> es<strong>ta</strong>dubaeeseatuten daven, baino dempora gueijago <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n iragotia,peeatu dala, veniala beti, <strong>ta</strong> aseo<strong>ta</strong>n mor<strong>ta</strong>la. Beti izango daeguiija, alperrerijae, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> utsae daeazala asmo ehaarrae,<strong>ta</strong> buru<strong>ta</strong>einoe gaistuae. Beti izango da eguiija, Caballeruae,aeiendia governee<strong>ta</strong>eo, errijai exemplu ona emoteco, <strong>ta</strong> arimaaesantututeeo; Seiioraae 124 , echeeo gauzai eobru 12S emoteeo,seme alavei, <strong>ta</strong> otseguinai dotrinia, <strong>ta</strong> Jaungoieua serviduteneraeusteeo, <strong>ta</strong> eureen arimai obeto euidado eguiteco;Saeerdote Jaunae, liburu onae iraeurteco, Jaungoieuaren Verbiaeraeusteco, Saeramentu Santubae Jesueristoren izenianeguiteeo, <strong>ta</strong> eristinaubeen eoneieneije<strong>ta</strong>eo 126 duduae erabaguiten,tereijo baten jaquiteeo; nequezarijae, opieialiae, Prailiae12 7, monjaae... Dinot: eureen es<strong>ta</strong>dueo eereguinai eobruemoteeo, biar daveen demporia, iragoten badavee oneec guztioe<strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n, eguingo dabeela pecatu. jOh, ceaseD dirian, <strong>ta</strong>ee guiehi eompese<strong>ta</strong>n dirian one<strong>ta</strong>rieo pecatubac! jOh, ee guichiestime<strong>ta</strong>n dan dempora santuba!Olgueetia berez izan arren ona, izan leiteque ehaarra, eragotzi<strong>ta</strong>eodemporaan dalaeo 128 • Aguirieo <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>e, e<strong>ta</strong> diversinoepublieuae eragotzi<strong>ta</strong> dagoz Domeeea, <strong>ta</strong> jai osue<strong>ta</strong>n,meza nausi<strong>ta</strong>eo, sermoe<strong>ta</strong>eo 129 , vispere<strong>ta</strong>eo 130 , procesinoeco,<strong>ta</strong> Al<strong>ta</strong>raeo Saeramentuban Jesus aguirijan daguan artecodemporee<strong>ta</strong>n. Olgueetia, edo diversinoia inoeentia izan arren,39 or.40 or.124 Seiioraae: andereak. Pr. Bartolome-k badarabil andraac e<strong>ta</strong> andriaren ere. bainanCaballeruac hitzaren ondoan mailebura jotzen duo Hemen -aae bikoizturak pluralezkosujetua adierazten duo hots. a organikari itsasten zaion pluraleko marka.125 Cobru: kobrantza. Beraz. erru. gas/u. pagu e<strong>ta</strong> antzekoen posberbala. Hone<strong>ta</strong>zikus gure «Aditzostekoaren (posverbal) eratorriak». in Latina e<strong>ta</strong> erromanikoaren eraginaeuskaran, op.c. 286 or.126 Conciencije/aco: euskal fonetikara osoro makurtuko gabeko mailegua. ezene<strong>ta</strong>ez du frikaziorik pairatu sonante txiskuari kasuan. ohizkoa denez. Bainan. bes<strong>ta</strong>lde,-ia-tik -ija-rako prozedura.127 Prailiac: f/p ezpainkarien trukake<strong>ta</strong>. Orri hone<strong>ta</strong>n ber<strong>ta</strong>n aldake<strong>ta</strong> berdinacompese<strong>ta</strong>n, opicialiac (oficiales) kasue<strong>ta</strong>n. Pr. Bartolome-ren luman aldake<strong>ta</strong> hori iasisfematikoa da. Ez ahaz, bes<strong>ta</strong>lde, piell52, pavoreeo 133, pedia (fede) 76, Piloteae 36.128 Dalaeo: perpausa hone<strong>ta</strong>n sin<strong>ta</strong>gma nagusia aurretik, kontzesiba, berriz, (
126PRAI BARTOLOMESANTA TERESA4/ or.42 or.43 or.eragotzi<strong>ta</strong>co demporaan bada131, malecijaz jaztenda. Erriguztiaren oneraco Eleisaan cereguin Santubac eguiten dirianartian 132 , ezdau Eleisa Ama Santiac parcatuten aguirico 01guee<strong>ta</strong>ric. Dinot: aguirico <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ric. Ez, ezcutube<strong>ta</strong>cuac,echezulo, 000 <strong>ta</strong>berne<strong>ta</strong>cuac ontzat emoten ditubalaco, ezbada,oneec erremedijau ezinda, areec eragozten ditubalaco.Ezda a133, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>co demporia; ezbada134 templu SantubanJaungoicua alavee<strong>ta</strong>co demporia. Ta templurajuan ezindanac,bere echian, edo egon lecuban Jaungoicuari gracijaac emoteco,<strong>ta</strong> misericordijac escatuteco demporia. Iracurri bitez Eleisiarenbatzaarre<strong>ta</strong>co erreguelaac. Inocencio XI. garren, Ai<strong>ta</strong>Santu Erromacuaren, <strong>ta</strong> Cristindadeco Erregue Jaun ascorenordenaac, <strong>ta</strong> guztie<strong>ta</strong>n icusicoda, ce gauza chaarra, <strong>ta</strong> Jangoicuarengorrotocua dan, alaco demporaan olgueetia.Beste ain beste esaten da, nai Eleisiaren Burubac cristinaubai,nai Juezac bere aguindupecuai, nai ugazabaac otseguinai,nai gurasuac umiai eragotzi<strong>ta</strong> dauqueen demporaan, olgueetiagaiti. Bada oneec guztioc dauquee escubidia, bacochac bere lecuban,aguinduteco; <strong>ta</strong> aguinduban dagozanac, obeidu biardeutsee errazuazco ordenee<strong>ta</strong>n. Ninive<strong>ta</strong>rrac eguin eveen leguez.Evangelijo Santubac aguinduten deutscuna, arina, viguna,erraza, <strong>ta</strong> alegueria da, Jaungoicua amee<strong>ta</strong>n davenarentzat.Gorde bedi legue Santuba, serbidu bedi Jesus, amau bediJesus, <strong>ta</strong> gauza guztiac biurtuco dira gueure oneraco, gueureconsueloraco, <strong>ta</strong> alegrija eguijazcoraco.131 Demporaan: Inexibo mugatuan; horregatik bikoiztura bokalikoa. Gogoratzekoakdira besteok: ellzaeaae 200, damaae 116, errespues<strong>ta</strong>an 74 or.132 Arlian: aurreko hitzan bezala (hau da, dirian/direan) -ea <strong>ta</strong>ldea -ia bilakatu da.Bide berdinetik eoloria 135, abadiae 168, zarian 179, umiae 205, ciriala 153.133 Ezda a: erakusle honen kasuan, behin baino gehiago<strong>ta</strong>n, azentuaren marka. lakinadenez, hizkuntzalari batzuek a mugatuaren (artikuluaren) jatorria a (hura) erakuslehone<strong>ta</strong>n ezartzen dute. Guri <strong>ta</strong>xuzkoa deritzaigu iritzi hori. Beraz, gizon a(aguelhombre) gizon-a (el hombre) bilakatu da, agian.134 Ezbada: adbertsatiboa, joskeraz tindu erromanikoa duelarik, ezen-e<strong>ta</strong> baino/baizi/; gurean, normalean, amaieran baidoa. «Ezbada templu Santuban/laungoicuaalavee<strong>ta</strong>co demporia», kutsu endogenoz, hobeto legoke honela: «Templu Santubanlaungoicua alavee<strong>ta</strong>co demporia baizik».
Ill.CAPITULUBAAMAIJAPlacee<strong>ta</strong>n gizon, <strong>ta</strong> emacume naaste eguiten dirian dantzaac,avemarije<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbolina 13 5 i sildu<strong>ta</strong>, amaituten dirianac. Euscalerrije<strong>ta</strong>nuse<strong>ta</strong>n dirian moduban, pecatu mor<strong>ta</strong>leco ocasinoeurrecuac dira.S. I. Plazaco pies<strong>ta</strong>raco 136 gentia celan prestee<strong>ta</strong>n dan.S. 11. Plazaco piestia celan eguiten dan.S. Ill. Escritura Sagradubac, <strong>ta</strong> Eleisiaren137 Gurasuacnaasteco dantzaa gaiti dinuena.S. IV. Teologija Sagradubaren Eracuslaac, <strong>ta</strong> Errazoiac 13Beurac gaiti dinuena.44 or.135 Tambolina: lorre, lamborra e<strong>ta</strong> besteten bezala ekialdeko dorre, danbolina-renordezko aldagai gorra. Hitz-haseran errealizazio hori, gehiene<strong>ta</strong>n. gaztelaniar fonetikarekikomakurrera gisa interpre<strong>ta</strong>tu behar da. Beste makurrera nagusia aditze<strong>ta</strong>kobokalearteko -DU ozena da (amaDua, serviDulia, pagaDua) , ekialdeko -TU zaharrarenordez. .136 Pies<strong>ta</strong>raeo: piestia, pies<strong>ta</strong>an, pies<strong>ta</strong>ra formule<strong>ta</strong>n bezala (e<strong>ta</strong> prIEsa kasuan)gaztelaniar urradura fonetikoa, euskal eremuari ez dagokion diptongoa sartuaz. Urradurahau bizkaierak gaztelaniarekin duen mendee<strong>ta</strong>ko ukituaren eragin ukaezina da.Joera hau, noski, arbuiatzekoa da.137 Eleisiaren: EleiZaren. Ohizko e<strong>ta</strong> etengabeko s/z fonemen nahaske<strong>ta</strong>.138 Errazoiae: bainan 38 e<strong>ta</strong> 78 orrie<strong>ta</strong>n -OE amaiera (errazoe) arkaikoa. Bideberdinetik ten<strong>ta</strong>cinoe 55, erliginoe 19.
128PRAI BARTOLOME SANTA TERESAS.1.Plaza-pies<strong>ta</strong>raco gentia celan prestee<strong>ta</strong>n dan45 or.46 or.Ezda aseo aobetian esatia: p/azaeo naasteeo dantzaae avemarije<strong>ta</strong>ngueratuten dirianae. <strong>ta</strong>mbolina isilduia l39 • usee<strong>ta</strong>n dirianmoduban, edo eguiten dirian moduban, peeatu mor<strong>ta</strong>/eeooeasinoe urreeuae diria/a, errazoiagaz provee<strong>ta</strong>n ezbada. One<strong>ta</strong>raeopopuerzaeua140 da examinetia: eelan usee<strong>ta</strong>n dirian,edo eguiten dirian, <strong>ta</strong>, Espiritu Santubae, Eleisiaren gurasuae,Eraeuslaae l41 , <strong>ta</strong> errazoiae eurae gaiti eer dinuen; <strong>ta</strong> despeidaandantzarijen errazoiae ee entzute mereeiduten daveen. Aueguinagaz urtengo dau berecau<strong>ta</strong>n leguez goijan iminidanamaijae, edo eonclusnoiae l42 , nire eriehijan. Errazoe arguijagua,<strong>ta</strong> jaquiturija143 altubagua dauqueenae ezautueo davee,ondo a<strong>ta</strong>ria dan, edo ez. Amaijari duda guztia, edo, aituten oiditubeen,aehaquijaae quenduteeo, esatenda: P/azaan argui<strong>ta</strong>n<strong>ta</strong>mbolinagaz eguiten dirian naasteeo dantzaae, Avemarije<strong>ta</strong>n<strong>ta</strong>mbolina isildu<strong>ta</strong>. gueratuten dirianae. Vizeaijan. <strong>ta</strong> Eusea/errije<strong>ta</strong>n usee<strong>ta</strong>n. <strong>ta</strong> eguiten dirian moduban, diria/a eurenez peeatumor<strong>ta</strong>/eeo oeasinoe urreeuae. Bardin esaten da beste modubaten: Dantzan eguitia berez peeatu izan ez arren, Eusea/ errije<strong>ta</strong>eopiestee<strong>ta</strong>n eguiten dan moduban. peeatu da/a. Nai bestemodu baten: Jazo oidanez. peeatu mor<strong>ta</strong>/aren beian 144 dauquee/aCristinaubae obligacinoia. esan dirian dantzee<strong>ta</strong>ti aparte<strong>ta</strong>eo.Edo beste baten: a/daijan guztian, esan dan pies<strong>ta</strong> dantzarajuateeo, vorondate pres<strong>ta</strong>. <strong>ta</strong> gogua ezauberaz daueanae,<strong>ta</strong>juan ezin da/aeo peniagaz gueratuten danae. oeasinoe a<strong>ta</strong>n 14Ssartutia eonsentiduten davenian, eguiten dave/a peeatu. Despeida,edo eonclusinoe oneec guztioc batera joten davee, edoeei-139 Isilduia: isildu<strong>ta</strong> dela dirudi. Inpren<strong>ta</strong>-hutsa.140 Popuerzacua: derrigorrezkoa. Gaztelaniako por fuerza-tik jatorrizko diptongoaz(-ue).141 Eracuslaac: ohizko apofonia, e<strong>ta</strong> plurale mugatuaren marka bokale bikoizturan.Ikus ere: eracuslaric 97, eracuslaac 8. Irakurle kasuan iracurla 89.142 Conclusnoiac: concluslnoiac, noski. Inpren<strong>ta</strong>-hutsa.143 Jaquiturija: sabiduria. Bi hizkuntze<strong>ta</strong>n jatorrizko erroak atzizki bat-bera, hots,-TURIAjDURIA. Euskaran atzizki beraz apainduria. Atzizki hone<strong>ta</strong>z ikus gure Origeny desarrollo de la sufijaciim euskerica. op.c. 86-90 oi. Atzizkia erromanikoa da, e<strong>ta</strong>bere oinarrian -URA -lA delakoen pilake<strong>ta</strong>.144 Beian: pean. Etimologikoki behean ((pean» baino zaharragoa da, gorke<strong>ta</strong>, seguraski,konposake<strong>ta</strong>ren ondorioz fosilizatu delarik. Ilunbea hitzean present dago.145 A<strong>ta</strong>n: har<strong>ta</strong>njhare<strong>ta</strong>n. Beste<strong>ta</strong>n bezala (noc. inoc, noberac) dardarkariarenitzalke<strong>ta</strong> bizkaieraren eremuan. Ikus: nobera 11, eze<strong>ta</strong>ra 174, a<strong>ta</strong>n 12.\
EUSCAL·ERRIJETACO... 129nee dacusen 140 leguez. Gogoratu daigun bada, celan gentiaprestee<strong>ta</strong>n dan Euscalerrije<strong>ta</strong>n pies<strong>ta</strong>raco, <strong>ta</strong> guero celan eguitendirian.One<strong>ta</strong>raco zurtu belaarrijac, arguitu beguijac, <strong>ta</strong> ezautuceuben 147 pecaturic gueijenen erne lecuba. Plazaco dantzara47 or.duazanac, luxurijaren suba garre<strong>ta</strong>n euquiteco gueiric presteenacbatuten ditubee euree<strong>ta</strong>ra. Edadia. Eciana. Jantzija. Nasai<strong>ta</strong>suna.<strong>ta</strong> Es<strong>ta</strong>duba.E. Edadia. Plazaan <strong>ta</strong>nbolinagaz dantzan eguiten daveenac,bai Guizonac, <strong>ta</strong> bai emacumiac, amazortzi urteti berrogue<strong>ta</strong>amarrecuac dira. Egon leitequez gaztiaguac, <strong>ta</strong> zaarraguacbere; baina guichi, Plazaco piestia darabilleenac, dira,esan da edadecuac. Mundu guztiac daqui, edade a<strong>ta</strong>n ce cereguin,<strong>ta</strong> lan andija dan, ixioquija subari urreratu bagaric bere,luxurijaren ten<strong>ta</strong>cinoiac goitutia. i,Ete dira dantzaari oneecSanson baino senduago? i,David baino Santubago? Salomonbaino jaquitunago? Areec ocasinoe chiquijaguan jausi ci-48 or.rian l48 •11. Edana. Pies<strong>ta</strong>ra duazanac, piestia erdiz erdi daneco, tragobat edanda dagoz, bai guizonezcuac, <strong>ta</strong> bai emacumiac. Ezdinot, orditu<strong>ta</strong> dagozala, ezbada 149 ardaua edaateco 1SO eriaguztiac, edo gueijeenac euqui daveela. Gueijenac, edo guztiacguichi, edo asco edan daveela. Ta aree<strong>ta</strong>ti ascoc biar leuqueenbaino, gueijago bere bai. Eurac esan oidaveen leguez: ija puscabat ardauac alegueretu<strong>ta</strong>. Mundu guztiac daqui bada; ardaopusca bat edanac, <strong>ta</strong> endemas cerbait gueijago edanac, errazoiaillundu, gogua alegueretu, odola berotu, <strong>ta</strong> luxurijarensuba viztu eraguiten davena. Ta endamas guichi<strong>ta</strong>n edaatendavenari.11. Edana. Pies<strong>ta</strong>ra, duazanac, piestia erdiz erdi daneco 1 SI, 49 or.146 Dacusen: ikusi aditzaren fomula trinkoa, indikatibozko 3gn. pertsonan. Besteformula bat dacuszu 5.147 Ceuben: zeuen. Orri hone<strong>ta</strong>n ber<strong>ta</strong>n wau erdikontsonantea lau kasu<strong>ta</strong>n: Cristinaubac,moduban, ezauberaz,lecuba.148 Cirian: cirean (ziren), -ea < -ia prozedura fonetikoaz, dirian, diriala, ciriala kasu<strong>ta</strong>ngisa.149 Ezbada: sin<strong>ta</strong>gma adbertsatiboa markatzen duen partikula berezia, bainanjoskeraerromaniko batera makurtu<strong>ta</strong>. Hobe horren ordez sin<strong>ta</strong>gmaren amaieran baizikjbaino ezartzea. (
130PRAI BARTOLOME SANTA TERESA50 or.5/ or.trago bat edanda dagoz, bai guizonezcuac, <strong>ta</strong> bai emacumiac.Ez dinot, orditu<strong>ta</strong> dagozala; ezbada ardaua edaateco eria guztiac,edo gueijeenac euqui daveela152. Gueijeenac, edo guztiacguichi, edo asco edan daveela. Ta aree<strong>ta</strong>ti153 ascoc biar leuqueenbaino, gueijago bere bai. Eurac esan oidaveen leguez,ija puscabat ardauac alegueretu<strong>ta</strong>. Mundu guztiac daqui bada,ardao pusca bat, edanac, <strong>ta</strong> endamas cerbait gueijago edanac,errazoia illundu,. gogua alegueretu, odola berotu, <strong>ta</strong> luxurijarensuba viztu eraguiten davena. Ta endamas guichi<strong>ta</strong>n edaatendavenari.Ill. Jantzija. 1 54 Plazaco pies<strong>ta</strong>ra eruaten dan jantzija, daain bat ederreena, <strong>ta</strong> edertuen iminija. Ainbat onduen buruti,biatzera apaindu<strong>ta</strong>, moduz<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>, garbitu<strong>ta</strong>, orraztu<strong>ta</strong>; aldaquijanaclarrosia, cabeliniaIS 5, ispliguba 1 56, 000 beste bedarusain gozoco bat buruban, papartian, edo escuban daveela,juaten dira plaza pies<strong>ta</strong>ra, bai guizonac, <strong>ta</strong> bai mutillac, baiandraac, <strong>ta</strong> bai nescaac.Dinot, nescaac, ezcondubagaco 1 57 emacumiac gaiti, nescatillaacez esatiarren. Bada nescatilliaren izenac, guztiac ondodaquijeen leguez, beragaz dauca errespetua, modestija, onestidadia,<strong>ta</strong> lotsoorra izatia. Ta modu a<strong>ta</strong>n pies<strong>ta</strong>ric pies<strong>ta</strong>ra,<strong>ta</strong> dantzaric dantza guizon escu artian liquindu<strong>ta</strong>, dabilzanemacume ezcondu bagacuac, ez dauqueen legue, ez lotsaric, ezmodestijaric, ez onestidaderic, ezin emon leguijue eguiijazcoerrazoian Nescatilliaren izen ondrauba, ezbada nesquiaren izena.Ez jaco beliari usua esaten, ezbada belia158.Dinot bada, pies<strong>ta</strong>ra duazan guztiac, diriala.ainbat onduen152 Daveela: Pr. Bartolome-k aditz-amaiera aunitzee<strong>ta</strong>n bikoiztura (davee. leuguee.balebee) 9. Hemen, ordea, bikoiztura delakoa -ela atzizkiaren pilake<strong>ta</strong>-islada ereda.153 Ta aree<strong>ta</strong>ti: hemen ere, kurioski, puntuak eten egiten du sin<strong>ta</strong>gma nagusiarensegida «Guztiac guichi edan daveela <strong>ta</strong> are<strong>ta</strong>ti (e<strong>ta</strong> har<strong>ta</strong>tik)...». Pr. Bartolome-k kopulatiboarihorrelako eginkizun etentzaile asko ematen dio.154 Jantzija: -ia< -ija prozedura hiatoduna indartzeko, conciencija. luxurija. malecija,eguiija hitze<strong>ta</strong>n gisa. -Ija horren errealizazio fonetika Sbatena da Markinako subeuskalkian.155 Cabelinia: Krabelina.156 Ispliguba: espliego. Hitz honek ere gaztelaniaren eragina, batez, ere, herskariozenaren presentziagatik. fzan ere, euskarazko formula zaharrak izpiku e<strong>ta</strong> izpilikudira. Latinez spi(cu)lum e<strong>ta</strong> aragoieraz espico. Gure formula zaharrek (e<strong>ta</strong> hemengoakere) s urkariaren aurretiko protetika. Ikus hitz hone<strong>ta</strong>z gure Latina e<strong>ta</strong> erromanikoareneragina euskaran, op.c. 159, 182, 188 or.157 Ezcondubagaco: soltero. Hitz hone<strong>ta</strong>n bagA konposagaia, ohizko apofoniazazken bokalean. Fenomeno bera lotsabagaco/lotsabako hitzean.158 E::bada belia: adbertsatibo honek kutsu erromanikoa joskeran, partikula (sino.a no ser que) muturrean ezarriz. Hobe honela: «Ez jaeo beliari usua esaten, belia baizie/baino».
EUSCAL·ERRIJETACO... 131apaindubac; guztiac bacochari, <strong>ta</strong> bacochac guztiai ondo beguiratudaguijuen, erechi daquijuen, <strong>ta</strong> amau daguijezan. Auautor ezdaven dantzaariric ezdago pies<strong>ta</strong>an, eguija esan guradavenian. ~Ta ezda gauza jaquina, plazaco apaindurijac, <strong>ta</strong>gorputza ondo pres<strong>ta</strong>ubac luxurijari sarri dei eguiten deutsana,<strong>ta</strong> su gueijago emoten deutsana?Ezda orain ezer esaten araco, edo bularrac berarijaz jaso<strong>ta</strong>,edo armatu<strong>ta</strong>, edo paparra aguirijan, edo besuac bilosic 159 ,ed0 160 bilosic, baino ezasco obeto, daroiezan 161 nesca, edoandraac gaiti. Dirianac diriala, corn loijagocuac dira oneec.IV. Nasai-<strong>ta</strong>suna 162 • Dantziari, <strong>ta</strong> piestiari jarraituten deutseenac,beste mandamentubac bere ardura guichigaz austenditubeenac. Conciencija nasaicuac. Beguiratu errazoe one<strong>ta</strong>n.Orraco plazaco pieste<strong>ta</strong>ra utseguiten ezdaveenac, dinot, dirialapecatubaren bildur guichi dauqueenac. Bidao bat, edo juramentubat alperric eguitia; meza bat ondo entzuten ez jaquitia;erdi entzunian, 000 ondo entzun bagaric gueratutia; JaijegunSantube<strong>ta</strong>n jocuan, <strong>ta</strong>vemaan, dantzan, edo errie<strong>ta</strong>an163 egunicgueijena, <strong>ta</strong> gau zati bat iragotia; umiai aziera galdubaemotia; gurasuac gaiti gura daveena umiac eguitia; justicijari,<strong>ta</strong> Cura164 jaunai lotsaric ez artutia; inori ezer ezparcatutia;edocein gaiti deungaro esatia; urtian bien, edo birri<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ordubancelan bait, bane ez compeseetia; sarrijago compesee<strong>ta</strong>n165 dirianai, Eleisaco cer eguin Santube<strong>ta</strong>rajuaten dirianai,barre, <strong>ta</strong> burla eguitia; Jaungoicuaren verbia, edo sermoee<strong>ta</strong>nesaten dana, chanzatzat, <strong>ta</strong> barregueitzat 166 artutia; verbee<strong>ta</strong>n,<strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>dee<strong>ta</strong>n, elduten dirian lecu guztian, verde<strong>ta</strong>suna;5lOT.53 or.159 Bilosic: bilutsik, ekialdeko u bokalea 0 bilakatu da, agian, bokalismo erromanikoareneragitez. Hitz honenjatorrian (e<strong>ta</strong> lehen partean) bilo (velo) erromanikoa, se·guraski.160 Edo... edo... edo...: disiunzio gisa ipini<strong>ta</strong>ko sus<strong>ta</strong>ntiboak. Azkeneko «edo bilosic»horre<strong>ta</strong>n izen bat fal<strong>ta</strong> dela dirudi, ez bai<strong>ta</strong> esanahi <strong>ta</strong>xuzkorik ematen.161 Daroiezan: eramaten dituan, eroan aditzetik. Aditz trinko hau oraindik askibizi azaltzen da gure idazkiaren orrie<strong>ta</strong>n.162 Nasai-<strong>ta</strong>suna: beste kasue<strong>ta</strong>n bezala (ibili-eran 191) atzizkia errotik nabarmenaraztekomarra; beste<strong>ta</strong>n, urten eria (salida) hitzean gisa, marra kentzera joko duo163 Errie<strong>ta</strong>an: inexiboan bokalearen bikoizturak isladatzen duenez; jatorriz gaztelaniazkoreyer<strong>ta</strong>-tik.164 Cura: bai<strong>ta</strong> abade e<strong>ta</strong> sacerdote hitzak ikusirik dugunez. Curajaunai pluraleandago, singularrerako -ari bai<strong>ta</strong>rabil, gehiene<strong>ta</strong>n, e<strong>ta</strong> pluralerako -ai (-ei formula urribatzuk kendu<strong>ta</strong>). Orri hone<strong>ta</strong>n ber<strong>ta</strong>n «compese<strong>ta</strong>n dirianai».165 Compensee<strong>ta</strong>n: bizkaierak, ohizkoa duenez, ekialde e<strong>ta</strong> erdialdeko -TZEN/TEN formula -ETAN gerundiboaz ordezkatzen du (pentsee<strong>ta</strong>n, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n, provee<strong>ta</strong>n).Berez, gerundibo hori ·ETA inexiboa baino ez da.166 Barregeitzat: barregarritzat adierazi nahi du, bainan -garri atzizkia ordez -gai(-gei) paratzizkia erabiliz.'
132 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA<strong>ta</strong> indecencija eracustia... Naisai<strong>ta</strong>sun au guztiau, dinot, edo,obeto esateco, pecatutequi au guztiau ez escrupulutzat, ezcompesaquizuntzat 167 bere artuten ez ditubeenac, dira, plazaanpiestia eguiten daveenac.V. Es<strong>ta</strong>duba. Juaten diriane<strong>ta</strong>ti, gueijeenac dira libriac.54 or. Ezin ucatu legui, arriscu gueijago dauqueena edade a<strong>ta</strong>co personalibriac, bai guizonezcuac, <strong>ta</strong> bai emacumiac, arimaco, <strong>ta</strong>gorputzaco onestidadia galduteco. Eguija da, guizon ezcondubatzuc bere bagoz, zaartu<strong>ta</strong>, buruba urdindu<strong>ta</strong> euqui arren,gaztiac baisen berdiac. Areec bere inundi albadaguijee, pies<strong>ta</strong>anizango dira. Ta parian iragoten dan nesca bati, gueijagoezin badavee, maquiliaren puntiagaz bada bere, zabalducodeutsee luxurijaren atsa, sarri<strong>ta</strong>n icusten dan leguez. Emacumeezcondubac bere bagoz, inoren upaco ardaua edaaten daveenac,ascoren carinuari vijotzian lecu emoten deutseenac, <strong>ta</strong>zaartzan, besteric ezinda, ezcontza guintziari emoten deutsee-55 or nac. Areec bere, oina jaso albadaguijee, an izango dira pies<strong>ta</strong>anvegui zolijaquin 168 • Verbee<strong>ta</strong> one<strong>ta</strong>n ecer gueitu<strong>ta</strong> ezdaguana,pies<strong>ta</strong> zale guztiac daquijee. Ta eguija esateco lecuban,au, <strong>ta</strong> gueijago eurac autor davee.Emeti ateraten da contuba, ume condo 169 batzuc apar<strong>ta</strong>uezquero, beste plazara piestia eguitera batuten dan gentia,dala, luxurijazco gauza loijai 170 inos gogua illundu ezdeutseenac.Castidadia galduteco ten<strong>ta</strong>cinoe bat Jaungoicua gaiti bacarricgoitutia, cerdan, ondo ezdaquijeenac. Desonestidadecoescolaan atzijac, <strong>ta</strong> ibilijac; edo a<strong>ta</strong>raco prestee<strong>ta</strong>n dirianac,bai ezcondubac, <strong>ta</strong> bai alargunac, bai mutillac, <strong>ta</strong> bai nescaac,<strong>ta</strong> bai heste es<strong>ta</strong>ducoric badago here.Eguijazco examina one<strong>ta</strong>ti ezaututenda arguiro: Pies<strong>ta</strong>raduazanac, diriala, luxrijaren suric 171 gueijeen dauqueenac56 or. edadiaren parteti. Luxurijazco gaucee<strong>ta</strong>ra gogoa gueijeen con-167Compesaqui;unt;at: -ki;un atzizkiak hemen berezkoa duen erabilpen semantikoaeginbeharraren geroztiko funtzioa adieraziz. Hegoaldean formula honek, agian,iparraldean baino usadio urriagoa duo Ala ere, hemen, Pr. Bartolome-ek ez digu gorde,sisnisTUqui;un, icaslqui;un. penaUqui;un kasue<strong>ta</strong>n bezala, arbuiatzekoa den partizipioa.168 Zolijaquin: atento. perspicaz. Ikus Dice. 11.458. «Peru Abarka»-n ere: «Ta begizoliak dituanentzat ez <strong>ta</strong> orren gauza gatxa» (49-4).169 Ume condo: jovenzuelo. Hitz hau noski exo;entrikoa da. literalki «cabo denino» edo «resto de nino» antzeko zerbait esan nahi duelarik. Normalean, bi elemenduaklotu<strong>ta</strong> idazten dira. Ikus: Luis M. Mujika «Exozentrikoen eragina euskal lexikoam>,in Hit; konposatu e<strong>ta</strong> eratorrien morfo-fonetika liburuan, 219-245 or.170 Loijai: -ija hiatozko prozeduraz. Ikus ere: ibilijac 55. luxurija 67, arpeguijequin67.171 Suric: hemen ez ohizko wau erdikontsonanterik; horren arrazoina -ua <strong>ta</strong>lderikez dagoela. bestela suBarik bailitzateke. Beraz, suha 47.
EUSCAL-ERRIJETACa...133videe<strong>ta</strong>n daveenae apaindurijaren parteti: Castidadia galdubaepenarie guiehien emoten deutseenae, eoneieneija nasaijarenparteti: Ta eondeeinoa verdeeuae es<strong>ta</strong>dubaren parteti.Begoz bada orain puseabaten plazaan <strong>ta</strong>mbolinagaz, esandanmodueo eun, berreun, leudeun172, edo gueijago guizon, <strong>ta</strong>emaeume, sartueraan trago bat artuten, edo alearri earinozeoezauberia 1 73 emoten beste plazaeo dantziari, <strong>ta</strong> piestiari bereleguez, darraieozan gauza batzue gogoratuten ditugun artian.Pies<strong>ta</strong> zaleentzat ezdago pies<strong>ta</strong> eguna 1 ~4, baino priesaeuagorie.Orduban dira, goix 17 S parteti eehe viarrae gaztiae eguitia.Egun a<strong>ta</strong>eo 1 76, <strong>ta</strong> aseo<strong>ta</strong>n vijamoneeo 177 ganadu jaateeuaechera batutia. Painueluae javoneetia, almidootutia; oineraeo,<strong>ta</strong> gorputeeraeo jantijari puntubae artutia, eaeleetia 1 ~ 8 ... Guztiada priesia pies<strong>ta</strong> eguna, arrasteguijan pies<strong>ta</strong>ra juatia gaiti.Ta gueijenian (<strong>ta</strong> endamas baseerije<strong>ta</strong>n) aguinduten deutseegurasuae, e<strong>ta</strong> ugazabae gaztiai pies<strong>ta</strong>ra, jai osua izan arren,onaeo, <strong>ta</strong> alaeo eer eguinae eguinda, andi aurrera, gura badavee.Pies<strong>ta</strong> zaliae egun a<strong>ta</strong>n, meza<strong>ta</strong>n Eleisaan egon arren, mezaricentzun ezdaveela, sinistu guinaP ~9, juzgu gaistorie 180eguin bagarie, gogua beste arduree<strong>ta</strong>n euqui daveelaeo. I<strong>ta</strong>ndubequijue ondo, <strong>ta</strong> eurae esango davee.Aseo juaten dira pies<strong>ta</strong>ra, gurasuae nai ez daveela. Besteaseo, Ai<strong>ta</strong>, edo Ama eurai bidaoca dagozala. Beste aseo, eeheeuae(endamas l81 Ai<strong>ta</strong>e) ezdaquiieela, ixilie eguindaeo jantija-57 or.58 or.17Z Laudeun: laureun. R/L -ren disimilazioa aski arrun<strong>ta</strong> e<strong>ta</strong> ohizkoa da gureanamorio/amoDlo, aire/aiDe kasu<strong>ta</strong>n bezala.'173 Ezauberia: conocimiento. Kurioski, kasu hone<strong>ta</strong>n ·ERIA formula mugatuahonek, gainera, wau erdikontsonantea ·aue <strong>ta</strong>ldean (ezauera).'1 ~4 Eguna, baino: ez dauka zentzurik koma herren etendurak toki horre<strong>ta</strong>n. Honelabehar luke: «Ez dago pies<strong>ta</strong> eguna baine priesacuagoric».1 ~ 5 Goix.· goiz. Hemen bustidura, bainan diptongoa erori gabe, nos, nas, nttsalaeokasu<strong>ta</strong>n bezala.1 ~fl A<strong>ta</strong>eo.· hare<strong>ta</strong>ko. Erakuslee<strong>ta</strong>n ematen den dardarkariaren ohizko erorke<strong>ta</strong>;herdin e~<strong>ta</strong>n 134, a<strong>ta</strong>co IS4, noc (is, attln 12, c~gaiti 106 kasu<strong>ta</strong>n.1" J!(ltlmon~co: bihamoneko. Helfien ·ia < ·(la protOOura fonetikoa yod eroikontsoMnteat,1n Ca~l~ttia: dagoefl bezala et dauka leflttu egokirik; lflpnm<strong>ta</strong>-hutsa dlrudi; se·guruenik, etl~titllmila da, hots, ztltttzttt (ztlatttn egotM),11" Sinistu guintti.' tllllUtko IfiBtfologhm sfHisled ltllli behllt luke, enm-eHl detlbatlmtnpdftfztptjjtt (-tu) Ittiill ilglft behiit blliUli betlll; malttt#tttUn, et ltliiltlltuquitun,ikaskizun, ez iCasIqUitUtl Pr. bartt>loltle-k e<strong>ta</strong>biltzen duenez. Gairte<strong>ta</strong>, -GIN/KINatzizkia erroan sus<strong>ta</strong>ntibo diren kasue<strong>ta</strong>n erabili behar da, e<strong>ta</strong> ez aditz direne<strong>ta</strong>n. Morfologikoki«sinistu guinai» hitzean bi huts daude, bat, -Tu partizipioa deribazioaneustea, e<strong>ta</strong> bestea -GIN atzizkia aditz batez erabiltzea. Bes<strong>ta</strong>lde, atzizkia errotik bakandu<strong>ta</strong>.Atzizki bera kasuo<strong>ta</strong>n: legueguinac 152, gaisquinac 199.180 Gaistoric: gaiZtorik ohizko s(z aldake<strong>ta</strong>z.181 Endamas: beste kasu batzu<strong>ta</strong>n endemas; gazte1ania zaharreko ma1ebu nabaria(endemas), gaur, ademas bilakatu dena.
134 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAgaz l82 . Nundi, e<strong>ta</strong> celan oidirian pies<strong>ta</strong>raco jantzijac, e<strong>ta</strong>galaac emacume ascoren soinian, sobre l83 daqui mundubac.Bada gauza jaquina da, guraso, <strong>ta</strong> ume ascoren arteco baquechaarrac, asarriac, bidauac, <strong>ta</strong>, eurac esan oidaveen legueez,impernucuen vitzitzia echian diriala pies<strong>ta</strong> madaricatubac gaiti.Gurasuac umiai naidaveen l84 piestee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> naidaveen lagunaquin,gau, <strong>ta</strong> egun ibilten isteen ezdeutseelaco. Ta gura leuqueensoina, eguiten ezdeutseelaco. Ezdira gauza onecaaztubiar, pies<strong>ta</strong>co dantceen gainian verbe eguiteco.59 or. Beste asco juatendira gurasuen vorondatiagaz, <strong>ta</strong> echianeguindaco jantzijagaz. Baina alaco gurasuac, eurac bere pies<strong>ta</strong>ricpies<strong>ta</strong>ra ibili zirianac, edo oraindino dabiltzanac. Desonestidadecoescolaan atzijac, ondo eldu bagacuac, zaartu<strong>ta</strong>bere berdiac. Ta gurasuac celacuac, umiac alacuac. Ai<strong>ta</strong> verdiarensemia verdia. Ama loijaren alavia loija. Alaco gurasogaldubac, aguinee<strong>ta</strong>ti ura darjola, i<strong>ta</strong>nduco deutsa arratsianalaviari ~ya dantzara ceinec eruan daven? Loba barriric echeraezbadacarree, beste desonestidade guztia umiac erabili arrenadisquide chaarrequin, ez jaco alaco gurasuari coloreric mudauco.Umiac pecatu mor<strong>ta</strong>lian egon arren, ez deutsee ardura,plaziagazcua, <strong>ta</strong> mundubagazcua eguin ezquero. Dinodan60 or. guztia, eguiija dana, ezaututeco, inoc dudaric badauca, contuimini begui, <strong>ta</strong> icusico dau: Seme alabai, <strong>ta</strong> oseguinaj18S pieste<strong>ta</strong>ra,<strong>ta</strong> naasteco dantzee<strong>ta</strong>ra juateco liber<strong>ta</strong>dia ardura bagaricemoten deutseen gurasuac, <strong>ta</strong> ugazabaac, edocein lagun arte<strong>ta</strong>nesatenditubeela verba desonestubac, <strong>ta</strong> lotsarizco 186errazoiac; <strong>ta</strong> eguiten ditubeela, arei darraicuezan azalquerijaverdiac. Ezda beste testigantzaric 18 7 biar, areec cer izan dirian,ezaututeco.. ~ 82 Jantijagaz: gentearekin. Kasu hone<strong>ta</strong>n lehen silaban bokal'e aldake<strong>ta</strong> (jantia/Jentla ordez).183 Sobre: sobera. Gaztelaniako mailebu ezaguna, ohizko bokalerik (sobEra)gabe.184 Naidaveen: nahi duten. Nai, ez. oi e<strong>ta</strong> beste kasu aunitze<strong>ta</strong>n aditz laguntzailearilotu<strong>ta</strong>: ezdau 22, ezinbeguiz 30, oidaveen 58, esandan 56. Aditzak aldake<strong>ta</strong>rik izan ezbadu, hots, atzizki berezirik hartu ez badu, errazago joko du laguntzailearekin lotzera.Kasu baterako esandau, baino esaten dau bakandu<strong>ta</strong>.185 Oseguinai: otseinei.186 Lotsarizco: lotsagarrizco. Hitz hone<strong>ta</strong>n komen<strong>ta</strong>turiko -ARI atzizki objetibalarenpresentzIa. Beraz, LotsaARI (I.A. Mogel) < lotsarizco.. 187 Testigantzaric: testigutzarik. Mailebu erromanikoa aintzinako testigANZAtlk.Beraz, -ANZA/ANTZA atzizkia oso bizirik erromantzee<strong>ta</strong>n latineko -ENTIA-tikasibilapen prozeduraz. Ikus atzizki hone<strong>ta</strong>z gure Latina e<strong>ta</strong> erromanikoaren eragin~euskaran p.c. 291-292 or. Bai gaztelanian e<strong>ta</strong> bai gaskoineran joera handia atzizki hone<strong>ta</strong>ra(mudanza, <strong>ta</strong>rdanza, largance, probance). Gurean, bide berdinetik, ustANZA,bakANTZA, amistANZA, olgANTZA.
EUSCAL-ERRIJETACO... 135Aparteco arduria euqui dot beti, pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> dantza zaliai dotriniai<strong>ta</strong>nduteco. Ta ez davee sinistuco, provau ez daveenac,ce pal<strong>ta</strong> andija dauqueen. Ezdaquijee gueijeenac, salve<strong>ta</strong>cobiar daveena. (Dei eguitenjaco emen Cura Jauneen, <strong>ta</strong> ConpesoreJaunen Ze10 Santubari). Au gati bigarren, irugarren, laugarren,bostgarren, seigarren, <strong>ta</strong> zotzigarren JaungoicuarenAguindube<strong>ta</strong>n pecatu mor<strong>ta</strong>ltzat, edo illgarritzat Eleisaco jaquitunaceracusten ditubeen, <strong>ta</strong> eurai jagocuezan gauza asco,chochaquerijac, <strong>ta</strong> simplezaac 188 diriala, uste davee pies<strong>ta</strong> zaleascoc. Ezdauqueez compesaquizuntzat 189 bere. jOh, ez jaquinarensail madaricatubac! Plazaco piestiari Erri-onee<strong>ta</strong>n berezleguez darraicozan190 gauza oneen ondoric, icusi daigun, celaneguiten dan plazaan piestia.61 or.S.II.Plazaeo piestia eelaD eguiteD daDAvemarijee<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbilina ixildu<strong>ta</strong>, gueratuteco piestia da,eman examinee<strong>ta</strong>n dana. jOh! Au pies<strong>ta</strong> santuba da: esangodavee dantza zalliac. Ta pensau legui cerbait, gueijago ez daquijanacl91 • Baina Vizcaico, <strong>ta</strong> Provinciaco 192 piestee<strong>ta</strong>n aut,<strong>ta</strong> utsa bat dira. Bidee<strong>ta</strong>co echiac, ce1aijac, <strong>ta</strong> sasi onduac ateratendavee placiaren paltia. Ta nesca baten trompiac, edo soinubac<strong>ta</strong>mbolinarena. Ezpabere, esan daguijee1a: i,Tambolinaavemarijee<strong>ta</strong>n isildu arren, ceinbat juaten dirian echera, gavacdemporaac emon bagaric? Gueijeenaz bere, inoc casuric eguinez deutsan nesca epel bat, edo mutil macal bat. Beste guichi:i,Ta nos pal<strong>ta</strong> dira pies<strong>ta</strong> egunian plazaan, gavac ordubacemonda bere, gizonac, e<strong>ta</strong> emacumiac? i,Nun dauqueez echiac,62 or.188 Simplezaac: ohizko bikoiztura bokalikoa mugatzailea nabarmenarazteco; baie<strong>ta</strong>MP <strong>ta</strong>ldea. Bide berdinetik deMPora 48, ceiMBat 146, coMPese<strong>ta</strong>co 124 or.189 Compesaquizuntzat: guretzat oso interesgarria -KIZUN atzizkiak hemen duensemantika berezia, hots, gerokoaren edo futuroaren nabardura. Gaur balio semantikohau hegoaldean aski ahuldua azaltzen da.190 Tambilina: inpren<strong>ta</strong>-hutsa, noski; autoreak 208 orrian huts gisa dakar. Tambolinabehar luke, haserako ozendurarik gabe.191 Daquijanac: dakianak. singularrezko erlatiboaz. Fonetikoki Markinako subeuskalkiarenprozedura hiatizantea. Bide berdinetik, etengabeki, daguijeela 62, bequijue57. ezbajuaco 11.192 Provinciaco: Provincia hitzak -provincianoac gisa-Gipuzkoa esan nahi du, hainba<strong>ta</strong>utoreen idatzie<strong>ta</strong>n nabaria denez. Nafarroan, Sakana-ko euskaldunentzat ere,Provinciano hitzak gipuzkoarra adierazten duo
136PRAI BARTOLOME SANTA TERESA63 or.64 or.65 or.<strong>ta</strong> noraguino juan biar davee, avemarije<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbolina ixilduarren? jAh! Au edoeeinec daqui. Es<strong>ta</strong>lgui ehaarra da, piestiaon~zat emoteeo, avemarijee<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbolina ixilduten dala, esatia,Vizeaijan, <strong>ta</strong> Provineian. Justieijae bere 193 au erremedijauezin legui. Eehee<strong>ta</strong>n bai asarre andijae, <strong>ta</strong> peeatu mor<strong>ta</strong>lera eldutendirian oeasinoiae, <strong>ta</strong> escandalubae, aseo<strong>ta</strong>n, auzuaeigarten deutseen tereijuan, gurasuen, <strong>ta</strong> umeen artian, pies<strong>ta</strong>tiberandu eehera juan dirialaeo.Gomu<strong>ta</strong> onegaz guazan plazaeo piestiari beguiratutera. Ezgente pilluari mordo baten. Ezbada194 gauza oneraeo, edoehaarreraeo jazoten dan moduban. Teologija Sagradubae guizonarenvorondatezeo egui<strong>ta</strong>de 195 baeoehari heguiratutendeutsan moduban. Beguiratu daijegun baeoehari banaan, edobinaan, edo irunaan, dagozan moduban, <strong>ta</strong> daviltzan moduban.l.Yaeer eguiten daveen? l.ya eer esaten daveen? l.<strong>ta</strong> cer ieutsieo196 dogu plazaeo gente pilluaren artian? Dinot arima arimati;lotsa nasala 197 eseribiduten. Baina aguirieo pecatubaedira, <strong>ta</strong> esan biar dira. An ieusten da, edade arriseueuae, ardauae,apaindurijae 198 , eoneiencija nasijae, <strong>ta</strong> oitura desonestubaedauean luxurija osua. Icusten da: dantzia ez davilendemporaan, nesca bat, bi, edo iru mutil bategaz, bigaz, edoirugaz alearri escubac solbardaan, edo... imini<strong>ta</strong>, verbee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>maitequerijee<strong>ta</strong>n dagozala. l.Baina cer verba? Arimiari ondogura deutsanac, alboti here entzun biar ezditubanac, l.Ta cemaitequerija? Escubaquin, veguijaquin 11111, <strong>ta</strong> arpeguico geriagazguztia luxurijaren suba darijona. Icusten an: dantzia asidedinian, nescaac armatu<strong>ta</strong> dagozala, avijan goseric daguanchorija amaren janarijaren zain leguez, nos noe dantzaraeruango ete dituban, goguan dauqueen leunquerija, ondo eracustendaveela. Erri batzube<strong>ta</strong>n nescaac asten davee, la cumplidutendavee mutilez, edo guizonez dantzia. Itchusijago, <strong>ta</strong>193 Justir{juehrrr: lotura hllu et dll ohitkoll. etll 0 itxurllz. et dll inprentll-hutslI bllino.194 E:hatlu: bestetlln ere perplluslllldbertslltibo honek keru erromllnikoll du joskeran.e<strong>ta</strong> hobe ltGaula onera~o, edo ~haarrera~o jllloten dan modublln huiHtJ» eSIHea.I 9~ EguittltJe: hitl hau tradiziol poslarramendiarra, e<strong>ta</strong> verOAO, reallOAO hitlenatzizkill (-dud. -rf;udto) ishtdatzen du.196 lcutsico: beste blltean ere ftikazio bera. Izan ere. -RA faktitiboaz -fS etnatendu ikusi aditzak. alegia. eRAkuTSi; berdin ikasi iRAkaTSi kasuan. Baliteke. bada.kasu haue<strong>ta</strong>n primitiboa ikuTSI/ikaTSI izatea. gutienez. euskararen area batzu<strong>ta</strong>n.197 Nasa/a: nai:a/a. ohizko prozedura monoptongatzailez.198 Apaindurijac: hemen ere.jaquindurija kasuan bezala. -TURIA/DURIA atzizkierromanikoa.199 Ve[;uijaquin: -KIN soziatiboa esanahi intrumen<strong>ta</strong>lez erabiltzeak. nolabait. gipuzkerareneragina isladatzen duo bereziki. "Bizkaiko ekialdean.
EUSCAL-ERRIJETACO... 137lotsa galducuago baino ezda. Icusten da: dantzaraco esquejuacozan andriari, edo nesquiari, eguiten deutsazala milia acinoe,<strong>ta</strong> menio indecente, daroianac, bai escuti oratuten deutsanian,<strong>ta</strong> bai dantzarijari entreguee<strong>ta</strong>n deutsanian, nesquiaren,edo andriaren aurrian saltoca, chico ezi bagaco, edo baso astobatzuc dirurijeela. Ta ceimbat indedencija gueijago eguitendeutseen, ain bat dago nesquia 200 pozagoric labanquerijaren,<strong>ta</strong> liquinquerijaren 201 vitsa darijola.Modu one<strong>ta</strong>n plazaan dantzia cumplidutenda. Dantziacnmpldu<strong>ta</strong> 202 laster, <strong>ta</strong>mbolinac esatendau: Nai davenac naidavena eguin daguijala, naastia, arin aringuia 20 3, arrebatua, <strong>ta</strong>pandangua joten ditubanian. Ya dagoz dantza a<strong>ta</strong>n guizonezcoric,edo emacume, edo mutilic, edo nesca. Guztiac, esan danleguez, onestidadia galduteco ondo pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>, escuz escu alcarrioratu<strong>ta</strong> 20 4, naaste mutil biren erdijan nesca bat dala, norenseme, edo alaba dirian, asco gomu<strong>ta</strong> ezdaveela.Tambolinac dino: gura davenac, gura davena eguiteco, ordubadala. Ta egiija esateco, eguzquijari beguira ber<strong>ta</strong>n pecatueguingo ezbadavee, beste desonestidade guztia lotsa bagaricairian darabilee dantza a<strong>ta</strong>n. Naaste a<strong>ta</strong>n entzuten dan, <strong>ta</strong>icusten dan guztia, da luxurijaren suba, <strong>ta</strong> queia 205 • Batiandantza lucian arin aringa 206 gorputzaquin alcar joten. Bestianpandanguan nos arpeguijaquin, nos besuaquin, nos sabeleequin,nos albuaquin alcar ez joco, bai joco nesea, <strong>ta</strong> mutil, meniodesonestubac, <strong>ta</strong> lotsarizcuac gueratu bagaric eguiten deutseezalaalcarri. Ta bestian cazubelaan, erlia leguez, mordo66 or.67 or.aoo Nesqu<strong>ta</strong>: hitz honen prozedura bokalikoa: nes<strong>ta</strong> nescaa NESQUEA NESQUIA (-a
138PRAI BARTOLOME SANTA TERESA68 or.69 or.baten guizon, <strong>ta</strong> andra naaste. Ni esaten azartuten ez 207 nasanezain<strong>ta</strong>sunac, alcarri eguiten deutseezala. Nescaac eurac here,alacuac izan arren, asco<strong>ta</strong>n coloriac gorritu<strong>ta</strong> urteten daveela,andiscotiac dirialaco mordo a<strong>ta</strong>co pecatubac gente arteraco.Dantza a<strong>ta</strong>n esaten dirian, <strong>ta</strong> entzuten dirian verba banacaacdesonestubac 20B . Beguiracuniac, e<strong>ta</strong> alcarren geraac desonestubac.Mosu eguiteco, <strong>ta</strong> oratuteco meniuac, <strong>ta</strong> oratutiac desonestubac.Gorputzaquin alcar jotiac desonestubac. Oinaquinmagal jotiac desonestubac. Escu estututiac desonestubac... Taau guztiau dantza bacochian gueratu bagaric nescaac mutilai,<strong>ta</strong> mutilac nescai.Ceimbat 209 gavaren urrago, aimbat ezainago, nasaijago,<strong>ta</strong> za<strong>ta</strong>rrago dantza bacocha. Dantzati urteten davee sarri<strong>ta</strong>nnescaac, eureen iruneco zapijac ascatu<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> burucuac oquertu<strong>ta</strong>,icusi bagaric sinistu ezin leguijan monduban. Asco<strong>ta</strong>n dantzaarinian, oin bijac laban eguinda, plaziaren erdijan jausi<strong>ta</strong>,gueratuten dira andrazcuac, inoc beguiratu biar ezdeutseenmoduban, escuti dautsanac, colpez jaso artian; <strong>ta</strong> gente guztiaarixe beguira chaloca. Dantzaan sartuten ezdirianac, edo dira,lutubac dauqueezanac; <strong>ta</strong> areec bere gogoz an dagoz. Edodira, zaar ibilli ezin dirianac. Oneen condecinoia esanda gueratuda.Aguraac 210 badira, orditu<strong>ta</strong> asco. Atsuac badira, <strong>ta</strong> endamasseme alabaac an dauqueezanac, azerija ollua jaaten baino,pozagoric dagoz plaza baz<strong>ta</strong>r bateti, edo ben<strong>ta</strong>na zul0bateti dantziari beguira arrastegui 211 guztian cansau bagaric.Edo dira, seina eguiteco andi dagozanac. Oneec bere voronda-207 A::arIUlen: ausartzen. Jatorrizko -au diptongoa monoptongatu egin da kasuhone<strong>ta</strong>n. Latineko ausus-etik erromantzera ausar. ausarl emaitza. batez ere. okzi<strong>ta</strong>nierareneremuan. Gaztelanian. ordea. monoptongapena: osar. Gurean. berriz. jatorrizkodiptongoaren lehen bokalea (aldake<strong>ta</strong>rik gabe) eutsi da; a(u ):arlu. beraz. e<strong>ta</strong> .ez osarlu.208 Banaeaae desonesluhae: Orri hone<strong>ta</strong>n. elemenduen plurale<strong>ta</strong>suna adlerazteko.ohizkoa ez den pluraleen errepikatzea sus<strong>ta</strong>ntiboaren amaieran (pluralearen markai:en/i::enlagun edo adjelihoelan. noski. azkenekoak bakarrik eraman behar duenean).Hemengo emaitzok bitxiegiak (e<strong>ta</strong> arbuiagarriak) ger<strong>ta</strong>tzen dira gure izen-sin<strong>ta</strong>gmenmorfologian: «Verba hanawac desonesubac». «alcarren gerraac desonestubac». «<strong>ta</strong>oratutiac desonestubac». Haue<strong>ta</strong>n sus<strong>ta</strong>ntiboen -ae pluraleak sobran daude; onartez!nak dira egoera normal batean. Dena dela. sermoi-hizkeran. ausaz. zilegiak.209 Ceimhal... aimhal: konparatibo garbiak.210 Aguraac: agure hitza apofoniaz. e<strong>ta</strong> pluralearen marka garbia -ac horre<strong>ta</strong>n.211 Arraslegui: kurioski -TEGI atzizki tokizkoak denborazko nabardura. Gureustez. kasu hone<strong>ta</strong>n lerradura analogiakoa eman da semantikaren eremuan «tokitik»aldira. 57 orrian ere «arrasteguijan pies<strong>ta</strong>ra juatia gaiti». J.A. Mogel-ek ere badakar(
EUSCAL-ERRIJETACO... 139tez dantzaan dagoz. Bai<strong>ta</strong> bazuc gorputzez bere ocotzeraguinoco212 sabelagaz Justicijaren lotsa arin onian, <strong>ta</strong> naturaleciarendesondraan. Edo dira, dantzara inoc eruan ezditubanac.Oneec embidijaz, <strong>ta</strong> zeloz murmure<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> erneguee<strong>ta</strong>n dagoz,inoc aintzat artu ezditubalaco. Ezdavee bein bacarric topaunescaac dirubagaz, dantzara noc eruan. Edo dira, adisquidemaite bategaz bacarrian astirochubago egon gura daveenac,bestiac dantzan daviltzan artian. Oneec bere ija ezautubacdira, cer dirian. Beste guztiac dantzan daviltz.Dantziaren despeidaan, edo amaijan asco<strong>ta</strong>n, edo gueijeenian,mutila dua, dantzan erabili daven nesquiagaz, <strong>ta</strong> dagozalcarregaz beste dantzara artian, endamas bere devocinoecuabada, prutia, edo erroscaac artu<strong>ta</strong>. Areec dantzan berotu<strong>ta</strong>,carinua alcarri eracutsi<strong>ta</strong>, dantzara eruan daveelaco, nesquiacmutilari esquer ona carinoz emonda, bacarrian cer esango daveen,<strong>ta</strong> cer iragoco daveen, pensau begui, alaco ordubeen barriobeto daquijanac. Avemarijee<strong>ta</strong>n gueratu dedilla 213 <strong>ta</strong>mbolina.Ez, gueratu oidalaco pies<strong>ta</strong> egunic erdijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>guichijago<strong>ta</strong>n bere. Baina izan dedilla alan. Bada despeidacogentiaren urteneria da guztien aazcarrija. Guztiac dacuseela,<strong>ta</strong> dantzubeela, eguiten dira urtenera 214 ziquin a<strong>ta</strong>n nesqueen,<strong>ta</strong> mutileen artian, noc nori asco ez daquijala naastian, tocamentuloijac, oratute loijac, mosuca loijac, escuca loijac, pecaturacoconvit 21 5 erabaguijac, <strong>ta</strong> beste luxurijaren asmuac topaudituban, <strong>ta</strong> esan leguizan verdequerija altubac, c1arubac,<strong>ta</strong> za<strong>ta</strong>rraz. Nesca ba<strong>ta</strong>c egiten dau garraasi bat. Bestiac silijo216bat. Bestia asarratu<strong>ta</strong>, asten da lotsagalduco diadarca.Bestiac bardin eguiten deutsa bidao bat, oratu deutsan mutilari,edo guizonari, orducua ija guztizcuz dalaco. Alan duaz plazatiecheruz 21 7 aldi baten naastian, <strong>ta</strong> morduan ajuica, diadar-70 or.7J or.72 or.212 Ocotzeraguinoco: Bizkaierak ohizko duen -INO e<strong>ta</strong> -KO deklinatiboen pilake<strong>ta</strong>.213 Gueratu dedilla: gipuzkerak bezala, bizkaierak galdua du, nolabait, hasera batekoaginkera e<strong>ta</strong> subjuntiboerako kasu<strong>ta</strong>n partizipioa itzaltzeko joera jatorra. HemengueraTU guera soilaren ordez. Bide berdinetik iracurri bediz 76, galDU ez zaguizan 77.214Urtenera: irteera. Gipuzkoako kasuan ez bezela, sudurkaria tinko, e<strong>ta</strong>, bes<strong>ta</strong>lde,kasu hone<strong>ta</strong>n -ERA formula, bi lerro gorago -ERIA (urtenERI) erabili duen bi<strong>ta</strong>rtean.215 Convit: gonbidake<strong>ta</strong>, gomi<strong>ta</strong>tzea. NV <strong>ta</strong>ldea ez da anulatzen ohizkoa denez(coNVento komentu. coNVidar gomi<strong>ta</strong>tu. coNVersacion goMes<strong>ta</strong>zio. coNVenir koMeni).. e<strong>ta</strong>, bestetik, iparreko itxura duen -T amaiera (conviT).216 Silijo: oihu-mo<strong>ta</strong> bat. A::kuc-k (Dice. IL 321) AN. B. G euskalkie<strong>ta</strong>ko hitzagisa dakar. «Peru Abarka»-n present txilioka (
140 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAca, barreea, <strong>ta</strong> oratuea, luxurijaren pestia, <strong>ta</strong> atsa darijuela,baeoeha bere laguna gana, <strong>ta</strong> bidera batu artian. Eehia urrinagodauqueenae, urteten davee, oidanez, leenago plazati.Urraago 218 dauqueenae, berandubago. Baina gavae ordubaeemonda bere, ez dira pal<strong>ta</strong>, ez plazaan, <strong>ta</strong> ez bidee<strong>ta</strong>n neseaae,e<strong>ta</strong> mutilae. Pies<strong>ta</strong>ti eeheruz nequez dua inor baearrie, ordiren-73 or. bat ezbada. Gueijenian nesea bat, <strong>ta</strong> mutil bat alcarri eseuti,edo samati oratu<strong>ta</strong>. Edo neseabat 219 mutil biren erdijan; edomutil bat nesea biren erdijan, alcarri dautseela, esandan moduban.Ta gueijeenae, aurreeuae ondorenguai, <strong>ta</strong> ondorie duazanae,aurrerago duazanai, burla desonestubae alcarri eguiten.Nesea bat, mutil bat albuan ezdavela, pies<strong>ta</strong>ti eehera nequez.Areee bidian illunian (bada 220 avemarijee<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbolina ixildunzanian, plazati urten eveen leenenaz) edo legua bat bidian,edo legua erdijan, edo gueijaguan echee<strong>ta</strong>ra artian cer eguinaldaguijeen, amar urteco umiae here baquijee.Cale barrueo dantzarijae ez dira segurubago gueratuteneureen <strong>ta</strong>mbolin egune<strong>ta</strong>n, hestiae baino. Ta onen errazoia74 or. emongo da zortzigarren errespues<strong>ta</strong>an 2 21, emen esaten danazgainera, itsuba, <strong>ta</strong> gorra ez daguanac, aituteco 222 , <strong>ta</strong> ezautecotercijuan.Ara emen, celan eguiten dirian placee<strong>ta</strong>co pies<strong>ta</strong>ac. Ecerhere ezdot esan, gueitu<strong>ta</strong>. Bai asco guichitu<strong>ta</strong>, za<strong>ta</strong>rquerija desonestuguztiac paperian ez imintiarren. Gueure errijee<strong>ta</strong>copies<strong>ta</strong> bat, edo bi asi, <strong>ta</strong> amaitu contuz icusi ditubanac, <strong>ta</strong>euscal errijee<strong>ta</strong>co gentiaren, <strong>ta</strong> echeen barri daquijanac, eldeuts ucatuco, esan dodan verba bat. Pieste<strong>ta</strong>n sarri gOgOl ibilidana, bada, esango dau: dauqueen baino, echura obia emondeutseedala. Ta el dira emen contuban sartuten, dantzia emonjacuelaco, edo emon ezjacuelaco, Copradijee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> albo-erriallUrNlugo: bikoiztura bokalikoak adieruten du, aide batetik, hi<strong>ta</strong>ren apofonia(urrEtu"A), etll, beltetik, konparlltibollren mUll zefluI (-ago).aI' Nf'scabat.· hemen zenbakil illAlilll, e<strong>ta</strong> hurrenlO lerroan, berriz, bakllndutll«((edo mutU bat neIWa biren erdian»).mdl.ii iBa.... pttplU81 hlU ((Umilt bere bIlquijee» nllluMllren npliklltibtla bIlino uEmspues<strong>ta</strong>all: inexiboan -ea bikoizturak Isladatten duehet, e<strong>ta</strong>, hes<strong>ta</strong>lde, gilttelaniako-ue diptongoa, bizkaierak bokalismoan, batzu<strong>ta</strong>n, jasan duen erdal urradurarenadierazgarri gisa. Hitz hone<strong>ta</strong>n emaitza jatorra gurean arrApostu S. iparrekoada, diptongapen makurrik gabe.222 Aituleco: konprenitzeko. Bizkaierak adilu hitzari jatorrizko esanahi latinoarisemantika berria erasten dio; gipuzkeraz, ordea, ailujadilu hitzak enlzun ere adieraztendu, iturritik hurbilago, hots, latineko audilus (oido)-etik hurreago.
EUSCAL-ERRIJETACO... 141jee<strong>ta</strong>co223 gentiac atera oidituban ocasinoia, gOITotuac, vengantzaac,burrucac, maquilacaac 224 , <strong>ta</strong> guizon ilItiac here bai,izan arren casic pies<strong>ta</strong> guztie<strong>ta</strong>n guichiago, edo gueijago. Ichidaguijeegun bada tertcijo one<strong>ta</strong>n Plazaco Dantzai. Ta icusidaigun, Espiritu Santubac, <strong>ta</strong> Eleisiaren Gurasuac cer dinuennaasteco dantzaac gaitj22 s.75 orS. Ill.Escritura Sagradubac, e<strong>ta</strong> Eleisiaren Gurasuac naasteco dantzaacgaiti dinuenaLecu asco<strong>ta</strong>n esaten deuscu Escritura Sagradubac, ce condicinoe<strong>ta</strong>cuacdirian naasteco dantzaac. Ez da nire gogua, guztiacez, ece guichiago bere emen imintia. Tes<strong>ta</strong>mentu zaarreco,<strong>ta</strong> barrico liburu guztie<strong>ta</strong>n dagoz sentencija, edo esan era batzuc,pedia daucan cristinaubari, icara eraguin leguijueenac.Iracurri bediz Job, Isaias, Daniel, Salomon, Evangelijua, <strong>ta</strong>San Paulo, <strong>ta</strong> eurac quenduco deutsee, salvau gura davenari,ocasinoe galdu aree<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong> arei darraicuezan pecatu impamee<strong>ta</strong>nsartuteco gogua. Esan bat, edo bi gogoratuco ditut, gueureplacee<strong>ta</strong>co dantceen sarija ondo autor daveenac. Dino EspirituSantubac lecu baten (1): Ganadu aldriac leguez, urteten daveepeca<strong>ta</strong>rijeen umiac soinubagaz; dantzan, <strong>ta</strong> saltDca daviltzsoinubaren otsian; eureen egunac iragoten ditubee aleguere, <strong>ta</strong>pozic, <strong>ta</strong> is<strong>ta</strong>nte baten jausten dira impernura. Et in puncto adinferna descendunt. Beste lecu baten dino (2): Emacume dantzaarijaganicapar<strong>ta</strong>u zaite. here artiagaz, <strong>ta</strong> encantubagaz galduez zaguizan. Ne forte pereas in efficacia il/ius. Beste batzuc76 or.77 or.223 Albo-errijee<strong>ta</strong>co: albo hitzak hemen aurretik ezarri<strong>ta</strong> paratzizki baten eginkizunaduo Albo hitza, beraz, elemendu egokia deritzaigu ad (adllitere) aurrizkiaren ordaintzatgurean proposatzeko adjunto-aren semantikaz. Euskaraz konposagai beraz: alba;dar B, albagela (aposento contiguo, a izquierda y derecha), albakalde B-1, albate B-mts(puer<strong>ta</strong> secundaria).224 Maquilacaac: hemen -KA atzizkiari eginkizun sus<strong>ta</strong>ntibala ematen zaio, nahize<strong>ta</strong>atzizkia, propioki, adberbioak sortzeko erabili. Atzizkiak -ac mugatu plurala itsasi<strong>ta</strong>dauka.225 Dantzaac gaiti: erdialdeko euskalkie<strong>ta</strong>n pluralearen marka deklinatiboak hakarrikdarama (gatik/katik) gehiene<strong>ta</strong>n, e<strong>ta</strong> ez aurretiko izenak, kasu hone<strong>ta</strong>n bezala,hots, dantzaAC gaiti. Joera hau bizkaieraren berezi<strong>ta</strong>sune<strong>ta</strong>koa da, nagusiki.(I) Job. 21.(2) Escl. 9.
142 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAiracurten davee: Can<strong>ta</strong>arijaganic. San Ciprianoren erichijanbijac, emacume dantzarija, <strong>ta</strong> can<strong>ta</strong>arija bardinac dira, guizonacgalduteco. Beste lecubaten dino Espiritu Santubac (1):Siongo alabao 226 ibili ziriala, eureen burubac jaso<strong>ta</strong>, samaac 227armatu<strong>ta</strong>, apaindu<strong>ta</strong> veguiracune 228 maitee<strong>ta</strong>n escubaquin cha-78 or. loca, <strong>ta</strong> oinaquin dantzan. Alan ibili dirialaco, Jaungoicuacquenduco deutseezala siongo 229 alabai eureen apaindurijaac,mutilduco deutseezala eureen burubac; <strong>ta</strong> emongo deutseela burucoapaindurijaren lecuban calva gorrija, loreen lecuban calvagorrija, loreen lecuban atsa, <strong>ta</strong> cinteen lecuban cordelac, <strong>ta</strong> cilicijua.Escritura Sagraduco lecu onee<strong>ta</strong>n (beste jazo, <strong>ta</strong> esanascori ichi<strong>ta</strong>) gueure piestee<strong>ta</strong>co dantza madaricatubac Jaungoicuarengorrotua, <strong>ta</strong> zamaija eureen gainian dauqueena,edoceinec dacuts 230 .Naasteco dantza impameen gainian Eleisiaren Gurasuac, <strong>ta</strong>Santubac dacarreezan errazoe asarriac, esatez amaitu ezin le-79 or. guiz. San Juan Crisostomoc esaten dau (2): Dantza nasaija daguanlecuban, dago diabruba 239 • Ez eutscuzan 240 Jaungoicuacoinac emon, dantzan eguiteco; ezbada modestijaz 241 pausu eguiteco:Pies<strong>ta</strong> orree<strong>ta</strong>n diabrubac dantzan eguiten dau; <strong>ta</strong> demoninuenaguacil/ac engainee<strong>ta</strong>n ditubee guizonac... Oraingo dantzee<strong>ta</strong>nezjaco samia ebaten 242 San Juan Boutis<strong>ta</strong>ri; baina illtendira cristinaubeen arimac. San Efrenec dino (3): Ez dedil/a inorengainau. Inoc bere ezin servidu leguizala ugazaba bi. Inoc bereezin leguijala. Jaungoicua serbidu. <strong>ta</strong> diabrubagaz dantzaan226 Alabao: textuan aski ilun dago alabao ala alabae ipintzen duen; dudarik gabe,alabae ~pluralean~ behar duo227 Samaae: aae bikoiztura pluralearen marka da, hitzak a itsasia due1ako.228 Veguiraeune: hemen -UNE atzizkia k epentesiaz. 68 orian, berriz, b grafemaz,beguiraeuniae. 161 orrian berriro v (veguiraeune).229 Siongo: handiz behar luke, aurreko oman gisa (
_. -~--------------------------------EUSCAL·ERRIJETACO...143eguin... Dantzia daguan /eeuban, dagoza/a oquerrerija guztiae.An dagua/a emaeume ga/du /eeuba, Aingueruben tristecia, <strong>ta</strong>diabrubeen poza, <strong>ta</strong> piestia. Goxian 243 E/eisan, <strong>ta</strong> arrats a/diandantzan diardubana 24 4, goxian Jaungoieuagaz, <strong>ta</strong> arrats a/diandiabrubagaz 245 dagua/a. San Ambrosioc, San Ciprianoc, <strong>ta</strong>Tertulianoc gueijago escribidu eveen pies<strong>ta</strong> galdubeen, <strong>ta</strong>naasteco dantceen contra. Gueure, errije<strong>ta</strong>co piestee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>dantzee<strong>ta</strong>n icusten da, areec condenee<strong>ta</strong>n ditubeen pecatubac,<strong>ta</strong> oquerrerijac. San Ambrosioc dino (I): juieijua, <strong>ta</strong> modestijadaueanae, ezdave/a dantzan eguiten... Adu/terijuaren alabiada<strong>ta</strong>, dantzan eguiten davena 246 ••• San Ciprianoc dino (2): ;'Cezoraquerijae artu ete ditu eristinaubae... demoninuae asmaueatodantza loijae, onae diriala esateeo? Santo Tomasec dino SanAgustinegaz (3): Domequee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>jai egune<strong>ta</strong>n dantzan eguitia,peeatu andijagua dala, soluan nabasen, edo eehian gorube<strong>ta</strong>n 247eguitia baino. Obeto gordeco eveela, (edo pecatu guichiagogaz)Judegubac 248 zapatuba nabasen, edo gorube<strong>ta</strong>n eguinagaz,dantzan eguinagaz baino.San Basilioc dino (4) naasteco dantcee<strong>ta</strong>n daviltzan emacumiacgaiti: 249 ;.Ceintzue gaiti negar eguingo ete dot? ;.Ala ezeondubagaeuae gaiti, ala ezeondubae gaiti? Ezeondu bagaeuaevirginidadia galdu<strong>ta</strong>, viurtuten dira eehee<strong>ta</strong>ra. Ta ezeondubaeezdeutsee eastidadia gordee<strong>ta</strong>n Senarrai. Bada dantzan daviltzanemaeumee<strong>ta</strong>ri, banaearen batzue gueratuten 250 badira gor-80 or.8/ or.82 or..'243 Goxian: kasu hone<strong>ta</strong>n garbiro txistukariaren bustidura, aurretiko diptongoarenizku<strong>ta</strong>penaz.244 Diardubana: jardun aditzaren fonnula trinkoa, indikatiboko 3-gn. pertsonan.Erlatibo mugatua erantsi<strong>ta</strong> aditzari.245 Diabrubagaz: wau erdikontsonanteaz aparte (ua < uBa) -GAZ atzizkia singularreansoziatibozko funtzioan, bizkaierazko aide nagusi batean ohizkoa denez. Ala ere,-KIN deklinatiboa ere aski erabilia da gure autorearengatik, e<strong>ta</strong> ia beti pluraleekin.246 Dala.. davena: lehenengo kasuan -LA konpletiba, e<strong>ta</strong> bigarrengoan -NA erlatiboarenmarka.247 Gorube<strong>ta</strong>n: etimologiaz lat. colum-etik, -ue <strong>ta</strong>ldeak hiatozko prozedura hartzenduelarik wau erdikontsonanteaz (ue < uBe). Bide berdinetik batzube<strong>ta</strong>n 14, santubeen5.248 Judegubac: hitz zahar hone<strong>ta</strong>n lat. -ICUM-etik datorren -EGU atzizkia, gaztelaniazko-IEGO-ren eraginaz. Beraz, galaICUM
144PRAI BARTOLOME SANTA TERESA83 or.84 or.putz osuagaz: (pornicau bagaric) areec here arimaco castidadiagaldu<strong>ta</strong>, loituten dira. Santu onen erichijan; i,nos con<strong>ta</strong>uco etecituban Eleisa Ama Santiac 2 5 1, edo nos iminico etelituque virgineenartian, Erri onee<strong>ta</strong>co piestee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> naasteco dancee<strong>ta</strong>nibili dirian emacume libriac 2 52, guero san<strong>ta</strong> andi eguingo balirabere? Bada, dinuanez, inoc ezautu ezin leguizan banacaac,baino ez da gueratuten gorputz osuagaz. Ta areec here arimacocastidadia galduten davee dantcee<strong>ta</strong>n. San Antoninoc dino(I): Dantzarijac diabrubari bidia prestee<strong>ta</strong>n deutseela, diabrubagazimpernuban 2S3 aguertuco diriala... Soloco COC0 2S4 saltocarijac2SS laboria galduten daven leguez, emacume dantzarijacarimaac galduten dituheela... Dantziac irnpernuco pozutiurten davela... 2s6 Impernuco labati quee atsitubac urtetendaven leguez, naasteco dantzee<strong>ta</strong>ti luxurijaren subac urtetendavela... Guizon, <strong>ta</strong> emacumeen naasteco dantzia demoninuacdarabilela, arimac, galduteco... San Carlos Millango Obispoandijac, <strong>ta</strong> guiza aldps7 onee<strong>ta</strong>co Eleisiaren Arguijac liburuoso bat escribidu evan dantza naastecuen contra emeretci capitulugaz,<strong>ta</strong> amairu conclusinoe, edo amaigaz. An eracustendau Santubac Eleisaco Gurasuen, jaquituneen, <strong>ta</strong> errazoiarengoitute osuagaz, esan dirian naasteco dantzai jarraitutia pecatumor<strong>ta</strong>la dana. Ta dino (2): Naasteco dantzaan oidan nasai<strong>ta</strong>sunari,<strong>ta</strong> ocasinoiari veguiratu ezquero, ez dauca, inoc ce<strong>ta</strong>npensau, estubac gariala, naasteco dantziari jarraitutia pecatumor<strong>ta</strong>la dala, eracusten dogunian.251 Santiac: hitz honek bi berezi<strong>ta</strong>sun, bat a < aa < ea < ia prozedura, e<strong>ta</strong> bestea femeninoarenmarka (santA/SantEA). Beraz, hor Eliza Ama SantAZ (e<strong>ta</strong> ez santUAZ)mintzatzen ari zaigu Pr. Bartolome, generoaren inferentzia edo zeregitekoa <strong>ta</strong>rtekatuz.252 Libriac: ea< ia. Ikus ere: libriac 54, emotia 52, urdiac 61.253 /mpernuban: MP <strong>ta</strong>ldea hemen e<strong>ta</strong> bestee<strong>ta</strong>n (
EUSCAL-ERRIJETACO...145Au da Eleisiaren Gurasuen verbetia naasteco dantza galdubeencontra. Ez cirian Guraso santu, <strong>ta</strong> Ceruco dotriniarenEracusla Jaquitun areec, gueroco Escolau batzuc leguez, dantzaacper se, la per accidens, secundum se, <strong>ta</strong> per abusum, in generesuo, la per maliliam erabaguiten ibili. Ezbada 2S8 beguiratueutseen guizon, <strong>ta</strong> emacumeen arteco naasteco dantziari,guiza aldi guztie<strong>ta</strong>n jazo dan moduban, jazoten
146 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAguetia gaiti dantza madaricatu orree<strong>ta</strong>n davilena, <strong>ta</strong> ibiltecoustia daucana? Eurai i<strong>ta</strong>ndu. Eleisa Ama Santiaren Batzaarre<strong>ta</strong>coneurgarrijac, <strong>ta</strong> Cris<strong>ta</strong>ndadeco Aguin<strong>ta</strong><strong>ta</strong>ri lauDeD ordenaacbere bardin condenee<strong>ta</strong>n ditubee naasteco dantzaac. Baina.~Ce Cris<strong>ta</strong>ndadeco? Erromaco gentileenac iracurten diradantza galdubeen contra, Errijee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> pamelije<strong>ta</strong>co baquia,<strong>ta</strong> matrimoniuac galduten ditubeelaco. Esandanagaz aaztu bagarie,ieusi daigun, teologija Sagradubaren Eracuslaac, <strong>ta</strong>errazoiac eurac gaiti dinuana.S. IV.88 or. Theologubac 264 , <strong>ta</strong> Errazoiac naasteco dantzaac gaiti dinuanaEzda nire gogua, sail au luzatutia. Ezbada aimbat laburren,<strong>ta</strong> arguiruen imintia. Liburu andijac escribidu leguiz,asco cansau bagaric, leenagoco guiza aldeije<strong>ta</strong>cuac esandaveena,batuten asi ezquero. Eleisiaren Gurasuac gorrotoz beguiratubadeutsee naasteco dantzai, areen ondorengo Teologu,edo Moralis<strong>ta</strong>ric juicijozcuenac ez deutsee obeto beguiratuten.Dinot: Juicijozcuenac 265 • Bada beste gauzaric escribidu davee-89 or nac, inoc 266 iracurten ez ditu, eureen inocencijari, <strong>ta</strong> pensee<strong>ta</strong>modubari barreeguiteco baino. Bat, edo biren esanac nie iminieoditut, <strong>ta</strong> beste batzuc icen<strong>ta</strong>u.Leleengo lecuba errazoiagaz euqui biardau 267 BenedictoXIV ez estutzat, ez nasaizat iracurla 268 batec bere ezdaucanac.Onec dine, beste Santu, <strong>ta</strong> Eracusla asco icen<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong> (I): Guizon,la emacumeen arleco danlza naaslaubac, eurenez pecalu izan ezarren, eguiten dirian moduban, pecalu diriala. Cura Jaunari, lacompesore jaunai jagocuela, guizon, la emacume guzliai ondo264 Theologubac: kasu hone<strong>ta</strong>n koma delakoak ez dauka inolako zentzurik, ezene<strong>ta</strong>sujetua aditzetik etentzen duo Baliteke inpren<strong>ta</strong>-hutsa izatea. Sujetua textuan expreskiazaltzen den beste zerbait balitza ere komak ez du zentzurik, kopulatiboak 10tzen dituen bi sus<strong>ta</strong>ntibo bakantzen baiditu.265 Juicijozcuenac: joera hiatizantea io < ijo eginaz.266 Inoc: inork. Berdin nobera. a<strong>ta</strong>n, ce<strong>ta</strong>n, a<strong>ta</strong>co.267 Biardau: behar duo Gehiene<strong>ta</strong>n b grafemaz, bainan v ere bai noizbehinka (viarrac56). Bes<strong>ta</strong>lde, aditzari lotu<strong>ta</strong>. 192 orrian, ordea, biardavee.268 Iracurla: amaierazko apofonia labA, bagA. eracuslA kasu<strong>ta</strong>n bezala.(I) Instruct 76.
EUSCAL-ERRIJETACO... 147aituten emotia: Ce ocasinoe 269 andija, <strong>ta</strong> peligruba daguannaasteco dantcee<strong>ta</strong>n: <strong>ta</strong>, pecatu eguiteco peligru andira, duazalaara duazanac 270 . Belarmino CardenaF71, Jesui<strong>ta</strong> Veneragarrijac272 dine (1): Adulterijua, <strong>ta</strong> pornicacinoia pecatu badira, ezdaquijalaberac, guizon, <strong>ta</strong> emacume naaste dantzan ibiltia, celanpecatu izango ezdan; dantziac a<strong>ta</strong>ra convidee<strong>ta</strong>n davela <strong>ta</strong>...Zuc, dino Cardenal Jaunac, gazte<strong>ta</strong>sunaren subari ezarten deutsazuardauaren suba, juan, <strong>ta</strong> etorri, egon, <strong>ta</strong> ibili, <strong>ta</strong> can<strong>ta</strong>ueguiten dozu nescaaquin: i<strong>ta</strong> ez dot nic zu gaiti gauza chaarricpensauco?Ai<strong>ta</strong> Paulo Seineri, I<strong>ta</strong>lijaco Misinoe jaquitunac, <strong>ta</strong> Zelotsubac,leenagoco Eracusleen esan era guztiac bardindu<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong>alcartu<strong>ta</strong>, eracusten dau (2): Dantzia berez pecatu izan ezarren,eguitendan moduban, naasteco dantzia luxurijaren viztugarrija,<strong>ta</strong> berogarrija dala; la chito 273 errazto 274 iragoten dala pecaluizatera. Casuis<strong>ta</strong>ac 275 bere ez daveela au ucatu. Ez bada, naas-90 or.9/ or269 Ocasinoe: hitz honen amaieran -ONE/INO/NOIA errealizazioak, gutxienez.(
148 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAteco dantzaan pecatu eguiteco daguan ocasinoia gaiti, guztiaceracutsi daveela Eleisaco Santubaquin, dantzaac pecatu mor<strong>ta</strong>lecuacdiriala 276 • Ai<strong>ta</strong> Bal<strong>ta</strong>sar francolinoc 277 dino (I): Eguzquijarenurten erati 278 sartu eraraguinoco jaquitun guztiac condenee<strong>ta</strong>nditubeela naasteco dantzaac Jaungoicuaren contracopecatu anditzat. Dotrina au herau eracusten davee, bacochac92 or. here lecuban, <strong>ta</strong> bere sailari jagocan moduban: Na<strong>ta</strong>l AleKandro(2), Juan Pon<strong>ta</strong>s (3), Lamet (4), Gerson (5), Salviano (6),Juan Nider (7), Colet (8), ReifTest: (9), Ferraris (10), Geneto9.' or.(11), Marchant (12), Comp. Salm. (13), El R. P. Fr. Diego deCadiz 279 (14), Mansi (15) Pouget, (16), R. P. Fr. FranciscoAntonio de Palacios (17), D. Juan Antonio de MogueJ280(18)... Empin 281 esan daigun erabatera San Carlos MilangoObispo Jaunagaz (19); neque vero hodie quisquam est paulo prudentior,qui choaeas non detestetur. Edo, esan daigun Bendicto94 or XIV (20): Eleisaco erregueleen, Santuheen, <strong>ta</strong> Eracusleen dotriniariichi<strong>ta</strong>, liber<strong>ta</strong>dia, <strong>ta</strong> nasai<strong>ta</strong>suna gura daveenac, verbaeguiten daveela naasteco <strong>dantzeen</strong> pavore. Infelices Abogadosdel libertinage esaten deutsee alacuai Benedicto XIV. Ezdago,276 Diriana: hemen konpletiba -ANA amaieraz, beste zonaldee<strong>ta</strong>n -ELA gisa ematendena. Goiko daveela-rekin harremane<strong>ta</strong>n; -ELA-k galdegaiari zuzenkiago erantzutendio.277 Francolinoc: deitura delarik, handiz behar du, hots, Fracolinoc.278 Urten erati: irteeratik.279 Kontu<strong>ta</strong>n izatekoa da autore honen obra Donostian argi<strong>ta</strong>ratu zela 1803-an,Pr. Bartolome-k berak aitortzen digunez.280 Interesgarria lA. Moguel-en zi<strong>ta</strong> hau. Itxuraz, behean aipaturiko Iracaste delakoagipuzkeraz idatzi zuen «Confesio <strong>ta</strong> Comunioco Sacramentuen gaiiean Eracasteac»izenburuaren laburdura baino ez delarik. Liburu hori lruiiean 1800 urtean argi<strong>ta</strong>ratuzen. Bainan, A. Villasante-k aitortzen digu badela eskuizkribuz BizkaikoDipu<strong>ta</strong>zioan Erakasteac delakoarekin zerikusia duen beste corpus nagusiago batenobra. Eskuizkribu horren izena «Cris<strong>ta</strong>u Eracasle Euscalduna» litzateke. Gure ustezala ere, Pr. Bartolome goian aipaturiko liburu argi<strong>ta</strong>ratuaz mintzo da. Ikus: L. Villasan/e.Historia de la Literatura Vasca. Ed. Sendo, 1961,205 or.281 Empin: enfin.(I) Ibid. (2) Theol. Dom. Moral, t. 2. I. 4. de Decalog. c. 8. a. 2. Reg. 8. (3) Dice.casu, t. 3. v. Sal<strong>ta</strong>t. casu 2. (4) Dice. cas. t. i. v. Choreae. cas. unico. (5) P. 4. Dom.3. adv. (6) Ap. D. Carol. de choreis. (7) In instrut. 76. Bened. XIV. (8) Moral. trat.6. prae-cept. c. 6. Sect. 2. conclus. 3. (9) Theol. Moral. trat. 9. dist. 4. q. 7. n. 84. adic.4. et 5. (10) Bibliot. v. Choreae. (11) Tom. 3. de santific. fest. c. 3. q. 4. (12) Hort.past. lib. 3. trat. 3. I. 10. (13) Ton.. I. trat. 9. c. 6. punto. 2. (14) Cart. Consult. N.impr. en San Sebastian ano 1.803. (15) Bibliot. Pred. t. I. trat. 9. disc. 5. (16) Inst.Chat. t. 4. Part. 2 Sect. I, c. 2. S. 3. et lit. F. impr. Lovan. ano 1774. (17) Contra bailes.c. 3. (18) Iracaste. 10. (19) De choreis, c. 17. (20) Instrut. 76.
EUSCAL-ERRIJETACO... 149Jaungoicuaren leguia eracusteco, uste onagaz plurnia 282 escubanartu davenic, ez casuis<strong>ta</strong>ric. ez Provabilis<strong>ta</strong>ric 283 , celaneguiten dirian entzun ezquero, gueure placee<strong>ta</strong>co dantza naas<strong>ta</strong>ubac,pecatu mor<strong>ta</strong>laren beeco ocasinoetzat emoten ezditubanic.~Baina cer eguingo davee guichiago, dotrina daquijeenac,<strong>ta</strong> juicijua dauqueenac, herarijaz gentia engainee<strong>ta</strong>raezbaduaz, pecatu eraguiteco? ~Ezdau Evangelijoco eracutsijarenerrazoe aguirijac au esaten? It:usi daigun. Errazoe 284 auezaututeco, ez daiguzan contuban sartu, gueure placee<strong>ta</strong>codantzaac diriala medijo zucen, errijee<strong>ta</strong>n, Copradijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>pamelije<strong>ta</strong>n jagui oidirian ocasinoiac 28 5, burrucac <strong>ta</strong> lutzaro-CO gorrotuac; venguee<strong>ta</strong>co a<strong>ta</strong>jadiaren zain urrengo pies<strong>ta</strong>egunera, edo erromedija egunera artian egotiac; gurasuen, <strong>ta</strong>umee arteco bidauac, baque chaarra, <strong>ta</strong> gaineco egunee<strong>ta</strong>n aicarriverbaric eguin gura eza... Ezdaigun contuban sartu, pies<strong>ta</strong>eguna, jaijeguna 286 bada, egun guztia diabruba, munduba,<strong>ta</strong> araguija serbiduten iragotia; Jaungoicuagaz here ez acordeetia;<strong>ta</strong>, verbee<strong>ta</strong> onian, mezaric bere ez entzutia. Ezdaiguncontuban sartu, piestia, <strong>ta</strong> dantzia dala medijo baseerri echee<strong>ta</strong>neguiten dirian castu alperricacuac, vanidadezcuac, <strong>ta</strong> neurribagacuac. Baquidaz Vizcaijan, eurac zinuenez, pies<strong>ta</strong> egunbacocheco castuba eun ducategaz 287 eguiten ezdabeen baseerriechiac. Ta urte asco<strong>ta</strong>n alan. Ezdaiguzan contuban sartu,plazaraco, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong>raco eguiten dirian lapurre<strong>ta</strong>c, <strong>ta</strong> andi ateratendirian ordiquerijac, joco charrac, <strong>ta</strong> beste maldadiac. AI-95 or.96 or.282 Plumia: kultismoa ez bada, gaztelaniaren urradura fonetikoa, ohizko PL < 1eskema(pluma < luma. planctum < lantu) kontu<strong>ta</strong>n hartzen ez duena. Mailebu zaharre<strong>ta</strong>n<strong>ta</strong>lde kontsonantiko horrek soilke<strong>ta</strong> suposatzen du, jakina denez. Kasu batzu<strong>ta</strong>netimologia bat-beretik bi errealizazio eman daitezke, hots, bat soildura kontsonatikozkoa(formula zaharrenean), e<strong>ta</strong> bestea konposagai kontsonantiko guztiak errespe<strong>ta</strong>tzendituena. Honela latineko seCTam hitzetik: seKTa/se<strong>ta</strong>tsuak. doCTorem-etik dok·tore/dotoreak.283 Provabilis<strong>ta</strong>ric: hemen kasuis<strong>ta</strong>k e<strong>ta</strong> probabilis<strong>ta</strong>k bi korronte desberdine<strong>ta</strong>kojarraitzaile gisa dakartza. Gorago esana dugunez, probabilismoari -moralaren eremuan-tutiorismoa kontraezartzen zitzaion zuzenki. Tutioris<strong>ta</strong>k (lat. tutior) errigoris<strong>ta</strong>goak,hertsiagoak ziren jokabide etiko<strong>ta</strong>n.284 Errazoe.· arrazoia. Ikus ere «beguiratu errazoe one<strong>ta</strong>n», 56 or., ((errazoe zuzenetiaurreraco olgueetia», 38 or.285 Ocasionoiac: hitz honek, gutienez, -NOIA 158, -OE 194 e<strong>ta</strong> -INO (ocasino) 10atzizki-emaitzak. Adibidez, 158 orri bat-beran bi errealizazio: ((alaco ocasinoera juatiapecatu dala... pecatu eguiteco ocasinoia bada». Okasino, seguraski, inpren<strong>ta</strong>-hutsa.286 Jaijeguna.· jaieguna. Hemen, kurioski, hitz-konposake<strong>ta</strong> ez da oztopo izan -ie<strong>ta</strong>ldea (konposagaien loturakoa) -ije bilakatzeko.287 Ducategaz: -GAZ atzizkiaren aurretiko e hori loturakoa da, hitza bera ducatdelako, okzi<strong>ta</strong>niar (gaskoin) kutsu ukaezinaz.
150 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAderatu daiguzan oneec guztioc buruti simplezatzat, <strong>ta</strong> chochaquerijatzat,errije<strong>ta</strong>co dantza egun guztie<strong>ta</strong>n, bat ichi bagaric,jazo arren.Ta esan daigun: Castidadiaren contra diriala 288 pecatumor<strong>ta</strong>leco ocasinoe urrecuac. Ezgaitezan aaztu 289 , Erri onee-97 or. <strong>ta</strong>co placee<strong>ta</strong>co dantzaac celan eguiten dirian. Gogoratu daigun,Escritura Sagradubac, Eleisaco Santubac, <strong>ta</strong> Jaquitunaceurac gaiti dinuena. Iracurri daiguzan, Eleisiac condenau<strong>ta</strong>daucazan, luxurijari su emoten deutseen, <strong>ta</strong> aren ocasinoiacparcatuten ditubeen esanera galdubac, Proposicinoe condenaubac.Alexandro VII. 40, <strong>ta</strong> 41. Inozencio XI. 1,51,57,58,60,62 <strong>ta</strong> 63. Alexandro VIII. 2.... Nasaitu daigun dotrina au,aldaigun guztia, dantza zaliai gusto emoteco. Ta, Eracuslariconeenac, <strong>ta</strong> gueijeenac esan arren, vorondatez, <strong>ta</strong> ezauberazizan ezquero, ezdaguala seigarren aguindu Santubaren contra,98 or beste aguindu asco<strong>ta</strong>n leguez, gauza guichiric, edo pecatu venialic.Imini daigun dudaan gauza au. Ta esan daigun: Castidadiarencontra pensamentu, verba, gurari, edo egui<strong>ta</strong>de loibati pusca baten vijotzian ezauberaz 290 , <strong>ta</strong> naiz lecu emondeutsanac, guichiia, <strong>ta</strong> ecer eza dala, berac uste izan arren, ezdavelajaquingoerijotzaco ordu artian, ala pecatu mor<strong>ta</strong>la, alaveniala eguin daven. Evangelijoco eracutsiti asco urten bagaric,Eracuslaric gueijeenac esango deutseela291: Pecatu mor<strong>ta</strong>ladala, alan castidadiaren contraco gauza loijari ezauberaz vijotzianlecu emotia. Baina onei guztioi erabatera ichi<strong>ta</strong>, guazangueure sailaren itura zucen zucen, <strong>ta</strong> esan daigun.Cristinaubeen dotrinaan castidadiaren contraco pecatumor<strong>ta</strong>la da, premina 292 bagaric verba desonestubac esatia,99 or. gustoz barre eguinda entzutia oratute, edo tocamentu desonestubaceguitia, inoc eguin daguijozan istia, escuca 293 loijaceguitia, <strong>ta</strong> noberari eguiten bestiai istia; endamas guizonez-288 Diriala: -ALA amaiera adierazpenezko (explicativo) konpletiboaren ezaugarria.2·~9 Aaztu: hemen ~uur, ~aar kas.ue<strong>ta</strong>n ez bezala, bikoiztura etimologiko batezaurk1tzen gara, hau da, JatoTTlzko asplratuaren galke<strong>ta</strong>k sorturiko bikoizturaz (ahattu.ahantzi).290 Ezauberaz: ezagueraz. Bestee<strong>ta</strong>n bezala, hemen belarearen erorpena (ezagutu< ezautu) e<strong>ta</strong> ue < uBI.' wau prozeduraz.29 I Du/sl!e/a: Pr. Bartolome-k ongi markatzen ditu bikoizturen bi<strong>ta</strong>rtez aditzamaierake<strong>ta</strong> konpletibenatzizkiak. sinkopazio bokalikoak baztertuz.292 Prl!mina: apremio. Hitzajatorriz erromanikoa (gazl. aprl!miojaprl!miar). sudurkariarenluzapen fonetikoz hornitua. Ikus: L. Mi/xl!/l!na, FHV. 305 or.293 Escuca: manoseo. Nahiz-e<strong>ta</strong> -KA atzizkiak erazko adberbioak sortu, hemenhitzak kera sus<strong>ta</strong>ntibala duela adierazten du; horregatik I!scuca horrl!n ondoren /oijacepltetoa.
EUSCAL-ERRIJETACa...151cuac emacumiai. <strong>ta</strong> emacumiac guizonezcuai. Bai<strong>ta</strong> pecatumor<strong>ta</strong>la da, alaco gauza loijac esateco, eguiteco, entzuteco,icusteco, erasoteco, <strong>ta</strong> eraguiteco ocasinoera, <strong>ta</strong> peligrura bereguraz 294 vorondatez, <strong>ta</strong>.ezauberaz premina bagaric juatia, <strong>ta</strong>alaco lecuban egotia bere.Bai<strong>ta</strong> da eguiija, plazaco pies<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantzara duazanac,(guztiz itsubac, e<strong>ta</strong> gorrac, edo umiac ezbadira) ondo daquijee1abigarren juate aldico: juaten dirian guztian, edo pies<strong>ta</strong>ruz295 , edo pies<strong>ta</strong>an, edo piestia amaitu<strong>ta</strong>, edo obeto esateco,leleengoti azquenera luxurija guztiaren testigu izatera duazana.Ondo daquijee1a: Castidadiaren contraco pecatu inor<strong>ta</strong>lac,verba loijac, e<strong>ta</strong> za<strong>ta</strong>rrac; escuca ezainac, e<strong>ta</strong> desonestubac;gorputzaquin alcar jote lotsarizcuac; chanchee<strong>ta</strong>n 296 vene<strong>ta</strong>npecatu eguiteco convit c1arubac 297 ; mosuca ziquinac, <strong>ta</strong> errazoeindecentiac, <strong>ta</strong> itchusijac; ondo daquijeela, dinot, bai guizonac,<strong>ta</strong> bai andraac, bai mutilac, <strong>ta</strong> bai nescaac, duazan guztian,luxurijaren sutegui, <strong>ta</strong> ats ziquin au guztiau 298 , <strong>ta</strong>gueijago icusico daveena, entzungo daveena, <strong>ta</strong> sentiduco daveena.Ondo daquijeela (beticua dalaco) eurai bere sarri<strong>ta</strong>n,edo gueijeenian, edo beti esan deutseezana, <strong>ta</strong> eguin deutseezanapecatu za<strong>ta</strong>r, loi areec guztiac. Baina: ez guichi<strong>ta</strong>n, ezbadagueijeenian, <strong>ta</strong> gueijeenac beti, eurac bere esan ditubeela, <strong>ta</strong>eguin ditubeela loiquerija 299 areec 300 ; <strong>ta</strong> besteen esanagaz, <strong>ta</strong>eguinagaz barre eguinda alegrau diriala. Ezin inoc ucatu legui,dantza zaliac au ondo daquijeena.Bai<strong>ta</strong> eguija da, guizonac, e<strong>ta</strong> emacumiac, mutilac, <strong>ta</strong> nescaaceceren bere premina bagaric, ez c1eituban, ez aciendaan,ez osasunian oneraric, edo provechuric ez dauqueela, eureenguraz, <strong>ta</strong> naiz, veguijai, belaarrijap°t, <strong>ta</strong> gorputzari gustolOO or.101 or.294 Guraz vorondatez: logikoki, hemen koma bat fal<strong>ta</strong> da (
152PRAI BARTOLOME SANTA TERESA102 or.103 or.104 or.emotia gaiti, eureen-burubae eraeustia gaiti, <strong>ta</strong> esandan, saltsaziquin peeatuzeuan ibiltia gaiti, duazala dantzara. Duazala,luxurijazeo peeatu mor<strong>ta</strong>lae esaten dirian, entzuten dirian,pensee<strong>ta</strong>n dirian, ieusten dirian, eguiten dirian, <strong>ta</strong> eraguiten dirianoeasinoe jaquinera. Ta, esanae, eguinae, <strong>ta</strong> eraguina ontzatomoten ditubeen leeura, edo bidera.iTa au onan izan ezquero, esango dau, Evangelijua 302 sinuistuten303 davenee, edo Eleisa Ama Santiaren semec, alaeodantza galdubee<strong>ta</strong>ra bere gurazjuatia, ezdala pecatu? ilraeurridau inoe eris<strong>ta</strong>ndadeco liburu<strong>ta</strong>n, alaeo oeasinoe jaquinerapremina bagarie bere naizjuatia, ezdala peeatu mor<strong>ta</strong>la? Esandaigunbada: Euseal errije<strong>ta</strong>n, esandan moduban, <strong>ta</strong> jazoten'dan moduban.. plazaan <strong>ta</strong>mbolinagaz eguiten dirian naastecodantzaae, avemarijee<strong>ta</strong>n <strong>ta</strong>mbolina ixildu arren, pecatu mor<strong>ta</strong>leeooeasinoe urreeuae diriala. Necesidade, <strong>ta</strong> premina bagarie,ondodaquijeela, juaten dirialaeo, eastidadiaren eontraeopeeatu mor<strong>ta</strong>lae aguirijan beti eguiten dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ra, <strong>ta</strong>dantzara.Esandaigun gueijago: Ez daueala eompesorec 304 Eleisaeodotriniaren erreguela, edo neurgarririe,305 ez Eraeusleen esanie,alaeo danteee<strong>ta</strong>ra duazanae, leen juana garbatu, <strong>ta</strong> osteraez juateeo asmua artu artian, pecatubee<strong>ta</strong>ti aseatu, edo absolviduleguizala, esaten deutsanie. Ezdago onaeo eraeutsirieEleisa Ama San<strong>ta</strong>an. Ezin eompesorec pecatubee<strong>ta</strong>ri librau legui,alan peeatu dan ocasinoe jaquinera, bere guraz doiana,oeasinoiari isteco verbia emon artian.Ara emen cerbait arguitu<strong>ta</strong>, asieraan 306 imini neban amaija,edo Conclusinoia 307 • Plazaeo dantzaae celan eguiten dirianesanagaz: Espiritu Santubari, <strong>ta</strong> Eleisiaren Gurasuai entzunagaz:Ta gueure sinistuquizunen 308 Eraeuslae 309 , <strong>ta</strong> Errazoiae302 Evange/ijua: ioa < ijoa < ijua ohizko prozeduraz. Ikus compesanarijuan 136, estudijuac15.303 Sinuistuten: inpren<strong>ta</strong>-hutsa dirudi, sinistuten izan behar duelarik.304 Compesorec: MP <strong>ta</strong>ldeaz e<strong>ta</strong> ohizko f/p aldake<strong>ta</strong>z. Berdin compese<strong>ta</strong>n 39, compesonarijuan136, compesore 89.305 Neurgarriric: errege/a, autore berak azaltzen digunez honen ordain ezartzean(
EUSCAL-ERRIJETACO...153eurac gaiti dinuenagaz. Bi<strong>ta</strong>ti bat. Edo provau, dantza plazacoorreec, esandan moduban, eguiten ezdiriala: <strong>ta</strong>, Escritura Sagradubaren,Eleisaco Gurasuen, <strong>ta</strong> Eracusleen liburuhe<strong>ta</strong>tiateradirian esanac, guzurrac diriala: <strong>ta</strong>; imin 310 dan Errazoiachere zatijee<strong>ta</strong>n uts uniac daucazala, <strong>ta</strong> ondo amaituten ezdavela.Edo autortu, <strong>ta</strong> compesau: esandirian dantzaac, pecatumor<strong>ta</strong>leco ocasinoe urrecuac diriala; <strong>ta</strong> oni darraicona311.310 Ta; imin dan: <strong>ta</strong> imini dan behar luke, puntuazioak toki horre<strong>ta</strong>n zentzurik ezduelako.311 Darraicona: jarrai aditzaren forma trinkoa, indikatibozko 3gn. pertsonan e<strong>ta</strong>erlatiboan. Bes<strong>ta</strong>lde, goiko disiuntiboaren barnean (edo provau..., edo autortu ) hirukonpletiba daudelakoz lehenengo perpausak beraldiko luzadura jasotzen du «( guzurracdiriala..., uts uniac daucazala..., amaituten ez daveela»).
IV. CAPITULUBAErromedijen 312 , Biguiren 313 , <strong>ta</strong> Saraubeen gainian105 or.S. I. j,Cer dirian Erromedijac?S. 11. j,Cer dirian Biguiraac?S. Ill. j,Cer dirian Saraubac?S.1.;,eer dirian Erromedijac?Dantza zaleen urten erai 31 4, edo argumentubai erantzuteraorduco, pensau dot, erabagui biar ditudala, cer dirian Erromedijac,Biguiraac, <strong>ta</strong> Saraubac. Oneen ondoric eranzungo jacueerabatera guztien erraparubaj31 s.Erromedija gaiti ezda emen beste gauzaric aituten; ezbada106 or312 Erromedijen: erromerie<strong>ta</strong>n. Fonetikoki: a) e protetika, b) r/d disimilapena(amorio/amodio. usario/usadio gisakoal, c) ie < ije prozedura.313 Biguiren: Vigilia. Latinetik zuzenki, ohizko I/r aldake<strong>ta</strong>z (milum < miru, caelum< zeru tipologiazkoa). Begiratu hitza (vigilar, cuidar semantikaz) erro berdinetik.Beheko biguiraac kasuan, bikoiztura a itsasiari erantsi<strong>ta</strong>ko plurale mugatuaren marka.314 Urten erai: irteerei, hau da, pluraleko datiboa, e<strong>ta</strong>-ERA errotik bak!lndu<strong>ta</strong>.315 Erraparubai: erra- de1akoa apofonia ez bada, inpren<strong>ta</strong>-hutsa da, ezen-e<strong>ta</strong> protesibokalikoa, normalean, dardarkari atzekoaren gisakoa izan ohi da, hots, a-a, e-e, arratoi. arrasto, erretore, errezo, goranzko asimilapen bokalikoaz.
156 PRAI BARTOLOME SANTA TERESApromesaren, Santubaren, edo Santiaren achequijagaz ervesterajuanda, errico, t~ ervesteco 316 , guizon, emacume naastevidian, <strong>ta</strong> erromedijaco 31 7 Jecuban eguiten daveen piestia, <strong>ta</strong>dantzia. Erricuentzaco da pies<strong>ta</strong> eguna, <strong>ta</strong> ervestecuentzacoErromedija eguna. Erromedija batzuc eguiten dira <strong>Errije<strong>ta</strong>co</strong>Eleisee<strong>ta</strong>ra 318 . Baina gueijeenac basoco, edo mendiren batecoErmi<strong>ta</strong>ra. Nic incen<strong>ta</strong>u bagaric, daqui gentiac ondo, one<strong>ta</strong>ricoErmi<strong>ta</strong> asco dagozana Vizcaijan, <strong>ta</strong> Provincijan. Ta urrin Errije<strong>ta</strong>tilegua ascuan gentia juan oidana erromedijara pies<strong>ta</strong> egunian.Ermitee<strong>ta</strong>co Erromedijac nos asi zirian, cegaitp19, asi zi-107 or. rian, <strong>ta</strong> dagozan tercijora eelan etorri dirian, esatia, sailluciagua da, <strong>ta</strong> orain pal<strong>ta</strong>ric eguiten ezdavena.Esaten da bada: Tambolinagaz piestia, <strong>ta</strong> naasteco dantziaeguitendan erromedijara, dantzan naaste eguitera, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ra,<strong>ta</strong> ibiltera juatia, inocenteen bat ezbada, pecatu mor<strong>ta</strong>la dalabesteentzat. I. Plazaco dantceen contra esan dirian errazoiacgaiti. 11. Erromedijee<strong>ta</strong>co pies<strong>ta</strong>ac vide luciagocuac dirialaco.Juan, edo etorri, <strong>ta</strong> asco<strong>ta</strong>n juan, <strong>ta</strong> etorri gavaz eguiten dirialaco.Ill. Alaco erromedijee<strong>ta</strong>co dantzee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong>ra gentericnasaijeena, <strong>ta</strong> galdubeena juan oidalaco. IV Guizonezcuac,<strong>ta</strong> emacumiac naaste lotsa bagaric, escandaluba emoten da-108 or. veela, videe<strong>ta</strong>n bere irago oidirialaco. Au gaiti, plazaco dantzanaas<strong>ta</strong>uba ocasinoe urrecua bada, esan dan leguez, erromedijee<strong>ta</strong>cuadeungaagua 320 da. Inoc eguingo baleu 321 promesa ezjaquinian, erromedija egunian santuba, edo santia visiteeco,uste dot, egun a<strong>ta</strong>n, esan dan moduco pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> dantza nasaijaan eguitia, asco dala, promesa beste egun bateraco isteeco,ocasinoera ez juatia gaiti. Erromedijara juanda, an ibiltecoachequijatzat, eguin badau promesa, gazte ascoc, gurasuac engainee<strong>ta</strong>co,eguin oiditubeen leguez, uste dot, ezdala promes316 Ervesteco: hemen v grafemaz e<strong>ta</strong> orri ber<strong>ta</strong>n b grafemaz beste perpausa batean(
EUSCAL-ERRIJETACO... 157valijocua, <strong>ta</strong> ezdaguala cobru emonquizunic 322 • Ezda Santuba,edo Santia ondree<strong>ta</strong>n alaco pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> dantzee<strong>ta</strong>n, ezbadadiabruba (I). Ezda emen ecer esaten, erromedija eguna domeequia323 , edo jaiosua 324 bada, egun cl videe<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ver<strong>ta</strong>n guizon,<strong>ta</strong> emacume naaste dantzan chilibituen 325 , pandereten,trompeen, edo nesqueen soinubagaz iragotia gaiti. Bada au,irugarren Aguindubarren contra berez pecatu mor<strong>ta</strong>ladana 326 , edoceinec daqui, edo jaquin biar dau (2).109 or.S.II.;,Cer dirian Biguiraac?Biguiraac dira beste <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> batzuc baseerri echee<strong>ta</strong>n mutilac,e<strong>ta</strong> nescaac gavaz eguiten ditubeenac. Olguee<strong>ta</strong> oneecguztiz dira ezainac, <strong>ta</strong> galdubac. Eguija da, ija 327 eeche 328 guichi<strong>ta</strong>neguiten dira. Ta auzuac ondo derichuela 329 , baten bereez. One<strong>ta</strong>rico Biguiraac izaten dira Baseerrijee<strong>ta</strong>n, edo ezpatetiaren,edo gorubetiaren, artozuritutiaren, edo gazteen aparimerijendaba<strong>ta</strong>n ondoric. Auzo eraco 330 , <strong>ta</strong> urrinagoco nescaac,e<strong>ta</strong> mutilac batuten dira Biguiria eguiten dan echeragavaz, <strong>ta</strong> naaste eguiten davee lotsa bagaric, naidaveen guztia.Ez oida ezcaratceo suba baino beste arguiric, <strong>ta</strong> bera bere ezbeti ixio<strong>ta</strong>. Gente guztia dago, edo davil nastian. Batian cam-I/O or.322 Emonquizunac: -KIZUN atzizki bera sinistuquizun 104, eguinkizunari 20 kasue<strong>ta</strong>n.323 Domequia: domeca/demequea/domequia kasu mugatuan. Etimologikoki, jakinadenez, lat. domi(ni)cam-etik atzetonikaren erorke<strong>ta</strong>z e<strong>ta</strong> -i tonikaren irekieraz. Ikusgure Latina e<strong>ta</strong> erromanikoaren eragina euskaran. op.e. 38-52-96 or.324 Jaiosua: sus<strong>ta</strong>ntiboa e<strong>ta</strong> epitetoa lotu<strong>ta</strong>. Lotura hau ez da huan ohizkoa Pr.Bartolome-ren obra hone<strong>ta</strong>n.325 Chilibituen: silbo. Hitzaren etimologian, elemendu expresiboaz edo adierazleazaparte, kontu<strong>ta</strong>n hartzekoa de lat. sibilare/sibilatum delakoa.326 Dana: konpletiboa -NA atzizkiaz tesi gisa (e<strong>ta</strong> ez hipotesi gisa -(E)LA kasu gehiene<strong>ta</strong>nbezala).327 Ija: ya. Hitza hiru era<strong>ta</strong>ra ematen zaigu: iija. ya (1957) e<strong>ta</strong> ija gisa.328 Eeche: inpren<strong>ta</strong>-hutsa. ezen-e<strong>ta</strong> bi lerro gorago «echeelan» agertzen zaigu.329 Derichuela: erilzi aditzaren forma trinkoa edo sintetikoa TZ <strong>ta</strong>ldearen bustiduraz,lichaquio. dericho kasu<strong>ta</strong>n bezala.330 Auzo eraco: lotu<strong>ta</strong> behar luke, hots, auzoeraco gisa. -ERACO hori ez da -ERAdeklinatiboa, atzizki abstraktua baino. Ikus, Azkue-rengan (Diec.I,113). J.A.Mogelenganpresent dago hitz hau (
158 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAIl/ or.JI2 orIII or.pora urten, bestian barrura sartu. Bestian ezcaratz baz<strong>ta</strong>r batenilIunian; bestian dantzan, edo pandanguan, edo beste asmochaarragoren bat eguiten. Biguiree<strong>ta</strong>n eguiten dira gauza batzucain loijac, e<strong>ta</strong> desonestubac, eze 331 , turcubac eurac berelotsatuco litzatequez, icusico balitubee.Umia nintzanian, Biguira baten edo bi<strong>ta</strong>n neuc icusi, <strong>ta</strong> entzunnituban ziquinquerijaac ez ezcaratz, baz<strong>ta</strong>r baten, edoapartian isilic, ezbada 332 ogue<strong>ta</strong>z 333 lagun asco nesca, <strong>ta</strong> mutilegozan ezcaratz betian c1aru guztien aurrian, ezin esan legui,ce ezainac cirian. Ume condua nintzan, baina ondo daucat goguan,noc cer esan evan, <strong>ta</strong> cer eguin evan, <strong>ta</strong> celan guztiac 01guee<strong>ta</strong>n cirian. Ezdira bada predicadoreen pulpitoco esanagazinocenteen vegijac 334 arguituten; ezbada ceubeen echee<strong>ta</strong>coverba, <strong>ta</strong> eguiten deungueequin. Biguiriaren demporia dagava. Gavazjuan, gavaz ibili, <strong>ta</strong> gavaz etorri. Emacume ezconduricinos bere ez, edo chito nequez. Guizon ezconduric bereez, berdescaren 335 batzuc ezbada. Mutilac, e<strong>ta</strong> nescaac dira,ilIuna baino beste testiguric ezdauqueela, cein, baino, cein 336nasaijago, t0 337 lotsa galducuago, Biguiria eguiten daveenac.Biguiraan eguiten dira <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> modu asco dantziaz, <strong>ta</strong> pandanguazostian. Oneen icenac ondo daquijeez baseerri<strong>ta</strong>rrac,nic esan bagaric bere. Baina guztiac dira desonestubac, <strong>ta</strong> chitoezainac.Biguiria gaiti esaten da bada: I. Bere echian Biguiria eguiteninori isteen deutsanac, eguiten davela pecatu mor<strong>ta</strong>la,echian lecu emon deutseelaco. 11. Besteen pecatubac bere echecoBurubaren conciencijara duazala. Ill. Biguiraan alan dantzan,pandanguan, <strong>ta</strong> asmo loijee<strong>ta</strong>n dabiltzanac, eguiten daveelapecatu mor<strong>ta</strong>la. A<strong>ta</strong>raco gauzaac entzuteco, icusteco,eguiteco... ocasinoe aguirian, <strong>ta</strong> jaquinian eureen guraz sartu-331 Eze: adierazpenezko (explicativo) perpausa ala kausala irekitzen duen partikulaerromanizantea. Hemen erromanizantea joskerari e<strong>ta</strong> <strong>ta</strong>nkerari deitzen diogu (ezehori es que. pues que delakoen ordaina bai<strong>ta</strong> perpausaren muturrean), e<strong>ta</strong> ez etimologiari.332 Ezbada: perpausa adbertsatiboa hasten duen ohizko partikula erromanizantea,joskerari dagokionez.333 Ogue<strong>ta</strong>z: olgue<strong>ta</strong>z izan behar duo334 Vegijac: hemen -gi <strong>ta</strong>ldeari -gui-ren balioa ematen zaio; nola<strong>ta</strong>n gehiene<strong>ta</strong>n beguiac/veguijacidazten duen, hemengo kasuak oharkabeki emandako gratia dirudi.335 Berdescaren: verduzco. bainan hemen obsceno-ren esanguraz. Ohar zaitez baieuskal formulan e<strong>ta</strong> bai gaztelaniakoan, -SCAjXKA atzizki bat-bera present dagoela.Ikus gure Origen y desarrollo de la sufijacion euskerica. op.c. 355 or.336 Cein. baino cein...-ago: konparatiboak, parekake<strong>ta</strong>ren muturre<strong>ta</strong>n mutilac e<strong>ta</strong>nescaac daudelarik.337 To: inpren<strong>ta</strong>-hutsa, <strong>ta</strong> kopulatiboa izan behar duelarik.
EUSCAL-ERRIJETACO... 159ten dirialaco. Ta ezda asco esatia: guediP38 nenguan lecuti artu<strong>ta</strong>,dantzara biguiraan eruan nindubeen, emacume ascocesan oidaveen leguez, eureen burubac garbituteco. Lotsa guichicomutil, edo guizon batec atera legui, colpez artu<strong>ta</strong>, dantzara,edo pandangora biguiraan, bere lecuban gueldi daguanemacumia, edo nescatillia 339 . Baina, gura badau, laster libraucoda naaste a<strong>ta</strong>ti. Bada derrigorrian, <strong>ta</strong> berac nai ezdavela,ez dantzan, <strong>ta</strong> ez pandanguan eguingo dau inoc agaz 340 . Onacoachaquijaac ezdeutsaz inos sinistuten emacumiari, juicijua341 daucanac. Eurac naidaveelaco, dira eureen dantzaac, <strong>ta</strong>pecatubac. i.,Ce guichi eguindo leuqueen alaco nescaac dantzan...Morrosco bategaz? i.,Cegaiti? Morroscuagaz olgau guraezdaveelaco. Nai ezbalebee, bestec bere eraguingo ez leusquijue.IV. Alan Biguiraco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> desonestuban daviltzanac,inoc absolvidu ezin leguiz, eguinac garbatu, <strong>ta</strong> ez eguiteco asmua,edo proposituba artu artian. Ta ain guichi, bere echianbiguiria eguiten davena.Ezpate<strong>ta</strong>ra, gorube<strong>ta</strong>ra, edo beste gau biar batera juatia,<strong>ta</strong> an, esandan moduban, biguiraan ibiltia, gauza bi dira. Ba<strong>ta</strong>emacume, <strong>ta</strong> nescatilla ondrau ascoc eguiten davee, bestiaeguin bagaric. Ascoc auzo eraco artu emonai cobru emotendeutsee, biguiraco naaste loiric eureen echee<strong>ta</strong>n eguiten ichibagaric; <strong>ta</strong> inoren echera duazanian eguin bagaric. Bestiacbere eguin leguijee, nai izan ezquero.JJ4 or.115 orS. Ill.;,Saraubac cer dirian?Sarauba, esatenda emen, dala, andi eche baten guizon, e<strong>ta</strong>emacume naaste gavaz eguiten daveen dantzia, <strong>ta</strong> olgueetia,echeco, <strong>ta</strong> campoco, euree<strong>ta</strong>rico edocein barruban sartuten diriala.One<strong>ta</strong>rico saraubac, e<strong>ta</strong> Biguiraac alcarren lagunac dira.338 Guedil: inpren<strong>ta</strong>-okerra gueldi ezarri hehar duelarik. Beherago «hero lecubangueldi daguan emacumia» diotsa.339 Nescatillia: -i bokalearen ondorengo bustidura gorde egiten da; bainan hesteasko<strong>ta</strong>n (grafikoki, hehintzat) ez, -zalliac -zailiac gisa emanez.340 [noc agaz: izenordeak ohizko dardarkariaren erorke<strong>ta</strong> (inoRc), e<strong>ta</strong> deklinatiboarenbakanke<strong>ta</strong>. -AGAZ deklinatiboa (-GAIT! ez hezala) gehiene<strong>ta</strong>n erroari lotu<strong>ta</strong>(alcarregaz 35, ustiagaz 5) joan ohi dela.341 Juicijua: ioa < iua < ijull ehafljelijulI 102. coflcilijuac 175 bezala.
160 PRAI BARTOLOME SANTA TERESA116 or. Biguirara auzo eracuac duazan leguez; saraura here auzo eracuacduaz. Biguiria gavaz eguiten dan leguez, sarauba herebai. Biguirara gaztiac duazan leguez gueijeenian; Saraura herebai. Nequezarijeen sarauba da Biguiria. Ta andiquijeen Biguiriada Sarauba 342 . Icenac mudee<strong>ta</strong>n dira. Olgueetia <strong>ta</strong> desonestidadiabijee<strong>ta</strong>n davil airian. Ezdago Jaungoicuarenaurrian Donic, ez Doinaric 343 , ezbada eguite onac, 000 chaarrac.Baseerrico mutilac, e<strong>ta</strong> nescaac eche baten sartu<strong>ta</strong>, gavaz<strong>olguee<strong>ta</strong></strong> loijee<strong>ta</strong>n ibiltia pecatu bada; andi echee<strong>ta</strong>co Jaunac,e<strong>ta</strong> Seinorac, Zaldunac, e<strong>ta</strong> Damaac gavian alcarregana batu<strong>ta</strong>,dantza, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> nasaijee<strong>ta</strong>n naaste ibiltia here, pecatu//7 or. da. I<strong>ta</strong>nduco baleustee: ;,Cein dirian chaarrago, Biguiria, alaSarauba? Esango neuque: Biguiria za<strong>ta</strong>rrago, <strong>ta</strong> itchusijag0344;Baina sarauba chaarrago, <strong>ta</strong> gachtsubag0 345 , 000 malecijotsubago.Biguiraan colpe baten emoten jacue veguijai, <strong>ta</strong>helaarrijai castidadiaren contraco lotsaari andijagua: Bainasarauban emoten jacue araguijari, <strong>ta</strong> luxurijari su gorijagua.Bijee<strong>ta</strong>n: bai biguiraan, <strong>ta</strong> bai sarauban dauca luxurijac maipres<strong>ta</strong> janari ugarijagaz. Baina sarauban oheto guisauba, <strong>ta</strong>gozuagua. Ta au errazoe asco gaiti.I. Sarauco gentiaren jantzi armatuba gaiti. Bada genteapainduba, <strong>ta</strong> ondo baino oheto apainduba juatenda andiquijeenBiguirara. Ezdinot ecer, araco bularrac, idunac 346 , <strong>ta</strong> hesuacaguirijan, edo guztiz aguirijan baino, araguijaren sugarrijago,Andiquijeen Biguirara daruezan andra, 000 nesca loijac/ /8 or.gaiti. Ezbada dinot, Caballero, edo Zaldun, Senora, 000Dama, dana dala, juaten dala, ondo apaindu<strong>ta</strong> Biguirara. 11.Andiquijeen aziera biguna, <strong>ta</strong> leuna gaiti. Ill. Eureen malecijaaurreratuba, <strong>ta</strong> gacheraco jaquiturija goix<strong>ta</strong>rra gaiti. IV.Eureen gorputz atseenac, <strong>ta</strong> guichi domaubac gaiti. V. Eureen342 Sarauha: beraz. aoa < aua < auRa prozedura hiatoduna wau erdikontsonanteaz.Gaztelaniako sarao-tik sartua.343 Doinaric: doiia. Pr. Bartolome-k ez du gordetzen bustidura grafikorik, behintzatsudurkariaren kasuan (seinoraac. seinalea, soinuha), bainan bai I-aren kasuan (zalliac. seinallee/an. ill/zia).344 Itchusijago: Pr. Bartolome-k hitz hone<strong>ta</strong>n (e<strong>ta</strong> besteran baten kasuan) ezik ezdarabil iparrekoan TeA <strong>ta</strong>lde grafematikoa txitxeakaria adierazteko. Inpren<strong>ta</strong>-okerraizan daiteke. • .345 Gachtsubago: lau kontsonanteen topake<strong>ta</strong> grafikoa. Kasu hau gaiztsuago idatzikogenuke.346 Idunac: cuello. Ikus Azkue (Dice. 1,392). I.A. Mogel-en obran ere azaltzen dahitz hau. Iduneko collar bizkaieran. Aiiibarro-rengan idun-azUT nuca.Ez dago esan beharrik, Pr. Bartolome-ren mintzoa, kasu haue<strong>ta</strong>n, aski errealis<strong>ta</strong>ger<strong>ta</strong>tzen dela (gordina ere esanen genuke, nolabait) batez ere garaiko giroa ikusirik.Gure autoreak, noski, ez darabil mintzo hori nagikeria sentsuala sortzeko, erasotzekobaino.•
EUSCAL-ERRIJETACO...161Biguiree<strong>ta</strong>co musica, <strong>ta</strong> can<strong>ta</strong> indecente, <strong>ta</strong> odolberozailiacgaiti, ceintzuc dirian luxurijaren azoguia, <strong>ta</strong> araguijaren sugarria.Saraubari darraicozan condecinoe oneec, airian darabilee<strong>olguee<strong>ta</strong></strong> galdu aree<strong>ta</strong>n luxurijaren suba, <strong>ta</strong> desonestidadia. Taoraindino gueijago, Tertulianoc dinuan leguez (1), eureen Saraube<strong>ta</strong>coluxurija inos 347 oztu ezdaquijuen, neguban berejantzi<strong>ta</strong> euquiten ditubee Andiquijac eureen Biguira, edo Saraulecubac.Bada, baseerrijee<strong>ta</strong>co Biguiraac badira peeatu moraleeuae,esandirian errazoiae gaiti. Andieehee<strong>ta</strong>eo 348 Saraubaemaleeija gueijago, luxurija sutsubago, <strong>ta</strong> peeatu gueijagodauqueenae, dira. Alan: peeatu mor<strong>ta</strong>la da, esandan leguez,Sarauba eguiteeo, salia, edo eehia gentiari emotia. Peeatumor<strong>ta</strong>leraeo vidia inori emoten jaeolaeo. Peeatu mor<strong>ta</strong>leeoocasinoe urreeua da alaeo saraueo dantza nastia, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>indeeentia. Bai<strong>ta</strong>, bere naiz alaeo dantza naas<strong>ta</strong>u loijan ibiltiabere. Ta, eguina garbatu<strong>ta</strong>, ostera ez eguiteeo, asmua artu artian,ez Caballeruae, ez Seinoraae, ez Zaldunae, ez Damaae ezdagozprest eompesee<strong>ta</strong>co; ezin inoe absolvidu leguiz. Iraeurribedi 349 , erraza da <strong>ta</strong>, leen izen<strong>ta</strong>u dan Ai<strong>ta</strong> Cadizen ear<strong>ta</strong> juieijozeua.Noverae 350 obeto ezbadaqui, an ieusieo dau: eer dirianSaraubae, <strong>ta</strong> Saraudunae.Emeti 351 ateraten dan eontuba, da plazaco naasteeo, Erromedije<strong>ta</strong>eo,Biguiree<strong>ta</strong>eo, <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>eo, esan dirian, dantzaijarraitutia, peeatu mor<strong>ta</strong>la, edo iIIgarrija dala. Onen errazoiada, esan dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ac, peeatu mor<strong>ta</strong>leeo oeasino urreeuaeizatia. Plazaeo, erromedijaeo, biguiraeo, <strong>ta</strong> saraueo dantzaan,guizon, <strong>ta</strong> emaeume naaste eguiten danian, beti dagoz verbaloijae, eseuea desonestubae, egui<strong>ta</strong>de torpiae, menio lotsarizuae,<strong>ta</strong> luxurijaren azalqueria zainae. Onaeo Eleisa Ama Santiaepeeatu mor<strong>ta</strong>lzat 352 eraeusi<strong>ta</strong> daueazan gauza desonestubae,edo eastidadiaren eontraeuac, esan, entzun, ieusi, <strong>ta</strong>,edo noberari, edo alboeuari, naidavela, edo nai ezdavela, eguitensentidu bagarie, ez da <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> impernueo aree<strong>ta</strong>ti eehianl/9 or./ Xi or./2/ or.347 Andiechee<strong>ta</strong>co: hemen andi (konposakeraren 1ehen partean dagoe1arik) eginkizunsus<strong>ta</strong>ntibalez dago, e<strong>ta</strong> semantikaz goiko «andiquijac» izenarekin harremane<strong>ta</strong>n.348 Inos: ikus nosic 129, inos 153.340 Irakurri hellii: beste<strong>ta</strong>n bezala aditzak ez du galtzen partizipioa. nahiz-e<strong>ta</strong> aginkeranegon.350 Noverac: beste gehiene<strong>ta</strong>n b grafemaz. Hurrengo oman (121) noberari.3S 1 Erneti: bizkaiera nagusian bezala, sudurkariaren itzalke<strong>ta</strong> e<strong>ta</strong> -TIK deklinatiboarenazken kontsonantearen erorke<strong>ta</strong>.352 Mor<strong>ta</strong>ltzat: -TZAT prolatiboa frikazioz. Ez beti, ordea, onzat 8, conciencijaac181-82, eranzungo 105 kasu<strong>ta</strong>n bezala.(I) Apolog. c. 16.
162PRAI BARTOLOME SANTA TERESA122 or.123 or.IUor.sartuten inor arnarreti iru<strong>ta</strong>n: Begaz 353 Plazaco, errornedijaco,biguiraco, <strong>ta</strong> Sarauco dantza naas<strong>ta</strong>ubac, castidadiaren contracopecatu rnor<strong>ta</strong>la dirian gauza desonestubac, esateco, entzuteco,<strong>ta</strong> sentiduteco ocasinoe urrecuac dira. Pecatu rnor<strong>ta</strong>larenbeian 354 eragotzi<strong>ta</strong> dagozan castidadiaren contracogauzaac, esateco, edo eguiteco, edo entzuteco, edo eraguitecoocasinoe urrecora bere guraz juatia, olgueetia gaiti, <strong>ta</strong> gorputzarigusto ernotia gaiti· beste prernina 3 55, edo necesidade 3 5 6andiren bat bagaric; beti da pecatu rnor<strong>ta</strong>la. Begaz esandandantza loi, <strong>ta</strong> naas<strong>ta</strong>ube<strong>ta</strong>ra, prernina andi bat bagaric eureengustoz olgueetia gaiti duazanac, eguiten davee pecatu rnor<strong>ta</strong>la.Bi<strong>ta</strong>ti bat. Edo esan: noberaren naizco, <strong>ta</strong> vorondatezco escuca,rnosuca, oratute, <strong>ta</strong> verba desonestubac rnutil, <strong>ta</strong> nesca,zaar, <strong>ta</strong> gazteen artian eguitia, edo eguiten istia, ezdala pecaturnor<strong>ta</strong>la. Edo autortu; icen<strong>ta</strong>u dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> desonestubee<strong>ta</strong>rabere guraz prernina bagaric juatia, pecatu rnor<strong>ta</strong>la dala. Leleenguaesaten ezda cristinauric azartuten. Bada sinistu bigarrena.Ta euqui plazaeo, Errornedijaeo, Biguiraeo, <strong>ta</strong> Saraucodantza desonestu orreec pecatu rnor<strong>ta</strong>ltzat, edo pecatu rnor<strong>ta</strong>leeoocasinoe urrecotzat.Esandan ibiltee<strong>ta</strong>ra, olgueetia gaiti, gorputzari gusto ernotiagaiti, duazanae, nai davee pecatuco ocasinoe urrecua: Pecatueooeasinoe urreeua nai davenac, nai dau pecatu peligruba:Peeatu peligruba nai davenae, nai dau pecatuba: Pecatuba naidavenac, ez dauca pecatubaren gorrotoric, ez darnurie: Pecatubarengorrotorie, ez darnurie: Pecatubaren gorrotoric, e<strong>ta</strong>darnurie ezdaueana, inoe pecatuti absolvidu, edo librau ezinlegui. Begaz esandan plazaco, errornedijaco, biguiraeo, <strong>ta</strong> saraueodantzee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> loijee<strong>ta</strong>ra eureen gustoz, ibiltiagaiti, olgueetia gaiti, <strong>ta</strong> gorputzari gusto ernotia gaiti, jaquinazduazanae, leen juana garbatu, <strong>ta</strong> ostera ez juateco verbia ernonartian, inoe pecatuti ascatu, edo absolvidu ezin leguiz.Zurtu eornpesore jaunae, <strong>ta</strong> contu, ceubeen 357 arirnae, <strong>ta</strong>dantzarijeenae irnpernura eruan ezdaguizuzan. Errazoe onec,ustedot, ezdauea uts unerie Evangelijo Santueo eracutsijan.353 Begaz: bera::, rig disimilapenaz.354 Beian: formula hau etimologikoa da, noski, behe hitzetik datorrelako. Formulagortua (pean) , seguraski, frikari ondorengo errealizazio fonetikoe<strong>ta</strong>tik dator, fosilizaziobidez.355 Premina: adierazi<strong>ta</strong>ko sudurkariaren luzapen ez-etimologikoa, ximino, mamina,lamina kasu<strong>ta</strong>n bezala.356 Edo... edo.. : disiuntihoak (
EUSCAL-ERRIJETACO... 163Esan dot 3S8 leen: amarreti iru bidar ezdiriala echian sartuten,pecatu mor<strong>ta</strong>la dan gauza ezainen bat irago bagaric, ene errazoiaprovee<strong>ta</strong>co, asco dalaco. Baina oidanez, <strong>ta</strong> izan leitequianez,(itsubac, <strong>ta</strong> gorrac ezbadira) juaten dirian bacochian, ezhein, <strong>ta</strong> birri<strong>ta</strong>n, ezbada zortzi, edo amar bidar here jazotenjacuez, esan dirian desonestidadiac, <strong>ta</strong> pecatubac. Ta au euracautor davee, juicijo onera elduten dirianian, edo Jaungoicuacvijotzian icututen deutseenian, ondo compesee<strong>ta</strong>c0 3S9 • Errazoeonen errespues<strong>ta</strong>ric ezin topau izan dot nic, neure conciencijarendeijac ixilduteco, sarri gura izan arren. Icusidot, eldunasanEuscal errijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> ez guchi<strong>ta</strong>n, gogo bat, nasai<strong>ta</strong>sunbat, <strong>ta</strong> ezdaquit celaco empeinu 360 bat, esan dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>lotsarizcue<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> pecatuzcue<strong>ta</strong>n, cristinaubac pies<strong>ta</strong> egunee<strong>ta</strong>n,<strong>ta</strong> gauric gueijeenian ibilteco, <strong>ta</strong> daviltzala chito ezain.Neure es<strong>ta</strong>dubaren cer eguin nausi-bategaz aaztu bagaric, ezinapar<strong>ta</strong>u izan nas 361 , compesinoe asco entzuteti. Emen zan nirelana, <strong>ta</strong> conciencija isildu ezina. Nai neuquian 362 , <strong>ta</strong> asco<strong>ta</strong>n,(<strong>ta</strong> dinot 363 cerubaren aurrian) dantza-zaliac absolvidutia, osteraez eguiteco verbia escatu, edo emon eraguin bagaric. Asinintzan, dantza zaliac esaminee<strong>ta</strong>n, bai<strong>ta</strong> Eleisiaren Eracuslaac,dantceen gainian cer dinuen iracurten here. Ta ceinbatgueijago iracurrijago, <strong>ta</strong> ceinbat gueijago esaminaubago condecinoe,<strong>ta</strong> edade guztie<strong>ta</strong>co persona dantzazaliac; aimbat 364topau dot ezainago, itchusijago, <strong>ta</strong> desonestubago dala, liburubacesaten daveena baino, naasteco dantze<strong>ta</strong>n eguiten dana./25 or./26 or.358 Esan dot: perpausa nagusiak kera sententziala duenean, oso maiz, lehen postuadarama menpeko perpausa ondoren datorrelarik, adibidez, kasu hone<strong>ta</strong>n bezela; zergatikoaedo kausala «ene arrazoia provee<strong>ta</strong>co, asco dalaco» da.359 Compesee<strong>ta</strong>co: bizkaieraren joera nagusiaz -ETACO deklinatiboa -T(Z)EKOarenordez, konfesATZEN delakoari compeseETANdagokion bezala.360 Empeinu: Pr. Bartolome-k sudurkari bustia (fi) desegiten du -in soluzioa emanaz(berdin seinoraac, seinallee<strong>ta</strong>n, e<strong>ta</strong>b.) Bustidurak, nonbait, arruntetzat dauzka.361 Nas: bide berdinetik, aurre diptongoaren ezku<strong>ta</strong>penaz, nosbait 16, nos edo nos36, inos 129, nasalaco 177, nasaneco 163 kasue<strong>ta</strong>n.362 Nai neuquian: aditz honek, zeharka, Pr. Bartolome-k bide tutioris<strong>ta</strong> (e<strong>ta</strong> ez probabilis<strong>ta</strong>e<strong>ta</strong> zabalagoa) hartzen duela adierazten du, jardunbide gisa, dantzaren arloan.Beraz, aitorke<strong>ta</strong>k edo konfesioak entzutekoan autoreak esaten digu absoluzioaeman nahi izan duela kasu batzu<strong>ta</strong>n, bainan kontzientziak ez diola utzi hori egiten,baldintza guztiak (via tutior, beraz) horre<strong>ta</strong>rako ematen etzirelako.363. Ta dinot: perpausa <strong>ta</strong>rtekatu hau, noski, koordinazioan dago bere tokianemango den perpausa bereziarekin.364Ceinbat... aimbat: Konparatiboen muturrak: (
164 PRAI BARTOLOME SANTA TERESASinistuten dot, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> madaricatu orreequin daucala 36S sa<strong>ta</strong>nasacitsutu<strong>ta</strong> Euscalerrije<strong>ta</strong>co genteric gueijeena. Sinistutendot, Erri onee<strong>ta</strong>n condenee<strong>ta</strong>n dirianee<strong>ta</strong>ti, gueijeenac condenee<strong>ta</strong>ndiriala, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> pecatuzco orrec diriala medijo.Cerbait gaiti eracutsi eveen Alexandro Alex, jaquitun andi-127 or. jac, <strong>ta</strong> Guilermo Rodonacuac, (<strong>ta</strong> decarreez San Carlos Milanguac(I), Lametec (2), <strong>ta</strong> beste ascoc) ba<strong>ta</strong>c emacumia, <strong>ta</strong> bestiacguizonezcua exemplutzat artu<strong>ta</strong>, dotrina bat, dantza zalegustiac goguan euqui daiqueena, eureen arimai ondo gura badeutsee.I<strong>ta</strong>ndu jacuen jaquitun andi arei: ~ia emacume bat,edo guizonezco bat goguaz contrara, juan baino, ez juan naijagoleuquiala, gurasuac, edo errespetozco personaren batecerregututen deutsalaco, nos, edo noscoren baten, banacarenbaten naasteco dantzara juaten danac, <strong>ta</strong> dantzaan aimbat128 or onestidaderic oneenagaz davilenac, eguiten daven pecatu mor<strong>ta</strong>la,ala veniala? Au i<strong>ta</strong>ndu jacuen jaquitun Andi arei 366 . Taerantzun eveen: Ez ziriala 367 eurac azartuten erabaguiten, ezpecatu mor<strong>ta</strong>la eguiten eveela; <strong>ta</strong> ezda eguiten ez eveela bere.Descuidoco baten baino ezdalaco, dantziari gorroto deutsala,<strong>ta</strong> goguaz contrara dalaco, <strong>ta</strong> aimbat moduric oneenagaz ibilidalaco, esan legui, dinuee, ezdavela pecatu mor<strong>ta</strong>lic eguin alannaasteco dantzara juan dan guizonac, edo emacumiac. Bainahesteequin naasteeo dantzaan sartu dalaeo, oeasinoian 368 bereburuba 369 imini davelaeo, besteen dantzia bera sartubagaz ontzatemondavelaeo, <strong>ta</strong> bera dala medijo, bestiae peeatu eguineuqueelaeo, ez dot peeatu mor<strong>ta</strong>leti libree<strong>ta</strong>n alaco emaeumia,129 or dino Alexandro Alexec. Ta ezda guizona bere, dino GuillermoRodonacuac.Nequezco baten, edo nosic beinaco descuidoren baten(raro) goguaz contrara edocein naastec0 370 dantza<strong>ta</strong>n sartu<strong>ta</strong>,aimbat moduric oneenagaz ibilidan guizona, nai emacumia,libree<strong>ta</strong>n ezbadavee pecatu mor<strong>ta</strong>leti, Icen<strong>ta</strong>u dirian Eracuslapamaubac 371 , <strong>ta</strong> beste ascoc: ~Celan librauco ditubee,365 Daucala: -LA konpletiba hipotesi gisa emana. Perpausa nagusia: «Sinistutendot...»366 Arei: haiei, 3gn. pertsonako erakuslea datiboan.367 Ez ziriala... ez: ezezkoaz hasiriko perpausa konpletiboak -LA atzizkiaz) (
EUSCAL-ERRIJETACO... 165plazaco, erromedijaco, biguiraco, <strong>ta</strong> sarauco dantza desonesturaeureen guraz, poz arren armatu<strong>ta</strong>, aguinee<strong>ta</strong>ti ura darijuela,duazan guizonac, e<strong>ta</strong> emacumiac? ~Mutilac, e<strong>ta</strong> Nescaac?Ecelan 372 bere ez. Inundi bere ez. Inoc bere ez. Dantza areec,<strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> areec cer dirian daquijanec, inos bere ez.Ezda naasteco dantza aree<strong>ta</strong>n pecatu bat bacarric eguiten.Ezbada 373 asco escandaluco malecijagaz. Erijotzaco ordu artianezdozu jaquingo, zu ibili zarian dantza, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong> oree<strong>ta</strong>n,zu zariala medijo, bestiac ceimbat pecatu mor<strong>ta</strong>l eguin ditubeen,zuc igarri ez arren, <strong>ta</strong> aintzat euqui ez arren. ~Cer desiaudozu ceuc? ~Cer pensau dozu? ~Cer amau 374 dezu? ~Cergaz vijotzapoztu<strong>ta</strong>, barre eguinda, gozatu dozu? ~Cer consentidudozu, <strong>ta</strong> eguindozu sarri<strong>ta</strong>n dantza, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> galdu orree<strong>ta</strong>n375 , bestiai entzunda, <strong>ta</strong> icusi<strong>ta</strong>? ~Esan deutsezu bestiai,ceimbat pensamentu, gurari, <strong>ta</strong> desio pecatuzcori lecu emondeutsazun vijotzian, inoren eguinac icusi<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> esanac entzunda?~Contee<strong>ta</strong>n deutsazuz inori, dantza orree<strong>ta</strong>n, biguiraorree<strong>ta</strong>n, Sarau orree<strong>ta</strong>n... eraguin deutsubeezan pecatubac?Bada zu zariala medijo, bestiac eguin ditubeenac bere, zuc ezdituzujaquingoerijotzaco 376 ordu artian. Orduban bai. Ordubanjaquingo dozu, ciembat 377 pecatu, <strong>ta</strong> ceintzuc eguin citubeenpies<strong>ta</strong>, erromedija, biguira, <strong>ta</strong> sarau orree<strong>ta</strong>n378, zuriicusi<strong>ta</strong>, zuri entzunda, zuc a<strong>ta</strong>raco vidia, <strong>ta</strong> escandaluba emonda.Orduban, erijotza erremedijo bagacuan jaquingo dozu,ceimbat arima diabrubaren sareperatu 379 dituzun ceure dantzaloijee<strong>ta</strong>co ibiltiagaz. Auda, zuc dantzara juanda, emondozunescandaluba. Onan galdu dituzu laguneen arimac. Au daquizulajuan zara. Premina bagaric juan zara 01gueetia gaiti,<strong>ta</strong> ceure gorputzari gusto emotia gaiti, juan zara. Bada besteenpecatube<strong>ta</strong>n bere parte zara. Au gaiti beste bagaric, dino San130 or131 or.132 or372 Ecelan: inolan, cer izenordetik abiatu<strong>ta</strong>.373 Ezbada asco: ohizkoa duenez,joskera arromanikoaz hasiriko perpausa adbertsatiboa,hau da, goWk beherako sin<strong>ta</strong>xia duen adbertsatiboa.374 Amau: mai<strong>ta</strong>tu.375 Orree<strong>ta</strong>n: 2-gn. pertsonako erakuslea inexiboan. Beherago: «Dantza orre<strong>ta</strong>n,biguira orree<strong>ta</strong>n, Sarau orree<strong>ta</strong>n».376 Erijotzaco: io < ijo luxurijotsu, 193 concilijua 175, eguijozu 5.377 Ciembat: me<strong>ta</strong>tesi bokaliko hau ez da inpren<strong>ta</strong>-hutsa baino.378 Orree<strong>ta</strong>n: argi<strong>ta</strong>ratu<strong>ta</strong>ko edizioan lerro-amaieran banake<strong>ta</strong> or-rree<strong>ta</strong>n gisa.Honelako etenke<strong>ta</strong> desegoki aunitz liburuaren zehar dantz-za 127, or-reec 126, deut-see115, ur-recuac 102, er-rije<strong>ta</strong>n 102, deut-seezana 100, lot-sarizcuaz 100, vijot-zian 98 kasue<strong>ta</strong>n.379 Sareperatu: sare<strong>ta</strong>n nahastu, -pe e<strong>ta</strong> -ratu atzizkiez.
166 PRAI BARTOLOME SANTA TERESACarlos, Milango 380 Obispo Juanac 381 (1) Santo Tomas, <strong>ta</strong>beste Eracuslaquin, pecatu mor<strong>ta</strong>la eguiten daveel~, alacodantcee<strong>ta</strong>ra duazanac. Esan daigun bada ostera here SantuAndijagaz heragaz: Ezgaizala inoc euqui estutzat, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> madaricatuorreec pecatu mor<strong>ta</strong>lecotzat condenee<strong>ta</strong>n ditugunian,edo Benedicto XIV: Pecatuba.liber<strong>ta</strong>dia, <strong>ta</strong> nasai<strong>ta</strong>suna nai daveendesdichaubac verba eguiten daveela, naasteco dantceen pavore382 • Ta icuci daigun, ce indar dauqueen dantza zaleen urteneraac383 , edo argumentubac.380 Milango Obispo: Euskarazjatorragoa deterrninatu deterrninatzai/e eskema. Besteasko<strong>ta</strong>n, ordea, erromantzee<strong>ta</strong>ko deterrninatzaile deterrninatu eskema darabil. Adibidez:«Ta ezda guizona bere: dino Guillermo Rodonacuac» 129, «Ta Guillermo Rodonacuac,(Ta dacarreez San Carlos Milanguac» 126-27).381 Juanac:jaunak. Me<strong>ta</strong>tesi hori, seguraski, ez da inpren<strong>ta</strong>-hutsa baino.382 Pavore: fabore, ezpainkarien aldake<strong>ta</strong> ohizkoaz.383 Urteneraac: bokale bikoiztura, sujetu ergatiboaren markaz. Hitz honen atzizkiabatzu<strong>ta</strong>n bakandu<strong>ta</strong> doa (urten erac 91), bainan bai<strong>ta</strong> lotu<strong>ta</strong> (urteeria 185, urteneria71).(I) Ubi supra c. 7.
V. CAPITULUBADantceen pavoreco errazoiac, <strong>ta</strong> erantzunacm or.S. I. Dantzaac ain deungaac balira, quendu eguingo litzaatequez.S. 11. Santo Tomasec dino: Dantzan eguitia ezdala pecatu.S. Ill. San Prancisco Salesec Philoteari ez eutsan guztizeragotzi dantzan eguitia.S. IV. Abadiac, <strong>ta</strong> Praitiac here juaten dira piestee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong>Sarauhe<strong>ta</strong>n dantzan here eguiten davee butzuc. Ain chaarracbalira, ez leuquee eguingo.S. V. Pies<strong>ta</strong><strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantcee<strong>ta</strong>rajuan arren, ez dot nic pecaturiceguiten.S. VI. Dantcee<strong>ta</strong>n ez, ece Eleisaan 384 here pecatu eguin le- JJ4 or.gui, nai davenac. Ara here ez juan.S. VII. Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n 385 olgau biar 386 davee.S. VIII. Obada alcarregaz plazaan, edo biguiraan, edo Saraubanolgueetia, ezcutuhee<strong>ta</strong>n gauza chaarraguac eguitia baino.384 Ece Eleisaan: perpausa adbertsatiboa aurretiko ezezkoarekin harremane<strong>ta</strong>n(
168 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAS.1.Dantzaac ain deungaac 387 balira, quendu eguingo litzatequezEzda heregeric aguertu mundura, eguijaren coloriagaz bereguzurrac jantzi<strong>ta</strong>, inocente ez jaquin asco engainee<strong>ta</strong>co, asmua135 or artu ez davenic. Beste aimbeste jazoten da cristinaubeen 388 artecoecandu pecatuzco, <strong>ta</strong> oitura galdu ascogaz. Ta au berau,orain ai<strong>ta</strong> dogun sailaren gainian. Asco dagoz munduban,dantcee<strong>ta</strong>co nasai<strong>ta</strong>suna, liber<strong>ta</strong>dia, <strong>ta</strong> luxurija zaintu, <strong>ta</strong> jasogura daveenac, diabrubeen irabatzija 389 guichitu ez dedin. Aujadijsteco 390 , guzurrai emoten deutsee eguiijaren coloria. Burlaeguiten deutsee pulpitoco Evengelijoco esanai. Tratee<strong>ta</strong>n ditubeesimpletzat Compesoreric eldubeenac. Contee<strong>ta</strong>n ditubeechochaquerijazat pecatu mor<strong>ta</strong>l aguirijac. Pintee<strong>ta</strong>n ditubeemilia guzur, <strong>ta</strong> ipoin 391 naas<strong>ta</strong>ugaz, Santubac, <strong>ta</strong> San<strong>ta</strong>acicen<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>, castidadia aaztu eraguiten daveen, <strong>ta</strong> pecatuz josi<strong>ta</strong>dagotzan,136 or <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> zorigaistocuac, biarrecuac, inocentiac, <strong>ta</strong> onac bali<strong>ta</strong>leguez. Ta engainee<strong>ta</strong>n davee, oneraco baino, gacheraco pres<strong>ta</strong>agodaguan, gente guichi jaquin guztia condenee<strong>ta</strong>co bidera.Onec badira Peluca dunac, edo Coroe dunac 392 . jOh! Ce predicadoriacdiabrubareritzat. Ezdira eureen sermoiac irabatziguichigaz gueratuco. Ara emen ai<strong>ta</strong>tu<strong>ta</strong>, ecandu, <strong>ta</strong> oitura galduasco beti oinian euquiteco sustraija. Qui habet aures audien-387 Deungaac: mugatu pluralaaren marka, bokale bikoiztura.388 Cristinaubeen: bokale bikoizturak genitibo pluralearen marka adierazteko.389 Irabatzija: vitzija-ren kasuan bezala, frikazio bitxia.390 Jaditsteco: etimologismo fonetikoa, jadisteco behar luke.391 Ipoin: ipuin ui diptongapenaren irekieraz.392 Coroe dunac: coroe hitzak -OE atzizki arkaikoa errazoe. doe gisakoa. Ala ere,hitz hone<strong>ta</strong>n formula jatorrizkoa -a da (koroa), 1st. coronam. Bes<strong>ta</strong>lde, dunac (aditzerlatiboduna) hemen ez dago fededunac, euskaldunac,jakitunak atzizkiaren erara erabi/i<strong>ta</strong>. -DUN atzizkiak, bada, erlatiboaren marka (-N) itsasi<strong>ta</strong> dauka. Pr. Bartolome-kjaquitunen 138 or.
EUSCAL-ERRIJETACO...169di, audiat. Emen imini ditudan, <strong>ta</strong> esaminau 393 gura ditudandantza zaleen argumentubac, neuri asco<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> chito sarri<strong>ta</strong>nguizonac, e<strong>ta</strong> emacumiac, zaarrac, e<strong>ta</strong> gaztiac, <strong>ta</strong> arre<strong>ta</strong>ti asco,salhee<strong>ta</strong>co duina 394 dotrina ezdaquijenac, compesonarijuaniminijac dira. Onee<strong>ta</strong>ti leleengo argumentuba, edo urten eriada 39S , esatia: Dantzaac ain deungaac balira, quendu eguingolituqueez guztiz: Ezdira guztiz quenduten: Begaz ezdira deungaac,edo pecatuzcuac.Esandan baisen pecatuzcuac izan arren, ez dira quenduten.Ta echuria daucanez, guztiz quenduco bere ezdira.Au oheto aituteco, gogoratu biardogu naasteco dantceenasi eria, <strong>ta</strong> celan cristinau errijee<strong>ta</strong>ra etorri zirian. San Ciprianoc(1), <strong>ta</strong> San Isidoroc (2) esaten davee: Guizonac, e<strong>ta</strong> emacumiacengainee<strong>ta</strong>co, here sarian sartuteco, <strong>ta</strong> impernura eruateco,demoniuac asmau citubala dantzaac. San Ambrosioc dino(I): Munduco jaquitunen erichijan 396 ordiquerijac, <strong>ta</strong> zoraquerijacecarri ditubala dantzaac. Beste batzuc (3) seinallee<strong>ta</strong>ndeutsee dantzai erne lecuba. Ta esaten davee: Danen tribu, edoCas<strong>ta</strong>ti datozala dantzaac. Oneec dinue: Danen castucuac 397ziriala, araco, urragorrizco 398 idiscua emacumeen cirzilubaquineguinda, Isrrael<strong>ta</strong>rraP99 mendijan Jaungoictzat 400 adoraueraguin eutseenac; <strong>ta</strong> Jaungoico eguijazcua ucatu<strong>ta</strong>, dantzaneraguin eutseenac. Dan gaiti Espiritu Santubac esanda,dauca: Suguia leguez, edo sierpia 401 leguez izango dala berecastia. Fiat Dan, sicut c%ber in via, et sicut cerastes in semi<strong>ta</strong>.Danen cas<strong>ta</strong> galdubari ezarri eutsan Jaungoicuac maldecinoia402 : Suguiac leguez, edo sierpiac leguez, pausu eguiteco,<strong>ta</strong> ibilteco. Bada munduban bada guiza cas<strong>ta</strong>ric, suguia leguez/37 or.138 or.139 or.393 Esaminau: beste batzu<strong>ta</strong>n X grafemaz (examinetia, 44).394 Duina: dina. Gipuzkoan, batzu<strong>ta</strong>n, -un amaiera diptongatu ohi da, bigunjbigUlN.ordunjordUlN kasue<strong>ta</strong>n bezala.395 Urten eria: urteneria -ERIA (-EREA) amaieraz. Beste batzu<strong>ta</strong>n -ERA darabil.396 Erichijan: eritzian. ohizko bustiduraz tz <strong>ta</strong>ldeanj(lichaquio. dericho gisakoe<strong>ta</strong>nbezala).397 Castucuac: cas<strong>ta</strong>cuak. Gorago, beraz, «edo Cas<strong>ta</strong>ti datozala».398 Urragorrizco: apofonia konposatuaren lehen osagaian, urrejurrA (gorrizco)399 lsrrael<strong>ta</strong>rrai: IsraelDarrei.400 Jaungoictzat: inpren<strong>ta</strong>-hutsa (Jaungoicotzat)401 Sierpia: ie diptongoaz prlEsa. plEstia hitze<strong>ta</strong>n bezala. Aide hone<strong>ta</strong>tik bizkaierarenurradura fonetikoa (gaztelaniaren eraginagatik) hegoaldeko beste euskalkienabaino larriagoa da.402. Maldecinoia: -DE atzizkia, ordea, 35 orrian: «Mila maldecinoe ezarten jacozerrazOlagaz».(I) In Epist. ad Donat. (2) Origin. 1. 18. cap. 50 (3) Lib. 3. de Virgo (4) Marchant.Ort. Past. 1. 3. Trat. 3. Lect. 10.
170PRAI BARTOLOME SANTA TERESA140 or.14/ or.davilenic, dantzaarijac dira. Dantzaarijac davilz, suguia leguez,edo sierpia leguez, giraca, <strong>ta</strong> oquerca, buru zi<strong>ta</strong>la (Aurescuduna)40Jan sartu, <strong>ta</strong> emen atera, batian ezcu<strong>ta</strong>u, <strong>ta</strong> bestianaguertu, ain laster onduban, cein guerrijan daravilela. Dantziarengiraac bere guztiac dira ezquerreracuac, ceindan,pausu eguiteco, <strong>ta</strong> ibilteco, aIde madaricatuba Escritura Sagraduban.Danen cas<strong>ta</strong> gaistoti40~ datorrelaco, emoten jacodantziari onee<strong>ta</strong>co verbee<strong>ta</strong> asco<strong>ta</strong>n bere erico icena. Bada 40SEusqueeraz, Erdeeraz, Prances, I<strong>ta</strong>liano, Teutonico, <strong>ta</strong> besteasco<strong>ta</strong>n, dinueenez, dantzia, dantza, danse. danser... esatenjaco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> indecente ari. Nai dala Danen cas<strong>ta</strong> galdu<strong>ta</strong>, naidala demoninua, nai dala ordiquerija, nai dala zoraquerija,dantzaac asmau ditubana, Guraso ondraubac dagqueez dantzarijac.i,Baina celan etorri dira cristinau errijee<strong>ta</strong>ra dantza madaricatuorreec?406 i,Celan? Etorri cirian bada Gentilee<strong>ta</strong>ti cristinaubee<strong>ta</strong>ra.Ta guero gurasu<strong>ta</strong>ti umee<strong>ta</strong>ra. Gauza jaquinada, gentilac edocein izate artuten eveena Jaungoicotzat. Taemoten eutseezan Jaungoico paltsuai eureen icenac. Jaungoicopaltso areec ondree<strong>ta</strong>co. eguiten zitubeen eureen egune<strong>ta</strong>npies<strong>ta</strong>ac, dantzaac, <strong>ta</strong> beste <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> itchusi lotsarizcuac, JaungoicuarenCiudadeco Liburuban San Agustinec dinuan leguez.Oneec dira, araco ardaozco 407 ; odolezco, <strong>ta</strong> luxurija utsezcogentilen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> loijac, <strong>ta</strong> guiza<strong>ta</strong>sunaren desondragarrijac,zeintzube<strong>ta</strong>n guizonac, piestia eguiteco, pelie<strong>ta</strong>n cirian Artzaquin,Otsoaquin, <strong>ta</strong> Tigreequin, alcar ill artian.Apostolu Santubac Evangelijua prediquee<strong>ta</strong>ra 408 zabalducirianian, Israaelgo, <strong>ta</strong> Judeaco Erreinu chiqui bijac ichi<strong>ta</strong>,beste mundu guztia zan gentileena. Olguee<strong>ta</strong> odoltsubaquin,luxurijotsubaquin, <strong>ta</strong> ardaotsubaquin 409 Jaungoico. paltso403 Aurescuduna: aurrescuduna behar luke.404 Gaistoti: gaiztoti. Nahiz-e<strong>ta</strong>, gehiene<strong>ta</strong>n, Pr. Bartolome-k z/s fonemak ongi samarbereizi. gaitz errotik datozenak s fonemaz (gaistocuac).405 Bada... : perpausa adierazpenekoa (explicativa), perpausa nagusia hondarreanduelarik (
EUSCAL-ERRIJETACO... 171asco, Marte, Jupiter, Baco, Venus, <strong>ta</strong> beste milia gauza loiJaungoicotzat adoree<strong>ta</strong>n citubeenena. Marte guerraguina 410ondree<strong>ta</strong>co: guizonac pelie<strong>ta</strong>n cirian alcar ill 411 artian ezpa<strong>ta</strong>caalcarregaz; edo otsuaquin, <strong>ta</strong> artzaquin, batzubac ill artian.Baco ardao guina 412 ondree<strong>ta</strong>co: guizonac, e<strong>ta</strong> emacumiacmaats mordotz, <strong>ta</strong> pampanuz jantzi<strong>ta</strong>, orditu<strong>ta</strong> ibilten ciriandantzan naaste plazaric plaza, caleric cale. Venus loija ondree<strong>ta</strong>co.Guizon, <strong>ta</strong> emacume orditu<strong>ta</strong>, biloxic 413 ibilten ciriannaaste, guztien aguirijan dantzan, <strong>ta</strong> edocein gauza loi eguiten.Ta onan 414 beste Jaungoico paltso egunee<strong>ta</strong>n. Au zan gentileensinistutia, <strong>ta</strong> erliginoia. Onan topau eveen Apostolu Santubacmunduba.Apostulubac, gentil asco viurtu, edo ecarri arren Evangelijocosinistute, <strong>ta</strong> legue garbira, <strong>ta</strong> zucenera, gueratuten ciriancristinau barrijac getileen artian. Esateco moduban: Erri batenbeegozan berreun, edo irureun cristsnau barri; beste bost eun,edo seireun gentilac cirian. Evangelijo Santura viurtu ez cirianac.Ereen Jaungoico paltso egunee<strong>ta</strong>n, leenago leguez, 01-guee<strong>ta</strong> ardaotsubac, loijac, <strong>ta</strong> odoltsubac euqueezanac. Aueracusten deuscubee mundu guztico jazuac. Ta au berau iracurtendogu gueure Espanacue<strong>ta</strong>n. Evangelijo Santubac, <strong>ta</strong>Eleisa Ama Santiaren Ordenaac eragozten eutseen cristinaubarrijai, gentileen diversinoe<strong>ta</strong>ra juatia. Ta aguindu eutseendevocinoe Santu bategaz, <strong>ta</strong> espiritu egijazcuagaz ondrau eguijeezalaJesucristo, gueure Jaunaren, Apostolu Santubeen, <strong>ta</strong>Martirijeen egunac, Cerubari gracijac emonagaz, <strong>ta</strong> caridadez-CO, <strong>ta</strong> onestidadezco alegrija san<strong>ta</strong> bategaz, gentileen itsu<strong>ta</strong>sunee<strong>ta</strong>ti,<strong>ta</strong> pecatubee<strong>ta</strong>ti Jesucristoc librau zitubac0 41 s. Auonan Eleisiac aguindu<strong>ta</strong>, egon arren; Cristinau barri guztiac ezcirian Santubac. Gustee<strong>ta</strong>n jacuezan sabelaren, <strong>ta</strong> araguijareneraco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>c. Ta icusteen citubeen leguez Cristinaubarrijac,eureen senidiac, auzuac, <strong>ta</strong> erri<strong>ta</strong>r gentilac Jaungoico paltso142 Or.J43 or.144 or.410 Guerraguina: -GIN alzizkia /egueguinac 151, guerraleguina 86, gaisquinac 199gisa.411 Ill: bokalearen ondorengo bustidura. Sudurkariaren kasuan, ordea, ez da ger<strong>ta</strong>tzen,normalki, horrelakorik (baino, baina, seinoraac, e<strong>ta</strong>b.).412 Ardao guina: atzizki bakandua, esan era 90, guerra guinac 145, urlen eria 136kasue<strong>ta</strong>n bezala.413 Bi/oxic: bi/ulsik, bokalismo beran<strong>ta</strong> edo irekia, agian, erromanikoko velO hitzareneragina dagoelako.414 Onan: «era hone<strong>ta</strong>ra» (de es<strong>ta</strong> forma), a/an «era har<strong>ta</strong>ra».415 Zilauhaco: inpren<strong>ta</strong>-hutsa, -Iaco kausala here oso<strong>ta</strong>sunean fal<strong>ta</strong> zaiolarik (Ziluha/acobehar luke, beraz). Esan beharrik ez dago inpren<strong>ta</strong>-okerrak originalean askozgehiago direla. Guk bere har<strong>ta</strong>n utzi ditugu aldake<strong>ta</strong>rik gabe, aproposki. Bakar batzuksoilik aditzera eraman ditugu, nabari direnak ukitu gabe utziz.
172 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAegunee<strong>ta</strong>n <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n nasai, eurac here asi cirian, euren santuegunee<strong>ta</strong>n Eleissan Santubac ondrau<strong>ta</strong>, Eleisacua eguindaguero, plazaan gentileen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>c eguiten. Onaco gueure santuegune<strong>ta</strong>co <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>c, gurasue<strong>ta</strong>ti umee<strong>ta</strong>ra, guiza aldericguiza aldira 416 eldu dira gueure demporaraguino 417 • AraU5 or. emen gueure errijee<strong>ta</strong>co zeceneen 418 , ezpa<strong>ta</strong> <strong>dantzeen</strong>, desapijozcoburruqueen, maquilaqueen 419 , ezpa<strong>ta</strong>queen, comedijeen<strong>dantzeen</strong>, <strong>ta</strong> convidau teguijeen 420 sartu eria, edo etorrieria 421 cris<strong>ta</strong>ndadera.Au gati esaten deutsee Eleisiaren Gurasuac verbaoro gueureErrijee<strong>ta</strong>co Cecenai, dantzai, <strong>ta</strong> comedijai: Gentilidadiarenzatijac, reliquijac, edo ondoquinac, Idolatrijac, Jaungoicoucazalliac.Guerra guinac bere gueitu dituhee Comedijan, dantzaac422 , <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> pecatuzcuac. Soldau aldraac sartutencirian ezpa<strong>ta</strong> odoltsubaquin errijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> cirian leguez, gueijeenacgente guztiz nasaija, eureen gusto guztiac escatuten citubeengau, <strong>ta</strong> egun. Aree<strong>ta</strong>ti naijeen eveena zan Comedija,Sarauba, naasteco dantzia, ceindan luxurijaren Ama. Onan/46 or. etorri da, <strong>ta</strong> zabaldu da cristinau errijee<strong>ta</strong>n, diabrubac gentileenartian erein evan azi impamiaren prutu madaricatubadantza desonestu orree<strong>ta</strong>n.Icusi ezquero, ce asi era ondrauba dauqueen naasteco dantzaac,<strong>ta</strong> celan zabaldu dirian cris<strong>ta</strong>ndadian, esan biar da:~Cegaiti quenduten ezdirian? Esaten da bada: I. Eleisiaren batzarrac,Eracusla Santubac, <strong>ta</strong> Cris<strong>ta</strong>ndadeco Erregue Jaun ascoren(bai<strong>ta</strong> Gentileenac bere batzuc) ordenaac, eguin daveelaaleguina, errijee<strong>ta</strong>ti dantza galdubac quenduteco. Iracurri bedizSan Carlos, Milango Obispo Jauna, Francisco Geneto,Obispo Jauna, <strong>ta</strong> beste, casic edocein pensee<strong>ta</strong> oneco Eracusla,<strong>ta</strong> eurac esango davee: ceimbat aleguin eguindan guiza aldi/47 or. guztie<strong>ta</strong>n, dantza naas<strong>ta</strong>ubac condenee<strong>ta</strong>co. 11. Ez obispoc, ezCurac, ez Erreguec, ez Juecec ez deutsa inori aguinduten, ez416 Guiza aldira: hitza, normalki, konposatu gisa eman ohi da, hots, gizaldi gisa,bainan beste bi kasu<strong>ta</strong>n ere bakandu<strong>ta</strong> gure autoreak. Aurretiko guiza alderie. agian,guiza a/dirik da hurrengoarekin aposizioan. Horrela zentzu hobea dauka.417 Demporaraguino: hemen bi deklinatibo pilatu<strong>ta</strong>, alegia, -RA e<strong>ta</strong> -GUING.418 Zeeeneen: hemen z/c grafemak, bainan 145 orrian c/c (eeeenai) logikoa.419 Maquilaqueen: -KA atzizki sus<strong>ta</strong>ntibala genitiboan. Bide berdinetik mosuea,escuea.420 Teguijeen: atzizki bakandua tokia adierazteco. Lehen ikusia dugu abade teguija169. Jatorriz atzizki hau, agian, tech zel<strong>ta</strong>tik etorri da. Paratzizki gisa (-aldi, -aide, -buru,-min) hemen hitz bakana kontsidera daiteke.421 Etorri eria: etorrera. E<strong>ta</strong> lehentxeago sartu eria (sarrera ordez), partizipioarenerorke<strong>ta</strong>rik gabe aditzerroaren ondoren.422 Dantzaac: a-ren bikoiztura pluralea markatzeko soilik.
EUSCAL-ERRIJETACO...173pies<strong>ta</strong>ra Juateco 423 , ez naasteco dantzaan sartuteco. Ez dainor carcelara eruaten, ez multee<strong>ta</strong>n dantzan eguin ezdavelaco.Eleisiaren Burubac, <strong>ta</strong> Erregue Jaunac asco estimauco leuquee,cristinaubac Jaungoicuaren vildur santuba gaiti, <strong>ta</strong> egunare<strong>ta</strong>co castu alperricacuac gaiti, dantza orree<strong>ta</strong>ti, <strong>ta</strong> arimacgalduteco pies<strong>ta</strong> orree<strong>ta</strong>ti aIde eguitia. Ill. Erregue Jaunac, <strong>ta</strong>Legueguinac ichi leguijue 424 (2) errije<strong>ta</strong>co gentiari, pies<strong>ta</strong>ac, <strong>ta</strong>dantzaac eguiten, pecatu diriana, eurac jaquin arren, eurac pecaturiceguin bagaric, dino 425 Santo Tomasec. (I). Gauza batda, pecatu eguiteco aguindutia 4U >; <strong>ta</strong> beste bat da, guztia erremedijan,ezin danian, pecatu eguiten istia. Pecatu eguitecoaguindutia, guztientzat, <strong>ta</strong> beti da pecatu. Pecatu eguiten istia,gueijago ezin danian, ezda pecatu. Munducuac ezin erremedijauleguijeez 427 pecatu guztiac. Orregaiti Erregue Jaunac, <strong>ta</strong>Legueguinac, daquijeela, pecatu ascori jazoten isteen deutsee(2).Moisec emon eutseen liber<strong>ta</strong>dia Judegubai, leleengo emaztiariichi<strong>ta</strong>, beste bategaz ezconduteco (3). Bai<strong>ta</strong> campo<strong>ta</strong>rrailogrerijan 428 aurraz cerbait prestee<strong>ta</strong>co bere (4). Legueguinacparcatu leguijee, emacume galdubac eureen tratu chaarrian vitziizateco eche jaquina, <strong>ta</strong> aguirija (5). Bai<strong>ta</strong> comedijac eguitecolicencia emon bere, opicijo impamia 429 , <strong>ta</strong> pecatuzcua izanarren 430 (6). Alaco gauzaac pecatu diriana jaquin arren, jazoteni~teen deutsee. Legueguinac, eurac pecatu eguin bagaric.t48 or./49 or.423 Juateco: hizki txikiz behar luke, handiz idazteko arrazoinik ez dagoelako.424 Leguijue: esan beharrik ez dago oa < ua < uba, iu < iie/ijue prozedura hiatizanteak,izen arruntei ez-ezik, aditzei ere badagokiela. Ikus leguijee 12, leusquijue 114, beguijue57 dirurijeela 65, daquijezan 51, darijola 66.425 Dino San<strong>ta</strong> Tomasec: beste asko<strong>ta</strong>n sententzia bat adierazi behar duenean aditzaperspausa osoaren muturrean doa, orain hone<strong>ta</strong>n ez bezala; izan ere, perpausa sententziale<strong>ta</strong>neuskarak ez du oztoporik perpausa nagusia menpekoaren aurretik ezartzekohegoaldeko autoree<strong>ta</strong>n ere.426 Agindutia: ohizkoa duenez, partizipioa eusten du agintzea ordez, jarraitutia 84,sinistuten 101, aituten 106 hitze<strong>ta</strong>n gisa.427 Leguijeez: ie <strong>ta</strong>ldearen hiatizapena ije bilakatuz. le goranzko diptongoa da.428 Logrerijan: mailebu erromaniko beran<strong>ta</strong>, hitz zaharra lukurreria delarik lat. lucrum-etik, u anaptiptikoaz e<strong>ta</strong> herskari gorraren euspenaz.429 lmpamia: MP <strong>ta</strong>ldea impernu, compesore, impamiae. campo<strong>ta</strong>rrai hitze<strong>ta</strong>n bezala.Bes<strong>ta</strong>lde, ezpainkari leherkaria ohizkoa den gisa.430 lzan arren: perpausa kontzesiboa, perpausa nagusiak aditz-Iaguntzailea elidituaduelarik (alegia, emon leguijee)(I) De Regim. Prineip. I. 4. e. 12. K2 (2) D. Tom. 22. Q. 78. A. I. (3) Deutor. 24.(4) Ibid. 23. (5) D. Tom. 22. q. 10. a. 11. (6) Deer. Phil. V. Arbiol. Estragos de lalujuria.
174PRAI BARTOLOME SANTA TERESA150 or.151 or..152 Dr./53 or.Baquijee eris<strong>ta</strong>ndadeeo Aguin<strong>ta</strong>ri Jaunae, leeuban leeuban dagozananasaijae, Jaungoieuaren bildur bagaeuae, Ceruba galdubae,edo irabatzijae penarie emoten ez deutseenae, odolaren,<strong>ta</strong> arguijaren artian loitu<strong>ta</strong> vitzi gura daveenae; <strong>ta</strong> aseoizan arren ceruraeo deitubae, guiehiizango diriala eeruraeuae.Au berau jazoten da bada gueure errijee<strong>ta</strong>eo pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong>dantza naas<strong>ta</strong>ubaquin. Ezdira quenduten: <strong>ta</strong> ezdira obaago,quenduten ezdirialaeo. Ezpabere, esan eguidazu: ~Noe guztizquendu leguiz, edo quendueo ditu gueure plaeee<strong>ta</strong>eo dantzalotsagarrijae? ~Edo noe dauea obligaeinoia quenduteeo, ainehaarrae izan arren? Obispo Jaunae, Cura Jaunae, Predieadoriae,<strong>ta</strong> Compesoriae, aseoe aleguina eguindavee, <strong>ta</strong> eguitendavee quenduteeo, baina ezin quendu ditubee. Erregue Jaunae,<strong>ta</strong> Legueguinae eraeutsi davee eureen vorondatia (l), <strong>ta</strong>gueijago eereguin ezdauquee, Santo Tomasegaz esan dirianerrazoiae gaiti. Urijee<strong>ta</strong>eo Alcate Jaunae, <strong>ta</strong> Errije<strong>ta</strong>eo Piel 431Jaunae nai balehee here, quendu ezin leguijeez, Urijae, edoerrijae nai ezdavela, sarri<strong>ta</strong>n ieusidogun leguez. ~Noe ditubada guztiz quenduteeuae? ~Nai dOZU 432 , Jaungoieua etorridaquizun dantza zale baeochari esatera: dantza orreec pecatuzcuacdiriala. <strong>ta</strong> ez juateco? ~Edo naidozu, Cerubac gorrotodeutseen seinale batzuc emon daguizuzan? Iracurri eguizuzbada Benedicto XIV. Marcancio, Seineri, Looner, Valero, <strong>ta</strong>heste edocein Eracusla, dantceen gainian pusca bat sustraizverba eguiten daveenac. Aree<strong>ta</strong>n icusico dozu, ceimbat castiguicaragarri eguin dituban Cerubac guiza aldi asco<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> casicErreinu guztie<strong>ta</strong>n, pecatuzco dantza, <strong>ta</strong> <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> madaricatuorre<strong>ta</strong>ti cristinaubac apartee<strong>ta</strong>co. ~Ta quendu ditu guztiz? Ezpor cierto. Castigubaren trumoe aldija irago dedinian, nasaijae,<strong>ta</strong> desonestubac leengo pecatubee<strong>ta</strong>ra.~Noc ditu bada guztiz quendutecuac? Ciudadiac, Urijac,e<strong>ta</strong> Errijac quendu leguijez eureen luurrecuac, gura balebee.Ezdau cris<strong>ta</strong>ndadeco Legueguinec ez Uriric, ez Ciudaderic, ezErriric castiguee<strong>ta</strong>n, here luurreco dantza nastecuac quenduditubalaco. Erege batec, edo ateis<strong>ta</strong> batec castigau legui, Praneesaceguin daveen leguez. Baina ez parte oneco Aguin<strong>ta</strong>ric.431 Pie!: Bizkaiko erakunde<strong>ta</strong>ko pertsonaia berezia; gaztelaniaz Fie! deitzen zen.432 Nai dozu: kon<strong>ta</strong>kizune<strong>ta</strong>n euskal joskerak, aunitze<strong>ta</strong>n, perpausa nagusia (sententziale<strong>ta</strong>ngisa) menpekoaren aurretik kokatzera joko duo Hurrengo perpausan erenagusia aurretik (
EUSCAL-ERRIJETACO... 175Alan 433 , errico gentiac gura balebee, quendu leguijeez guztizeureen erricuac, e<strong>ta</strong> luur barrucuac. Quendu biar ditubeen,edo, ez, eurac jaquingo davee. ~Baina nos gura izandavee Uribateco, edo Erri bateco auzo, edo vecino 434 guztiac, eureenerrico dantza naas<strong>ta</strong>ubac, e<strong>ta</strong> pecatuzcuac guztiz quendutia?Auzo batzuc beti. Beste batzuc inos 43S here ez. Batzuc esatenbadabec::: t:.ldala eguin biar pecatuzco dantza, edo ples<strong>ta</strong> nasairic;beste batzuc dinue: leen here eguiten ciriala, <strong>ta</strong> orain hereeguin biar diriala. Jaguiten da auzi bat erricuen eureen artian.Juanen dira Juez nausijagua gana, <strong>ta</strong> esaten dau ac 436 erricobaquia gaiti: Usee<strong>ta</strong>n dana, eguin dedilla. Ara emen, dantzazaleen gau, <strong>ta</strong> egun pies<strong>ta</strong> galduco, edo dantza nasaijee<strong>ta</strong>co,eurac esan oidaveen, liher<strong>ta</strong>dia, edo licencija. Sarri<strong>ta</strong>n au jazoda gueure errijee<strong>ta</strong>n. Ta gueratu dira dantza desonestubacleengo tercijuan, Aguin<strong>ta</strong>rijac erruric ezdauqueela.Emeti ezaututen da, cegaiti quenduten ezdirian naastecodantzaac, pecatuzcuac izan arren. Deungaac dira, <strong>ta</strong> quendutenezdira. Ta quendu ez arren, ezda pecatu chiquijagua, daquijala,dantza aree<strong>ta</strong>ra juatia. Quendu ezac ezditu guichituten,ez chiquituten naaste impame a<strong>ta</strong>co pecatubac.Alperric ba bada esatia: ;,ce<strong>ta</strong>co dantzaac guztiz quendutenezdira. ain deungaac badira? Ez dira quenduten, <strong>ta</strong> echuriadaucanez, quenduco here ez dira guztiz. Ta orregaiti bapereobaac 437 ezdira. Beste, modu baten quendu leguiz guztiz. Tachito errazto 438 . ~Celan? Juan ezagaz, Inor juaten ezbada,quendu<strong>ta</strong> dagoz. Ascorentzat quendu<strong>ta</strong> dagoz. Bestiac herejuan ezagaz quendu leguijez. Ta au esaten jacue cristinaubai,eguin biar daveela, pecatu mor<strong>ta</strong>laren beian 439 •154 or.155 or.433 Alan: harrela (de aquella manera): onan honela.434 Vecino: baina ezaguna du Pr. Bartolome-k au=o, au=ocua hitza. Beherago«Auzo batzuc beti».435 Inos: noshait 16. nos 11 e<strong>ta</strong> 67. nos edo nos 36.436 Ac: hark, dardarkariaren erorke<strong>ta</strong>z. a/an. 12. ceRali 106. noc 65 kasu<strong>ta</strong>n bezala.437 Ohaac: apofonia hitzaren amaieran (hobE). bokale bikoizturak pluralea markatzenduelarik.438 Erra=lo: aurreko hitzean bezala. -TO atzizki modala. Ikus ere 155 e<strong>ta</strong> 17Rorriak.439 Beian: pean. Berdin 46 e<strong>ta</strong> 174 orrie<strong>ta</strong>n.
176 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAS.II.Santo Tomasec dino: Dantzan eguitia berez ez dala pecatuBigarren lecuban Santo Tomas, Eleisiaren Eracusla Andiadacarree 440 testigutzat dantzarijac, eureen <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> nasaijacoinian euquiteco. Santu Gloriosua ao<strong>ta</strong>n artu<strong>ta</strong>, coipaatu 441 ,/56 or <strong>ta</strong> leundu gura lituquee dantza desonestubac, Ieen dirian bainogueijago. Santo Tomasec, <strong>ta</strong> beste juicijua dauqueen guztiac,esaten davee, dantzan eguitia berez pecatu ezdana. i,Ta cerdaucagu onegaz? i,Placee<strong>ta</strong>co, erromedijee<strong>ta</strong>co, biguiree<strong>ta</strong>co,<strong>ta</strong> Saraubee<strong>ta</strong>co dantza, leen icen<strong>ta</strong>ubac pecatu ezdiriala? Auez. Errezago da, Ceruba luurragaz batuten, oneec bijot bateguiten baino. Santo Tomasec dino: (I) can<strong>ta</strong> onestubagaz,soinu onestubagaz, <strong>ta</strong> egui<strong>ta</strong>de indecente bagaric, <strong>ta</strong> besteonestidadia ezaindu leguijan gauza bagaric; persona eldubac,/57 or. <strong>ta</strong> modestijazcuac aparteco motivo andi bategaz, dantzaneguitia, ezdala pecatu. Baina sartuten bada, edo naastee<strong>ta</strong>nbada indecencijazco gauzaric danzaan, gauza jaquina dala, pecatudana. Au, <strong>ta</strong> gueijago escatuten dau Santubac, dantziapecatu ez izateco, et si quae hujus modi esanagaz. Beguiratu bequijo442bada verbee<strong>ta</strong> oni, <strong>ta</strong> orraco placee<strong>ta</strong>co, erromedijee<strong>ta</strong>co,biguiree<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>co dantza ederroi bere bai leleengotiazquenera. Ta betor nai davena; ya 443 alcarregaz bateguin aldaguizan, icusten 444 . Bat eguin albadiz Cristo, <strong>ta</strong> diabruba,gracija, <strong>ta</strong> pecatuba, gava, <strong>ta</strong> eguna, onestidadia, <strong>ta</strong> desonestidadia,castidadia, <strong>ta</strong> luxurija: Santo Tomasen esanam or. bere bat eguingo dau, esan dirian dantceequin 445 . Dantzan440 Dacarree: ekarri-ren formula trinkoa. indikatiboko 3gn. pertsonan.441 Coipaa/u: partizipio aurretiko apofonia coipE hitzak. Apofonia hori. ordea.ohizko partizipio aurretiko aldake<strong>ta</strong>z aparte. hitzaren amaiera absolutuan ere ematenda bizkaieraz. ohA, lahA, ha~oA, allllrA kasue<strong>ta</strong>n bezala.442 Be~uira/u he~uijo: aginkeran aditz-partizipioa galtzen ez duelarik. Bas<strong>ta</strong>lde.io < ijo prozedura ter/cijo, opicijo hitze<strong>ta</strong>n bezala.443 Ya: 49 orrian ija gisa (
EUSCAL-ERRIJETACO... 177egUltla berez pecatu ezda; baina eguiten dan, <strong>ta</strong> usee<strong>ta</strong>ndanmoduban eguitia, pecatu mor<strong>ta</strong>leco ocasinoe 446 urrecua da.Orregaiti Santo Tomasec esatendau ainbeste lecu<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> beti:alaco ocasinoera juatia pecatu dala 447 (2). Dantzia pecatueguiteco ocasinoia bada, dantzara juatia pecatu dala... Domeecandantzan eguitia, soluan 448 nabasen eguitia baino, pecatuandijagua dala...Eguin bedi bada dantzan, eguin biar bada. Loitu bedizgorputzac, <strong>ta</strong> condenau bitez arimac, dantzaarijac 449 alangura badavee. Baina ez bedi secula ao<strong>ta</strong>n artu Santo Tomas,Escolee<strong>ta</strong>co Aingueruba, <strong>ta</strong> virginidadiaren mirarizco Ispilluba,gueure Errijee<strong>ta</strong>co dantza nasaijac, <strong>ta</strong> desonestubac ontzatemoteco./59 orS. IIIIll. San Prancisco Salesec Philoteari ez eutsan guztiz eragotzidantzan eguitialrugarren lecuban dinue dantza zaliac: San Prancisco Salesecez eutsala Philoteari guztiz eragotzi dantzan eguitia. Ezinesan guinai, Santubac emongo eutsala liber<strong>ta</strong>dia, pecatu eguiteco.Begaz ezda pecatu, dantzan eguitia San Prancisco Salesenerichijan. Auda, Santu andi cl ganic 450 dantzaarijac ateratendaveen contuba. Ta onan javonau gura lituquee dantzaimpamiac, Santubac eracutsijac, <strong>ta</strong> ontzat emonac balira leguez.Onei esatenjacue: itsutu<strong>ta</strong> ezbadagoz, iracurri daguijeelaSantuba bera. Berac dino: «Dantzan eguitia berez pecatu ez-160 or440 Ocasinoe: hemen-OE formula arkaikoa, bainan lerro urri batzuk beheragoocasinOIA (
178PRAI BARTOLOME SANTA TERESA/6/ or./62 or./63 or.dala... Dantzaric oneenac bere utsa «balijo daveela... Eguitendirian moduban, gauza chaarren, <strong>ta</strong> pecatubaren enter0 4Slurrecuac diriala; <strong>ta</strong> orregaiti arriscu, <strong>ta</strong> peligru andicuac diriala...Dantzara duazanac alcarren propijan vanidadez duazala.Vanidade a<strong>ta</strong>ti urteten daveela maitequerija charrac, <strong>ta</strong> peligruzcocarinuac. Basoco suga 4S2 , <strong>ta</strong> pristija 4SJ venenotsubacoinduari verenua 4S4 ezarten deutseen leguez; dantzarijac albocuari belaarrijan esaten deutsazan verba desonestubac, veguiracunemaitiac, <strong>ta</strong> escucaloijac, sartuten deutseela vijotzian pecatubarenverenua. l,Noc ezdaqui, orduban vijotza pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>daguana, pecatuban jausteco, pecatubari obeiduteco, <strong>ta</strong> verenuagazilteco?».«Dantzan eguizu bada guichi, <strong>ta</strong> guichi<strong>ta</strong>n, Philotea 4SS ...<strong>ta</strong> orduban ondo pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>. l,Baina celan pres<strong>ta</strong>u<strong>ta</strong>? Modestijaz,juicijoz4S6,<strong>ta</strong> intencinoe 4S7 onagaz (1)>>.Au guztiau da San Prancisco Salesena.Ta oraindino gueijago Santu andijac, <strong>ta</strong> garbijac dantziacgach eguin ezdagijon. l,Baina cer gueijago? Pensau gauza batzuc.l,Baina cer pensau? Ara beraren verbaac: Pensau eguizuleleengo: Zu dantzan cenbizan artian, ceimbat arima impernubanerree<strong>ta</strong>n egongo cirian, dantzan, <strong>ta</strong> dantzia zala medijoeguin zituben pecatubac gaiti. Pensau eguizu bigarrenian:Ceimbat Praile, <strong>ta</strong> cristinau on egozan orduban Jaungoicuaalavee<strong>ta</strong>n. jOh, ce obeto eguin daveen areec, zuc baino! Pensaueguizu irugarrenian: Zuc dantzan eguin dozun artian, ceimbatillda beste mundura juan dirian. Ceimbat ospi<strong>ta</strong>lee<strong>ta</strong>n padecidutenegon dirian... jAh, tristiac! l,Ez zara erruquituten areequin?l.Derichazu, ezdozula negar eguingo, areec leguez, egunenbaten beste batzuc dantzan daviltzanian? Pensau eguizu451 Entero: gaztelaniar mailebu garbia, erabilpen superlatiboz, os%soro gisa.452 Suga: bagA, /abA bezala amaierazko apofoniaz.453 Pristija: piztia, lat. bestiam/bistiam-etik, gurean dardarkaria <strong>ta</strong>rtekatzen delarik.454 Verenua: erabilpen desberdinak Iiburuaren zehar (bereno/venenotsubac)(
-- ._~------------------,EUSCAL-ERRIJETACa...179laugarrenian: Jesusec, Arna virginiac 4S8 , Ainguerubac, <strong>ta</strong> Santubacicusi zaitubeela, dantzan. Duda bagaric lastirna izandeutsubee, icusi<strong>ta</strong> zure vijotza ain gogoz, <strong>ta</strong> zur alaco zoraquerijan,<strong>ta</strong> ton<strong>ta</strong>querijan. Pensau eguizu bostgarrenian: jAi niretristia! Dantzan ibili nasaneco 4S9 dernporia juanjat 460 , Erijotzialeen baino urrago daucat... Bere dantzara dei egiten deustonec. Orduco soinuba izango da nire zuzpiruba 461 . Ta orducodantziaren azqueneco giria vitzitzati etemidadera. Oneec irninideutsudaz, pensau daizuzan. Baina, (Jaungoicuaren vildurricbadago zugan) berac ecarrico deutsuz beste pensauquizun 462batzuc a<strong>ta</strong>raco (l).» Ara ernen San Prancisco Salesec Philoteariernon eutsan, dantzan eguiteco, licencija. Zoraquerijac, ton<strong>ta</strong>querijac,necedadiac, arriscu andicuac, peligru andicuac, betigauza chaarreracuac, vanidadezcuac, vijotzaren verenozco illgarrijac,<strong>ta</strong> oneenac bere, bapere valijo ez daveenac, dirialadantzaac, dino Santubac. Modestijaz, errespetoz, juicijotz4 63 ,intencinoe onagaz, <strong>ta</strong> rnoribuagaz guichi<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> guichi dantzaneguiteco, esaten deutsa San Prancisco Salesec Philoteari. Taeguiten daven banacaan, esan dirian bost gauzaac, <strong>ta</strong> gueijagopensee<strong>ta</strong>co, dantzee<strong>ta</strong>co verenuac ill ezdaguijan 464 • Au dinoSantu Andijac, icen<strong>ta</strong>u dan capituluban, <strong>ta</strong> aren urreenguan.Ta oraindino puscabat estuchubago 46S laugarren parteco seigarrencapituluban, nun condenee<strong>ta</strong>n 466 dituban Santubac pecatuzat,ernen esan dirian baino echura arinagoco, <strong>ta</strong> chiquijagocopal<strong>ta</strong>ac bere. Eguin bequijo bada ondria Eleisiaren164 or.165 or.45H Virgillia('.' nahiz 0 grafema ibili. itxuraz.j-ren balioa dauka. grafema. hori ohiturakultis<strong>ta</strong>z darabilelako virgillidadia 82 kasuan bezala.45Q Nasalleco: Ilui=elleko, txistukariaren aurretiko diptongoa itzaliaz.460 Juanja<strong>ta</strong>: joall =ail. lal horren balio fonetikoa Markinako subeuskalkian [xat)da.461 Zlcpiruha: hemen asimilapen kontsonantikoa bi =-<strong>ta</strong>k erakartzen elkar direlarik,Amaieran ohizko \1'£1£1 erdikontsonantea.462 Pe/l.\·auqui=ull: pentsakizun. Hitz hone<strong>ta</strong>n -TU partizipioa (-U-ra sinkopatu<strong>ta</strong>)present eratorpenezko lege ohizkoen aurka; antzeko kasuak Silli5 TUqui=ull , icaslqui=ullhitze<strong>ta</strong>n, (
180 PRAI BARTOLOME SANTA TERESASantu, <strong>ta</strong> Obispo Andijari. Ta ez bedi ao<strong>ta</strong>n artu, dantza pecatuzcuacontzat emoteco.S. IVIV. Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiac here juaten dira pies<strong>ta</strong>ra... Chaarracbalira ez Iitzaatequez juango166 or. Laugarren lecuban dinue dantzaarijac: Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiacbere juaten diriala dantce<strong>ta</strong>ra; Saraube<strong>ta</strong>n dantzan bereeguiten daveela batzuc; chaarrac balira, Sacerdote Jaunac ezleuqueela eguingo...Erantzuten jacue: Abade bat, nai Praile bat juan leitequiala(edo juan biar davela) pies<strong>ta</strong> egunian, pies<strong>ta</strong> eguiten dan lecura,edo sermoia eguitera, edo mecia esatera, edo meciari lagundutera,edo beste jagocan, biar bat eguitera. Ta, bai<strong>ta</strong> eguna<strong>ta</strong>n gueratu bere es<strong>ta</strong>dubari jagocan echian, <strong>ta</strong> lagunaquin.Abade batec, edo Praile batec pies<strong>ta</strong> egunian au eguiten davelaco,inor escandalize<strong>ta</strong>n bada; Parisijuen escandaluba da. Taezdau mereciduten casuric eguitia.167 or. Ezdogu ori gaiti esaten, dinue dantzarijac. Ezbada, Abadiac,e<strong>ta</strong> Prailiac 467 pies<strong>ta</strong>ra juan da, gente artian sartu<strong>ta</strong>,gueu leguez <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n ber<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> arutz, <strong>ta</strong> onutz 468 icusten ditugulaco.Oni erantzuten jaco: Ezdiriala guztiac izango. Ezdaguichiago, <strong>ta</strong> guichiago bere. Batzuc eguiten daveena, ez dalaguztiac gaiti esan biar. Judasec Jesus saldu evalaco, ezda esten 469 Apostolubac saldu eveela; ezbada Apostolu batec salduevala; edo Judasec saldu evala. Bigarrenian erantzuten jacue:Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiac bere pecatu eguin leguijeela. Abadentzat,<strong>ta</strong> Prailentzat bere baguala impernuba, guisqui 470 eguiten badabee,<strong>ta</strong> escandaluba emoten badabee, beste edocein peca<strong>ta</strong>rirentzatemoten badabee, beste edocein peca<strong>ta</strong>rirentzat leguez.Abitubac soinian jancijac, <strong>ta</strong> so<strong>ta</strong>nia imini<strong>ta</strong>, coroia467 Prailiac: ezpainkari leherkaria parisijuen (farisauen) 166. prutu 146. impame154. pedia (fedea) 76 hitze<strong>ta</strong>n bezala.468 Arutz, <strong>ta</strong> onutz: -RUNTZ alatibo norabidezkoa, bizkaieran ematen den sudurkariarenerorke<strong>ta</strong>z.469 Es ten: esaten behar luke, noski.470 Guisqui: gaisqui (gaizki); izen hau beti s grafemaz idazten du, z ordez. (
EUSCAL-ERRIJETAca... 181edeguijac salvauco baguid\,lz, ondo guengoquez 471 Prailioc, 168 or.e<strong>ta</strong> Abadioc. Baina ez. Gueure es<strong>ta</strong>du santuco, <strong>ta</strong> altuco cereguinac gordiac salvau biarco gaitu ceruco gracijagaz.lrugarrenian erantzuten jacue: Esandirian dantzaac, <strong>ta</strong>pies<strong>ta</strong>c, bestenzat 472 libre balira bere, Abadentzat, <strong>ta</strong> Prailentzatpecatu diriala. Ezda errez sinistuten 47 3, Sacerdote Jaunac,<strong>ta</strong> religiosuac, eureen es<strong>ta</strong>du santubagaz aaztu<strong>ta</strong> (gentiac esatendaven leguez, <strong>ta</strong> sarri<strong>ta</strong>n arpeguijan ezarten deutscun leguez)saraubee<strong>ta</strong>n dantzan eguiten daveela. Ta ezda, orraco,esandirian, pieste<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> erromedijee<strong>ta</strong>ra juanda, guizon, <strong>ta</strong>emacumen artian, nesca, <strong>ta</strong> mutilen artian naastian sartu<strong>ta</strong>, 01-guee<strong>ta</strong>n ibilten diriana bere. Emen egon leiteque engainu andija.Eleiza guizonen cleitu onaren caltian. Dantza zaliac lagunacgura ditubee. Ta ceimbat es<strong>ta</strong>du altubagocuac, aimbatnaijago, eureen dantza loijac noc jaso euquiteco. Au gaiti esatendirachito guaza asco sacerdote Jaunac, <strong>ta</strong> religiosuac gaiti.Auguin 474 davena... anan ibili dana... an iza eizana 47 5 ... Onacoguzurrac laster sinistuten dira Eleisa guizonen contra. Ta lasterragozab.alduten dira. Norbait inos icusi badavee, gauzaguichi baten descuidee<strong>ta</strong>n, aoric aora gueitubaz zabalduten daber<strong>ta</strong>ti. Ezda bada sinistuten, Abade teguija 476 , <strong>ta</strong> Praile teguija477 juaten diriala pieste<strong>ta</strong>ra, edo eguiten daveela dantzan,169 or.471 Guengoque::: «geundeke». egon aditzaren errotik.472 Besten::at: frikaziorik gabe (-TZAT. alegia). bainan hurrengo lerroan frikazioazahadent::at e<strong>ta</strong> prailent::at hitzak. Pr. Bartolome-ren Iiburuan. bada. ilogikoa denalternantzia aunitz ba<strong>ta</strong>sun-ezagatik.473 Sinistuten: sinisten. Jokabide bera sinisTUqui::un hitzean (
182PRAI BARTOLOME SANTA TERESA170 or,171 or,172 or,gentiac esan gura leusquegun moduban. Ezda guichiago bereEuscal errije<strong>ta</strong>n, ez Espaina guztian.~Bada, sinistuco dau inoc, Sacerdote bat, (<strong>ta</strong> oraindinoezainago Religioso bat) bere es<strong>ta</strong>du altubaren, Santubaren, <strong>ta</strong>- garbijaren lotsarijan, <strong>ta</strong> ordiaco Sacramentubaren desondraanibilico dala pieste<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> dantzee<strong>ta</strong>n? ~Ez eguitia, eze icustiabere Eleisiac eurai pena andijaquin eragotzi<strong>ta</strong> daucan <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>impamee<strong>ta</strong>n? ~Jaungoicuac bere echia zaintuteco esleidu ditubanguizonac? ~Peca<strong>ta</strong>rijagaz Jaungoicuaren arteco Baqueguinac?~Jesus gueure Salvadore maitia, <strong>ta</strong> garbija Ceruti eratsi<strong>ta</strong>,egunian egunian escube<strong>ta</strong>n daravileenac? Al<strong>ta</strong>ra gainian guztioenosasuna gaiti, Ai<strong>ta</strong> Beticuari Bildots Garbija esquintzendeutseenac? ~Sacerdote Jaunac? ~Oneec ibilico diriala, piestee<strong>ta</strong>n,erromedijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>n nesca artian, <strong>ta</strong> mutilartian erdi-comico eguinda <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n? Ezda errez sinistuten.Baina badago Abaderic, edo Praileric, ain diabrubac itsuturic,edo ezjaquinic, esatenjaco: trago mingocha arimiari 478emoten deutsala, doian bacochian. Eracuslen esanian, pecatumor<strong>ta</strong>la eguiten davela, doian bachian 479 , juatia bera gaiti, <strong>ta</strong>alaco pies<strong>ta</strong> desonestuba berarijaz 480 icustia gaiti. Naastecodantzaac berarijaz icustia, <strong>ta</strong> arei beguira egotia bere, eragotzi<strong>ta</strong>dago aparteco leguiagaz, Eleisa-guizonai 481 , pecatu mor<strong>ta</strong>larenbeian, dinue Eracuslac. ~Sinistuco ete dau au alaco Eleisa-guizonac,descuiduan inor bada, onan dana? Jazo leiteque,guztiz itsutu<strong>ta</strong> egotia, edo chito guichi jaquina izatia.Bada Eleisaco Concilijo, <strong>ta</strong> Eracusla guztien dotrinia da.Elesiaren bostgarren guizaalditi asi<strong>ta</strong>, andi Trentoco Concilijoraguino asco icentee<strong>ta</strong>n ditu Benedicto XIV (l). Eleisa-guizonainaasteco dantcee<strong>ta</strong>ra juatia, <strong>ta</strong> icustia bere, pena andijeenbeian eragozten deutseenac. Eleisiaren neurgarri, edoCanon, <strong>ta</strong> Congregacinoe sagraducuaren ordena asco bereicentee<strong>ta</strong>n ditu Ai<strong>ta</strong> Santubac berac (2); ceintzube<strong>ta</strong>n eragoz-478 Arimiari: animari, lat. animam-etik, bainan disimilapenaz bigarren silaban.479 Bachian: inpren<strong>ta</strong>-hutsa hacochian esan behar duelarik.480 Berarija:: especialmente. Ikus Azkue, Dice. L 151 or.481 Eleisa-gui:onai: eli:gi:onei. Konposakeran lehen konposagaia bi silabatik gorakoadenean komeni da loturan bokalea itzaltzea. Hone<strong>ta</strong>n ere aburu garbirik ez Pr.Bartolome-ren idazkian, aunitze<strong>ta</strong>n. Konposakerako bokale-topake<strong>ta</strong> fonetikoaz (toponimiane<strong>ta</strong> tradizioan) ikus gure Hit: konposatu e<strong>ta</strong> eratorrien m()rt()~lonetika liburuaJ26-150 orrie<strong>ta</strong>n.(1) Sinod. Dioces. lib. 15. c. 10. (2) Instrut. 37. et 76. (3) Teolg. Dom. et Mor. 1.2. Sacram. Ord. c. 5. Reg. 5: (4) Tom. 4. trat: de oblig. C. I. et tom. 5. de poenit. c.3. a. 3. (5) In sai.
EUSCAL-ERRIJETACO...183ten jacuen Eleisa-guizonai, ez bacarric alaco lecube<strong>ta</strong>n dantzaneguitia, ez bada bai<strong>ta</strong> besteen naasteco dantzia berarijazicustia bere, pecatu mor<strong>ta</strong>laren beeco aguindutzat. Na<strong>ta</strong>l Alexandrocdino: pecatu mor<strong>ta</strong>la eguiten daveela Eleisa-guizonac482 , alaco <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> naas<strong>ta</strong>uti 483 apartee<strong>ta</strong>n ezdirianian (3).Bederatzi Concilijoren esanac imiten ditu Eracusliac 484 berac,nun aguiridan 485 Eleisiaren Aguinduba arguiro. San Antoninocpecatu mor<strong>ta</strong>laren beian eragozten deutseez Eleisa guizonaialaco dantzaac, dino Benedicto XIV. Bai<strong>ta</strong> San Carlos MilangoObispo Jaunac bere. San Prancisco Salesec eragotzieutsezan: Eleisaco opicijuac ez eguitiaren beian. Antoinec besteaimbeste dino (4) San Buenabenturagaz. Santo Tomasecbeste aimbeste dino (5). i,Baina ce<strong>ta</strong>raco da cansetia? Eguijatopau gura davenac, iracurri beguiz Benedicto XIV. SinodoDiocesana, <strong>ta</strong> Instrucinoiac, erdera, <strong>ta</strong> latin guztien escube<strong>ta</strong>ndavizanac. An topauco da, eze<strong>ta</strong>ra bere ezdala libree<strong>ta</strong>n pecatumor<strong>ta</strong>leti, berarijaz piste<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantce<strong>ta</strong>ra <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>n doianAbadia, ez Prailia.Ta esaten badau inoc, leen ez arren, orain use<strong>ta</strong>n dala. Taezdala pecatu Abadiac, e<strong>ta</strong> Prailiac alan ibiltia. Trentoco Concilijuan486 declarau<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> aguindu<strong>ta</strong> dauca (I): Abadiac, e<strong>ta</strong>Prailiac pieste<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantce<strong>ta</strong>ra ez juateco; leenago Elisiac487 , <strong>ta</strong> Concilijuac aguindu dituben ordenac gorde<strong>ta</strong>co; <strong>ta</strong>,usadijuaren, edo oituriaren achaquijac 488 ezdaguijeela balijolegue onen contra... Ta Obispo Jaunai aguinduten deutseeConcilijuac pecatu mor<strong>ta</strong>laren beian, dino Benedicto XIV,castigau daguijezala, leguiac aguinduten daven moduban,pies<strong>ta</strong>, edo dantze<strong>ta</strong>ra juaten dirian Eleisa guizonac (2). Ezda-/73 or./74 or./75 or./76 or.482 Eleisa-guizonac: elizgizonak. Kontu<strong>ta</strong>n eduki gorago esanak hitz-konposakeranematen diren bokale erorke<strong>ta</strong>z.483 Naas<strong>ta</strong>uti: nahas<strong>ta</strong>tu/ik (nahasitik). ohizko partizipioaren hozkaria galduaz.484 Eracusliac: singularreko ergatiboak. seguraski. ac/aac/eac/iac prozedura bokalikoaeman duelarik. Ikus eracuslaac 44; hitz honek. normalean. azken apofonia.485 Nun aguiridan: nun jun<strong>ta</strong>gailu hori gaztelaniazko en donde delakoaren itzulpenerromanizantea baino ez da. Perpausa honen erdal joskera ukaezina da. Ala ere. hitzaurreanesana dugunez. adbertsatiboen kasuan ezik. Pr. Bartolomeren perpausa sin<strong>ta</strong>xianaski endogenoa da beste autore askorekin parekatu<strong>ta</strong>.486 Concilijuan: io < ijo < iju konposagai bokalikoa 173 orrian. ala ere. concilijoren.ixturarik gabe.487 Elisiac: elizak (eleiziak/eleiseac}. Ikus 173. 173. 176 orriak.488 Achaquijac: aitzakiak. Etimologiari begiratu<strong>ta</strong> (gaztelaniazko achaque-tik).Bizkaiko formula gipuzkerazkoa baino zintzoagoa delarik.(I) Sess. 22. de Refsrm. c. 1. (2) Instrut. 37.
184 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAIgo usadijoric, ezdago, achaquijaric, ezdago urteeranc Elelsaguizonac berarijaz dantza, <strong>ta</strong> pieste<strong>ta</strong>ra juateco. Atiac guztiacichi<strong>ta</strong> dagoz. Ezdago Sinodalic, Eleisa guizonai alaco escandalubaparcatuten deutseenic. Alan icusten dogu, gorde bereeguiten diriala legue Santu oneec Eleisa guizonen exemplu 489andijagaz. Descuiduan ezjaquin tristeenbat nos bait descuidaubada. Orduban dantzazaliac santipicau 490 gura lituqueeeureen nasai<strong>ta</strong>sunac, Abadiac, <strong>ta</strong> Prailiac bere eguiten daveela,esanda.~Ta izangoda au achequija ona dantzarijentzat, eurac juateco,<strong>ta</strong> ibilteco, oidaviltzan moduban? Ez. Alperric esangodavee. Ezdeutsee balijo. Ez ditubee edertuco, <strong>ta</strong> guichituco auesanagaz eureen dantce<strong>ta</strong>co 491 pecatu loijac. Baina gusto177 or. emon daijeegun onei. Ta esandaigun, gura badabee: Abaderic,<strong>ta</strong> Praileric gueijeenac juaten gariala piestee<strong>ta</strong>ra, erromedijee<strong>ta</strong>ra,saraubee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> naasteco dantcee<strong>ta</strong>ra. ~Cer daucaguonegaz? Nic lapurre<strong>ta</strong>n eguiten dodalaco; bidauac 492 , <strong>ta</strong> maldecinoiacezarten ditudalaco; logreruba 493 nasalaco, edo pecatubancomulguee<strong>ta</strong>n nasalaco: ~Esango cenduque: gauzaoneec eguitia ezdala pecatu? ~Esango cenduque: Abadiac, e<strong>ta</strong>Prailiac bere eguiten ditubeela. <strong>ta</strong> ceuc bere eguin zinaizala?Bada beste aimbeste. Abadiac, <strong>ta</strong> Prailiac pieste<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantcee<strong>ta</strong>rajuango balira bere; zubec eguitia, esandan moduban,pecatu da. Abadeena. <strong>ta</strong> Praileena andijagua Uuaten badira);hai<strong>ta</strong> zuheena here condenee<strong>ta</strong>co duma. Jazo lelteque, alaco/78 or. Praileric, edo Abaderic bada, zeubeen dantcee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> piestee<strong>ta</strong>copecatubee<strong>ta</strong>ti zubei absolvidutzatco bat, edo ascatutzacobat compesinoian errezto eguitia: <strong>ta</strong>, pecatuco ocasinoejaquin orre<strong>ta</strong>n zubei ibilten istia. Bai<strong>ta</strong> jazo leiteque, (<strong>ta</strong>erremedijo bagaric jazoco da, penitencia, eguijazcua eguitenezbada), areec, e<strong>ta</strong> zubec, compesore, <strong>ta</strong> penitente guztioc alcarregazimpernuco dantzara juatia here. Au da, alaco guztiaiEspiritu Santubac esaten deutseena: Ducunt in bonis dies suos,et in puncto ad inferna descendunt. Esandaneti aituco dozu: ezdeutsula balijo, Abadiac e<strong>ta</strong> Prailiac bere juaten diriala esanac,ceubec dantza naas<strong>ta</strong>ubee<strong>ta</strong>n ibilteco.489 Exemplu: x grafemaz, bai<strong>ta</strong> ere examinetia 44, luxurijotsu 193 kasue<strong>ta</strong>n.490 Santipieau: santifikatu ohizko f/p aldake<strong>ta</strong>z.491 Dantee<strong>ta</strong>eo: te, grafema honen ordain tz orri hone<strong>ta</strong>n ber<strong>ta</strong>n gorago (
EUSCAL-ERRIJETACO...185S. V.V. Piestee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> dantcee<strong>ta</strong>ra juan arren, ezdot nie pecaturiceguiten/79 or.Bostgarren Iecuban pies<strong>ta</strong> zaIiac, edo dantzaarijac aguertutendira beste urtenera bategaz, <strong>ta</strong> esaten davee: Piestee<strong>ta</strong>ra.<strong>ta</strong> dantzee<strong>ta</strong>ra juan arren. ezdaveela pecaturic eguiten. jAi augauza ederra da! jDichosuac, e<strong>ta</strong> zorijonecuac aIaco semiac e<strong>ta</strong>aIabaac! jOh, dantzaric dantza, pies<strong>ta</strong>ric pies<strong>ta</strong>, erromedijaricerromedija, biguiraric biguira, <strong>ta</strong> sarauric sarau nesca, <strong>ta</strong> mutiI,andra, <strong>ta</strong> guizon naaste gau, <strong>ta</strong> egun, oizabiItzan moduban,ibili<strong>ta</strong>, pecaturic eguiten ez dozun, bedeincatuboc! jLastimia,nortzuc zarian ez jaquitia! Duda bagaric EIeisiac AI<strong>ta</strong>ree<strong>ta</strong>niminico lituque, ango Ieengo Santubai aIde eraguinda, baIequinortzuc dirian aIaco gorputzezco Ainguerubac, su<strong>ta</strong>n sartu<strong>ta</strong>erree<strong>ta</strong>n ezdirianac; batsatzan 494 ibiIi<strong>ta</strong>, Ioituten ezdirianac;piquiagaz 49S 10 eguinda, garbi jaguiten dirianac. jLastimia!Orraco dantzari Santu orreec, Pies<strong>ta</strong>zaIe bedeincatu orreec,ocasinoeric sutsubeene<strong>ta</strong>n eureen gustoz ibili<strong>ta</strong>, pecaturiceguiten ezdaveen orreec, gure ao Iotsa gaIducue<strong>ta</strong>ti aimbestepicaerdija 496 entzun biarra. jOh, ce guichi jaquinac cirian SanAnton bat, San Geronimo 497 bat, San Agustin bat, Arseniobat, PauIo bat, Benito bat, MadaIena bat, PeIagia bat, Taisbat, <strong>ta</strong> beste milla onaco! Ez jaquinac, dinot, dantzarijen burIaz. Bada areec, ocasinoeti igues eguinda, gorputzac ondo, <strong>ta</strong>sarri zurrau<strong>ta</strong>, Iua, <strong>ta</strong> jana Iaburtu<strong>ta</strong>, veguijac, <strong>ta</strong> sentidubaccontu andi bategaz erabili<strong>ta</strong> bere, nequez goitu zitubeen araguijarenten<strong>ta</strong>cinoiac. Ta dantzarijac, ocasinoeric vitzijenian,<strong>ta</strong> sutsubeenian eureen guraz aimbat onduen apaindu<strong>ta</strong>, janda,edanda, gau, <strong>ta</strong> egun naaste ibili<strong>ta</strong>, ezdavee pecaturic eguiten.ISO or./8/ or.494 Batsatzan: lokaztegia.495 Piquiagaz: bikeaz. Lat. picem-etik gure hitzak aspaldiko i laburra gordetzenduelarik. Ikus L. Mitxelena. FHV, 59, 229, 225 or.496 Picaerdija: picardia, bokale eraskinaz aparte. ohizko ia < ija prozedura fonetikoa.497 Geronimo: Jerbnimo. Virginidadea kasuan bezala g fonemari j-ren balioa ematenzaio ahozkatzean. Gaurko liturgia. geologia kasue<strong>ta</strong>n ere jokabide kultis<strong>ta</strong> bera,baldin-e<strong>ta</strong>, grekoan gisa, liturguia. gueologuia bezala ebakitzen ezbada (hobestekoa litzatekenez).
186 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAl,Ce<strong>ta</strong>raguino 498 diabrubae itsutu ete legui eristinauba?Esaten jaeue bada onei: Itsutu<strong>ta</strong> vitzi diriala. Gorputza, <strong>ta</strong>odola euquitia aseo dala. Adanen semia, edo alabia izatia aseodala: alaeo ocasinoian 499 here guraz sartu<strong>ta</strong>, pecatu eguinbagarie ez irauteco. Ta, here naiz, premina bagarie ocasinoejaquinera juatia hera, dala pecatu. Baina pies<strong>ta</strong> zaleen con-/82 or. eiencijaae oitura chaarren tintiagaz ze<strong>ta</strong>catu<strong>ta</strong> dagozan leguez,SaerilegijoSOO bat, adulterijo bat, edo Ai<strong>ta</strong>garri, <strong>ta</strong> Amagarribat osotu artian, heste castidadiaren contraeo desonestidadenasaija ezdauquee pecatutzat. Ta lotsarizco za<strong>ta</strong>rquerija guztiaeguin, <strong>ta</strong> eraguina, guero, esaten davee: ezdaveela, dantcee<strong>ta</strong>npecaturic eguiten. Onei jazoten jacue, guelaS01 estu batenlutzaro oian daguan gaisuarena. Guela guztia atsitu<strong>ta</strong> dago.Campoti sartuten dirianac, ezin egon dira atsa arren. Ta oiandaguanae, esaten dau: ez davela atsie sentiduten. Pies<strong>ta</strong> zalenarimae milIa peeatu mor<strong>ta</strong>l entzun, esan, ieusi, pensau, naituS02 , eguin, <strong>ta</strong> eraguin ditubee dantza, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong> orree<strong>ta</strong>nI8J or. eureen guraz. Beste guztiac urrineti S03 here sentiduten daveeeureen pecatubeen ats<strong>ta</strong> S04 . Ta eurac uste davee, Ainguerubacbaixen garbi dagozala. Ez daveela pecaturie eguiten.Onei esaten jaeue ostera here; ezdaquijeela dotrinaric. Ezdauqueezala,pecatu mor<strong>ta</strong>lae pecatu mor<strong>ta</strong>ltzat. Ezda ascoc,venialtzat here. Ezin alan esaminarie leguijeela. Aituten ezdituheen,<strong>ta</strong> aintzat ezdauqueezan pecatuheen damuric artu ezinleguijeela. Sarri compesau sos arren, beinbere ondo compese<strong>ta</strong>nezdiriala. Ta ondo eompesau here ezin leitequezala, arianda, dotrinia ieasi, peeatu mor<strong>ta</strong>lae ainzat artu, areequin garbatu,<strong>ta</strong> peeatueo oeasinoe urreeuai isteeeo asmo sendua artu artian.Compesau beguijee S06 oneee guztioe, bai zaarrae, bai498 Ce<strong>ta</strong>raguino: zer<strong>ta</strong>raino. Beraz. ohizko dardarkariaren erorke<strong>ta</strong> (ce<strong>ta</strong>n, a<strong>ta</strong>n,noc); bai<strong>ta</strong> -GUINO atzizkia ocotzeraguinoco 69, eraraguinoco 91 kasue<strong>ta</strong>n bezala.499 Ocasinoian: -01 atzizkia, bainan horri hone<strong>ta</strong>n ber<strong>ta</strong>n bi kasu<strong>ta</strong>n -OE (
EUSCAL-ERRIJETACO...187gaztiac, bai guizonac, <strong>ta</strong> bai emacumiac orraco plestee<strong>ta</strong>co,erromedijee<strong>ta</strong>co, biguiree<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>co dantcee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>ibiltee<strong>ta</strong>n, cer entzun daveen, cer icusi daveen, cer esan daveen,cer desiau daveen, cer eguin daveen, bestiai cer eraguin deutseen,cer eratso deutseen, ce gogogaz, ce vorondategaz, ce carinogaz,ce arpegui eragaz; <strong>ta</strong> ceimbat bidar eguin, <strong>ta</strong> eraguin,esan, <strong>ta</strong> eratso, entzun, <strong>ta</strong> icusi, pensau, <strong>ta</strong> desiau, lecu emon,<strong>ta</strong> nai izan daveen eureen vijotzian. Ta aguertuco da eureenconciencija. i,Baina celacua? iAh! Eurac bere lotsatuten ditubana.Orraitino naico davee dantza zaliac, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong>rijac, prescoprescoric, <strong>ta</strong> merque merque sinistu daijegun, orraco pieste<strong>ta</strong>n,erromedijee<strong>ta</strong>n, biguiree<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> saraubee<strong>ta</strong>n, daviltzanmoduban, ibili arren, ezdaveela pecaturic eguiten. iEh! Zeuheenlagunai ori burloori Gueijago ez esatiarren./84 or./85 or.S. VI.VI. Dantcee<strong>ta</strong>n ez eze Eleisan bere pecatu eguin legui, naidavenac.Ara bere ez juanPies<strong>ta</strong> zaleen seigarren argumentuba, edo UTteeria da: Eleisaanbere naidavenac, pecatu eguin leguijala. Bada naastecodantzara juan biar ezbada, pecatuco ocasinoia dalaco. Eleisiabere pecatu eguiteco ocasinoia izan leiteque. Ta ara here ez dajuan biarco. Edo piestee<strong>ta</strong>ra bere bai, pecatuco ocasinoia izanarren. Dantzaraco liber<strong>ta</strong>dia gura leuquee, Eleisaan here pecatueguin leguijala, esanagaz.Onei erantzuten jacue bapere pena bagaric: Eleisaan berepecatu eguin leguijala. Baijetz. Luciperrec ceruban here eguinevala pecatu. Ta guizonac, nai emacumiac Eleisaan bere eguinleguijala, echian bere bai, soluan bere bai, al<strong>ta</strong>raan bere bai,edo cein lecu<strong>ta</strong>n vitzi dan artian. Bai<strong>ta</strong> illten daguanian heregura badau, eguingo dau pecatu. i,Ta cer daucagu onegaz? i,Aueguiija izan arren, lecu guztiac dira bardinac, pecatu eguiteco?Nun nai gaixotu leitequee. i,Baina, sequera dunagaz 10 507/86 or.S07 Lo: monosilabiko hau betiro azentuaz markatzen du Pr. Bartolome-k, a(hura)eracuslearen k~suan bezal.a. Gure. uste~, azentua ipiniz hitz horie<strong>ta</strong>n laburdurak suposadezakeen bortlz<strong>ta</strong>sun fomkoa adlerllZl nahi du autoreak, nolabait. Beste azentu kasubatzuk: eureen 7, escatuten 189, avidee<strong>ta</strong>n 109, ezda cl 41.
188 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAeguiten davena, ala eampo eehe osasuntsu baten vitzi dana,leenago, <strong>ta</strong> sarrijago? Nun nai ilIleiteque. ~Baina, gaixo deun-/87 or. ga bat sartu dan errijan, ala osasun oneeuan dago, ilIteeopeligru 508 gueijago? Nun nai guizona galdu leiteque. Baina,lapurrez bete<strong>ta</strong> daguan portuti doianae, ala bere eehe oniandaguanae, dauea galduteeo arriseu gueijago? Nun nai jausi leiteque.Baina, ealzada lauban 509 , ala aldapa labanian, lasterrago?Oneen erespuestia 510 eeubee 511 daquizu.Beste aimbeste, <strong>ta</strong> milIa bidar gueijago dira bada Eleisia,<strong>ta</strong> naasteeo danteia, edo piestia, peeatu eguiteeo. Eleisia, Jaungoieuaezaututeeo, alabee<strong>ta</strong>eo, <strong>ta</strong> amee<strong>ta</strong>eo, leeuba da. Naasteeodantzia, diabruba, munduba, <strong>ta</strong> araguija serbiduteeo,leeuba, <strong>ta</strong> opieijua da. Eleisia, peeaturie eguin bagarie vitzi iza-/88 or. teeo; deseuiduan eguiten bada, erremedijee<strong>ta</strong>eo; arimae onduteeo,<strong>ta</strong> eerura eruateco, leeuba da. Piestia, <strong>ta</strong> dantzia, pecatubaegueituteco, arimae eondenee<strong>ta</strong>eo, <strong>ta</strong> impemuba heteteco,leeuba da. Eleisia Jaungoieuaren, Ainguerubeen, <strong>ta</strong> Santubeenleeu estimauba, <strong>ta</strong> santuba da. Naasteco dantzia diabrubae, <strong>ta</strong>peea<strong>ta</strong>rijae <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>eo, Jaungoieua ueatuteco, santubae desondree<strong>ta</strong>eo,<strong>ta</strong> Ceruba tristetuteco, toqui apartecua, <strong>ta</strong> bilIatubada. Eleisia arimae Cerura igoteco esquelaria da. Dantzia,arimae impemura jasteeo, vidia da. Eleisaan here pecatu eguinlegui. Bai. Baina, Eleisaan euneti bie pecatu eguiten badabee;dantzati, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong>ti euneti iru echera juaten ez dira, pecatueguin edo eraguin bagarie. Ezda bada, ee<strong>ta</strong>n 5 12 esan: Eleisaanhere pecatu eguin legui, dantza loijeetera juateco.508 Peli~ru: beherago. ordea, arriscu (
EUSCAL-ERRIJETACO...189S. VII.VII. Gaztiac, ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar daveeZazpigarren lecuban dinue dantzaarijac: Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edoa<strong>ta</strong>n olgau biar daveela. Verbee<strong>ta</strong> onec utseguite bi daucaz.Ba<strong>ta</strong> da: Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar daveena. Ezda aueguiija. Eguiija da, nos bait olgueetia naturaleciac escatutendavena. Bai<strong>ta</strong>, ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau leitequiana bere, bai zaa·rrac, <strong>ta</strong> bai gaztiac, bai Prailiac, <strong>ta</strong> Monjaac bere. Au esandagueratu da leen. Baina olgau biar dana; edo, gaztiac, olgaubiar daveena, ez deuscu inoc eracusten. Ezdogu iracurten Jesucristoolgau zanic. Ez da Ama Virginia olgau zanic bere. EzdaSan Juan Bautis<strong>ta</strong> olgau zanic bere. Santubac ez cirian, dantzariacuste daveen moduban olgau. Ta inos olgau batzirianalan, ez Santu zirianian. Contuban jausi zirianeti aurrera, negarmingoch asco eguin eveen, alan olgau cirialaco. Madalenabat, Maria egiciaca bat, San Agustin bat, San Andres Corsinobat, San Aber<strong>ta</strong>no bat, <strong>ta</strong> beste asco dira onen testigubac.Bautismo Santubac ez guenduban aguindu olgueetia. Ezbada,mundubaren, araguijaren <strong>ta</strong> diabrubaren contra beti pelietia.Ezdeuscu Evangelijuac aguinduten, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>co. Ezbada, gau,<strong>ta</strong> egun contuban egoteco, arerijuac artu ez gaizan. Gueratubagaric, oracinoia eguiteco, ten<strong>ta</strong>cinoian 513 jausi ez gaitezan.Pecatuco ocasinoeti, <strong>ta</strong> peligruti igues eguiteco, ber<strong>ta</strong>n galduez gaitezan. Gorputzari gurarijac ucatuteco... Penitencija eguiteco...Curutziari 514 jarraituteco... Au da aguinduba. Au da,biar dana. Ez olgueetia. Gentiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biardau;edo, gentia ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau bagaric egongo ezda,penseetia, Erregue, Aguin<strong>ta</strong>ri, edo Legueguin 515 batetzatondo da. Cristinau bacocharentzat, <strong>ta</strong> arimia salvee<strong>ta</strong>co, ez 01gueetia, <strong>ta</strong> penitencija eguitia oba da 516.Bigarren uts eguitia da: Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biardaveela, <strong>ta</strong>, pies<strong>ta</strong>ac, erromedijac, biguiraac, <strong>ta</strong> saraubac on-/89 or./90 or./9/ or.513 Ten<strong>ta</strong>cinoian: baina -OE ere bai (ten<strong>ta</strong>l'inoe) 56orrian.514 Curutziari: haserako gorraz. bizkaieran ezaguna den bezala. Toponimian Kurutziaga,Krutzemendi.515 Leguegin: -GIN atzizkia. haqueginal' 152. eraguinguinal' 206 kasue<strong>ta</strong>n bezala.Morfologiaren aldetik {egueguin ongi dago (atzizki hau erro sus<strong>ta</strong>ntibalei itsasi beharzaielako). bainan eraguinguinac ez. lexema hitz hone<strong>ta</strong>n aditza delarik.516 Oba: beste<strong>ta</strong>n beza1a. azken bokalean apofonia.
190PRAI BARTOLOME SANTA TERESA/91 or./93 or./94 or.tzat, emotia. Oneen contuban: Gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgaubiar davee; <strong>ta</strong>, olgau biar daveen ezquero, olgau leitequeez pecatueguiten. Olgau biardaveen ezquero, ezda pecatu izango,nescaac, <strong>ta</strong> mutilac gau, <strong>ta</strong> egun naaste dantzan, nai daveenmoduban ibiltia. Olgau biar daveen ezquero, ezda pecatu izango,leen esan dan desonestidade guztia, esatia, eguitia, entzutia,icustia, goguan erabiltia, <strong>ta</strong> nai izatia. Gaztiac olgau biardavee; <strong>ta</strong>, olgau biar daveen ezquero, ezda pecatu izango, pecatueguiten olgueetia. Guc au esatia, nai-leuquee Dantzazaliac.Nai leuquee, gaztiac ce<strong>ta</strong>n, edo a<strong>ta</strong>n olgau biar daveela,<strong>ta</strong>, licencija emon daquijuen, pies<strong>ta</strong>ric pies<strong>ta</strong>, erromedijaricerromedija, biguiraric biguira, sarauric sarau, <strong>ta</strong> dantzaricdantza nesca, <strong>ta</strong> mutil, guizon, <strong>ta</strong> andra naaste alemanijeenguisaan luxurijotsu ibilteco. Edo, verba baten esateco, nai leuquee,licencija emon daquijuen, Jaungoicuaren legue santubaausteco. Edo, esan daquijen: Pecatu eguitia ezdala pecatu.iOh, madaricatubac, dino Spiritu 517 Santubac, gauza onarichaarra, <strong>ta</strong> chaarrari ona esaten deutseenac.Entzun dot, <strong>ta</strong> ez bein bacarric, (menturaz guzurra) Compesorebatzuc emoten deutseela lieencija gentiari, ieen<strong>ta</strong>u dirian<strong>olguee<strong>ta</strong></strong>ra juateco, ondo ibili zaite esanda.Au eguiijabada. Ezin Sl8 aitu dot nic, celan dan ondo ibilte au. Bada,ondo ibiltia bada mundubaren, <strong>ta</strong> araguijaren erara; euraceguiten davee, compesorec aguindu bagaric, chito ondo, <strong>ta</strong>aimbat onduen. Ta ez dauca inoc ce<strong>ta</strong>n buruba cansau, Dantzazaliai S19 pies<strong>ta</strong>an... ondo ibilteco esaten. Ondo ibiltiabada, Jaungoicua opendidu S20 bagaric, esan dirian dantcee<strong>ta</strong>n,<strong>ta</strong> piestee<strong>ta</strong>n. Oraindino guichiago aituten dot. Dinotbene bene<strong>ta</strong>n: Ezdodala aituten, celan dan ondo ibilte au. Leenagoesango neuque: ondo ibilteco esanda, alaco ocasinoe desonesturajuateco, licencija cristinaubai emoten deutsanac:edo. ezdaQuiiala, eer dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> areec; edo, ezdaquijala517 Spiritu: inpren<strong>ta</strong>-hutsa ez bada, s likida hori, agian. kultismo gisa utzi da.518Bada. Ezin: bien <strong>ta</strong>rteko puntu hori aski bitxia ger<strong>ta</strong>tzen da (nahiz horrelakoakarrotzak ez izan gure autorearengan); puntuak perpausen etendura suposatzen duerritmoaren aldetik.519 Dantza zaliai: beste batzu<strong>ta</strong>n, berriz, atzizkia itsasi<strong>ta</strong> (dantzazailiac. ucazaIliac).520 Opendidu: rip aldake<strong>ta</strong> ezpainkarie<strong>ta</strong>n e<strong>ta</strong> -TU partizipioaren o~endura ber!!:n<strong>ta</strong>edo erromanikoa -gaztelaniazko -DO-aren eraginaz-. Esan beharnk ez dago, blZkaierarenozendura hauek arbuiatzekoak direla -TU orokorraren (e<strong>ta</strong> zaharragoaren)alboan.
EUSCAL-ERRIJETACO...191Morala derichon S21 dotriniaren asieraric: 000, (guichien sinistubiardana), dala, lagun dantzarijai pecatu eguitia, pecatu ezdala,esaten deutseena. Ezda bada, ce<strong>ta</strong>n esan: gaztiac ce<strong>ta</strong>n,edo a<strong>ta</strong>n olgau biar daveela, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> pecatuzcuac oinianeuquiteco.S. VIII.VIII. Oba da alcarregaz Plazaan, edo Sarauban, edo Biguiraanolgueetia, ezcutubeeran gauza chaarraguac eguitia bainoAzquenian dinue dantza zaliac: Oba dala, pies<strong>ta</strong>ra plazara,edo Biguirara, edo saraurajuanda, an guztien artian olgueetia,ezcutuhee<strong>ta</strong>n gauza chaarraguac eguitia baino. Oneec autordavee, pies<strong>ta</strong>ac, e<strong>ta</strong> erromedijac, e<strong>ta</strong> biguiraac, e<strong>ta</strong> saraubacchaarrac diriana. Ezaututen davee, <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> aree<strong>ta</strong>n arimacosasun onic ez dauqueena. Baina bildur dira, pecatuzco 01guee<strong>ta</strong> arei ichi<strong>ta</strong>, arimac gaixotubago eguin ez ditezan. Orregaitidinue, oba dala, ara juanda, an ibiltia. Onei erantzutenjacue. I. Ba<strong>ta</strong> here ez diriala onac. Bijac diriala chaarrac. Ba<strong>ta</strong>here ez diriala eguin biar. Pecatu mor<strong>ta</strong>l andijaguari ichi<strong>ta</strong>,mor<strong>ta</strong>l chiquijagua eguin davelaco, ezda, inor salvauco. Zaldibat oostutia, baino guizon bat illtia, pecatu andijagua da.l,Taoostu legui zaldija, pecatu chiquijagua dalaco? Basuan oostutia,baino Eleisaan oostutia, pecatu andijagua da. l,Ta basuanlapurre<strong>ta</strong>n eguitia, ezda pecatu? Libriagaz pecatu eguitia,baino ezcondubagaz eguitia, chaarrago da.l,Ta libriagaz eguitia,ondo da? l,Guizonic ill ezarren, zaldija oostu davena; Eleisanez arren, lapurre<strong>ta</strong>n eguin davena; ezcondubai baquianichi arren, libriagaz pecatu eguin davena, erremedijee<strong>ta</strong>n ezbada,nora juango da? Beste aimheste esaten da bada <strong>olguee<strong>ta</strong></strong>galdu orreec gaiti, <strong>ta</strong> ezcutubee<strong>ta</strong>co gauza chaarraguac gaiti.(Badago eurac baino chaarragoric). Bitzubac S22 dira chaarrac.Ta ba<strong>ta</strong> here eguin biar ez dira. 11. Esaten jacue: engainau<strong>ta</strong>dagozala. Ezdira ezcutuhee<strong>ta</strong>co gauza chaarraguac erremedijee<strong>ta</strong>n,plazaco dantza naas<strong>ta</strong>ura juanagaz, ez biguiria/95 or./96 or./97 or.521 Derichon: eritzi aditzaren formula trinkoa bustiduraz, lichaquio. bacocha gisa.522 Bitzubac: -TZU oparo<strong>ta</strong>sunezko atzizkia batzu hitzean bezala, mugatu pluralaz.
192PRAI BARTOLOME SANTA TERESA/98 or./99 or.200 or.eguinagaz, ez saraubagaz. Dantzara jaunac dacarz gueijeenianezcutubee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> aguirico gauza chaar, <strong>ta</strong> chaarrago guztiac.Naasteco dantzia da pecatu guztien erne leeuba, <strong>ta</strong> toquija. Anieasten dira oquerrerija '23 guztiae. An batuten dira adisquidechaarrac. An iraastenda luxurijaren gaixua. An ezaututen diravijotzeco carinuac, <strong>ta</strong> maitequerijaac. An eguiten dira isil mandatubae,<strong>ta</strong> batutenda araguijaren gosia. An icasten dira, inorengainee<strong>ta</strong>co arte asmotsubae. An topee<strong>ta</strong>n dira guztiraco lagunjaquitunac. Ta, an eguin ezindana, eguiten da guero ezeutubee<strong>ta</strong>n.Au ezaututeeo, ez da jaquiturija andirie biar. Errijee<strong>ta</strong>cogentiari pusea bat veguiratutia, da asco. Pies<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> naastecodantzati aIde eguiten daveen cristinaubac. Bai. Ocasinoe aree<strong>ta</strong>nsartu ez oidirianac, eer esan guiehi emoten davee errijan.Sentimentu guichi gurasuai. Ta cer eguin guichi Justicijari. Beguiratubequijue, orraco plazaeo dantcee<strong>ta</strong>n, biguiree<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong>saraubee<strong>ta</strong>n oinic iminten ezdaveen cristinanbai bai zaarrai, <strong>ta</strong>bai gaztiai, bai guizonezcuai, <strong>ta</strong> bai emacumiai. Ta icusico da,edocein lagun arte<strong>ta</strong>n eracusten daveela eureen egoneriagaz,ibiliteriagaz 524 , verbeetiagaz, <strong>ta</strong> geriagaz eldu<strong>ta</strong>suna, atse<strong>ta</strong>suna5 2 5, juicijua, lotsa ona, <strong>ta</strong> cristinau usaina. Ez zaarrac bacarricau, ezbada bai<strong>ta</strong> mutil gaztiac, <strong>ta</strong> nescatilla gaztiac, edadiarenloracuac, <strong>ta</strong> munduraco ezer galdu<strong>ta</strong>, ez dauqueenaebere. Edoceinec Errijee<strong>ta</strong>n erraparau daiquien, eguiija da au.Bai<strong>ta</strong> eguiija da, dantza naas<strong>ta</strong>uti urteten daveela edo dantzazaliae diriala gueijenian ezcutubee<strong>ta</strong>co, <strong>ta</strong> aguirico oquerrijaguinae,<strong>ta</strong> gaisquinac. Ezpabere, betoz guztioe esaminara.Esan beit. i,Nortzue dira, eureen ibili-eraan 526 , <strong>ta</strong> egon-eranjagui<strong>ta</strong>suna 5 27, arro<strong>ta</strong>suna, buruerichija, dotorerija 5 2 8, <strong>ta</strong> besteendesprecijua eracusten daueenac? Pies<strong>ta</strong> zaliac. i,Nortzucdira, eureen verbee<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> meniue<strong>ta</strong>n azalquerija, verdequerija,errazoe eltzaeaae 529 , ez icen desonestubac, <strong>ta</strong> lotsarizco maite-523 Oquerrerija: -ERIA atzizkia, ohizko k epentesirik gabe; gehiene<strong>ta</strong>n, negatibi<strong>ta</strong>teaadieraziz, epentesia darabil (berdeQUErija 200, azalQUErija 2(0).524 Ibiliteriagaz: konposakerazko arauen aurka, hemen ere, i partizipioa erorigabe.525 Atse<strong>ta</strong>suna: ats lexemari erantsi<strong>ta</strong> -TASUN atzizkia.526 Ibili-eraan: hemen ere gorago esana, alegia, i primitiboa kendu behar litzatekeela,e<strong>ta</strong> atzizkia lexemari zuzenki itsasi.527 lagui<strong>ta</strong>suna: jagi aditzetik jac<strong>ta</strong>ncia (e1evaci6n) adierazteko. Azkue-k ez dujaso hitz hau bere hiztegian.528 Dotorerija: dotorezia. ohizko ia < ija prozeduraz.529 Elt:acaac: hitz honek apofonia azken bokalean; bikoiztura bokalikoa pluralearenmarka.
EUSCAL-ERRIJETACO... 193querijaac edonun esan, <strong>ta</strong> eguiten ditubeenac? Dantza zaliac.l.Nortzuc dira, eureen jantzijan vanidadia, modia, indecencija,<strong>ta</strong> luxurijaren convitgarrija daravileenac; <strong>ta</strong> auzuai, cer esan,<strong>ta</strong> cer pensau, emoten deutseenac? Pies<strong>ta</strong>ric pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong> sarauricsarau daviltzanac.l.Nortzuc dira, eureen lagun arteco tratu, <strong>ta</strong>artu emon popuertzacue<strong>ta</strong>n 530 guzurra, embusterija, esquerchaarra, deungaro esatia, inoren vitzitzaac jaquitia, areec conteetia,sospecha, <strong>ta</strong> juzcu gaistuac zabaldutia, <strong>ta</strong> gente guztiaao<strong>ta</strong>n erabiltia, jaijotzaco ecandutzat, <strong>ta</strong> cereguintzat artu<strong>ta</strong>,20/ ordauqueenac? Biguiraric biguira, erromedijaric erromedija, <strong>ta</strong>dantzaric dantza ibili dirianac, <strong>ta</strong> davilzanac. l.Nortzuc dira,eureen echee<strong>ta</strong>n dotrinaric ezdaquijeenac; senar emazteen artianbaque chaarra, alcar jotiac, alcarreganic aparteetiac, celuac,alcar icusi ezinac, <strong>ta</strong> escandaluba zabalduten daveenac?l.Nortzuc dira, gaisqui azi<strong>ta</strong>co umiac, lotsa galducuac; gurasuaicarinoric ez deutseenac; deungaro erantzuten deutseenac;nai daveenian, baino obeiduten ezdeutseenac; beti jantzi barrijarenesque dagozanac; dendaraco, <strong>ta</strong> beste tratu chaarre<strong>ta</strong>raco,<strong>ta</strong> impamee<strong>ta</strong>raco, patricaraan 53 t, edo muxillee<strong>ta</strong>n 532 laboria533 , edo aldaguijeena echeti oostu<strong>ta</strong> 53 4, alcaboetiai 535 202 oremoten deutseenac; echeraco, <strong>ta</strong> gurasuentzaco gozo gaistuadauqueenac, <strong>ta</strong> plazee<strong>ta</strong>ra, <strong>ta</strong> campora aguertuteco uzija ixiuadauqueenac? Piestee<strong>ta</strong>n erromedijee<strong>ta</strong>n, saraubee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> biguiree<strong>ta</strong>nezcontzaac asi zitubeen gurasuac, <strong>ta</strong> umiac. l.Nortzucdira, Errije<strong>ta</strong>n cer esana, <strong>ta</strong> cer eguina emoten daveenac?l.Adisquide galdubac dauqueezanac? l.SosPechaco echee<strong>ta</strong>nsartu urtena dauqueenac? Murmurau eraguiten daveen lagunaquin,ezcutubee<strong>ta</strong>n, sasi artee<strong>ta</strong>n, edo solo baz<strong>ta</strong>rree<strong>ta</strong>n daviltzanac?l.Justicia aurrera, <strong>ta</strong> Cura Jauneen aurrera alcareruaten daviltzanac?Nortzuc dira, seinaren Ai<strong>ta</strong>ric topauezinda daviltzanac? l.Esan beeban ezbeeban, edo emon beebanezbeebango ezcontzaco verba bat gaiti auzi<strong>ta</strong>n daviltzanac?l.Justicia aurreti derrigorrian leguez, ezconduten dirianac?203 or.l.Nortzuc dira, jocalarijac, eche galtzailiac, cas<strong>ta</strong>larijac, desapi-530 Popuertzacue<strong>ta</strong>n: derriorrezkoe<strong>ta</strong>n, gaztelaniako porJuerza-tik.531 Patricaraan: poltsikoan, gaztelaniakoJaltriquera-tik.532 Muxilee<strong>ta</strong>n: mochila. Hitz honek ere poltsiko berezia adierazten zuen, alegia,patrika (faltriquera) bera. Ikus Azkue Dice. II, 54 or.533 Laboria: cereal.534 Oostu<strong>ta</strong>: hemen bokale bikoiztura etimologikoa da, ezen-e<strong>ta</strong> iparraldeko ohoin(lapur) hitzaren errokoa bai<strong>ta</strong>. . . . . .535 Alcaboetiai: alcahuete hltzaren egoklera fonetlkoa dlptongoa b batez hautslze<strong>ta</strong> hiatoa sortuz.
194 PRAI BARTOLOME SANTA TERESAjoguinac S36 , lapurrac, <strong>ta</strong> euren echeen, <strong>ta</strong> Errijeen pestiac?Pies<strong>ta</strong>ra, biguirara, erromedijara, saraura, <strong>ta</strong> <strong>ta</strong>mbolin dantzara,al izan ezquero, inos pal<strong>ta</strong>u ezdaveenac.~Nortzuc dira eureen conciencija nacaicuac?S37 ~Juangoicuagazguichien gomu<strong>ta</strong>tuten S38 dirianac? ~Sacramentu santubacerrecibidutera nequezeen elduten dirianac? ~Jaungoicuarenverbia guichien entzuten daveenac? ~Compesinoiari,Sermoiari, Eleisa Santubaren oitura onai, eureen gustoco ezdirianCura Jaunai, Sacerdotiai, <strong>ta</strong> justicijari burlaric gueijeen204 or. eguiten deutseenac? ~Nortzuc dira, gueure cris<strong>ta</strong>ndadeco gauza,<strong>ta</strong> eguiija Santubac barre eguiteco, <strong>ta</strong> eraguiteco, bainoao<strong>ta</strong>n artuten ezditubeenac? ~Eurac leguez, pies<strong>ta</strong>ric pies<strong>ta</strong>, <strong>ta</strong>dantzaric dantza ezdavilen guztiari, beti guerria armau<strong>ta</strong> dauqueenac?~Nai Sacerdotia dala, nai Caballerua dala, nai Compesoriadala, nai ezconduba dala, nai libria dala, eureen 01guee<strong>ta</strong> nasaijeen, <strong>ta</strong> pecatuzcuen contra ezer esan, edoeracusten davenari, aldaguijuezan guzur, <strong>ta</strong> embusterija mingarrijacpena bagaric ezarten deutseezanac? ~Nortzuc dira,Eleisaan nequezeen sartu, <strong>ta</strong> andi lasterreen urteten daveenac?~Auzo bategaz, edo bestegaz egarrija, gorrotua, embidija, <strong>ta</strong>icusi ezina, edo asarria nequez pal<strong>ta</strong>u oijacuenac? ~Nortzuc205 or. dira, an beecuen icen madaricatuba sarrijeen auan darabileenac?~Nortzuc dira... ~Baina nortzuc izango dira oneec guztioc?Orraco pies<strong>ta</strong> artian, sarau artian, biguira artian, erromedijaartian, <strong>ta</strong> dantza artian sortu, azi, <strong>ta</strong> vitzi dirian gurasuac,<strong>ta</strong> umiac. Orreec dira gueijeenoc mundu guztiaren vis<strong>ta</strong>an S39 .Orreec dira Errijee<strong>ta</strong>co pestiac. Orreec dira, Jarigoicuarenlegueric gueijeena osticopian daravileenac. Orreec dira, pecatueguitia, pecatutzat ezdauqueenac. Orrec dira, nos pacatu S40eguiten daveen, <strong>ta</strong> nos ezdaveen, ezdaquijeenac. Orrec dira,Cristinaubeen sinistutia, <strong>ta</strong> Gentileen egui<strong>ta</strong>diac dauqueezanac.Orreec dira, ume<strong>ta</strong>ti echeco, <strong>ta</strong> auzoco sarau, <strong>ta</strong> biguiree<strong>ta</strong>nicusi, <strong>ta</strong> icasi zitubeen piquerdija, <strong>ta</strong> oquerrerija desonestubac;206 or. pusca bat azichubago eguinda, plazaco, <strong>ta</strong> erromedijaco piestee<strong>ta</strong>nbarriro, entzun, <strong>ta</strong> esan, <strong>ta</strong> icusi ditubeenac, guero ezcu-536 Desapijoguinac: (desafiantes) io < -iio prozedura fonetikoa vijol::ian. jaijol::aco.bequijo hitze<strong>ta</strong>n gisa.537 Nacaicuac: inpren<strong>ta</strong>-hutsa. autoreak berak 208 orrian adierazten duenez. Nasaicuacbehar duo538 Gomu<strong>ta</strong>lulen: oroitzen. agian. lat. compu<strong>ta</strong>re-tik. Ikus Luis Milxelena. «El elementolatino-romanico en la lengua vasca». FLV 6. 208 ond.539 Vislaan: singularreko inexibo mugatuan.540 Pacalu: inpren<strong>ta</strong>-hutsa. pecalu behar duelarik.
,EUSCAL-ERRIJETACO... 195tubee<strong>ta</strong>n eguiten ditubeenac. Orreec dira, gurasuen exempluchaarrac malecija, <strong>ta</strong> pies<strong>ta</strong>raco gurarija emon eutseenac. Pies<strong>ta</strong>racogurarijac lapurre<strong>ta</strong>ac, maina gaistuac, alcaboeterijaac,<strong>ta</strong> carino loijac, vijotzian imini eutseezanac. Pies<strong>ta</strong>an, <strong>ta</strong> dantzannaaste ibilijac. laungoicua aaztueraguin eutseenac, <strong>ta</strong> diabrubarencrijadu, <strong>ta</strong> crijada eguin zitubanac. Orreec dira, Pies<strong>ta</strong>zaliacdira aguirico, <strong>ta</strong> ezcutuco pecatu guinac, <strong>ta</strong> pecatueraguinguinac. Cerbait gaiti, gentilac eurac bere, Catonec, <strong>ta</strong>beste ascoc quendu gura izan zitubeen Erromati naasteco dantzaac.Errijee<strong>ta</strong>n, <strong>ta</strong> Echee<strong>ta</strong>n gorde zedin naturaleciarenmodu, <strong>ta</strong> guiza usain pusca bat.Engainatu<strong>ta</strong> vitzi dira bada; edo engainau eguin gura gaitubee,icen<strong>ta</strong>u dirian <strong>olguee<strong>ta</strong></strong> nasaijaquin, ezcutubee<strong>ta</strong>co gauzachaarrac erremedijee<strong>ta</strong>n diriala, esaten deutscubeenian.Ezdira erremedijee<strong>ta</strong>n. Dantziaren, <strong>ta</strong> piestiaren umiac dira ezcutubee<strong>ta</strong>copecatubac. Baina guichituten balira bere, pecatuda, alaco dantcee<strong>ta</strong>n ibiltia, leen esandan leguez. Ta ara emenzortzigarren urteeriaren errespuestia.207 or.AMAIJAUTS - EGUITEEN EZAUBERIA208 or.Fol. 121in. 17. condenan.lease condenau. Fol. 20.1in. 1. traco.lease: izaco. Fol. 36. lino 15. cinaan. lease: cinuan. Fol. 61. lino16. Tambilina. lease: Tambolina. Fol. 140. lino 10 dagqueez.lease: dauqueez. Fol. 169. lino 9. Auguin. lease: Au eguin. Fol.203. lino 10 nacaicuac. lease: nasaicuac.
LffiURU HAU 1986.eko ABENDUAREN7an BURUTURIK, DURANGOKO XXI.EUSKAL LIBURU ETA DISKO AZOKANAURKEZTU DA.
Change language