Euskal aztarnak.pdf - Euskerazaintza

Euskal AztarnakCro-Magnon´etik Erroma'raAnastasio Arrinda Albisu(Arrinda 'tar Anes)EuskerazaintzakoaDeba -1.996

LAXCAUX (DORDOÑA)LEIZE-ARTZA (ATAUN)

Cro-Magnon eta Euskaldunak- Aizu, nungoak gera euskaldunak?- Galdera orreri erantzuteko irrika izandute beti jakintsuek, aurreko gizaldianbatez ere. Batzuek esaten zuten, izkeratik,Asia'tik etorriak giñela; besteak,berriz, Afrika'tik zioten; baña, iñork ezzion arrastorik ateratzen arazo oneri.Izan ere, orduan, euskera besterik ezzuten itsu-aurreko bidean egiteko...Gaur beste bide asko daude eta bideoietatik zebillen D. Joxe Miel Barandiaran'go,susmo au artu zuenean:Euskaldunak Cro-Magnon ar-zulotikdatoz. Susmoa zan eta susmo bezelagelditu zan.Baña, ondoren 1974'garren inguruan,Jean-Bernard Paris'eko IkastolaNagusikoak, eta Jacques Ruffie Toulouse'koak,susmo ori ziurtu zutengaurko euskaldunen odol eta kulturatik.Ziurtasun berbera atera dute AmeriketakoUnibersidadean, gure 'geneak'direla bide.- Orduan, ori ala ba'da, lenagoko galderaaldatu egin bearko da.- Bai. Orain ez dago 'euskaldunaknundik etorri dira' galdetzerik; galderaaurrerago bota bear da 'Cro-Magnon'eko gizakia nundik etorri dan' galdetuz.Gu, euskaldunok, jakintsuek diotenez,emengoak gera, Pirenee mendikoak,Europa'ren sartaldekoak etagure artean sortu ziran koba zuloetakomargo eta marrazki miragarriak.- Santimamiñe ere talde orretakoa alda?- Bai Santimamiñe, bai Altxerri etaEkain, bai Isturitz... Bai aldameneko-Altamira, Pirenee mendietako Niauxeta Trois Freres, goragoko Lascauxeta Ruffinac, eta abar... Arte eder oriagertzen diran leizeetako ardatzeandago gaurko Euskal-erria.Cro-Magnon'eko askazia, etnia, guregandirau oraindiño. Emen, aitz-zuloetan,agertzen dan ederti ori berezkoada, gauzak berez diranen antzekoagertzen duen artea... Sei milla urteberanduago, ego-aldetik etorria, badaEspañian beste marrazkiak egokitzekoera bat ere, Capsiense deritzana,gauzen ertza bakarrik markatzendituena eta berez diran bezela agertzeke...Erri desbediñak, arte desberdiña...- Eta, zertarako egin zituzten marrazkionek?- Ez dira ederti-agerpen utsak; bazutenbeuren zergaiti berezia ere. Edertilanak bakarrik izan ba'lira, ez lirazketoki illunetan eta gaitzetan egiñakizango, leizearen atakan baizik, argiadagoen tokian, guztien begi-bistan...Baña, illunpeetan daude. Araño, aztiabakarrik elduko zan, irudien aurreanbere eize-aztikeriak egitera...- Zergaitik egiten zion aztikeria animalienirudiari?- Aztikeria, majia, gauza baten irudiariegiten zaio, usten bait dute gauzabaten eta bere irudiaren artean, badalabien artean, adurra deritzan indarra,

eta indar ori, adur ori esnarazi bear daaztikerien bitartez, bai kiñuz eta baiitzez... Ori lortzeko aalmena duena,orixe da aztia eta aztiak egin bearditu, eizera irten aurretik, leizeko illunpeetandauden irudiei bere aztikeriak...Aztikerien bitartez irudia iltzenba'du, orduan errez ilko dute irudiorren animali egiazkoa. Orregaitikdituzte animali arrek, biotz gañean,azkonak edo zuloak, animalia akabatzekoeran.- Baña, ori zozokeri bat da.- Guretzako bai, orrelako sinismenikez degulako; eurok, ordea, aztikeriakegin ondoren, sinismen beroz joatenziran animaliak arrapatzera, moralaundiagaz eta animalia iltzeko segurantziaundiagaz. Barneko sinismenindarorrek, gorputzari bere indarrakbizkortzen dizkio. Aztikeria ez zanzozokeri uts bat. Animali emeeri ezziten azkonik sartzen, ez bait zutenemerik iltzen, zaindu baizik. Emeakzaindu, arrak il; oraintxen bertan ereoreiñetan ba'zoaz, arrak iltzea zillegiizanen dezu; baña, emerik ez. Irudioien zergaitia argitzeko, sexokeriaasmatu dute berritik; asmakizunak,ordea, ez du arrazoi-bide zeatzik.Euskaldunen odola eta geneak- Gaur eguneko euskaldunen odoletik,nola ateratzen dute, gure antxiñatasuna?biotzean. A zerkiaren kutsadura Europa'koIpar-aldetik etorri zaigu, angoabait da.- Iru odol mota daude gizakien artean:0, A eta B. 0 odola, odol utsa da; garbia,A eta B'rik ez duna. A eta B gizakienodolean sartu diran bi zerki dira,bi elemento dira. A zerkia Europa'koIpar-aldekoa da; B, berriz, Ekialdekoa;Orientekoa. Bi zerki onek, A eta B,odola kutsatzen dute; beraz, garbia 0bakarrik da.Euskaldunen artean, erdiak bañogeiago, odol garbia dute, 0 eta % 45,A; B eta A+B, % 5. Ortik zer ateratzendan? Ba, auxe: B Ekialdekoa ba'da,eta euskaldunek B'rik ez izan, orduan,ez da Ekialdetik etorri; bestela B kutsadurakinetorriko zan. A zerkiabadegu naikoa; ia erdia; baña, Europa'koodolik garbiena Pirenee mendikosartaldean dago, Euskalerriaren- Baña, nola etorri da A kutsadura ori?- Ez digu iñork arazo ori argitzen;baña, Europa'ren Ipar-aldekoa ba'da,andik etorri bear. Nola etorri dan gureraiño?Indoeuropeoak, Europa'ko ipareta erdi-aldean sortutakoak omen diraeta andik egoaldera zabaldu, eguzkibilla.Gurera etorri ziran eta Naparro etaAraba' ko lurraldeetan kokatu, goikogallurrak eurentzako arturik: castro,castillo, castillar, castillete, gaztelu...berba onek ei dira euren egoitzen izenak.Araba eta Naparroa'n milla urtebaiño geiago iraun zuan euren egoerak;Gipuzko eta Bizkaia'n ez ainbeste;lareun urte gutxi gora-beera. Ustegenduan ez zirala bi errialde auetan

egon; baña, gure ustea ustela gertatuda: or daude Intxur eta Mairulezaaspalditik ezagunak; eta oien ondorenagertu dira beste castro edo gaztelugeiago: Bizkaia'n Gastiburu, Luno,Berreaga... Gipuzkoa'n Buruntza,Murugain, Muru... Geure mendi-gañetanbizi izan ziran lareun urtez. Erromatarrekguregana eldu ziranean,ordea, guzti onek desagertu egin ziraneta iñork ez daki zelan. Euskaldunodolean agertzen dan Ipar-aldeko Azerki orrek artean urtu zirala aitzeraematen digu. Nundik, bestela?onexek esaten duena auxe da: Euskaldunengeneetatik ateratzen danondorenak dionez, eurak dira Europa'koerririk zaarrena.Ez daukagu Histori- aurrera joan bearrikgeure asaben aztarnak topatzeko;gaurko euskaldunen gorputzetandiraute aztarna onek eta eurak diragaur eguneko jakintsuen azter-gai..."Orain 30.000 urte, euskaldun guztiekzeuden Rh kutsaduratik aske eta libre;orain, guzti oiek % 30'rera jetxi ba'diraere... Baña, euren inguruko erriak %15'an daude". Odola eta geneak bateradatoz.- Eta, zer da zorioneko Rh ori?- Baña, gene onek zer dira?- Oraintsu, 1944'an, beste kutsaduraberri bat topa dute gizakien odoleaneta orixe da Rh. Izen ori MacacusRhesus tximiñotik artua da, Rh-esusorretatik. Tximiñoak du Rh ori etagizaki geienak ere bai.Orretan ere euskaldunen odolak lekuberezia du Europa'ko odol guztienartean. Rh gutxien Europa'ko Pireneemendiaren mutur onetan dago. Ortikgora edo beera ugaritzen dijoa Ekialderuntz.Asia'n geienak, guztiak ezba'dira, Rh dute; Afrika'n ere orrenantzera. Ez gera, ba, ez Afrika'tik ezAsia'tik etorri; andik kutsatuta etorriizango giñan da. Emen bertan sortuakgera.- Geneeri buruz zer diozu?- Luigi Cavalli Sforza, italiatar genovatarra,genetikako irakasle da LaterriBatuetako Ikastola Nagusi batean, eta- Gorputzeko bizirik diraun zatirik txikenarizelula, soin-kizkin edo bizi-aleaderitzen zaio. Zelula onek badu bestekizkin edo nukleo bat ere eta beronenbarruan, zurubi baten antzeko dirankromosomak daude, eta zurubi orrenmailletan, geneak. Kromosona edogun-aril bakoitzeko 50.000 gene.Gene bakoitzak, mezu bereizi batenbidez (mensaje codificado), proteinabat sortzeko apaindura edo ordenamentuadu. Gure gorputzak izugarrizkolantegi baten antza du, eta geneekzuzentzen dute miragarrizko naasteeta zailtasun guztien kopurua.Gene oietan daude (Sforza jaunakdionez) munduko giza-talde bakoitzarenhistoria. Eta, berez, ez dira sekulanaldatzen. Don Joxe Miel'ek susmoaartu eta bere ondorengojakintsuek sumo ori egiztatu: EuskaldunaCro-Magnon'eko gizakiarenondorena da.

IIEUSKALDUN EIZTARIA, ARTZAI- Millaka urteetan aurrera, gure aurrekoekeizeetik bizi ziran eta eize oriarrapatzeko egiten zituzten beurenaztikeriak kobee-zulo illunetan. Eizeaera askotakoa zan; alde batetik aundiakmamuta eta elefantearen antzekoak,txikiagoak dira rinozerontealeoia, artza eta ainbat geiago. Osoausartia bear zan oieri aurpegi emateko;baña, bein aztikeriak egin ezkero,animalia euren eskuetan zegoen.- Nik auxe esango dizut: ori zozokeribat besterik ez dala.- Eta, ori ez dala zozkeri bat, erantzungodizut nik; eurak aztikerietansinismen itsua zutenez, indar-iturrizala eurentzat. Koba- ormeetanmarraztuta dauden animali eta pistiguziak zeuden geure mendi eta ibarretan.Oien arteko bat, mamut illedunazan. Ruffignac'eko leizean eunmamut-illedun irudi daude, Dordoñaaldean...- Baña, ez al da mamuta Siberiakoizotzen artekoa?- Bai, an topa izan dute historia aurrekoizoztutako mamut bat. Mamut origure artean bizi izan garaian, izotzakemen zeuden, geure lurraldea zanSiberia'ren antzekoa, orregaitik zebiltzanemen mamut illedunak, eta orretxegaitikarkitu izan dira renoen irudiaketa ezurrak geurekobeetan(Aia'ko Altxerri kobean dago reño irudibat). Eguraldian bigundu zanean Pireneemendietan, orduan alde eginzuten mamutak eta renoak Ifar-alderuntz;eurokin batera, baita euren eiztariakere...- Orrelako gauzarik ez det sekulanentzun.- Ez da neuk ere, baña orrelakoakesatea ez da sentsunbako aldrebeskeribat. Gaur- egun badira Ifar-aldeanrenoakin batera eta reno oitatik bizidiran erriak batetik bestera eurokinjoanez. Gaur ala ba'da, orduan areagoeta renoak ifarrera joan ba'zitzaien,eurok ere ara joan bear. Iturriko urabaño garbiago. Ori begi-bistan dago.Renoa joan eta oreiña etorri; eta oreñakinbatera, basauntza. Oreiña, basozabal lauetan eta basauntza, malkorretan.- Oreiña eta basauntzak bakarrik?- Baita zezen, bisonte, zaldi eta abarere.Kobetan utzitako ezurretatikauxen ikusten da: aragi geiena zezenbeieta oreiñak ematen zutela; baitabasauntz eta basurdeak ere... Jan,animali guztietatik jaten zuten; zaldia,ordea, ez zitzaien asko gustatzen....Lurrak berez sortzen zitun emaitzaguztiak jasotzen zituzten; baita errekaeta ibaietan zeuden arraiñ-mota guztiak:izoki, amorrain, platusa, aingeraeta abar. Arrapatzaille utsak ziranlenengo millaka urteetan.15

- Zerekin arrapatzen zituzten?- Sare, butroi, eta arpoiagaz. Ezurrezkoarpoiak aspalditik agertzen dirakosta-aldeko leizeetan eta aietatiksortu zuten euskaldunek, gerora, historianzear erabilli izan zituzten balearrantzarakoburnizko arpoiak... Gureerriko gauza guztiak sustrai luzeakdituzte...Neolitiko Garaia- Beti iraun al zuten arrapatzaille maillan?- Millaka urteen poderioz, animali-ezitzeariekin zioten, izugarrizko iraultzasortu-araziaz. Orrela sortu zan Neolitikoedo Arri Berriaren Aroa: alde batetik,mendiko animaliak ezi eta abereaksortu, basotik kortara ekarriaz; bestealdetik, lurra ezi eta emaitzak ematerabeartu, nekazaritza sortuaz. Berekasa sortzen ziran fruituak, beregaraietan ematera beartu lurra.Esate baterako, Palestina'n berezsortzen zan garia, norberak naidueneaneta tokian eman erazi lurrari... Orrabi iraultza, ondoren ikaragarriak ekarrizituztenak gizartean... Emendik aurreraokelea jateko ez du mendira eizerajoan bearrik, ikulluan dauzka aragiaketa lurraren emaitzak eta igaliak, soloan.Bi iraultza auekin irugarren au ereagertu zan, buztiña ezi eta zeramikasortu. Orra Neolitikoaren iru agerpen.- Zuk esan dezu Neolitikoa Arri-Berri-Aroa dala eta ez dezu arririk aitatube...- Bai, arrazoi dezu; Neolitiko AroakArritik artu du bere izena, arrizko lanabeseileuntasun berezi bat eman ziotelako.Lanabesak eta langaiak, lenagokoarriakin egiten zituztçn, sukarriakingeienak; baña lan-gai oieribukaera obea ematen ikasi zuten; txukunagoaketa leunagoak egiten.Berritasuna ortik datorkio arriari. Eraorretara, lau gauza onek dira Neolitikoarenezaugarria: Arri berria, zeramika,animalien eziketa (artzaintza) etalurrarena (nekazaritza): Arri-Berri,Zeramika, Artzaintza eta Nekazaritza.- Iraultza aundia izango zan Neolitikoa.- Iraultza asko izan ditu gizakiak berehistorian zear eta Sua menperatzeaez zan txikiena izan, onura asko ekarribait zizkion gizakiari. Esagutzen zutensua; baña, menperatzen ez. Ori ikasizutenean, orduantze argitu zitzaienzeru-zapaieko ortzia... Ez zan txikiagoaerruberaren, kurpillaren, erabilketaikastea; egun argia zalantzarikgabea eta komunikabideetarako izugarrizkoaurrerapena.Neolitikoan iraultza asko datoz bateraeta gureraiño eldu dira.

- Eta zer nolako basa-abereak izanziran lenego ezitakoak?- Lenengo ta bat, otsoa. Otsotik lortuzuten txakurra, eizerako gizonarenlaguna. Gero, larra-beiak, bere kumakikulluan sartu eta an ezi. Ondoren,zaldia, zamak eramateko eta batetikbestera ibiltzeko laguntza, bizkorraeta indartsua... Ondoren basauntzaauntz biurtu eta basurdea, urde; eurokinikulluak eta kortak bete naiz eta,oraindik ere, eizera joan oreiñ etabasauntzen atzetik, ez bait zaio irrikaori gaur bertan be galdu... Okeleajateko, ordea, ez du basorik baso etalandarik landa ibilli bear; naikoa duartarako, kortan sartzea... Orra zeralde dagoen Paleolitikotik Neolitikora.- Eta, aldi onetan zertarako da lengoaztikeri zaarra?- Ezertarako ez da, baña, geure burutikez degu era bat aaztu. Eizerakoona zan aztikeria; jan-bide berriakeizetik kanpo sortu direnez, aztikeriabe baztartuta gelditu da; ez du balioez artzantza ez nekazaritzarako. Zerkbalio du? Eguzkiaren ekiñaldia etaeuriaren erasoa; orra bi gauza bearrezkoabelarra eta landarak sortzeko:belarretatik aragia eta landaretatikogia... Eguzkiarekin illargia; euriarekinerrekak eta ibaiak... Eguzkia eta ortzia, ortziakin tximistak... Euria eta laiñoak,lañoekin trumoiak, txingorra etaur-jolak... Arbolak eta basoak... Orrabeste mundu berri bat sortu...- Beia, urdea, auntza...ardirik ez dezuaitatu.- Ardiarena beste arazo bat da. Izenakeurak be zer-edo-zer adierazten digute:grekeraz Ardia Arnia esaten da etaAria, latinez, Aries. Or dituzu bi izenkanpotar. Barandiaran'go Joxe Mieljaunak dionez, ardia kanpotik etorrizan ezita; etorri ere, bere izenarekinetorri zan. Astoari buruz, ala moduzesan bearko: Errioxa'tik sartu zangurera Kelta garaian... Beste abereguztiak geure mendi'etan ezitakoakdira, nola bei ala zaldi, txerri, auntzeta txakur... Auek ez dira ezita gerokanpotik etorriak, emen bertan ezitakoakbaizik.- Eta, zer okela jaten zuten geureaurrekoek?- Kobeetan eurak utzitako jan-ondakiñetatikauxen nabari da: ezurrik geienakauntz-ardienak dira, ondorendatoz beienak eta azkenik txerrikienak...Auek dira ikulluko abereenaketa mediko eizarenak, berriz, auek:basauntza eta oreiñarenak... Ardi,auntz eta basauntzak ezur-kopuruaundiago ematen dute, bei eta oreiñakbaño; alaz ere, bei eta oreiñenezurrek aragi geiago dute; ezur gutxiagoetanaragi geiago. Beraz, jatenzuten okelarik geiena, beiena zan;gero dator ardi eta auntzena etaondoren txerrikia... Neurri orrek jarraitzendu gizaldietan zear gaurdañogeure gaur eguneko arategietan.Orretan ez gera asko aldatu.- Eta, eizetik, zer?- Nolitikoan oreiña eta basauntzaziran nagusi; basasuntzak ezur geiagoeta aragi gutxiago oreiñak baiño.Baso eta zelaietan, oreiña eta mendimalkorretan, basauntza; gaur ere berdintsujarraitzen du; gutxiago daudela,besterik ez. Eize aundiara joaten dira-19

nak gure artean, oreñetan eta basaurdetanjoan oi dira eta arazo onetanbai, badago aldaketarik... Gutxitu egindirala aspaldian.- Nun bizi ziran?- Tokirik onenak asieratik koba-zuloakziran: seguruenak, neguan bero etaudaran ots, ura bertan zutela... Andikkanpora, aitzen aterpeetan eta babesean,edo bestela zumezko eta egurrezkoborda eta txaboletan guremedietan artzaiak bizi izan diran antzera.Marrazkidun leizeak elizatxoakziran eta aztia bere apaiza; baña, jendearenegoitzak ere bazeuden kobazuloetan.Borda eta txabolen arrastoak galdudira, berez ustelkorrak ziralako baizume bai egurra... Gerora, historibarruan, etorriko dira orma-etxeak etateilla-etxeak; aurrekoak teillaren ordezlur-zotalak eta arrizko ormen ordez,buztiña tartean zuten zumea edo egurra...Siniskeriak- Eta Mari, Amboto'ko Sorgiña?- Mari izan da aztikeri guztien kopuruaeta sorgin guztien erregiña. Aztiengaraikoa eta Anboto'ko Damia. Zazpikobeetan bizi da eta leize oien atakan,emakume ederra agertzen da; baña,auntzen oiñakin. Barrurago ba'da,orduan, animalien itxuran. Koba batetikbestera dijoanean, andere, itai,arbola, zalburdi zaratatsu izango da;beti, ordea, suz inguraturik... Lurpeetandu bere benetako egoitza eta erregetza;bere menpean ditu serbitzariEuskalerriko azti, sorgin eta jainkotxiki guztiak... Berak darion aztikeriusaiñori Paleolitiko garaikoa du, euskaldunaeiztaria zan garaikoa; usainorren gañekoak, Neolitiko garaikoakdira, eiztaria artzai biurtu ondorengoak.Badirudi munduko indar guztiakbere mende dituela: eguzkia eta euria,sua eta tximistak, txingorra eta arriak,giro ederrak eta txarrak... Sariak etazigorrak berak zabaltzen ditu... Mandamentuakbaditu; bi seme ere bai,Atarrabi eta Mikelatz, ona bat eta txarrabestea...- Eta, marrazkidun koba zaarrak?- Marrazkidun leizeak aaztuta zeuden,zearo baztartuta. Ez zekiten izan ziranikere; baña, sorginkeriz betetakotokiak gertatu ziran, naiz-eta an barrukoaztikerien arrastorik izan ez; bearrikere ez beiak eta zaldiak arrapatzeko,ikulluan bait zituzten... Ordukoasmoak, ordea, illun ba'da be, euskaldunenburuetan iraun zuten Mari'renirudiaren inguruan, Neolitiko garaikoakerantsita, naaspilla eder batean.

KOBA - AZTARNAK

IIIILDAKOAK- Eta, ildakoak zer?dira cromlech'ak.- Paleolitikotik asita, ildakoen gorputzakkoba-zuloetan eortziak izan dira.Aurreragotik ere bai.Leizeak dauden bezela erabiltzen diralan orretarako, dauden bezelaxe etaezeren ikuturik egin gabe. Antxiñaantxiñakooitura izan arren, NeolitikoAroa asi ondoren, batez, ere Eneolitikoan(Tupiki edo Urraida garaian)ugaritu ziran, trikuarriekin norgeiakobaten antzera... 1982'an egindako bilketabatetik au da ateratzen deguna:Gipuzkoa'n 57 koba zeuden gorpuakeortzeko erabilliak, Bizkaia'n 51 etaAraba'n 56... Arrezkero arkitu diranakzenbatu gabe, 163 koba-zulo... Euskalerriosoan, beste pillo eder bat.- Zelan eortzen zituzten ildakoak?- Batzuetan eortzen zituzten kobabaster batean, ormaren babeseanlagata, auts apur bat gañean eta besterikgabe.Beste era batera auxe izaten zan:aurretik gorpuzki biguñak erre etaondoren ezurrak eortzi. Irugarren era,Europa'ko Ipar-aldetik etorria, gorputzazearo erretzea zan, auts biurtuarte eta errautsak eortzi 'tumulo' edocromlech baten erdian.Goi-aldeko Euskalerritik etorri zanoitura au; baña, ez zan sartu ez Bizkaia,ez Araba'ra. Gipuzkoa eta Naparrokoertz batean bakarrik aurkitzen- Baña, koba-zuloetan, nun?- Atariko argia eltzen dan lekuan;sekulan ez argigabeko txoko illunetan.Al ba'zan, Ekira begira; eguzkiarensorrerari begira: Eki-aldera oiñak etaSartaldera burua; orrela Eguzkia sortzendan unean, begietan emango dioildakoari... Eguzkia izan aientzakojainko nagusia.Gorpuaren ondoan, ezkeintzak: lanabesak,aragia, argia, edergailluak, aizkoratxikiak... Beste mundurako bearzituzten gauzak.- Eta, aizkora txikiak, zertarako?- Tximistan kontrakoa izan da beti aizkora.Aizkorak gordetzen zuen gizakiatximistaren eraso-alditik, txikia izanarren eta ez dira koba-zuloetan faltatzenildakoen babeserako...Leize onek kostatik daude geienak,goiko mendietan trikuarriak daudenbezela. Aberatsak (abere dunak) goietanbizi ziran, artaldeak beuren janazuten lekuetan eta artzaiek antxeneortzen zituzten, ilda gero, euren gorpuak...Aberatsak ez ziranak edo, itxaso-ertzakeskeintzen zien karaiz-zuloetan...Aberatsak ez izan arren, ez zitzaienbeste mundurako laguntzarik faltako;baña, gauzarik politena, Urnieta'koMari-zulo leizean gertatu zan: Artzaia23

PUÑALAMARIZULOKOBATRIKUARRIAKINGLATERRA ETA ANDALUZIAN24

eortzi zuten txakur zaarra eta iru illebetekoarkumatxoa aldamenetanzuela. Osorik.biak; eta bera.buru aldean,iru arri landuz inguratuta, oiñaketa aurpegia eguzkiaren sorreraribegira.Trikuarriak- Eta zer dira trikuarriak?- Trikuarri edo Tregoarri, esan degunez,artzaiek ildakoak eortzeko zutenera berezia bat da.Erderaz, dolmen; portugaleraz, anta;galegeraz, mamoa... Bost arri aundierabiltzen zituzten txikuarria egiteko:lau zutik, lau aldamenak beteaz, etabosgarrena, txapel bezela; gero, oridana, lurrez eta arriz eztali... Zabalduenaeta xinpleena, orixe da; baña,ez da era bakarra; badira aundiagoak,arri geiagoz egiñak, sarrera dunak...- Nolan sartzen zituzten gorpuak?- Zeuden bezela eta gorpuzki bigunakaurretik erreta ere bai; beste mundurakobear zituzten laguntzekin: lanabesak,aragia, edergaillu, txintxilikario,argia, aizkora txiki eta abar. Lan onekeginda gero, trikuarria, bere osotasunean,arriz eta lurrez eztali eta gorde.alegia, Euskalerria, erdiko ardatzeandagoela... Andaluzia'tik Inglaterra edoEskozia'ko muturrera, bide-erdia guregandago.- Euskalerrira nundik etorri ziran trikuarriak?- Batzuek esaten dute beetik etorrizirala; beste batzuek, goitik edo aldamenetik.Aldamena, Pirene-mendia daeta aldamen ori geure historiararte,euskalduna izari da beti; beraz, aldamenetikerantzutea, ez da benetakoerantzuna. Ori, Euskalerritik Euskalerriraerantzutea da. Goitik edo beetik.Trikuarrien Europa'ko mapari begiratuezkero, auxe ikusten det: Goiko muturrean(Inglaterra) eta beekoan (Malaga),an daudela trikuarririk aundienak,beteenak eta osatuenak; Txikienaketa xinpleenak, gure artean...- Eta, trikuarriak nun egoten dira?- Nundik nora zabaltzen dira txikuarrionek?- Europa'ren sartaldeko ertz guztian:Andaluzia'tik asi, Portugal'etik gora,Galizia'ra, andik onuntz Euskalerrira,Pirene-mendian aurrera, emen gorakobidea artu Frantzia'n zear Irlanda etaInglaterra'ra bidean... Franko-kantauriKultura aztertzean esaten genduenagertatzen da emen ere:- Bost milla urte baño zaarrago izandabe, trikuarri onek gaur egun artzaiekartzantzan diraute duten tokietan berberetan,antxen daude; mendi aietanbillatu izan dituzte. la geientxonakBarandiaran'go Joxe Miel'ek aurkituzitun. Bere aurretik eta bere ondorentopa dituzte bakan batzuek; baña,benetako pillo galanta berak aurkituzitun. An zeuden lurpean eta iñorkikusi ez.25

- Eta, orrek zer esan nai du?- Eboluzioa artzen ba'degu eredutzat,txikieta xinpleenatik asi bearkogenduke; ez iñola ere, aundinetatik,osatuenetatik... Ez beetik, ez goigoitik:ez Malaga'tik, ez Inglaterra'tik... Orrelakotrikuarrietara eltzeko eboluzioakdenbora bear du...Eboluzioa izan ba'da, eta izandanarenitxura badu, gure erritik asi bearkogenduke eta emendik aldendu ala,orduan joango lirazke aunditzen,edertzen, osotzen... Korapilloa ordago oraindik askatzeke.ko muñoetan: ballera batetik bestera,larre batzuetik bestera, txabol-sailbatetik besterako bide ziurretan... Artzaiekdabiltzan tokietan. Geienak 800metrotik gora eta 1.000 bitarte orretan.Gutxi millatik gora eto zortzireunmetrotik beera.Paraje aietan egin zituzten euren illobiakorain 5.000 urteko artzaiek: Aralar,Aizgorri-Urbia, Ataun-Burunda,Andia-Urbasa, Enzia eta abarretan...Gaztaionenak egiten diran goigoikobelardietan...- Sepultura be deitzen diete trikuarriai.- Trikuarri onek nun agertzen dira?- Orain 5.000 baño zaarragoak izandaere, artzaiak artzantzan segitzenduten mendietan, an arkitu izan ditzute.la geienak, danak ez ba'dira be,Barandiaran'go Joxe Miel'ek billatuzitun. An zeuden lurpean; iñork ikustenez. Zergaitik ez zituzten ikusten?Arri txikiz eta lurrez estalita zeudelakoingumari guztian.Don Joxe Miel'ek agintzen zien berebaserritar lagunei nun atxurra sartueta an agertzen zan trikuarri berribat... An daude gaur eguneko sarobeaketa aien gañean jaten zuten belarragaur eguneko ardiek... Aurrekoakere, millaka urtez.- Geien erabiltzen dan izena trikuarriedo tregoarri da; baña, badira onelakobeste izenak ere: Sorgin-etxe, Jentiletxe,Tartalo-etxe, Jentil-arri... Erderazkoauek Araba'n: almora eta marcuero;itz onetik datoztela dirudi,euskerazko Murkoa eta Armorkora...Izen oiek ordea, trikuarriari buruzkoipuiñetatik sortu dira geienak.Araba'ko Errioxa aldean trikuarri askodaude, an ere artzaiak ziran eta badiraoraindio, naiz-eta nekazaritzak luronenak artu, badituzte erriko mendiaketa ara bialtzen dituzte bai auntz etabai bei... Garai batean, areago.- Ipuietatik sortu direla izenak esandidazu.- Eta, iñork ez zekien trikuarri oienberri?- Bai, zer-edo-zer bazekiten, ipuiakdaudelako trikuarri batzuei buruz: idilarruakzeudela urrez beteak zeudelatoki berezi batzuetan...atxurtuBai ondoere zenbait tokietan trikuarriakondatuz... Juan Mari Apellaniz'ek dioneztrikuarriak egoten dira pasa-leku-- Bai batzuek. Ipuia asko dago Jentilleiburuzkoak trikuarrien inguruan.Jentil-arri esaten diote trikuarri bateriberari buruz ipuia au zegoelako: Kristautasunasartu zanean jentil guztiakarri aren azpian sartu ziran... TartaloetxetaZegama'n dago eta ipuiak dioan bizi izan zala Tartalo gizaki-jalebegibakarra... Jentillei buruzko ipuiaasko dago Euskalerrian Ataun'go Jen-27

til-baratzatik asita. Orain 60 urtebazan Jentil'eneko etxea ere eta bertakoazan ainbeste urteen buruanErrenderi'ko Parroko izandako RobertoAgirre jauna; eta jentillek deitzendiete Aia auzokoei... Jentillek eta trikuarriakalkarrekin lotuta ibilli dira...- Eta, trikuarriak berez estalita egotenal dira beti?- Berez estalita egoten dira trikuarrienbost arlosak; arri xeez eta lurreztontortxo bat osatzen dute bere inguruosoan, borobilla eta metro batzuekzabal. Inguru guztiai Tumulus esan oizaio. Tumulus auetan ez da beti trikuarribat egoten; batzuetan lau arrizkokaja bat (Cista) estalirik gabe etabere barruan lurrezko ontzi bat errautsekin,edo errautsak bakarrik. Batzuetantontortxo (Tumulus) orrekarriak ditu zutik bere inguru guztiankoroibaten antzera (Cromlech). Bikoroidunak be badira. Tarteka, arriauen artean, beste aundiago bat tente(Menhir)...- Eta, eortzeko aizkeneko era berriauek, euskaldunak al dira?- Oiek Europa'ko Ifar-aldetik etorriziran Lapurdi, Benabarre eta Zuberoansarturik: tontortxoak (Tumulus)176; tontortxo eta arri-koroiak batera,61; koroiak (cromlech) 170. Auek ezziran egoaldera sartu Gipuzkoa'etaNaparroa'ko ipar-aldeko ertzetxobatean ezik. Lizaran'go ballaran gelditueta kosta-aldetik Donostia'ko Igeldoauzoraiño sartu ziran. Biazkai eta Arabanez ziran batere sartu. Zergaitiksartzen zituzten arri-koroi oiek tente?Ildakoen babeserako ala bizienena?Auskalo.- Norek ekarri zuten Euskalerri'ra eortzekoera berriak?- Baziran Europa erdian eta goi-aldean,indoeuropeoen tarteko erri batzuek,brontzea menperatzen ikasitakoak(orrek indarra ematen) etaEki-alderuntz irten zuten eguzkiarenbilla, Europa guztian zear. Gureganaere eldu ziran Pirene mendiko sortaldetik,Orreaga (Roncesvalles) zulotikaurrera Iruna'raino. Andik bi egoetatikabiatu ziran: Ebro ballarara batzueketa Sakana'tik aurrera besteakAraba'ra... Baña ori dan ori bestearazo bat da urrengo atzalbururako.

IVMETAL AROAEneolitiko = Calcolitico. Tupiki-aroa.- Zer da tupiki ori?- Berez sortzen diran metalak, historianzear, urrea eta zillarra (zidarra)dira. Ondoren agertu ziran urraida etazirraida: bi oien aideak, familikoak edoitxurakoak. Urraidari gaur tupikia esanoi diote artan dabiltzan jakintsuek;baña, Joxe Miel Barandiaran'ek urraida(cobre) eta zirraida (estaño) idatzioi zuen. Lanabesak eta armak egiteko,arriaren ordez, lenengo erabilli zanmetala, urraida zan, kobrea. Ez zutenoraindik luzaroan arririk utzi.- Eta, brontzea nundik sortzen da?- Urraida eta zirraida alkarrekin urtuezkeroz, sortzen da brontzea. Gureartean urraida gutxi arkitu da. Getaria'kokai aurrean topa dituzte urraidaedo kobre zatiak, bola erdien tankeran,barkuren batetik aspaldian eroritaedo. Kobrezko armak, berriz, osogutxi dira eta euroen berri emangodegu aurreraxeago.- Urraida emen sortu zan?- Euskalerri inguruan asi ziran urraidaedo kobrea erabiltzen, bai Ego-aldetik,bai Ifar-aldetik. Lenengo agertzendiran lanak auek dira: lau-kuadrokoezten meeak, aisto ao-zabalak, azkoneta lantza muturrak, aizkorak... Burrukarakoobeak ziran arrizkoak baño.Mailluz egiñak daude geienak eta batzuekbadute urraida (estaño) erenaastean emen agertu direnen artean.Naparro'ko Ezkurra errian,urraidakoaizkorak egiteko arri-latzezko moldeatopa dute, bi molde batera erabiltzendiran oietakoa. Beraz, bazekiten urraida-kobreamoldeatzen.- Eta, ildakoak?- Aurreragoko kapituluan aitatutakokoba eta trikuarriak garai onetakoakdituzu. Bi eratako bizi-moduak zeudenorain 2.800 urte Euskalerrian: bataSantimamiñeko koba da eredu etabestea Elvillar'eko Los Husos leizea;bata Bizkaia'n eta bestea Araba'koErrioxa'n. Emen nekazaritza geiagodago, an baiño. Gaur-egun ere berdingertatzen da. Beiak, auntzak, urdeak,zaldiak ezita dauzkate; txakurrak zeresanik ez. Baña, eizerik ez dute erabat astu, oreiña eta basauntza, batezere. Jaten duten aragirik geiena beiakematen die, gero auntz-ardiek etaondoren urdeak; eizeen artean oreiñageiago da auntza baño. Artzaiakdabiltza euren artaldeekin goruntz eta

eeruntz, etenik gabe uda eta negu.Goruntz Akitania'n zear; beruntz Ebroballaranzear; baita Teruel'eraiño ere.Joan etorri oietan aberasten da eurenkultura.Urraida apurka eta nekez dator gurera.Donostia'ko San Telmo Museoanbazeuden 1956'ean zazpi arma urraidakoak.- Zeintzuk?- 1/ Iruzubieta'ko aizkora (Markina-Bizkaia); 21 Doñana'ko aizkora (Trebiño-Araba);3/ Zabalaitze'ko aizkora(Aitzgorri); 4/ Obieneta'ko azkona(Aralar); 5/ Obioneta bertako besteazkona; 6/ Uelagoena'ko punzoia(Aralar) eta II Aitzbitarte'ko lantzamuturra(Renteria). Analisis bat eginondoren auxen agerrtzen da: Iruzubieta'koaizkora (1) eta Obioneta'koazkon-muturra (5) kobre utsak, etaoien antzekoak Iberia'ko Peninsulanerakdira. Obioneta beste azkona (4)eta Aitzbitarte'ko lantza-muturra (7)nikel dute naastean eta EkialdekoAlpes'en antzekoak dira. Doñana'koaizkora (2) Frantzia'ko Ego-aldetiketorria da, andik zabaldu bait zanurraida-mota ori. Zabalaitze'ko aizkora(3) eta Uelagoena'ko punzoia, biakdira kobre uts-utsezkoak, eta orrenantzeko urraida Yugoeslavia'n etaHungaria'n dago; andik etorri diran,jakin ez, ordea; bear ba'da, emen bertanere egon zitekean orrelako kobreaapurka ba'da ere.Zabalaitze'ko aizkoraren urraidakbadu % 5 zirraidatik (estaño) eta orrekesan nai du, brontzeakin asita zeudela.Orkatzategi'ko koba-zuloan eretopa zuten, ildakoai lagungarri, urraidazkopuñal bat 18 zentimetro luze,3'3 zabal eta 0'4 lodi.Brontze-Aroa- Nungoa da brontze-aroa?- Eta, gure artean?- Zabalaitzeko aizkora bide orretatikasita zegoen: % 95urraida eta 5 zirraida.Baña, benetako brontze-aroaEuropa erdian agertzen da, Tumuluerrian.An daude benetako maixuakbrontzea lantzeko: bitxikeri eta armaklase guztiak ateratzen dira erri onenbrontze-oletatik. Aizkorak ere alakoxeakdituzte: sendoak eta indartsuak;baita ezpatak ere... Aien ondoan urraidakoaizkorak ez ziran ezer eta alaxenjabetu ziran Europa Ego-aldekoerri guztietan.- Baita gure artean ere Araba etaNaparroa'n. Garai onekin agertzendira gure artean olagintza (Ezkurra'koaizkora-moldea, Larrangain'go brontzezkoaizkora...) nekazaritza Santimamiñekotaldean, trikuarrien loretzeaeta europatarrekin ar-emanak... Larragain'ekoaizkora neurri auetaramakurtzen da: % 72 urraida, 57 zirraida,0'12 nikel, 21 beruna. Beruna izatendute, batez ere orpo aldetik,Atlantiko-aizkorak. Aurkitu izan dirabeste pare bat geiago Euskalerrian.33

- Bizi-modua?- Aurreko garaiaren antzeko; batezere ganadua; eta nekazaritza geixeago.Baita txerrikia ere. Koba kanpokobizi-lekuen arrastoak ere agertu diragure artean Salvatierra-bide'an, baitaAretxabaleta'ko Iruaxpe lll'garrenarenazpiko egitura txabola borobil batenada; lau metro ditu batetik besteraerdian. Ildakoak berdin eortzen dira;baña, aldaketa bat asita dago: gorpuakerrauts biurtzen dira eortzeko.Eta, aizkenerako era au izango dajaun eta jabe.Trikuarrien ordez, lau arrizko kajatxobatzuek eta barruan ontzi bat errautsekin,edo ontzi gabe ere bai. Kutxaoiek lurrez estalita daude zabalgunebaten erdian; orixen da 'tumulus'.Gerora, tumulus orreri etzandako arrizkoroi bat egiten diote; eta, aizkenean,arri oiek zutik ipiñi. Auxe da cromlechbat. Tumulu oiek 176 daude Ifar-Euskalerrian,tumulu eta cromlech batera,beste 61 eta cromlech bakarrik, besterikgabe, 170... eta noiz-nai agertzendira berri-berriak.- Zer dira indoeuropeoak?- Kultura baten jabeak eta gaur-egungoEuropa'ko kulturaren sortzailleak.Orain berri, jakintsuek Indoeuropeoenjatorria Europa'n bertan ipintzendute... Orgoialdean, orzegoen Tumulu-erria,indoeuropeotarren kastakoa,brontzea lantzen nagusitasuna berakzuena eta arma ederrez ornitua... Girootsakin aspertuta, ego-alderuntz jozuten erri osoak, bakoizak zuen guztiakin...Erriak, egoitzak, mendi tontorretanzituzten arri esiz ondo defendituak...Bazuten artzaintza, bazutennekazaritza, bazuten olagintza naikoaerri xeeari brontzea zabaltzeko aña...Bitxia egiten iaioak... Europa egoaldekobeste kultura guziak ondatuzituzten; baita izkerak ere... Itunenbidez ala ezpaten indarrez, berentzakoegokiak ziran tontorrak aukeratuzituzten egoitzarako.Eraso-aldi orreri eutsi zion izkerabakarra Euskera izan zan eta gureartean dago oraindik bizirik, aien izkerakilda gero. Irauten dute bai, izkeraaien seme-alabak; baña, eurena ilzan.- Eta, nundik sartu ziran?- Betiko izango dan sarreratik: Orreagatik.Andik Iruña'ra eta Iruña'tikbeera batzuek Ebro-ballaraiño etabesteak zearka, Sartaldera, Sakana'tikaurrera Araba'ko zabalgunera...Or utzi zizkiguten euren egoitzak izandakotokien izenak, erderaz, Castro,Castrillo, Castillar, Castillete, Castillo...eta euskeraz Gaztelu... Esatebaterako or daude euren egoitzafamatuak izandako El Castro de lasPeñas de Oro (Murgia), El CastroCastillo de Henayo (auek biakAraba'n) eta El Poblado de La Hoya(Laguardia); Naparroa'n, berriz, ElCastillar de Mendavia eta El Pobladode Cortes... ale batzuek aitatzeko etafamatuenak.Erri auen egoitzak eunka topa dituzteNaparroa'n bezela Araba'n ere.- La Hoya ori entzunda daukat.- Jesus jaio aurreko milla baño urtegeiagoetan bizi izan ziran PobladoorretanEuropa'tik etorri ziranak.Tajuzko etxeak eta kaleak... Ganaduaeta ale-nekazaritza (garia) bazuten...35

Lan-bide asko zituzten eta merkataritzaere bai... Poblado auek ere arriesizinguratuak zeuden eta bazuan LaHoyak dorre bat sarreran... Egoitzakmendi tontorretan zeudenez, La Hoyaonek ere izango zuan Laguardia'kotontorrean bere gaztelua.Burni Aroa- Nun sortu zan?- Europa'n bertan La Tene'ko erriazabaldu zan eta auek izan ziran benetakoolagizonak, burnia lantzen maixuak.Era guztiko armak eta lanabesakegiten zituzten; Tumulu erriarenaideak ziran ... Lanerako bear dirantresna guztiak egiten zituzten; baitagoldeak ere... Giro-otsak bota zitunbeeruntz eta euren aurrekoen antzeraeldu ziran gure Euskalerrira. Aiek eginez zutena egin zuten auek: Gipuzkoaeta Bizkaia'n sartu eta euskal biotzeanbeuren mendi-tontorreko egoitzakjaso, arri-esi galantez ondo babestuak.- Bai, Intxur eta Marueleza...- Uste genduan ez zala besterik;baña, urteero ari dira berriak aurkitzen...Or dago Intxur, Tolosa gañean,Aldaba'ko errian, Oria eta Urola'koballarak elkartzen diran une artan,puntaren puntan... Ez genduen urteluzaroetan, 1956'tin onera, besterikezagutzen; baña, Buruntza'ko kastroaor agertu da Andoain'en; eta beste batMuru-gain mendian Aretxabaleta inguruaneta Deba ibaian beerago, Elgoibarren,beste bat Moru izenakin...Orra dozena erdi bat urteetan, iruegoitza berri. Guztiak goiko gañetan.- Eta, Bizkaia'n?- Berdin ari da gertatzen. MaruelezaNabarniz'en dago; bere aldameneanGastiburu, euren illerria, topa dute.Aurrez-aurre, 6 kilometro zuzenean,Gernika'ko ibaietik beste aldera, anagertu da Luno'ko egoitza eta aurrerago,Mungia aldera, Berreaga'koa...Muru eta gaztelu izenak badaudeoraindik baztarretan eta geiago agertukodira.- Eta, or egon al dira?- Or egon dira gu menperatzen eunkaurte luzeetan bai Bizkaia'n eta baiGipuzkoa'n ere. Olagizonak ziran,burnia lantzen zuten, garia bazuten,ganaduak bazituzten, urre eta brontzeanegiten zituzten beuren bitxiak,zeramika-ontzi ederrak egiten zituzteneta aiengandik ikasi genduen olagintzarakobidea... Erromatarrek etortzeangaldu ziran guztiak. Era bat. Jakintsuekez dakite nola eta nun. Bearba'da, ballaretako errietan urtukoziran guri odolaren elemento A, Europa'rengoialdeko ezaugarria da, utzirik.Nun edo nundik artu genduanzerki ori... Erromatarrek ballaraz-ballarazetozen euren bide zabaletatik, angoiko gañetara begiratzeke. Eurenerriak, erri galantak eta aberatsak,mendien oñetan egin zituzten eta ezgallurretan. Bizia irauli egin zan etagañetako egoitzak eta beuren arri-esiguztiak, larrak jan zitun.

VSINISKERI BARRIAK- Eiztari euskaldunak aztikeriak zitunmaite. Irudia eta gauzaren artean'adurra' deritzan indar bat dago. Indarorren bidez, irudiari egiten diozun gaitza,gauzak berak jasoko du. Azkonairudiari biotz-parean sartzen ba'diozu,animali berari sartu diozu.- Orregaitik al daude leizeko ormeetanainbat animali ar azkona edo bestearmeen arrastoa biotz-aldean dutenak?- Bai eta aztia da, kiñuz edo itz misteriosoz,adur ori sortarazi leikeen gizakia...Baña, eizeari utzi ala (euskaldunakez du eizea erabat laga), aztikeriakez zion, bizia aurrera ateratzeko,serbitsurik egiten. Artaldeak mendianlarraña bear dute eta larra ez da aztikerizsortzen.- Belarrak eguzkia eta ura bear ditu.- Eguzki eta euriari azkikeririk eginezin eta, ortik ara, siniskeri berriaksortu ziran Euskalerria'n bezela Europaosoan ere bai...Argia bearrezko,urabearrezko... eta oiek or goiandabiltza gizonaren eskutik kanpo.Argiaren nagusi egunez Eguzkia.Goiko Ortzitik datoz urak; baita ekaitzak,txingorrak, arriak... Beeko ibaiaketa iturriak... Goietako Gar-mendiak,Basoak, Arbolak...- Ez dira siniskerietarako gai gutxi!- Aldi batean goiko Zeru Urdiña zirudienguztien jauna; baña, Eguzkiakbadu bere nagusitasuna... Etenikgabekoak dira gure artean Eguzkiariburuzko siniskeriak.Kristauak berakere, Jainkoaren Begi esango dio.Lauburua da bere irudia; lau edo iruedo bi edo bat... edo milla buru. Guztiakdira Eguzkiaren ikur eta irudi.- Eta, uda-buruan eta negu-buruanegiten diran suak?- Uda-buruko suak gaur San JuanBautistaren izenean egiten dira Europaguztian; baña sorreran, Eguzkiarenomenez egiten ziran. Baita Gabonetakoakere. Olentzaro mokorra euskaldunsukalde guztietan bizte zanGabon egunean eta arbola-mokorarek bedeinkatzen zituen bere gañatikpasatzen ziran animali eta gizakiak.Eguzkia orduantxe egoten da aulduta,burua ezin jasorik eta berpiztenlaguntzeko egiten ziran su oiek.- Eta, gauez lllargia.- Argia, Eguzkia, lllargia, Zerusapaia...Orra jainko-txiki sail bat...- Eta, guregana etorri ziran Europa'koerriak?- Aiek ere artzai eta nekazari eta gu39

ezela aiek ere animistak. Or zituztenjainko txikien kopuru bizia eta jaunbat, guztien gañetik, Zeru-Urdiñ Ortzia.Euskaldunen siniskeriak osotueta indartu zituzten. Eurak ekarri zigutenlauburua eguzkiaren irudi eta ikurrin.- Eta, Mari nun sartzen dezu?- Bereari eustea izan da beti gureaurrekoen oitura; naiz eta era berriakonartu, zaarrai ere eutsiko zioten:kobeetako aztikeriak galdu ziran etaaastu euskalduna artzai eginda gero,baña euren burutean dirau oraindik,aztikeriz betetako, Mari'ren irudia.Bera ere kobeetan bizi da.eta, atariandagoenean, emakume ederra izanarren, oiñak ditu auntzenak edo egaztienak.Barruan, lurpeko eremuetan,animali itxura dute berak eta beremenpeko guztiak...- Irudi ori gureraiño eldu da.- Aizken aldi ontako millaka urtetan,iñork ez zekien kobeetako barrukoizkutuetan, animalien marrazkirikzegoenik (eun urte eskas dira aurkituzituztela); baña, ango 'lurpeko eremuetan'Mari eta bere animalien erreinuabizi zala, bai, ori bazekiten euskaldunkristauek. Xll'garren eunkian,Aymaric Picaud zionez, euskaldunekJainkoari Urzia deitzen omen zioten.Itz zaarra Jainko berriarentzat: Urtzi,Zeru urdiñaren Jauna.- Baña, urtzi ortzia da.- Urtzi, ortzi, osti, ost... zeru urdiña da;baña, baita zeru orretako Trumoiakere. Itz orretatik dator Ost-eguna,Zeru urdiñaren eguna, bizkaitar EguenaEgutik datorren bezela. Eta Egu,Zeru urdiñaren argia da. Biak berdin...Berba onek gureraiño eldu dira.- Eta, tximista?- Ort eta Ost'etik datozen Oñ eta Ozsartzen dira tximisten izenetan: Oñeztu(tximistaren argi zabala), Oñeztarri(Oñezt'en arria). Tximistarri ere esanoi da.Europeoar siniskeria dakarberarekin itz orrek: Tximista, zerutikbotatako arrizko aizkora omen da...Orregaitik, aizkorak badu indar tximistarenkontra. Aizgorri'ko Zabalaitz aizkora,artzai-txabolaren atarian zegoenlurperatuta, tximistaren kontrako.- Ortik sortuko zan Odei jainko txikia?- Zeanuri'n eta Orozko'n, Odei, etaLaño, ei da jainkoarik aundiena; bereesku daude ekaitzak. Europatarrenartean, berak artu zuan Urtzi'renlekua, Odei izenagaz. Gure artean,berriz, (Arratia'tik kanpo) Mari'k irautendu ekaitz eta tximista guziennagusi.- Eta, nun gelditzen da Eguzkia?- Eguzkiak badu bere zera eta kardalorabere irudi. Auxe josiko dute kortaatean,erramu bedeinkatuakin egindakogurutze batekin batera. San Juansuak, lorak, arbola... guztiak ziraneguzkiaren ooretan, San Juan'ek berelekua artu ba'du ere. Urak ere SanJuan'ekin zer ikusi aundia du... etasendatzeko birtuteak ere baditu.- Eguzkia eta ura bearrezkoak diraartzaintza eta nekazaritzako.- Neguko Gaboneko Olentzaro moko-41

ak eguzkiari laguntzen dio buruajasotzen, beeneko maillan dagoenean...Gaur eguneko siniskeriak izandira, baña antxi-antxiñatik datozzuzenean, bidean aldaketaren batizan ba'dute ere. Eguzkia eta sua,biak ibilli dira alkarrekin.- Sua eta etxeko sutegia ere bateradira.dira berdiñak: Eguneroko argia, eguzkia;gaueroko argia, illargia. Il-argi biitzez egiña dago: argi eta illa: il, ildakoargia, illa bete, illun: orra iru gauzabatera. Argizari izena, badirudi argiontziedo, adierazi nai duela... Illargiaemea da eta onela esaten giñun aurtzaroan:'lllargi amandrea / zeruan zeberri?'. Jainkoaren aurpegi ere esanoi zaio...- Sutegia etxearen ardatza izan da;orregaitik, lurren mugarrietan sutegikoikatza ipintzen zan oiñarrian, guztienbatasuna adierazteko. Baita ildakoenaere: ez da gauez surik itzaltzen,errautsez estali baizik, ildakoek beardutelako. Espiritu txarrak auxatzenditu soroetan San Juan suak etagauez ekartzen dan ura, espiritu txarrezdatorrenez, sutegiko ikatz batekinikutu bear da garbitzeko.- Oiek danak europeotarrekin bateradauzkaguz?- Zeru-urdiña, eguzkia, sua, illargia,ura, iturriak, ibaiak euren lamiñekin,mendiak, basoak Basajaun eta Basaanderekin,arbolak eta arriak, izakimitologikoen oin arrastoekin... Mundioso bat jainko txikiz eta sorgiñezbetea europatarrekin bat euskaldunenburuetan bizi izan diranak...- Eta, illargia?- Eguzkiarekin batera dator illargia etaEuropatarren artean, illargia udezbetetako ontzia da. Gañera, illezkorra,illero il eta berpizten dalako. Ura, illargiaeta ugaltasuna, irurak alkarrekindaude; eta ugaltasunean emakumearenantzera dabil illero. Argia eta illuna,bizia eta eriotza, illargian ikustendira garbi 28'egunero. Itxasoa beraere, gora ta beera dantzan etenikgabe illargiaren aginduetara. Baitanekazariek ere, beti illargiari begiranoiz aldatu eta noiz ebagi.- Zenbat izen ditu illargiak?- Illargi, illetargi, argizagi, goikoa...Orra izen barzuek... Bere sustraietan'argia' dago, eguzkiarenean 'egu'dagoen antzera. Argi eta egu, biak- Oiek danak europatarrekin bateradauzkaguz?- Europa'tik gurera etorritako erri aiekurte askotan iraun zuten gurekin,lagun edo etsai, eta aizkenerakoeuren siniskeri guztiak geure buruetarapasa ondoren, zearo galdu ziranbetirako, erromatarrek gure lur-aldeetanagertu ziranean.- Eta, nola galdu ziran?- Iñork gaur oraindik, jakin ez. Errezakdefenditzen ziran goiko gallurretanbizitzeko oitura zuten, arri-esiz inguraturik.Artzai eta nekazariak izanikbazuten garia, bazuten ganadua,bazuten urrea eta brontzea eta azkenik,burnia lantzen ere iaioak izanziran...Etxe illarak zituzten kale etaguzti... Lanbide asko eta, azkenik,merkataritza be bai.~43~

- Gure ipuietako 'jentillen' antza ematendute.- Aiengandik ikasi genduan, bai Bizkaiaeta bai Gipuzkoa'n, burni-lanak(burniaren tenplea San Martin Txiki'rieskerrak, ipuiak dionez)... Gure ipuietakoJentillek mendi-gañeko gazteluetanbizi ziran, aberatsak ziran urrez,bazuten ogi zuri ederra eta San MartinTxiki'k lapurtutako garia, baita burnialantzen jakintsuak ere... Beko ballaretakojendea bere mende zeuzkaten...Ataun'en beuren aurka ere jeiki ziranSan Adrian'go zulotik aurrera botaarte Arabara'iño...- Kixmi jaiotzean desagertu omenziran...- Jesus'eri deitzen omen zioten Kixmi;baña, ortan ez datoz bat ipuiak etahistoria. Arkeolojiak dionez, erromatarrakgurera etortzean, orduan galduziran mendi-gallurretako atzerritaroiek.Erromatarrek ballaretako bide zabaletiketorri ziran eta an egin zituzteneuren erri indartsuak... Goikoak alperrikzeuden eta larrez bete ziran.Oraintxen ari gera egoitza aien zazpimetro lodiko arri-esiak, baso-azpietanarkitzen... Jentillen antza ematenduten Europa'ko erri auek, eunka urteKristautasuna Euskal-erri'ra eldu bañolenago galdu ziran...

VIANIMISMOTIK ERROMANIZAZIORAErroma-Bidean- Noiztik da Erroma ori?- Euskaldunek tupiki(urraida)-aroaneta oraindik europeotarrak geuremedi-gallurretan bizi zirelarik, Tiberizeneko ibaiaren ezker-aldean, erriberri bat ari zan sortzen, 'SeptemMontium' (Zazpi Mendi)'en artean.Tiber ibaiaren eskubitik, ordea, etaipar-alderagoko Arno beste ibaiarenartean, an zeuden kokatuta Etruskoak,Euskoen antz-irudikoak. Amabi uriaundi zituzten Erroma jaio ordurako,eta onen asierako erregeak, berakere, etruskoak izan ziran, Errepublikasortu arte, Erroma'n.- Eta, zer egin zuten etruskoek?- Amagi uri nagusi zituzten eta amabiakirauntsi zitun Erromak, bata bestearenondoren,ondorengoentzateuren arrastorik, bat ere utzi gabe.Erria zabaldu ala,Erroma'k bideberriak urratu zitun, sendoak, iraunkorraketa egokiak. Estuenak ere, bigurdi alkarren ondoanaiñakoak.pasatzekoNagusiek, beriz, zazpi metroko kalzadazuten, eta bi aldamen,andik zamariak,zaldiak eta oñezkoak ibilli aal izateko.- Gure amamaren esanetan.bide guztietatikjoaten da Erroma'ra.- Ori egia zan, bide guztiak Erroma'nzutelako beuren kilometro guztienasiera 'Miliario Zero' deritzan arriborobillean. An dago oraindik 'ForosImperiales' zan tokiaren erdian. Autopistaberri auek sortu diran artean,Italia'ko erripideak erromatarrenakziran. Munduan zabalduz, bide berriakeraiki zituzten, aal zanik erosoenak,Mideterrane itxaso osoaren inguruan.Benetan arrigarria da, nola Uri bakarbatek Europa, Asia eta Afrika'ko baztarasko menperatu zituen. Txapelakentzekoa da.- Eta, nola etorri ziran guregana?- Etruskoak garaitu ondoren, itxas-ertzeangora, Italia eta Frantzian zear,Hizpania'an sartu ziran Tarragona'ra;baña, or eldu aurretik, Narbona'tikBurdeos'era beso bat zabaldu zuten.Tarragona'tik aurrera, Zaragoza, Kaskanteeta Bribieska'raiño... Burdeos'tikbeera Orreaga'ra eta andik Iruña'ra.Emendik, berriz, Sakana'tik Araba'koLautara eta andik Bribiska'ra bide auere. Orra bi bide nagusi nundik gureraetorri...

- Bi bide nagusi oien artean gaude...- Burdeos eta Tarragona'ko bi bideoien artean, euren erdian artu zutenPirenee-mendiak eta Euskalerri osoa.Bribieska'n alkar joko zuten bi bideauek eta andik Astorga'ra.Burdeos'tik, itxaso zear ere, egoalderuntz,Euskalerria zegoen...Onera,meatzen billa datoz: zillarra eta burnia.Zillarra Oiartzun'en eta burniaFlaviobriga'ko Bilbao inguruan.- Eta, gure mendien gallurretan biziziran europeotarrak..?- Erromatarren bideak ibarretatikdatoz eta euren uriak ibarretan egitendituzte. Onek bere ondorioa ekarrizuan berekin batera eta auxe da:mendi-gallurretako kastro, gaztelu etaarri-esiak bertan beera erori ziran,larren janari eta txorien egoitz; erriak,bideak eta bizia azpitik zijoazen abiadan,goiko gallurra aldamenera utzita.Arkeolojiak ez digu esaten zer eginzuten ango biztanleak; desagertu eginzirala. Orra guztia. Nora joan ziran?Gure erriakin naastu ziran?Bear ba'da, bai. Eta, bear ba'da,geure odoletan agertzen dan A zerkiori, eurok utzitakoa izan liteke, Europaifar-aldeko ezaugarri bait da A zerkiori...- Aien siniskeriak ere gurekin daude.- Bai.ala da. Ain maite degun lauburua,eurena daSan Juan suak bezela.Euskalerria'n ez dago baztarrikSan Juan surik egingo ez duenik. EztaEuropa'ko baztarrik ere, orixe egingoez duenik.Ituren'go Yoaleak gureak direnik ukatuezin; alaz ere 1963'garren urtean,Davos erriko elizaren apaiz batek esatenzidanez,bere erriko aldamenbatean, udaberria eltzean, orrelakoYoaleak bazirala.Eta, oraindik orain, komunika-bideekeman digute Yugoeslavia'ko erri bateanoien antzeko zerbait, ardi narru etayoale aundiak gañean zituztela.- Europatarren siniskeriak auekdanak.- Eurak gure artean urte askotxo igarozituzten: Naparro eta Araba'n millatikaurrera; Gipuzko eta Bizkaia'n ez ainbeste;baña lareun urte bai.Gure artean urtu ziran, euren burukosiniskeria geuren buruetan lagatagero. Erri-sikologiaren lege batek dionez,siniskeri edo ipuin baten Norkia,denboraren poderioz, aastutzen zaigunean,edo ura baño indar aundiagokinbeste bat agertzen danean,orduan lenego Norkiaren ipuiñ etasiniskeriak, bigarren Norkiari eanstenzaizkio...- Basajaunen gauza batzuek Jentillenakizaten dira.- Eta, gero Sanson'enak eta badaAralar'en arri aundi bat Roldan'ekbotatakoa... Lenego eguzkiari egitenzitzaizkio suak, gerora San Juan'eri...Ori da sikolojiaren legea... Euskaldunerrietan Jentillenak diran zenbaitgauza, euskera galdutako errietan,moroenak izaten dira...Dana dala, suak irauten du oraindik.Euskerak eta Kristautasunak ekarridizkigute, euren tolesteetan, antxiñaantxiñakosiniskeri asko.- Don Joxe Miel BarandiaranAtaun'dik asi zan lanean.49

- Ataun erri euskalduna eta kristauazan eta etnoloji-arazoa andik asizuan. Eiztariak gintzala aztikeriak egitengenduzen koba-zoloetan, eize-irudienaurrean, eizea arrapatu aalizateko.Geroago, artzai biurturik, belarrariaztikeririk egin ezin eta gora begiraasi giñan... An zeuden belarrak bearzitun eguzki eta ur... Andik asi zaneuskalduna Ortzia gurtzen eta onenindar guztiak.- Izakiaren indarrei anima bat ipiñizien?- Eta jainko txiki biurtu. Euskaldunaartzaia zan eta bera menperatzeraetorri ziran europeotarrek ere bai:siniskeri berdiñak eta antzeko bearkizunak...Baña, ondoren etorri ziran erromatarrenbide berriek galdu zituzten kastro,kastillar, kastillo eta Jentillen gazteluguztiak.Ez zitun kristautasunak galdu, aurretiketorritako erromatarrek baizik.Burdeos, Garona, Dordoña- Erromatarrek euren bideetatik etorrial ziran?- Garona berba bi itzez egiña dago:Gar eta Ona.- Bai; baña, gurera kosta-ertzetik ereagertu ziran. Burdeos zan euren Uririknagusiena eta andik zeuden Baiona,Bidasoa, Pasaia, Donosti, Getari,Deva, Artibai-Ondarru, Lea-Lekeitio,Gernika-Forua...Nervion-Bilbo-Flaviobriga...- Burdeos'ek badu Garona izenekoibaia.- Eta Garona'ri, itxasoratu aurretik,beste ibai bat datorkio, Dordoña deitua,eta onen inguru guztian daudePaleoliti-garaiko kobarik famatuenak,Cro-Magnon'etik asita.. Dordoña ibaiaan goian gelditzen da Burdeos'tik sorkalderuntz;baña, Garona, ez; goitikbeera dator Pireneemendartera.Onen gallur batean sortzen da zazpiiturburutxoetatik eta Burdeos'eraiñojeistean, mako aundi bat egiten du.Mako orren barruan egon dira betiAkitania'ko euskaldunak...- Biak dira euskaldun utsak: Gar,mendi gallurra da (Gar-mendia, Garate,Garaiko etxea...) eta Ona. Ona daur asko ematen duen mendia. Garona(Guide de Tourisme. MICHELINPYRENES. 3 Edition, 91 orrialdeandionez) izena errekatxo batzueri ematenzaio eta guztiak dira Gar-Ona,batez ere Garona de Ruda (Saboredomendiaren inguruan) eta Garona deJueu (Maladetta'ren ifar-aldean) sortzendirenei... Badirudi izena ez dalaurarena, mendiarena baizik. Eta euskerazorixe esan nai du Gar-ona'k.- Garonak mako aundi egiten duelaesan dezu.- Mako orren barruan ibiltzen ziran,ifar-alderuntz,Pirenee mendietakoartzaiek... Or zegoen asierako Akitania.Gero Akitania gorago zabalduzuten eta orduan sortu zan, or bertan,Novempopulania (BederatziErriak).[51]

Hiztorian zear beste izen auek artukozituen Ducado de Guyena eta Gascuña.- Baña, ez al ziran amabi erri?- Asieran Bederatzi zirenak, geroAmabi gertatu ziran. Ona izenak:1/ Metropolis Civitas Elusantium (Eauze).21 Civitas Ausciorum(Auch-Armagnac).3/ Civitas Aquentium (Dax).4/ Civitas Boiatium(Buch eta Born).5/ Civitas Beharnentium(Lescar-Bearne).6/ Civitas Turba Ubi CastrumBigorre (Tarbes eta SaintLizier-Bigorre).71 Civitas Convenarum (SaintBertrand de Comminges).8/ Civitas Consoranorum(Saint Lizier. Conserans).9/ Civitas Aturiensium(Aire Sur l'Adour).10/ Civitas Vasatica(Bazas- Basadois).11/ Civitas Lectoratium(Lectoure-Armagnac).12/ Civitas lloronensisOrtxen zeuden(Oloron-Bearne).Novempopulania'koAmabi Iriak, bakoitza bere buruarenjabe eta guztiak erromatarren menpeko...Etruskoek ere Amabi Uri aundiederrak zituzten benetako alkarterikgabe; bakoitza aske eta libre; Erroma'kbanan banan zanpatu eta ezereztuzitun. Euskoak Etruskoen antzirudiomen gera; baña, gu bizi geraeta aiek bi milla urte auetan ildadaude: Ez erri, ez izkuntza, ez ezer.Illerriak bai, gurdi batek beera jo zuenegun artatik; zulo aretan aurkituzituzten Etruskoen izugarrizko illerriak.Arrezkero dira famatuak; bañaaurretik, izan zirenik ere ez.- Eta, gure arteko indoeuropeoak?- Erri osoak ekin zioten Europa'koegoaldera, zituzten gauza guztiekin,sekulan euren sorlekura ez itzultzekoasmoz. Ezpataz (iñungo ederrenakzituzten brontzezkoak eta gerora burnizkoak)edo itunez,eurak aukeratutakomendi-gallurretan eraiki zituzten,euren egoitzarako, kastro edo gazteluakarri-esiz ondo ornituak. Artzai etanekazari ziran; baita olagizon trebeakere, bai brontze bai burni arazoetan.Euretatik ikasi genduen burnia lantzen.Galdetu bestela San Martin Txikiri.- San Martin Txikik Jentillei arrapatuzien burniaren tenplea eta ez Europeotarrei.- Biak bat dira, geure ipuiñetan naastutaba'dabiltza ere. Tenplearekinbatera, baita burni-zerra eta itaia ereostu omen zien. Aurretik, berriz, garia.Europeotar Jentil aueri azkena Erroma'kekarri zien, Kristautasuna sortuorduko. Erromatarrekin ez zan erririketorri, soldaduak bai eta euroekinbatera jaurlaritzako jendea eta merkatariak.Euskaldunentzako obe.53

VIIITXAS-ERTZEKO KAIAKBurdigala- Zer zan Burdigala?- Novempopulania'ko Uri nagusia(Metropolis) Eauze izan arren, benetakoMetr6polis,bai ipar-alderuntzLoira ibaiararte eta bai ego-alderuntzPirene-mendararte, Burdigala zan.Eta nagusitasun ori bi alde auetatikartzen du: Narbona'tik datorkion bidezabaletik bat, eta itxas-ertzak, Garonaibaitik aurrera, ematen diona, bigarrena.- Orduan, antxiñako Burdigala, oraingoBurdeos degu.- Bai; Deba'n ez. Baña, PomponioMela idazleak onela dio (bere De SituOrbis Lib. III Cap. I): "Deva TritiumTuboricumattingit" = "Deva ibaiak TritiumTuboricum ikutzen du"...Idazle guziek esaten dute Tritium oriAstigarribia'n zegoela; zergaitik andagoen ez du iñork agertzen. An ezdago meatzik (ez zillarik ez burnirik);an ez dago ura besterik. Ura ugari.Deva ibaiak ur ura ikutzen du, iturburuizugarria bertara datorkiolako eta iturburuori da Deva ibaia aitatzearenarrazoia eta zergatia. Ez dago besterik.- Burdeos'etik beera or dago, Aduribaiean, Baiona, garai artako Lapurdum,Erroma'ko gudarostearen egoitza.Onek artzen zuan Burdeos'ensortutako mogimentuaren lenengoolatua. Onen inguruan zeuden Miarritzeeta Getari (emen topa dituzte erromatarrensalazoi eta eskabetxe lantegiak);Loitzun eta Endaia, Asturiagaere bai Bidasoa ibaiaren irteeran;andik Pasai eta Donosti; berriro Getari;Deva (Tritium Tuboricum), Artibai-Ondarru, Lea-Lekeitio, Oka-Gernika-Forua... eta azkenik Nervion - Bilbao -Flaviobriga. Andik aurrera Kastro-Urdiales eta abar.- Erri guzti oietan daude erromatarrenaztarnak?- Eta, zer da Tritium (Trizium irakurtzenda) Tuboricum ori?- Trizi, Itzir eta um ori, a = Itziar;Tuboricum = Iturburuko da; biak alkartuta,Itziar Iturburuko. Iturburu oriItziar'en dago, Astigarribia-aurrean.Ura bearrezkoa zuten erromatarrekbai gudarientzako eta bai barkuentzako.Barkuak bertaraiño sartzen ziraneta iturburua ibaira bertara dator. Uraugari barkutik bertatik artzeko eran.Orreagatik pasatzen zan 34'garrenIruña'rako Bideak bazun 'geldiune'bat, Iturissa edo Turissa, oraindikorain Iturrizar izenekin ezagutzen zanerromatarren iturria.Deva ibaiako Iturburuak ere merezizuen orrelako aipamen bat.55

Asturiaga- Zer da Asturiaga?- Ondarrabi'ko Iger muturrean dagoenberezko kaia da Asturiaga. An dagoondoratuta erromatarren barku batburni-meatzez beteta eta andik ateradituzte zenbait zeramika-ontzi, urpekoigarizaleak, Kristo ondorengo I eunkikoak.Oietako batek aurkitu zuen urazpianamazazpi metrora, 1961'garrenurtean... An bertan, legorrean,barkuetan josteko Minerva,Marte,Elios-Eguzki eta Isis-lllargiren brontzezkoezaugarriak, aurkitu dituzte.Asturiaga'k gaur eguneko 'puerto refugio'baten itxura du.- Eta Irun'go El Juncal zer da?- Bidasoa'n (Oearso-bidea'n) aurrerajoanda zegoen kaia da El Juncal;Irun'go eliza dagoen tokia; eliza onenaurreko aldea osorik dago ordukomaterialez beteta. Ingumari guzti uraoso ezaguna zan Kristo jaio aurretik,eta izen auek zituen: Oiaso(n), Oiarso(n)eta Oearso. Ortxe dago Oiartzun.Egunero ari dira erromatearrengaraiko erreus berriak sortzen. Oearsoizenak gauza auek biltzen ditu:Asturiaga, Irun, Santa Elena eta Arditurri.- Zer zan Santa Elena edo Xantalen?- Gaur eguneko ermitatxo batean,orduko illerria. 1972'an I. Barandiaran'ekegindako aztarnetatik, au aterazuen: ermitak izan ditun aldaketak.Lenengo izan da Erromatarren errautsezkoilerri bat; ondoren illerri orreninguruan jaso zuten lau aldetako egiturabat; elizatxo baten antzera ereerabilli zuten toki ura; azkenik, gaureguneko ermitatxoa. Illerrian aurkitutakoerrautsen ontziak, 106dira (eundasei),bat ezik; au, kristalezkoa da.- Noizkoak dira ontzi oiek?- Kristo jaio ondorengo 75'garren urtetik125'ra bitartekoak. Urte oietatikaurrera, gorpuak lurperatzekoa zanoitura berria. "Carta Arqueol6gica deGuipuzcoa (J.AItuna) 1982"k, ermitarenzatiak erakutsi ondoren, gauzauek aurkitzen ditu bere barruan:zeramikak, metal-zatiak, urrezko belarritakoa,erromatarren eta erdi-arokodiruak, ezurrezko orratsak, kristalezkoontzi eta zatiak, gizakien errautsak. I-IV'garren gizaldikoak; baita Erdi-arokoakere.- Eta, Andrearriaga'ko arlosa?- Irun'dik Oiartzun'erako mendiarengallurrean antxen dago arlosa oriAndrearriaga ermitaren ondoan: Zaldunbat eta gizaki bat bere aurrean.Esaera bat du, ona: VABELTESO /NIS. Fita jakintsuak aldaketa au egitendio: AEBELTESON. Orrela baduonek Akitania'ko AHERBELSTE arenantza. Aker Beltza dabil tartean...Dana dala, antxen dago erromatarrengaraiko illen arlosa ori. Andik beera,Oiartzun'era joko degu.- Eta, Oiartzun'en daukagu Arditurri.- Arditurri, erromatarren meatz-zulo.An egon ziran berreun urtez lareungizaseme lanean, zillarra ateratzen.

Joandan eunkian topa zituzten garaiartako 46 zearzulo edo galeri eta 82putzu. Danen artean 18 kilometrobeteko zituzten luzeroan... Barru aietanaurkitu dituzte zenbait gauza:erromatarren diruak, meatzetako mailluak,lurrezko krisalluak eta abar...Oraindik orain Compañia Asturiana deMinas ari izan da or lanean, meatzakateratzen;baña, zillarra (galenaargentifera) erromatarrek agortuzuten.- Orduan, Irun'go Xantalen, Bidasoa'koAsturiaga, eta Oearso'ren izatearenarrazoia, Arditurriko meatzetanegongo zan...- Baita, Bidasoa'ra Val de Erro'tikzetorren bidearena ere. Tarragona'tikOiartzun'era bidea egin zuten erromatarrek.Zillar ori eramateko ez ba'zan,zertarako zan? Oiartzun'dik Tarragona'razuzenean eta andik itxasontzietanErroma'ra. Orra biderik zuzenena.Beste bideak ziran luzeago eta arriskugeiegokoak. Zillar oien inguruanmundo oso bat zebillen erlauntzarenitxuran: Lareun langille, zillar oiekzaintzeko ainbat gudari, garriorakobear zituzten gurdi eta zamari... Zer,ez? Egoitzak ugari Bidasoa inguruguztian...- Eta, beste meatz-zulorik ez al dagoGipuzkoa'n?- 1986'garren urteko"Aranzadianan.106" garrenean Mertxe Urteaga arizaigu esaten aizkeneko sei urte auetanzenbat erromatarren aztarna aurkitudituzten: Zubeltzu, Elatzeta, Altamira,Olaberri, eta Belbia Irun'en;Etxola-errekako ballara Ernani'n;Udala'ko meatz-aldea; Zerain etaAtaun... Ez ziran lo egon.Oka - (Gernika) - Forua- Eta, Bizkaia'n zer?- Erromatarren agerpenik sendoenakOearso, Forua eta Flaviobriga dira.Iruetan daude meatzak agerpen oienarrazoi-biderik onena. Irurak dituzteportu bana eta legorrerako bideak.Forua aldean ez dira bide oiek aingarbi ikusten; asmatu egin bear; baña,bada bertan burni-errautsik ugari.Forua'ko ibaitik ezker-eskubi, ordaude Marueleza gaztelua (Gaztiburubere illerriarekin batera) eta Luno'kokastroa ezkerrean, indoeuropatarrenegoitzak. Auek errementari onak ziraneta izan zitekeen burni-lan auenaurreratzalleak ere.- Bazuten erromatarrek beuren portuaere.- Bai Foruan eta bai Mundaka'n; baitajainkoen aldarak eta ildakoen arlosaketa l-lll gizaldiko beste aztarna geiago:320 zeramika 'terra sigillata' zatieta bidrio-zatirik ez da falta... Lenengoeunkitik bigarrenera sustraitu ziranForua'n eta orretan Arditurri eta Foruabat datoz. Badu, erromatarren 'foro'-en antzeko aterpe aundi bat; etxeak,lau edo bost gelekin bakoitza, guztiakjende berdiñeko egoitzak, beuren kaleeta guzti. Forua izena berbera ere'Forum' izenarekin alkartzen dutejakintsuek.59

- Oka ibaiean dago Mundaka.-Baita Bermeo. Emen egon liteke Plinio'kesaten duen 'Vesperies' tokia.Aurrerago daude Plentzia eta Sopelana,Neron eta Adriano'ren (I eta IIeunkia) diruekin...Eta Nervionibaia. Bilbao zaarrean,Ribera kalean, aztarrikan egin barikaurkitu dira Trajano eta Marco Aurelio'rendiruak (I eta II eunkikoak auekere), Arditurri eta bere ingurukoengaraia. Bizia dabillela itsas-ertzeosoan...Flaviobriga- Izena zelta da eta 'briga', zubi...- Flavio, berriz, Erroma'ko enperadorebat.Bilbao'tik Trapaga'ko Ugarteauzora bazan portu bat Galindo errekan.Eta Triano'ko (Triano,Traiano da)meatzak jasotzen zituan... AurreragoSomorrostro; onek bere mollak, Muskiz'en...Inguru artan dago 'El Cerradode Ranes', il-erri zabala, erromatarrekerabillia eta gero Erdi-aroan ere bai.Flaviobriga Bilbao bera dala esandigute beti; orain, ordea, izen ori CastroUrdiales'eri dagokiola... Dana dala,or Bilbao eta Castro bitarte orretanegon dira beti izugarrizko bumi-meatzak...- Eta, 'briga' zubia ba'da, nun du Castro'kzubi ori?- Emendik Burdeos'era artu-emanakbazirala, an onodoratutako barkuakagertzen digu; beronen barruan aurkitudituzte 'sigillata hispanica Gragendrof46' itxurasko zeramikak... Asturiaga,Bidasoako portuan, aurkitu degubeste ondoratutako bat burni-meatzezbeteta... Flaviobriga erromatarren'colonia' maillan Vespasiano (64-79K.ondoren) egunetan sortua dirudi...Ezaugarri auek, denbora berdiñakerakusten dizkigute: Jesus jaio aurrekoeta ondorengo Oiartzun'go Arditurrizillar-meatzen garaiak.Bitartean, artzaiek beuren artaldeekin,mendietan zebiltzan, ballaretako erromatarrenjokoari begiratzeke; neguaeltzean, jeisten ziran beerago, an gertatzenari zanari kasu geiegi egingabe.

VIIIITXASONTZIAKMerkataritza- Bidasoa'ko Asturiaga kaiean badagoontzi bat ondoratuta.- Urte auetan makiña bat arkeologi gaiarrapatu dituzte bertatik, etxeetan gordetadaudenak. Burdeos'en ere, Garonaibaiean, aurkitu zuten beste bat1964'garren urtean eta bere barruan'sigillata hispanica' topa zutela, esandadegu. Baña, arazo au ez da oramaitzen. Begira zer dion 'Brigantium'aldizkariak, 1983'ko 4'garren alean,gallegoz.- Gallegoz ipiñi bear al dezu?- Euskeratuko det: "Mundu zaarrekomerkataritzarik geiena itxasoz egitenzan, naiz-eta neguan, eta eguraldi txarretanuretara irten ezin... Erromatarrekbazekiten, egoaldetik goruntz,Atlantiko itxasoan zear ibiltzen. Betika'koemaitzak, Britania eta Rhinibaieraiño eltzen bait ziran... Batez ereI eta ll'garren eunkietan... Orixen da,diot nik, Arditurri zillar-meatzetakogaraia.- Egunez bakarrik ibiltzen ziran etagaberako kaiaren bat billatu bearzuten. Gure itxas-ertzeko kaiek ontziasko ikusi zituzten alde batera etabestera ibiltzen. Aldizkari gallego onekdionez Cortegada'n (Vigo) badagobeste ontzi bat ondoratuta eta bertatikateratako 'terra sigillata', italica da...- Orra Burdeos, Bidasoa eta Vigo, irumugarri eta ezaugarri.- Kantauri itxasoan ontzi ondoratuakaurkitzea ez da gauza erreza urakbaztarrak asko astintzen duelakoz;alaz ere, or daude iru itxasontzi oiekmerkaratzi ugari baten ezaugarri. Erromatarrekerrez ibilli ziran geure itxasoanbatetik bestera. Vigo'ko Cortegada'nontzia aurkitzea batera dator,Labrador'en XVI'garren gizaldiko euskaldunontzia topatzearekin. Canada'ko jakintsuek arrituta daude San Juanizeneko ontzi orren taju eta sendotasunakin...Erromatarren garaian,ordea, ez ziran gauzak geure arteanorrela gertatzen.- Baña, itxasoan gauez ez ziran ibiltzen.- Nola gertatzen ziran ba?"Canoa Monoxila"- Estrabon jaunak (Georg. III, 3.7) dionez,Hispania'ko Ifaraldekoek ontziakerabiltzen zituzten narruz egiñak edobestela enbor batekin. Noiz? Kristojaio aurreko eunkian. Oietako 'CanoaMonoxila' Irun'en topa zuten, 12metrora sakonean, 1954'ean, oiñarribatzuek egiten ari zirala. Baña, ezzuten gorde.63

- Zenbat orrelako!- Beraz, gure aurrekoek orrelako ontziximpleekin ezin urrutira joan; baña,kosta aldean ibiltzeko naikoak ziraneurak.Ontzi aundiek ere ez bait ziran itxasoanbarrurago joaten.- Zelan egiten zituzten ' monoxila'oiek?- Eñborrari zulo luzanga bat egin,gizona bertan sartzeko modukoa etanaikoa zan orrekin. Gerora, enbororreri beste bat lotu aldamenean; orrabi embor batera.Egoak ipiñi, ondoren eta, azkenik,egurrak alkarri lotu, enborren ordez...Ontzi oien odoan erromatarrenak, izugarriakziran... Nagusitasuna eureneskuetan zeukaten.- Gure mendietako artzaiek, eta artzaiez zirenek, zer ez ote zuten ikustenitxasoan...Merkataritzako itxasontziak- Lenengo aldiz itxaso zabaleko nagusitasunaFenizioek izan zuten eureneskuetan, 1.500 urte Jesus jaio aurretik.Egipto'n ere ba zituzten auen antzekoak.Baita Palestina inguruko Tiroerrian be, onela esaten bait dio ErregeakSalomon'eri: Nik ebagiko ditutLibano'n zedroak eta itxasoz, atoian,ermango dituk zuk esaten didazunzeure erriko itxas-ertz batera...- Asia'n eta Grezia'n izan zituzten itxasontziak...- An ibilli ziran ibilli grekotarrek, ugartebatetik bestera, etenik gabe itxasontzietan,Erroma sortu orduko'... Baña,sortu ondoren, erromatar merkatariontziakagertzen diranean, guztiakematen dute itxura berdiña: Guztiakdira barru zabalekoak eta borobil antzekoak;guztiak dute brankako bularra(roda) irtena eta popako korastagoruntz egiten duena eta aurrerantzmakurtzen dana antzar-lepoaren itxuraartuz...- Eta, brankako bularra?- Aurrerantz okertzen dana, olatuakobeto erdibitzeko. Agertzen diran irudibatzuetan, aurreko mastako oiala,atzeko 'maiorra' baño aundiagoa eta,geienetan, aurreko mastan oial txikibat eramaten dute 'artimon' izenekoa,ontzi-gobernuaren laguntzarako, ezbait dute oraindik lemarik asmatu...Timoiaren lana arraunekin egitendute, traiñeretan bezela.- Orduan, lemaren lana arraunak etaartimonek egiten al dute?- Ez zan beste lemarik asmatu oraindik.Lenengo eunkikobarku-marrazkibatek txabolatxo bat darama aurrekoaldean eta oial aundiaren gañeanbeste oial txikiagoak (velas degavia)... Alea (batez ere, garia) eramatekoakoso aundiak ziran.Pom-65

peia'ko arlosa batean xixilikatua ikustendegu barku bat. Aren antzekoaizango zan Grezia'ren El Pireo portuanikusizuna,ll'garren eunkian,Luziano'k (barregarrien idazleak).- Nolakoa zan ba'da?- Barruko mariñelekin itz egin ondoren,onela dio, arrituraz beterik: "55metro luze, 15 metro zabal eta 13metro sakon da. Eta, mastaren luzeroa!Eta arrek bear ditun estatxak etasokak tente irauteko! Popako korastaateratzen zan gora antzar baten itxuran.Eta brankako bularra Iris'en irudiarekin!Goiko oial txikia (gavia) gorrigorri,margoak, aingura bere molineterekin eta popa-aldean kamaroteak...Dana zan zoragarri! Esan zidatenez,ontzi arrek Atenas uria urte beteanmantentzeko aña gari, ekarri zezakeanaldiko...".- Zenbat mariñel?- Barruko jendeak gudaroste oso batzirudien eta kapitan zaartxo batek erabiltzenzituan atzeko lema aundiak(alde bakoitzean bi arraun galanta)makillatxo bategaz, gauzarik errezabezela...". Onen esanekin eta Pompeia'koirudiaren bitartez, atera dezakegunolakoak ziran, gutxi gora-beera,merkatari-ontziak.- Zertzuk zituzten ba'da?- Ona zertzuk: Balkoia popan, oialbatekin estalia, kapitan eta bere lagunbereizientzat; lemarako, arraun aundiak,aparixu bategaz uretatik kanporajasotzen diranak; beste txabola baterdian pillotu eta beste aukeratuentzat;eskotillak barrura sartuetabarrutik irtetzeko; branka edo proaaldean, egur lodikote batzer edo zerxintxilika ipintzeko (serviola) edo bes-'tela zain-tzallearentzat (vigia); galeribat branka inguruan; oial aundia etatxikiak (gavia); oialak bildu eta gordetzekosokatxoekin; artimoia bere bilkurekin...- Orrelakoak izango ziran euskaldunekitxas-ertzetik ikusten zituzten merkatarirakoitxasontziak?- Orrelakoak eta oien antzekoak. OnaApokalipsis liburuan Joanek zer dion,Erroma'ren azkena ikusten duenean(18,1-20): "Merkatariak ere (11-13)negar egingo dute eta illetak jokodituzte arengandik, aien salgairik ezbait du geiago iñork erosiko; ez urrezillarrikedo perlarik, ez liñu, ez purpura,seda edo eun gorririk; ez usaionezko zurik, ez marfillezko edo zurederrezko ontzirik; ez brontzezko, burdiñezkoedo marmolezkorik; ez kanela,ez zinamomo, ez lurrin gozorik; ezmirra, ez inzentsurik; ez ardo, ez oliorik;ez iriñ, ez garirik; ez zamari, ezardi, ez zaldi, ez gurdirik; ez esklabueta ez gizakumerik...". (15) "Gauzaauen merkataritza serbitzariak etaaren bizkar aberasten ziranak, urrungeldituko dira..." (17) "Eta ontzigidariak,itsasoan portuz-portu dabiltzanmariñelak eta itsasotik bizi direnak,urrun gelditu dira...".67

IXGERRAKO ONTZIAKItxasoko Burrukak- Gure aurrekoek ez zituzten bakarrikmerkatari-ontziak ikusiko...- Gerrarako ontziak ere bai ikustenzituzten, batez ere Agripa buruzagiakKantabria'ren aurka erabilli zuenburrukan. Burdeos'en zeukan berekabia eta andik beera gure kaietatikpasa bear. Burrukarako eratutako ontziekbazuten bela bat; baña, ibilliarraunez ibiltzen ziran, ez bait du betiaizeak geure gustora jotzen.- Orretarako, arraunlari asko bearkozituzten...- Zenbat eta arraunlari geiago, indarraere berdin. Arraunlariak ugaritzeko,aldamenetako arraun-lerroak ugaritubear. Orrela sortu ziran bi eta iruarraun-lerroko ontziak. Baita bostekoeta geiagoko ere. Baña, geienak.irulerroko ontziak ziran (trirremes).ontziei erasoteko... Berez, piraguabatzuen antza artzen zuten eta aldamenetan,arraunak lotzeko eskalamerekin...- 'Banco movil' esaten zaien antzekoak?- Berdiñak. Gerora, ordea, eskalameraoiek olez eztali zituzten, indar geiagoegiteko eta ontzia sendotzeko.Arraunlarien artean pasillo bat eginzuten gudarien burrukarako. Erromatarrekbeuren indarra zabaldu ala konturatuziran, itxasontziak bearrezkozituztela; baña, barkugintzan jakinez... Grezia'ra jo zuten eta ango erriberaarotzekin, eun ontzi bost lerroko(quinquerremes) eta ogei iruko (trirremes)prestatu zituzten.- Bost lerroko ontzi oiek zabalak izangoziran...- Eta, bosteko (quinquerremes) etageiagokoak, nola eratzen zituzten?- Arraunak luzatuz eta bost gizon ipiñizarraun bakoitzeko. Asieran, ordea,ontziak trañeru baten itxurazuten; burrukarako, proa edo brankakobularbea (pie de roda) luzatzenzioten eta bere muturrean burni-tramankulubat eratu, orrekin etsaien- Ontzia zabala izan ezkero, bost etabaita amabost lerrokoak ere geitenziran, arraun luzeekin, arraun bakoitzekojende geiago erabilliz. Itxasburruketanez jakiñak ziran erromatarraketa ori ordaintzeko asmakizun bategin zuten, kako batzuek, alegia,(corbi) eurengana etsaien ontziak erakartzeko,eta, orrela, barku-barruanoiñezkoen burruka sortu.LiH

- Ez zituzten gauza gutxi itxas-ertzekoeuskaldunek ikusi!- Orrelako ontzien taldeak ikusi zituzten,batez ere Kantabria'ko burrukaaretan, Agripa jeneralak eraso zuanean...Esan degu Burdeos'en zeukatelaontzien gorde-lekua eta Baiona'n(Lapurdum) gudariena... Gudari-saillakjoaten ziran ontzi bakoitzeko,oiñezkoak; bear ba'da, emen bertakoeuskaldun gudariak ere bai.Erroma'ko Gudarostea etaLaguntzarako Koorteak- Gudari asko eramaten al zutengerra-ontziak?- Orduan, eta gero ere bai, gerra-ontziaetanbeti izan dira gudariak ugari,merkaratzitan ez bezela. Merkataritzakoitxasontziek ez dute jende askorenbearrik; lagun gutxiekin naikoa da;baña, burrukarakoak beste era batekoakdira; aietzaz gañera, beste asko,burrukan egingo dutenak. Legorreanedo udetan, gudariak berdin jokatzenzuten eta gudarostearen zati batziran.- Eta, gudarostea nolakoa zan erromatarrengaraian?- Cesar Octavio Augusto (Antonioburrukatu ondoren sortu zan pakealdian)gudarostea txikiagotzen saiatuzan. 20.000 gudari zituen Erroma etaItaliarako eta beste 300.000 Inperioguztirako. Oien laguntzakin zabalduzuten euren nagusitasuna munduanzear; baña, orain, pakea sortu ondoren,ez ziran bear ainbeste. Gañera,gudari izateko bearkizuna kendu eta,soldadu nai zuenak bere naira izanzitekean.- Insumisorik ez zan orduan?- Augustok kendu zitun insumisoakorain bi milla urte. Baña, Jesus jaioeta bosgarren urteetan, soldaduskak20 urte irauten zuen; tarteka, 30 erebai. Bitartean soldaduzka zearo bukatuarte, ezin zekean gudari batekezkondu.- Eta, zenbat diru irabazten zutengudariek?- Alogera desberdiña izaten zan:Cesar'en serbitzuan zeuden 'LegionesPretorianae'takoek urtean 750 denario(Denario bat zan langille baten egunerokoalogera); Uri nagusietako gudariek,373; besteek, 225.Laguntzalleak ere izan ziran, menperatutakoerrietatik sortuak eta aiek,urteero, 75. Ez zan asko; baña, besterikezean...- Diferentzi aundixamarrak dira...- Betikoak. Noiz-beinka izaten zirandiru-banaketak soldaduenartean.Esate baterako, Cesar'ek, Jesus jaioaurreko 43'garren urtean, 2.500 denarioeman zizkien gudari bakoitzari.Diru asko. 42'garrenean, 500;36'garrenean, 500; 30'garrenean,250...

- Eta, soldaduzka amaitzean?- Orduan, abantallak izaten zituztendirutan edo lurretan; eta, batez ere,petxak sekulan ez ordiantzeko eskubidea.Oiekin danakin zaartzaro onalortu oi zuten gudari ibillitakoak. Asiera-asieran,'cives romani' zireneibakarrik zegokien soldauizatea;baña, gerora beste probintzikoei,'peregrini', ere zabaldu zien soldaduizatekoeskubidea. Or sartzen ziranIparaldeko Italia, Galia, Hispania,Mazedonia eta Asia Txikia. Italia'koak,oiek, Erroma'ko gudari berezi biurtuziran, lengo 'cives romani' aien ordezko.- Eta, laguntzailleak nortzuk ziran?- Gutxien romanizatutako errietatikartzen zituztenak eta talde bakoitzabere jendeakin bakarrik osatzen zan:euskaldunak euskaldunekin, asturianoakasturianoekin eta orrela taldeguztiak.- 'Legio'etan. Legio bakoitzak 5.500oiñezko eta 120 zaldizko zituen etaAugusto'k 28 Legioetarazuen Gudarostea asieran;murriztugeroagobeste iru kendu zitun; baña, baziranAla eta Cohorte zeritzenak ere; auek,ordea, Laguntzaille ziran.- Eta zer ziran Ala eta Cohorte laguntzailleoiek?- 'Ala' deitzen zioten zaldunak bakarrikziranean eta 'Cohorte', oiñezkoakziranean: 500'ko edo 1.000'koak izanzitekean Ala eta Cohorte oiek. Cohortea'Miliaria' ba'zan , orduan 760oiñezko eta 240 zaldizko zituen;auek, amar 'turmae'tan banatuak.'Turma' bakoitzeko 24 zaldi. CohorteMiliaria batek, 10 'Centuria' zitun.'Centuria' bakoitzak, 100 gudari: 76oñezko eta 24 zaldizko. Erdiketa onekinarintasunaren billa zebiltzen;batetik bestera errez joateko moduan,batez ere, erresumako mugakdefenditzeko orduan.- Nola zegoen eratuta gudarostea?LaguntzailleEuskaldunak- 'Cohorte' euskaldunen berri historiakematen digu. Sei izan ziran gutxienezeta guztiak ziran 'Miliaria', milla lagunekoak:760 oiñezko eta 240 zaldizko.Bi ziran Baskoiak (Naparro ingurukoak).Rhin ibaiean agertzen dira lenengoz,germaniarrak sortu zuten burrukaldibatean; gerora, berriz, Britania'n.Amabi aldiz jasotzen dituzte OorezkoDiplomak, 105'garren urtetik 160'rabitartean. Zenbat urte euskaldunakErroma'ren serbitsuan gudari bezela.- Eta, gipuzkoarrik ez al dago?- Bai, beste bi. Millakoak auek ere etazaldidunak. Bietatik lenengoa dafamatuena: 'Cohors I Fida Vardulorumcivium Romanorum equitata miliaria'.Euren ospea agertzen dute agiriekonelako urteetan: 90, 105, 122, 124,135, 139, 190. Auen aipamena beste75

askoiena baño 15 urte aurreragokoada. Auetzaz gañera, beste bi Cohorteaitatzen dituzte: bat Caristioena (bizkaitarrena)eta bestea Nervio'nena(Bilbao'koa). Orra sei milla gizon euskaldungazte, Erroma'ren gudari, 150urtez gutxienean...erromatarrenak arturik. Aien arteandago izen au: Elandus (erromatarra)Enneges (Eñegez) euskalduna, Eñegorena.- Zuk esandako Cohorteak baño zaarrago.- 150 urteetan belaunaldi asko pasatzendira eta millaka soldadu asko...- Sei Cohorte oiek baño geiago izandirenik, ez dakigu; izan zitekeen...Dana dala, auek Lenengo eunkiarenaizkenean agertzen dira; ordurakoArditurri'ko zillar-meatzak eun urtezeramaten lanean... Baña, Ebro-ballaranbaziran euskaldunak soldadu Kristojaio 90 urte aurretik. Badago Erroma'nAscoli'ko brontzea deritzaionaeta bertan Pompeyo Estrabon'en(Pompeyo'ren aita) agindu bat (18-XI-90 Kristoren aurretik) dator: 'CiviRomani' egiten ditu Turma Saluitian'eko(24 zaldizko) gudariak. Aietatikbederatzi Egea de los Caballeros(Naparroa'ko mugan) errikoak ziran.Euren jatorrizko izenak (euskaldun,ibero, akitaniko...) aldatzen dituzte,- Beste soldadurik ere izan zan. Izenaaldatzeko oitura au Araba eta Naparroa'koegoaldean, Jesus jaio bañalarogei urte aurrerakoa da.... Akitania'n,beranduago. Ori orrela dalarik,gerta liteke geure arloseetan daudenzenbait izen erromatarrak, euskaldunenakizatea. 75 denari-zillar urtekoez zan asko; baña meatz-zuloetakolana baño errezagoa zan gudarienaeta, gudaritza amaitutakoan, lurraketa cives romani izatea, petxarik ezordaintzea... Artalderik ez zutenentzatez zan zaartzaro txarra. Ez da, bada,arritzeko ainbeste euskaldunek Erroma'rengudari izan ba'ziran ere. Bizkai'tikMillako Cohorte bi, Gipuzkoa'tikbeste bi eta Naparroatik beste orrenbeste:6.000 gudari aldiko... ia 200urtez.Ze mordo!

XEUSKALDUNAK KANPOTARREN BEGIETATIKEuskal Taldeak- Euskaldunen arteko bereiztasunaketa taldeetan banatzea, erromatarrenlana izan zan. Erki edo tribuetanbanatu zituzten: Akitaniarrak ifaraldeaneta Vascones egoaldean. 'Baskunes'izena, indoeuropeoak ipiñitakoaomen da eta 'arroak' edo 'aundiak'esan nai duela itz orrek. 'Baskunes'etik'Vascones'era ez da orrelakoalde aundirik. Baskunes edo Vascones,Naparroaldean bizi izan ziranPirenne mendartearen egoaldekobabesean.- Eta, Varduli?- Oiek, oraingo giputxak ziran etaGipuzkoa eta Araba'ko zati bat artzenzuten Kantabria mendiraiño. Caristi,berriz, Bizkaia eta Araba'ko beste zatibat. Autrigoni ziran, Bilbotik sartaldeeta egoaldean bizi ziranak.- Izen oiek erromatarrek ipiñitakoak aldira?- Ez dakigu orrela aurkitu ba'zituztenere. Dana dala, eurok zabaldu zituztenmunduan zear izen oiek. Erkirikgarrantzitsuena, ezpairik gabe, Akitania'koaizan zan. Pirene-menditikgora, Garona ibaia itxasoan murgiltzendan arteko lurralde zabalak;baña, egoalderagokoen izena Vasconesizan zan. Eta ortik sortu ziranVVasko, Uasko, Vasko eta Eusko.Vascones- Nundik nora bizi ziran Vasconesoiek?- Oiratzun'dik asi eta Calahorraraiño;andik Jaca'ra...Alde oiek guztiak Vascones'enakziran. Gogoan izan bear degu arazoonetan bazirala Naparroan 'ceca' edodiru inprimatzalleak Baskunes edoBarscunes izenekoak.Varduli- Plinio'k Varduli esaten die; Mela'kVardulli; Ptolomeo'k VVarduli; Estrabon'ekBardietai, Barduetes eta Bardetuai...Gizajo onek ezin zituen geureizenik asmatu eta gorroto zien... 'Bar'orrek indoeuropeoz Marca, Estremaedo Ertza esan nai omen du; alaba'da, Barduli izango lirazke Vasco-79

nes'en azken ertza edo azken muturra.Eta orren itxura apur bat badu;geroago ere Gipuzkoa (Varduli edoBarduli) Pronvincia Vasconozita (Vascongada)zan, geure euskera aien(Vascones'en) euskeraren antzekoabait da.- Deva ibaitik aurrera bizkaiera dator.- Orixe ba; bizkai berba ez dago vasconizatua;beste era batekoa da etaBizkaia ez da sekulan Provincia izan,Señorio baizik. Bizkaiera oraindik vasconizatugabe dago. Oraingo aldi onetanBatuak egingo du erromatarrekberberak ere egin ez zutena: Bizkaiberba vasconizatu; Bizkaia, ProvinciaVascongada biurtu.- Orixe bai izango dala benetakomarka.- Eta, Autrigoiak?- Ifaraldean, Nervion'dik Santoña'ra;egoaldetik, Miranda'raiño eta, Haro'tikzear, Burgos'era sartzen ziran. Ansonibaia, Villarcayo eta Bureba inguruguztia artzendute Burgos'eraiño berriro.Varduli eta Caristi'en, biak alkarartuta, lurraldea baño zabalagoa daAutrigoi'ena.- Eta, Berones?- Vascones, Varduli, Caristi eta Autrigoiak,guztiak dute muga Berones'enlurraldeekin. Auek.kelta edo keltoi izenekoakdira... Ibero erriak erasoa jozutenean auren aurka, besteak Santandereta Galizi aldera bota zituzten;baña auek Errioxa'n kokatuta geldituziran, Kantauri mendartearen babesean...- Varduli onek oraingo Gipuzkoa,Araba'ko zati bat, beeko Kantari mendarterañoziran.Kostaldean, berriz,Oiartzun'dik Deba'raiño; eta Oiartzun'dikegoaldeko Arakil'era, andikEstella'ra eta Los Arcos'etik, Kantaurimaldatik Trebiño'ra eta, Vitoria-Gazteizzear, Deba ibaiaren ballaratik,itxasora.- Eta, Caristi'ak?- Caristi (Carietes edo Caristoi, griegoz);auen errialdea Deba ibaiarensartalderutz, Bilbao'raiño zan. Baña,Araba'n Trebiño'ra sartzen zan Arlaba'ndik, eta Miranda de Ebro'ra. Sartaldekomugak, auek ziran: Nervionibaia, Orduña'ko aitza eta Arkamo'komendiak.- Eta, nun topa dituzu xeetasun oiekguztiak?- Sanchez Albornoz jaunak dakarzkibere Mapa de los Territorios Tribalesizeneko liburuan... Erriak ere aitatzenditu erki bakoitzeko; baña, esan dezagunerri guztiak daudela erromatarrenbide nagusietan: Burdeos'tik Astorga'rako34 bide nagusian; Tarragona-'tik Astorgara'koan (Bribieska aldeanalkartzen dira bi bide onek); eta bienartean, Naparroa'n zear, daudenbeste txikiagoetan. Berones'enak erebarruan direla. Kosta-aldean, berriz,Oearso (Bidasoa), Tritium Tuboricum(Deba) eta Flaviobriga (Nervion); zillarmeatzak, ura ugari eta burni meatzakaitatzen dira; Forua, oraindik ez.81

Euskaldunekin ar-emanak artzaien bideetik- Gure errian sartu ziran jaun berrionek, beurok sortutako bide berrietatikdaukate nundik bertako jendearekinar-emanetan jarri: Tarragona'tik Oiartzun'era:Burdeos'tik Astorga'ra Arabaeta Naparroa'n zear... Beste bidea,itxasotik zetorrren: Baiona, Bidasoa,Gernika, Nervion-Flaviobriga... Tarteorretan, kaiak ugari... Auek ziran erromatarrengudaroste eta merkatariekerabiltzen zituzten bideak, mendietakobide zaarrekinzer ikusi ez zutenak;artzaien bide auek bestelakoak ziran,mendirik-mendi zebiltzenak.- Pireneetako bi maldak artzaiez betetadaude gaur ere.- Bai, ala da, beteta daude eta orrelaegon ziran orduan ere. Iparaldera Akitanianzear, eta egoaldera Ebro'renibarrean zear. Mendi nagusi orrekematen ditu Euskalerrian beste menditxikiagoak ugari: Aralar, Aizkorri,Urbasa, Entzia, Gorbeia eta abar. Batzuenurak Kauntauri itxasora doazeta besteenak, Mediterrane itxasora...Bide oietatik beti ibilli dira artzaiek.- Eta, orduan, zer gertatzen ote zanartzai aien buruetan?- Kultura eta indar berri auen aurrean,txundituta geldituko ziran, Agripa'renirulerroko 'trirreme' aien aurreankosta-aldekoak gelditzen ziranen antzera...Ez zan berdin 'canoa monoxila'bat erabilli edo 'trirreme' aietakobat... Artzaiek urtearen erdian mendigallurretanibilli arren, neguan beerajetxi bearra zeukaten eta, nai ta naiez, kultura berri arekin topa bear...- Berdin gertatuko zitzaien Saltus Vasconumaietakoei ere...- Oirtzun'go Arditurriko meatz zuloaketa ango jendetza lanean ukusita, aozabalikegongo ziran begira... Ura ezzan mendiko bakardadea! Ango zarata,ango gurdi eta zamari, ango amaigabekojoan-etorri, ango soldadutalde,ango Irun eta Bidasoa'ko etxeeta, aberegabeko aberastasunak...!- Ura ez zan ardiek ematen zutenaberastasunaren antzekorik...!- Bada oraindik Pirinee menditik beeradatorren orrelakobidea.- Karkastelutik aurrera Bardenas Reales'etaradatorrena eta Cañada de losRoncaleses deritzana. Bestelakomendietatik Kantauri itxasora, bidemotzak dira orren aldean. Araba etaNaparroa'koak luzeago, Ebro'runtz.Bide auetatik erromatarrek ere ibiltzenziran... Dana dala, gure artzaiek menditikjeisten ziranean, an egiten zutentopo kultura berri onekin.- Berdin gertatuko zitzaien Forua-Gernika,Nervion eta Flaviobriga'ko ingumarietakojendeari. Europa, Asia etaAfrika'ko jenero guztiak zetozen erromatarrengurdietan... Mundu osoarenemaitzak saski berean...Oraindik ere ar-zuloetan bizi ziranaiek, ao-zabalik begira-begira egongoziran, ezpairik gabe, ainbeste gauzaeder ikusita.- Araba'ko Iruña'n bada arlosa bereizibat...83

- Arlosa arek onela dio: "RhodanusAtilii F. Servos 'Anul Tychia' uxor 'llluna'Socra...". Emaztearen izena 'Ttikia'eta amagiarreba 'llluna'... Benetakoizenik ere ez: Txikia eta llluna...Biak ziran euskaldunak, emaztea etaonen ama; baña, izenik gabeak; senarrak,berriz, bai: Rhodanus Atilii'renSemea. Aiek euskaldunak eta au erromatarraedo bestela erromanizatua.Zer alde batetik bestera...- Nor ote zan Rhodanus ori?baña, Adriano'k (Margarita Yucenar:'Memorias de Adriano', Barcelona,1986, 102 orrialdean) asmo berri batartu zuen, tokien tokiko jendeakingudariak ezkon aal izateko baimenaematea.Orrela, lurrak eskeiñiz, bakoitzak berelurrak zaintzen obeto saiatuko zirelako...Gañera, gudarozteko ofizialek eurenatsedenerako zeuzkaten ainbat egoitzaeder, soldadu zaarren ostatu etagaxotegi biurtu zitun...- Soldaduzka utzitako gudari zaarrenbat eta arlosa bat jasotzeko aña ondasunbazuena. Gudaritza ondorenezkontzen ziran, Augusto'ren garaian;- Ez da bat ere arritzeko Araba'koIruña'ko gazteluan orrelako soladuzaarrenbat aurkitzea eta bertako emakumearekinezkonduta egotea...

XIEUSKALDUN-ERROMATAR ALDIALeizeetako aztarnak- Zer da aldi ori?- Juan Maria Apellaniz jaunak (MUNI-BE, 1975) dionez, garai edo aldi onekgaldera batzuek eragin erazten ditueta au da bat: Aldi onetan euskaldunekeuren ildakoak leizeetan eortzenzituzten; baña, eurok nun bizi ziran?Eta, ondorengo galdera: Noiz uztendiote leizeetan eortzeari, bein romanizatuakizan ezkeroztik?1/. Erromatarren taldeak emen(Bizkai-Gipuzko'an) kristautasungaraian sartzen dira, kosta-aldetik,arrain-lantegi eta meatzenbilla eta eurak zaintzeko.21. Bizkai eta Gipuzkoa'ko euskaldunekleizeetatik kamporadituzte euren egoitzak; baña,ildakoak kobeetan eortzen dituzte.- Noiz alde egiten dute leizeetakoegoitzetatik?- Brontzearen aizken aldian baztartzendituzte ar-zuloetako egoitzak;baña, zer egiten dute arrezkeroz,Jesukristo jaio ondorengo IV'garrengizaldirarte? Noiz agertu ziran Bidasoa'koinguruan erromatarrek? Historigilleekdiotenez, erromatarrek Euskalderria'nKristo jaio aurretik agertuziran. Baña, aien etorrerak ezer gutxiagertzen digu Bizkai eta Gipuzkoa'koleize-aztarnetatik...- Zer esan nai dezu itz oiekin?- Apellaniz jaunak, galdera auerierantzun aal izateko, asmakizun bategiten du eta asmakizun orrek maillaauek ditu:3/. IV'garren gizaldian, edo bearba'da leenago, leizeetara datozberriro bizi-izatera, gizarte-giroaokertu danean; baña, V'garreneanberriro utziko dituzte, beinbetirako, leizeak igoitza bezela.Bitarte orretan zerbait erromanizatzendira eta ildakoek eurenantxiñako erara eortziko dituzteoraindik ere, naiz-eta erromagauzezeurak inguratu.4/. Egoitzak berriz ere lur zabaleanjasoko dituzte, baserri edoborda-taldetxoen tankerara.5/. Burni-lana erromatarrekdakarte etanekazaritza-motageiago ere bai. (Burnia eta gariaezagutzen zuten lendik ere gurekinbizi ziran europatarrek).87

- Eta, nun daude erromatarren ondakinoiek?- Milagros Esteban andreak ("El PaisVasco Atlantico en Epoca Romana".Donostia. 1991) dionez, kobeetan aurkitudiran erromatar ondakin oiek,guztiak kosta-aldean daude, edo bestela,artzaien bide berezietan (naizneguko, naiz udako) dauden leizeetan.- Eta.ondakin geien, nun?- Esate baterako, or daukazu Bizkaia'koEreño errian, Ereñuko-Ariztideritzan kobea: an daude eortzita,zearo erromanizatutako jendea.Guztiak il ziran aiñagu-adarrez (cornezuelodel centeno) pozoituak. Bertanaurkitu dituzte oiñetako sandali erromatarrak,brontze-burnizko erastunak...Kontuan izan, Ereño'n daudelaerromatarren garaiko marmol-arrobiak.Eta, ildako oiek, guztiak baterailtzeko, danok jan zuten ogi berdiñaune berean; bear ba'da, bertako langilleoiek, esklabu ere izango ziran.- Eta, Bizkaia'n ba al da besterik?- Gernika inguruan zegoen PeñaForua edo Ginerraldi izeneko kobeaeta bertan aurkitu zuten Isis-Fortuna'ren iruditxo bat; 'santu' onekarrera aundia izan zuen Inperio osoaneta batez ere Hispania'n. Irudi auU'garren gizaldikoa da eta IV edoV'garrenean eortzia izan zan ildakobaten laguntzarako.- Eta, geiago?pixu-neurketarako balantza berezi bat.Orren antzekorik ez da beste bat, ezEuskalerria'n, ez Hispania osoan.Xeetasun auek agertzen digutenez,Forua zan erromanizazioa zabalkundearenardatza Bizkai'ko inguru onetan.- Besterik, ba'alda?- Gipuzkoa'ko kosta-aldean badirakoba batzuek erromatarren ondakiñekin:Amalda-koba Zestoa'n, Ekain etaErmitia Deba'n, Jentiletxeta Mutriku'n,Goikolau Artibai-Barriatua'n, LumentxaLea-Lekeitio'n, Kobeaga Ispazter'en,Gerrandijo Ibarrangelua'n,Sagastigorri eta Santimamiñe Kortezubi'n,Aurtenetxe Gernika'n, ArenazaI Galdames'en, Getaleuta Yurre'n,Oialkoba Abadiño'n, Iruaxpe III Aretxabaleta'n,Anton Koba eta AitxgainOñati'n, Sastarri Ataun'en, EzpilletaAralar'en, Akelarre Leze Zugarramurdi'n...- Eta, noizkoak dira ondakin oiek?- Apellaniz'ek dionez, euskaldun-erromataraldi onen denbora-neurri edokronolojia, oso motza eta xinplea da.Bertan agertzen diran diruak,IV'garren gizaldia adierazten dute:Constantino Aundiaren Semearengaraia... Terra Sigillata'k berdin: IVgizaldiaren erdia eta ale batzuekV'garrenera luzatzen dira... Onela dioApellaniz'ek: Kristo'ren ondorengo330-4IO'ra dijoa aldi au. Bertan, brontzezkokultura darion gizaki euskadunbatek, erromatar kulturaren ondakinbatzuek artzen ditu...- Ereño'n berriro: Ereñuko Arizti II leizea.Bertan aurkitu zuten berebiziko- Eta, zer gauza erabiltzen ditu euskaldunorrek bere bizitzan?89

- Ar-zuloetan naastuta agertzendiran beraren tresnak, auek dira: 1/Sukarrizko lanabesak. 21 Metalezkoak:bertakoak edo erromatarrenak,biak naasian. 3/ Kontxazko Cardiumzulatua, aurreko garaien lekuko etatestigu. 4/ Ezurrezko lanabesak; batezere, kirtenak, lendik ere baziranak. 5/Bi eratako zeramika: bata errikoia etazaarra; bigarren, erromatar Terra Sigillatabai.eta erromatarren bestelakoa ere- Gauza gutxi?- Bai, Ereñuko Arizti I eta Forua'koGenerraldi kendu ezkeroz. Brontzezkogauzak, IV'garren aldiko erromatarrenondakiñekin naastuta egoteak, baduagerpen bat: Leizeak aspalditik utzitazeuzkaten eta IV'garrenean berrirodatoz kobeetara bizi izatera.Dana dala, garbi ikusten dan gauzaauxe da: euskaldunak aurrekoen kultura-gaiakgordetzen saiatu zirala beti.Inperioaren egon-eziña eta beerakada,uri nagusietan agertzen zan batezere. Uriak beera doazen neurrian,doaz gora artzaintza, nekazaritza etabaserriak...- Eta, Forua'ko Isis-Fortuna beste'santurik' ez al da emen?- Irudirik ez ba'da ere, 'santuen' arlosak,bai badira. Dei Manes (D.M.)etxeko jainkoak dituzu. Oietakoen lauarlosa daude: iru Lemona'ko Elorriaga'neta laugarrena Gordexola'koZaldu'n.Beste iru aldaratxo eta arlosa bat,urak Atlantikora dijoazen lekuetan: Ivilia'riForua'n; EguzkiGarailleari (SoliInvicto) Ibañeta'n; Genio Pagi, Tokiantokiko jainkoari, Hasparren'en; etaAtherratze errian Herausco-rrisca'ri,Txerri-arrari (aketzari).- Besterik ez al da Kantauri-itxasoaldetik?- Soli Invicto'rekin bat dator Mitra jainkoaeta onen izenean bazan Pireneemendikogallurretan, ifaraldera, arzulobat. Ivilia'ri buruz,berriz, esan oi dute,'ibilli' itz euskaldunetik datorrela; alaba'da, orduan Lares Viales'en (BideetakoZaindarien) antzekoa litzakeForua'ko Ivilia.- Beste irudirik ez al da ezer?- Zergaitik etorri ziran berriro leizeetarabizi izatera?- Inperioaren berakadak, iraultzaksortu zitun baztar guztietan: lapur-saillak,'bagauda' taldeak, soldadu alkarteak...bakoitza bere kasa okerkeriakegiten... Orra zergaitik, segurantzabilla, biurtu ziran leizeetako egoitzeetara.Artzaintza oiñarritu zan sekulakoeta olagintza ere bai... Kobeetatik aldebillatu diran erromatarren ondakiñak,geiegi ez ba dira ere, diruak izan dira.- Larrosa, lauburu eta orrelako eguzkiarenirudiak asko dira Bizkai'ko arlosetan:Morga'ko San Esteban ermitaneta Emerando'ko Santa Elena'n,Boroa'ko (Amorebieta) San Pedro'n,Gordexola'ko Zaldu'n. Berreaga'kogazteluan zortzi arlosa billa dituzteeguzkiaren orrelako ikurrekin.Bada gizon-irudidun arlosa Natxitukoelizan; baita zaldun bat Oiartzun'goAndrearriagako arlosan ere...- Ez diraz asko.91

- Ezer gutxi... Beste Bizkai eta Gipuzkobaztarretan ixiltasun aundia. Inguruan,gutxi eta barruan, ezer ez. Zerpentsate ote zuten Oiz, Izarraitz, Gorbeia,Aralar, Aizkorri'ko artzaiek?Esan bearra dago gañera arlosak elizetanaurkitu dirala: Forua'n arlosabat eta Ivilliaren iruditxoa; Morga'koSan Esteban elizatxoan, onen aoiñarrietatikbatzuk atera zituzten, bañagaur iru daude bere ormeetan;Morga'n Emerando'ko Santa Elenaermitan bat; Boroa'ko San Pedroermitan beste bat; Lemoa'n SanPedro ermitan, bederatzi; Galdakao'koObispo-etxean, bat; Zaratamo'koSan Lorenzo ermitan, bi;Arrigarriaga'n Abrisketa'ko San Pedroelizan bi; Mungia'n Mesterika'ko SanLorenzo ermitan lau; Natxitu'ko elizanbat; Zegama'ko San Pedro elizan bat;Oiartzun Andrearriaga ermitan bat;Hasparrengo San Juan Bautista elizanbat; Zuberoa'ko Atherratze'nSanta Madalena ermitan bat...- Elizetatik kanpora ez al daude?- Bai bada bat edo beste: Jainko'nbat; Zaldu'n beste bat; Aizkorriko Olzatxabolan bada bat Araba'tik ekarria;Ondarrabia'n beste bat, ura ere kanpotikekarria... Ikusten degunez, geienakelizetan gordeak. Berdintxu gertatzenda Prehistoriako beste garaietako leizeetan ere: geienak daukatebere inguruan eliza edo ermitatxo batSantimamiñe'k bezela (Santi Mamesermita) Urtiaga'k (Salbatore ermita)eta abarrek... Bizkai eta Gipuzkoa'nez digute arlosa askorik utzi erromatarrek;bai, ordea Araba eta Naparroa'n...93

XIIERROMATAR ARLOSAKAraban- Erromatarrek gauza asko egin zituztenonak eta oien artean auxen dabat: menperatu zituzten erri guztietakosiniskeriak eta jainkoak onartzea.Onartu bakarrik ez, baita eurentzakoeliza nagusi bat jasotzea Erromaerdian. Antxen dago oraindik zutik VittorioEmanuele eta Corso kaleenartean, izen-buru onekin: M. AGRIPALF COS TERTIUM FECIT. Bola erdibaten antza du eta izena PANTEONdu (JAINKO GUZTIAK). Kristauekinausi zuten arau ori.- Zer egin zuten ba kristauekin?- Erlijio guztien aurkakoak ziralata,eriotzaraiñoeraso zieten; iru eunkiluzeetan eraso ere, 313'garren urteanConstantino Aundia enperadorea kristauegin zan arte. Erromatarrek eureneta grekotarren Panteoiak alkartuzituzten, biekin bat egiñik. Ortik sortuzan, jainkoen izeneri buruzko naasketa,jainko bakoizak bi izen zituelako,bata grekoz eta bestea latiñez... Bestealdetik, berriz, ainbeste jainko eta jainkosa,ainbeste aien seme-alaba jainkotxiki biurturik...Oiek naikoak ezzirala, besteenak artu ondoren,naaste-borrasteko Panteoia sortu zan.- Eta, jainko oiek gure artean ere ba aldaude?- Araba'n badaude batzuek eta auekdira: Laguardia'n Matribus Useis(Tokian tokiko, iduriz ooretutako, AmaZaindariei); Ninfae, (uren sorgiñei),Araia'ko erreka baten iturburuan etaCabriana'n; Laguardia'n Lares Ouatrivi(Bide-gurutzeetako Zaindariei), Larizenak Etxe-zaindari esan nai du,baña beste izen batekin datorrenean(Ouatrivi) onek erakusten du Lar'enesan-naia eta Ouatrivi bide-gurutzeakdira... Laguardia'n Lares Viales (BideetakoLaguntzalleak); Iruña'n Tutela,(Zaindariari)...- Eta, Dei Manes?- Dei Manes (Etxeko Zaindariak): Asa-Laguardia (Ama Donearen ermitatxooiñarrietatik aterea); Narbaja'n kamiñobatean; Armentia'n kalostrako baratzan;Gabariñ'en San Martin ermitaneta erretore-etxean; Iruña'ko aztarnategibatean eta Errioxa'ko San Millande la Cogolla'n...- Eta, bertako jainkorik ez al dago?- Angostina'n bi: Genio Suestatienseeta Baelisto; Suesatio Angostina berada (Bertako jainkoari) eta Baelisto =Belisto, Beltzetik etorri litzake (or daukaguAker Beltza); Alegria de Dunancierrian Tullonio (Toloño mendartekoa95

dirudi); Miñano Menor erriskan HelliceHelase; Lase Lats izan liteke eta errekaurakin esan nai omen du itz orrek;Cabriana'n Uvarna, osasunaren aldekoespiritua da, gaixo baten aldeeskatzen bait diote; Arziniega'nVimumburu, aizkeneko Buru orrekeuskera ematen du; Comunion'enLiurma, ez du ematen euskaldunadanik, izan liteke indoeuropeoa.Ildakoen Arlosak- Ildakoen arlosa asko al daudeAraba'n?- Pillo bat: Iruña'n, era desberdiñetakoak16 eta beste 8'ren berri badegu,baña, galduak; Luzkando'ko elizan iru;Angostina'ko San Bartolome elizanbat; Trebiño'ko San Esteban'en bat;Ollabarria'ko San Pedro de Salescesermitan bi; La Puebla de Arganzon'ekoSan Esteban muñoan bat;Pancorbo'ko Santiago auzoan bat;Contrasta'ko Elizmendi ermitan zortzi...- Araba'ko zer alderditan daude?- Arlosa oien egoerak Araba'ko zatirikbereizienak azpimarratzen ditu: Iruña(Trespuentes) aldea da bat; bertanbait dago gaztelua Antonino Pio'ren34'garren Bideari segurantzia ematenziona eta an daude 22 arlosa etaTutela'ren aldaratxoa. 'Santu' onek,naiz eta asieran itxasontzietan eramanaizan, bere babesa ematen zien,batez ere, gudariei. Dei Manes'enarlosarik ez da bertan falta.- Eta, beste alderik?- Laguardia'rena da: An zegoen Ebroibaiaren zubirik nagusiena, Mantibleedo Cantibre izeneko zubia. Gertuenekobezte zubia Deobriga'n zegoen,Miranda de Ebro'tik sartalderuntz.Matribus Useis eta Lares Ouatrivi'enaldaratxoak an daude. Ouatrivi gurutzbideesan nai du eta Lagurdia bereere gurutze-bide bat da. Laguardia'tikkanpo, Araba'ko Landan zear dijoanAntonino Pio'ren 34'garren bide orretandaude Ninfae, Lares Viales, etaDei Manes ugari.- Eta, Contrasta'n?- Contrasta'ko Elizmendi ermitatxoaoso bereizia da. Altsasu'tik gora dijoanOpakua aldapa baño aurreragoContrasta errixka dago, Naparro'rakobidean, bere oñetan Arana ballaraduela. Mendi orren beste aldera daukaguGasteain, Lana ballara menpeanduena. Bi errien artean Enzia'ko mendiaketa mendiak erriak banatzenba'ditu ere, artzaiak eta artaldeak batzenditu eta alkartzen...Zortzi arlosa daude Contrata'ko Elizmendiermitan eta beste orrenbesteGaztein'go San Sebastian elizatxoan...Eta bietan agertzen da, gizonezkoenartean, Cantaber izena. Andikdaude Cantabria mendartea eta Cantaberedo Mantible, Araba'tik Kastilla'rako zubia. Alde auetan Erroma'kojainko aundiak falta dira. Arlosak,berriz, elizetan daude.97

Naparroan- Erromatarren Jainkoak auek diraNaparroa'n: Jupiter'eri arlosa batUjue'n eta beste bana Aibar eta Eslava'n.A. Apenino (Jupiter) jainkoariArellano'ko Unzizu ermitan. Deo MaximoPeremusta (Jupiter) jainkoariRocaforte'ko sukalde-sutegi batean.Marti Invicto jainkaori Monteagudo'n.Soli Invicto jainkoari Ibañeta'n eta SanMartin de Unx'eko Santa Cruz aldean.Mater Magna (Cibeles) jainkosari SanMartin de Unx'eko Santa Cruz aldean.Ninfae, Leire'ko monastegian.- Eta ez al da Dei Manes'erik Naparroa'n?Liedena'n bi; Aguilar de Codes'en bi;Sos del Rey'en bi; Andion, Eslava,Galipienzo, Gasteain, Zabel'en bana.- Bestelako arlosak ba al dira?- Ooretan eskeñitako bat SantaCara'n; Eslava'n Dispensator bateri(Abastotako arduraduna) eskeñia;Oteiza de la Solana'n bi eta oietakobat XX urteko lapurrek ildako gazteari.Leire'ko Ninfae arlosak ere ogibidebat aitatzen du: Aquilegus (uren arduraduna)...- Eta, zer irudi daude arlosetan?- Bai, talde bat: Iruña'n bat; Liedena'nbat; Gazteain'go San Sebastian ermitanzazpi; Marañon'en iru; Aguilar deCodesen, lau; eta Calahorra'n arlosaberezi bat,bere burua il zuenena.Sertorioil zutelako : Diis Maninibus(CSertorii): ME BREVITIUS CALA-GURRITANUS / DEVOVI / ARBRITA-TUS / RELIGIONEM ESSE / EOSUBLATO / QUI OMNIA / EUM DIISINMORTALIBUS / COMMUNIAHABEBAT / ME INCOLUME / RETI-NERE ANIMAM / VALE VIATOR QUIHAEC LEGIS / ET MEO DISCEEXEMPLO / FIDEM SERVARE / IPSAFIDES / ETIAM MORTUIS PLACET /CORPORE HUMANO EXUTIS.- Eta, illarriak zenbat?- Gasteain'en bost; Aguilar deCodes'en bi; Villatuertan bi; Marañon,Carcastillo, Javier, Lerga, San Martinde Unx, Sos del Rey, Agreda, Sofuentes'enbana. Izenik gabeko illarriak:- Makoak, giza-irudiak eta batez ereeguzki, illargi eta izarrez betetadaude... Auetatik geienak Lana ballarandaude (beste aldean dago aitatudegun Araba'ko Arana ballara) etakristau elizetan (baita santuen izenekomuñoetan).- Eta, nungo tokietan daude arlosa etaaldara oiek?- Erromatarren bide nagusietandaude. Arlosa auen bitartez ikustendegu nundik nora ibilli ziran jaun aueketa nun utzi zituzten markarik geien.Lenengo eragiña Burdeos'tik datorren34'garren Bidean: Ibañetan dago SoliInvicto Deo; andik Iruña'ra Dei Manes;Atondo'tik Sakana'ra.andegu Arakil(Ara Coeli= Zeruko Aldara) izena...Bigarren eragiña Iruña'tik egoalderadijoan bidean: An daude Puente LaReina alde batetik eta bestetik Milagro,Villatuerta, Andion, Barbarin(Salatse'ren iru aldaratxo); Estella'ra99

OCTAVIA" OREIN - EIZTARIARI

idea eta emendik Los Arcos etaandik Araba aldera daude Gasteain,Marañon, Aguilar de Codes ainbesteDei Manes eta eguzki-illargi-izar ikurrekin...- Eta, irugarren eragiña?- Tarragona'ko bidean dagoen Kaskantenasi eta andik ifaralderako bideandaude Liedena, Rocaforte, Aibar,Gallipienzo, Santa Cara, Ujue, SanMartin de Unx, Carcastillo, Eslava,Sofuentes, Sos del Rey, Javier... Inguruonetan daude Jupiter, Deo MaximoPeremusta, Sol Invicto, Magna Mater(Cibeles), Ninfae eta Dei Manes. Kaskanteondoko Monteagudo'n MartiInvicto eta Arellano'n Jupiter A. Apennino.Liedena'n dago erromatarren'villa' edo basetxe bat eta aren inguruanagertzen dira emen aitatutakoErroma'ko Jainko aundiak. Dei Manes,etxeko jainko oiek, berriz, Arabaaldera, Kantabria mendartearen ifaraldetik...- Eta, bertako jainkorik?- Ujue'n Jupiter'eri arlosa bat eskeiñiziotenak, aietxek eskeiñi zioten bestebat Lacubegi'ri (Askako Iturbegiari),euskaldun utsa; Salatse'ri iru arlosaBarbariñen; Losa edo Loxa'ri bi Larate'n,Loxa edo Lotsa, Verecundia izangolitzake; eta Atta'rena Sos delRey'en....- Eta, geiago, zer?- Atal au D. Joxe Miel Barandiaran'enitzekin amaitu nai det: Onela dioberak (El Hombre Primitivo en el Pai'sVasco. EKIN. Buenos Aires 1944): "Ezdakigu zer itxura ematen zuten Erroma'kojainkoek euskaldunen buruetan...baña, izadiaren indarreri espirituaeman zieten eta orrela animismoazan buru aieri kolorea ematenziena...".101

XIIIERROMA ETA EUSKAL KULTURAKultura- Euskaldunek Pirenee mendietan,Naparroa'ko ifaraldean, Bizkaia'n etaGipuzkoa'n, bizi izan ziran bizi-bideonez eta euren nortasunik bateregaldu gabe; baña Araba eta Naparroa'koegoaldeetan ez ziran gauzakberdin gertatu... Eraso aundiagoakjaso zituzten bai erromatarren aldetiketa baita indoeuopeotarren aldetikere. Auek, erri osoak etorri ziran gureganaemen bertan gelditzeko asmosendoakin; erromatarrek, ordea, ezziran orrela erri osoak etorri, gudari,merkatari eta funzionariek baizik.- Baña, euskaldunek parte artu zutenerromatarren burruketan...- Bai, Sei Gudaroste bereziak (CohorteMiliaria Equitata), milla gudaribakoitza, izan genduzen eun urtezbaiño luzaroago... Baita Sertorio'renalde jarri ere onek Pompeyo'rekin izanzuen burruka artan. Sertorio'k galdueta galtze orren ondorioa izan zanPompeyo'k Kalagurris erretzea 72urte Jesus jaio aurretik. Arlosa batenikusi degu nola kalagurritar batek bereburua iltzen duen, Sertorio il ondoren.Kalagurris erretzea Pompeyo'renMetelo jeneralak egin zuan.- Pompeyo'k berak bildu zitun gazteluorretan (gaur egun St. BertranddeComminges) eta bere landatan,Pirenee gallurrean arrapatu zitun Sertorioaldeko euskaldun guztiak. Lenagoere esanda daukagu mendiakerriak bereisten ditula eta banatzen;ar-tzaiak, ordea, batu egiten ditu. Pireneemendiak ere berdin; beti batu izanditu bi aldeetako euskaldunak. BanaketaErroma'k egin zuan, bien artekomuga Pirenee mendian gallurrezgalluripiñi zuen egunean...- Urte askoz beranduago, berdin eginzuan Napoleon'ek.- Bai, baña, erromatarrek ez ziranlenengo zatiketa orrekin baretu etabeste bat egin zuen egoaldeko euskaldunekin:Naparroa eta Gipuzkoa(Vascones edo vasconizatuak) Zaragoza'raeta Araba Bizkaia'rekin,Cluny'ra (Burgos'era). Eta zatiketa audirau oraindik Elizan: Naparroa etaGipuzkoa Zaragoza'ra eta Bizkaia etaAraba, Burgos'era. Bi Gongotzai edoArzobispo euskaldunentzat: BataZaragoza'koa eta bestea Burgos'koa.Iruña'n bearko luke euskaldun guztienGongotzaia.- Lugdunum Convenarum ere burrukaorren ondorena izango zan.- Etsaia garaitzeko, lenengo zatitu.103

- Orixe egiten zuen Erroma'k zatitueta berarekin geiago lotu; orretarakoizendatzen zituen Cives Romani,abantalla guztiekin. Dana dala, auxeeduki bear da begien aurrean, gauzabat dala erromatarren bizitza ofiziala,zergak ordaintzea... eta beste baterriak segi zezakean bizitza, oitura,erlijioa eta abar.Fundus eta Ager- Nekazaritza arloan, Erroma'k berrikuntzabat darama Europa'ko baztarretaraFundus eta Ager auekin eta,bereiziki, Ebro-ballara eta bere ingumarietara.- Eta, zer da Fundus bat?- Lur eta etxe biak alkarrekin, nekazaritzaaurrera eramateko. Ori zan oraingo'inversio' baten antzeko. Fundusbatek nagusi bat du aren jabe. Arazoonen asieran, Erroma'ko jende aberatsak,euren diruak zaintzeko, lurrakerosten zituzten eta erdian eurentzakoetxea jaso eta langilleentzako etxetxobatzuek.Geienetan nagusia Erroma'n bizi izatenzan; beste batzuetan, berriz, 'Villa'ere esaten zitzaion, jauregi antzekoFundus orren baserri-etxean. Lurraketxerik ez zuenean, orduan, Ager esatenzitzaion.- Nolako lurrak bear ziran Fundus batosatzeko?- Garia ereitzeko zati bat, maztegiakardoa ateratzeko, olioa sortzeko arboledia,belartegiak, mendiak, iturriaketa errekak, bide zabal baten ondoaneta uri bat gertuan, emaitzak saltzeko...Nagusiaren etxean ura ugari etapiszina beroak (terma), arkupe ederrak,danetariko gela sailla, Dei Manes(Etxeko Jainkoak) gurtzeko kaperabatekin...- Zer neurri zeukaten Fundus oiek?- Frantzi eta Akitania'n 10 milloimetrotik 15'rekoak izaten ziran gutxigora-beera (1,000 ektareatik 1.500'era). Naparroa'n txikiagoak: 500.000millatik milloira metrokoak. Hispania'koegoaldean oso aundiak etaitxuragabekoak ziran (latifundio); etaorrela gizaldietan zear iraun dutenak.Naparro eta Araba'n Fundus oietatiksortu ziran ainbat erri txiki.- Nolakoak ziran nagusiaren etxeak?- Arri ederrez egiñak, marmolez jantziak,margoak eta mosaikoak lurgañeaneta ormeetan...Etxe zoragarriak, gure euskaldunenborda edo txabolekin konparatzeko,beintzat. Baña, nagusiaren etxeakinez ziran bearkizunak amaitzen; Fundusbatean langille asko ziran bearrezko:nekazariak, ola-gizon eta errementariak,buztin-moldatzalleak,artzai eta unai, uraren zaindariak,baso-gizonak, serbitzari eta morroi...Zer, ez?Oien danentzako etxeak inguruanzeuden, korta, ikullu, labe eta abarbezela. Mundu oso bat sortzen zanFundus baten alboan.105

- Ebro-ballara ez zan txarra izangoorretarako.- Oso ona: lur sakonak eta ura ugari...Erromatarrek ekarritakogoldeak,oraindik orain, XX'garren gizaldiarenasieran, milloi bat baño geiago zeudenEspaña'ko nekazaritzan... Gureartean, goldearen ordez, laiak; aiengolderik ez zan sartu Bizkai etaGipuzko baserrietan. Emen, laiatikaldizkako goldera (Bravante) saltoegin dute. Alaz ere, arazo auetanerromatarren ekintzak izugarrizkoakizan ziran bertako jendearentzat.- XX'garren eunki onen asieran ezdago Errioxa'ko errietan tolare gabekoetxerik.- Tolarea, kupelak... maastiak etamastiko matsa ardo biurtzeko aalmena.Baña, 1959'an, Naparroa'koFunes errian, arlo onetan, sekulakoaurkitzeak egin dituzte: 700 laukikometro-tokiak eta bertan ardoa egitekobear diran tolare, matsa zapaltzekolau gela,upelentzako lekuak... Zazpimetro zabal eta eun luze edo orrenantzeko lantegi bat. Bi urrezko diruere topa dituzte: bat Domiciano'rena(76'garren urtekoa) eta bestea Adriano'rena(1'engo eunkiaren zearrekoa).Diru oiek esaten digute noizkoa zanardotegi ori.- Baña, gure baserritar eta artzaiekEbro'tik oso urruti zeuden.- Alaz ere, eromatarrek ekarritakoardo-kultura ori, sagardo-kultura biurtuzuten eta ez da egon gure artean tolareeta kupelik gabeko itxurazko baserririk...Gauzak bakarrik ez zigutenerakutsi; baita izenak eurak ere, 'tolare'eta 'kupela' latiñezko berbak baitdira biak.Euskera- Latiñez 'torculare' eta guk 'tolare'biurtu degu. 'Kupela' latiñez Cupacupellaesaten da. Cupellak Cupa txikiaesan nai du eta guk Kupela Cupaaundia egin degu. Itz oieri geure ikutuaeman diegu; baña, berez, latiñakdira. Gure artzaien kultura emen bertanmugatua zegoen Pirinee inguruan;erromatarrena, ordea, Mideterraneertzguztietatik zetorren: Asia, Afrikaeta Europa tartean zirela. Kultura-aberastasunaren aurrean bazuten zerikasi gure orduko arbasoek. Kulturarenagerpen bakoitza bere izenbakoitzekin etorri zan eta, bi milla urtepasata gero ere, izen oiek dirauteorduan esaten ziran moduan; naiz-etalatiña bera aspaldian ilda egon.- Ori nun agertzen da?- Esate baterako,guk Porru esatendegu, aiek Porrum eta erderaz Puerro.Guk Kipula, aiek Kepul-la, erderazCebolla. Guk Piperra, aiek Piper,erderaz Pimiento. Baba, Faba etahaba. Babarruna = Erromatarrenbaba. Piku, Fikum, Higo. Kereiza,Kerasum, Cereza. Olioa, Oleum, Aceite.Mertxika, Persika, Melocoton.Sekale, Secale, Centeno. Marrubi,Marrubium = Fresa silvestre. Gorpua107

eta Gorputza, Corpus, Cuerpo. Soineta soñeko euskera utsak dira. Erderalatiñaren semea da; baña, euskerakobeto gordetzen ditu latiñezko itzakerderak baiño.- Animalien arteko itzak Zaldi eta Astoez dira latiña; Zamari, bai (Sagmarium= animal que lleva albarda paracarga), erderaz, Mula. Antzar, Anser,Ganso. Aate, Anate, Pato. Aragi, Aarikitikdator, trerriki trerritik bezela.Lukainka, Lukanica, Longaniza.Sukaldean: Sartagi eta Sartain, Sartago,Sarten. Katillu, Catil-lum, Platillo:(esan-naia aldatu diogu). Galdara,Caldaria, Caldera. Lapiko, Lapis,Puchero... Bañan sukaldeko ekintzakeuskeraz diraute: egosi, erre, irakin;baita zuku, gatz, ardo, sagardo, esne,ur, ogi, opil, ore, oremai, gazta, gaztanbera,ezti, erle, erlauntz, abaraskaeta abar.- Eta, jantzietan?- Zerki berriak agertzen dira: Praka,Braka, Pantalones. Sakela, Saccela(Sakel-la), Bolsillo. Kaltza (kaltzerdi),Calceus, Zapato. Matasa, Mataxa,Hilo. Gona, Gonna, Falda. Goru,Colus, Rueca. Titare, Digitale, Dedal...Liñu (liñazi), Linum, Lino. Istupa,Stoppa, Estopa. Lixuba, Lixivium,Lejia... Ingude, Incudis, Yunque.Mallua, Mal-leum, Martillo. Aingura,Ancora, Ancla. Katea, Catena, Cadena.Errota, Rota, Rueda...- Eta, etxegintzan?- Etxegintzan, beste kultura gaietanbezela, gorengoen mailletan ebiltzenerromatarrek; gu, berriz, txabol, bordaeta leize-zuloak ugari eta andik irteneziñik. Ona itz batzuek: Gaztelu, Castel-lum,Castillo. Dorre, Turris, Torre.Gela, Cel-la, Celda. Tella, Tegula,Teja. Tellatu, Tegulatum, Tejado...Baña, etxeko gora-beerak euskerautsez diraute: sua, sutegia, sutautsa,sukaldea, ikatz, egur, zuzi, zura, gar,txingar, txinar...- Eta beste-kultura agerpenik?- Berriak diranak euren izenekindatozte eta ekintza berriak sort-araztendituzte etxegintzan bezela, arrobilanetan, ermentari eta arostegietan,buztigintzan, mosaikogintzan, margolaritzaneta abar. Soiñeko, modaberriak eta gai berriak... Tresnerianere berdin. Nekazaritzan tramankuluberriak eta emaitza berriak... Danazan berri. Bideak zer esanik ez: lengobidetxur eta gurdi-bideak zabalduzituzten, sustraietatik berriztuz, sendotuz,zuzenduz, malkarrak legunduz,mendiak jetxiz eta ibarretan zubiakjasoz... Euskaldun artzaiak, begiakzabal-zabalik, kultura agerpenezkoekaitz arreri begira begira... Erromatarrekikutu bakarrik egin zuten Bizkaieta Gipuzkoa'ko biotza; alaz ere, kulturaorren aztarnak aurkitzen dituguzaizken-muturreko mendietan ere... Ezgera iñorekin ar-emanik izangabekoerri basati bat izan. Kultura-gaiak artudituguz; baña, beti, kultura orrerigeure ikutua emanez...109

XIVPIRENEE ETA AKITANIA'KO ARLOSAK- Erroma'k Italia osoan luzatu zitunbere bideak. Mideterrane itxasoarenertzetik zijoan Via Aurelia, Erroma'tikTarragona'raiño eltzen zana. Hispania'raorduko bide orren lerro bat ateratzenzan Narboana'tik Toulous'eraeta andik Burdeos'era. Bide orretatiksartu ziran Akitania'ko euskal erriraerromatarrek. Lerro orrek bazitunbesoak egoalderuntz, Pirenee mendietanzear, Tarragona'tik Bribiesca'razijoan bideakin bat egiteko. Era orretaraAkitania lotuta zegoen alde guztietatiketa bertarako ate guztiak zeudenzabalik...- Orduan, ori ala ba'da, edozein sartuzizekean barru artan...- Orregaitik jaso zituzten erromatarrekeuren 'oppida' izeneko muño-gañetakogaztelu-sail bat. Baña, emen oietako'oppida' bakar bat izango degubegien aurrean: Lugdunum Convenarun,gaur eguneko St. Bartrand deComminges. Euskalerria'ren egoaldeanikusi ditugu makiña bat jainkoenarlosak; inguru onetan ere badaudebat baño geiago erromatarren etaeuskaldunen jainkoeri eskeiñiak. Pareorretako Pirenee gallurrean deguGarona ibaiaren sorburua, andik Burdeos'eradijoana. Gallur oietan sortzenda baita ere Adur ibaia,Baiona'ko itxasoan murgiltzendana.- Ibai oien iturburu eta ingumarietandaude euskaldun jainko txikiz betetakoarlosak.Latiñez idatzita egonarren, euren jainkoen izenak euskaldunakdira. Eta ez dira ez nolanaikojainkoak; geure euskaldun buruetanoraindik orain bizirik zirauten. Ona zerzion D. Joxe Miel Barandiaran'eri1943'garren urtean 90 urteko agurebatek:"Gizonak badu lur bat bertanbizitzeko. Baña, andik aruntz ezdu ez aalmenik, ez aalik. Odeiakgizonaren baimenik gabe dabiltzagaiñetik. Lur azpiko eremuetan,berriz, deabruak dira nagusi.Deabruak lurgañera ateratzendira animaliez jantzita eta animaligisan. Bel-gorri, zaldi-xuri, aarieta suge...".- Ori nere amamak ere sinisten zuen...- Beigorri, zaldixuri, zezengorri, aari,aker, asto eta abar dira animali itxuranmunduan dabiltzan sorgin eta deabruek,euskaldun zaarren buruen neurrian...Orrelako siniskeri asko bildudira gure artean, batez ere, Mari sorginguztien erregiñari buruzkoak. Izenoiek berberak agertzen dira Pireneemendiko arlosetan...- Esan eiguzu izen batzuek.- Or al daude arlosa oiek?- Ona zerrenda bat:111

ANIMALIAKARITXO DEO (Adur ibaiaren iturburuan):Aritxo jainkoari eskeiñia.edo idi gaztaeri esaten zaio Ergi.IDIATE DEO: Idiate jainkoari. Ateedo Athe, talde ere esan nai du: Iditalde,ar-talde bezela.MARTI ARIXONI: Marte Aritxoonarieskeiñia. Marte eta Aritxo alkartuta.Izan ere, asieran, Marte bera ere Aritxozan.ELE DEO: Ele jainkoari. Ele daganadu taldea. Milia Lasturko olerkianesaten da: "Aita jaunak ereisten dauelia / amandreak apaintzen obia".ASTO ILLUNO DEO: Asto lllunajainkoari eskeiñia. Aritxo'ren arlosatikgertu.BEIGORRITXO DEO (BEICORRI-XO): Beigorri jainkoari eskeiñia. Garonaibaiaren iturburuan. Andik beerabadaude arlosa geiago, baña izenaaldatzen dijoa: Baigorriso, Baiorixo,Baigorisco, Baigorrix, Buaicorrix,Buaiorix... Bei, Bai aldatzen da, euskerarenlegera: au gertatzen da bi itzalkartzen diranean: Maite + kunde =Maitakunde. E biurtu da A.EDELATI DEO: Zaldi-talde jainkoari.Ed-ele-ate: aurreeko emen aitatutakobi jainkoetan agertzen dira Eleeta Ate. Ede, zaldiari aoan ipintzenzion burnia de Ede. Beraz zaldi taldeau ezitako zaldien taldea da.BASAERTE DEO:Basurde jainkoari.Arrizko aldara onek basurde batdu korrika, aldamen batean. St. BertrandDe Comminges alboan dagoGourdan erria eta onen auzo bat daBasert. Narotasun eta ugaritasunarenirudia da basurdea.AHER BELSTE DEO: Aker Beltzajainkoari. Bagneres de Luchon inguruan.H zan K latiñentzeko.ABELIONI DEO: Abel On jainkoari.Abel itza berdin esan nai du Zezenala Bei, eta Azkue'k dionez, Auntz,Ardi ala Ganadu bestrik gabe. Danadala, Ganadu Ona.BOCCO HERAUSONI DEO:Heraus On jainkoari. Eraus (Zuberoa'n)txerr-arra da... Basurdearenantzeko narotasunean. Bocco zer daez dakit.ERDIT ETA ERDITSE DEO: Erditzejainkoari. Erditze ona artzai etaunai guztien aizken elburua da.ABERRI DEO: Abel(gorri) jainkoari.Arixo eta Asto llluno'tik gertu.ERGE DEO: Ergi jainkoari. IdixkoLEERENO DEO: Lekera On jainkoari...Animalien erne-aziakin zer ikusiadu. Ardiegia izena duen eliza bateandaude amalau aldiz. Bostetan,Marte'rekin batera (Arixo berbera)...113

ILLARGIA.ILIXONI DEO: lllargitxo Ona jainkoari.(Luchon eta Bagneres deLuchon'en arlosa asko billatu zituzten).Luchon erriaren benetako izenallixon da.ILLUNO DEO: llluna jainkoari.Illargiaren illun aldiko jainkoari.ILLUMBERRI DEO: lllun Berrijainkoari: lllunetik illargi berrira.MENDIAK.GARRIDEO: Gar jainkoari:Mendi gallurreko jainkoari (Gar-mendia,Gar-ate, Gar-aikoetxea...)CARRI DEO: Aurrekoaren berdiña.C eta G nasten eta alkar illuntzendute.eziketa. Izan ere oletako matxinoaktotxoaren burnia ezitzen du, animaliakezitzen diran antzera... Totxoa ezitzenduen jainkoari.BESTERIK.LAKAE DEAE: Laka jainkosari,(A'kin amaitzen diran itzak emeak baitdira latiñez). Laka itzak bi esan-naiditu: gurutze-bide eta uraren zurrunbilloa.Garona ibaira dijoazen bi errekatxoalkartzen diran tokian zegoen aldarabat 'Consecrani'ek jasota. Consecraniziran jainko baten serbitzariek.Laka onek bazitun bere serbitzariekere.ERROMATARREN PANTEOIKOJAINKOAK- Emen ere ba al dira orrelakoak?MENDIKO OLA-GIZONAK.AGEIO DEO Pagani Ferrarienses:Agea jainkoari baserriko olagizonek.Agea itzak bi esan-nai ditu: arboletatikemaitzak botatzeko egur luzeaeta oletan erabiltzen dan porra edomatxinoa.ALAR DEO: Alar jainkoari. (Alarbe= ezigabeko). Eziketaren jainkoari.ALAR DOSTO DEO: Alar totsojainkoari (D =T) Dosto = Totso. Agoada labeetatik ateratzen dan burni sailbat eta Totxo ago orren erdia. Alar =- Bai, Euskalerri osoan bezela emenere erromatarrek ekarri zituzten eurenjainkoak. Oien artean daude Jupiter,Marte, Mitra, Mater Magna, Sol Invicto,Apolo, Minerva, Tutela, Silvino,Diana, Ninfae, Dei Manes, Hercules...- Mitra ori lenago ere esanda daukazu.- Sol Invicto Mitra'ren jaiera Ekialdetikekarri zuten Erroma'ra eta andikgudariek baztar guztietara zabaldu.Leize zuloetan zituen bere irudiak etaaldarak zezena gañean iltzeko. Berakmenperatzen zuen illuna, berak argiasortzen eta berak argitzen zuen eguzkia.Urarekin zer-ikusi ere bazuen.115

Eguzkiaren argia eta ura, orra artzaientzakobi gauza bearrezko. Mitraonen irudi bat Pireneetako leize batenatakan lurperatuta aurkitu zuten,1.288 metrotik gora dagoen St-Lary-Sulan auzoan. Koba orrek ura darioeta elizatxo bat dauka bere gañeanjasota, ondorengo kristauek egiña.• ANDERE ANDERESENI:Andere Anderesena.• ANDUS, ANDOSSO (Andotxo),ANDOXUS (Andotxo).• ANDEI DEAE: Jainkosa Aundiari• ILUMBERRIXO ANDEREXO:llunberritxo Anderetxo.GIZAKIEN EUSKAL IZENAK.• CISON: Gizon.- Atal au amaitzeko ona arlosa oietanaurkitzen diran zenbait gizakien euskalizen:•OSSON PRIAMI FILIUS:Otso-on Priamoren semea.• HARBELEX HARSI FILIUS:Arbel-leize Artza'ren semea.• LEXI DEO: Leizearen jainkoari.Eta beste erdi-ipurdiko itz auek:XUBAN, ULBELTESO, USECE,TULLONIO eta Araba eta Naparroa'nlenago ikusiak.

XVERIOTZA ETAILLETAKTACCHI VENTURI, Pedro, 'Historiade las Religiones' T.ll. Gustavo GiliS.S. Barceloan 1947, 163 orrialdean(eta ondorengoetan) onela dio:"Ez dago Erroma'n apaizen kastarik,etxeko burua dalako familibakoitzean apaiz-lanak egitendituena". Eta, ondoren diona:"Focus Patrius, edo EtxekoSutegia, zan etxe bakoitzekoZaindaria eta etxe batek ezzuen aldamenekoakin zer ikusirikarazo onetan..." Focus aretaraeramaten zuten ezkondutakoetxekoandre berria; eta an,zeremoni baten bitartez, senitarteberrian sartzeko. Andik aurrerabere jainkoak etxe berriarenjainkoak izango ziran eta aienserbitzuan egon..- Gure errian etxe bakoitzak famili batedukitzen zuen.- Ona aitatutako jaun orrek erakuztendizkigunak Erroma zaarrari buruz:1/ Sukaldea da etxea zaintzen duenaeta bera da etxeko eliza.21 Eliza orretako apaiz bakarra etxekojauna da.3/ Ara eramaten zuten etxekoandreberria ezkonduta gero, elizkizunberrietara sartu zedin.4/ Etxe berean zeuden bizidunak etaildakoak; auek bazkarietan parte artzenzuten, baita eskeintzak jaso ere.5/ Otsaillean, guraso eta seme-alabek,illen aldeko elizkizun bereziakegin bearra zeukaten.6/ lllen aldeko elizkizunik aundienaCaena Novendialis (Apari Bederatziurrena)izaten zan.- Eta, oiek danak gure artean ere egitenal ziran?- BONIFACIO ETCHEGARAY, 'AlgunosRitos Funerarios en el PaisVasco'. Eusko Ikaskuntza Sociedadde Estudios Vascos. San Sebastian1928'. Liburu orrek erakusten digu,xeetasun guztiekin, gauza auek nolabetetzen ziran Euskalerriko oituretan.Neuk ere badet 'Euskalerria eta Eriotza'liburua, Kardaberaz Bilduma 10,Tolosa.1974. Bertan luze eta zabalerabiltzen ditut eriotzari buruzko arazoguztiak eta, emen, bi itzetan esangoditudanak.- Erromatarrak etorri aurretik, zer?- Egoitzak ziran leizeetan eortzenzituzten gorpuak; zeuden bezela, edobestela, gorpuzki biguñak erreta.Gerora, artzaiek trikuarrietan, etabeste euskaldunek ildakoentzakobakarrik ziran kobeetan. Etxeak egitenasi ziranean, berriz, etxe barruan,etxeko istilla barruan, edo-ta, baratzetan.Gaur egun, baratzak etxe-ondokoortuak dira; baña, garai batean,illerri. Bizien ondoan lurperatzen zituztenildakoak, beti alkarrekin bear zutelako.119

- Lazkao'n Emapaundi'ko etxekoandre zaarrak esaten zigun 1930'garren urtearen inguruan, sukaldekosua ez zala itzali bear, gauez ildakoekbear zutelako. Errautsetan arrastoakere uzten zituztela...- Bai, ala zan eta orregaitik estaltzenzuten errautsekin, sua bizirik irauteko.Gauza asko aldatu zitun kristautasunakeleizeetan illerriak ipiñi zituenean.Etxe bakoitzari sepultura bat. Salduere, biak alkarrekin saltzen ziran,sepultura bakoitza etxearenak zirelako.Zergaitik eraman zitun sepulturakeleizetara? Kristau-eleizak Catacumbetansortu ziran; an biltzen bait ziranEukaristia ospatzera, martiri famatuenenaldara gañetan. Gero, 313'garrenurtean, kristauak erasoetatik aske gertatuziranean, euren elizak (Basilica)jaso zituzten martiri oien aldara gañetaneta bazuten tokia ere, martiriaijaiera zuenentzako illobiak gertatzeko.Eliza aiek sortzetik ziran illerri.- Ez al ziran an beste illerririk ala?- Erroma'n ez zan illeri bereizirik; naizuenak nai zuen baratzan eortzi zezakeanildakoa; baña, Erroma'ren arriesitikkanpo eta Catacumba'k kanpoanzeuden; kristauek euren illerribiurtu zituzten. Eta, andik sortutakoelizak ere berdin. Baña, emen etxeaksepultura zuen elizan eta bien arteanlokarri Gorputz-bidebat, ama etabere semearen arteko zillaren antzera.Anda-bide ere esaten zitzaion bideorreri eta bearrezkoa zan bide orretatikirten gabe, gorpua elizara eramatea.Baserrietara egin dituzten automobillentzakobide berriak galdu duteasiera-asierako usario zaar ori. Besteusario asko, geienak, Vaticano II Concilioarenondoren galdu dira, XX'garren eunki onen erditik aurrera.- Sepulturak ala galdu al dira?- Benetako elizetako sepulturak CarlosIII España'ko Erregeak galduzitun, bertan gorpuak eortzea debekatuzuenean. Arrezkero, sepultura oiekitxurazkoak, besterik ez; baña, sepulturagañetan egiten ziranak, egitenziran gero ere: argizarizko argiak, ogieskeintzak, diru txanponak Erresponso-otoitzakateratzeko... Oiek egitenziran jaietako Meza Nagusian etaetxekoendreak egiten zitun. Baserriraetxekoandre berri bat ezkonduta etortzean,bi gauza egiten zion etxekoaandrezaarrak: Bat sukaldean, burruntzaliaeman eta bestea elizan, MezaNagusikoan, bere lana erakutsiz.Orren berri elizako Erretore jaunakematen zuen aurreko jaiegunean.Baña, Vaticano ondoren Mezak arratsaldezematen dira eta ez dago lengoamarretako Meza Nagusi ura etaapurka-apurka sepulturak gutxitzenjoan dira.Azkenik, 1970'ean edo, banku berriakeliza osoan ipintzen asi ziran apaizeketa orretxek galdu zitun betirako elizetakosepulturak.- Ez al zan bankurik elizetan ala?- Bai, baziran aurreko aldean, gizonentzako;baña, elizaren zatirik aundienakez zuen bankurik eta sepulturagañetan sillatxo berezi batzuek egonoi ziran sepulturaren jabearenak. Anegoten ziran etxekoanadreak beurensepulturak gobernatzen, argiak pistuz,ogiak ipiñiz, errosponsoak ateraz...Silla aurrean zeuden piztu bearrezkoziran bildumenak eta argizariolak.121

- Eta illeta-bazkariak zergaitik kenduzituzten?- Illeta-bazkariak, erromatarren usario,geure artean ere ondo sustraitu ziran.Asieran etxea zan eliza, eta etxeanegiten ziran illetak eta illetako bazkariak(esanda daukagu ildakoak ereparte artzen zutela janarietan). Bazkarioietan agertzen zan etxekojaunaapaizen antzeko. Elizetanilletak erabat amaitzen.ez ziranElizakoaamaitu ondoren, segizioak (mindunak)irtetzen zuten bata bestearen ondoren,apaiza buru zutela. Eliza-atarianotoitz bat egin eta andik bazkaltzekotokira, segizioa joaten zan lerrorik ausigabe. Etxea gertu ba'zan, etxera, etabestela, aukeratutako tokira.An etxekojaunak otoitz egiten zuenbazkal-aurretik eta ondoren. Orrelaamaitzen ziran illetak.- Nortzuk joaten ziran bazkaltzera?- Senitartekoak eta auzokoak. Jendeasko. Baserriak ondatzen ziran beinbaño geiagotan; baña, alaz ere, naiagozuten ondamendia orrelako bearkizunariuko egin baño lenago. Gureerrian agintariak, erriko eta elizako,debekatu arren, bazkariek aurrerajoan dira beti, Vaticano N'garrena etorridan arte. Orretxek eman die azkenageure illeta-bazkariei. Nola? Uztekabean.Leenago illetako mezaamarretan izaten zan: Meza Nagusiaeta naiko luzea. Andik irten eta bazkarira.Baña, gero illetak arratsaldez asiziranean, orduan ez zegoen bazkarientzakoaukerarik eta egokierarik...eta kito. Urte gutxietan usario zaarguztiak ankaz-gora.- Erromatarrentzat etxe bakoitza elizabat al zan?- Bai eta euskaldunentzako ere alamoduzizan da beti etxea. Bera gauzariksakratuena, gizakien eta askatasunguztien babesleku eta aterpe. Ezzeukan iñork eskubiderik etxe bateansartzeko bere nagusiaren baimenikgabe... 1936'garren urteko Abenduaren29 erre zan Etxorroi, Olaberri'kobaserria, Lazkao'ren mugan.Etxe bikoitza zan eta tellatutik gorazeukan orma lodi bat eta arreri eskerez zan bigarren etxearen zatirik erre.Eta orixe azpimarratzen zuten an ibilliziranak. Baña, paret ori ez zuten suarensalbagarrirako egin, bi etxeakbereizteko baizik. Asieran, biak ziranbi etxe eta bi eliza; orregaitik zeudenalkarrengandik bereizita. Bi etxe, bieliza, bi apaiz, bi elizkizun eta bi familibakoitza, bere aurrekoen elizan....Oiek burutik alde eginda zeuden;baña, etxeak erakusten zigun burutikalde egindakoak zertzuk ziran...- Gaurko etxeak erlauntzak ematendute...- Gauzak zearo aldatu dira;baña,eunki asko zear, etxeak bakarka zeudeneta famili bakar batenak ziran.Senitarteko guztiak izango zuten betitoki bat etxean bezela sepulturanere... Guztientzako segurantzi etaguztientzako eleiza... Biziak eta illakalkarrekin guztien lokarri zan etxeberean...- Eta, maiorazgoak?- Etxea zaintzeko eta etxea gizaldietanzear luzatzeko zan maiorazgoa.Ori zan bere eginkizunik latzena.Orregaitik, gurasoengandik eskubide-123

ak artzen zituenean, une artako lorrikaztunena, ildakoen alde elizkizunakegin-araztea izaten zan... Illetak egin,bazkari ta guzti, sepultura gorde, urtebetetzeakzaindu eta etenik gabeeskeintzak egin ildakoen alde. Ildakoakgurtu eta pozik eduki, etxeko etsaibiurtu ez zitezen...- Nundik sartu ziran oitura oiek gureartean?- Berriro esango degu, Erroma'k zituelaoitura eta siniskeri oiek eta geureartekoekinongi etorriko ziran, era orretaraguztiak onartzeko... Bear ba'daoitura erromatar oiek, kristau izanaurretik ere artuta izango zituzteneuskaldunek. Dana dala, kristauamunduan bizi da, (Erroma'n bereiziki)eta munduan bizitzeko munduko oiturakartzen ditu bere fede edo moralarenaurka ez diranak. Eta, orixe egitendu mundu zabal osoan... Emenerromatarrek ekarritako zenbait oituraartuko zituzten. Ori argi asko ikustendegu. Gaur egun, arlo onetan, besteaskoetan bezela, etena eginda dago.Zearoko etena. Baña, gu oraindik lantxoonetan, orduko gauzekin gabiltza.- Kanpotik artzen al dituguz oiturakala?- Guk danetatik artu izan degu beti;baña, gauzeri geure kutsua eta ikutuaemanda gero. Bein artutako oiturarieusten, zintzo iraun degu gizaldi etamillaka urteetan zear. Ori izan omenda euskaldunen bereiztasunik argiena.Europa'n erri zaarrik ba'da, gugera bat: askazia zaarra, izkuntzazaarra, mundu zabaleko oitura zaarrak...Ez gera bakardadean bizi izan.Europa'ko erriekin izan dituguz aremanaketen gabe...Eutsi diogu bide orreri; baña, bereiztasunikgaltzeke.