11.07.2015 Views

ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis

ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis

ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>ivane</strong> <strong>javaxiSvilis</strong> <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><strong>eTnologiis</strong>institutiIVANE JAVAKHISHVILI INSTITUTE OFHISTORY AND ETHNOLOGYistoriul-eTnologiuriZiebaniXISTUDIES IN HISTORY AND ETHNOLOGYTbilisi – 2009Tbilisi – 20093


YDK 39(=353.1)+94(479.22)(082) i885ISSN 1512-2727istoriul-eTnologiuri Ziebanis warmodgenili XI nomeri, winagamocemebis msgavsad eZRvneba saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> saki-Txebs. krebuli gankuTvnilia saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> mkvlevarTaTvis<strong>da</strong> mkiTxvelTa farTo wrisTvis.re<strong>da</strong>qtori:xaTuna ioselianiistoriis mecnierebaTa doqtorisare<strong>da</strong>qcio kolegia:avTandil sonRulaSviliistoriis mecnierebaTa doqtori, profesorilavrenti janiaSviliistoriis mecnierebaTa doqtorirusu<strong>da</strong>n labaZeistoriis mecnierebaTa doqtorimedea gogolaZeistoriis mecnierebaTa doqtoriEditor in chief: Doctor of HistoryKhatuna IoselianiEditorial board: Doctor of HistoryAvtandil SonghulashviliDoctor of History Lavrenti JaniashviliDoctor of History Rusu<strong>da</strong>n LabadzeDoctor of History Medea Gogoladzekompiuteruli uzrunvelyofa: leila xurcia© gamocemulia avtorTa xarjiT4


winasityvawinamdebare seriuli krebuli 2000 wels <strong>da</strong>ars<strong>da</strong><strong>ivane</strong> <strong>javaxiSvilis</strong> saxelobis <strong>istoriisa</strong><strong>da</strong> eTnografiis institutis socialur urTierTobaTaeTnografiuli Seswavlis ganyofilebaSi,vaxtang iToniSvilis iniciativiT, saxelwodebiT`istoriul-eTnografiuli Ziebani~. krebulis rvanomeri amave saxelwodebiT gamovi<strong>da</strong>. IX – nomri<strong>da</strong>nkrebulis <strong>da</strong>saxelebaSi garkveuli cvlilebaSevi<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamodis `istoriul-eTnologiuri Ziebanis~saxelwodebiT.aTi wlis ganmavlobaSi krebulis TerTmetinomeri gamovi<strong>da</strong>. masSi mravali mniSvnelovani gamokvleva<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong>. SeiZleba iTqvas, rom aRniSnulikrebulis Tematika mTlianad moicav<strong>da</strong> qarTvelologiur<strong>da</strong>rgebs: aq warmodgenili iyo naSromebisaqarTvelos istoriis, <strong>eTnologiis</strong>, enaTmecnierebis,arqeologiisa <strong>da</strong> anTropologiisSesaxeb. yvela statias Tan erTvo<strong>da</strong> reziume ucxoenaze (ZiriTa<strong>da</strong>d inglisuri, iSviaTad germanuli<strong>da</strong> rusuli). ibeWdebo<strong>da</strong> recenziebi <strong>da</strong> gamoxmaurebebisxva<strong>da</strong>sxva naSromebze.krebulis egzemplarebi igzavneba saqarTvelosTiTqmis yvela ZiriTad biblioTekaSi. amavedros, ramdenime nomeri gaigzavna evropis samecnierocentrebsa <strong>da</strong> moskovis biblioTekebSi.Tavisi mniSvnelobiT, TematikiT <strong>da</strong> maRalimecnieruli doniT krebulma samarTlianad <strong>da</strong>imkvidraadgili qarTul samecniero gamocemebsSoris.5


winamdebare krebuli imiTac aris mniSvnelovani,rom masSi ibeWdebo<strong>da</strong> rogorc cnobili mecnierebis,aseve axalgazr<strong>da</strong> mkvlevarTa naSromebi,xSirad sakamaTo TezebiT, vinai<strong>da</strong>n migvaCnia,rom axalgazrdebs un<strong>da</strong> mieceT TavianTi mosazrebisgamoTqmis saSualeba.`istoriul-eTnologiuri Ziebanis~ re<strong>da</strong>qtori<strong>da</strong>arsebis dRi<strong>da</strong>n gaxl<strong>da</strong>T cnobili eTnologivalerian iToniSvili, romelmac didi Sromagaswia am krebulis TiToeuli nomris gamocemisa<strong>da</strong> mecnieruli donis amaRlebisTvis. batoni valerianisxelSi gaiara krebulis aTive nomerSigamoqveynebulma yvela naSromma.`istoriul-eTnologiuri Ziebanis~ XI nomeri<strong>da</strong>gvianebiT eZRvneba baton valerian iToniSvilis80 wlis iubiles _ Rvawlmosil qarTveleTnologs, cnobil mecniers, romelmac didi roliSeitana qarTuli <strong>eTnologiis</strong> ganviTarebaSi.batoni valeriani Rirseuli moswavle aRmoCn<strong>da</strong>Tavisi didi maswavleblebis, romelTac safuZveliCauyares qarTul eTnologiur mecnierebas.amave dros, man gamozar<strong>da</strong> mravali mecnieri,romlebic dRes qarTuli eTnologiuri mecnierebiswamyvani specialistebi arian.baton valerian iToniSvils bevri qartexili<strong>da</strong>aty<strong>da</strong> Tavs, magram man Rirseulad gauZloyvelafers. vusurvebT mas janmrTelobas, didixnis sicocxles, misTvis <strong>da</strong>maxasiaTebel mxneobas,raTa kidev mravali naSromi SesZinos qarTuleTnologiur mecnierebas.xaTuna ioseliani6


7xaTuna ioselianiCrdilokavkasielebis amsaxveli zogierTieTnonimi svanurSisvanebi kavkasiis mkvidri erTerTi uZvelesiqarTveluri tomia, romelnic Tavi<strong>da</strong>n dRevandelTanSe<strong>da</strong>rebiT, bevrad ufro farTo teritoriebzeiyvnen gansaxlebuli. maT <strong>da</strong>savleT saqarTvelosbaris mniSvnelovani teritoriebi eWiraT<strong>da</strong> kolxeTis samefos organul nawils warmoadgendnen(g. meliqiSvili, n. berZeniSvili, d.musxeliSvili, T. mibCuani, g. gasviani ...). amavedros, Cans, isini adri<strong>da</strong>nve mosaxleobdnen kavkasiismaRalmTianeTSi <strong>da</strong> flobdnen im teritoriebs,romelic dRes ukaviaT.arqeologiuri monacemebis mixedviT, svaneT-Si a<strong>da</strong>mianis cxovrebis kvali uZvelesi periodi<strong>da</strong>nvefiqsirdeba. aqve un<strong>da</strong> aRiniSnos imis Sesaxebac,rom saqarTvelos es erTerTi ZirZveli <strong>da</strong>mniSvnelovani kuTxe, arqeologiurad, faqtobrivadSeuswavlelia. ara<strong>da</strong>, mopovebuli masalaukve metyvelebs, raoden mniSvnelovan informaciasinaxavs svaneTi.svaneTis teritoriaze dRemde gamovleniliuZvelesi arqeologiuri Zeglebi qvis xanas ganekuTvneba[6, 36]. Cans, rom am periodi<strong>da</strong>n svaneTisnawili mainc aTvisebulia. amis Semdeg aq uwyvetad<strong>da</strong>sturdeba a<strong>da</strong>mianis cxovrebis kvali.cxadia, xangrZlivi periodis manZilze, svanebsurTierToba eqnebo<strong>da</strong>T ara marto saqarTve-


los <strong>da</strong>narCen kuTxeebTan, aramed CrdiloeT kavkasiasTanac,am urTierTobis Sedegad, svanurSiSemoinaxa mezobeli xalxebisa <strong>da</strong> kuTxeebis aRmniSvnelieTnonimebi <strong>da</strong> toponimebi, rac mecnieruliTvalsazrisiT metad mniSvnelovania. cnobilia,rom eTnonimebi <strong>da</strong> toponimebi Zalian nelaganicdian cvlilebebs, amitomac svanurSi <strong>da</strong>fiqsirebulies masala u<strong>da</strong>vod sainteresoamkvlevarTaTvis. am eTnonimebis SeswavliT SesaZlebeliaara marto Zveli urTierTobebis, arame<strong>da</strong>ma Tu im xalxis Tav<strong>da</strong>pirveli gansaxlebisarealis <strong>da</strong>dgena (magaliTad, svanebi megrelebsdResac uZvelesi eTnonimiT “zanðr, mйzðn” moixsenieben).CrdilokavkasielebTan urTierTobis amsaxvelimasala ZiriTa<strong>da</strong>d folklorsa <strong>da</strong> gadmocemebSia<strong>da</strong>culi. mxolod ramodenimejer gvxvdebamaT Sesaxeb informacia “svaneTis werilobiTZeglebSi”.miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom svaneTs Crdilokavkasiisgankavkasionis centraluri qedi mijnavs,Cans, rom maT Soris intensiuri urTierTobebiiyo _ savaWro-ekonomikuri, megobruli <strong>da</strong> mtrulic,rac SuasaukuneebisTvis <strong>da</strong>maxasiaTebel mekobreobaSigamoixatebo<strong>da</strong>. svaneTi Crdilokavkasias12 uReltexiliT ukavSirdeba [6, 20]. marTalia,maT Soris zamTrobiT yvela ar iyo gamoyenebadi,magram iyo iseTic, sa<strong>da</strong>c mimosvla mTeliwlis manZilze SeiZlebo<strong>da</strong>.yvelaze gavrcelebuli eTnonimi, romliTacsvanebi Crdilokavkasielebs moixsenieben, aris,“sðviðr, mйsðж”.8


am eTnonimis Sinaarsi, erTi SexedviT gaurkveveliCans, vinai<strong>da</strong>n masSi nawili yaraCaelebsa<strong>da</strong> yabardoelebs gulisxmobs, nawili osebs, nawiliki _ zoga<strong>da</strong>d Crdilokavkasielebs.Cveni azriT, am eTnonims Tavi<strong>da</strong>n konkretulimniSvneloba gaaCn<strong>da</strong>, xolo Semdeg mox<strong>da</strong> misiganzogadeba. “mйsðж” gulisxmobs “oss”, rasacmSvenivrad a<strong>da</strong>sturebs svanuris cnobili mkvlevarim. qal<strong>da</strong>ni: “eTnikuri saxeli osi (//ovsi) <strong>da</strong>misgan nawarmoebi geografiuli saxeli os-eT-isvanurSi aseT saxes iRebs: mйsðж _ osi, sðж-ðr_ osebi. svanuri sðж _ oseTi momdinareobs os _formisgan svanuri enis umlautiani dialeqtebis-Tvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli sruliad kanonzomieriprocesebis gavliT” [5, 79].sainteresoa, ra periodSi hqon<strong>da</strong>T svanebsa<strong>da</strong> osebs iseTi intensiuri urTierToba, rom osebisaRmniSvneli svanuri eTnonimi Crdilokavkasielebisnawilze ganzogad<strong>da</strong> (miuxe<strong>da</strong>vad imisa,rom svanebi CrdilokavkasiaSi mosaxle yvelatoms konkretuli saxeliT moixsenieben). rogorcCans, es Zveli periodis viTarebis amsaxveliterminia, roca svanebi <strong>da</strong> osebi geografiuladufro axlos cxovrobdnen erTmaneTTan (gavixsenoTTun<strong>da</strong>c is mosazreba, rom svanebs adreCrdilokavkasiaSi eWiraT garkveuli teritoriebi).SeiZlebo<strong>da</strong> gvefiqra, rom am terminis <strong>da</strong>mkvidrebasvanebis <strong>da</strong> osebis siaxlovem ganapirobae.w. svaneTis mTiuleTi<strong>da</strong>n, romelic XV saukunemdesvaneTis nawili iyo <strong>da</strong> dRes raWas ekuTvnis.Tumca es versia ar aris marTebuli, vinai<strong>da</strong>n eTnografiulimasalis mixedviT Cans, rom svani9


gamowveuli, vinai<strong>da</strong>n meore dokumentiT irkveva,rom “oseTi<strong>da</strong>n” raRac mZime sneuleba Semoutania“Svid mosaxles”, romelsac “amouwyvedia qveyana”[4, 206]. amave dokumentebSi aseve saubaria “ouse-Tisa gzaze anu Cuensa Walaze”, romelsac erTobilimestiis xevi icavs [4, 163-164]. oseTi naxsenebiaagreTve sabuTSi, sa<strong>da</strong>c svanebis mier jafariZeebissasisxlo ga<strong>da</strong>saxadia aRwerili: “mogeciToseTis pirad mTiuleTs oci glexi, erTikargi cixe, ori monasteri ...”, “awi gqondeT mkuidrad,samamulod WidroTas ze<strong>da</strong>Ti <strong>da</strong> glolasze<strong>da</strong>Ti, suaneTs iqiT, oseTs aqaTi...” [4, 115].Cveni kvlevis mizans amjerad ar warmoadgensam urTierTobebis <strong>da</strong> svanebisa <strong>da</strong> osebis gansaxlebissakiTxis Seswavla, Tumca erTi Sexedvi-Tac Cans, rom saintereso aspeqtebi ikveTeba. SesaZlebeliaam sakiTxis safuZvlianma kvlevamufro metad naTeli gaxados dvalebTan <strong>da</strong>kavSirebuliproblemebi.migvaCnia, rom “sðviðr, mйsðж, saж”,terminebi svanurSi konkretulad osebis <strong>da</strong>oseTis aRmniSvneli iyo, romelic zogjerzoga<strong>da</strong>d Crdilokavkasielebis aRmniSvneladixmareba.gar<strong>da</strong> “saviarebisa” svanur folklorSi CrdilokavkasielebisaRmniSvnelad gvxvdeba “malyarðl,basianðr, Jegmðr, qaSgðr, CaCnðr” [3].rogorc folkloris nimuSebi<strong>da</strong>n Cans, svanebikargad icnobdnen CrdiloeT kavkasias. ramdenimeleqsSi TiTqmis <strong>da</strong>wvrilebiTaa aRwerilitoponimikac ki. amasTanave, xSiri urTierTobisSedegad, svanebis nawilma kargad ico<strong>da</strong> Crdilo-11


eT kavkasieli mezoblebis ena, iseve, rogorc maTicodnen svanuri [7].sainteresoa eTnonimi “qaSagi”, romelic xSiradgvxvdeba svanur folklorSi. “qaSagi” uZvelesiterminia, is jer kidev xeTebTan gvxvdeba:“mTielTa zogadi saxeli xeTebTan “qaSqa” igive“qaSagi” un<strong>da</strong> iyos, rasac Suasaukuneebis (arabuli,qarTuli, rusuli) wyaroebi uwodeben Cerqezebs(adiRevelebs). magram ar SeiZleba iTqvas,rom TviT xeTebTan “qaSqa” saxeli eTnikurad er-Ti garkveuli jgufis aRmniSvnelad ixmarebo<strong>da</strong>.igi ufro CrdiloaRmosavleTis mTielTa krebi-Ti saxeli iyo <strong>da</strong> albaT am mxareSi mosaxle qarTveltomebsac moicav<strong>da</strong> [1, 360].SesaZlebelia Tav<strong>da</strong>pirvelad am termins mar-Tlac hqono<strong>da</strong> zogadi Sinaarsi <strong>da</strong> CrdiloaRmosavleTkavkasiis tomebTan erTad qarTvelebsacaRniSnav<strong>da</strong>, magram Semdgom, kerZod svanurSi misimniSvneloba <strong>da</strong>konkretebuli Cans <strong>da</strong> igi ZiriTa<strong>da</strong>dCerqezebis aRmniSvnelad ixmareba.svanur poeziaSi xSirad ixseniebian CaCnebi;erTerT leqsSi Cans rom tyved wayvanili svaniCaCneTSi wauyvaniaT gasayi<strong>da</strong>d. gar<strong>da</strong> amisa, svanebiiyeneben terminebs “Jegmar _ Cegemelebi”, “basianar_ basianTelebi”, “albezilar _ albezelebi”.es terminebi ZiriTa<strong>da</strong>d toponimebisganaanawarmoebi.balyareTis aRmniSvnelad svanebi ZiriTa<strong>da</strong>d“malyðrs” iyeneben. malyari erTerTi xeobaa balyareTSi.Cans, svanebs aq mcxovreblebTan uwev<strong>da</strong>TxSiri urTierToba <strong>da</strong> es terminic amitom<strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n svanebs gadmohyav<strong>da</strong>T cxenebi<strong>da</strong> msxvilfexa saqoneli. svanurSi arsebobs ga-12


moTqma “malyaari Wag”, rac malyareTis Waki cxeni<strong>da</strong>nun<strong>da</strong> iyos warmoSobili, Tumca svanebi amfrazas ga<strong>da</strong>taniTi mniSvnelobiT xmaroben uSnodmaRali qalis aRmniSvnelad [7].Cans, rom svanurSi <strong>da</strong>culia Crdilokavkasielixalxebis aRmniSvneli yvela eTnonimi, racmaT xangrZliv <strong>da</strong> intensiur urTierTobebze metyvelebs.wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. g. meliqiSvili, samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTvelosmosaxleobis uZvelesi gaerTianebebi, sin.t. I. Tb., 1970.2. g. mercbaxeri, kavkasionis maRal regionebSi,Targmna <strong>da</strong> komentarebi <strong>da</strong>urTo g. gelaSvilma,xelnaweri.3. svanuri poezia, Tb., 1939.4. svaneTis werilobiTi Zeglebi, t. I, teqstebigamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi <strong>da</strong> samecniero-sacnobaroaparati <strong>da</strong>urTo v. silogavam,Tb., 1986.5. m. qal<strong>da</strong>ni, svanuri enis fonetika, I, umlautissistema svanurSi, Tb., 1969.6. S. CarTolani, Zveli svaneTi, Tb., 1996.13


7. x. ioseliani, svaneTis eTnografiuli dRiuri,2005.14Khatuna IoselianiSome Svan Ethnic Names Denoting the NorthCaucasians(According to the written sources and folklore of Svaneti)Though, from the beginning the Svans were one of the tribesliving in the plain region of the western Georgia and organicallywere belonging to the Colchis Kingdom, it seams that theyalso were living on the territory of Svaneti. The archeologicalexcavations prove it. Dug out ancient dwellings are <strong>da</strong>ted to theStone Age. Since this age the trace of life in Svaneti had neverbeen interrupted.Obviously the Svans had relations with their North Caucasianneighbors, though the main mountain range of the Caucasuswas a border between them. These regions were connected witheach other with twelve passes and all these passes were used intensively.Among the ethnic names that are preserved in Svan we’llfocus our attention on the term “Musav (Saviar, Sav)”. Sometimes the Svans use this name to denote all the North Caucasians.In our opinion that is proved by the investigations of the linguists“Musav” and “Saviar” are ethnic names denoting Osetians.Besides, for denoting all the peoples who live in the NorthCaucasus there are ethnic names in Svan. In our opinion, the namewas established in Svan when the Svans and the Osetianswere neighbors and lived nearby. It is admitted that from the be-


ginning the Osetians were dwelling on a wide territory in theNorth Caucasus. These relations might be lately carried on by socalled “Svanetis Mtiuleti” (nowa<strong>da</strong>ys Racha, the region of Oni).In the 14 th century the Svans paid this territory for the RachianJaparidzes’ blood.There are other ethnic names. For instance: “Kashag” Svanname of Cherkesian, “Chechen” – “Chachan”, “Dzegmar” –“Chegemels”.The material mentioned above, toponyms which areproved by ethnographical material obviously show that theSvans and the North Caucasian peoples had intensive relationsfrom the ancient times.15


avTandil sonRulaSvilisaqarTveloSi mcxovrebi germanelebissameurneo yofa <strong>da</strong> tradiciebiqarTveli <strong>da</strong> germaneli xalxebis urTierTobisistoria saukuneebs iTvlis. mravali germanelimogzauri aRfrTovanebula Cveni xalxis <strong>da</strong>bunebis silamaziT. bevris SemoqmedebisaTvis kisaqarTvelo STagonebis wyarod qceula.kavkasiiTa <strong>da</strong> saqarTveloTi <strong>da</strong>interesebazemigviTiTebs Sua saukuneebis udidesi germanelimwerlis volfram fon eSenbaxis saraindo romanebi,aseve fon volkenStainis, a<strong>da</strong>m oleariusis,grifiusis, vinkelmanis, kantis, lesingis, boden-Stedtis <strong>da</strong> mraval sxvaTa Semoqme<strong>da</strong>baSi asaxulisaqarTvelos Tema. germanel mogzaurTa cnobebiki Cveni eris istoriis araerTi sakiTxisaTvispirvel wyaros warmoadgens.erT-erTi pirveli germaneli, vinc saqarTveloSijer kidev 1396-1417 wlebSi imogzaura, Sitbergeriiyo, mogvianebiT _ Soberi, volfi, Sneze,XVIII-XIX saukuneebSi _ Stederi, giuldenStedti,rainegsi, klaproti, aixvaldi, vagneri, haqsthauzeni<strong>da</strong> mravali sxva.samxreT kavkasiaSi, kerZod saqarTveloSi germanelTaCamosaxleba carizmis uSualo xelSewyobiTxdebo<strong>da</strong>, rac gnpirobebuli iyo,16


politikuri <strong>da</strong> ekonomikuri mosazrebebiT. ekonomikuripozicia igive iyo, rac ruseTis imperiissxva kuTxeebis kolonizaciisa. politikuriTvalsazrisi imaSi gamoixatebo<strong>da</strong>, rom saqarTveloSiucxo eTnikuri erovnebebis CamosaxlebiTmefis xelisuflebas Tavisi <strong>da</strong>sayrdeni gaeCinaadgilobriv mosaxleobaSi [1, 43].kolonistTa pirveli jgufi 31 ojaxis (181sulis) SemadgenlobiT TbilisSi Camovi<strong>da</strong> 1817wlis 31 seqtembers. es kolonistebi <strong>da</strong>asaxlessarTiWalis maxloblad, kolonias ewo<strong>da</strong> marienfeldi[1, 17]. 1818 wels Cvens de<strong>da</strong>qalaqs germanelTadidi talRa moawva (500 kolonisti germanelisojaxi). isini Tbilisis guberniis sxva<strong>da</strong>sxvaadgilas <strong>da</strong>asaxles [3, 195]. germanelebis CamosaxlebasaqarTvelos teritoriaze perioduladmTeli XIX saukunis manZilze <strong>da</strong> sabWoTa reJimispirvel wlebSic grZeldebo<strong>da</strong>.ukve XIX saukunis 20-iani wlebi<strong>da</strong>n Tbilisissiaxloves ganlagebuli germanelTa koloniebigarkveuli produqtebis aqtiuri mimwodeblebigaxdnen Tbilisis mosaxleobisaTvis. `maTi meoxebiTTbilisSi auarebeli rZe, karaqi, kartofili<strong>da</strong> ludi iyo~ [4,15]. aRniSnul periodSiTbilisSi myofi germaneli mogzauris eduar<strong>da</strong>ixvaldis azriT saqarTveloSi `germanelTa moaxalSeneebmaagreTve kartofilis moyvanac Semoitanes~[5, 41].germanelebis kolonia `axali Tbilisi~ akuratuladSeerTebuli kotejebis or rigs qmni<strong>da</strong>,romelTa Soris farTo gza gadio<strong>da</strong>. irgvliv patarabaRebi iyo ganlagebuli. saocrad lamazisanaxavi yofila, rodesac sadResaswaulo tansa-17


cmelSi gamowyobili mosaxleoba eklesiisakenmieSurebo<strong>da</strong>. `qalebi, sufTa qudebiTa <strong>da</strong> welamdemosasxamebSi maTi wiTuri TmebiTa <strong>da</strong> WorflianisaxeebiT, _ aRniSnavs ingliseli mogzauririCard uilbrahami, romelic TbilisSi imyofebo<strong>da</strong>1837 wlis Semodgomaze, _ marTlac verSeecilebodnen silamazeSi TavianT SavTvala <strong>da</strong>grZnobier mezoblebs, magram maTi akuratuli <strong>da</strong>mokrZalebuli garegnoba sakmaod gamaxalisebeliaaRmosavleli qalebis usufTao tanisamossSeCveuli TvalisaTvis~ [6, 19].`axali Tbilisis~ koloniaSi ZiriTa<strong>da</strong>d Svabii<strong>da</strong>ngadmosaxlebuli germanelebi cxovrobdnen.kolonia Tbilisi<strong>da</strong>n CrdiloeTiT naxevarisaaTis savalze mdebareob<strong>da</strong>. <strong>da</strong>saxleba, qarTulRaribul saxlebTan Se<strong>da</strong>rebiT, metad karg sanaxaobaswarmoadgen<strong>da</strong>.`axal TbilisSi~ germanelebis saxlebi TiTqmisyvela erTsarTuliani iyo. win patara, xoloukana mxri<strong>da</strong>n didi baRi akrav<strong>da</strong>, romelSicbostneuli mohyav<strong>da</strong>T <strong>da</strong> yvavilebi <strong>da</strong> xexilihqon<strong>da</strong>T gaSenebuli. yoveli komli calke cxovrob<strong>da</strong>Tavis patara saxlSi <strong>da</strong> mas ojaxis sididismixedviT awyob<strong>da</strong> [7, 213].didubeSic, germanel kolonistTa saxlebiZiriTa<strong>da</strong>d erT sarTulad iyo aSenebuli, maRalisaxuravebiT, romelSic didi sxveni iyo mowyobili[8, 41].Tbilisi<strong>da</strong>n oTxi versis mocilebiT ganlagebuliiyo germanuli kolonia kukia, iq sa<strong>da</strong>cimave saxelobis qarTuli sofeli mdebareob<strong>da</strong>,romelTa meurneoba sagangebo xasiaTs atareb<strong>da</strong><strong>da</strong> Tbilisis mosaxleobisaTvis mniSvnelovan sa-18


meurneo bazas warmoadgen<strong>da</strong>. moaxalSeneebi Tesdnenxorbleuls, kartofils, lobiosa <strong>da</strong> sxvabostneuls, romelic karaqTan, yvelTan, naRebTan<strong>da</strong> rZesTan erTad TbilisSi Cahqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> iafadyiddnen. aseve amaragebdnen germanelebi qalaqebsxbos xorciT <strong>da</strong> iseTi saxis produqtebiT, racadgilobriv mosaxleobas iSviaTad gamohqon<strong>da</strong>.am periodSi Tbiliselebi ufro metad cxvrisxorcs etanebodnen, xolo Zroxis rZesTan Se<strong>da</strong>rebiT,kameCis rZes aZlevdnen upiratesobas [9,111-112].<strong>da</strong> mainc un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom Camosaxlebuligermanelebi<strong>da</strong>n cota iyo miwis muSa. maTSiWarbobdnen xelosnebi: meSuSeebi, mequdeebi, meunagireebi,lursmnis mWedlebi, mesaaTebi, xaratebi,nemsebis mkeTebelni, zeinklebi, meiaraReni,ludis mxdelni, etlis mkeTebelni, mepureebi, mekasreebi,durglebi, meCeqmeebi, kalatozebi <strong>da</strong>sxv. [10, 116].1826-1828 wlebis ruseT-iranis omis dros mZime<strong>da</strong>rtyma ganicades qvemo qarTlSi mcxovrebmagermanelma kolonistebma. kerZod, 1826 wlis 14agvistos qurTebis cxenosani jaris aTasianirazmi SeiWra dmanisTan axlos germanelTa koloniaSiekaterinenfeldSi <strong>da</strong> sul erTianad gaanadgura.<strong>da</strong>xoces 70 kaci, xolo 150, umTavresadqalebi, tyved waiyvanes [11, 115].ludis <strong>da</strong>mzadebas Tbilissa <strong>da</strong> samxreT kavkasiissxva qalaqebSi germaneli kolonistebismier <strong>da</strong>arsebuli sawarmoebiT Caeyara safuZveli.1850 wels Tbilisis koloniaSi mcire zomisludsaxarSi <strong>da</strong>aarsa madersma. mis mier gamoSvebuluxarisxo luds isev kolonistebi iZendnen.19


1865 wels <strong>da</strong>ars<strong>da</strong> vetcelis qarxana, sa<strong>da</strong>c bavariulluds amzadebdnen. male imave koloniaSigaixsna ludis ori qarxana [2, 103].germanelebma aseve energiulad mohkides xelimevanaxeoba-mebaReobis warmoebas. gansakuTrebiTXIX saukunis meore naxevarSi. isini Rvinos,umTavresad, gasayi<strong>da</strong>d amzadebdnen; amitom maTRvinis raodenoba ufro aintereseb<strong>da</strong>T, vidre xarisxi.yurZnis tkbilis gamowurvis Semdeg, WaWazeasxamdnen wyals; ganaxldebo<strong>da</strong> susti duRili<strong>da</strong> mzaddebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>bali xarisxis Rvino. simagre5 graduss ar aRematebo<strong>da</strong>. aseT Rvinos isini`vaservains~ _ wyalRvinos _ uwodebdnen, xologasayi<strong>da</strong>d SaqriT amzadebdnen falsificirebulRvinos. isargebles ra adgilobrivi muslimanurimosaxleobis Rvinis saqmeSi gaurkvevlobiT, mravaligermaneli gamdidr<strong>da</strong> Saqrisagan <strong>da</strong>mzadebuliRvinis gayidviT [10, 121].sayuradRebo garemoebaa agreTve, rom saqar-TveloSi <strong>da</strong>saxlebul germanelTa axalSenebSigermanelebmac vazis qarTuli jiSebi SeiTvises<strong>da</strong> zogierTis qarTuli saxelive, an<strong>da</strong> misi germanuliTargmani SeinarCunes; magaliTad, 1. saferausapeau anu farber; 2. mwvane grunbeeren, anu mwvanemarcvala;3. rqa-wiTeli zotholrer-i, e. i. lurjlerwmianiuwodebiaT. aseTi saxelebi TbilisissamxreTiT mdebare germanelTa axalSenebSi ekaterinenfeldsa,elizavettalSi, aleqsandersdorfSi,marienfeldsa, petersdorfsa <strong>da</strong> froidentalSiiyo gavrcelebuli [12, 615].mniSvnelovnad iyo ganviTarebuli germanulkoloniebSi meforneoba, rasac, umTavresad, Tbilisismaxloblad mdebare koloniebis Se<strong>da</strong>reb-20


iT Raribi mosaxleoba misdev<strong>da</strong>. XIX saukunis 80-iani wlebis <strong>da</strong>sasrulisaTvis, samxreT kavkasiaSirkinigzis gayvanasTan <strong>da</strong>kavSirebiT, meforneobismniSvneloba <strong>da</strong>eca <strong>da</strong> igi Tan<strong>da</strong>Tan Semcir<strong>da</strong> [2,108].germanelebis raodenoba saqarTveloSi mkve-Trad izrdeba gansakuTrebiT mas Semdeg, rac ucxourma,<strong>da</strong> kerZod, germanulma kapitalma mtkicedmoiki<strong>da</strong> fexi ruseTis imperiaSi [13, 35]. XXsaukunis <strong>da</strong>mdegisaTvis germanelebis Zvel koloniaTabazaze warmoiSa axali <strong>da</strong>saxlebebi. aqveun<strong>da</strong> aRiniSnos isic, rom kavkasiis administraciisc<strong>da</strong>s _ Caesaxlebina isini <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi,Sedegi ar mohyolia. amaSi TviT kolonistebsmiuZRvo<strong>da</strong>T `brali~ [14, 15].mefis mTavrobis xelSewyobiT, kolonistebiwarmoadgendnen karCaketil kastas, romelTa mdgomareobagacilebiT ukeTesi iyo ara marto adgilobrivglexobasTan, aramed TviT rus kolonistebTanSe<strong>da</strong>rebiTac ki. swored amiT iyo gamowveuli,rom germaneli kolonistebi ukeTes Sem-TxvevaSi indeferentulad iyvnen ganwyobilniXIX saukunisa <strong>da</strong> XX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi samxreTkavkasiaSi momx<strong>da</strong>ri socialur-politikuriZvrebis mimarT [2, 64].Zvel TbilisSi, rogorc Cans, garkveuli`erovnuli specializacia~ SemuSav<strong>da</strong>. igi ganagrZob<strong>da</strong>arsebobas sabWoTa reJimis pirvel wlebSic.gansakuTrebiT `nepis~ dros: kbilis eqimebiZiriTa<strong>da</strong>d ebraelebi iyvnen. fotografebis xelm-ZRvanelobac ebraelebiT iyo <strong>da</strong>kompleqtebuli.magaliTad, kozaki _ Tavisuflebis moe<strong>da</strong>nze, Sixmani_ puSkinis quCaze <strong>da</strong> sxv. afTiaqebi umete-21


sad germanelebs ekuTvno<strong>da</strong>T [15, 32]. Tbiliselievgeni zemeli, erovnebiT germaneli, afTiaqis mepatrone,tramvais vatmanebs fuls uxdi<strong>da</strong>, romafTiaqTan axlos gaCerebaze mgzavrebisTvis xmamaRlaSeexsenebina zemelis gaCereba [8, 41].germanelebis meurneobaSi Sromis maRalidone ganpirobebuli iyo qalebisa <strong>da</strong> bavSvebis`mtacebluri~ eqsploataciiT. mZime Sromis gamoqalebSi gavrcelebuli iyo kuWnawlavis organoebis<strong>da</strong>avadeba [16, furc. 148]. germanelebi baRebsa<strong>da</strong> mindvrebSi muSaobas erTdroulad awarmoebdnen:iseve cxaddebodnen Tavis samuSao adgilze,rogorc fabrikebsa <strong>da</strong> qarxnebSi muSebi. disciplina<strong>da</strong> wesrigi kolonistebSi misabaZi iyo,simkacre ki zogjer Rimilis momgvreli. magali-Tad, adgilobrivi xelisufleba bavSvebs sji<strong>da</strong>sxvisi baRi<strong>da</strong>n kitris an Tun<strong>da</strong>c yurZnis erTimarcvlis aRebisaTvis [17, 23]. sainteresoa, romjer kidev mefis mTavroba imediT uyureb<strong>da</strong> kolonistebs,TiTqos isini adgilobriv mosaxleobasmeurneobis evropul yai<strong>da</strong>ze warmoebas Seaswavlidnen.sinamdvileSi asureTeli germanelebiadgilobrivi didi guTniT xnavdnen miwas <strong>da</strong> qar-Tuli kevriT lewavdnen puris yanas [18, 23].borCalos mazris germanul sofel ekaterinenfeldSiukve 1921 wlis Semodgomaze Camoyalib<strong>da</strong>mevenaxeobis <strong>da</strong> meRvineobis kooperativi,romelsac Tavisi wesdeba gaaCn<strong>da</strong>. amave mazraSi,kolonia valdheimSi, Seiqmna merZeveobis arteli.analogiuri amxanagoba moqmedeb<strong>da</strong> walkis raionisteritoriaze, kolonia aleqsanders hilSi [19,41].22


saerTod, merZeveobis ganviTarebaze saqarTveloSigarkveuli gavlena moaxdines germanelmakolonistebma. 1922 wels maTi qarxnebi borCalosmazraSi ijariT hqon<strong>da</strong>T aRebuli kooperativebs.ase magaliTad, sofel maSutloSi kurt kuCenbaxisqarxana arendiT aRebuli hqon<strong>da</strong> muSaTa kooperativs.sofel mogaz kasaneSi aleqsandre kuCenbaxisqarxana _ mTlian samxedro kooperativs<strong>da</strong> sxv. [20].amave periodSi kolonia traubenbergSi Camoyalib<strong>da</strong>sasoflo-sameurneo sakredito amxanagoba,xolo kolonia elizavettalSi <strong>da</strong>iwyo eleqtrosadgurisa<strong>da</strong> wisqvilis mSenebloba [21,furc. 93].Tbilisis mosaxleobis zogierTi moTxovnilebis<strong>da</strong>sakmayofileblad soflis meurneobisproduqtebze germanelebs gansazRvruli movaleobahqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong>kisrebuli. amitomac germanelebisTxovdnen xelisuflebas SeRavaTi gaewia zemoaRniSnuli<strong>da</strong>valebis Sesasruleblad [22, furc.4].germanuli soflebis saerTo mdgomareobagamoirCeo<strong>da</strong> meurneobis aRmavlobiT. kerZod, izrdebo<strong>da</strong>Raribi <strong>da</strong> saSualo glexobis ekonomikuripotenciali. amave dros SeimCneo<strong>da</strong> ukmayofilebaxelisuflebis erovnuli politikis mimarT.amas ematebo<strong>da</strong> kolonia luqsemburgis, rogorcsamazro centris kerZo <strong>da</strong> sazogadoebriviSenobebis saerTo samazro <strong>da</strong>wesebulebebad gamocxadeba[23, furc. 88].1927 wels saqarTveloSi arsebob<strong>da</strong> 13 germanulikolonia 9253 mosaxliT: 1. elizavettali,2. luqsemburgi, 3. rozenfeldi, 4. libknexsdor-23


fi, 5. rozenbergi, 6. valdheimi, 7. georgestali,8. marksgeimi, 9. anenfeldi, 10. vizendorfi, 11.Steinfeldi, 12. gofnugstali, 13. griuntali [24,242]. TbilisSi cxovrob<strong>da</strong> 4 200 germaneli.aRniSnul periodSi germanelebze gavrcel<strong>da</strong>tendenciuri azri, TiTqos yvela maTgani SeZlebisdoniT kulaks warmoadgen<strong>da</strong>. aseTi midgomaaraswori iyo, radgan is germaneli, romelicTviTon amuSaveb<strong>da</strong> misTvis gankuTvnil miwas, ariyeneb<strong>da</strong> <strong>da</strong>qiravebul Sromas <strong>da</strong>, mxolod imitom,rom kargad awyob<strong>da</strong> meurneobas <strong>da</strong> ukeTesadcxovrob<strong>da</strong> vidre sxva erovnuli umciresoba, ratomun<strong>da</strong> CaTvliliyo kulakad? kulakis statusiki viciT ra sasjelsac iTvaliswineb<strong>da</strong>.realuri monacemebiT germanelebis 60% sa-Sualo glexi iyo, 30% wvrili <strong>da</strong>, mxolod 10%SeiZleba CaiTvalos maSindeli SexedulebiT Se-Zlebul <strong>da</strong> kulak glexad.sasoflo-sameurneo kooperaciaSi Cabmuliiyo germanuli glexuri mosaxleobis 88%, samomxmareblokooperaciaSi 70%, xolo sakreditoamxanagobaSi _ 40% [16, furc. 116-117].1930 wels germanelebisaTvis Seiqmna kolmeurneobebiasureTsa <strong>da</strong> sarTiWalaSi. imave welsluqsemburgeli germanelebis fric raizeris, millerfransis <strong>da</strong> sxvaTa iniciativiT Camoyalib<strong>da</strong>germanelTa kolmeurneoba `anfang~ (<strong>da</strong>sawyisi)[25]. 1933 wlis 1 ianvrisaTvis `anfang~-Si ukvegaerTianebuli iyo 480 individualuri meurneoba.imave wels Seemata kidev 27 ojaxi. aseT viTarebashqon<strong>da</strong> adgili germanelebiT <strong>da</strong>saxlebulsofel traubenbergSic [26, furc.1].24


ozenfeldis merZeveobis amxanagoba `laqta~aerTianeb<strong>da</strong> 260 germanels. rZis realizacii<strong>da</strong>nmiRebuli Tanxis 19% mimdinare xarjebisaTvisiyo gaTvaliswinebuli. 81%--s iRebdnen arteliswevrebi, Cabarebuli rZis raodenobis mixedviT.artelis wevrebSi Warbobdnen SeZlebuliglexebi, romelTac 8-12 suli Zroxa yav<strong>da</strong>T. Raribglexebs _ 1 Zroxa. 1926-1927 wlebSi Raribiglexebis Semosavali Seadgen<strong>da</strong> 28 maneTsa <strong>da</strong> 29kapiki<strong>da</strong>n 50 maneTsa <strong>da</strong> 46 kapikamde. mdi<strong>da</strong>riglexis Semosavali meryeob<strong>da</strong> 302 maneTi <strong>da</strong> 7 kapiki<strong>da</strong>n1949 maneTsa <strong>da</strong> 31 kapikamde [16, furc.146-147].sabWouri propagandis gavleniT germaneleb-Si zogjer igrZnobo<strong>da</strong> e. w. klasobrivi `TviT-Segnebis~ faqtebic. Raribi glexebi upirispirdebodnenmdi<strong>da</strong>r Tanamemamuleebs. magaliTad, samanqanoamxanagobi<strong>da</strong>n maT SeZles gaericxaT 14mdi<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> saSualo SeZlebis germaneli glexi[16, furc. 147-148].bolSevikebis gavleniT luqsemburgSi mcxovrebigermanelebis erTi nawilis bedi imave periodSisxvagvarad <strong>da</strong>trial<strong>da</strong>. 1929 wels aq adgilihqon<strong>da</strong> mojamagireTa mZlavr gamosvlebs. saqarTvelosmiwa-tyis muSakTa profkavSiris VIIIyrilobaze (1930) luqsemburgis raionis delegatmagvelesianma ganacxa<strong>da</strong>: 1929 wels centralurigamgeobis mxar<strong>da</strong>WeriT luqsemburgSi gaificnenmojamagireebi. gaficvis gamo luqsemburgis germaneliqveSevrdomebi germaniaSi wavidnen <strong>da</strong> upatronodmiatoves baRebi [27, 110, 158].germanelebi did yuradRebas aqcevdnen momavaliTaobis ganaTlebas. Tbilisis mazris germa-25


nul koloniebSi (8 kolonia), romelTa mosaxleobissaerTo raodenoba 4400 Seadgen<strong>da</strong>, kulturisdone gacilebiT maRali iyo. saskolo asakisbavSvebi 100%-iT iyvnen Cabmuli saswavlo procesSi[24, furc. 241].jer kidev XIX saukunis 30-iani wlebi<strong>da</strong>ngermanelTa TiTqmis yvela koloniaSi iyo saswavlo<strong>da</strong>wesebuleba. maswavlebeli kolonistebsSoris didi avtoritetiT sargeblob<strong>da</strong> <strong>da</strong> pastorisSemdeg yvelaze sapatio pirovnebad iTvlebo<strong>da</strong>.XIX saukunis 70-ian wlebamde swavleba germanulskolebSi mxolod <strong>da</strong> mxolod germanulenaze mimdinareob<strong>da</strong>. germanuli enis gar<strong>da</strong>, aswavlidnenariTmetikas, geografias <strong>da</strong> saRvTosjuls [2, 123].1899 wels ilia WavWavaZe ase axasiaTeb<strong>da</strong> germanelikolonistebis ganaTlebisadmi swrafvas:`germaneli purs <strong>da</strong>iklebs, Rvinos <strong>da</strong>iklebs, Sim-Sils, wyurvils ar SeuSindeba <strong>da</strong> Svilis gasazrdelad_ ki Tavis monagars groSs ga<strong>da</strong>sdebs,Svilis mcodne kacad qcevisaTvis arafers <strong>da</strong>hzogavs<strong>da</strong> yvelafers gaimetebs. germanelma icis,rom Svilis kacad gamosvla, maZRrad yofna <strong>da</strong>utkivrad rCena swavla-ganaTlebazea <strong>da</strong>mokidebuli~.igi germanelebs qarTvelTa misabaZ magaliTadsaxavs, radgan TbilisSi mcxovreb qarTvelTamxolod mesamedma icis wera-kiTxva, xolo TbilisSimcxovreb xalxTagan: `wera-kiTxvis codniskvalobaze yvelaze win arian germanelebi, romelTaSoris mcodinari oTxSi samia~. germane-26


lebs is uwonebs SvilTa ganaTlebisaTvis zrunvas:`raki germanelisaTvis codna, swavla-gana-Tleba aucilebeli saWiroebaa, mis saekonomioangariSSi, mis saRvawosa <strong>da</strong> saamagoSi Svilis gasazrdeladsaxarjos mopovebas TiTqmis upirvelesiadgili uWiravs. jafas, garjas iorkecebs<strong>da</strong>, Tu amiT veras gamx<strong>da</strong>ra, sxvagan iklebs <strong>da</strong> amsaxarjos ki hmatebs~ [28, 64, 65].germaneli inteligenciis warmomadgenlebimravlad iyvnen <strong>da</strong>saqmebuli qarTuli saganmanaTleblokulturis sferoSi. magaliTad, Tbiliseligermaneli karl hani 1874-1906 wlebSi TbilisisvaJTa pirvel gimnaziaSi germanul <strong>da</strong> ber-Znul enebs aswavli<strong>da</strong>. 1906-1909 wlebSi igi qal-Ta pirveli gimnaziis direqtoria, xolo 1909wli<strong>da</strong>n kvlav emsaxurebo<strong>da</strong> vaJTa pirvel gimnazias[1, 49].XX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi baTumis gimnaziasrudolf herci ganageb<strong>da</strong> [29, 9].1918-1921 wlebSi metad mniSvnelovani iyoqarTuli periodikis roli saJurnalgazeTo grafikis,upirveles yovlisa, karikaturis ganviTarebaSi.am saqmeSi didi <strong>da</strong>msaxureba miuZRo<strong>da</strong>TTbilisis mkvidrs, germanels oskar Smerlings,aleqsandre zalcmans <strong>da</strong> a. S. [30, 21].sagulisxmoa, rom 1926-1927 saswavlo wels saqarTveloSifunqcionireb<strong>da</strong> 11 germanuli skola [31,furc. 15], xolo germanelebi saqarTveloSi mcxovreberovnul umciresobaTa Soris ganaTlebis doniT pirveladgilze iyvnen [32, furc. 17].amave dros germanuli ojaxi mTlianad inar-Cuneb<strong>da</strong> patriarqalur pirncipebs. isini gansxva-27


vebuli wes-Cveulebis cxovrebas misdevdnen. germaneliqalebi tradiciulad eridebodnen urTierTobassxva erovnebis qalebTan, rac maT karCaketilcxovrebas iwvev<strong>da</strong> [33, furc. 27]. iSviaTiiyo Sereuli qorwineba. colis gar<strong>da</strong>cvalebisSemTxvevaSi germanel mamakacs ufleba hqon<strong>da</strong> gansvenebulimeuRlis <strong>da</strong> moeyvana colad [34].sxva erovnebebTan urTierTobis dros germanelebiqedmaRlobdnen <strong>da</strong> sakuTar Tavs didupiratesobas aniWebdnen. germanelebis azriT,yvela <strong>da</strong>narCeni velurebi iyvnen. rusebs gansakuTrebuliepiTetiT _ `Svain” (Rorebad) moixseniebdnen.iyo SemTxvevebi, rodesac mravalricxovankolonia elendorfSi _ germanelebisklubSi stumrad misuli rusi moqalaqeebi cema-tyepiTgamouyriaT.rogorc Cans, germanelebs ufro Sors mimavaligegmebic hqon<strong>da</strong>T. kerZod, `amierkavkasiisgermanelTa komitetis~ (mdebareob<strong>da</strong> TbilisSi,mixailovis q. #373) mizani iyo saqarTvelos teritoriazeSeeqmnaT germanelTa avtonomiuri olqi[35, furc. 2]. am mizniT isini germanii<strong>da</strong>n iRebdnensaWiro direqtivebs <strong>da</strong> finansur <strong>da</strong>xmarebas.aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi mcxovreb germanelebsSeqmnili hqon<strong>da</strong>T `germanelTa erovnulisabWo~, romelic maT interesebs icav<strong>da</strong>. sabWos Senobamdebareob<strong>da</strong> dRevandeli aRmaSeneblis gamzirze#108 binaSi [22, furc. 19]. germanelTa yovelkolonias arCeuli hyav<strong>da</strong> komisari, romelsac emorCilebo<strong>da</strong>mosaxleoba [36, furc. 242].sxva erovnuli umciresobisagan gansxvavebiTgermanelebi ganze idgnen xelisuflebisagan. saerTod,<strong>da</strong>Zabuli urTierToba sufev<strong>da</strong> germanele-28


sa <strong>da</strong> sabWoTa reJims Soris. Tavad xelisuflebamraval `Secdomas~ uSveb<strong>da</strong>, rasac Semdeg aRiareb<strong>da</strong>kidec. araswori iyo, rodesac zemdgomiorganoebis ga<strong>da</strong>wyvetilebiT yvela germanelsTmebi SekriWes erT doneze [37, furc. 34].sazogadoebriv politikur cxovrebas germanelebiupirispirdebodnen religiuri Temis meSveobiT.religiuri sazogadoebrivi cxovrebiscentrs eklesia warmodgen<strong>da</strong>.germanelebi, kerZod luTeranebi <strong>da</strong> maTimisionerebi saqarTveloSi XVI saukunis meorenaxevarSi gamoCndnen (martin krusiusi, stefanegerlaxi, iakob andrea <strong>da</strong> sxv.) Tavi<strong>da</strong>n, rogorcCans maT sakmao warmatebiTac umoRvawiaT [28, 71].XIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi germaniaSi aRmocen<strong>da</strong>seqtanturi moZraoba, e. w. `separatizmi~. xelisuflebisdevnam seqtantebi aiZula ga<strong>da</strong>saxlebuliyvnenamerikasa <strong>da</strong> ruseTSi. aRniSnulimoZraoba ufro metad SesamCnevi gax<strong>da</strong> viurtembergSi,bavariasa <strong>da</strong> SveicariaSi, rasac xeli Seuwyoim drois cnobili mqa<strong>da</strong>geblebis _ bengelisa<strong>da</strong> Stilingis _ gavlenam. isini winaswarmetyvelebdnensamyaros <strong>da</strong>sasrulis moaxloebas <strong>da</strong>arwmunebdnen `separatistebs~ Tavis ga<strong>da</strong>rCena samSoblosgareT, kavkasiaSi, araratis mTasTan axloseZebnaT. SeSinebulma seqtantebma kavkasiaSigamogzavnes `gansakuTrebuli mzveravebi~ adgilis<strong>da</strong>saTvaliereblad <strong>da</strong> kolonizaciisaTvis xelsayreligaremos SesarCevad [17, 14, 15]. ruseTisxelisufleba <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> germanelebis CamosaxlebasmaTTvis sasurvel adgilze.Camosaxlebuli germanelebi Tav<strong>da</strong>pirveladreligiuri instruqciebis gareSe iyvnen, magram29


somxebs Soris moRvawe zogma germanelma, <strong>da</strong>inaxara maTi Zalze gaWirvebuli mdgomareoba, konsistorias1 mimarTa <strong>da</strong>, Tumca ruseTis mTavrobamgarkveuli siZneleebi Seuqmna, pastorebma Tavisasmainc miaRwies, ris Semdegac imperatori maTmcire gasamrjelos uxdi<strong>da</strong>.Camosaxlebuli `separatistebis~ didi nawiliswored ekaterinenfeldSi <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong>, esteritoria amave dros SerCeul iqna seqtantebisxelmZRvanelTa mudmiv sacxovrebel adgilad. amisgamo ekaterinenfeldis koloniam <strong>da</strong>arsebisdRi<strong>da</strong>nve yvelaze sapatio adgili <strong>da</strong>ikava kavkasiaSiarsebul koloniaTa Soris <strong>da</strong> naxevar saukunezemeti xnis ganmavlobaSi did rols Tama-Sob<strong>da</strong> kavkasiel kolonistTa cxovrebaSi [17, 15].koloniebSi <strong>da</strong> gansakuTrebiT ekaterinenfeldSi,xSiri iyo religiuri <strong>da</strong>pirispireba, risgamoc aucilebeli xdebo<strong>da</strong> xelisuflebis Careva.germanelebi ver eguebodnen, rodesac kavkasiisadministracia niSnav<strong>da</strong> pastors.1843 wels koloniebSi gavrcel<strong>da</strong> cnoba, romRmerTi separatistTa sasuliero xelmZRvanelis,moxuci qalis, Sponis meSveobiT, moiTxov<strong>da</strong> wmin<strong>da</strong>miwaze _ ierusalimSi _ ga<strong>da</strong>saxlebas. Sponiswina<strong>da</strong>debiT ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong>, rom separatistebi gayiddnenqonebas, Seikribebodnen ekaterinenfeldSi <strong>da</strong>aqe<strong>da</strong>n gaemgzavrebodnen ierusalimSi. amis Sedegmravalma germanelma Tavi mianeba muSaobas <strong>da</strong>ise Sromob<strong>da</strong>, rom SimSiliT ar <strong>da</strong>Rupuliyo. Se-1 konsistoria _ adre ruseTSi mRvdelmTavarze <strong>da</strong>mokidebulikolegiuri eparqiuli organo, romelsac saeklesiosasamarTlo funqciebi hqon<strong>da</strong>.30


<strong>da</strong>rebiT mdidrebma gayides Tavisi qoneba <strong>da</strong> maTxovrobiTirCendnen Tavs.xmebma separatistebis gamgzavrebis Sesaxebxelisuflebis yuramde miaRwia. ekaterinenfeld-Si gaigzavna kazakTa razmi polkovnik kocebusmeTaurobiT. <strong>da</strong>umorCileblobis gamo moxuciSponi <strong>da</strong> aTamde lideri <strong>da</strong>apatimres <strong>da</strong> Tbilis-Si gagzavnes. cota xnis Semdeg viTareba Seicvala<strong>da</strong> germanelTa cxovreba Cveul ritms <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>.sabWoTa reJimis periodSi, kerZod, 1927 welsoficialuri eklesiis sapirispirod aq aRmocen<strong>da</strong>9 wevrisagan Semdgari seqtanturi opozicia.es movlena gansakuTrebiT mZafrad gamovlin<strong>da</strong>germanelebiT <strong>da</strong>saxlebul sarTiWalisTemSi. oficialuri eklesiis warmomadgenlebmaorganizebulad <strong>da</strong>arbies seqtantebi. am faqtsxelisuflebis mxri<strong>da</strong>n araviTari reagireba armohyolia, miTumetes, rom `sabWoTa kanonmdeblobiT~moqalaqeebs garantirebuli hqon<strong>da</strong>T sindisisTavisufleba.eklesiis gavlena Zlieri iyo, rogorc moxucebSi,aseve axalgazrdebSi. 15 wels miRweulibavSvi valdebuli iyo eklesiaSi sajarod, TemiswinaSe Caebarebina gamoc<strong>da</strong> bibliaSi, ris Semdegisini iRebdnen uflebas gamx<strong>da</strong>riyvnen religiuriTemis wevrebi [16, furc. 148].meore msofio omis moaxloebasTan erTad,sabWoTa xelisuflebam gaamkacra germanelebisadmi<strong>da</strong>mokidebuleba. kerZod, amierkavkasiis saxlkomsabWos<strong>da</strong>dgenilebiT germanel kolonistebsmkacrad mosTxoves binis qiris, gaTbobis<strong>da</strong> sxva saxis ga<strong>da</strong>saxadi. Tavis aridebis SemT-31


xvevaSi pasuxismgeblobaSi micemiT emuqrebodnen.Zalovani struqturebi germanel mosaxleobasmZime mdgomareobaSi ayenebdnen. zogierTi samar-Tal<strong>da</strong>mcavis <strong>da</strong>mokidebuleba germanelebisadmiimdenad mZafrad gamovlin<strong>da</strong>, rom amierkavkasiisxelmZRvanelobam Samqoris raionis prokurorisTanaSemwe xalilovi moxsna Tanamdebobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>ori wlis ganmavlobaSi aukrZala sapasuxismgebloTanamdebobis <strong>da</strong>kaveba [38, furc. 2].jer kidev pirveli msofio omis <strong>da</strong>wyebisSemdeg, germaneli kolonistebis mimarT mefisruseTis mTavroba gansakuTrebul interess iCen<strong>da</strong>,radgan maTi kavSir-urTierToba germaniasTanruseTis saxelmwifo interesebis sawinaaRmdegomoqmedebis saSiSorbas qmni<strong>da</strong>. SesaZloa, es saSi-Sroeba iyo meore msoflio omis drosac. pirvelimsoflio omis dros ruseTis saxelmwifoadministarcia imas <strong>da</strong>sjer<strong>da</strong>, rom germanelTakoloniebs saxelwodeba Seucvala (magaliTad,aleqsandreshilfs ewo<strong>da</strong> aleqsandrovskoe, petersdorfs_ petrovskoe, marienfelds _ marino,fraidentals _ vesioloe (aw. saqarTvelos sasazRvroraioni ruseTTan), elizavettals _ asureTi,xolo ekaterinnfelds _ ekaterinovka).meore msoflio omis dros, kerZod, omis <strong>da</strong>wyebisTanave,ganxorciel<strong>da</strong> germaneli mosaxleobispirwmin<strong>da</strong>d gasaxleba qveynis centraluri<strong>da</strong> samxreT regionebi<strong>da</strong>n, maT Soris saqarTvelo<strong>da</strong>n,aRmosavleT raionebSi [14, 15-16].sabWoTa kavSiris mTavrobis mier saqarTvelo<strong>da</strong>n,<strong>da</strong> ara mxolod saqarTvelo<strong>da</strong>n, germanelimosaxleobis ayra usamarTlo aqcia iyo <strong>da</strong>,rogorc Semdgomma movlenebma cxadyves, albaT,32


arc aucilbeli. magram mxedvelobaSi misaRebiais garemoebac, rom gasaxleba ganxorciel<strong>da</strong> germania-sabWoTakavSiris omis yvelaze mZime etapze.<strong>da</strong>Zabul strategiul viTarebaSi, rodesac faSisturiarmiis nawilebi moskovis misadgomebs miadgnen,qveyana didi safrTxis winaSe idga. amas-Tan, germaniis sardloba did mniSvnelobas ani-Web<strong>da</strong> kavkasiis <strong>da</strong>pyrobis hitleruli gegmis realizacias.safiqrebelia, sabWoTa kavSiris xelisuflebalamob<strong>da</strong> moespo <strong>da</strong>sayrdeni mtrisTvisgermaneli mosaxleobis saxiT. aseT SiSsa <strong>da</strong>zedmet sifrTxiles Seewira mravali a<strong>da</strong>mianissicocxle. gasaxlebuli germaneli mosaxleobi<strong>da</strong>niyvnen bavSvebi, moxucebi <strong>da</strong> sxvebi, vinc verga<strong>da</strong>itana Soreuli mogzauroba <strong>da</strong> gaWirveba [14,18-19].marTalia, germanelTa gasaxleba oficialuradomis <strong>da</strong>wyebis Semdeg mox<strong>da</strong>, magram es aqciadidi xniT adre mzaddebo<strong>da</strong>. ufro metic, rogorczeviT <strong>da</strong>vinaxeT, sabWoTa xelisufleba iseTpirobebs uqmni<strong>da</strong> germanel moqalaqeebs, romiZulebuli gaexa<strong>da</strong> TviTon gamoeTqva germaniaSiwasvlis survili.gasaxlebuli germanelebis sacxovrebeli adgiliqarTlis mTianeTi<strong>da</strong>n Camosaxlebulma qar-Tvelebma <strong>da</strong>ikaves. ase SemorCa dRes arsebuliramdenime qarTuli sofeli bolnissa <strong>da</strong> marneulSi...es procesebi berias uSualo miTiTebebiTxorcieldebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>, nebsiT Tu uneblied, saqarTvelosaTvis<strong>da</strong>debiTi Sedegebi gamoiRo [39, 56].omis periodSi Seiqmna e. w. SromiTi armiebi,sa<strong>da</strong>c `sabWoTa~ germanelebi iyvnen CarTulni.1947 wlis bolos SromiTi armiebi, ZiriTa<strong>da</strong>d,33


demobilizebuli iqna <strong>da</strong> mraval germanels uflebamieca <strong>da</strong>brunebuliyvnen iq, sai<strong>da</strong>nac 1941wels gaasaxles. magram 1948 wlis 26 noembersgamoqveyn<strong>da</strong> axali brZaneba, sa<strong>da</strong>c naTqvami iyo,rom germanelebi, rogorc kalmikebi, inguSebi, Ce-Cnebi, yaraCaelebi, balyarelebi, yirimeli TaTrebi<strong>da</strong> sxva xalxis warmomadgenlebi ga<strong>da</strong>saxlebuliarian mudmivad <strong>da</strong> maTi wamosvla sacxovrebeliadgili<strong>da</strong>n Sinagan saqmeTa saministrosgansakuTrebuli nebarTvis gareSe isjeba sakatorRosamuSaoebiT 20 wlis vadiT.a<strong>da</strong>mianebs aRniSnulma brZanebam <strong>da</strong>brunebisimedi ga<strong>da</strong>uwura. mTeli xalxebi gaxdnen devnilnisakuTar qveyanaSi. im wlebSi `sabWoTa~ germanelebsar SeeZloT Sesuliyvnen partiaSi, eswavlaTumaRles saswavlebelSi an emsaxuraTarmiaSi... mxolod 1974 wlis umaRlesi xelisuflebisga<strong>da</strong>wyvetilebam misca ufleba germanelebs<strong>da</strong>brunebodnen mSobliur adgilebs [40, 72].Tumca mTlianobaSi arc es ga<strong>da</strong>wyvetileba ganxorcielebula.wyaroebisa <strong>da</strong> literatura1. m. SoSiaSvili, Tbilisis germanuli gazeTi _`kavkaziSe post~ (1906-1921), kr. `saqarTvelo<strong>da</strong> evropis qveynebi~, Tb., 1991.2. g. manjgalaZe, germaneli kolonistebi saqarTveloSi,Tb., 1994.3. a. kikviZe, saqarTvelos istoria, Tb., 1977.4. s. Wilaia, ekaterine WavWavaZe, Tb., 1969.34


5. eduard aixvaldi saqarTvelos Sesaxeb, germanuli<strong>da</strong>nTargmna, Sesavali <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTogia gelaSvilma, Tb., 2005.6. riCard uilbrahamis mogzauroba saqarTvelo-Si, inglisuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali <strong>da</strong> saZieblebi<strong>da</strong>urTo nana melaZem, Tb., 1990.7. k. koxisa <strong>da</strong> o. spenseris cnobebi saqarTvelosa<strong>da</strong> kavkasiis Sesaxeb, germanuli<strong>da</strong>n Targmna,Sesavali <strong>da</strong> komentarebi <strong>da</strong>urTo lon<strong>da</strong>mamacaSvilma, Tb., 1981.8. v. beriZe, mogonebebi, Tb., 1987.9. g. gelaSvili, aixvaldis cnobebi TbilisisSesaxeb, kr. `evropis qveynebis istoriis problemebi~,Tb., 1983.10. S. quTiZe, qvemo qarTlSi germanelTa axalSenebisistoriis sakiTxisaTvis, Jurn. `macne~,1967, #4.11. n. qorTua, amierkavkasia ruseT-iranis 1826-1828wlebis omSi, Tb., 1978.12. iv. javaxiSvili, Txz. Tormet tomad, t. V, Tb.,1986.13. Н. Л. Наниташвили, Германский капитал в Закавказье.Деятельность “фирмы “Сименс и Гальске”, 1860-1917,Тб., 1982.14. m. naTmelaZe, demografiuli procesebi saqarTveloSiXX saukunis 40-ian wlebSi, Tb., 1993.15. g. niSnianiZe, paemani veraze, Tb., 1991.16. saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi(SemdegSi sSssa), f. 14, anaw. 3, saq. 520.17. П. Басихинь, Немецкие колонии на Кавказе, “Кавказскийвестник”, 1990б №1.18. g. jiblaZe, qvemo qarTlis mosaxleobis eTnikurisuraTi, kr. `qvemo qarTli~, Tb., 199035


19. a. sonRulaSvili, germanelebi saqarTveloSi,Tb., 1995.20. miwis muSa, 1922, 17 seqtemberi.21. sSssa, f. 14, anaw. 2, saq. 313.22. sSssa, f. 14, anaw. 1, saq. 165 a.23. sSssa, f. 14, anaw. 4, saq. 206.24. sSssa, f. 14, anaw. 3, saq. 519.25. komunisti, 1933, 8 agvisto.26. saqarTvelos uaxlesi istoriis centralurisaxelmwifo arqivi (SemdegSi suicsa), f. 284,anaw. 1, saq. 1686.27. r. koWlamazaSvili, socialur-ekonomikuriurTierTobani saqarTvelos soflis meurneobaSi(1917-1937 ww.), (sadoqtoro disertacia)28. s. lobJaniZe, u. biomi, qarTuli pe<strong>da</strong>gogikisistorii<strong>da</strong>n: germanofiluri periodi, `klio~,#28, 2005.29. i. sixaruliZe, niko berZeniSvili, Tb., 1989.30. v. beriZe, kultura <strong>da</strong> xelovneba <strong>da</strong>moukidebelsaqarTveloSi, Tb., 1992.31. suicsa, f. 284, anaw. 1, saq. 564; komunisti, 1927,9 aprili.32. suicsa, f. 284, anaw. 1, saq. 1023.33. sSssa, f. 14, anaw. 1, saq. 293.34. miwis muSa, 1922, 23 marti.35. sSssa, f. 14, anaw. 1, saq. 432.A36. sSssa, f. 14, anaw. 1, saq. 433.37. suicsa, f. 607, anaw. 1, saq. 2404.38. suicsa, f. 607, anaw. 2, saq. 1579.39. d. mWedluri, lavrenti berias mTavari <strong>da</strong>naSauli,Tb., 1992.40. Гуго Вормсбехер, Немцы в ссср, сб., “Говорияоткровенно”, М., 1989.36


Avtandil SongulashviliEconomic Every-<strong>da</strong>y life and traditions of Germans inGeorgiaThe history of relations between Georgian and German peoplesgoes beyond centuries. In the 19 th century, concretely, in1817-1818 more than 500 German families settled in Georgia.Germans’ settled on Georgian territory during the 19 th centuryand the first period of the Soviet regime. German colonies supplyTbilisi with the easily spoiled goods. Their economy wasprosperous.In 1927 there existed 13 German colonies with 9253 population.4200 Germans lived only in Tbilisi. Among the other nationalminorities who lived here, Germans were distinguished byhigh educational level. In 1926-1927 11 German schools werefunctioning in Georgia.After the Second World War Germans were evicted in theEast regions of the country, that caused the death of many people.They had right only in 1974 to return back to their nativeplaces.37


38Tamar SakiaSvilimzia tyavaSvilikavkasiaSi germanelTa migraciissakiTxisaTvisXVI saukuneSi moskovis samTavros centralizaciasmisi gaZliereba <strong>da</strong> teritoriuli sazRvrebisgafarToveba mohyva. XVII –XVIII saukuneebSiruseTis xelisuflebis mier sxva<strong>da</strong>sxvamimarTulebiT ganxorcielebuli <strong>da</strong>pyrobiTi omebisa<strong>da</strong> mTeli rigi RonisZiebebis Sedegad ruseTisteritoriebi mniSvnelovnad gaizar<strong>da</strong>. igisamxreTiT kavkasias gaumezobl<strong>da</strong>. ruseTi samxedroeqspediciebis gar<strong>da</strong> mizanmimarTul <strong>da</strong> kargadorganizebul migraciul politikasac axorcieleb<strong>da</strong>.kazakoba iyo is privilegirebuli socialurifena, romelic rusulma xelisuflebamTavis <strong>da</strong>pyrobiT miznebs moargo <strong>da</strong> imperialisturizraxvebis ganxorcielebaSi mniSvnelovanifunqcia <strong>da</strong>akisra. kazakoba frontis wina xazzebrZolasTan erTad gamudmebiT migrireb<strong>da</strong>, saxldebo<strong>da</strong>axlad mierTebul miwebze, mis <strong>da</strong>cva–SenarCunebas<strong>da</strong> aTvisebas axden<strong>da</strong>. am fenis socialur,politikur <strong>da</strong> ekonomikur arss zedmiwevniTzustad gansazRvravs ruseTis imperatorialeqsandre II: “Козачье сословие предназначено в государственномбыту для того, чтобы оберегать гранницыимперий прилегающия к враждебным и неблагоустрое-


нным племенам и заселять отнимаемыя у них земли.” [3,915; 14, 62]:teritoriebis gafarTovebasTan erTad ruse-Tis saxelmwifoSi mniSvnelovnad izrdebo<strong>da</strong> mosaxleobisraodenobac. 1762 wels Catarebuli mesameaRweris dros ruseTis saxelmwifos Ziri-Tad nawilSi (velikoruseTsa <strong>da</strong> cimbirSi) 19 milion200 aTasi a<strong>da</strong>miani cxovrob<strong>da</strong>. 1796 welsCatarebuli mexuTe aRweris dros _ 29 milionzemeti, axlad SemoerTebul samflobeloebSi ki 7milioni, mTlianad 36 milioni a<strong>da</strong>miani. [7, 410].mosaxleobis raiodenobis aseTi matebis miuxe<strong>da</strong>vadXVII-XVIII saukuneebSi ruseTis miwebi imdenadswrafad izrdebo<strong>da</strong>, rom igi yovelTvisganicdi<strong>da</strong> mosaxleobis naklebobas, anu rogorcrusi istorikosi soloviovi wer<strong>da</strong>: ruseTis imperiashqon<strong>da</strong> bevri miwebi <strong>da</strong> ar hyav<strong>da</strong> sakmarisixalxi [12, 290].`radganac slavuri mosaxleoba ar iyo sakmarisiimisTvis, rom saukuneebis manZilze Tanabrad<strong>da</strong>saxlebuliyo ruseTis <strong>da</strong>blobze, amitomis aq vrceldebo<strong>da</strong> ara gamravlebis <strong>da</strong> maSasa<strong>da</strong>megansaxlebis, aramed ga<strong>da</strong>saxlebis gziT, -ga<strong>da</strong>mfreni frinvelebis msgavsad ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong> er-Ti adgili<strong>da</strong>n meoreze, toveb<strong>da</strong> Tavis budes <strong>da</strong>mkvidrdebo<strong>da</strong> axal adgilze”, _ wer<strong>da</strong> avtoritetulirusi istorikosi kliuCevski [8, 49-50].mosaxleobis simcire ruseTis xelisuflebasrogorc politikuri, ise ekonomikuri TvalsazrisiTseriozul sirTuleebs uqmni<strong>da</strong>. saimperatorokari sxva<strong>da</strong>sxva saSualebiT cdilob<strong>da</strong> amproblemis mogvarebas. erT-erTi aseTi RonisZiebasxva qveynebi<strong>da</strong>n mosaxleobis `mowveva~, anu39


useTSi gadmosaxlebis msurvelTa moZieba <strong>da</strong>strategiuli mniSvnelobis adgilebSi maTi <strong>da</strong>saxlebaiyo. xelisuflebis mier gatarebuli ampolitikis Sedegad XVIII sakunis meore naxevarSiruseTSi Si<strong>da</strong> migraciasTan erTad gaZlier<strong>da</strong> gare,anu sxva saxelmwifos qveSevrdomTa gadmosaxlebisprocesi. ruseTis xelisufleba uzrunvelyof<strong>da</strong>maTi mgzavrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>binavebis xarjebs.migrantTa Soris evropelebic iyvnen. maT ricxvSigermanelebi Warbobdnen. 1763 w. ekaterineII-m gamosca kanoni kolonistebis Sesaxeb, romelickolonistebs aTavisufleb<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxadebisgan,savaldebulo samxedro samsaxurisgan <strong>da</strong>aniWeb<strong>da</strong> religiur Tavisuflebas. rogorc av.sonRulaSvili wers: `ruseTSi germanelebis mosvlasxeli Seuwyo 1762-1763-1764 wlebSi gamoqveynebulmamanifestebma, romelTa mixedviTac ucxoelebsiwvevdnen sxva<strong>da</strong>sxva qveyni<strong>da</strong>n~ [13, 4]. `ruseTSipirveli germanuli <strong>da</strong>saxlebebi aRmocen<strong>da</strong>samxreT volgaze 1764 w., romlebic am droi<strong>da</strong>niTvlebodnen volgispirel germanelebad~. mogvianebiTmaT SeuerTdnen sxva erovnebaTa warmomadgenlebi_ frangebi, Sveicarielebi, holandielebi[13, 5].sakuTari qveyni<strong>da</strong>n germanelTa ga<strong>da</strong>saxlebasramdenime mizezi ganapirobeb<strong>da</strong>: savaldebulo samxedrosamsaxuri, maRali ga<strong>da</strong>saxadebi, mousavlianoba,religiuri motivebi [16].axlad Camosaxlebuli xalxi xelisuflebis<strong>da</strong>sayrdeni un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong>pyrobil teritoriebze.maT ruseTis saxelmwifos ekonomikuricxovrebis aRorZinebasTan erTad qveynis politikurstabilurobaSic un<strong>da</strong> SeesrulebinaT mniSv-40


nelovani roli. am mizniT ruseTis xelisuflebamaT garkveul privilegiebsa <strong>da</strong> mTel rig SeRavaTebsuweseb<strong>da</strong>. `maTze ar gaavrceles batonymuriurTierToba, e. i. arc erTi germaneli sabatonoglexi ar gamx<strong>da</strong>ra. isini asi wliT samxedrovaldebulebisganac gaanTavisufles [13, 5].XVIII saukunis bolosa <strong>da</strong> XIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSiruseTis teritoriuli sazRvrebi kvlavmniSvnelovnad gafarTov<strong>da</strong> samxreTis mimarTulebiT.ruseTis saimperatoro karma Crdilo kavkasiis<strong>da</strong>blob raionebSi <strong>da</strong>iwyo <strong>da</strong>mkvidreba. 1777wels Seiqmna azov-mozdokis sakordono xazi,romelsac <strong>da</strong>pyrobili teritoriebis <strong>da</strong>cvisa <strong>da</strong>kavkasiaze Setevis plac<strong>da</strong>rmis funqcia un<strong>da</strong> Seesrulebina.igi warmoadgen<strong>da</strong> cixe-simagreTa,sxva<strong>da</strong>sxva saxis Tav<strong>da</strong>cviT nagebobaTa <strong>da</strong> stanicebiswyebas, sa<strong>da</strong>c kazakur mosaxleobasTanerTad nel-nela sxva<strong>da</strong>sxva socialuri fenisa<strong>da</strong> erovnebis mosaxleoba <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> [3, 300].1801 wels aRmosavleT saqarTvelos ruseTTanSeerTebis Semdeg ruseTma amierkavkasiis samflobeloebis<strong>da</strong>pyrobas mihyo xeli. 1810 wels ganxorciel<strong>da</strong><strong>da</strong>savleT saqarTvelos aneqsia. kavkasionismTianeTze samxreTi<strong>da</strong>n gegmazomieriieriSebi <strong>da</strong>iwyo.am periodSi, kavkasiis <strong>da</strong>sapyrobad mimdinarebrZolebis paralelurad, rusuli xelisuflebisTvisaqtualobas kvlav inarCuneb<strong>da</strong> <strong>da</strong>usaxlebelimiwebis ganaSenianeba, kavkasiis mxaris ruseTiscentraluri raionebis nedleulis <strong>da</strong>namatadqceva, risTvisac am mxareSi ekonomikis winsvlas,meurneobis axali <strong>da</strong>rgebis, Tanamedroveteqnologiuri procesebisa <strong>da</strong> sameurneo Cvevebis41


<strong>da</strong>nergvas udidesi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>. ruse-Tis ministrTa komitetSi ganixilebo<strong>da</strong> mravaliproeqti, romelTa avtorebi ruseTis centralurraionebTan kavkasiis integraciisa <strong>da</strong> aq ruseTisbatonobis ganmtkicebis saqmeSi saomar moqmedebebzemetad ga<strong>da</strong>mwyvet rols ekonomikuri <strong>da</strong> kulturuliRonisZiebebis gatarebas aniWebdnen [6,172]. muSavdebo<strong>da</strong> migraciuli xasiaTis sxva<strong>da</strong>sxvaideac. yvela es proeqti mimarTuli iyo ruseTisbatonobis ganmtkicebisken kavkasiaSi. mxolo<strong>da</strong>m mxaris <strong>da</strong>pyrobis saSualebebSi iyo gansxvaveba.am ukanasknelTa mizani kavkasiis Se<strong>da</strong>rebiThumanuri formebiT <strong>da</strong>morCileba iyo. es proeqtebiruseTis umaRlesi wreebis mier imitomiyo ugulebelyofili, rom mxolod masze <strong>da</strong>yrdnobiTSedegebi araTu saeWvod gamoiyurebo<strong>da</strong>,aramed ruseTis kavkasiaSi <strong>da</strong>mkvidrebis procesidroSi gaiwelebo<strong>da</strong>, rac ar awyob<strong>da</strong> ruseTisxelisuflebas.saimperatoro karze im periodisTvis ufroSesaferisad <strong>da</strong> efeqturad miiCnies kavkasiis <strong>da</strong>pyrobaSiZiriTadi aqcenti saomar operaciebzega<strong>da</strong>etanaT. Tumca masTan un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo migraciuliprocesebis Serwyma, aseve gegmazomieriekonomikuri xasiaTis RonisZiebiT soflis meurneobisa<strong>da</strong> mrewvelobis waxaliseba. didi mniSvnelobaeniWebo<strong>da</strong> kulturuli, saganmanaTleblo<strong>da</strong> religiuri RonisZiebebiT kavkasielTa cnobierebaSirusuli ideologiisa <strong>da</strong> mentalitetis<strong>da</strong>nergvas. swored sazogadoebrivi cxovrebis essferoebi un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo rusifikatoruli re-Jimis <strong>da</strong>sayrdeni, erovnuli TviTSegnebis, a<strong>da</strong>Twesebisa<strong>da</strong> saxelmwifoebrivi <strong>da</strong>moukideblobis-42


Tvis brZolis winaaRmdeg mimarTuli RonisZiebebis,ideebisa <strong>da</strong> proeqtebis sulisCamdgmeli <strong>da</strong>ganmaxorcielebeli. msoflioSi reaqciiT cnobilicarizmis rusifikatoruli reJimi kavkasiisTavisuflebismoyvare xalxs axali meTodebiT<strong>da</strong>upirispir<strong>da</strong>.Si<strong>da</strong> <strong>da</strong> gareMmigraciebis waxaliseba iyo isRonisZieba, romelsac ruseTis xelisuflebaSiyovelTvis mowonebiT xvdebodnen. Tumca 1810wli<strong>da</strong>n migraciis wesebSi mniSvnelovani cvlilebebimox<strong>da</strong> _ ruseTSi Sewy<strong>da</strong> xazinis xarjzesxva qveynebi<strong>da</strong>n kolonistebis gadmosaxleba. ucxoelebsruseTSi saxazino miwebze <strong>da</strong>saxlebaSeeZloT, oRond mgzavrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>binavebis xarjebimTlianad TviTon un<strong>da</strong> <strong>da</strong>efaraT. 1816welsEes kanoni kvlav moiwona ministrTa komitetma<strong>da</strong> <strong>da</strong>amtkica ruseTis imperatorma [1, 313].gadmosaxlebis wesebSi cvlilebebis miRebissafuZveli gax<strong>da</strong> Semdegi garemoeba: ruseTSi saxazinomiwebze gadmosaxlebuli ucxoeli axalmoSenisyoveli ojaxis, gansakuTrebiT ki specialuradmowveulis, Senaxva <strong>da</strong> <strong>da</strong>saxleba ruse-Tis xazinas ujdebo<strong>da</strong> 3000 maneTze meti. kolonistebi<strong>da</strong>nam <strong>da</strong>naxarjebis ukan amoReba imdenadZneli iyo, rom maTi ekonomikuri mdgomareobisgasaumjobeseblad, xelisufleba iZulebuli gax<strong>da</strong>maTTvis epatiebina ramdenime milioni maneTi[1, 313].ruseTSi gadmosaxlebis msurvelTaTvis <strong>da</strong>finansebisSewyvetas maTi raodenobis Semcirebaun<strong>da</strong> mohyolo<strong>da</strong>.miuxe<strong>da</strong>vad amisa saqarTvelos mTavarsardlispostze aleqsandre ermolovis <strong>da</strong>niSvnis Sem-43


deg (1816 - 1826 ww.) kavkasiaSiGmigraciis talRakvlav agor<strong>da</strong>. axalma mTavarsar<strong>da</strong>lma kazakTagadmosaxlebis waxalisebasTan erTad, kvlav <strong>da</strong>ayenaruseTis imperiaSi, kerZod ki kavkasiaSi, evropelTa<strong>da</strong>saxlebis sakiTxi.al. ermolovma kozo<strong>da</strong>vlevisadmi 1816 wlis31 dekembers miweril werilSi saqarTveloSigermanelTa koloniis <strong>da</strong>arsebis mizanSewonilobaaq miwaTmoqmedebisa <strong>da</strong> meurneobis sxva <strong>da</strong>rgebisSemdgomi ganviTarebisa <strong>da</strong> srulyofis aucileblobiT<strong>da</strong>asabuTa, risTvisac moiTxova Suamdgomloba,<strong>da</strong>sawyisisTvis germanelTa 30 ojaxis`gamoweris~ Sesaxeb. maT TavianTi `keTilimagaliTiTa <strong>da</strong> soflis meurneobaSi saWirounar-CvevebiT adgilobriv mosaxleobaSi un<strong>da</strong> gaeRvivebinaTsoflis meurneobisadmi siyvaruli~[1, 313]. am werilSi al. ermolovi amtkiceb<strong>da</strong> imasac,rom germanelTa gadmosaxleba xazinis mxri<strong>da</strong>nar saWiroeb<strong>da</strong> did xarjebs <strong>da</strong> migraciisprocess TviTon gauwev<strong>da</strong> kontrols [1, 313].kozo<strong>da</strong>vlevi ermolovis am moTxovnas <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>,Tumca winaaRmdegi iyo, rom `sazRvargare-Ti<strong>da</strong>n migrantebis gamoZaxeba gansakuTrebuli mizezisgareSe kvlav xazinis xarjze momx<strong>da</strong>riyo~[1, 313]. igi asaxeleb<strong>da</strong> ramdenime saSualebas, romelicSeiZleba gamoyenebuliyo ucxoelebis ruseTSigadmosaxlebisas ise, rom ar <strong>da</strong>rRveuliyoaxali kanonis debulebebi. am SemTxvevaSi saqar-TveloSi gadmosasaxleblad un<strong>da</strong> gamoeyenebinaT:I _ Crdilo kavkasiaSi arsebul Sotlandiur koloniaSimcxovrebi <strong>da</strong> II _ novorosiiskSi <strong>da</strong>sasaxlebladukve `mopatiJebuli~ germanelebi [1,313 - 314].44


saerTod, XIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi ruseTSikvlav grZeldebo<strong>da</strong> ucxo qveynebi<strong>da</strong>n gadmosaxlebebiswaxaliseba, rasac xeli Seuwyo 1804wels, ruseTis imperator aleqsandre I-is mierxelmowerilma manifestma kolonistebis Sesaxeb,romelsac 20 aTasi vurtemberbeli germaneli gamoexmaura[16]. germanelebi ruseTis sxva<strong>da</strong>sxvaadgilebze <strong>da</strong>asaxles. germanelTa erT-erTi Zlierikolonia saratovTan mdebareob<strong>da</strong>.1802 wels Crdilo kavkasiaSi, kerZod ki beS-Tis mTis siaxloves, gaCn<strong>da</strong> evropelTa axalSeni,romelic Sotlandielebma, kerZod ki edinburgisreligiuri sazogadoebis misionerebma <strong>da</strong>aarses.Sotlandielebi ruseTis imperatoris mxri<strong>da</strong>ngansakuTrebuli SeRavaTebiTa <strong>da</strong> xelSewyobiTsargeblobdnen. male maTi axalSeni sanimuSo gax<strong>da</strong>mTel Crdilo kavkasiaSi [2, 912]. xelsayrelipirobebis gamo SotlandielTa nebarTviT 1810wels saratovis germanuli kolonii<strong>da</strong>n maTTansacxovreblad ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> 20 ojaxi, romlebic SotlandielebTanSexmatkbilebiT cxovrobdnen1816 wlamde. am wels maT Soris warmoiSva seriozuliuTanxmoeba, ris gamoc germanelebi ruseTisxelisuflebas sTxovdnen qalaq sviatoi krestTanga<strong>da</strong>saxlebis nebarTvas. germanelebi amtkicebdnen,rom axal adgilze isini TavianT ekonomikurmdgomareobasac gaiumjobesebdnen <strong>da</strong> xazinasacmoutandnen sargeblobas [1, 313 - 314].swored am xalxis saqarTveloSi gadmosaxlebisimedi hqon<strong>da</strong> kozo<strong>da</strong>vlevs. igi varaudob<strong>da</strong>,rom umjobesi iqnebo<strong>da</strong> sviatoi krestis nacvladgermanelebi saqarTveloSi <strong>da</strong>saxlebuliyvnen,risTvisac saWiro iyo Crdilo kavkasiis So-45


tlandiur axalSenSi mcxovrebi germanelebis Tanxmoba.adgilobriv gubernators <strong>da</strong>evala CaetarebinamaTTan saubrebi saqarTveloSi arsebulimdgomareobisa <strong>da</strong> yvela im sargeblobis Sesaxeb,rasac isini am mxareSi miiRebdnen [1, 314].Tavi<strong>da</strong>n Sotlandiur koloniaSi mcxovrebmagermanelebma uari ganacxades saqarTveloSi ga<strong>da</strong>saxlebaze<strong>da</strong> kategoriulad moiTxoves `sviatoikrestSi~ <strong>da</strong>saxleba. mas Semdeg, rac gen.-maiormadelpocom maT aRuwera saqarTvelos nayofiereba,cametma maTganma gamoTqva survili pirobebisgasacnobad xazinis xarjebiT gaegzavnaTori a<strong>da</strong>miani, romelTa mier Segrovebul cnobebze<strong>da</strong>yrdnobiT miiRebdnen Semdgom ga<strong>da</strong>wyvetilebasga<strong>da</strong>saxleba-arga<strong>da</strong>saxlebis Sesaxeb [1,315].saxazino fulis aramiznobrivi xarjvis Tavi<strong>da</strong>nasacileblad saqarTveloSi gagzavnil orgermanels gaayoles general-leitenanti kutuzovi.ukan <strong>da</strong>brunebulma deputatebma SotlandiuraxlSenSi mcxovreb TanamoZmeebs gaacnes saqarTveloSiarsebuli mdgomareoba, ris Semdegacmravalma kolonistma gamoTqva amierkavkasiaSigadmosaxlebis survili [1, 315].Crdilo kavkasiis adgilobrivi xelisuflebismxri<strong>da</strong>n iyo mcdeloba SeeferxebinaT maTi gamgzavrebamxolod imitom, rom zafxulobiT isinimwvaniliTa <strong>da</strong> rZis produqtebiT amaragebdnen`goriaCi vodebs~. delpoco miiCnev<strong>da</strong>, rom `amisgamo maTi ga<strong>da</strong>saxlebis Seferxeba iyo usafuZvlo,radganac igive SeeZloT gaekeTebinaT konstantinogradismcxovreblebs, Tanac ufro xelsayrelipirobebiT, Tuki am produqtebs georgie-46


vski<strong>da</strong>n miitandnen~ [1, 315]. igive moxelis azriT,`aqamde Sotlandiis koloniaSi mcxovreb germanelebsaraviTari mniSvnelovani wvlili ar SeutaniaTam mxaris sameurneo cxovrebaSi. maT arc<strong>da</strong>napirebi Seasrules <strong>da</strong>ATambaqos gar<strong>da</strong> ar gaa-Senes araviTari sxva plantacia; cxovrobdnenumiznod <strong>da</strong> arafers akeTebdnen, ris gamoc aq<strong>da</strong>saxldnen.Aamisgan gansxvavebiT saqarTveloSi,iqauri xelisuflebis mxri<strong>da</strong>n yuradRebis pirobebSi,isini SeZlebden muyaiTobiTa <strong>da</strong> SromismoyvareobiTmniSvnelovani wvlili SeetanaT saxalxomeurneobis mTeli rigi <strong>da</strong>rgebis ganviTarebaSi.es ki sasargeblo iqnebo<strong>da</strong> ara marto maTiekonomikuri mdgomareobisTvis, aramed mTelimxarisTvis~ [1, 315].rogorc zemoT aRvniSneT,Kkozo<strong>da</strong>vlevis azriT,saqarTveloSi cxovrebis survili SesaZloagamoeTqvaT novorosiiskSi <strong>da</strong>sasaxleblad samSoblo<strong>da</strong>nwamosul germanelebsac. eseni iyvnen vurtembergismcxovreblebi. maTi ruseTSi gadmosaxlebareligias ukavSirdebo<strong>da</strong>. XIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSigermaniaSi arsebob<strong>da</strong> seqtanturi moZraobebi,romlis gavrcelebis areali vurtembergs,bavariasa <strong>da</strong> Sveicarias moicav<strong>da</strong>. `separatistebi~(maTi azriT, `samSobloSi wli<strong>da</strong>n wlamdemcirdebo<strong>da</strong> religiuri suli <strong>da</strong> Zveli RvTismo-SiSoba, xolo mis adgils iWer<strong>da</strong> miwieri tkobissurvili <strong>da</strong> religiuri gulgriloba~. ~maT sur<strong>da</strong>Taxlo yofiliyvnen ierusalimTan <strong>da</strong> wmin<strong>da</strong>saflavTan~ [5, 62]. [5, 65, 67; 11, 5, 7, 9], `piestebi~(1817-1818 ww. germaniaSi protestantuli eklesiiswinaaRmdeg <strong>da</strong>wyebuli moZraoba), `bohleanelebi~(misi <strong>da</strong>maarsebeli a<strong>da</strong>m bohle amtkiceb<strong>da</strong>, rom47


morwmune qristiani uflis jvarcmisa <strong>da</strong> sakuTarinaTlobis wyalobiT imdenad srulyofilixdeba, rom Tavisufldeba codvebisgan <strong>da</strong> aRarSeuZlia codvis Cadena. aseT a<strong>da</strong>mians aRar sWirdebaaranairi kanonis <strong>da</strong>cva <strong>da</strong> morCileba), ~Sponistebi~[5, 66] (maTi azriT, uflis meored mosvlagviandebo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>maarseblis Bbarbara SponismowodebiT emzadebodnen ierusalimSi wasasvlelad,Tumca ruseTis xelisuflebam maTi gamgzavrebaar <strong>da</strong>uSva), xiliastebi (maTi azriT, isiniRmerTis rCeulebi iyvnen. swam<strong>da</strong>T de<strong>da</strong>miwazeqristes aTaswlovani meufebis. maTi gamoTvliT,1836 wels movido<strong>da</strong> ufali <strong>da</strong> <strong>da</strong>iwyebo<strong>da</strong> saSinelisamsjavro) <strong>da</strong> a. S. iyo am dros germanelTamoqmedi seqtebi [16]. germaniis xelisuflebamseqtantebis Seviwroveba <strong>da</strong>iwyo, ris Semdegacisini iZulebuli gaxdnen samSoblo mietovebinaT.maTma erTma nawilma amerikas miaSura. meorenakadma ki ruseTSi ga<strong>da</strong>saxleba ga<strong>da</strong>wyvita [12,5]. ga<strong>da</strong>saxlebis msurvelTa jgufebs erqvaT `harmoniebi~[16].ruseTSi Camosaxlebis msurvelebma TavianTimudmivi <strong>da</strong>saxlebis adgilad amierkavkasia, ker-Zod ki saqarTvelo, airCies.kavkasiis administraciaSi sistematiurad ganixilavdnengermanelTa CamosaxlebasTan <strong>da</strong>kav-Sirebul sxva<strong>da</strong>sxva sakiTxebs: azustebdnen ga<strong>da</strong>adgilebismarSrutsa <strong>da</strong> vadebs, SeCerebisa <strong>da</strong>RamisTevis adgilebs, gzaSi warmoSobil SesaZlosiZneleebs, maT mier <strong>da</strong>sasaxleblad SerCeuliadgilebis mizanSewonilobas maT sameurneosaqmianobasTan, maTTvis gasawev materialur <strong>da</strong>xmarebas<strong>da</strong> a. S. kavkasiis rusuli administracia48


germanelebis mier saqarTveloze gakeTebul arCevansiwoneb<strong>da</strong>. maTi azriT, vinai<strong>da</strong>n maTi sacxovrebeliadgili <strong>da</strong> saqarTvelo imyofebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>axlovebiTerTnair bunebriv-klimatur zonaSi,rac ganapirobeb<strong>da</strong> meurneobis msgavsi <strong>da</strong>rgebisganviTarebas, aq <strong>da</strong>saxleba nakleb problemebsSeuqmni<strong>da</strong> rogorc migrantebs, aseve adgilobrivxelisuflebas.ruseTis xelisuflebam kavkasiaSi <strong>da</strong>mkvidrebisTanavedidi muSaoba Caatara am mxaris meurneobisgamokvlevisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>zvervis kuTxiT, <strong>da</strong> <strong>da</strong>dgina,rom saqarTveloSi didi potenciali hqon<strong>da</strong>soflis meurneobis mTeli rigi <strong>da</strong>rgebis:mevenaxeoba-meRvineobis, meabreSumeobis <strong>da</strong> maTTan<strong>da</strong>kavSirebuli mrewvelobis <strong>da</strong>rgebis ganviTarebas<strong>da</strong> maTi waxaliseba <strong>da</strong>iwyo [4, 82, 83, 84; 1,314]. germanelebis aq <strong>da</strong>saxlebas am <strong>da</strong>rgebis aRorZineba<strong>da</strong> imdroindel stan<strong>da</strong>rtebTan miaxlovebaun<strong>da</strong> uzrunveleyo [1, 314].vurtembergeli germanelebis ruseTSi ga<strong>da</strong>saxlebaermolovis saqarTvelos mTavarsardlad<strong>da</strong>niSvnamde ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong>. ruseTis imperatoris 1815wels gamocemuli specialuri brZanebiT vurtembergi<strong>da</strong>n50 ojaxi un<strong>da</strong> gadmoesaxlebinaT novorosiiskismxareSi, romlisTvisac gamoiyo garkveuliTanxa [1, 314]. 1815 wels `germaneli mosaxleobisdidi raodenoba aiyara Svabii<strong>da</strong>n <strong>da</strong> rusiagentebis megzurobiT Cavi<strong>da</strong> izmailSi, sa<strong>da</strong>cmaT gaiares xangrZlivi <strong>da</strong> mkacri karantini. ...izmaili<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>vidnen odesaSi~ [5, 62, 76-77]. germanelebi1817 wlis martSi ukve odesaSi iyvnen.isini odesis garSemo arsebul TavianTi TanamemamuleebissoflebSi, maTTvis gamoyofil droeb-49


iT binebSi, <strong>da</strong>saxldnen. maTze mzrunveloba <strong>da</strong>ekisraxersonesis samxedro gubernators [1, 314].germanelebis 29 ojaxma uari Tqva odesaSi<strong>da</strong>rCenaze <strong>da</strong> kavkasiis guberniaSi ga<strong>da</strong>saxlebamoiTxova. amis erT-erTi ZiriTadi mizezi religiurTanerTad is iyo, rom TavianT qveyanaSi isinimisdevdnen meRvineobas <strong>da</strong> sur<strong>da</strong>T meurneobisam <strong>da</strong>rgis Sesaferis klimatur zonaSi <strong>da</strong>saxleba[1, 314]. ruseTis xelisufleba iTvaliswineb<strong>da</strong>ra, vurtembergisa <strong>da</strong> kavkasiis guberniisklimatis did msgavsebas erTmaneTTan, aseve, odesisa<strong>da</strong> saqarTvelos siaxloves, mizanSewoniladmiaCn<strong>da</strong> maTi saqarTveloSi <strong>da</strong>saxleba [1, 314].germanelebs saqarTveloSi un<strong>da</strong> esargeblaTyvela uflebiTa <strong>da</strong> SeRavaTiT, romliTac sxvakolonistebi sargeblobdnen, kerZod ki piradi<strong>da</strong> miwis SeRavaTebiT, aseve RvTismsaxurebaSisruli TavisuflebiT.im SemTxvevaSi Tu vurtembergeli kolonistebisnawili ar moisurveb<strong>da</strong> saqarTveloSi<strong>da</strong>saxlebas <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvet<strong>da</strong> kavkasiis xazze <strong>da</strong>mkvidrebas,adgilobriv sagubernio xelmZRvanelobasmaTTvis iq un<strong>da</strong> SeerCia mevenaxeobisa <strong>da</strong>sxva <strong>da</strong>rgebisTvis <strong>da</strong> Sesabamisad maTi saqmianobisTvisSesaferisi <strong>da</strong>usaxlebeli adgilebi.Mmasveun<strong>da</strong> ganesazRvra zustad romel adgilebze,erTze Tu ramodenimeze, ga<strong>da</strong>enawilebinaTisini <strong>da</strong> winaswar miewodebina amis Sesaxeb zusticnobebi xelmZRvanelobisTvis. un<strong>da</strong> gansazRvruliyo,agreTve, ra viTarebaSi <strong>da</strong> ra TanamimdevrobiTun<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo masze kolonistebis <strong>da</strong>saxleba,rom xazinisTvisac sasargeblo yofiliyo<strong>da</strong> axalmonaSeneebisTvisac [1, 314].50


adganac al. ermolovis mier gansazRvruliiyo, rom es kolonistebi kavkasiis xazze yofiliyvnenara ugvianes seqtembrisa (vinai<strong>da</strong>n zam-Tris <strong>da</strong>dgomamde momx<strong>da</strong>riyo maTi amierkavkasia-Si Casvla), kozo<strong>da</strong>vlevi 1817 wlis 17 maiss saWirodmiiCnev<strong>da</strong>, rom odesaSi myofi germaneli kolonistebiukve gamomgzavrebuliyvnen. maTTvis kigamcileblad mozdokamde gaeyolebinaT erTi moxele.mozdoki<strong>da</strong>n Tbilisamde maTi mgzavrobis-Tvis meTvalyureoba un<strong>da</strong> gaewia kavkasiis gubernators.kvebisa <strong>da</strong> sagzao saWiroebebisTvis fulimaTTvis specialurad gamoiyo. Tuki xelisuflebaver moiZieb<strong>da</strong> mTlianad saWiro TanxebsmaT <strong>da</strong>sasaxleblad, maSin maT un<strong>da</strong> gasweo<strong>da</strong>Tsxva <strong>da</strong>xmareba. saqarTveloSi es xalxi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>esaxlebinaTsaxazino miwebze yvela im kanonisSesabamisad, romelic SemuSavebuli iyo novorosiiskiskolonistebisTvis [1, 314].kozo<strong>da</strong>vlevma maisSi miswera xersonesis samxedrogubernators <strong>da</strong> odesis koloniebis mmar-Tvels, rom <strong>da</strong>uyovnebliv <strong>da</strong>ewyo am kolonistebiskavkasiis guberniaSi gamosamgzavreblad samzadisi[1, 315].gamcileblad un<strong>da</strong> SeerCiaT sando <strong>da</strong> germanulienis odnav mainc mcodne a<strong>da</strong>miani [1, 315].<strong>da</strong>saxlebis adgilze maTi <strong>da</strong>binaveba, maTTvisSenobebis ageba <strong>da</strong> sxva sayofacxovrebo pirobebisSeqmna, ermolovis azriT, Se<strong>da</strong>rebiT advilad<strong>da</strong> zedmeti saxazino xarjebis gareSe ga<strong>da</strong>wydebo<strong>da</strong>,radganac am saqmeSi samxedro moxeleebisCarTva igegmebo<strong>da</strong> [1, 315].novorosiiskis mxareSi TavianT TanamemamuleebTandroebiT SeCerebuli vurtembergeli ko-51


lonistebi, romlebmac saqarTveloSi gadmosaxlebissurvili gamoTqves, sul 31 ojaxi, 181 sulisSemadgenlobiT, TbilisSi 21 seqtembers Camovi<strong>da</strong>.stalma maT <strong>da</strong>sasaxleblad SearCia sar-TiWala [1, 316]. kolonias ewo<strong>da</strong> marienfeldi. kolonistebisTvis<strong>da</strong>wesebuli wesebis SesabamisadmaT yovel ojaxze gamoeyoT 60 desetina miwa. [9,17].maTi saxlebis mSeneblobas awarmoebdnen samxedromosamsaxureebi, romelsac meTvalyureob<strong>da</strong>inJiner-poruCiki furcelovi (furcelaZe).saxlebis <strong>da</strong>mTavrebamde germanelebi cxovrobdnensofel martyofSi mosaxerxebel binebSi.pristavis <strong>da</strong>niSvnamde maTTan sxva<strong>da</strong>sxva yofiTiproblemebis mosagvareblad droebiT ganwes<strong>da</strong>niJegorodis dragunTa polkis unter-oficeribaroni rozeni, mamasaxlisi ki kolonistebma TavianTirigebi<strong>da</strong>n airCies _ gotlib lefleri [1,316].181 kolonisti<strong>da</strong>n gzaSi gar<strong>da</strong>icvala 7, aqe<strong>da</strong>n3 mozdokamde, 4 ki martyofSi [1, 316].1818 w. Tbiliss kolonistTa didi talRa moawva(500 kolonisti germanelis ojaxi). isiniTbilisis guberniis sxva<strong>da</strong>sxva adgilas <strong>da</strong>asaxles.mTavrobam maT mosawyobad erTdroulad gaiRo65 aTasi man. oqroTi. TviToeul kolonistmuSa-mamakacze un<strong>da</strong> gamoeyoT 35 desetina saxnavisaukeTeso adgilebi haviT <strong>da</strong> sasmeli wyliT [5,77]. Ggar<strong>da</strong> amisa, mkvidr mosaxleobas aiZulebdnenmiwebi <strong>da</strong>exnaT <strong>da</strong> saSeni masala miewodebinaTaxalmoSeneTaTvis [13, 6].kozo<strong>da</strong>vlevs swored es xalxi miaCn<strong>da</strong> ammxareSi meabreSumeobisa <strong>da</strong> meRvineobis, saqarT-52


velos soflis meurneobis TiTqmis ZiriTadi<strong>da</strong>rgebis, aseve sxva msgavsi <strong>da</strong>rgebis, romlebicaseve ganviTarebuli iyo zemo reinze, amRorZineblebad.1819 w. bolos amierkavkasiaSi sul rva koloniaSeiqmna, aqe<strong>da</strong>n eqvsi saqarTveloSi ganlag<strong>da</strong>.eseni iyo: marienfeldi (sarTiWalaSi) _ 31ojaxiT; 2. Tbilisis kolonia _ kukiaze _ 51ojaxi; 3. aleqsandersdorfi _ didubeSi _ 23ojaxi; 4. petersdorfi _– marienfeldis (rozenfeldi)maxloblad (sagarejo) _ 17 ojaxi; 5.elizavetali – asureTSi (bolnisi) _ 65 ojaxi;6. _ ekaterinenfeldi _ borCalos mazraSi (bolnisi)_ 116 ojaxi. (9, 11-33; 13, 7).`amierkavkasiis yvela germanuli koloniaadre eqvemdebarebo<strong>da</strong> sagangebo samzrunvelo komitets,Semdgom ki saxazino palatas TbilisSi~[5, 63].1848 wlamde germanel kolonistTa <strong>da</strong>saxlebebiCvenSi iwodebodnen `saqarTvelos germanulkoloniebad, xolo aRniSnuli wli<strong>da</strong>n maT amierkavkasiisgermanuli koloniebis~ saxelwodebamiiRes [9, 32; 13, 7]. nora pfeferma, TbilisSi arsebuligermanuli gimnaziis bolo direqtorisqaliSvilma Svab kolonistebs `kavkasiis yvelazeaxalgazr<strong>da</strong> xalxi~ uwo<strong>da</strong> [16].53


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. Акты собранные Кавказской Археографической Коммиссией,под ред. Ад. Берже, Тифлис, т. VI, ч.1, 1874.2. Акты собранные Кавказской Археографической Коммиссией,под ред. Ад. Берже, Тифлис, т. V, 1873.3. Акты собранные Кавказской Археографической Коммиссией,под ред. Ад. , Тифлис, т. XII, ч.2, 1904.4. al. bendianiSvili, al. <strong>da</strong>uSvili, m. samsonaZe,x. qoqraSvili, d. WumburiZe, o. janeliZe, rusulikolonializmi saqarTveloSi, Tb., 2008.5. moric vagneri saqarTvelos Sesaxe, germanuliteqsti Targmna, Sesavali, komentarebi <strong>da</strong> saZieblebi<strong>da</strong>urTo g. gelaSvilma, Tb., 2002.6. История народов Северного Кавказа конец XVIII в. _1917 г., ред А. Л. Нарочницкий, М., 1988.7. История СССР, часть первая, С древнейших времен до годапод редакцией В. В. Мавродина, М., 1979.8. Ключевский В. О., сочинения в девяти томах, курс русскойистории, ч I, М., 1987.9. g. manjgalaZe, germaneli kolonistebi saqarTveloSi,Tb., 1974.10. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, Tb., 1973.11. saq. csia, f. 2, saqme # 4093.12. Соловьев С. М., История Россий с древнейших времен,к. IV, М., 1989.13. a.sonRulaSvili, germanelebi saqarTveloSi, Tb., 1995.14. m. tyavaSvili, kazakTa yofa-cxovreba <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxlebissistema, krebulSi: axali <strong>da</strong> uaxlesiistoriis sakiTxebi, t. II, Tb., 2007.15. Crdilo kavkasiis xalxTa istoriis narkvevebi,t. II, 1978.54


16. A. laskorsk, R. laskorsk, Swabben im Swarzmeergebiet undim Kaukasus, Eriwan, 2003.Tamar ShakiashviliMzia TkavashviliFor the Problem of the Germans’ Migration in theCaucasusIn the 16 th – 18 th centuries the territories of Russia weresignificantly expended to the South. Russia became a neighborof the Caucasus. Russia was capturing new countries with thehelp of military operations and well organized migration policy.But the migration processes were taking pace only after expansionof the territory. This was a serious problem for the state. Tosolve the problem, in the second half of the 18 th century Russiastarted to promote foreign citizens’ migration in Russia. Therewere Germans among the migrants as well. The Russian governmentwas fully taking upon itself the whole expenses of journeyand settlement. Colonists were also receiving certain advantages.In 1810 resettlement of the foreign citizens with the expansesof the state was abolished. Those who wanted to resettlehave to spend own expanses for journey and settlement. But thenew demand did not stop the wave of migration.Since the 19 th century resettlements took place in the SouthCaucasus (mainly in Georgia) as well. It is connected with thename of A. Ermolov. The mentioned resettlement aimed to promoteagriculture, mainly: viticulture – vine-making and sericulture.In 1817 31 families, the first German colonists, 187 peopleall together, arrived. They were mainly inhabitants of the Württemberg(formerly known as Württemberg) country. They underwentquite serious difficulties of journey. When they left Württembergfirst stop they had in Odessa where their relatives were55


living and than they continued their way till Mozdok. AfterMozdoc with the help of the Military Road of Georgia theycame to the village Martkopi. For some times German colonistslived in this village. Near village Sartichala servicemen werealready building houses on a place that had been chosen beforehand.The head of this building was an engineer Purtselov. Thissettlement was named Marienfeld.Next year, in 1818 500 families of German colonists arrivedin the South Caucasus.Nora Pfeiffer, a <strong>da</strong>ughter of the last headmaster of the TbilisiGerman Grammar School, called Swabian colonists “theyoungest people of the Caucasus”.56


medea gogolaZe`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ `ninos cxovrebis~erTi adgilisleontiseuli interpretaciis axsna`moqcevaÁ qarTlisaÁs~ uZveles re<strong>da</strong>qciebSi_ Satberdulsa <strong>da</strong> sina-50-Si nino mociqulis mierkerpebis aRwerisas vkiTxulobT: `<strong>da</strong> marjulmisa dga kerpi oqroÁsaÁ <strong>da</strong> saxeli misi gaci, <strong>da</strong>marcxl misa _ kerpi vecxlisaÁ <strong>da</strong> saxeli misiga, romelni igi RmrTad hqondes mamaTa TquenTaarian qarTliT~ [2, 119-120]. xolo `qarTlis cxovreba~gviambobs: `<strong>da</strong> kualad iyo marjueniT missakaci oqrosi <strong>da</strong> saxeli misi gaci. marcxeniT missaudga kaci vecxlisa <strong>da</strong> saxeli misi gaim, romelniigi RmerTad uCndes ersa mas qarTlisasa~[1, 89-90].rogorc cnobilia, `moqcevaÁs~ `ninos cxovreba~ufro adrindeli matianea <strong>da</strong> faqtobrivadis aris leonti mrovelis `ninos cxovrebis~ wyaro.sainteresoa, zemoT aRniSnuli adgilis citirebisasmeistorie ratom iRebs teqsti<strong>da</strong>n`arian qarTls~ <strong>da</strong> cvlis mas `qarTlis eriT~?<strong>da</strong>saSvebia ori varianti; pirveli _ man ar icisarian qarTlis arsebobis Sesaxeb, an bundovaniamisi warmodgena masze <strong>da</strong> meore _ igi Segnebula<strong>da</strong>keTebs amas.57


Cveni azriT, saqme gvaqvs saqarTvelos istoriisTvisam mniSvnelovani momentis leontismier Segnebul cvlilebasTan, rac un<strong>da</strong> aixsnasqarTlis samefos warmoqmnis <strong>da</strong> farnavazis moRvaweobis,anu qarTvelTa erovnuli cnobierebisformirebis miseuli interpretaciiT.Tu gaviTvaliswinebT, rom qarTvelTa identobaetapobrivia <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva tradicias eyrdnoba(risi magaliTic `moqcevaÁs~ <strong>da</strong> `qarTliscxovrebis~ sapirispiro koncefciebia), gasagebiun<strong>da</strong> iyos erTmaneTisgan qronologiurad sakmaod<strong>da</strong>Sorebul mematianeTa xedva aRniSnul saki-TxTan <strong>da</strong>kavSirebiT.Tumca leonti ver malavs, rom azos motanilikerpebi _ gaci <strong>da</strong> gaimi qarTlis eris Rmer-Tebia. cota mogviano pasaJSi miriani eubneba ninos:`...aha esera RmerTni qarTlisani, armaz <strong>da</strong>zaden... Zuelni RmerTni mamaTa CuenTani gaci <strong>da</strong>gaimi~ [1, 106]. magram arian qarTlis xseneba masar awyobs, radgan igi winaaRmdegobaSi mova azosmoRvaweobis miseul xedvasTan, risi mixedviTacazo aleqsandre makedonelis naTesavia (`azon, Zeiaredosisi, naTesavi misi queyaniT makedoniT~),qarTlis <strong>da</strong>mpyrobeli <strong>da</strong> igi ar un<strong>da</strong> iyos arianqarTleli, `mamaTa CuenTa~ STamomavali. Tanac,`moqcevaÁs~ koncefcia misi koncefciis sapirispiroa,romliTac arian qarTli ipyrobs mcxeTisregions <strong>da</strong> aerTianebs or qarTul politikurerTeuls (samefos <strong>da</strong> samamasaxlisos) <strong>da</strong> Sesabamisa<strong>da</strong>zo xdeba qarTlis pirveli mefe.ra SeiZleba iyos mizezi leonti mrovelismier saqarTvelos istoriis erT-erTi saetapomovlenis aseTi xelovnuri konstruirebisa?58


ogorc Cans, warsulis iseTi ganc<strong>da</strong>, rogoricwina saukuneebis sazogadoebas axasiaTebs,rogorc cocxali tradiciisa, leontis droindelsazogadoebaSi ikargeba, rac, Tavis mxriv,ganpirobebulia axali istoriuli konteqstiT.leontis moRvaweobis xana is periodia, roca bagrationTasamefo xelisufleba centralizebulia<strong>da</strong> prioritetulia qarTuli saxelmwifosSeqmnis istoria adgilobrivi Sinagani procesebisganviTarebad moinaTlos, vidre im droisaTvisukve aRar arsebuli, TiTqmis miTiuri arianqarTlis samefo<strong>da</strong>n _ sxva kuTxi<strong>da</strong>n saxelmwifoebrivicentris mcxeTaSi gadmonacvlebiT, anumiuRebelia qarTuli samefos Seqmnis `moqcevaÁseuli~koncefcia _ politikuri centris migracia.XI saukuneSi saqarTvelos gaerTianebis ideasWirdeba mcxeTis qarTlis garSemo <strong>da</strong>narCeni`saqarTveloebis~ gaerTianebis fokusireba, erovnuligmiris, farnavazis donis, nacionaluri impulsismatarebeli mefis saxiT, romelic axali`qarTuli erTobis~ SegrZnebas <strong>da</strong>badebs, gansxvavebiT`moqcevaÁs~ aseve `yoveli qarTlis~ ideisgan,rasac misi avtori eris mexsierebaSi arsebuliqveynis gamaerTianebeli simboloebis, mefeazos <strong>da</strong> nino kapadokielis xatebiT axdens. erTiwarmarTuli xatia, meore qristianuli. qristianobamdelisazogadoebis mexsiereba warmarTulikerpebis gaci _ ga _ armazis erTobis gamomxatvelikultebisadmi TayvaniscemaSi gamoixata.qarTveli eri saukuneebis ganmavlobaSi Tavisidentobas am tria<strong>da</strong>sTan <strong>da</strong> Semdeg sxva kerpeb-Tanac akavSireb<strong>da</strong>. qristianuli sazogadoeba erovnulicnobierebis formirebis axal etaps ukve59


wmin<strong>da</strong> ninos, qristianobis, rogorc monoTeisturikultis gamavrcelebels ukavSirebs, rac, aseve,socialur-politikur konteqstSi un<strong>da</strong> iqnasganxiluli.leontis drois qarTvelisTvis azo aRaraareprezentatuli, igi gasc<strong>da</strong> am epoqis (<strong>da</strong> savaraudodufro adreuli epoqis) socialur Car-Cos. maT ukve sxvanairi azo WirdebaT _ ucxoeli<strong>da</strong>mpyrobeli. maTi politikuri koniunqturisTvisprioritetuli xazi qarTlosi _ farnavazia, esxatebi emociura<strong>da</strong>c ufro mimzidvelia.adre Tu (vgulisxmobT VII saukunes) erT-er-Ti centraluri idea qarTvelTa gaerTianebisaarian qarTls ukavSirdebo<strong>da</strong>, mogvianebiT igi Seicvalasazogadoebis, ufro zustad ki, garkveulisocialur-politikuri jgufis moTxovnebisSesabamisad.rogorc Cans, qarTvel xalxSi warmoiSvaalternatiuli ideebis, axali warsulis SeqmnissaWiroeba, romelsac is Tavis identobas <strong>da</strong>ukav-Sirebs. marTalia, farnavazic iseTive Soreuliadrois TvalsazrisiT, rogorc azo, magram emociuradfarnavazi ufro axloa maTTan, vidreazo _ arian qarTli, romelic ukve aSkarad gaucxoebulisamyaroa, rogorc geografiuli, isesocialur-politikuri aspeqtiT.aqve un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom arian qarTls leontisSemdgom periodSic yavs mxar<strong>da</strong>mWerebi; magaliTa<strong>da</strong>rsen beri (XI-XII ss.), romelic Tavis winapreba<strong>da</strong>rian qarTli<strong>da</strong>n gadmosaxlebulebsTvlis: `Cuen qarTvelni Svilni varT arian qarTliTgamosulTani, <strong>da</strong> enaÁ maTi uwyiT. <strong>da</strong> mefeniCuenni maTni Svilis-Svilni arian~ [3, 80].60


amrigad, Cveni dRevandeli warmodgeniT arianqarTli Zveli qarTuli samyaroa (rasac amyarebsSemdegi faqtorebi: arian qarTlSi gaZiZavebiswes-Cveulebis arseboba; azos mier motanilikerpebis miReba <strong>da</strong> <strong>da</strong>toveba mcxeTis qarTlissazogadoebis mier; farnavazis mier armazis kerpisgacisa <strong>da</strong> gas kerpebs Soris aRmarTva; agre-Tve azos mier aleqsandre makedonelisgan `mocemulisjulis~ <strong>da</strong>toveba, rac metyvelebs azoaleqsandresnaTesaobis sapirispirod), romelicdroTa ganmavlobaSi politikuri <strong>da</strong> socialurikoniunqturi<strong>da</strong>n gamomdinare kargavs Tavis mniSvnelobas<strong>da</strong> adgils uTmobs qarTuli saxelmwifoebriobisaxal tradicias.wyaroebi1. leonti mroveli, `qarTlis cxovreba~, t. I,Tb., 1955.2. `moqcevaÁ qarTlisaÁ~, Zveli qarTuli agiografiuliliteraturis Zeglebi, wigni I, Tb.,1963.3. Zveli qarTuli agiografiuli literaturisZeglebi, wigni III, Tb., 1971.61


62Medea GogoladzeLeonti’s Interpretation of a Passage of the Chronicle“Nino’s Tskhovreba” in “Moktsevai Kartlisai”In “Kartlis Tskhovreba”, the chronicle, “Arian Kartli” ofShatberdi and Sina-5o re<strong>da</strong>ctions is changed as “Kartlis eri” (thepeople of Kartli). In our opinion Leonti Mroveli changes “ArianKartli” into “Kartlis eri” deliberately. It may be explained by hisinterpretation of the Kartli kingdom formation and the activityof Parnavaz determined by the chronicler’s current social andpolitical interests. This is the period when the royal rule of theBagrations is centralized. Now the history of Georgian kingdomformation should be evaluated as the result of local internalprocesses. This is the most important issue. The mere moving ofthe capital from the centre of already forgotten none existed inthose <strong>da</strong>ys “Arian Kartli” kingdom to Mtskheta is not of priorimportance.The unification of Georgia in the 11 th century needs theidea of unification round Kartli Mtskheta leaded by such a strongpublic figure, carrier of such a national impulse as it wasking Parnavaz.In the times of Leonti Mroveli first king of Kartli Azo,king of “Moktsevai Kartlisai”, is no more a representative figure.He is already beyond the social frames of Leonti’s epoch. Forthe Bagrations in that very state of the social environment theline of Kartlos – Parnavaz is prior. This need was determined bythe national demands to have the new past. It is the past Georgianpeople will connect and attach their identity lately.


63Salva gloveli`mefeTa divani~ rogorc saistorio wyaro1839 wels mari brosem gamosca ierusalimispatriarq dosiTeosis mier Segrovebuli cnobebisaqarTvelos Sesaxeb. dosiTeosi <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1641wels peloponesSi. patriarqi iyo 1669 wli<strong>da</strong>n. isgamoirCeo<strong>da</strong> marTlmadideblobis aqtiuri <strong>da</strong>cvi-Ta <strong>da</strong> kaTolikur eklesiasTan ukompromiso brZoliT.Tamar tivaZis aRniSvniT, dosiTeosi `impirTa ricxvs ekuTvno<strong>da</strong>, romelnic <strong>da</strong>saxuli miznismisaRwevad yvela xerxs gamarTlebuladTvlidnen. es is pirovneba iyo, romelic ereklepirvels wer<strong>da</strong>: `... garemoebam gaiZula gamogecvalamamapapuri wmin<strong>da</strong> rjuli, magram Sen es gamiznuladgaakeTe <strong>da</strong> ara imisaTvis, rom cudi azrigamoZraveb<strong>da</strong>. ecade, rom am <strong>da</strong>saxul mizansmiaRwio.... Seni mizani iyo garegnulad gvanebodiucxo rjulis a<strong>da</strong>mians, gulSi ki qristiani yofiliyavi.rac Seexeba urjuloebs - moatyue isini,gaucine maT, icrue, Tu saWiro iqneba, <strong>da</strong>uficekidevac, oRond qristianebs sikeTe moutane...~[37, 248].dosiTeos patriarqi saqarTveloSi orjeryofila Camosuli, erTxel 1658-1659, xolo meored1681-1683 wlebSi. mis `ierusalimis patriarq-Ta istoriaSi~ saqarTvelos Sesaxeb <strong>da</strong>cul cnobaTaganumniSvnelovanesia `afxazTa mefeebis~


STamomavlobiTi sia. dosiTeosis cnobiT, mas essia amouweria bagrat III-is mier Sedgenili `afxazeTisistorii<strong>da</strong>n~. am mxriv Zalze mniSvnelovaniaeqvTime TayaiSvilis mier aRmoCenili dokumenti,e.w. `mefeTa divani~, romelSic aris aseve`afxazTa mefeebis~ CamonaTvali. eqvTime Tayai-Svili aRniSnav<strong>da</strong>, rom, swored, es un<strong>da</strong> iyosbagrat III-is e.w. `afxazeTis istoria~, romliTacusargeblia ierusalimis patriarq dosiTeoss. amdokumentis mniSvnelobis gaTvaliswinebiT mogvaqvsmisi sruli, eqvTime TayaiSviliseuli teqsti:`q. saxeliTa mRTa me kostantine mefeman, ZemansulkurTxeulis bagrat afxazTa mefisaman:vpoe saWurWlesa quTaTis quTaTis mdivani. mefe-Ta Sina ewera saxelebi mefeTa <strong>da</strong> <strong>da</strong>Zvelebuliyo. <strong>da</strong> axlad gar<strong>da</strong>vawerine:p i mefe afxazeTisa iyo anos: meore Svilimisi Rozar, mesame Svili misi istvine: meoTxeSvili misi finiktios: mexuTe Svili misi baruk,meeqvse Svili misi dimitri: meSvide Svili misiTeodosi: merve Svili misi kostanti: mecxre Svilimisi Teodore: meaTe Svili misi kostantine,meaTerTmete Zma misi leon: r n (romelman) <strong>da</strong>yomefobasa Sina TKssa weliwadi ormoc<strong>da</strong>xuTi: mea-Tormete (Svili misi) Teodosi: rˆln <strong>da</strong>yo mefobasaSina TÂssa weliwadi oc<strong>da</strong>Svidi: m(e)aTsameteZma misi demetre, mefob<strong>da</strong> oc<strong>da</strong>Teqvsmet wel:meaToTxmete Zma maTi giorgi, mefob<strong>da</strong>, romelssaufliswulod aRwufi hqon<strong>da</strong>: <strong>da</strong> amisTÂs ewo<strong>da</strong>mas giorgi aRwufeli: aman imefa Svid wel: meTxuTmeteSvili demetresi bagrat. mefob<strong>da</strong> Tormetwel: meaTeqvsmete Svili (misi) kostanti. mefob<strong>da</strong>64


oc<strong>da</strong>cxramet wel: meaTSvidmete Svili misi giorgi.mefob<strong>da</strong> ormoc<strong>da</strong>xuT wel: meaTvramete Svilimisi leon mefob<strong>da</strong> aT wel: meaTcxramete Zmamisi dimitri. mefob<strong>da</strong> rva wel: meoce Zma misiTeodosi Tval-<strong>da</strong>mwvari, mefob<strong>da</strong> sam wel. <strong>da</strong>amaTsa Sˆd ineba RˆTn <strong>da</strong> <strong>da</strong>vipyar me qˆyana(qveyana) afxazeTisa, deduli Cemi, baCrat bagratoanman,Zeman sul-kurTxeulisa gurgenisaman, <strong>da</strong>asulis wulman giorgi afxazTa mefisaman: <strong>da</strong> TuraodenTa welTa <strong>da</strong>vyof mefobasa Cemsa es Rˆnuwyis.x(olo) mefob<strong>da</strong> ese bagrat oc<strong>da</strong>aTeqvsmetwel <strong>da</strong> Sˆd (Semdgomad) imissa mefob<strong>da</strong> (Svilimisi) giorgi aTcamet weli <strong>da</strong> xuT Tve~ [21, 46-47].rogorc vxe<strong>da</strong>vT, <strong>da</strong> rogorc Tavad eqvTimeTayaiSvilic aRniSnav<strong>da</strong>, teqsti sam nawilad iyofa:Sesavali ekuTvnis bagrat `afxazTa mefis~Zes-konstantines. nusxa <strong>da</strong>culi yofila `quTaTissaWurWleSi~ mdebare `quTaTis mdivanSi~, romelicsiZvelis gamo ga<strong>da</strong>uweria konstantines. eqv-Time TayaiSvili aRniSnav<strong>da</strong>, rom es aris konstantineII, Ze bagrat V didis, romelic, eqvTime TayaiSvilis<strong>da</strong>TariRebiT, gar<strong>da</strong>icvala 1414 w. [21,48; 12,]; meore nawilia sakuTriv mefeTa nusxa, romelicgamouqveynebia bagrat bagrations, gurgenisZes <strong>da</strong> giorgi `afxazTa mefis~ asuliswuls.es aris bagrat III, Ze gurgen `mefeTa-mefis~. gurgenshyav<strong>da</strong> colad swored, `afxazTa mefe~ giorgiII-is asuli, Teodosi usinaTlos <strong>da</strong> – guranduxti<strong>da</strong> bagrat III aris asuliswuli giorgi`afxazTa mefisa~. dokumentis ukanaskneli nawili,Tu ramden xans imefa bagrat III-m <strong>da</strong> misma65


Svilma giorgi I-ma, mimatebulia Semdgom `qarTliscxovrebis~ cnobebis mixedviT [21, 49].maSasa<strong>da</strong>me, e.w. `mefeTa divanSi~ aris `afxaz-Ta mefeebis~ nusxa, magram Tu vin ramdeni weliimefa, es masSi aris aRniSnuli mxolod me-11mefe leonisgan moyolebuli. amis mixedviT, eqv-Time TayaiSvili Seeca<strong>da</strong> gamoeTvala `afxazTamefeebis~ mefobis wlebi. man bagrat III-<strong>da</strong>n (`divaniseuli~bagrat II) ukuangariSiT, `mefeTa divaniseul~indiqtionebze <strong>da</strong>yrdnobiT, miiRo Semdegiqronologiuri rigi:leon I (746-791 ww.)Teodore II (791-818 ww.)demetre II (818-854 ww.)giorgi I (854-861 ww.)baCrat I (861-873 ww.)kostanti III (873-912 ww.)giorgi II (912-957 ww.)leon II (957-967 ww.)dimitri III (967-975 ww.)Teodosi III (975-978 ww.)bagrat II (978-1014 ww.)magram, aqve un<strong>da</strong> iTqvas, rom ar SeiZlebamTlianad <strong>da</strong>yrdnoba amgvar qronologiaze. amisTaobaze jer kidev akad. iv. javaxiSvili miuTi-Teb<strong>da</strong>: `mefeTa divanis~ mixedviT 888 w. afxazTamefed bagrat I ki ar iyo, romlis mefobas 861-873w. ergeba, aramed kostantine III (873-912). magram,raki `mtˆne qYÁ~-Si ufro meti <strong>da</strong> zedmiwevniTicnobebi moipoveba, vidre `mefeTa divanSi~, amitomiZulebuli varT upiratesoba zemoaRniSnulsors Txzulebas mivaniWoT~ [40, 103]. sagulisxmoa,rom `mefeTa divanis~ mixedviT, konstan-66


tines umefia 873-912 ww., magram aq raRac Secdomaun<strong>da</strong> iyos, radganac konstantine cocxalia 914wlis Semdgomac [40, 104, sqolio]. agreTve, `mefe-Ta divanis~-<strong>da</strong> mixedviT, - wer<strong>da</strong> akad. iv. javaxi-Svili, - giorgi mefob<strong>da</strong> 912-957 w., magram rom gamefebisTariRi mainc swori ar aris, es cxadia:am dros jer misi mama cocxali iyo~ [40, 106,sqolio]. akad. iv. javaxiSvili, xsni<strong>da</strong> ra `mefeTadivanis~ qronologiur uzustobebs, miuTiTeb<strong>da</strong>,rom: `ueWvelia `mefeTa divans~ an rame un<strong>da</strong> akldes,an mefobaTa indiqtionebi aqa-iq, mermindelga<strong>da</strong>mwerTagan, <strong>da</strong>maxinjebuli iqmneba~ [40, 103].`divaniseuli~ qronologiis mimarT Cveni undoblobagamowveulia swored misi qronologiurimonacemebis Se<strong>da</strong>rebiT sxva qarTulenovan Tuucxour wyaroebTan, magram sanam konkretuladga<strong>da</strong>vidodeT saTiTaod mefeTa moRvaweobis wlebze<strong>da</strong> maT qronologiur rigze, un<strong>da</strong> aRvniSnoTSemdegi: marTalia `divani~ CamoTvlil pirebs`mefed~ ixseniebs, magram leonamde moxseniebulniun<strong>da</strong> yofiliyvnen afxazeTis `erisTavebi~. amisTaobaze eqvTime TayaiSvili wer<strong>da</strong>: `pirvelnimefeni un<strong>da</strong> iyvnen bizantielebis mier <strong>da</strong>dgenilnimmarTvelni anu erisTavni abxazeTisa <strong>da</strong>ara mefeni~ [21, 54]. amas mowmobs `qarTlis cxovrebaSi~<strong>da</strong>culi cnoba `afxazTa samefos~ Camoyalibebis<strong>da</strong> leonis mier mefis titulis miRebisSesaxeb [29, 251]. maSasa<strong>da</strong>me, leonamde nusxaSi moxseniebulipirebi veraviTar SemTxvevaSi ver iqnebodnenmefeebi.eqvTime TayaiSvili wer<strong>da</strong>, rom `mefeTa divani~aris `manifesti~ gamocemuli erTiani saqarTvelospirveli mefis - bagrat III-is mier. `Zvel67


droSi misreTSi, babilonSi, asureTSi <strong>da</strong> sxvaqveynebSi CveulebaTa iyo, rodesac axali dinastiaTu STamomavloba aRvido<strong>da</strong> taxtzed, gancalkevebulsaqtSi anu warweraSi moiyvan<strong>da</strong> siasmisi winamoadgileebisas momavalTa sayuradReboT.ase moqceula bagrat mesamec. mas Seukrebiacnobebi Tavis winamoadgileebis Sesaxeb afxaze-TSi <strong>da</strong> Seunaxavs momavalTaTvis~ [21, 48]. rac Seexebaam dokumentis gacemis TariRs, aq mniSvnelovaniaerTi ram, masSi gurgeni (bagrat III-ismama) moxseniebulia `sulkurTxeuli~, is ki gar<strong>da</strong>icvala1008 wels (akad. simon janaSia gurgenisgar<strong>da</strong>cvalebas 1007 wliT aTariReb<strong>da</strong> [49,324]. amitom, aRniSnuli dokumenti gacemuli un<strong>da</strong>iyos ara bagrat III-is taxtze asvlisTanave, aramedufro mogvianebiT, <strong>da</strong>axl. 1008-1014 wlebSi(periodi gurgenis gar<strong>da</strong>cvalebi<strong>da</strong>n bagratis gar<strong>da</strong>cvalebamde).bagrat III-is mier am e.w. `mefeTa divanis~ anu`afxazeTis istoriis~ gamocemas hqon<strong>da</strong> Tavisi<strong>da</strong>niSnuleba; masSi bagrat III xazs usvam<strong>da</strong> miskavSirs `afxazeTis dinastiasTan~, mis memkvidreobiT<strong>da</strong> kanonier uflebas <strong>da</strong> ar aris gamoricxuli,rom mxolod am mizniT iqna is SedgenilierTiani saqarTvelos pirveli mefis mier.konkretulad rac Seexeba `divaniseul~ mefe-Ta sias: rogorc zemoT aRvniSneT, ierusalimispatriarq dosiTeoss usargeblia Tavis `ierusalimispatriarqTa istoriaSi~ bagrat III-is ame.w. `afxazeTis istoriiT~. `afxazTa mefeebis~dosiTeosiseuli sia aris sruli Targmani `mefe-Ta divanisa~, magram mainc aris gansxvavebebi amor nusxas Soris. dosiTeosis `ierusalimis pat-68


iarqTa istoria~ Targmna mari brosem. misi ber-Znuli teqsti TbilisSi ver aRmoaCines <strong>da</strong> amitomeqvTime TayaiSvils Tavis naSromSi mefeTadosiTeosiseuli sia mari broses Targmani<strong>da</strong>nmoaqvs. am, zemoT aRniSnul or nusxaSi gansxvavebuliaramdenime sakuTari saxeli, rac enobrivigansxvavebiTaa asaxsneli. ZiriTadi gansxvavebaaris is, rom dosiTeosis nusxaSi erTiT (an oriT,Tu am saxelebs cal-calke mefeebad mivi-CnevT) meti mefe moixsenieba; es aris antarnase<strong>da</strong>viTi[21, 50], romelic bagrat II-is (erTiani saqarTvelosmefe bagrat III) win ixsenieba. misimSoblebi cnobilni ar arian. eqvTime TayaiSviliSeniSnav<strong>da</strong>, rom aseTi mefe qarTul wyaroebSicnobili ar aris. cnobilia mxolod a<strong>da</strong>rnaseioanes-Ze, romelic mokla misma biZaSvilma -bagrat I-ma (eqvTime TayaiSvili am faqts aTari-Rebs 887 wliT) [21, 50]. dosiTeosis nusxiT bagratII-is Semdeg 12 weli mefobs <strong>da</strong>viTi, divanismixedviT ki giorgi III. dosiTeosis cnobiT, bagratII mefob<strong>da</strong> 992 wli<strong>da</strong>n [21, 51]. eqvTime Tayai-Svili upiratesobas aniWeb<strong>da</strong> `divans~ <strong>da</strong> aRniSnav<strong>da</strong>,rom am adgilebSi dosiTeosis cnobebimc<strong>da</strong>ria. magram, zog SemTxvevaSi, dosiTeosis nusxaavsebs `divanis~ nusxas. eqvTime TayaiSviliwer<strong>da</strong>: `meTerTmete mefis Teodosis win gamoSvebuliasityvebi `Svili misi~ <strong>da</strong> meTeqvsmete mefiskostantines win gamoSvebulia sityva `misi~[21, 51]. es sityvebi `mefeTa divanis~ teqstSieqvTime TayaiSvils Seutania dosiTeosiseulinusxi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> amis gamo Causvams frCxilebSi. ariscnobebi, Semonaxuli `mefeTa divanSi~, romelicar aris dosiTeosis nusxaSi; magaliTad, Tu ram-69


deni weli imefa giorgi I `aRwufelma~; am or nusxaSigansxvavebulia `afxazTa mefe” demetre IIismefobis weli: dosiTeosis mixedviT mas 26 weliumefia, `divaniT~ ki - 36 weli. erTi sityviT,SeiZleba iTqvas, rom es ori nusxa erTimeoresavsebs <strong>da</strong> gvaZlevs mniSvnelovan monacemebs `afxazTamefeebis~ Sesaxeb.rac Seexeba aRniSnul gansxvavebebs, es Sei-Zleba gamowveuli iyos mTeli rigi mizezebiT.saxelebs Soris gansxvaveba, rogorc ukve vTqviT,albaT enobrivma faqtorma ganapiroba, rac Seexebasxva saxis gansxvavebebs, ar aris gamoricxuli,rom droTa ganmavlobaSi, teqstis siZvelisgamo, ganaxlebis mizniT xdebo<strong>da</strong> misi xelaxaliga<strong>da</strong>wera-aRdgena <strong>da</strong> am procesSi, savaraudoa, teqstscvlileba ganeca<strong>da</strong>. imasac aRvniSnavT, romzog mkvlevars zemoaRniSnul or nusxas Sorisarsebuli gansxvavebis mizezad Cvenamde armoRweuligansxvavebuli pirvelwyaro miaCn<strong>da</strong> [45, 205].magaliTad, akademikosi mariam lorTqifaniZe pir<strong>da</strong>pirwers, rom `dosiTeoss `mefeTa divanis~gar<strong>da</strong> sxva wyaroebic hqon<strong>da</strong> xelT~ [28, 81].is yvelaferi, raze<strong>da</strong>c visaubreT, miuTiTebs`afxazTa mefeebis~ dosiTeosiseul <strong>da</strong> `divaniseul~nusxebs Soris gansxvavebaze; axla ki uSualodmefeTa siaze gveqneba msjeloba: `mefeTadivani~ <strong>da</strong> miTumetes dosiTeosiseuli nusxa, romelicfaqtobrivad `divanis~ Targmans warmoadgens,ar aris sruli. rogorc zemoT aRvniSneT,leon mefemde CamoTvlili pirebi iyvnen ara mefeni,aramed afxazeTis mmarTvel-erisTavebi; amitom,sanam uSualod mefeebze ga<strong>da</strong>vidodeT, oriodesityviT gvin<strong>da</strong> SevexoT swored afxazeTis70


mflobelTa am sias. `divanSi~ anosi<strong>da</strong>n konstantinesCaTvliT moxseniebulia 10 pirovneba, magramaris ki es sruli sia? Cvens xelT arsebulwyaroebs Tu ga<strong>da</strong>vxe<strong>da</strong>vT, vnaxavT, rom es sianaklulia; amis erT-erTi magaliTia Tun<strong>da</strong>c VIsaukunis bizantieli avtoris, prokopi kesarielisTxzuleba. is axsenebs abazgiis or mTavars –aRmosavleTis nawilisaTvis saxelad ofsites,xolo <strong>da</strong>savleTisaTvis - skeparnas [35, 157]. aqe<strong>da</strong>n,erTi un<strong>da</strong> yofiliyo ara abazgiis, aramedsanigebis mTavari, meore ki uSualod abazgiisa[26], magram amjerad erT sakiTxze gvin<strong>da</strong> yurad-Rebis gamaxvileba, kerZod imaze, rom maTgan arcerTis saxeli ar aris moxseniebuli `mefeTa divanSi~,ara<strong>da</strong> prokopi kesarielis cnobebi ZalzemniSvnelovani <strong>da</strong> sandoa VI saukunis saqarTvelos,kerZod, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos istoriisSesaswavlad. d. gulia `mefeTa divanis~ nakladmiiCnev<strong>da</strong> im mTavrisa Tu mefis mouxsenieblobas,romlis Sesaxebac mogviTxrobs somexi istorikosi- asoRiki; misi cnobiT, somexTa mefe abass au-Senebia yarsSi SesaniSnavi eklesia; am dros:`князъ Апхазовъ. . . явился съ бесчисленнымъ полчищамъна берегъ ръки Кура съ намъренiемъ опустошитьвсю страну нашу. Онъ отправилъ посла къ армянскомуцарю приказанiемъ не освящать церкви по обрядамъправославной въры святого Григорiя, пока не придетъонъ самъ и не освятитъ по постановленiю халкидонскагособора; ибо въ то время царь выстроилъ соборнуюцерковь въ городъ Карсъ изъ большихъ гранитныхъ~ [43,117].Cans, rom arc bagrat III-s hqonia Tavis drozesruli sia <strong>da</strong> monacemebi afxazeTis mmarTv-71


el_erisTavebis Sesaxeb. `mefeTa divanSi~ ar arisaRniSnuli Tu vin ramdeni xani iyo afxazeTismmarTvelad (es miTiTebulia mxolod leon mefi<strong>da</strong>nmoyolebuli). rogorc vnaxeT, siac arasrulisaxiTaa <strong>da</strong> masSi gamorCenilia iseTi pirebi,romelTa saxelebi, rogorc afxazeTis mmarTvel-Ta, sxva wyaroebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>sturdeba.`mefeTa divanis~ teqstTan <strong>da</strong>kavSirebiT gvsurserT garemoebasac gavusvaT xazi: Cven migva-Cnia, rom teqstSi anosi<strong>da</strong>n moyolebuli me-9 `mefe~Teodores CaTvliT arsad ar un<strong>da</strong> iyos sworisityvebis _ `Svili misi~-s aRniSvna. arc `divaniseuli~me-10 `mefe~ kostantine un<strong>da</strong> yofiliyowina me-9 `mefis~, Teodores Zma. juanSerTan<strong>da</strong>culi cnobis Tanaxmad, afxazeTi memkvidreobiTmflobelobaSi miiRo leon I-ma. bizantiis keisarmaaseTi Sinaarsis werili gaugzavna leonerisTavs: `Sen<strong>da</strong> mibrZanebies erisTaoba afxaze-Tisa Sen <strong>da</strong> SvilTa SenTa <strong>da</strong> momavalTa SenTamiukunisamde~ [41, 240]. amave TxzulebaSi vkiTxulobTleonis sityvebs: `momca me keisarman queyanaese mkÂdrobiT. . . amieriTgan ars ese mamulobiTsamkÂdrebel Cem<strong>da</strong>. . .~ [41, 242]. aseTiSinaarsis cnobaa <strong>da</strong>culi vaxuStibatoniSvilTanac: `leons misca keisarmanmkÂdrad erisToba~ [20, 795]. `matiane qarTlisac~aseve aRniSnavs, rom leon II iyo Zmiswuli leonerisTavisa, `romlisad mieca samkÂdro<strong>da</strong>fxazeTi~ [29, 251]. akademikosi simon janaSiaeWvis qveS ayeneb<strong>da</strong> leon I-is arsebobisrealurobas ([49, 330]; leon I <strong>da</strong> leon II-isSesaxeb ix. agreTve [9, 23-24]) <strong>da</strong> saerisTavosmemkvidreobiT mflobelobaSi miRebas leon II-s72


miawer<strong>da</strong>: `назначаемый центральной (царской) властью,сменяемый `эристав~ вначале добивается и достигаетНАСЛЕДСТВЕННОСТИ своей административной функции,а потом уже ищет суверенности~ [48, 41]. faqtierTia, VIII saukunemde, kerZod, rogorc wyaroebi<strong>da</strong>nirkveva, leon I erisTavamde afxazeTi memkvidreobiTkuTvnilebaSi ar hqon<strong>da</strong>T mis mflobelebs;ase rom, Zneli <strong>da</strong>sajerebelia `mefeTa divanSi~moxseniebul pirTa xelSi (anosi<strong>da</strong>n moyolebulividre leon I-mde) afxazeTi memkvidreobiTga<strong>da</strong>suliyo. am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT d. guliawer<strong>da</strong>: `. . . никак не можем согласиться с мнениемЕ. Такаишвили и других историков, говорящих, чтоэти лица были наместники византийских царей, - (saubaria`mefeTa divanSi~ anosi<strong>da</strong>n leon I-mde CamoTvlilpirebze - S.g.), - этим мы не можем согласитьсяпотому, что наместник Абхазии не мог своё наместничествопередать своему сыну по наследству, а междутем мы видим, что “первым царем абхазов был Анос, -вторым сын его Гозар; третьим сын его Иствинэ” и т.д.,что продолжалось до 10-го царя включительно, почтировно 200 лет~ [45, 203]; afxazeTis TemasTan <strong>da</strong>kav-SirebiT ix. agreTve misive [46]; [47]. aq d. guliamTlianad emyarebo<strong>da</strong> `mefeTa divanis~ monacemebs,Cven ki migvaCnia, rom swored am nusxaSiaarasworad miTiTebuli CamoTvlil pirTa mama-Sviloba. rogorc Cans, bagrat III-sac ar hqon<strong>da</strong>maT Sesaxeb <strong>da</strong>wvrilebiTi cnobebi <strong>da</strong> amitomaraa konkretulad gaSifruli vin ramden xansimefa <strong>da</strong> a.S. es mxolod im pirebs aqvT miwerili,romlebic marTlac memkvidreobiT mefobdnen <strong>da</strong>es sxva wyaroebis monacemebiTac <strong>da</strong>sturdeba73


(Sua saukuneebSi miRebul formad iTvlebo<strong>da</strong> amgvarimama-Svilobebis <strong>da</strong>fiqsireba rodesac raimegenealogiur, warmomavlobiT naSroms Txzavdnen.xSirad iyo momentebi, rodesac aranairi memkvidreobiT-STamomavlobiTikavSiri ar arsebob<strong>da</strong>pirovnebebs an dinastiebs Soris, magram imdroindeliideologiis moTxovnaTa Sesabamisadxdebo<strong>da</strong> xolme amgvari genetikuri mikuTvnebebi.aseTi faqtebi saqarTvelos istoriaSic, CvenamdemoRweul wyaroebSic fiqsirdeba. Tun<strong>da</strong>c bagrationTaqronika, sumbat <strong>da</strong>viTis Zis TxzulebagavixsenoT. iq bevri sa<strong>da</strong>vo faqtia <strong>da</strong> teqstSimoxseniebul pirTa mama-Svilobac, xSir SemTxvevaSi,mkvlevarTa mier eWvqveSaa <strong>da</strong>yenebuli).ver gaviziarebT p. inCoroyvas mosazrebas,rom `egreTwodebuli `afxazTa~ dinastia, es aris. . . igive dinastia lazeTis mTavrebisa~ [23,192]. wyaroebSi <strong>da</strong>culi cnobebi<strong>da</strong>n Cven aseT <strong>da</strong>skvnamdever mivdivarT. amitom, ver <strong>da</strong>veTanxmebiTp. ingoroyvaseul sqemas, mocemuls anosi<strong>da</strong>n kostantinemde,romelTac avtori `lazeTis patrikiosebad~ixseniebs [23, 193, sqema]. am sqemaSi pavleingoroyva amatebs Teodosi gangrelis mier moxseniebullazeTis mTavar grigolsa <strong>da</strong> lazeTispatrikios lebarnuks [22, 49-50; 23, 194]. aq pavleingoroyvam albaT yuradReba miaqcia `divaniseul~barnuksa <strong>da</strong> lazeTis patrikios lebarnukissaxelTa msgavsebas, magram es, Cveni azriT, ariZleva saSualebas imis <strong>da</strong>samtkiceblad, rom isinierTi <strong>da</strong> igive pirovnebebi arian. am nawilSip. ingoroyvaseuli sqema ase gamoiyureba:1. anos I2. Rozari I74


3. iustine I4. finiktiosi I ----- 5. grigol I (668wlamde)6. barnuki anu lebarnuki I (668 w.)7. demetre I --------- 8. giorgi I (697 w.)9. Teodosi I10. kostanti ICven rom saqme gvqondes marTlac lazeTismTavrebis dinastiasTan, rogorc es miaCn<strong>da</strong> p.ingoroyvas, maSin ra Tqma un<strong>da</strong> samarTliani iqnebo<strong>da</strong>mis mier `mefeTa divanis~ aseTi Sesworeba,magram Cven p. ingoroyvaseul nusxas ver <strong>da</strong>ve-TanxmebiT imitom, rom rogorc ukve aRvniSneT,ver viziarebT azrs lazeTis mTavarTa dinastiisafxazeTis mTavarTa dinastiasTan igiveobis Sesaxeb.VI saukuni<strong>da</strong>n moyolebuli <strong>da</strong>savleT saqar-TveloSi mimdinareob<strong>da</strong> mniSvnelovani procesebi;SeiniSneba egrisis samefos <strong>da</strong>susteba <strong>da</strong> afxaze-Tis saerisTavos gaZlierebis tendencia. saqme iqamdecki midis, rom afxazeTi faqtobrivad gamoeyoegrisis samefos <strong>da</strong> uSualod bizantiis imperias<strong>da</strong>uqvemdebar<strong>da</strong>. es, ra Tqma un<strong>da</strong>, bizantiisimperiis uSualo CareviT moxdebo<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n moyolebuli,bunebrivia, egriss marTav<strong>da</strong> sul sxvadinastia, xolo afxazeTs bizantiis imperiis mier<strong>da</strong>yenebuli erisTavebi <strong>da</strong> Zalze saeWvoa, romimperias egrisis samefos mmarTveli dinastiisTvis<strong>da</strong>eTmo mis<strong>da</strong>mi uSualod <strong>da</strong>qvemdebarebuliafxazeTis saerisTavos mmarTveloba.rogorc qarTulenovani wyaroebi<strong>da</strong>n viciT,mefis tituli pirvelad leon II-m miiRo. is iyoleon I afxazeTis erisTavis Zmiswuli [29, 251];anri bogveraZes miaCn<strong>da</strong>, rom leon `afxazTa me-75


fe~ aris leon pirveli <strong>da</strong> ara leon meore – [9,23]. `mefeTa divanSi~ moxseniebuli leon I un<strong>da</strong>iyos swored is leon II, romelic gax<strong>da</strong> `mefeafxazTa~. maSasa<strong>da</strong>me, gamodis rom `mefeTa divan-Si~ ar aris moxseniebuli leon I afxazeTis erisTavi.mecnierTa umravlesoba, vinc ki Seexo amsakiTxs, samarTlianad avsebs `mefeTa divanis~nusxaSi afxazeTis erisTavTa sias <strong>da</strong> umatebsleon I-s, magram aq sainteresoa Tu vin sad svamsleon I-is saxels. pavle ingoroyvam mogvca Semdegisqema:10. kostanti I11. leon I --------- 12. Teodore I13. kostanti II ------- 14. leon II(p. ingoroyvas am sqemas <strong>da</strong>eTanxma z. anCabaZec)[42. 78].aq TiTqos<strong>da</strong> gasworebulia `divaniseuli~xarvezi, rom leon II-is biZa iyo leon I. albaTam mizniT Caamata pavle ingoroyvam leon I-is saxelikostanti I-sa <strong>da</strong> Teodore I-s Soris <strong>da</strong> miviReTSemdegi suraTi: me-10 `mefe~ iyo kostantiI, me-11 leon I (Ze kostanti I-is), me-12 Zma leon I-is Teodore, me-13 kostanti II (Ze Teodore I-is)<strong>da</strong> me-14 leon II (Zma kostanti II-is, Ze Teodore I-is <strong>da</strong> Zmiswuli leon I-is). magram, Cveni azriT,erisTavebis aseTi Tanamimdevroba arasworia. wyaroSiixsenieba leon I-is Semdeg misi Zmiswulileon II. Tu leon I-is Semdeg erisTavob<strong>da</strong> misiZma Teodore I, Semdeg kostanti II <strong>da</strong> Semdeg ukveleon II, maSin gaugebaria Tu ratom aris wyaroebSiyvelgan xazgasmuli, rom leon II iyoZmiswuli leon I-is <strong>da</strong> ar aris naTqvami, rom76


leon II iyo Zma kostanti II-is an<strong>da</strong> Ze Teodore IafxazeTis erisTavisa. erTi sityviT, gaugebariiqnebo<strong>da</strong> Tu ratom ixseniebs `matiane qarTlisas~avtori leon II-s mainc<strong>da</strong>mainc leon I-isZmiswulad <strong>da</strong> arafers ambobs or, genetikuradufro axlos mdgom pirze, leon II-is Zmaze <strong>da</strong> mamaze,kostantinesa <strong>da</strong> Teodoreze. amrigad, CvenveTanxmebiT pavle ingoroyvas im nawilSi, romsaWiroa erisTavTa siaSi <strong>da</strong>ematos leon I-is saxeli,magram ar veTanxmebiT mis mier leon I-iskostanti I-sa <strong>da</strong> Teodore I-s Soris moTavsebas.Cven migvaCnia, rom leon II wyaraoebSi moxseniebulialeon I-is Semdeg imitom, rom is sworeduSualod misi mmarTvelobis Semdeg gax<strong>da</strong> afxazeTiserisTavi. rogorc zemoT aRvniSneT, leonI-ma miiRo saerisTavo samemkvidreo mflobeloba-Si, amitom, Teodore I <strong>da</strong> kostanti II naTesauradsaerTo<strong>da</strong>c ar iqnebodnen <strong>da</strong>kavSirebulniarc leon I-Tan <strong>da</strong> arc leon II-sTan. Cven faqtobriva<strong>da</strong>m sakiTxze zemoT <strong>da</strong>wvrilebiT visaubreT<strong>da</strong> aq sityvas aRar gavagrZelebT, mxolodvityviT erTs: leon I-is Semdeg afxazeTis eris-Tavi gax<strong>da</strong> misi Zmiswuli leon II, rogorc misimemkvidre, radganac savaraudoa, rom leon I-sSvili ar hyav<strong>da</strong>. leon II-is mama an ar un<strong>da</strong> yofiliyococxali leonis afxazeTis erisTavad gaxdomisdros, an un<strong>da</strong> yofiliyo imdenad asakovanian uZluri, rom erisTavoba misi Zmi<strong>da</strong>n (leon I-<strong>da</strong>n) ara masze, aramed mis Svilze (leon II-ze)ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. egeba bizantiamac imitom misca leon I-s memkvidreobiT afxazeTis sa<strong>da</strong>veebi, rom mas pir<strong>da</strong>pirimemkvidre ar hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong> arapir<strong>da</strong>piri memkvidris(Tun<strong>da</strong>c Zmiswulis) uflebebis cnobas77


izantia arc apireb<strong>da</strong>. amiT imperias sur<strong>da</strong>, romleoni ufro metad erTguli moxele yofiliyo<strong>da</strong> misTvis (pir<strong>da</strong>piri memkvidris armyoli pirovnebisTvis)saerisTavos memkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemaerTgvari Jesti ufro iyo vidre am regionis realuradmemkvidreobiTi flobis aRiareba. aseTpirobebSi, rom ara leon I-is qarTlis erismTavararCilTan urTierToba <strong>da</strong> Semdgom ganviTarebulimovlenebi, afxazeTi leon I-is erisTavobisSemdeg kvlav imperiis mier <strong>da</strong>niSnul moxelesga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>. leonisTvis afxazeTis saerisTavosmemkvidreobiT mflobelobaSi ga<strong>da</strong>cemis aqtiT<strong>da</strong> misTvis arCilTan keTilurTierTobis erTgvari<strong>da</strong>valebis micemiT bizantia cdilob<strong>da</strong> <strong>da</strong>nar-Cen egriszec Zveli gavlenis aRdgenas, magramleonis <strong>da</strong> arCilis probizantiurma kavSirma antibizantiuriSedegebi moitana [13, 38-67]. mogvianebiT,rom ara leon II-is antibizantiuri politika<strong>da</strong> misi, rogorc biZis memkvidris aqtiuroba,savsebiT SesaZlebelia imdroindel afxazeT-Si sul sxva moxele <strong>da</strong>eniSna bizantias mmarTvelad.ar gamovricxavT, rom garkveulwilad misi,rogorc arapir<strong>da</strong>piri memkvidris uflebebis araRiarebamac gaaRrmava leon II-sa <strong>da</strong> bizantiasSoris <strong>da</strong>pirispireba.rac Seexeba leon I-mde afxazeTis mflobels,sruliad <strong>da</strong>saSvebia, rom is yofiliyouSualod `divaniseuli~ me-10 `mefe~ kostantineII, magram ar yofiliyo leon I misi Svili <strong>da</strong>arc naTesavi, iseve rogorc anosi<strong>da</strong>n kostantineII-mde `divanSi~ moxseniebuli pirebi ar un<strong>da</strong> yofiliyvnenerTmaneTTan naTesauri kavSiriT <strong>da</strong>ka-78


vSirebulni _ leon II-mde afxazeTis yoveli mmarTveliun<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong>niSnuli uSualod bizantiismier. maSasa<strong>da</strong>me, Cven vfiqrobT, rom `mefeTadivanis~ es monakveTi Semdegnairad un<strong>da</strong>gaswordes:10. kostanti II11. leon I --- leon I-is Zma, romlissaxeli ucnobia12. leon IIerTi sityviT, `mefeTa divanSi~ vamatebTleon I-is saxels kostantine II-sa <strong>da</strong> leon II-sSoris. rac Seexeba leon II-is mamas, bunebrivia,is `divanSi~ ver Sevido<strong>da</strong>, radganac is ar yofilaarc afxazeTis erisTavi <strong>da</strong> arc mefe; amitom,numeracia `divanSi~ ase un<strong>da</strong> gaswordes:10. kostanti II11. leon I12. leon IIfaqtobrivad Cven mivediT uSualod `afxaz-Ta mefeebis~ siaze, romelic iwyeba leon II-<strong>da</strong>n.`mefeTa divanSi~ swored aqe<strong>da</strong>n moyolebuli arisaRniSnuli, Tu romelma mefem ramdeni weliimefa, magram rac Seexeba mefeTa nusxas, aq erTiSexedviTve naTelia, rom is sruli ar aris. rogorcsxva wyaroebi<strong>da</strong>n aris cnobili, giorgi I-is Semdeg `afxazTa samefo~ taxts euflebian SavlianTadinastiis warmomadgenlebi - ioane I <strong>da</strong>Semdeg misi Ze a<strong>da</strong>rnase I. maTi saxelebi ar aris`mefeTa divanSi~ moxseniebuli; amas Tavisiaxsna moeZebneba. rogorc aRvniSneT, `divanis~ gamocemashqon<strong>da</strong> Tavisi mizani. masSi erTiani saqarTvelospirvelma mefem, bagrat III-m xazi gausvamis kavSirs `afxazeTis dinastiasTan~, mis memkvi-79


dreobiT <strong>da</strong> rac mTavaria kanonier uflebas. mefeTaCamonaTvalic moyvanilia swored im mizniT,rom eCvenebina mas sakuTari memkvidreobiTi xazi,rom is iyo kanonieri memkvidre `afxazTa samefos~taxtisa <strong>da</strong> kanonieri STamomavali `afxazTamefeebis~; am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT savsebiT samarTlianadSeniSnavs akademikosi mariam lorTqifaniZe:`an `mefeTa divanis~ im variantSi, romelicquTaisis samefo karze inaxebo<strong>da</strong>, ar iyvnenmoxseniebuli taxtis mimtaceblebi, an mefe bagratmaar isurva Tavis oficialur dokumentSi<strong>da</strong>esaxelebina taxtis ukanonod mimtaceblebi.vfiqrobT, es meore varaudi ufro misaRebi un<strong>da</strong>iyos~ [28, 81]. es dokumenti bagrat III-is winapari`afxazTa mefeebis~ kanonieri rigis Cvenebas isaxav<strong>da</strong>miznad <strong>da</strong> ara `afxazTa mefeebis~ siis gadmocemaszusti qronologiuri TanamimdevrobiT,amitom, bunebrivia, am nusxaSi ver moxvdebodnenis pirebi, romlebic `afxazTa samefo~ taxts <strong>da</strong>euflnenukanonod <strong>da</strong> romlebTanac memkvidreobiT<strong>da</strong>kavSirebuli ar yofila bagrat III. bagratIII-m aq gamoxata Tavisi pozicia SavlianTa mimarT<strong>da</strong> xazi gausva, rom maT kanoniT ar ekuTvno<strong>da</strong>`afxazTa samefos~ taxti. Cveni mizani kiswored `afxazTa mefeebis~ zusti qronoloCiuriTanamimdevrobiTi rigis <strong>da</strong>dgenaa.`afxazTa~ pirveli mefe iyo leon II. rogorczemoT aRvniSneT, eqvTime TayaiSvilma `mefeTadivanSi~ aRniSnuli mefeTa indiqtionebis safuZvelze,bagrat III-<strong>da</strong>n ukuangariSiT, mogvca mefe-Ta zeobis qronologia. Cven migvaCnia, rom eqvTimeTayaiSvilma swori meTodi gamoiyena, magramman miRebuli monacemebi ar Sea<strong>da</strong>ra sxva wyaro-80


ebis monacemebs, aseve, ar gaiTvaliswina SavlianTadinastiis mmarTvelobis gamorCena `mefeTadivanis~ teqstSi. yovelive amis gamo, SeiZlebaiTqvas, rom eqvTime TayaiSviliseuli <strong>da</strong>TariRebanawilobriv, meTodologiurad swori <strong>da</strong> aseve,mxolod nawilobriv misaRebia. rogorc viciT,bagrat III `afxazeTSi~ gamef<strong>da</strong> 978 wels <strong>da</strong> iyoerTiani saqarTvelos pirveli mefe 1014 wlamde.bagratamde mefob<strong>da</strong> Teodosi, romelsac sami weliumefia. maSasa<strong>da</strong>me, misi mefobis wlebi ganisazRvreba975-978 wlebiT. Teodosamde 8 weli umefiademetre III-s, mas umefia 967-975 wlebSi ...`mefeTa divanis~ indiqtionebze <strong>da</strong>yrdnobiT CvenceqvTime TayaiSviliseuli <strong>da</strong>TariRebis meTodiTviRebT igive qronologias; magram SevCerdebiTbagrat I-is mefobis wlebze. `divanis~ mixedviT,mas umefia 861-873 wlebSi. es TariRi ewinaaRmdeCeba`matiane qarTlisas~ cnobas. am wyarosa<strong>da</strong> agreTve sumbat <strong>da</strong>viTis-Zis qronikaSi<strong>da</strong>culi cnobiT Cans, rom gvaram mamfalis Zenasra 881 wels midis saberZneTSi. 882 wlisaTviski gar<strong>da</strong>icvala gvarami. `matiane qarTlisa~ swore<strong>da</strong>m ambebis aRweris Semdeg mogviTxrobs bagratdemetres Zis `afxazeTSi~ <strong>da</strong>brunebis <strong>da</strong> gamefebisSesaxeb. bagrats 893 wels cvlis misivevaJi konstantine. `mefeTa divanis~ mixedviT, mas39 weli umefia; e.i. gamodis, rom is `afxazTa mefe~iyo 893-922 wlebSi. amitom, migvaCnia arasworadgiorgi II-is `divaniseuli~ mefobis TariRi<strong>da</strong> Cvenc miviCnevT, rom un<strong>da</strong> Caswordes is 922-957wlebiT.sa<strong>da</strong>voa demetre II-is mefobis wlebis saki-Txi. saqarTveloSi buRa Turqis laSqrobis81


dros `matiane qarTlisa~ `afxazTa mefed~ asaxelebsTevdosis, `mefeTa divanis~ mixedviT ki amdros mefobs - demetre II. aq Cven sruliad samarTlianadmigvaCnia e. cagareiSvilis gamokvleva,romelic Seexeba saqarTveloSi buRa Turqis la-Sqrobas; masSi avtori iZleva demetre II-is mefobisSemdeg periods: 825-861 ww. Tu asea, maSin gamodis,rom demetres Semdeg 7 weli mefobs giorgiI (861-868 ww.), demetremde ki 27 weli TeodosiII (798-825 ww.), rogorc es gamoiTvleba `divaniseuli~mefeTa indiqtionebis mixedviT.demetre II-is Semdeg mefob<strong>da</strong> misi Zma giorgiI. man `<strong>da</strong>ipyra qarTli <strong>da</strong> <strong>da</strong>uteva erisTavad CixasZe demetresi, <strong>da</strong> viTar gar<strong>da</strong>icvala giorgiafxazTa mefe, <strong>da</strong>rCa Ze demetresi mcire, romelsaerqua bagrat, romeli icnobebis eqsoria-qmnilobiT~.maSasa<strong>da</strong>me, leon II-is Semdeg imefa mismasamma Zem - Teodosi II-m, demetre II-m, giorgi I-ma;amaTgan, wyaros mixedviT, Ze <strong>da</strong>rCa mxolod demetreII-s, es aris bagrati. savaraudoa, rom misimcirewlovanebis gamo, demetre II-is gar<strong>da</strong>cvalebisSemdeg, gamef<strong>da</strong> misi Zma giorgi I, romelmacsakuTari Zmis - demetre II-is Ze tineni (an bagrati)<strong>da</strong>adgina Cixas erisTavad [32] (mkvlevarTa didinawili miiCnevs rom Cixas erisTavi iyo bagratdemetres Ze), xolo giorgi I-is gar<strong>da</strong>cvalebisSemdeg bagrat demetres-Ze erTaderTi kanonierimemkvidrea `afxazeTis~ samefo taxtis. giorgiI-c male gar<strong>da</strong>icvala (7 weliwadSi) <strong>da</strong> bagratikvlav `mcire~ <strong>da</strong>rCenila, riTic isargeblagiorgi I-is meuRlem, `ecrua igi <strong>ivane</strong> mTavarsaSavliansa, <strong>da</strong> STaagdes bagrat zRuasa. xoloRmerTman ganarina igi, <strong>da</strong> miiwia qalaqad kostan-82


tinepoled~ [29, 258]. amis Semdeg `afxazTa samefos~ganagebs SavlianTa dinastia: jer mefob<strong>da</strong>ioane, Semdeg Ze misi a<strong>da</strong>rnase Savliani (TeimurazmibCuanis azriT, `giorgi I-saTvis iovane Savlianian Svili, an Zmiswuli un<strong>da</strong> yofiliyo.mxolod samefo dinastiis warmomadgenels SeeZloaseT SeTqmulebaze wasuliyo~ [30, 18]. Cven amazrs ver viziarebT; samefo dinastiis winaaRmdegSeTqmulebaSi monawileobis misaRebad am dinastiasTangenetikuri kavSiris aucilebloba umTavrespirobad ar migvaCnia <strong>da</strong> uamravi magaliTiamsoflio istoriaSi, rodesac absoluturad sxvadinastia monawileob<strong>da</strong> amgvar qmedebebSi).bizantiaSi bagrat `eqsoria-qmnilma~ miiRosamxedro <strong>da</strong>xmareba <strong>da</strong> moaxerxa taxtis <strong>da</strong>bruneba:`xolo bagrat, Ze afxazTa mefisa demetresi,Sesrul iyo saberZneTad, kostantinepoled, <strong>da</strong>mosca berZenTa mefeman laSqari, <strong>da</strong> mogzavnazRÂT <strong>da</strong> naviTa Semovi<strong>da</strong> afxazeTad, <strong>da</strong> moklaa<strong>da</strong>rnase, Ze iovanesi, <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra afxazeTi~ [29,261]. e. i. demetre II-is gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeggamef<strong>da</strong> misi Zma giorgi I, romelmac mefobis periodSi(861-868 ww.) tinen (an bagrat) demetres-Ze<strong>da</strong>adgina `erisTavad Cixas~. Semdeg gamef<strong>da</strong> SavlianTadinastia <strong>da</strong> amis Semdeg bagrat demetres-Zem<strong>da</strong>ikava taxti. man `<strong>da</strong>ipyra~ afxazeTi, SeirTocolad a<strong>da</strong>rnase Savlianis coli, guaramisasuli, gamoiyvana `nasra colis Zma misi saberZneTiT<strong>da</strong> misca laSqari misi. xolo nasra Seipyrnasamni cixeni samcxes: oZrÃe, juaris-cixe <strong>da</strong>lomsianTa, guaramisave aRSenebuli. movides gurgen<strong>da</strong> a<strong>da</strong>rnase, Ze <strong>da</strong>viTisi; uSueles somexTa,Seibnes mtkuarsa ze<strong>da</strong>; iZlivnes afxazni, mokles83


nasra <strong>da</strong> bayaTar, mTavari ovsi, <strong>da</strong> erisTavi afxazTa~[29, 261]. citirebuli adgili<strong>da</strong>n Cans, rombagratma `afxazeTSi~ gamefebis Semdeg ixmo saberZneTi<strong>da</strong>ncolis Zma - nasra. sumbat <strong>da</strong>viTis-Zisqronikis mixedviT, nasra saberZneTSi gaemgzavra881 wels [36, 47-48]. sumbatisave TqmiT, is konstantinopolSiiyo `mraval wel~ [36, 48]. maSasa<strong>da</strong>me,`mraval welSi~ 5-6 weli maincaa savaraudo.rogorc `matiane qarTlisas~ citirebul monakveTSivnaxeT, nasra gar<strong>da</strong>icvala bagratis mefobisdros, maSin roca is ebrZvis gurgens <strong>da</strong> a<strong>da</strong>rnase<strong>da</strong>viTis Zes. sumbati ase aRwers am ambavs:`gamovi<strong>da</strong> nasr samefoT <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> afxazeTs. <strong>da</strong>iyo maSin afxazTa mefe bagrat, disiZe nasrisa<strong>da</strong> Seswia man didiTa laSqriTa mefeman afxaz-Taman <strong>da</strong> muniT gar<strong>da</strong>movi<strong>da</strong> nasr samcxes <strong>da</strong> Seikribasxuaca laSqari uricxÂ. xolo a<strong>da</strong>rnase,Ze moklulisaÁ kuratpalatisaÁ, ganvi<strong>da</strong> brZoladmisa <strong>da</strong> mihyua mis Tana Sewevnad a<strong>da</strong>rnasesaÁgurgen kuratpalati <strong>da</strong> Svilni misni, <strong>da</strong>yues brZolaÁ <strong>da</strong> omi didi nasris ze<strong>da</strong>. <strong>da</strong> SeewiaRmerTi mcireTa amaT a<strong>da</strong>rnases kerZTa <strong>da</strong>sZles nasras, meot qmnes, Seipyres <strong>da</strong> mokles nasraÃevsa samcxisasa, sofelsa aspinZasa, qronikonsarÀ (888 w. - S.g)~ wels [36, 48]. am monacemebze<strong>da</strong>yrdnobiT e. cagareiSvilma savsebiT samar-Tlianad miuTiTa, rom `ufro marTebulia bagratisgamefeba 882 wlis Semdeg, yovel SemTxvevaSi888 wlamde mainc vivaraudoT~ [24, 0115]. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare,CvenTvis bagrat I-is mefoba ufro misaRebia<strong>da</strong>vaTariRoT 885/886-893 wlebiT. e. i. giorgiI mefob<strong>da</strong> 861-868 wlebSi; Tu Cixas erisTaviiyo bagrati (<strong>da</strong> ara tineni), maSin misi erisTavo-84


is periodi ganisazRvreba IX saukunis 60-ianiwlebis <strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n 868 wlamde (Tu tinen demetresZes miviCnevT Cixis erisTavad, rac ufro <strong>da</strong>majerebladgvaCvena prof. zurab papasqirma, ma-Sin aRniSnuli periodiT misi erisTavoba TariRdeba);xolo bagrat I 885/886 wli<strong>da</strong>n 893 wlamdeukve `afxazTa mefea~. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, SavlianTadinastias `afxazTa samefos~ xelisuflebaxelT epyra 868-885/886 wlebSi, anu periodSi giorgiI-isa <strong>da</strong> bagrat I-is mefobebs Soris.`afxazTa mefeebis~ siis <strong>da</strong>dgenis TvalsazrisiTZalze sainteresoa Cvenamde moRweulierTi istoriuli sabuTis cnoba. es aris `<strong>da</strong>werilifavnelisa mRvimisadmi~. am sabuTSi yurad-Rebas iqcevs erTi adgili, kerZod, `miqaelmemRuimis~ monaTxrobi, Tu rogor ga<strong>da</strong>dis is<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi (`afxazTa samefoSi~) <strong>da</strong>iRebs (an ubralod moaqvs iqe<strong>da</strong>n) Seuvalobisdokumenti: `... gar<strong>da</strong>ve lixT-imeriT <strong>da</strong> moviReTavisuflobisa brZaneba kostantinesi <strong>da</strong>bagratisi, kaxTa mefeTa: fallesi <strong>da</strong> kuirikesi...~ [18, 16-19]. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, lixT-imereTSi,<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi anu `afxazTa samefoSi~piri `Tavisuflobisa brZanebas~ iRebs orimefisagan erTad, esenia konstantine <strong>da</strong> bagrati.maSasa<strong>da</strong>me, aq erTdroulad ori mefismmarTvelobasTan anu TanamefobasTan gvaqvs saqme[18, 16-19; 16]. vin arian es mefeebi? [Sead. 34, 212].`matiane qarTlisas~ mixedviT, <strong>da</strong>savleTsaqarTveloSi marTlac mefobs konstantine`afxazTa mefe~, romelsac hyavs Ze bagrati,Tumca, am wyaroSi sakmaod bundovna<strong>da</strong>aaRwerili `afxazTa samefos~ imdroindeli poli-85


tikuri suraTi; kerZod, Cven vkiTxulobT: `gar<strong>da</strong>icvalakostanti, afxazTa mefe, <strong>da</strong> iSlebo<strong>da</strong>queyana afxazeTisa Jam raodenime. rameTu esxnesZeni orni kostanti mefesa: erTi uxucesi <strong>da</strong> meore,romeli uSva meoreman colman, umrwemesi.uxucessa erqua giorgi, umrwemessa bagrat. <strong>da</strong>iyo maT Soris brZola ficxeli, romeli TÂToeuladhpovo cxovrebasa maTs. xolo ese bagratsiZe iyo gurgen erisTavT-erisTavisa; uSuel<strong>da</strong>gurgen yovliTa ZaliTa misiTa. vidre ara miicvalabagrat, ara iyo mSÂdoba. <strong>da</strong> Semdgomad sikudilisamisisa miiRo srulobiT mefoba afxaz-Ta giorgi mefeman~ [29, 264-265]. Tu `matiane qarTlisas~citirebul monakveTs Seva<strong>da</strong>rebT `favnelis<strong>da</strong>werils~ <strong>da</strong>vinaxavT, rom am istoriul sabuTSi<strong>da</strong>culi cnoba konstantine-bagratis TanamefobisSesaxeb realur safuZvels ar aris moklebuli.rogorc Cans, bagrati yovel Rones xmarobs,raTa gauwios metoqeoba ufros Zmas, giorgis<strong>da</strong> `afxazeTSi~ ibatonos. bagrati yofilagurgen erisTavT-erisTavis siZe <strong>da</strong> `afxazTa samefoSi~taxtisaTvis brZolis saqmeSi mas `uSuel<strong>da</strong>gurgen yovliTa ZaliTa misiTa~. imdenad seriozuliproblemebi Seqmna bagratma, rom `iSlebo<strong>da</strong>queyana afxazeTisa Jam raodenime~. `matianeqarTlisa~ arafers ambobs konstantines sicocxlisperiodSi bagratis moRvaweobaze, magramsavaraudoa, rom igi mamis sicocxleSive ganacxadeb<strong>da</strong>taxtze pretenzias <strong>da</strong> rogorc Cans,garkveul warmatebasac miaRwia. `favnelis <strong>da</strong>werilis~mixedviT, is mamis, konstantines Tanamefecki gamx<strong>da</strong>ra. maSasa<strong>da</strong>me, `afxazTa samefoSi~ taxtisga<strong>da</strong>cemis memkvidreobiTi wesis <strong>da</strong>rRvevis86


faqtic <strong>da</strong>sturdeba, radganac mefis ufrosi Zeiyo giorgi, Tanamefed ki umcrosi Ze - bagratigvevlineba (“afxazTa samefoSi” xelisuflebismemkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemis wesze msjeloba ixileTagreTve: [15; 6].Zneli saTqmelia konkretulad raSi gamoixatebo<strong>da</strong>bagratis `Tanamefoba~, iyo es klasikuriforma Tanamefobis institutisa Tu ara, magram`favnelis <strong>da</strong>werilis~ cnoba, rom SeuvalobaserTad iZlevian konstantine <strong>da</strong> bagrati, savsebiTmyardeba `matiane qarTlisas~ monacemebiTac. CvenSegviZlia vivaraudoT, rom konstantines ufrosivaJi <strong>da</strong> taxtis kanonieri memkvidre giorgi arcnob<strong>da</strong> Zmis - bagratis uflebebs, magram savaraudoa,rom bagratis gar<strong>da</strong>cvalebamde giorgisa<strong>da</strong> bagratis faqtobriv TanamefobasTanac gvaqvssaqme; konstantines gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg bagratiase advilad ar <strong>da</strong>Tmob<strong>da</strong> mamissicocxleSive <strong>da</strong>kavebul poziciebs <strong>da</strong> arcgiorgi ganacxadeb<strong>da</strong> uars kanonier uflebebze;savaraudod, giorgi <strong>da</strong> bagrati orive miiCnev<strong>da</strong>Tavs mefed <strong>da</strong> Tu iuridiulad konstantine <strong>da</strong>bagrati Tanamefobdnen, faqtobrivad axla ukvegiorgisa <strong>da</strong> bagratis TanamefobasTanac gvaqvssaqme; amitom wers mematiane: `iSlebo<strong>da</strong> queyanaafxazeTisa Jam raodenime~. giorgis rom bagratirealurad ecilebo<strong>da</strong> taxts <strong>da</strong> mmarTvelobasuyof<strong>da</strong>, amas mowmobs `matiane qarTlisas~cnobac, rom `vidre ara miicvala bagrat, araiyo mSÂdoba. <strong>da</strong> Semdgomad sikudilisa misisamiiRo srulobiT mefoba afxazTa giorgi mefeman(xazgasma Cvenia - S.g.)~ [29, 265]. e. i. mxolodbagratis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg miiRo giorgim87


mefoba `srulobiT~, anu manamde mas bagratiuyof<strong>da</strong> mefobas [15].yovelive zemoT Tqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, rodesacvsaubrobT `afxazTa mefeebis~ qronologiurrigze, albaT gasaTvaliswinebelia es faqtoric,`afxazTa samefoSi~ iuridiulad Tu faqtobrivad`Tanamefobis~ institutis arseboba. amitom,istoriuli realobi<strong>da</strong>n gamomdinare, mefeTanusxaSi Tanamimdevrobas Semdegnairad ganvsazRvravT:• konstantine III-is mefoba.• konstantine III-isa <strong>da</strong> bagratisTanamefoba.• bagratisa <strong>da</strong> giorgi II-is Tanamefoba.• giorgi II-is mefoba.`favnelis <strong>da</strong>werilis~ mixedviT, rodesac`afxazTa samefoSi~ erTdroulad mefoben konstantine<strong>da</strong> bagrati, kaxeTsac aseve erTad marTavenfadla <strong>da</strong> kvirike qorepiskoposebi; SeiZlebakaxeTs erTad ar marTaven <strong>da</strong> `favnelis <strong>da</strong>werilSi~<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli cnoba gviandeli periodisavtoris mier Zveli ambebis ganxilvis konteqstSiamocemuli <strong>da</strong> erTad imitom ixseniebian qorepiskoposebi,magram `afxazTa samefoSi~ maincerTdrouli mefoba, Tanamefoba un<strong>da</strong> igulisxmebodes,radganac, sxva SemTxvevaSi bagrati konstantinemefesTan erTad ar iqnebo<strong>da</strong> moxseniebuli;lixs iqeT anu <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi _ imperiodSi, ra periodsac asaxavs dokumenti,konstantine <strong>da</strong> bagrati mxolod Cvens mier ganxilulipirovnebebi arian. maSasa<strong>da</strong>me, radgan bagratimefobiT ixsenieba <strong>da</strong> sxva wyaroebiT misi<strong>da</strong>moukideblad zeoba ar fiqsirdeba, gamodis88


om man mxolod Tanamefobis periodSi imefa mamasTan<strong>da</strong> ZmasTan erTad; <strong>da</strong>moukideblad mmarTvelobamas ar Rirsebia; fadlac, kvirikec, konstantinecarian mefe-qorepiskoposebi <strong>da</strong> maTTanerTad bagratis moxsenieba mis mefobas niSnavs,winaaRmdeC SemTxvbevaSi is samefo funqciiT <strong>da</strong>mefe-qorepiskoposTa gverdiT arc `favnelis <strong>da</strong>werilSi~ar moixseniebo<strong>da</strong>; im SemTxvevaSic ki,Tu miqael memRuime Tavad ki ar iRebs aramed adregacemul Tavisuflebis brZanebebze mogviTxrobs,mainc is faqti rom konstantines Semdegbagrats asaxelebs Tavisuflebis brZanebis gamcemad,bagratis realurad mefobaze mianiSnebs;e.i. miqael memRuimes miuRia, an moupovebia <strong>da</strong>lixs iqeTi<strong>da</strong>n wamouRia is dokumentebi, romlebicgauciaT mefeebs - konstantines <strong>da</strong> bagrats;wyaroebSi radganac konstantines Semdeg giorgiixsenieba mefed (`matiane qarTlisa~, `mefeTa divani~),bagratis mefoba mxolod konstantinesTan<strong>da</strong> giorgisTan Tanamefobis konteqstSi SeiZlebamoiazrebodes.faqtia, rom “favnelis <strong>da</strong>werilSi” ixseniebianfadla <strong>da</strong> kvirike qorepiskoposebic. fadla I-is <strong>da</strong> `afxazTa mefe~ konstantine III-is mefobaerTmaneTs emTxveva IX saukunis ukanasknel periodSi[38]. kvirike I, rogorc dResdReobiTaa miRebuliistoriografiaSi, kaxeTs ganageb<strong>da</strong> 892-918wlebSi (Tumca Cven migvaCnia, rom eredvis 906wlis warwera iZleva saSualebas am <strong>da</strong>TariRebisufro metad <strong>da</strong>konkretebisa <strong>da</strong> araa gamoricxuli,rom 20-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisamdec ki emarTakvirike I-s kaxeTi, magram es calke msjelobissakiTxia <strong>da</strong> amjerad am kuTxiT sityvas aRar ga-89


vagrZelebT). konstantine III `afxazTa mefe~ iyo893-922 wlebSi. maSasa<strong>da</strong>me, bagrati konstantineIII-is Tanamefe gamx<strong>da</strong>ra 918 wlamde an X saukunis20-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisamde, anu kvirike I-isgar<strong>da</strong>cvalebamde.bunebrivia, bagrat konstantines-Ze, rogorc`afxazTa mefe~, ver moxvdebo<strong>da</strong> bagrat III-is mierSedgenil e.w. `afxazeTis istoriaSi~, `mefeTadivanSi~ imave mizeziT, romliTac am nusxaSi vermoxvdnen Savliani mefeebi. bagrati ar iyo `afxazTamefobis~ kanonieri pretendenti.giorgi II-is Semdeg `afxazTa mefe~ gax<strong>da</strong> Zemisi leon III. giorgis gar<strong>da</strong>cvalebis TariRad957 wels Tu miviRebT, maSin leonis mefoba ganisazRvreba957-967 wlebiT, radganac `mefeTa divanis~mixedviT mas umefia 10 weli. `matiane qarTlisas~cnobiT, leon III gamefebamde jer yofilaqarTlis erisTavi: `gar<strong>da</strong>icvala fadla qorepiskoposi,<strong>da</strong> <strong>da</strong>j<strong>da</strong> kÂrike qorepiskoposad. amisaSemdgomad gadges aznaurni gar<strong>da</strong>banelni, iwyeszraxvad giorgi mefisa. gamoilaSqra giorgi mefeman,Cavi<strong>da</strong> kaxeTad, moswua <strong>da</strong> aswyÂ<strong>da</strong>, <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong>TÂsadve queyanad. kualad <strong>da</strong>dga atens. <strong>da</strong> Zemisi leon iyo erisTavad qarTlisa~ [29, 268].rogorc samecniero literaturaSia miRebuli,kvirike II kaxeTis qorepiskoposi gax<strong>da</strong> 929 wels[33, 499]. amis Semdeg xdeba gar<strong>da</strong>bnel aznaurTagandComa <strong>da</strong> mematiane am ambebis gadmocemasTanerTad aRniSnavs leonis qarTlis erisTavobas.maSasa<strong>da</strong>me, leon giorgis-Ze (momavalSi leon III`afxazTa mefe~) 929 wlis axlo periodi<strong>da</strong>n arisqarTlis erisTavi, xolo mamis, giorgi II-is gar-90


<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, 957 wels is xdeba `afxazTamefe~.axla, rac Seexeba leon II-s, anu pirvel `afxazTamefes~. `mefeTa divanis~ mixedviT mas umefia45 weli; amitom, Tu Teodosis mefobis wlebadmiviRebT 798-825 wlebs, gamodis, rom leon II-sumefia 753-798 wlebSi. Cven, rodesac saubarigvqon<strong>da</strong> `afxazTa samefos~ Camoyalibebaze maSindetalurad vimsjeleT leon II-is moRvaweobisSesaxeb <strong>da</strong> mivediT <strong>da</strong>skvnamde, rom VIIIsaukunis 70-iani wlebis bolo perio<strong>da</strong>mde an 80-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisamde (781/782 wlamde) leoniiyo afxazeTis erisTavi, amave periodi<strong>da</strong>n<strong>da</strong>axloebiT 786/787 wlamde - gaerTianebuliegris-afxazeTis mTavari, xolo 786/787 wli<strong>da</strong>nukve `afxazTa mefe~. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare,viziarebT azrs <strong>da</strong> vfiqrobT, `divanSi~miTiTebuli 45 weli un<strong>da</strong> aRniSnavdes leon II-iserisTavobis, mTavrobisa <strong>da</strong> mefobis xanas erTad.amitom, savaraudoa, rom leon II iyo afxazeTiserisTavi 753 _ 778/781 (782) wlebSi, 778/781 (782)wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>axloebiT 786 wlamde afxazeTismTavari, xolo 786-798 wlebSi `afxazTa mefe~ [14,31-33; 13, 38-67]; magram, aqve un<strong>da</strong> iTqvas, romwyaroebis simciris gamo es qronologiuri rigiZalze pirobiTia, magram am etapze albaT maincmisaRebi.maSasa<strong>da</strong>me, `afxazTa mefeebis~ qronologiuririgi aseTia:leon II __ 753 - 778/781 (782) ww. afxazeTiserisTavi__ 778/781-786 ww. afxazeTis mTavari__ 786-798 ww. `afxazTa mefe~91


Teodosi II __ 798-825 ww. `afxazTa mefe~demetre II __ 825-861 ww. `afxazTa mefe~giorgi I __ 861-868 ww. `afxazTa mefe~ioane I <strong>da</strong> a<strong>da</strong>rnase I --- 868-885/886 ww. `afxazTamefeebi~bagrat I an tineni __ IX s-is 60-iani wlebis Suaperiodi<strong>da</strong>n - 868 wlamde - `Cixas erisTavi~bagrat I---------- `eqsoria-qmnilobis~ periodi 868-885/886 ww.885/886-893 ww. `afxazTa mefe~konstantine III ----- 893-922 ww. `afxazTa mefe~konstantine III-is <strong>da</strong> bagratis Tanamefoba -- 918wlis axlo periodi<strong>da</strong>n - 922 wlamdegiorgi II-is <strong>da</strong> bagratis Tanamefoba __ 922 w.-<strong>da</strong>nbagratis gard.-mde.giorgi II __ 922-957 ww. `afxazTa mefe~leon III __ 929 wlis axlo periodi<strong>da</strong>n - 957wlamde `qarTlis erisTavi~.957-967 ww. `afxazTa mefe~demetre III __ 967-975 ww. `afxazTa mefe~Teodosi III __ 975-978 ww. `afxazTa mefe~rac Seexeba `afxazTa mefeebis~ naTesaur kav-Sirebs, am mxriv araerTi saintereso cnobaa <strong>da</strong>culirogorc qarTulenovan, aseve ucxour wyaroebSic(saqarTveloSi politikuri mosazrebiTganxorcielebul SeuRlebis faqtebTan <strong>da</strong>kavSirebiTixileT: 29). magaliTad, `afxazTa~ pirvelimefis, leon II-is Ze Teodosi II yofila siZe aSota<strong>da</strong>rnases-Ze kurapalatis; amis Sesaxeb mogvi-Txrobs `matiane qarTlisa~: `mas Jamsa gamoilaSqraaSot kurapalatman, <strong>da</strong> uSuela Tevdosi afxazTamefeman, Zeman meorisa leonisman, romeliigisiZe iyo aSot kurapalatisa~ [29, 252].92


ioane Savlianma mohguara `Zesa TÂssa a<strong>da</strong>rnasescoli, asuli guaram aSotis Zisa~ [29, 258].magram, a<strong>da</strong>rnases mefobis dros, rogorc vTqviT,<strong>da</strong>brun<strong>da</strong> taxtis kanonieri memkvidre bagrat demetres-Ze;man mokla a<strong>da</strong>rnase Savliani <strong>da</strong> Seir-To a<strong>da</strong>rnases meuRle colad [29, 261].ioane drasxanakertelis cnobiT, konstantineIII `afxazTa mefe~ iyo siZe a<strong>da</strong>rnase `qarTvelTamefis~ [24, 109-112] (konstantines ori coli hyav<strong>da</strong>;pirveli colisgan mas hyav<strong>da</strong> vaJi giorgi, meorecolisgan - bagrati), magram rodesac mox<strong>da</strong><strong>da</strong>pirispireba somexTa mefe sumbatsa <strong>da</strong> konstantineIII `afxazTa mefes~ Soris, konstantine sworedsimamrma, a<strong>da</strong>rnase `qarTvelTa mefem~ <strong>da</strong>atyveva<strong>da</strong> mihgvara somexTa mefes <strong>da</strong>sasjelad, xoloroca gaaTavisufla sumbatma konstantinetyveobi<strong>da</strong>n, amaze a<strong>da</strong>rnase `qarTvelTa mefe~ ufrometad gaborotebula~ [24, 109-112]. Zneliabrmad vendoT ioane drasxanakertelis zemoT moyvanilcnobas <strong>da</strong> CavTvaloT is absolutur WeSmaritebad,magram, rodesac vsaubrobT `afxazTamefeebis~ cxovrebis Sesaxeb, ar SeiZleba misisruli ignorireba.`afxazTa mefe~ giorgi II-is <strong>da</strong> yofila aSotbagratis-Zis (konstantine porfirogenetis mixedviTaSot kiskasis) meuRle [25, 276-277].`afxazTa mefe~ leon III-m sakuTari asulimiaTxova kaxeTis qorepiskopos kvirikes Zes. esiyo diplomatiuri aqti, romelic brZolis drosiqna ga<strong>da</strong>wyvetili. Zalian sainteresod mogviTxrobsmematiane am ambis Sesaxeb: rodesac leonIII-is mamam, giorgi II `afxazTa mefem~ <strong>da</strong>ikava kaxeTismniSvnelovani cixeebi, garkveuli drois93


Semdeg kvlav <strong>da</strong>karga isini <strong>da</strong> meored ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong>kaxeTs laSqroba. amjerad, `afxazTa~ laSqarsleon giorgis-Ze meTaurob<strong>da</strong>. is am dros qarTliserisTavia. leonma sakmaod Seaviwrova kaxelebi,man `mowua kaxeTi~, magram Semdgom warmatebaSimas xeli SeuSala mamis, giorgi II`afxazTa mefis~ gar<strong>da</strong>cvalebam; amis Taobazeinformacia mas swored am laSqrobis drosmiuRia; mematianes sityviT, `mouwo<strong>da</strong> leonkÂrike qorepiskopossa; <strong>da</strong> Sekrbes bazaleTs,tbisa pirsa, TÂTo cxenosniTa, <strong>da</strong> iubnes dReerTi, vidremdis ganucxa<strong>da</strong> micvaleba mamisaTÂsisa. <strong>da</strong> ahki<strong>da</strong> siyuaruli, <strong>da</strong> uqa<strong>da</strong> Zisamisisa siZoba. <strong>da</strong> viTarca esma ese kÂrikes,gar<strong>da</strong>Ã<strong>da</strong> cxenisagan, <strong>da</strong> TayuaniscemiT miscamadli, <strong>da</strong> ganixara zavi <strong>da</strong> siyuaruli, <strong>da</strong>ufros piri mzaxobisa~ [29, 269-270]. rogorcwyaros am citirebuli monakveTi<strong>da</strong>n Cans, leonmadiplomatiur xerxs mimarTa <strong>da</strong> is warmateba,romelsac man kaxeTis <strong>da</strong>kavebis saqmeSi miaRwia,am mxareze gavlenis SesanarCuneblad dinastiuriqorwinebiT gaamyara; yuradRebas iqcevs fraza:`iubnes dRe erTi, vidremdis ganucxa<strong>da</strong>micvaleba mamisa TÂsisa. <strong>da</strong> ahki<strong>da</strong> siyuaruli, <strong>da</strong>uqa<strong>da</strong> Zisa misisa siZoba.~ rogorc Cans, leonma,gaigo Tu ara mamis gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi, <strong>da</strong>malaes informacia <strong>da</strong> kvirike qorepiskoposs arganucxa<strong>da</strong> manam, sanam ar moagvara qorwinebisambavi. kvirikes Tavi<strong>da</strong>nve rom gaego giorgi II`afxazTa mefis~ gar<strong>da</strong>cvaleba, SesaZlebeliaarc <strong>da</strong>Tanxmebuliyo <strong>da</strong> leoni iZulebuliiqnebo<strong>da</strong> nebiTve <strong>da</strong>etovebina kaxeTis <strong>da</strong>kavebuliteritoriebi; sakuTari asulis kvirike qorepis-94


koposis ZisaTvis miTxovebiT leonma gaamyara`afxazTa samefosa~ <strong>da</strong> kaxeTs Soris kavSiri <strong>da</strong>ase SeinarCuna gavlena am regionze. es qorwinebarom iyo `afxazTa samefosa~ <strong>da</strong> kaxeTs Sorisstabilurobis garanti, amaze metyvelebs is faqtic,rom leonis asulis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdegkvlav <strong>da</strong>iZaba urTierToba kaxeTsa <strong>da</strong> `afxazTasamefos~ Soris.rogorc zemoT aRvniSneT, dosiTeosiseulnusxaSi erTiT (an oriT) meti mefea moxseniebulividre es <strong>da</strong>fiqsirebulia `mefeTa divanSi~<strong>da</strong> vidre es mtkicdeba sxva wyaroebiT. es arismefe `antarnase-<strong>da</strong>viTi~. sagulisxmoa, rom `afxazTamefeebis~ nusxis gadmocema dosiTeossa <strong>da</strong>bagrat III-s sxva<strong>da</strong>sxva mizniT ganuxorcielebiaT;rogorc vTqviT, bagrats sur<strong>da</strong> xazi gaesva misikanonieri uflebisTvis `afxazeTis~ samefo taxtze;sur<strong>da</strong> kidev erTxel <strong>da</strong>emtkicebina misi kav-Siri `afxazTa samefos~ mmarTvel dinastiasTan.rogorc `afxazTa samefos~ politikuri istoriagviCvenebs, amis saWiroeba arsebob<strong>da</strong>: `afxazeTSi~bagrat III-is gamefebas feo<strong>da</strong>lTa wreebi araerTgvarovnadSexvedrian; iyo mis winaaRmdeC aSkaradgalaSqrebis faqtebic (magaliTad, Si<strong>da</strong> qar-TlSi, rac am dros `afxazTa samefos~ erT-erTisaerisTavoa) <strong>da</strong> rogorc Cans, es swored `afxaz-Ta mefis~ taxtis pretendentTagan xdebo<strong>da</strong>. bagratIII gamef<strong>da</strong> Teodosi usinaTlos Semdeg, radganacis iyo misi dis, guranduxtis Svili, xoloTeodoss pir<strong>da</strong>piri sxva memkvidre ar hyav<strong>da</strong>. amis<strong>da</strong>miuxe<strong>da</strong>vad, rogorc Cans, `afxazTa samefo-Si~ qalis xaziT memkvidreobis ga<strong>da</strong>svlas gansakuTrebuliaxsna <strong>da</strong> zedmeti <strong>da</strong>sabuTeba95


esaWiroebo<strong>da</strong>; amitomac gamosca bagrat III-merTgvari dokumenturi <strong>da</strong>sabuTeba, rom mxolodis iyo realuri pretendenti `afxazTa mefobis~.rac Seexeba ierusalimis patriarq dosiTeoss,mas sur<strong>da</strong> mxolod istoriis gadmocema, anu `afxazTamefeebis~ siis <strong>da</strong>dgena <strong>da</strong> saamisod pirvelwyarod`mefeTa divani~ gamouyenebia (amas gvafiqrebinebsis rom, dosiTeosis nusxa, faqtobrivadsruli Targmania `mefeTa divanisa~ <strong>da</strong> SavlianTaSesaxeb aqac araferia naTqvami); magram,Tavad bagrat III-is Sesaxeb savaraudod dosiTeospatriarqs ufro meti cnoba hqonia; kerZod,man kargad ico<strong>da</strong>, rom bagrat III iyo gurgenis Ze<strong>da</strong> amave dros <strong>da</strong>viT kurapalatis, imier taosmflobelis Svilobili; rogorc Cans, isic kargadico<strong>da</strong> Tu ra didi wvlili miuZRvo<strong>da</strong> <strong>da</strong>viTkurapalats bagrat III-is gamefebaSi. `antarnase<strong>da</strong>viTis~`afxazTa mefeebis~ dosiTeosiseul sia-Si moxsenieba SeiZleba gamowveuli iyos swore<strong>da</strong>m faqtiT: dosiTeosma <strong>da</strong>viT kurapalati SeitanamefeTa nusxaSi, rogorc memkvidreobiTi xaziswarmomadgeneli bagrat III-sTan mimarTebaSi, xoloantarnase, anu a<strong>da</strong>rnase iyo <strong>da</strong>viTis mama;amitom, `antarnase (a<strong>da</strong>rnase)-<strong>da</strong>viTis~ erTad moxseniebaubralod un<strong>da</strong> miuTiTebdes bagrat IIIismemkvidreobaSi am Stos rolze. SeiZlebaTavad dosiTeosmac ar ico<strong>da</strong> zustad Tu rogorukavSirdebo<strong>da</strong> bagrat III a<strong>da</strong>rnasesa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viTs<strong>da</strong> amitom ase sqematurad Casva maTi saxelebibagratis win. <strong>da</strong> kidev: SeiZleba sxva kuTxiTmox<strong>da</strong> am saxelebis `antarnase (anu a<strong>da</strong>rnase) -<strong>da</strong>viTis~ erTad Casma mefeTa nusxaSi: kerZod,bagrat III iyo `mefe afxazTa <strong>da</strong> qarTvelTa...~;96


`mefeTa divanis~ mTeli nusxa, rac gamoiyenadosiTeos patriarqma, aris dokumenti, romelicgviCvenebs bagrat III-is mier `afxazTa mefis~titulis miRebis kanonierebas <strong>da</strong> amitom masSimxolod `afxazTa mefeebis~ siaa mocemuli; argamovricxavT, rom patriarq dosiTeoss hqono<strong>da</strong>ufro <strong>da</strong>wvrilebiTi informacia bagrat III-isa <strong>da</strong>imdroindeli saqarTvelos istoriis Sesaxeb <strong>da</strong>kargad scodno<strong>da</strong>, rom pirveli `qarTvelTamefe~ iyo a<strong>da</strong>rnase, xolo ukanasknelimonacemebis mixedviT, savaraudoa, rom bagrat IIImdees tituli swored <strong>da</strong>viT III kurapalatshqon<strong>da</strong> [16; Sead. 31]; amaze metyvelebs aTonzega<strong>da</strong>werili erT-erTi qarTuli xelnaweri,romelSic <strong>da</strong>viTi `qarTvelTa mefed~ ixsenieba[39]; faqtobrivad arc erT xelnawerSi, arcepigrafikul warwerebSi <strong>da</strong>viTisgar<strong>da</strong>cvalebamde bagrat III `qarTvelTa mefed~ar iwodeba (bagrat III `qarTvelTa mefed~pirvelad iwodeba xcisis eklesiis warweraSi <strong>da</strong>es warwera <strong>da</strong>TariRebulia 1002 wliT [53], amdros <strong>da</strong>viT kurapalati gar<strong>da</strong>cvlilia, is gar<strong>da</strong>icvala1001 wels [36]. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare migva-Cnia, rom `a<strong>da</strong>rnase - <strong>da</strong>viTi~ dosiTeos patriarqisnusxaSi SeiZleba aRniSnavdes bagrat III-is`qarTvelTa mefobis~ miRebis istoriul Wrils _pirvel (a<strong>da</strong>rnase) <strong>da</strong> bolo (<strong>da</strong>viT III) `qarTvel-Ta mefeebs~. ufro zustni rom viyoT, SemdegiformulirebiT ganvmartavdiT dosiTeos patriarqisnusxaSi `antarnase - <strong>da</strong>viTis~ moxseniebas:antarnase, anu a<strong>da</strong>rnase `qarTvelTa mefe~ (romelmacpirvelma miiRo es tituli <strong>da</strong> Semdeg erTianisaqarTvelos mefeebis titulaturaSi erT-97


erT umTavres <strong>da</strong> umniSvnelovanes titulad iqca)<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT III kurapalati (bagrat III-is mamobili<strong>da</strong> misi xelSemwyobi) dosiTeosis nusxaSi erTadixseniebian bagrat III-mde, riTac avtori mianiSnebsbagrat III-is, rogorc `afxazTa <strong>da</strong> qarTvel-Ta mefis~ kanonier memkvidreobas <strong>da</strong> istoriulrealobas, aseve, am saqmeSi <strong>da</strong>viT kurapalatisrols, rogorc bagrat III-is mamobilisa.Tavis droze `afxazTa mefeebis~ miseuliqronologiuri sia mogvca m. selezniovma [51, 23-24], d. baqraZem [7, 274-275], d. guliam [45, 208-209],m. brosem [10, sqema], magram un<strong>da</strong> iTqvas, rom isiniTiTqmis mTlianad emyarebian an `mefeTa divanis~monacemebs, an<strong>da</strong> vaxuSti batoniSviliseulqronologiur rigs. `afxazTa mefeebis~ moRvaweobacmravali avtoris mier iqna aRwerili; amTemas Tavis naSromebSi Seexnen: a. golovini [44,50-53], m. gunba [17] . . .erT Zalze mniSvnelovan sakiTxs miaqcia yuradRebamkvlevarma l. axalaZem. misi aRniSvniT:`afxazi mefeebi maTi brZanebiT Sesrulebul anmaTi mefobis dros amokveTil memorialuri <strong>da</strong>iuridiuli xasiaTis epigrafikul ZeglebSi <strong>da</strong>saxelebuliarian mxolod mefis tituliT. Cans,isini ar atarebdnen `afxazTa mefis~ tituls, winaaRmdegSemTxvevaSi es movlena aisaxebo<strong>da</strong> romelimeepigrafikul ZeglSi. Cveni azriT, radganafxazi mefeebi pir<strong>da</strong>piri memkvidreobiT (taxtiga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong> mami<strong>da</strong>n ufros Svils) flobdnen samefotaxts, amitom titulaturaSi samefo teritoriisgansazRvris saWiroebas aucileblad armiiCnevdnen. sul sxvagvaria <strong>da</strong>savleT saqarTveloSibagrationTa gamefebis sakiTxi. bagrat III,98


tradiciulad mamis memkvidreobiTi xaziT ki ar`eufla~ quTaisis samefo taxts, aramed dedisxaziT. es uiSviaTesi movlena iyo qarTuli samefoebisistoriaSi <strong>da</strong> radganac quTaisis taxtiafxazi mefeebis samemkvidreo iyo, amitom bagrationimefeebis titulatura moiTxov<strong>da</strong> kidecganmartebas mflobelobaTa Sesaxeb~ [5, 63-64; 3;4;]. Tu ratom ixsenieba bagrati `afxazTa~ mefe<strong>da</strong>mas SeiZleba sxva axsnac moeZebnos, is realuradsxva<strong>da</strong>sxva saxelmwifoebis gamaerTianebelimefea <strong>da</strong> mxolod dedis xaziT gamefeba SeiZlebaar iyos amis mizezi, sxva mizezebiTac aixsnebaes faqti, magram l. axalaZis zemoT motanilikomentari marTlac saintereso <strong>da</strong> mniSvnelovania.ganvixileT ra `afxazTa mefeebis~ qronologiuririgis sakiTxi, gvin<strong>da</strong> mokled SevexoT ma-Ti eTnikuri kuTvnilebis sakiTxs. dReisaTvisaris ZiriTa<strong>da</strong>d gamoTqmuli sami mosazreba: pirveli,rom isini iyvnen berZnebi. am mosazrebas gamoTqvamdnend. baqraZe, p. uvarova [52, 8]; d. gulias<strong>da</strong> z. anCabaZes miaCn<strong>da</strong>T, rom `afxazTa mefeebi~iyvnen eTnikurad afxazebi (termin `afxazis~Tanamedrove gagebiT) [45, 207-210; 42, 76-80];<strong>da</strong>bolos, mkvlevarTa nawili maT qarTvelebadmiiCnevs, esenia latiSevi [50, 11], p. ingoroyva [23,192], Teimuraz mibCuani [30. 12-13]. kerZod, latiSeviwer<strong>da</strong>: `. . . Абхазiя съ 787 года составляла особоецарство, подъ властiю царей изъ династiи Багратидов~[50, 11]. p. ingoroyvas mosazrebis Taobaze akademikosiniko berZeniSvili wer<strong>da</strong>: `afxazTa mefeebisqarTuli politika amxanag ingoroyvas auxsneladmoeCvena, Tu afxazebi qarTuli tomisani99


ar iqnebodnen, <strong>da</strong> mainc Tavisi kvleva am mimar-TulebiT gaSala. amx. pavle imaSi cdeba, rom fiqrobs,TiTqos qarTuli politikis warmoebamxolod imas SeeZlo, vinc warmoSobiT qarTiiyo~ [8, 128; saerTod, pavle ingoroyvas SexedulebebzeqarTvel mecnierTa Tvalsazrisebi ix.agreTve: 11]. akademikosi mariam lorTqifaniZe aRniSnavs,rom `samive Tvalsazrisi mosazrebaTasferoSi rCeba <strong>da</strong> samives erTnairad aqvs arsebobisufleba~ [27, 11], faqtia, `afxazTa mefeebi~Tavisi moRvaweobiT qarTuli kulturis <strong>da</strong> qar-Tuli saxelmwifoebriobis ganmtkicebisaTvis ibrZodnen<strong>da</strong> am niSniT isini namdvilad qarTvelebiarian; mTeli maTi politika qarTuli interesebi<strong>da</strong>ngamomdinare xorcieldebo<strong>da</strong>. l. axalaZisTqmiT, isini politikurad `orientirebuli iyvnenqarTul samyaroze, rac TvalsaCinod gamovlin<strong>da</strong>kidec feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos politikurigaerTianebis procesSi maTi aqtiuri monawileobiT~[2, 15]. profesor aleqsandre ab<strong>da</strong>laZisaRniSvniT, `yuradRebas ipyrobs XIII s-is someximematianis, var<strong>da</strong>nis cnoba imis Taobaze,rom IX-X ss-is `afxazTa mefeebi~ vaxtang gorgasalisnaSierni yofilan. IX s-is <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>nmoyolebuli vidre X s-is 70-ian wlebamde `afxazTamefeebi~ mTeli saqarTvelos, agreTve mTelikavkasiis politikur gaerTianebazec acxadebdnenpretenzias. Zveli saqarTvelos erT-erTi yvelazeufro gamoCenili xelisufali, saxelmwifomoRvawe, vaxtang gorgasalic Tavis droze msgavsmiznebs isaxav<strong>da</strong> <strong>da</strong> etyoba, amis gamo gamoacxadesigi IX - X ss-is `afxazTa mefeebma~ Tavi-100


anT winaprad~ [1, 39. var<strong>da</strong>nis cnobebi ixileTgamocemaSi: 19].wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTaurTierToba IX-XI saukuneebSi, Tb.,1988.2. l. axalaZe, afxaz mefeTa warwerebi qristianulixelovnebis Zeglebze, kr.`qristianoba: warsuli, awmyo, momavali~,saerTaSoriso simpoziumi, 2000 wlis 11-17oqtomberi, Tbilisi, saqarTvelo. moxsenebaTamokle Sinaarsebi, Tb., 2000.3. l. axalaZe, egris-afxazeTis (`afxazTa~) mefeTawarwerebi. koalicia `arasamTavroboebiafxazeTisaTvis~, sainformacio analitikuriJurnali `afxazeTi~, I, Tb., 2004.4. l. axalaZe, qarTuli <strong>da</strong> somxuri wyaroebi`afxazTa~ mefeTa titulaturis Sesaxeb, saistorioZiebani, VII, weliwdeuli, Tb., 2004.5. l. axalaZe, xuafis warwera <strong>da</strong> afxaz mefe-Ta titulaturis sakiTxi, `afxazeTis moambe~,#2-3, Tb., 1999.6. S. badriZe, mTuri komponentebis sakiTxisa-Tvis `afxazTa samefos~ politikur struqturaSi,kr. `saqarTvelos socialur-ekonomikuriganviTarebis Taviseburebani feo<strong>da</strong>lizmisxanaSi~, Tb., 1983.101


7. d. baqraZe, istoria saqarTvelosi, tf., 1889.8. n. berZeniSvili, p. ingoroyvas wignis - `giorgimerCules~ gamo, Jurn. `mnaTobi~, # 12,Tb., 1956.9. a. bogveraZe, VIII saukunis qarTlisa <strong>da</strong> egris-afxazeTisistorii<strong>da</strong>n, Jurn. `analebi~,#2, Tb., 2000.10. m. brose, saqarTvelos istoria, naw. I, tf.,1895.11. g. gasviani, qarTveli mecnierebi pavle ingoroyvasSexedulebebze afxazeTisa <strong>da</strong> afxazebisSesaxeb, Tb., 2003.12. e. gvenetaZe, konstantine I <strong>da</strong> `afxazeTisistoria bagrat mefisa~, saistorio Ziebani,VII, weliwdeuli, Tb., 2004.13. S. gloveli, <strong>da</strong>savlur-qarTuli saxelmwifos_ `afxazTa samefos~ Camoyalibeba (probizantiuri<strong>da</strong> antibizantiuri politika),kr. istoriul-eTnologiuri Ziebani, X, Tb.,2008.14. S. gloveli, egris-afxazeTis samefos Camoyalibebisistorii<strong>da</strong>n, Jurn. `artanuji~,#2-3, Tb., 1994.15. S. gloveli, saqarTveloSi `Tanamefobis~institutis istorii<strong>da</strong>n, kr. `saistorio Studiebi~,VI, Tb., 2005.16. S. gloveli, n. gurgeniZe, qarTvel politikosTabrZola saqarTvelos gaerTianebisa-Tvis, kr. `saistorio Studiebi~, IV, Tb.,2003.17. m. gunba, <strong>da</strong>savleT saqarTvelo <strong>da</strong> bizantiaVI-VIII ss., soxumi, 1962.102


18. <strong>da</strong>werili favnelisa mRvimisadmi, qarTuliistoriuli sabuTebi IX-XIII ss., Seadgines<strong>da</strong> gamosacemad moamzades T. enuqiZem, v. silogavam,n. SoSiaSvilma, Tb., 1984.19. var<strong>da</strong>n arevelci, msoflio istoria. Zvelisomxuri<strong>da</strong>n Targmnes no<strong>da</strong>r SoSiaSvilma<strong>da</strong> eka kvaWantiraZem, Sesavali, komentarebi<strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo eka kvaWantiraZem,Tb., 2002.20. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa,wg.: qarTlis cxovreba, IV, teqsti<strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnawerismixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1973.21. e. TayaiSvili, ras Seicav<strong>da</strong> e.w. afxazeTisistoria bagrat mefisa, romliTac usargebliaierusalimis patriarxs dosiTeoss Tavisierusalimis patriarxTa istoriaSi, kr.`Zveli saqarTvelo~, saqarTvelos saistorio<strong>da</strong> saeTnografio sazogadoebis krebuli,II, tf., 1913.22. Teodosi gangreli, wg.: georgika, bizantielimwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,IV, nakv I, berZnuli teqsti qarTuliTargmaniTurT gamosca <strong>da</strong> ganmartebebi<strong>da</strong>urTo simon yauxCiSvilma, Tb., 1941.23. p. ingoroyva, giorgi merCule. qarTvelimwerali meaTe saukunisa, narkvevi Zveli saqarTvelosliteraturis, kulturis <strong>da</strong> saxelmwifoebrivicxovrebis istorii<strong>da</strong>n, Tb.,1954.24. ioane drasxanakerteli, somxeTis istoria,somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamok-103


vleviTa <strong>da</strong> saZieblebiT gamosca e. cagareiSvilma,Tb., 1965.25. konstantine porfirogeneti, wg.: georgika,bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelosSesaxeb, IV, nakv. II, berZnuli teqstiqarTuli TargmaniTurT gamosca <strong>da</strong> ganmartebebi<strong>da</strong>urTo simon yauxCiSvilma, Tb.,1952.26. d. leTodiani, afxazeTis, afSileTis <strong>da</strong> sanigeTispolitikuri <strong>da</strong>mokidebuleba egris-Tan (lazikasTan) IV-VIII ss., Tb., 1991.27. m. lorTqifaniZe, afxazebi <strong>da</strong> afxazeTi,Tb., 1990.28. m. lorTqifaniZe, `afxazTa mefeTa divanis~<strong>da</strong> ierusalimis patriarq dosiTeosis SromaSiafxazTa mefeebis Sesaxeb arsebul cnobaTaSe<strong>da</strong>rebisaTvis, Tsu Sromebi, 328,Tb., 1999.29. matiane qarTlisa, wg.: qarTlis cxovreba, I,teqsti <strong>da</strong>dCenili yvela ZiriTadi xelnawerismixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955.30. T. mibCuani, afxazeTis mefeebi <strong>da</strong> mTavrebi,Tb., 1997.31. z. papasqiri, erTiani qarTuli feo<strong>da</strong>lurisaxelmwifos warmoqmna <strong>da</strong> saqarTvelos sagareo-politikurimdgomareobis zogierTisakiTxi, Tb., 1990.32. z. papasqiri, saintereso naSromi `afxazTa~samefos istoriaze, recenzia Salva glovelissakandi<strong>da</strong>to disertaciaze: `afxazTasamefo~, saistorio Ziebani, VII, weliwdeuli,Tb., 2004.104


33. T. papuaSvili, kvirike I, qarTuli sabWoTaenciklopedia, 5, Tb., 1980.34. pirTa anotirebuli leqsikoni, XI-XVII ss.qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT, I,gamosacemad moamzades: d. kldiaSvilma, m.surgulaZem, e. cagareiSvilma, g. jandierma,Tb., 1991.35. prokopi kesarieli, omi goTebTan, wg.: georgika,bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelosSesaxeb, II, teqsti qarTuli TargmaniTurTgamosca <strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTosimon yauxCiSvilma, meore Sevsebuli gamocema,Tb., 1965.36. sumbat <strong>da</strong>viTis Ze, cxorebaÁ <strong>da</strong> uwyebaÁbagratonianTa, Cuen qarTvelTa mefeTasa,Tu sa<strong>da</strong>T moiwivnes amas queyanasa igini,anu romliT JamiTgan upyries maT mefobaqarTlisa, romeli aRwera sumbat Zeman <strong>da</strong>viTisman,teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva,SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTogoneli araxamiam, Tb., 1990.37. T. tivaZe, ierusalimis patriarqis dosiTeosiswerili saqarTvelos Sesaxeb, kr. qar-Tuli wyaroTmcodneoba, III, Tb., 1971.38. qarTuli istoriuli sabuTebi IX-XIII ss.,Seadgines <strong>da</strong> gamosacemad moamzades T. enuqiZem,v. silogavam, n. SoSiaSvilma, Tb., 1984.39. c. qurcikiZe, aTonze ga<strong>da</strong>werili erTi xelnawerisSesaxeb, `mwignobari~, Tb., 1980.40. i. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, II,Txzulebani Tormet tomad, II, Tb., 1983.41. juanSeri, cxovreba vaxtang gorgasalisa,wg.: qarTlis cxovreba, I, teqsti <strong>da</strong>dgenili105


yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, Tb., 1955.42. З. В. Анчабадзе, Из истории средневековой Абхазии(VI-XVII вв), Сухуми, 1959.43. Всеобщая исторiя Степа’носа Таронского Асох’икапо прозванiю – писателя XI столътiя, Переведенасъ армянскаго и объяснена Н. Эминымъ, М.,1864.44. А. Головин, Историческое обозрение Грузии, 1864.45. Д. Гулиа, История Абхазии, I, Тиф., 1925.46. Д. Гулиа, История Абхазии. Собрание сочинений,VI, Сухуми, 1986.47. Д. Гулиа, О моей книге `история Абхазии~, Сухуми,1951, Репринтное издание, Тб., 1998.48. С. Джанашиа, Абхазия в составе Колхидского царстваи Лазики. Образование `Абхазского царства~,Jurn. `macne~, istoriis seria, #2, Tb.,1991.49. С. Джанашиа, О времени и условиях возникновенияАбхазского царства, Sromebi, II, Tb., 1952.50. В. В. Латышев, К истории христианства на Кавказе,СПБ, 1911.51. М. Селезнёв, Руководство къ познанiю Кавказа, I,СПБ, 1847.52. П. Уварова, Христианские памятники Кавказа.Материалы по археологии Кавквза, IV, М., 1864.53. Р. Шмерлинг, Древний Цвимоэтский храм близсел. Хциси, `qarTuli xelovneba~, qarTulixelovnebis istoriis institutis Sromebi,4, Tb., 1955.106


“Mepeta Divani” as a Historical Source107Shalva GloveliThe article is dedicated to the so called “Mepeta Divani”<strong>da</strong>ta having a significance of historical source. “Mepeta Divani”was issued by the king of the united Georgia Bagrat III. The historical<strong>da</strong>ta of “Mepeta Divani” are compared in details withthe <strong>da</strong>ta of other historical sources. The author of the article expresseshis viewpoints about the differences that are between thecopy of “Mepeta Divani” (The council of king) and patriarchDositheos’ (the patriarch of Jerusalem) “The History of Abkhazia”.The author speaks about the reasons why such differencesexist and what kind of differences are they. With the help of“Mepeta Divani” and other Georgian, as well as foreign sources<strong>da</strong>ta comparison the <strong>da</strong>tes of reign and chronological list of therulers (“the kings of Abkhazians”) of the western Georgia kingdom(“the kingdom of Abkhazia”) are stated.Leon II - 753 - 778/781 (782) – ruler (eristavi) of Abkhazia.- 778/781-786 – ruler of Abkhazia.- 786-798 – “The king of Abkhazians”.Theodosius II - 798-825 - “The king of Abkhazians”.Demetre II - 825-861 - “The king of Abkhazians”.Giorgi I - 861-868 - “The king of Abkhazians”.


Ioane I and A<strong>da</strong>rnase I - 868-885/886 - “The kings ofAbkhazians”.Bagrat I or Tinen – the middle of the 60’s of the 9 thcentury – till 868 – “ruler (eristavi) of Chikha”.Bagrat I – the period of “banishment” 868-885/886885/886-893 -“The king of Abkhazians”.Constantine III - 893-922 - “The king of Abkhazians”.Constantine III and Bagrat – co-ruling from near to 918 till922.Giorgi II and Bagrat – co-ruling from 922 till the death ofBagrat.Giorgi II - 922-957 - “The king of Abkhazians”.Leon III – from near to 929 till 957 “ruler (eristavi) of Kartli”.957-967 - “The king of Abkhazians”.Demetre III - 967-975 - “The king of Abkhazians”.Theodosius III - 975-978 - “The king of Abkhazians”.The author underscores that in Dositheos’ list one or towmore kings are mentioned than there are in the list of “MepetaDivani”. This is a king Antarnase – David. While writing thelist of “The Kings of Abkhazians” Dositheos and Bagrat III haddifferent aims. Bagrat wanted to underscore that his thrown of“Abkhazian” kingdom was legitimate; wanted to prove onesmore his links with the ruling dynasty of “the kings ofAbkhazians”. As it seems passing of the legislation from thematernal side to the future king in “The kingdom of Abkhazians”(as the thrown of “Abkhazia” was passed to Bagrat III)needed special explanation and additional prove. That is whyBagrat issued a kind of document proving that he was the onlyreal pretender to the thrown. As for the patriarch of JerusalemDositheos he only wanted to represent the history, to establishthe list of “the kings of Abkhazians”. For reaching his goal heused “Mepeta Divani”. Supposedly, taking into considerationthe other sources he made corrections. He knew well that Bagrat108


was a son of Gurgen and at the same time the adopted son ofDavid Curopalate, the owner of Imier Tao (west Tao, now inTurkey). It seems that he also knew well the contribution ofDavid Curopalate in Bagrat’s becoming a king. In theDositheos’ list of “The kings of Abkhazians” “Antarnase-David” might be mentioned before Bagrat III because Dositheosmay put David Curopalate in the list of kings as therepresentative of the legacy line in connection with Bagrat III.Bagrat III was David’s adopted son. As for Antarnase or A<strong>da</strong>rnase,he was David’s father. That is why mentioning “Antarnase(A<strong>da</strong>rnase) - David” together just shows their position androle in the legacy line of Bagrat. There also might be anotherreason of putting together the names “Antarnase (or A<strong>da</strong>rnase)- David” in the list. Bagrat III was a “king of Abkhazians andGeorgians...” The whole copy of “Mepeta Divani”, Dositheosreferred and used, is a document showing that adopting of thetitle “king of Abkhazians” by Bagrat III was legal. That is whywe have the list of only “the kings of Abkhazians“. We alsothink that patriarch Dositheos might had more detailed informationabout Bagrat III and the history of those <strong>da</strong>ys Georgia. Hemight know well that the firs “king of Georgians” was A<strong>da</strong>rnaseand according to the resent <strong>da</strong>ta supposedly this title wasbelonged to David III Curopalate before Bagrat III. Thus, wethink that A<strong>da</strong>rnase-David in the list of Dositheos might bedenoting the historical background of adopting by BagratIII the title of “the king of Georgians” – as the first king wasA<strong>da</strong>rnase and the last one before Bagrat III David III. To bemore precise, Antarnase or A<strong>da</strong>rnase, “the king of Georgians”,mentioned in the list of Dositheos (who was the firstking with this title. Lately it became one of the most significantand important components of the united Georgia kings’title) and David III Curopalate ( who adopted and supportedBagrat III ) are mentioned together before Bagrat III in thelist of Dositheos. Thus, the author shows that Bagrat III is a109


legal hair of “the Kings of Abkhazians and Georgians”. Healso shows historical reality and the role of David Curopalatein this affaire concerning his adopted son – Bagrat.The problems of kin relations of “the kings of Abkhazians”and their ethnic background are discussed in the article. Italso is underlined that as they were fighting for strengtheningGeorgian culture and Georgian state, from this point of viewthey are Georgians indeed.`egrosis~ qalaq `egrisis~lokalizaciisaTvis110<strong>da</strong>viT WiTanavaleonti mroveli, qarTvelTa miTiuri winaprebiswilxvdomili qveynebis <strong>da</strong>xasiaTebisas aRniSnavs,rom `xolo egross misca queyana zRÂsyurisa, <strong>da</strong> uCina sazRvari: aRmosavliT mTa mcire,romelsaca aw hqÂan lixi; <strong>da</strong>savliT zRua;[CrdiloT] mdinare mcirisa xazareTisa, sa<strong>da</strong> warswuTebiswueri kavkasisa. xolo aman egros aRa-Sena qalaqi <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> saxeli TÂisi egrisi, awmas adgilsa hqÂan bedia~ [5, 5].leonti mrovelis zemoT warmodgenil aRwerilobaSiCvenTvis amjerad sainteresoa qalaqegrisis adgilmdebareoba, romelsac is bedias-Tan aTavsebs. wyaros am cnobaze saTanado yuradRebagaamaxvila T. beraZem <strong>da</strong> Cveni azriT, savsebiT<strong>da</strong>majerebeli argumentaciiT miuTiTa, rogorcleonti mrovelTan, aseve sxva wyaroebSi(vaxuSti batoniSvili, arq. lamberti), bediasTanqalaq egrisis igiveobis umarTebuloba. upirve-


les yovlisa aq <strong>da</strong>dga sakiTxi egriswylis lokalizaciasTan<strong>da</strong>kavSirebiT, ris Sesaxebac qar-Tul samecniero literaturaSi sami urTierTsawinaaRmdegomosazreba <strong>da</strong>fiqsir<strong>da</strong>. erTni mas md.engurad miiCnevdnen (m. brose, T. Jor<strong>da</strong>nia, s. kakabaZe,T. beraZe, g. gunba), meoreni md. oxojed(iv. javaxiSvili), mesameni, md. RaliZgad (p. ingoroyva)[1, 132-139].T. beraZis azriT, egris wyali xelovnur-literaturulixasiaTis warmoebaa, misive aRniSvniT,is ucxoa megrulisaTvis; avtori, egrisiswyals md. engurTan aigivebs <strong>da</strong> am punqtis (egera)arsebobasac mis sanapiroebTan varaudobs [1,140-141], aseve xazs usvams im garemoebas, rom leontimrovelis azriT, egrisi (qalaqi) warmoadgenstomis centrs adreantikur xanaSi, romelicdRevandel samegreloSi mdebared miaCnia. misiveaRniSvniT, SemTxveviTi arqeologiuri aRmoCenebimowmoben, rom engurispireTi marTlac <strong>da</strong>winaurebuliyofila adreantikur xanaSi [1, 141].Cven savsebiT viziarebT zemoT warmodgenilmosazrebas md. enguris egris wyalTan igiveobisSesaxeb <strong>da</strong> imasac, rom qalaqi egrisi swored egriswyalTan (engurTan) aris saZebni, Tumca T.beraZe <strong>da</strong>saSvebad miiCnevs egrisis cixis zugdidTanigiveobas [1, 135]; avtors, es mosazrebisdoneze aqvs warmoTqmuli, rac, vfiqrobT, dResarsebuli masalebis mixedviT ar <strong>da</strong>sturdeba,radgan TviTon zugdidSi aranairi cixe-simagrisnaSTi ar arsebobs <strong>da</strong> arc xalxur gadmocemebSiaraime informacia mis Sesaxeb.sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT Cveni yuradReba miiqciai. rainegsis metad sayuradRebo cnobam (rai-111


negsi saqarTveloSi imyofebo<strong>da</strong> XVIII s-is 80-ianwlebSi), kerZod, misi TqmiT, `ruxi<strong>da</strong>n CrdiloaRmosavleTiTSvid versze, enguris marcxena napirzearis qalaqi egrisi anu egeria, samegrelosyvelaze mZlavri <strong>da</strong> didi cixe. is karga<strong>da</strong>a naSeni<strong>da</strong> <strong>da</strong>saxlebuli. misgan miiRo mTelma qveyanamTavisi saxeli [4, 121].mniSvnelovania is garemoebac, rom rainegsismier aRwerili qalaqi egrisi, mis dros <strong>da</strong>saxlebuliaanu XVIII saukunis bolos, xolo sul cotaxanSi is gaveranebuli Cans, radgan vfiqrobTigive qalaqi un<strong>da</strong> iyos moxseniebuli ukve XIX s-is pirvel naxevarSi moris vagneris mier, kerZod,wyaroSi aRniSnulia, rom `zugdidis CrdiloeTiT,misgan axlos aris Zveli qalaqis nangrevebi,romlis warmoSoba <strong>da</strong> istoria srulebiT ucnobia[3, 143].amave dros mniSvnelovnad migvaCnia kastelismier moxseniebuli qalaqi `ager luditi~, romelsacis `samegrelos mefis sofelSi mdebaresaxlad~ moixseniebs; agerSi aRniSnuli aqvs mravalididi zomis saxli <strong>da</strong> eklesia. `aq xdebaorTabrZola <strong>da</strong> wydeba samarTal-saCivari am eklesiaSi...am samefoSi~ [2, 172].Cvens mier adgilze iqna <strong>da</strong>TvalierebuliTiTqmis mTeli enguris xeobis marcxena <strong>da</strong> marjvenasanapiro (afxazeTis soflebis gamoklebiTmarjvena mxares). rainegsis cnobi<strong>da</strong>n gamomdinare,Cveni yuradReba miiqcia zugdidis CrdiloeTiT<strong>da</strong> ruxis cixi<strong>da</strong>n Crdilo-aRmosavleTiT <strong>da</strong>axloebiT7-8 kilometrSi, zugdid-walenjixis samanqanogzis marcxniv, md. enguris marcxena mxares<strong>da</strong>axloebiT 5-6 kilometrSi, sof. korcxel-112


Si (zemo baSi) mdebare uzarmazar teritoriaze,<strong>da</strong>axloebiT 4-5 heqtarze gaSlilma cixe-simagrisgalavnis naSTebma. mas adgilobrivebi `CiJiS-karis~saxeliT icnoben. aq <strong>da</strong>axloebiT sami heqtrisgayolebaze aris galavnis <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva mSeneblobisnaSTebi. mas Cveni <strong>da</strong>TvalierebiT aqvs savaraudod4 koSki, zogan nagebia riyis qviT (um-Tavresad) <strong>da</strong> kiris duRabiT, saZirkvelis naSTeb-Si SeiniSneba ufro Zveli samSeneblo fena, romelicriyis qvis ar aris. dRes kedlebis ZiriTadinawili Camongreulia, gansakuTrebiT CrdiloeTismxares. es cixe-simagre Tavisi mdebareobiT<strong>da</strong>savleTiT <strong>da</strong> samxreT-<strong>da</strong>savleTiT akontrolebsmTeli enguris xeobas, sai<strong>da</strong>nac misvla SeuZlebelia.aRmosavleTis garkveul nawilze <strong>da</strong>Crdilo-aRmosavleTiTac cixe miudgomelia, misvlaSeiZleba aRmosavleTis <strong>da</strong> samxreTis mciremonakveTze. dRes cixis teritoriaze mosaxleobssami ojaxi. es cixe-simagre XVIII saukuneSi Sei-Zleba moqmedi yofiliyo rogorc qalaqi <strong>da</strong> araubralod cixe, is did sivrcezea gaSlili <strong>da</strong>Cveulebrivi Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobis STabeWdilebasar tovebs.vfiqrobT, es un<strong>da</strong> iyos egrisis qalaqi anurainegsis mier moxseniebuli `egeria~, romelicmis dros, anu XVIII saukunis <strong>da</strong>sasrulamde mainc<strong>da</strong> savaraudod XIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi jer kidevmWidrod <strong>da</strong>saxlebuli qalaqi yofila. rainegsismier misi egeriad moxsenieba ar un<strong>da</strong> iyosSemTxveviTi, radgan mis dros albaT jer kidevarsebob<strong>da</strong> zepiri gadmocema am qalaqis saxelisSesaxeb an kidev SesaZloa misi im drosac cocxalisaxelwodeba yofiliyo. rainegsis mier mi-113


TiTebuli adgilic, anu ruxis cixi<strong>da</strong>n CrdiloaRmosavleTiT7 kilometri, TiTqmis zustad emTxvevadRevandeli CiJiSkaris cixis mdebareobas,am versiis ufro <strong>da</strong>majerebeli argumentebiT <strong>da</strong><strong>da</strong>sturubaalbaT momavalSi arqeologiuri gaTxrebisSedegad gaxdeba SesaZlebeli.wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. T. beraZe, odiSis istoriuli geografii<strong>da</strong>n,saqarTvelos istoriuli geografiis krebuli,t. III, Tb., 1967.2. don qristefore de kasteli, cnobebi <strong>da</strong> albomisaqarTvelos Sesaxeb, Tb., 1977.3. moris vagneri saqarTvelos Sesaxeb, germanuliteqsti Targmna, Sesavali, komentarebi <strong>da</strong>saZieblebi <strong>da</strong>urTo g. gelaSvilma, Tb., 2002.4. i. rainegsi, mogzauroba saqarTveloSi, germanuli<strong>da</strong>nTargmna, Sesavali <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTog. gelaSvilma, Tb., 2008.5. qarTlis cxovreba, t. I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvelaZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCi-Svilis mier, Tb., 1955.114


115David ChitanavaFor the Localization of “Egrisi” - the Town Built by“Egrosi”In his chronicle (“Kartlis Tskhovreba”) Leonti Mroveli givesthe localization of Egrisi, the town built by Egrosi. LeontiMroveli and the following authors (Archangelo Lamberti, PrinceVakhushti Bagrationi) identify Egrisi with Bedia.The author of the article does not agree with this identification.He shares the opinion that the river Egristskali is the riverEnguri. On the basis of this similarity the author comes to aconclusion that Egrisi is that very town Egeria in 7km. to theNortheast from the fortress Rukhi which was mentioned byJacob Reineggs.The author believes that Egeria, mentioned by Reineggs, isa fortress called by natives as Chizhiskari. The mentioned fortressis located in Zugdidi region, in the village Kortskheli (ZemoBashi) that is in 7-8kms. to the Northeast from the fortress Rukhi,on the left bank of the river Enguri, nearly in 5-6kms. to theEast. The remains of the fence and complex of different buildingsthat are spread on 3 hectares area are still there. These buildingsare not ordinary defensive works but mostly like the rema-


ins of a town. Besides, the location of this town coincides withthe localization of Reineggs’ Egeria. Reineggs new the townwith the mentioned name not only according to oral tradition,but it still existed in those <strong>da</strong>ys as a big, populated settlement(the end of the 18 th century). As it seems it should have beenexisted till the first part of the 19 th century.116qeTevan quTaTelaZemanglisis eparqiis sazRvrebimanglisis eparqiis sazRvrebis sakiTxis ganxilvisdros gansakuTrebuli yuradReba un<strong>da</strong>mieqces im istoriul procesebs, rodesac adgilihqon<strong>da</strong> am eparqiis Camoyalibebas. Mmanglisiseparqia qvemo qarTlis erT-erTi uZvelesi eparqiaa,romlis centrs istoriuli manglisi warmoadgen<strong>da</strong>.igi Tbilisi<strong>da</strong>n 60 km-ze, TrialeTis qedissamxreT kalTaze mdebareobs, sa<strong>da</strong>c vaxuStibagrationis cnobiT, ,,zis <strong>da</strong>smuli gorgaslisaganepiskopozi, mwyemsi algeTis xeobisa <strong>da</strong> qciiszemoTisa TrialeTamde” [2, 325]. un<strong>da</strong> vifiqroT,rom vaxuStis droindeli aRweriloba adrindeliperiodisTvisac gamodgeba, radgan eparqiissazRvrebi, miuxe<strong>da</strong>vad, maTi cvalebadobisa,met-naklebad ufro myari iyo. eparqia ss-is manZilzeteritoriul-administraciul erTeulebserTs, an ramodenimes moicav<strong>da</strong>, romelTac adre,,qveynebs” uwodebdnen. amitom miuxe<strong>da</strong>vad, qvemo


qarTlis eparqiaTa sazRvrebis <strong>da</strong>sadgenad istoriulimasalis simwirisa, am mxaris istoriulgeografiuliaRweriloba saSualebas gvaZlevsmet-naklebad <strong>da</strong>vadginoT ama Tu im eparqiis saz-Rvrebi. miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom `qarTlis cxovrebis”mixedviT, tradicia manglisSi episkoposis<strong>da</strong>smas vaxtang gorgasals miawers [19, 198], mniSvnelovanireligiuri centri aq qristianobisgavrcelebisTanave un<strong>da</strong> Seqmniliyo. vaxtang gorgaslisdros CamoTvlili 12 saepiskoposo<strong>da</strong>nmanglelis samwyso meoTxea, xolo XIII s-is Zeglis`gangeba <strong>da</strong>rbazobisa-s” mixedviT, manglels16-e adgili ukavia [7, III, 43]. Mmanglisis eparqiisSeqmnisTvis biZgi u<strong>da</strong> mieca vaxtang gorgaslissaeklesio politikas, romelic mimarTuli iyoiranelTa winaaRmdeg. Qqvemo qarTlSi sami mniSvnelovanieparqiis (manglisi, bolnisi, agaraki)Seqmna miznad isaxav<strong>da</strong> qvemo qarTlis pitiaxSisvarsqenis gavlenis Sesustebas, romlis samflobelossulieri mwyemsni pitiaxSis karis episkoposebi,anu curtaveli episkoposebi iyvnen. qvemoqarTlSi <strong>da</strong>yenebuli axali episkoposebis saSualebiT,romlebic mefis politikis gamziareblebiiqnebodnen, mefe garkveulwilad gaakontroleb<strong>da</strong>am mxaris teritoriis did nawils.mniSvnelovani sasuliero centri manglisSiqristianobis gavrcelebisTanave un<strong>da</strong> Seqmniliyo,rac ganapiroba gansakuTrebuli siwmindis<strong>da</strong>tovebam manglisSi. qristes `ferÃis ficari”is udidesi siwminde iyo, riTac Tavisi rangiTmanglisi utoldebo<strong>da</strong> mcxeTas, sa<strong>da</strong>c ufliskvarTi ganisveneb<strong>da</strong>. `qrTlis cxovrebis” mixedviT,imperatorma konstantinem qarTlSi gamog-117


zavnil ioane episkoposs didZali ganZi gamoatana<strong>da</strong> ubrZana: ,,sa<strong>da</strong>ca jer iCino adgilsaqarTlisaTa, aRaSenen eklesiani... <strong>da</strong> niWni ese<strong>da</strong>amkvidren qalaqTa qarTlisaTa” [9, 117]. erTisityviT, konstantinem episkopos ubrZana, romsa<strong>da</strong>c saWirod CaTvli<strong>da</strong> <strong>da</strong> aucilebeli iqnebo<strong>da</strong>iq aeSenebinaT eklesiebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>etovebinaT siwmindeebi.episkopos ioanes aseT adgilebad saqarTveloSieruSeTi, wun<strong>da</strong> <strong>da</strong> manglisi miuCnevia.samive adgilas eklesiis mSenebloba <strong>da</strong>iwyes.eruSeTSi ,,samsWualni uflisani“ <strong>da</strong>toves, wun<strong>da</strong>SiganZi, magram Tu ra, ar aris moxseniebuli.manglisSi ki ,,ficarni igi uflisani” [9, 117]. rogorcCans, am adgilebSi warmarTuli sarwmunoebiscentrebi un<strong>da</strong> yofiliyo, romlis sapirispirodioane episkoposi eklesiebs agebs <strong>da</strong> qristianTaudides siwmindeebs tovebs. rodesac mirianmefem ukmayofileba gamoTqva imasTan <strong>da</strong>kavSirebiT,rom pirvelad ara samefo qalaq mcxeTaSi movidnen,moitanes siwmindeebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>iwyes eklesiebismSenebloba, aramed sxva qalaqebSi, amasTan<strong>da</strong>kavSirebiT wmi<strong>da</strong> ninom mefes uTxra: ,,nu swuxmefeo, rameTu esreT jer ars: sa<strong>da</strong>ca movidodian,<strong>da</strong>sTesvidnen saxelsa RmrTisasa. xolo arsqalaqsa amas Sina samoseli igi didebuli uflisa”[9, 117]. wmi<strong>da</strong> ninos naTqvami kidev erTxelcxadyofs, rom qristianul siwmindeebs sworedim adgilebSi tovebdnen, sa<strong>da</strong>c yvelaze ZlieriwarmarTuli salocavebi iqnebo<strong>da</strong>, romelTac xalxismoqcevisTvis gansakuTrebuli mniSvnelobaeniWebo<strong>da</strong>.manglisis toponimis axsnis dros, saTanadowerilSi Cven <strong>da</strong>vasabuTeT, rom manglisis saxel-118


wodebam mTvaris kultis (namgala/axali mTvaris)Tayvanismcemis faqti Semogvinaxa. manglisSi ammnaTobis kavkasiaSi arsebuli erT-erTi uZvelesi<strong>da</strong> Zlieri salocavi un<strong>da</strong> yofiliyo. aqe<strong>da</strong>n gamomdinareaixsneba albaT is faqti, rom sworedmanglisSi arsebul warmarTul salocavs `uflisferxis ficari~ <strong>da</strong>upirispires. ar aris gamoricxuli,rom manglisis jvarSi somexTa <strong>da</strong> SesaZloaamierkavkasiis sxva xalxTa salocavadwasvlas winare qristianul periodSi Caeyara safuZveli,rac ganapiroba kavkasiaSi arsebulmamanglisis mTvaris RvTaebis erT-erTma Zliermasalocavma. ,,mangi” SeiZleba gavigoT, rogorcmrude, moRunuli, anu namgala mTvaris aRmniSvneli,anu sityva ,,mangi” mTvaris namgals aRniSnav<strong>da</strong>.igi mTvaris erT-erTi saxeobis gamomxatvelia(gansxvavebiT badri-mTvaresagan, rac savse mTvaresniSnavs). Tu mas, moRunulis mniSvnelobiTacgavigebT, maSin gamodis, rom moRunuli formismsgavsebis gamo, Semdeg es saxeli ewo<strong>da</strong> mkis uZvelesSromis iaraRs namgals, romlis saxelwodebisZveli forma magan-magal-mangalia. marTlac,Zvel teqstebSi mangal-namglis SesatyvisiamRuli, romelic moxrils <strong>da</strong> moRunuls niSnavs.ar aris gamoricxuli, rom igi garegnulad miemsgavsebinaTnamgala mTvaresTan, radgan miwaTmoqmedixalxis cnobierebaSi mTvares (anu mTvarisfazebs), gansakuTrebuli adgili eWira [16, 287,288]. zemoaRniSnulis gaTvaliswinebiT, SeiZleba<strong>da</strong>vaskvnaT, rom uZveles Sromis iaraRs namgals,romelic pir<strong>da</strong>pir kavSirSi iyo mTvaris fazebze<strong>da</strong>mokidebuli miwaTmoqmedebis ganviTarebasTan,garegnuli msgavsebis gamo axali mTvaris (zrdi-119


sken orientorebuli) Zveli saxelwodebi<strong>da</strong>n _`mangi” _ gamomdinare mangali ewo<strong>da</strong>, rac SemdegsafuZvlad <strong>da</strong>edo manglisis toponims.manglisSi sakulto centris Seqmna un<strong>da</strong> ganesazRvramis xelsayrel adgilmdebareobas <strong>da</strong>agreTve im faqts, rom igi `manglisxevis” centriiyo. n. berZeniSvilis zusti ganmartebiT, `manglissfriad xelsayreli adgili uWiravs aRmosavleTsaqarTveloSi. manglisis mxare ekvris Si<strong>da</strong>qarTls, Tbiliss, somxiT-sabaraTianos <strong>da</strong> walka-javaxeTs.imyofeba ra algeTis, TeZamis (samaWalosxevi), skvireTis <strong>da</strong> veres gamosasvlelebSi.manglisis xeoba startegiulad batonobsaRniSnul mxareebze~ [6, 26]. `gza qvaTaxev-kavTisxevSi<strong>da</strong> qvaTaxev-niCbis-ZegvSi, didgor-mcxeTaSi,veres xeviT TbilisSi (saburTaloSi), kojor-TbilisSi, farcxis-samSvildeSi, kldekarze (aqe<strong>da</strong>nsaTarxno-sajavaxianoSi) walka-javaxeTSi, yvelaeseni aq manglisSi ejvarebian erTi meores~[6, iqve]. manglisis mxaresTan erTad ` aq gamoivli<strong>da</strong>yvelaze umoklesi <strong>da</strong> umniSvnelovanesi gzabizantii<strong>da</strong>n – qarTlSi~ (mcxeTaSi, TbilisSi),kaxeTSi, somxeTi<strong>da</strong>n qarTlSi,… TrialeT – mangliszegadio<strong>da</strong> gzebi Si<strong>da</strong> qarTlSi: Zamis xeobiT,tanas xeobiT, TeZmis xeobiT, kldekariT, manglis- kavTisxeviT, manglis-mcxeTa, manglis-Tbilisi.kaxeTSi – manglis - mcxeTis xidiT manglis- isani, hereTSi – manglis - samSvilde, gar<strong>da</strong>bani;somxeTSi, qvemo qarTlSi: manglis –samSvilde,gomareT - dmanisi; javaxeTSi: nardevan –faravana - fokani, samsari, wiTeli eklesia -TrialeT - tabisyuri.…manglis-TrialeTi zegania<strong>da</strong> strategiulad batonobs Si<strong>da</strong> <strong>da</strong> qvemo qarT-120


lsa~ [6, 32]. aseTi ganmartebis Semdeg advili warmosadgeniavifiqroT, rom manglisis strategiulobasmarto savaWro <strong>da</strong> samxedro <strong>da</strong>tvirTvaar un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong>. manglisis xelsayrelma mdebareobamalbaT ganapiroba isic, rom aq arsebulisalocavi, romelic saxelganTqmuli iyo saqarTvelosa<strong>da</strong> somxeTSi, erTnairad advilad misadgomiyofila amierkavkasiaSi mcxovrebi TiTqmisyvela xalxisaTvis. es funqcia un<strong>da</strong> SeenarCunebinamas rodesac qristianoba gavrcel<strong>da</strong> saqar-TveloSi. `ferxTa ficris~ <strong>da</strong>sveneba manglisSiganpirobebuli un<strong>da</strong> yofiliyo ara marto mTvaris(axali mTvare) Zveli warmarTuli salocvisCanacvlebiT <strong>da</strong> aRmofxvris surviliT, aramed,manglisis strategiuli mdebareobis gamoc. manglisismTvaris salocavi im adgilas un<strong>da</strong> yofiliyo,sa<strong>da</strong>c qristianobis periodSi jvris saxelobistaZari aSen<strong>da</strong>. Tu gaviTvaliswinebT imasac,rom bizantii<strong>da</strong>n manglisSi gamoivli<strong>da</strong> umoklesigza, romelic miemarTebo<strong>da</strong> mcxeTaSi, maSinadvili misaxvedria, rom swored am gziT un<strong>da</strong>gamoevloT bizantii<strong>da</strong>n konstantine imperatorismier gamogzavnil ioane episkoposs <strong>da</strong> mRvdlebs.yovelive zemoaRniSnulis gaTvaliswinebiT manglisSiyvelanairi piroba iyo imisTvis, rom igimniSvnelovani eparqiis centrad gamoecxadebinaT.manglisis eparqiis ZiriTadi nawilis – algeTisxeobis mamoZravebel ZarRvs md. algeTiwarmoadgens, romelic TrialeTis qeds samxreTi<strong>da</strong>ngamosdis. TiTqmis 110 km-ze ga<strong>da</strong>Wimuli esmdinare sakmaod saintereso <strong>da</strong> mravalferovanlandSafts qmnis, romelic gamodgebo<strong>da</strong> aramarto soflis meurneobis <strong>da</strong>rgebis ganviTarebi-121


sTvis, aramed mniSvnelovani iyo strategiula<strong>da</strong>c.vaxuSti bagrationis aRwerilobiT algeTssaTavi<strong>da</strong>n TanamimdevrobiT Semedegi xevebi uerTdeba:sayavris, mJavis (am xeobaSia manglisi), kvelTeTis,lakvis-wylis, dvalTa-Rolovnis, gu<strong>da</strong>rexis,amlivis-wylis, saRiraSenis, zrbiToSeTis,bogvis, asureTisa <strong>da</strong> Roubnis xevebi. kumisis tbasTanSedis kodis wyaro, kumisisa <strong>da</strong> gudelisisxevebi. zemoCamoTvlil xeobebs vaxuSti aRwers,rogorc haeriT mSveniers, venaxovans <strong>da</strong> xilians,zogan tyiT <strong>da</strong>buruls <strong>da</strong> nadiriT savses, ufromSral adgilebSi ki yvelanairi marcvleulisgar<strong>da</strong> brinjis, bambis <strong>da</strong> abreSumis moyvanasacmisdevdnen [2, 324-325].manglisis eparqiaSi Semaval xeobebs ioanebatoniSvili Tavis qarTl-kaxeTis aRwerilobaSiSemdegnairad gadmogvcems: ,,q. tfilissa samxreTismxares somxiTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis mxares, romelicsoflebi miewereba arian eseni, romelic iwyebisfarvaniSaores xeobi<strong>da</strong>m, ,, romelsa uwodebenaw Tavfaravanad <strong>da</strong> Seudgebis algeTis xeoba”,algeTis xeobis samefo, saTavado, saeklesio <strong>da</strong>saaznauro soflebis CamoTvlis Semdeg algeTisSenakadebi<strong>da</strong>n asaxelebs bogvis xevis, zrbiTisxevisa <strong>da</strong> saRiarSenis soflebs. Semdeg CamoTvlisTrialeTis, gomareTisa <strong>da</strong> zurtaketis soflebs.Semdeg igi CamoTvlis qciis xeobis soflebs.Mmisi Senakadebi<strong>da</strong>n ki argisisa <strong>da</strong> WivWavisxeobas asaxelebs [8, 49-51].algeTis xeoba (zemo weli) Zvel qarTul <strong>da</strong>somxur wyaroebSi ,,manglisÃevad” (somx. ,,mangleacfori”)aris moxseniebuli. es gasagebic aris,radgan manglisi gar<strong>da</strong> imisa, rom xeobis centri122


iyo, Zveli qarTlisa <strong>da</strong> somxeTis qristianulisazogadoebisTvis yovelTvis warmoadgen<strong>da</strong> siwmindeTaganZTsacavs <strong>da</strong> umniSvnelovanes salocavs.mkvlevar d. berZeniSvilis SeniSvniT, qvemoqarTlis ,,yvela es Zveli saepiskoposo mxare barisganviTarebul xevebSia <strong>da</strong>arsebuli <strong>da</strong> qvemoqarTlis mTian olqebSi arc erTi centri arCans. SesaZloa manglisisa <strong>da</strong> dmanisis kaTedralebis<strong>da</strong>arseba maTi xevebis zemo welze nakarnaxeviiyo TrialeT-zurtaketisa <strong>da</strong> taSiris mrevlisSeerTebis surviliT” [5, 116]. aRniSnuli araris gamoricxuli, Tumca un<strong>da</strong> aRiniSnos, rommanglisi qristianobis miRebamdec un<strong>da</strong> yofiliyogamorCeuli centri winareqristianuli msoflmxedvelobisa.Zveli tradiciis mixedviTac, udidessiwmindeebs <strong>da</strong> taZrebs xom mniSvnelovaniwarmarTuli religiis centrebSi anacvlebdnen.manglisis regioni umdidresia preistoriuli qvismonumenturi ZeglebiTa <strong>da</strong> simbolikiT.d. berZeniSvilis mosazrebas mxars uWers is,rom manglelis samwysoSi ,,qciis zemoTisa TrialeTamde”Sevi<strong>da</strong>. mkvlevari fiqrobs, rom ,,aqsof. qcia igulisxmeba mdinaris Sua welze, iqsa<strong>da</strong>c yarabulaxis wyali uerTdeba qcias marjvni<strong>da</strong>n”[5, 117]. epigrafikuli Zeglebi <strong>da</strong> sigelgujrebi migviTiTeben, rom manglisis eparqiaSiun<strong>da</strong> Sesuliyo xramis xeobis sxva nawilebi (rogorcmarcxena, aseve marjvena sanapiros soflebi)<strong>da</strong> zurtaket-yarabulaxic. manglisis eparqiismamulebi miTiTebulia, agreTve TrialeTsa <strong>da</strong>saqarTvelos sxva mxareebSi.123


manglisis eparqiaSi un<strong>da</strong> Seesuliyo skvire-Ti (veris xeoba), romelic ,,...algeT-diRmisxevsSoris arsebuli teritoria fizikur geografiuladgamokveTili qveraionia” [11, 311], kerZod,,,TrialeTis qedis ukiduresi aRmosavleTi, romelicCrdiloeTi<strong>da</strong>n didgor-sawkepelas TxemebiTaaSemofargluli <strong>da</strong> samxreTi<strong>da</strong>n qvemo qarTlisa<strong>da</strong> bedenis lavuri platoebiT irwyvis mdinareebiTdiRmiswyliT, vereTi <strong>da</strong> algeTiT” [11,298]. igi manglisxevTan erTad istoriul wyaroebSierT erTeulad moixsenieba. d. berZeniSvilsSesaZleblad miaCnia, rom ,,skvireTis xevis zemoweli manglisis xevis erTeulSi yofiliyo gaer-Tianebuli, ris gamoc paruarsa <strong>da</strong> mangleacforsSoris somxuri geografia calke erTeulsar axseneb<strong>da</strong>. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT sainteresoaisic, rom algeTis xeobis TiTqmis yvela soflisTvisudidesi salocavi iyo wveris wmi<strong>da</strong> giorgi”[5, 43]. mkvlevars miaCnia, rom veris xeobisqvemo welis soflebi wyneTi, axal<strong>da</strong>ba <strong>da</strong> lisiparuaris SemadgenlobaSi iyo, romlebic gvianitradiciiT Tbilisis SemadgenlobaSi Semodian<strong>da</strong> amis gamo ar moixseniebs skvireTis xeobas somxurigeografia. d. berZeniSvili miiCnevs, romjuanSer juanSerianis wilSi Sesuli `manglisxevi<strong>da</strong> tfilisi” skvireTis xeobasac moicavs [5,iqve].Tuki mivyvebiT qronologiurad, romel istoriuil-administraciulerTeulSi Sedio<strong>da</strong> manglisiseparqiis teritoria, igi Semdegnairadwarmogvidgeba:winareqristianul xanaSi es teritoria qar-Tlosis Zis gaCiosis wilxvdom qveyanaSi un<strong>da</strong>124


Sesuliyo, romelic moicav<strong>da</strong> teritorias mdinareskvireTi<strong>da</strong>n abocis mTamde, centri iyo orbiscixe, anu samSvilde, romelic TviT qarTlossaeSenebina. igi qarTlosis colma misca Tavis umcrosSvils gaCioss [9, 9]. am teritorias farnavazisdroindeli saerisTavoebi<strong>da</strong>n samSvildissaerisTavo emTxveva (,,skvireTis mdinari<strong>da</strong>n mTamde,romeli ars taSiri <strong>da</strong> aboci”). qarTlis cxovrebismixedviT, farnavazis droindeli saeris-Tavoebi qarTlosis Svilebisa <strong>da</strong> SviliSvilebiswilxvedri qveynebis identuria, rac im faqtzemiuTiTebs, rom ,,qveynis saerisTavoebad <strong>da</strong>yofisfarnavazis administraciuli reforma adgilobrivtradiciebs un<strong>da</strong> efuZnebodes” [17, 4]. amrigad,manglisis eparqiaSi Semavali teritoria samSvildissaerisTavoSi un<strong>da</strong> Sesuliyo, Tumca mogvianebiTes suraTi Seicvala. kerZod, rodesac baqarmirianis Zem ,,gaucvala queyana disiZesa missaferozs, romelsa aqun<strong>da</strong> rani bar<strong>da</strong>vamdismicemulad mirianisgan <strong>da</strong> misca mis wil samSvildiTganmiRmarT queyanani Tavadmde abocisa” [9,130-131]. samSvildis saerisTavos am sazRvrebSiwarmodgena miuTiTebs, rom skvireTi <strong>da</strong> manglisxevi(algeTis xeobis zemo weli) samSvildiserisTavis iurisdiqciis qveS ar Sedis <strong>da</strong> igi SesaZlebeliasxva administraciul erTeulSi gaerTianebuliyo.qarTlis cxovrebis mixedviT, Semdgom movlenebSimanglisxevi TbilisTan erTad juanSerjuanSerianis saerismTavroSi moixsenieba. masSiSedio<strong>da</strong> agreTve jvari, xerki <strong>da</strong> mTiuleTi. ase-Ti saerisTavos CamoyalibebisTvis biZgi un<strong>da</strong> miecaTbilisis <strong>da</strong>winaurebas, rodesac qalaqis Se-125


mogareni <strong>da</strong> misi mosazRvre strategiuli xevebierT administraciul erTeulSi gaerTian<strong>da</strong>. CvenvfiqrobT, rom swored am saerimTavros mosaxleobasga<strong>da</strong>eca <strong>da</strong>cvis sigeli, sa<strong>da</strong>c manglisi aseveTbilisTan erTad moiazreba. vaxuStis miermoxseniebuli manglisis eparqiaSi Semavali <strong>da</strong>r-Cenili zemoaRniSnuli teritoria TrialeT-zurtaketissaxiT ki `naTesaviT pitiaxSis” samflobeloSiun<strong>da</strong> Sesuliyo, romelic flob<strong>da</strong> TrialeTs,taSirsa <strong>da</strong> abocs. isini samSvildeSi mo-Rvaweobdnen (samSvildis sionis warwera) <strong>da</strong> ferozianTasagvareulos ganStoebas warmoadgendnen,romlis warmomadgenlebic Cvenis azriT, samSvildiserisTavebi <strong>da</strong> V-VI ss-is somxur wyaroebSimoxseniebuli gugarqis pitiaxSebi iyvnen. amadministraciul erTeulSi gaerTianebul mxareebSimanglelis samwysoSi Semavali teritoriebi<strong>da</strong>nra Tqma un<strong>da</strong> igulisxema xramis xeoba (zemo<strong>da</strong> Sua weli samSvildiTurT), TrialeT-gomare-Ti, radgan dmanisxevi <strong>da</strong> taSiri mogvianebiT,dmanelis samwysoSi un<strong>da</strong> Sesuliyo.sainteresoa, manglisis eparqiaSi algeTisxeobis gar<strong>da</strong> xramis xeobis nawili TrialeTamdeTavi<strong>da</strong>nve Sevi<strong>da</strong> Tu es ufro mogvianebiT ganxorciel<strong>da</strong>.vfiqrobT, aseTi saxe mas ufro gvianun<strong>da</strong> mieRo. Tav<strong>da</strong>pirvelad manglisis eparqiamxolod algeTis xeobisa <strong>da</strong> `manglisxevad” cnobilimxaris momcveli eparqia un<strong>da</strong> yofiliyo,razec manglisis centrobac miuTiTebs, juanSericmiuTiTebs, rom episkoposebi<strong>da</strong>n vaxtang gorgasals`erTi mangliss” <strong>da</strong>usvams [19, 198]. vaxuStismier moxseniebuli <strong>da</strong>narCeni mxareebi ki, romelTanawili `manglisxevis” mimdgomi qveynebia,126


Tan<strong>da</strong>TanobiT un<strong>da</strong> mieerTebina. ~qciis zemoTisaTrialeTamde” teritoria manglisis eparqias savaraudoT,curtavis eparqiis <strong>da</strong>Slis Semdeg un<strong>da</strong>Sematebo<strong>da</strong>. rogorc Cans, curtavis qarTulenovaniTemebis nawili momijnave eparqiebma SeierTes,gar<strong>da</strong> maSaveris auzisa, sa<strong>da</strong>c dmanisis saxiTcalke eparqia un<strong>da</strong> Camoyalibebuliyo [14] 1 .manglisis eparqiaSi TrialeTis Sesvlas, agreTve,gvafiqrebinebs is, rom `TrialeTi, manglisxevi<strong>da</strong> skÂreTi”, rogorc momijnave <strong>da</strong> mimdgomimxareebi, erT qveynad moiazreba X-XI ss-Si. Dd.berZeniSvilis aRwerilobiT, `es zegani qciis zemodinebisa <strong>da</strong> yarabulaxis auzebs moicav<strong>da</strong>”.CrdiloeTi<strong>da</strong>n mas TrialeTis qedi esazRvrebo<strong>da</strong>,<strong>da</strong>s-an samsaris mTa <strong>da</strong> aR-an lakvisa <strong>da</strong> bede-1 . Cvenis azriT, dmanisis eparqia un<strong>da</strong> Camoyalibebuliyosomex-qarTvelTa saeklesio ganxeTqilebis Semdgom, rodesaccurtavis orenovani samwyso <strong>da</strong>iSala. dmanelis identificireba`epistoleTa wignSi” moxseniebul samuel tumaselTaneWvs iwvevs, radgan teqstis mravalgzis CatarebuliTargmanis Sedegad geografiuli termnebi Zalzed <strong>da</strong>maxinjebulia.`tumaselisa” <strong>da</strong> `dmanelis” identificirebisTvismarto saxelTa mimsgavseba ar aris sakmarisi, rodesac etimologiurades ori saxelwodeba erTnairad ar aixsneba.gar<strong>da</strong> amisa, juanSeri vaxtang gorgaslis dros dmanisSiar moixseniebs episkoposis <strong>da</strong>smas, am periodis maSaverasxeobas somxuri geografia `qveSaforad” moixseniebs, racimas niSnavs, rom xeobis centri qveSis cixea. `SuSanikiswamebis” teqsti<strong>da</strong>n gamomdinare, curtavis eparqia qvemo qarTlSivaxtangis saeklesio reformis Catarebamde arsebob<strong>da</strong><strong>da</strong> mis samwysos taSiri warmoadgen<strong>da</strong>. istoriulimovlena, romelsac biZgi un<strong>da</strong> mieca <strong>da</strong> ganesazRvra axalieparqiebis Seqmnis aucilebloba, vaxtang gorgaslis saeklesioreformis Semdgom, somex-qarTvelTa saeklesio ganxeTqilebaiyo, romelsac adgili hqon<strong>da</strong> VII s-is <strong>da</strong>sawyis-Si.127


nis mTebi. aseve SesaZlebelia, rom mangleli episkoposebissamwysos zurtaketic mivakuTvnod. isicaseve TrialeTis mimdgomi qveyanaa. miuxe<strong>da</strong>vadimisa, rom vaxuSti batoniSvili zurtaketscalke aRwers, d. berZeniSvili wyaroebi<strong>da</strong>n gamomdinaremiiCnevs, `rom TrialeTSi zurtaketicigulisxmebo<strong>da</strong> dmanisisxevamde” [5,G56]. zemoaRni-Snuli teritoriis mflobel baRvaSebTan manglelepiskoposebs mWidro kulturuli urTier-Toba hqon<strong>da</strong>T, rasac a<strong>da</strong>sturebs saxarebis minawerebi<strong>da</strong> epigrafikuli masala [15]. am sazRvreb-Si manglisis eparqia vfiqrobT, arabobis <strong>da</strong>mkvidrebamdeCamoyalib<strong>da</strong> <strong>da</strong> masSi ukve Sedio<strong>da</strong> algeTisxeoba, xramis xeoba samSvildiTurT, verisxeobis ze<strong>da</strong> weli <strong>da</strong> TrialeT-zurtaketi.sagareo faqtoris mizeziT, qvemo qarTlSiSeqmnili mZime mdgomareobis gamo manglisis eparqiaSicferxdebo<strong>da</strong> saeklesio cxovreba. qvemoqarTlis TiTqmis yvela regionisaTvis mZime iyoarabobis <strong>da</strong>mkvidreba. manglisis eparqiis ZiriTaditeritoria Tbilisis saamiros Semadgenloba-Si un<strong>da</strong> Sesuliyo. swored amis gamo iyo, romVIII s-an manglisis eparqiaSi ra kulturuliprocesebi mimdinareob<strong>da</strong> <strong>da</strong> vin iyvnen eparqiissulierni mwyemsni, CvenTvis ucnobia. Aaseve gaurkveveliaeparqiis erTi nawilis bedi IX s-is bolo<strong>da</strong>n,rodesac samSvildes misi mimdgomi qveyniTsomexi bagratunebi euflebian <strong>da</strong> Tbilisisamirebs skvireTis xeobasac e<strong>da</strong>vebian, Tumca saboloodskvireTs TrialeTsa <strong>da</strong> manglisxevSi<strong>da</strong>mkvidrebuli baRvaSebi <strong>da</strong>epatronnen. X s-isbolos ki qvemo qarTlSi gabatonebulma kvirikian-bagratunebma,romelTac maT mier <strong>da</strong>arsebuli128


taSir-Zoragetis samefos de<strong>da</strong>qalaqad samSvildegamoacxades, TiTqmis mTeli qvemo qarTli sanainissomxur eparqiaSi Seiyvanes, romlis sazRvrebiTbilisis saamiromde ga<strong>da</strong>iWima, anu igi alge-Tis xeobamde un<strong>da</strong> misuliyo. Aamrigad, manglisiseparqiis nawili teritoria _ xramis xeoba samSvildiTurTpolitikuri movlenebis Sedegadsanainis eparqiaSi moeqca. SesaZlebelia konkretula<strong>da</strong>m regionze manglelis gavlena praqtikuladSezRuduli yofiliyo, magram samwysoSimimdinare konfesiuri procesebi di<strong>da</strong>d ar un<strong>da</strong>Secvliliyo. amaze metyvelebs is kulturuliprocesebi, romlebic manglisis eparqiaSi mimdinareob<strong>da</strong>XI s-is I naxevarSi (manglisis sioniskurTxeva, anton manglelis mier maTes saxarebisga<strong>da</strong>wera <strong>da</strong> eklesiis aSeneba savaraudoT goxnarSi).Ggarkveuli cvlileba manglisis eparqiis sazRvrebSiSeiZleba vifiqroT XIII s-<strong>da</strong>n mox<strong>da</strong>,rodesac wyaroSi moixsenieba walkis eparqia, romlisepiskopossac vaxuSti uwodebs `mwyemsiTrialeTisa”. walkis eklesia qciis kideze mdebareob<strong>da</strong>.Tu ras un<strong>da</strong> gamoewvia es cvlilebaCvenTvis ucnobia, magram savaraudoT SeiZlebaavRniSnoT, rom jalaledinis TareSisa <strong>da</strong> mon-RolTa batonobis Semdeg saeklesio cxovreba<strong>da</strong>kninebuli iyo <strong>da</strong> manglels aRar SeeZlo TrialeTismwyemsva, romelic calke, lokalur – walkiseparqiis sazRvrebSi moeqca. Aam mosazrebasamyarebs is faqti, romMJamTa siavis Sedegad mogvianebiT,zogjer walkelis samwysos Tbileli<strong>da</strong> ara mangleli ierTeb<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad imisa,rom TrialeTi manglisis mimdgomi qveyana iyo.129


Semdgom ss-Si manglisis eparqiis kidev ufro <strong>da</strong>kninebismizezi XIV s-Si Temur lengis laSqrobebSiun<strong>da</strong> veZioT. vaxuStis TqmiT, Temur lengi`movi<strong>da</strong> mangliss <strong>da</strong> <strong>da</strong>adgra mun TTue ori” [2,271]. alinjis cixis, bar<strong>da</strong>vis <strong>da</strong> Crdilo kavkasiis<strong>da</strong>laSqvris `Semdgomad amisa moqcevisa wlisasa,movi<strong>da</strong> Temur manglisve”. Aberi egnataSviliwers, rom `Zeni lang Temurisani warmoemarTnessaqarTvelosa ze<strong>da</strong>, mivides mangliss <strong>da</strong> <strong>da</strong>ibanakesmun” [1, 466]. mas aqve miuRia qarTveli didebulebi<strong>da</strong> giorgi VII mier mosalaparakeblad gagzavnilimisi Zma konstantine, romelsac mSvidoba<strong>da</strong>umyarebia am mrisxane <strong>da</strong>mpyrobelTan. adviliwarmosadgenia Tu ra mdgomareoba Seiqmnebo<strong>da</strong>manglissa <strong>da</strong> mis mimdebare mxareebSi Temurlengisveluri brbos TareSis Sedegad. marTlac,XV s-Si manglisis eparqia <strong>da</strong>kninebuli Cans<strong>da</strong> mangleloba Tbilel episkoposs aqvs SeerTebuli.Tumca am SemTxvevaSi d. berZeniSvili argamoricxavs, rom ` aq SesaZloa Tbilis – alge-Tis istoriul-geografiuli kavSiric moqmedeb<strong>da</strong>,romelic peroiodulad erTian qveynad gar<strong>da</strong>qmnaSicgamoixatebo<strong>da</strong>” [5, 116-117].gvian Sua ss-is sigelebi<strong>da</strong>n Cans, rom manglelepiskoposebs qvemo qarTlis sxva episkoposebismsgavsad erTmaneTis sagamgeo mxareebi<strong>da</strong>n samwysodga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>T sxva<strong>da</strong>sxva soflebi Tu monastrebi,rasTan <strong>da</strong>kavSirebiT zogjer <strong>da</strong>vasachqon<strong>da</strong> adgili. XVII s-Si simon II manglisis sionisTvisSeuwiravs qveSisxevis sofeli kianeTi,romelic dmanelis samwysoSi Semodio<strong>da</strong> [18, 95].1700 wels igive Sewirulobas anxorcielebs vaxtangSahnavazis Ze [12, 10]. XVIII s-Si manglelis130


mflobeloba aq ukve aRar Cans [10, 319]. XVII s-Silukunis mTis Ziras sofeli Sindlari Sewiruliiyo fitareTis monasters [7, 110], romelic manglelissamwysoSi Sedio<strong>da</strong>. 1586 wlis simon mefisa<strong>da</strong> dedofal nestan-<strong>da</strong>rejanis SewirulobissigelSi dmanisis sionisTvis gu<strong>da</strong>rexis monasteriSeuwiravT, romelic, agreTve, manglelis samwysosekuTvno<strong>da</strong> [10, 24]. 1699 wlis ioane kaTalikosiswyalobis wignSi gabriel manglelisadmi,gu<strong>da</strong>rexi kvlav manglelis samwysoSi aris Sesuli.aqve aRniSnulia, rom manglels <strong>da</strong> dmanelssamwysoze <strong>da</strong>va hqoniaT <strong>da</strong> sarCelic ki SeutaniaTkaTalikosTan [7, III, 620]. <strong>da</strong>vis obieqti SesaZlebeliagu<strong>da</strong>rexis monasteri yofiliyo. sxvamosazrebiT, sacilobeli punqti qcias xeobaSiarsebuli 1543 wlis sabuTSi moxseniebuli WitaanTdmanisi [7, IV, 33] iyo, romelic Semdeg ,,jvardmanisad”iwodebo<strong>da</strong> [13, 381]. mas dmanisi Sesa-Zloa imitom <strong>da</strong>erqva, rom aq dmanelis samwysoiyo [4, 170].manglisis eparqiis aRmniSvneli terminologii<strong>da</strong>nmetad sainteresoa javaxiSvilebis xarjissaqmeze ganCinebaSi (1749 w. 13/VIII) moxseniebulitermini `samanglelo” [7, IV, .508], rac un<strong>da</strong> niSnavdesmangleli episkoposis iurisdiqciis qveSmyof, saeklesio erTeuls. XVIII s-is 70-iani wlebiT<strong>da</strong>TariRebul erT-erT sabuTSi `yovlad samRudelonimRudelT-mTavarni qarTlisa <strong>da</strong> kaxe-Tisani” aoxrebisgan <strong>da</strong>clili eparqiebi<strong>da</strong>n Camo-Tvlilia ZiriTa<strong>da</strong>d qvemo qarTlis eparqiebi,maT Soris `saepiskoposo manglisisa”.XIX s-is <strong>da</strong>sawyisSi manglisis eparqia rom aRararsebob<strong>da</strong> amas miuTiTebs sami eparqiis erTi pi-131


is xelSi Tavmoyra, rac TavisTavad qvemo qarTliseparqiebis Semcirebasa <strong>da</strong> <strong>da</strong>kninebaze miu-TiTebs. 1805 wlis <strong>da</strong>viT batoniSvilisa <strong>da</strong> misimeuRlis elenes gayris Taobaze kaTalikos antonII sabuTs xels awers Tbilel-bolnel-manglelimitropoliti arseni [3, .294].wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. axali qarTlis cxovreba, meore teqsti `qar-Tlis cxovreba”, II, Tb., 1959.2. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefoisa saqarTveloisa,qarTlis cxovreba, t. IV, Tb., 1973.3. d.berZeniSvili, bolnisxevi, <strong>da</strong>manisi IV, Tb.,2003.4. d. berZeniSvili, dmanisxevi, dmanisi II, Tb.,2000.5. d. berZeniSvili, ,,narkvevebi saqarTvelos istoriuligeografii<strong>da</strong>n~ I (qvemo qarTli), Tb.,1979.6. n. berZeniSvili, gzebi rusTavelis epoqis saqarTveloSi,Tb., 1966.7. i. doliZe, qarTuli samarTlis Zeglebi, II,Tb. 1965, III, Tb., 1970, IV, Tb., 1972.8. ioane bagrationi, qarTl-kaxeTis aRwera,Tb.,1986.9. leonti mroveli, ,,cxovreba qarTvelTa mefe-Ta~, qarTlis cxovreba, t. I, Tb., 1955.10. ias. lorTqifaniZe, qvemo qarTli, I-II, Tb., 1935.132


11. l. maruaSvili, saqarTvelos fizikuri geografia,Tb., 1964.12. Д. П. Пурцеладзе, Грузинские церковные гуджары,Тиф.,1881.13. T. Jor<strong>da</strong>nia, qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqar-Tvelos <strong>istoriisa</strong>, w. II, Tb., 1897.14. q. quTaTelaZe, dmanisis eparqiis Seqmnis saki-TxisaTvis, mesxeTi, VIII-IX, Tbilisi-axalcixe,2007.15. q. quTaTelaZe, episkoposi anton ToÂlais Ze,`ciskari~, #11-12, 1996.16. q. quTaTelaZe, manglisis saxelwodebisaTvis,istoriul-eTnografiuli Ziebani, VIII, Tb.2006.17. q. quTaTelaZe, qvemo qarTli, politikuri istoriissakiTxebi, Tb.,200118. g. jandieri, XVIIs. manglisisa <strong>da</strong> bolnisissasaydro miwaTmflobelobis sakiTxisaTvis,mravalTavi, III, Tb., 1980.19. juanSeri, ,,cxovreba vaxtang gorgaslisa~, qarTliscxovreba, t. I, Tb., 1955.Ketevan Kutateladze133


The Border of Manglisi EparchyManglisi eparchy is one of the ancient eparchies of Kvemo(Lower) Kartli, where as Vakhushti Bagrationi said, ,,sits the bishopsponsored by Gorgasali, the shepherd of r. Algeti basin andup from Ktsia to Trialeti“. At Vakhtang Gorgasali`s period Manglisiflock was the fourth among the 12 episcopacies. Accordingto the monument of the 13 th century “Gangeba <strong>da</strong>rbazobisa“, Manglelihas the 16 th place. While explaining the toponym of Manglisicontaining the fact of pre-Christian worship moon (half moon)cult, to which the Christian period opposed ,, Christ’s feet restupon a ledge“. It was the greatest holy thing, by which Manglisiwas equal to Mtskheta by its rank, where Christ’s tunic was rested.The main part of Manglisi eparchy was r. Algeti basin, whichin ancient Georgian and Armenian sources was mentioned as,,Manglisxevi”, (Manglisi reign, arm. ,,Mangleatspori”).At first Manglisi eparchy included only the reign known as,”Manglisxevi”, (Manglisi reign) to which points Manglisi as thecentre. The territory from Ktsia to Trialeti must have been joinedto Manglisi eparchy after the disintegration of Tsurtavy eparchy.In our opinion Trialeti became a part of Manglisi eparchy. It canbe proved by the fact, that in the 9 th -11 th centuries Trialeti, Manglisxeviand Skvirety, as neighboring and nearby territories wereconsidered as one reign. Zurtaket might be also considered as aflock of Manglisi eparchy. Trialeti is also nearby reign. We thinkthat in these borders Manglisi eparchy formed before the Arabsinculcated in Georgia and it consisted of Algeti basin, Khramibasin with Samshvilde, upper part of Vera basin, Trialeti andZurtaketi.We consider that border changes took place in Manglisieparchy from the 13 th century, when Trialeti is mentioned inTsalka eparchy. In the 15 th century Manglisi eparchy seemedmore fallen into decay and Manglisi was joined to Tbilisi eparchy.The reason of this might be foreign factors (the invasions of134


Jalal ed-Din, of Mongols and Temur Khan). Among the namesof Manglisi eparchy the worst of interest is a term Samegrelo.The term means the ecclesiastical unit under the jurisdiction ofManglisi bishop. In one of the documents <strong>da</strong>ted to the 70es ofthe 18 th century between the eparchies emptied after distraction”Manglisi eparchy” is mentioned.dmanisis eparqia135qeTevan quTaTelaZeistoriuli qvemo qarTlis erT-erTi mniSvnelovanidmanisis eparqiis, samwyso vaxuSti bagrationiscnobiT, moicav<strong>da</strong> taSirsa <strong>da</strong> ,,dbanisxevs”(maSaveras auzi) [1, 315]. qarTul istoriografiaSiarsebobs mosazreba, rom dmanel episkopossemorCilebo<strong>da</strong> mTeli taSiri (<strong>da</strong> ara vaxuStisdroindeli lores Cr-iT mdebare), romelsacsakuTari mRvldelmTavari ar hyav<strong>da</strong> (d. berZeni-Svili) [3, 118]. SesaZlebelia, vaxuSti bagrationiscnoba ufro gviandel periods Seesabamebodes,radgan adre Sua ss-Si taSiri curtavis eparqiaSiun<strong>da</strong> Sesuliyo. V s-is Tanadrouli qar-Tuli <strong>da</strong> somxuri wyaroebi [14, 35-37 38, 41; 8, 1]curtavel episkoposebs taSiris mflobel gugarqispitiaxSTa karis, anu samflobelos episkoposebadmoixsenieben.Cvens istoriografiaSi miRebulia, rom dmaneliepiskoposi moixsenieba ,,epistoleTa wign-


Si”, rogorc dvinis saeklesio krebis monawile_ ,,...samuel episkoposi tumaseli” [8, 97], romelicsomex istorikos uxtanesTan ,,timuelis”formiT ixsenieba [30, 139]. ,,tumasel-timulisa” <strong>da</strong>,,dmanelis” identificireba, iv. javaxiSvilma kiTxvisniSniT aRniSna <strong>da</strong> iqve <strong>da</strong>sZina: `qarTvelmRvdelTmTavarTa <strong>da</strong> samswysos saxelebi abraamsomexTa kaTalikosis epistoleSia moyvanili, iqaRniSnuli ganmartebis mixedviT, berZnuli sabu-Tis Tanaxmad, romelSiac saxelebi <strong>da</strong>maxinjebuliyofila, ise rom 607 welsac ki zogi saxelebisgamorkveva ver mouxerxebiaT. droTa ganmavlobaSi,,epistoleTa wignSic” <strong>da</strong> uxtanesis TxzulebaSic<strong>da</strong>culi am sabuTis teqsti ga<strong>da</strong>mwer-Tagan Zalzed <strong>da</strong>maxinjebula. amitom zogi saxelisaRdgena exlac SeuZlebeli xdeba, zogisSesworebac saTuoa” [40, 340]. `tumaselisa” <strong>da</strong>`dmanelis” erTmaneTTan gaigiveba ufro <strong>da</strong>rwmunebiTs. kakabaZem [11, 50-53] <strong>da</strong> k. kekeliZem [12, 320]aRniSnes. magram, rogorc vxe<strong>da</strong>vT, sakiTxi moiTxovsgarkveul sifrTxiles, radgan teqstis mravaljerSesrulebuli Targmanis (qarTuli<strong>da</strong>nsomxurze, somxuri<strong>da</strong>n berZnulze <strong>da</strong> piriqiT berZnuli<strong>da</strong>nsomxurze) Sedegad geografiuli saxelebi<strong>da</strong>maxinj<strong>da</strong> 1 . vaxtang gorgaslis mier qve-1 . ,,epistoleTa wignis” mTargmneli z. aleqsiZe fiqrobs:,,krebis Semdeg <strong>da</strong>iwera ,,pirobis wigni”, rogorc qarTuli,ise somxuri. somxebma somxur enaze Targmnes qarTuli teqstic<strong>da</strong> Seinaxes sakaTalikoso samdivnoSi (SesaZloa asevemoiqcnen qarTvelebic). SemdegSi orive Zegli somxuri<strong>da</strong>niTargmna berZnulad, xolo dednebi <strong>da</strong>ikarga. winamdebareeqscerpti (z. aleqsiZis gamocema-q.q.) ki Targmnilia ukveberZnuli<strong>da</strong>n. cxadia <strong>da</strong>maxinjebaTa Tavi<strong>da</strong>n acdena Seu-Zlebeli iqnebo<strong>da</strong>” (8, 162).136


mo qarTlSi eparqiebis <strong>da</strong>arsebis Sesaxeb juan-Seris cnobaSi ar moixsenieba curtavis <strong>da</strong> dmanisiseparqiebi [44, 198-199]. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare fiqroben,rom vaxtang gorgaslis mier <strong>da</strong>arsebuleparqiebs 506 wlamde, sa<strong>da</strong>c moixsenieba samueltumaseli, un<strong>da</strong> <strong>da</strong>matebo<strong>da</strong>, dmanisisa <strong>da</strong> curtaviseparqiebi. iv. <strong>javaxiSvilis</strong> samarTlianiSeniSvniT, juanSeri qarTvel episkoposTa srulsias ar CamoTvlis. magram curtavis eparqiis mouxseneblobisZiriTadi mizezi is politikurifoni un<strong>da</strong> yofiliyo, romelic arsebob<strong>da</strong> qarTlismefesa <strong>da</strong> qvemo qarTlis pitiaxSs Soris.curtavis eparqia qvemo qarTlSi vaxtangis saeklesioreformis Catarebamde rom arsebob<strong>da</strong>,amas a<strong>da</strong>sturebs `SuSanikis wamebis” teqsti, romlismixedviT, curtaveli episkoposebi, rogorczemoT avRniSneT, qvemo qarTlis pitiaxSis karis,anu samflobelos episkoposebic iyvnen <strong>da</strong> somxuriwyaroebis mixedviT, mis samwysos taSiriwarmoadgen<strong>da</strong>. `aqve un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vsZinoT, rom vaxtanggorgaslis mier axali eparqiebis Seqmna QqvemoqarTlSi pitiaxSis sayrdeni Zalebis <strong>da</strong>sustebis<strong>da</strong> mefis xelisuflebis poziciebis gaZlierebismizniTac iyo ganxorcielebuli” [35, 232].arsebobs mosazreba, rom dmanisis pirvelisaepiskopozo taZari V s-is II nax-Si un<strong>da</strong> agebuliyo.dmanisis sionis agebamde saepiskoposo ta-Zari sof. vardisubnis e.w. mrgvali eklesia un<strong>da</strong>yofiliyo [2, 113]. d. berZeniSvili aRniSnavs, romsof. vardisubani dmanisebis arealSia moqceuli.igi pir<strong>da</strong>pir gahyurebs naqalaqars <strong>da</strong> SesaZlebeliadmanisis gareubanic ki yofiliyo. es mosazreba,miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom vaxtang gorgaslis137


<strong>da</strong>arsebul episkoposebSi dmaneli ar moixsenieba,gulisxmobs, rom dmanisis samwyso 506 wlamdearsebob<strong>da</strong>. magram es un<strong>da</strong> <strong>da</strong><strong>da</strong>sturdes istoriulfaqtebTan mimarTebaSi. mkvlevarebi aRniSnuleklesias IV-VI ss-iT aTariReben [37, 73]. zoga<strong>da</strong>dmiRebulia, rom dmanisis sioni VI s-Si aSen<strong>da</strong>,rogorc sameklesiani bazilika. Tav<strong>da</strong>pirvelisaxiT moaRwia mxolod Sua navma gverdiTinawilebi ki mniSvnelovnad aris ga<strong>da</strong>keTebuli.Zveli taZris naSTebi ufro arqeologiuri gaTxrebisSedegad <strong>da</strong><strong>da</strong>stur<strong>da</strong>. axali taZari mis adgilasIX s-Si aRmarTes [33, 113-114]. Tumca uaxlesiarqeologiuri gaTxrebis Sedegad arqeologebisa<strong>da</strong> xelovnebaTmcodneebis mier SesaZlebeliaaxali mosazrebebic gamoiTqves.vaxuSti batoniSvilis TqmiT, dmaniss es saxeliewo<strong>da</strong> ,,...ese <strong>da</strong>bnebTa gamo: ,,<strong>da</strong>bani isi” [1,315]. somxur saistorio mwerlobaSi dmanisi gvxvdeba,,<strong>da</strong>manis/ dmanis/ dumanisis” formiT, romlebicsavsebiT Seesabameba qarTul formebs: ,,<strong>da</strong>banis/dbanis/ dumanis/ dmanisi” 2 . zemoaRniSnuli2 . Tu ,,tumaselSi” dmaneli igulisxmeba, geografiulisaxelwodebi<strong>da</strong>n gamomdinare _ <strong>da</strong>banel/ dbanel/ <strong>da</strong>manel/dmanel/ dumaneli” ,,t”-s Canacvlebis SemTxvevaSi un<strong>da</strong> yofiliyo,,tabanel/ tbanel/ tamanel /tmanel/ tumaneli”,dmanisi ki `tumanisis” formiT un<strong>da</strong> moxseniebuliyo, magramarc erT sxva somxur Tu qarTul wyaroSi, Tu ar Cav-TvliT `epistoleTa wigns” <strong>da</strong> uxtaness, romelic imeorebsepistoleTa monacemebs, sa<strong>da</strong>c tumasel-timuelad moxseniebulpirs qarTvel mecnierTa umravlesoba dmanelad miiCnevs,,,tim”, ,,tum” ZiriT dmanisi, an dmaneli ar ixsenieba.`aqe<strong>da</strong>n gamomdinare ,,tumasel-timuelisa” <strong>da</strong> ,,dmanelis”138


`tumaselisa” <strong>da</strong> `dmanelis” identificirebisTvismarto saxelTa mimsgavseba ar aris sakmarisi,rodesac etimologiurad es ori saxelwodebaerTnairad ar aixsneba. SesaZlebelia mas fiqroben`epistoleTa wignis” teqstSi bolnisis eparqiasTanaxlos moxseniebis gamoc. `epistoleTawignSi” <strong>da</strong> uxtanesTan geografiuli saxelwodebebigansakuTrebiT, bondovania tumaselis, adsunelis,folkdnelis, kastelis, sarusTis, astermiulis,forTis, tarsis, qorzanas SemTxvevaSi.xolo rac Seexeba bolnisis episkoposs igi moixsenieba,rogorc `<strong>da</strong>viT episkoposi bolnisisa”,an `<strong>da</strong>viT bolneli episkoposi”, `elages episkoposimanglisisa”, an `elades mangleli episkoposi”,`iakob episkoposi ortavisa”, an `iakob srtavisepiskoposi”, `mroveli” _ `marueli”, `samTavneli”_ `samTavis episkoposi”, `Tbileli” _ `Tbilisisepiskoposi”, `rusTveli” _ `ruzTavis episkoposi”[8, 162; 30, 139]. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, 506wlamde <strong>da</strong> `epistoleTa wignis” Sedgenamde qarTlSiarsebuli, ukve moqmedi eparqiebis <strong>da</strong> episkoposebissaxelebi arc ise <strong>da</strong>maxinjebulia. imperiodSi dmanisis eparqia rom yofiliyo, masjuanSeric <strong>da</strong>asaxeleb<strong>da</strong>, zemoaRniSnul somxurwyaroebSi ki mas moixseniebdnen, rogorc `dmanel”/`<strong>da</strong>maneli”,an `episkoposi dmanisisa”.Cveni mosazrebiT, dmanisis eparqiis SeqmnisTvisbiZgi un<strong>da</strong> mieca somex-qarTvelTa saeklesioidentificireba ufro xelovnuri Cans. Cven vfiqrobT, romsaxelwodeba `dmanisi” SesaZlebelia momdinareobdes sityva`<strong>da</strong>mani”-<strong>da</strong>n. Aam mosazrebis argumentirebas calke werilSivapirebT.139


ganxeTqilebas, romlis Sedegad wm. SuSanikis mier<strong>da</strong>arsebuli curtavis orenovani samwyso <strong>da</strong>i-Sala. qarTuli Temebis didi nawili teritoriul-administraciula<strong>da</strong>xal eparqiaSi un<strong>da</strong> gaer-Tianebuliyo, nawili ki mezobel eparqiebs un<strong>da</strong>SeeerTebinad, monofizituri Temebi ki calke somxureparqiad Camoyalib<strong>da</strong> [35, 235]. st. orbelianiscnobiT, somxuri Temebi, romlebic monofizitobasaRiareb<strong>da</strong>, axpats SeuerT<strong>da</strong> [24, 105]. curtaviseparqiis <strong>da</strong>Slis Semdeg ar iyo gamoricxuli,rom maSaveras xeoba <strong>da</strong> taSiris is nawili,romelic pitiaxSTa samTavrod iTvlebo<strong>da</strong> (qarTuliTemebi) dmanisis eparqiaSi gaerTian<strong>da</strong> [35,235]. gar<strong>da</strong> imisa, rom juanSeri vaxtang gorgaslisdros dmanisSi ar moixseniebs episkoposis <strong>da</strong>smas,am periodis maSaveras xeobas somxuri geografia`qveSaforad” moixseniebs, rac imas niSnavs,rom xeobis centri qveSis cixea. erTaderTiistoriuli movlena, romelsac biZgi un<strong>da</strong> mieca<strong>da</strong> ganesazRvra axali eparqiebis Seqmnis aucilebloba,vaxtang gorgaslis saeklesio reformisSemdgom, somex-qarTvelTa saeklesio ganxeTqilebaiyo, romelsac adgili hqon<strong>da</strong> VII s-is <strong>da</strong>sawyisSi.qarTul istoriografiaSi miRebulia, romgugarqis pitiaxSTa samTavros _ taSiris cnebisqveS, farTo gagebiT, manglisis, qveSisa <strong>da</strong> bolnisisxevebi igulisxmeba [13, 50]. ` Tu gaviTvaliswinebTim faqts, rom vaxtang gorgaslis mier<strong>da</strong>arsebul manglisisa <strong>da</strong> bolnisis eparqiebSiSesabamisad Sevido<strong>da</strong> algeTis <strong>da</strong> bolnisis xevebi,maSin dmanisis eparqiaSi bunebrivia <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong>qveSis xevi, anu maSaveras auzi, vinai<strong>da</strong>n maSin140


am xeobis administraciuli centri qveSi iyo,dmanisi ki mis religiur centrad un<strong>da</strong> Camoyalibebuliyo”[35, 235]. marTlac, maSaveras auzs ,,qve-Sis xevis” Semdeg ,,dbanisxevi” ewo<strong>da</strong>.dmanisis eparqiisa <strong>da</strong> episkoposebis SesaxebwyaroTa monacemebi XIII s-mde Zalzed mwiria,rac SeiZleba avxsnaT imiT, rom dmanisi xSirad<strong>da</strong>mpyrobTa (arabebi (VII-IX), somxebi (X-XI), Turqebi(XI-XII)) xelSi iyo. Tumca, V_VI ss-Si maSaverasxeobaSi maRali donis qristianuli cxovrebarom arsebob<strong>da</strong>, amas `a<strong>da</strong>sturebs adreqristianuliqarTuli kulturis mniSvnelovani nimuSebi_ stela-jvrebi <strong>da</strong> qvajvrebi, romelTa siuxviTgansakuTrebiT gamoirCeva es xeoba” [35, 228].am periodis (V-VII s.s.) qristianuli kulturisnimuSebi TvalnaTliv miuTiTebs, rom ganurCevladimisa, Tu romeli eparqiis samwyso iyo maSaverasxeoba, igi warmoadgen<strong>da</strong> adreqristianuliqarTuli kulturis erT-erT mniSvnelovan keras,sa<strong>da</strong>c qristianuli cxovreba sakmaod maRal donezeiyo warmodgenili 3 .3 . VI s-iT <strong>da</strong>TariRebuli stelis fragmenti TviT <strong>da</strong>manisi<strong>da</strong>n[16, gv.282-283]; VI-VII ss-is mijniT <strong>da</strong>TariRebuliqvasveti sofel mamula<strong>da</strong>n [16, gv.305]; VI-VII ss-iT <strong>da</strong>Tari-Rebuli buCurianis eklesia kazreTis xeobaSi, adreqristianulisakulto stelebiTa <strong>da</strong> qvajvrebiT [29, gv.41]; V-VIIss-iT <strong>da</strong>TariRebuli eklesiis nangrevebi kazreTulas xeobaSi,sa<strong>da</strong>c erT-erT filaze aRmoCn<strong>da</strong> berZnuli warwera:,,salocvelad simeonisa <strong>da</strong> avlianosisa yovliTa maTiTasaxliTurT. ufalo Seewie Teodores”, romelic T. yauxCi-Svilma paleografiuli niSnebisa <strong>da</strong> enobrivi monacemebissafuZvelze VII-IX ss-iT <strong>da</strong>aTariRa [36]; baliWisxevSi mdebaresof. ukangori, l. musxeliSvilis mier IV-VI ss-iT <strong>da</strong>aTariRebulieklesiiT [21, gv.163]. aq napovni kvarcxlbekebi141


Sua ss-is dmaneli episkoposebis Sesaxeb mni-Svnelovania maSaveras marcxena napirze arsebuliqveSisxevis sof. kianeTTan aSenebuli VIII-IXss-iT <strong>da</strong>TariRebuli eklesia, romlis erT-erTCaSenebul stela-jvris kvarcxlbekze moixsenieba,,stefane episkoposi”, mas jvari aRumarTavs.arsebobs mosazreba, romelic aRdgenil konteqstSi,,stefane bolnel episkopos” gulisxmobs[32, 255], Tumca stefane episkoposi warweraSi bolnela<strong>da</strong>r moixsenieba. ufro savaraudoa igidmaneli yofiliyo, radgan qveSisxevSi mdebarekianeTi maSaveras xeobas, anu dmanelis samwysosekuTvno<strong>da</strong>. mkvlevarni kidev erT episkopos kiTxulobenkianeTis X s-iT <strong>da</strong>TariRebul wm. giorgiseklesiis warweraSi ,,([miqael e] [episkopo]zisaÁ[Ta])”,romelsac augia es eklesia [32,255], Tumca sxva mosazrebiT ,,episkoposis” nacvlad,,kalatozs” gulisxmoben [17].Seicaven uZveles qarTul warwerebs, romlebic ,,xanmetobiT”gamoirCevian <strong>da</strong> axlos dganan bolnisis uZveles warwerebTan.erT-erTi kvarcxlbekis warweraSi saubaria jvrisaRmarTvaze, sa<strong>da</strong>c moixseniebian ,,petre xucesi” <strong>da</strong> ,,Ta-Tvarazi”, romelsac aRumarTavs es jvari. msgavsi Sinaarsiswarwera aRmoCenil iqna <strong>da</strong>mblutis wylis xeobaSi erTeklesiaSi jvris kvarcxlbekze. warweram jvris aRmarTvelissaxeli _ ,,abaza” Semogvinaxa; qvajvrebi sof. baliWi<strong>da</strong>n<strong>da</strong> VI-VII ss-iT <strong>da</strong>TariRebuli sarkofagi, romelmac Semogvinaxakidev ereTi qarTveli didgvarovnis saxeli ,,iese”;loqis cixis kldis samxreT kalTaze erT-erT gamoqvabulSiaRmoCn<strong>da</strong> ,,bolnuri jvris me<strong>da</strong>lioni” jvris ayvavebiskompoziciiT; ,,yizil qilisas” (wiTeli say<strong>da</strong>ri) eklesiisadreqristianuli qvajvrebis fragmentebi [42, gv.30];1998 wels sofel ganTiadTan aRmoCenili uZvelesi eklesiisnaSTebi, romelsac V s-iT aTariReben.142


XIII s-is qarTul dokumentur ZeglSi, romelic,,gangeba <strong>da</strong>rbazobisas” saxelwodebiT ariscnobili, dmanel episkoposs 34-e adgili ukavia<strong>da</strong> moxseniebulia Werem-qalaqelsa <strong>da</strong> <strong>da</strong><strong>da</strong>Snelepiskoposebs Soris [34, II, 49]. dmaneli episkoposebiqarTul epigrafikul <strong>da</strong> dokumentur wyaroebSi,,mamamTavrad” (dmanisis sionis karibWis warwera)<strong>da</strong> ,,mTavarepiskoposad” (1586 wlis Sewirulobissigeli dmanisis sionisadmi) iwodebian.dmanisis eparqiaSi mniSvnelovani texili XIIIs-Si mox<strong>da</strong>, raze<strong>da</strong>c dmanisis sionisa <strong>da</strong> axlomdebareeklesiaTa epigrafikuli warwerebi mogvi-Txrobs. aq moixsenieba zogierTi dmaneli episkoposissaxeli. dmanisis sions laSa-goirgis mefobisdros miaSenes karibWe, romelic auSenebia episkoposTevdosis: ,,q. saxeliTa RmrTisaÁTa <strong>da</strong>meoxebiTa wmidisa RmrTismS[obelisaTa _, [<strong>da</strong>amya]renRmerTman mefeTa-mefobaÁ giorgisi, romel-Ta mier Rirs [vi]qmen [me, miwaÁ maTi, episkoposTev]dosi mamai kalnapetis Ze, aRSenebad karisbWisaamis, sadidebl[a]d [RmrTiv <strong>da</strong>culisa mefeTame]fobisa maTisa <strong>da</strong> mosaÃseneblad codvilisasulisa Cemisa, biZÁsa Cemisa [a]ntonis, mSob[el]Ta<strong>da</strong> [naTesavT]a [Ce]mTaTvis. RmrTisa siyvarulisa-Tvis locvasa mogviÃseneni[T raTa] RmerTman TqvencamogiÃsen[nes sasufevelsa missa]. vinca ese<strong>da</strong>werili raÁsca __ s mn[aRmo oco]s, k[rul]mcaa[rs] RmrTisa [piriTa mkv<strong>da</strong>]ri <strong>da</strong> cocxali ganoÃsnelad <strong>da</strong> CvenTamca bralTa mzRveli arsdResa mas [gan]kiTxvisasa, episkop]osi Tevdosi mamisaÁ”[20, 386; 28, 55] 4 . dmanisis sionis karibWis4 . ix.: agreTve, dmanisi II, Tb.2000, gv.55143


sxva warweraSi kidev erTi ucnobi dmaneli episkoposimoixsenieba, romelic ,,mamamTavrad” iwodeba:,,† sax[el]iTa R(mr)T(i)s(a)iT[a] [<strong>da</strong>] meox(e)-b(i)T[a] [y(ovla)d w(mid)isa R(mr)T](i)smSobel-(i)s(ai)Ta. [ese d](a)w(e)r]ili [<strong>da</strong>] niS(a)ni me, dm(a)-nisisa m(a)m(a)TmT(a)v(a)rm(a)n] [---] d(a)vw(e)re] eklesÁ(i)saka[ri]bWe[sa S(i)na Ce]msa Semosul(a)sa” [28,246]. warweris mixedviT, qorwinebis uflebas araZlevdnen maT, visac oqro ar eqnebo<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>xdili.ucnob dmanel mamamTavars es usamarTlowesi gaeuqmebina <strong>da</strong> misi mamamTavrobis drosfuli aravisgan auRiaT. igi wyevlis maT, vincmis Semdgom <strong>da</strong>arRvevs am wess <strong>da</strong> fulis aRebasSeecdeba. ar aris gamoricxuli, rom es arasworiwesi, qorwinebis dros dmanisis sionSi oqros ga<strong>da</strong>xdissaxiT, <strong>da</strong>mkvidrebuliyo musulimanTa tradiciisgavleniT, rodesac isini colis moyvanisdros garkveul sazRaurs ixdian. warweraSimoixsenieba <strong>da</strong>viTi, romlis dRegrZelobasacdmaneli mamamTavari RmerTs exveweba. mkvlevarnimas <strong>da</strong>viT ulud miiCneven.XIII-XIV ss. cnobili aris dmaneli episkoposielise I, romelsac ierusalimSi umogzauria<strong>da</strong> jvris monasterSi <strong>da</strong>viTni aukinZia: ,,me uRirsmandmanel efiskopozman elisem Sevkar wm. ese<strong>da</strong>viTni jvaris monasters” [38, 11]. dmanisis episkoposebisSesaxeb mniSvnelovania 1595 wlis sabu-Ti, romlis mixedviT, muxrans, sof. yurisubanisveticxovels Seswires. es sigeli dmanel episkoposioseb saakaZes <strong>da</strong>uweria [27, 428]. l. musxeliSvilimoixseniebs agreTve, ioseb Tarxni-Svils, romelic 1662 wli<strong>da</strong>n Tbileli episkoposigamx<strong>da</strong>ra [20, 333]. 1665 wels dmanel episkopos144


qristefore baraTaSvils Tavis ZmebTan <strong>da</strong> SvilebTanerTad Sua bolnisSi venaxebi uyidia [10,259; 27, II, 508; 20, 333]. 1673 wlis erT-erTi sabuTismixedviT, dmaneli episkoposi filipe marTa-Svili mowmea domenti kaTalikosisaTvis micemulipirobis wignisa [4, 49; 15, 76]. XVII s-is bolosdmanisis episkoposi qristefore begaSvilia,romlisganac erT-erTi sabuTis mixedviT, vinmezurab yarCixaSvils vali auRia. am ukanasknelsvalis sanacvlod dmanisis RvTismSoblisTvisglexebi Seuwiravs TavianTi miwiT [4, 106]. nasyidobiswigni yarCixaSvils 1698 wels ukve eliseII dmanelisTvis miurTmevia, romelic qristeforesSemdeg un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo dmaneli episkoposi.sabuTebi<strong>da</strong>n Cans, rom elise II dmanisis eparqiisukanaskneli episkoposi iyo, romelic mtbevar mitropolita<strong>da</strong>cixsenieba. Tumca, l. musxeliSvilikiTxvis niSniT moixseniebs 1700 wels gar<strong>da</strong>cvlildmanel episkopos vinme pavles, romlissaflavis qva mkvlevars dmanisis sionis <strong>da</strong>savle-Tis karibWeSi unaxavs, magram warweris gamocemaver moaswro dmanisis sxva saflavebis warwereb-Tan erTad. Tumca, am episkoposis saxeli ar aRmoCn<strong>da</strong>,agreTve dmanisis naqalaqaris Semdgomimkvlevris v. jafariZis naSromSi [43]. elisedmaneli aaxlebs 1586 wlis simon mefis sigelsdmanisis RvTismSoblisadmi [10, 367; 27, III, 424]. amsigels didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong> `dmanisxevSi”mimdinare socialur-ekonomiuri cxovrebis gansazRvrisaTvis,rasac a<strong>da</strong>sturebs mTeli xeobis savaWroga<strong>da</strong>saxadis <strong>da</strong>mRis nawilis Sewirva dmanisissionisadmi. sigeli<strong>da</strong>n Cans, rom dmanisissionisTvis dmanisxevis <strong>da</strong>mRis mesamedi Seuwi-145


avT <strong>da</strong> Semdgom simon mefes naxevramde gauzrdia:`q. ...mefeman mefeTaman svimon <strong>da</strong> TanamecxedremanCuenman ... nestan<strong>da</strong>rejan sasurvelTa ZeTa C-nTa ...g-gi <strong>da</strong> ...luarsab <strong>da</strong> umrwemesman patronmanarsen.. SemogwireT gansamarjveblad.. <strong>da</strong> mefobisaCuenisa warsamarTeblad sofeli CinCxori dmanisisÃeobis <strong>da</strong>mRis mesamedi amas winaTac Sewiruliyofila ... <strong>da</strong> amas gareTa Semogviwiravs sofelivardisubani <strong>da</strong> <strong>da</strong>mRa naxevrad gagvixdia ...ara eTxoebodes ara sataruRo, ara sameliqo, arasabalaxe, ara samekobris mZebnelo, amas yovelsavedmanel mTavarepiskopozi aRiarebdes vin gin<strong>da</strong>vin iyos <strong>da</strong> ... taZarsa Tquensa moaÃmarebdes“[27, III, 424]. Tu vin igulisxmeba sigelSi moxseniebuldmanel mTavarepiskoposad ga<strong>da</strong>WriT TqmaZnelia, Tumca qronologiuri siaxloviT, XVI s-Si moRvawe dmaneli episkoposi, SesaZloa, iosebsaakaZe iyos. zemoaRniSnuli elise II dmaneli,rogorc mowme, moixsenieba 1730 wlis #31 <strong>da</strong> 1736wlis #57 orbelianTa gujarSi [27, III, 126, 150].1732 wliT <strong>da</strong>TarRebul erT-erTi nasyidobis wignismowmeebTan moixsenieba, rogorc ,,mtbevar mitropolitidmaneli elise, romlis beWeds xucura<strong>da</strong>weria ,,dmaneli” [10, 367]. 1736 wlis dokumentSiigi iwodeba: ,,dmaneli episkoposi elise”,mis saxelTan aris xelrTva: ,,dmaneli elise”. sabuTi<strong>da</strong>uweria dmanisis dekanozis Svils mRvdelzaqaria gabaSvils. ar aris gamoricxuli,rom igi TviT dmanisSi SeedginaT. elise II dmanelimoixsenieba, agreTve, 1702 wlis ganCinebaSisaeklesio krebisa, samonastro wesisa <strong>da</strong> rigisTaobaze ioseb manglelTan, <strong>ivane</strong> bovnelTan <strong>da</strong>nikoloz walkelTan erTad [34, III, 634-635]. papuna146


orbeliani mas moixseniebs 1748 wlis Tbilisissaeklesio krebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT bolneli episkoposisgverdiT [22, 155]. 1767 wlis erT-erT sabuTSielise dmaneli ukve gar<strong>da</strong>cvlili moixsenieba[34, IV, 549].istoriulma sabuTebma Semogvinaxes mravalicnoba dmanisis eparqiaSi sakaTalikoso mamulebisSesaxeb. erT-erTi aseTia 1241 wlis <strong>da</strong>werilimiqel qarTlis kaTalikosisa vaCe guaramaisZisadmi.sabuTis mixedviT, kaTalikosi maT msaxurTuxucesvaCe guaramaisZes eklesiis samsaxurisaTvisaZlevs xatisofelsa <strong>da</strong> oromaSens (mamulad),romelic ,,dmanisis piri sofelia” [31, 115]. XVIs-iT <strong>da</strong>TariRebuli sabuTis mixedviT ki kaTalikosiioane diasamiZe ukve maRalaZeebs umtkicebsmamulad xatisofels [25, III, 622]. 1392 wlis erTisabuTi<strong>da</strong>n Cans, rom sveticxovlis taZars ekuTvno<strong>da</strong>sof. yoranTa <strong>da</strong> velkeTili [34, III, 178]. magramyoranTa XV s-is <strong>da</strong>sawyisSi qaCibaisZeTa gamgeblobaSiun<strong>da</strong> yofiliyo, radgan baraTa qaCiba-Ze swiravs mas sveticxovels. d. berZeniSvili fiqrobs,rom yoranTa <strong>da</strong> velkeTili `Temurlengis1400 <strong>da</strong> 1403 ww. Semosevebis dros <strong>da</strong>zaraldebo<strong>da</strong>mTel qvemo qarTlTan erTad. safiqrebelia,maSin gaxiznes aqe<strong>da</strong>n yoranTis wm. giorgis jvari.1428 w. ki yoranTa baraTa qaCibaZis `naRuawi”<strong>da</strong> `mkvidri mamuli” iyo, albaT imitom, rom igimisi RvawliT moSen<strong>da</strong>” [2, 144]. 1497 wlis sakaTalikosomamulebis siTarxnis wignSi mamulebi<strong>da</strong>nCamoTvlilia: ,,...qveSi misiTa mzRvriTa ... tanZielnimaTiTa mamuliTa...mezeTed somxiTs yoranTa misiTamzRvriTa”. Sesawiravs Seuvalad amtkicebdnensaqarTvelos mefeebi aleqsandre I <strong>da</strong> giorgi147


VIII [34, III, 193]. Tumca, XV-XVI ss-is zogierTi sabuTi<strong>da</strong>nCans, rom yoranTa kvlav baraTaSvilebsepyraT, magram Semdgomi ss-is sabuTebSi igi isevsakaTalikoso mamulebSia. rogorc Cans, es sofelibaraTaSvilTa sagvareulosa <strong>da</strong> kaTalikosiswarmomadgenelTa Soris xeli<strong>da</strong>n xelSi ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>.1646 wlis sabuTis mixedviT yoranTa kvlavsakaTalikoso sofelia, romlis mouravi petrejvaris mtvirTeli iyo. SesaZleblad aris miCneuli,rom es petre im gvars ekuTvno<strong>da</strong>, romelsacyoranTis wm. giorgis jvris xleba evalebo<strong>da</strong> [2,137]. es iyo SoTasZeTa gvari, romelic sof. yoranTi<strong>da</strong>niyo. marTlac, XVI s-Si am sagvareuloswarmomadgenels svimon dekanozs leqsad <strong>da</strong>weriliaqvs _ ,,qebaÁ sadgeris wm. giorgisa”. igi wm.giorgis eklesiis mTavari mRvdeli yofila. masTavis ZmebTan erTad ganuaxlebia wmin<strong>da</strong>nis Zvelixati <strong>da</strong> vercxliT SeuWe<strong>da</strong>vT saswaulTmoqmedijvari. svimon dekanozi aRniSnavs, rom wm. giorgiskarze dekanozoba <strong>da</strong> misi wm. nawilebisa<strong>da</strong> saswaulTmoqmedi jvaris xleba maTi sagvareulopativi yofila [39, 300-301]. vaxuSti batoniSvilisTqmiT, ,,yoranTas ars eklesia, sasueni atociswmidis giorgis juarisa” [1, 316]. igi aRniSnavs,rom pirvelad es jvari yoranTas iyo, Semdegsamcxes, Semdeg atocs <strong>da</strong> bolos Cxars. jvariSeicav<strong>da</strong> wm. giorgis beWs [1, 756] marTalia, vaxu-Sti ar miuTiTebs yoranTi<strong>da</strong>n samcxis romelmxares <strong>da</strong>asvenes wm. giorgis jvari, Tumca aq ufrozustad sadgeri (istoriuli Tori, borjomisxeoba, samcxis momijnave mxare) igulisxmeba, sa<strong>da</strong>cmarTlac dgas wm. giorgis eklesia. 1687wlis sveticxovlisadmi Sewirulobis wignis mix-148


edviT, nikoloz qarTlis kaTalikos yoranTisTavze sofeli gauSenebia, yoranTaSi ki marani<strong>da</strong>udgavs Tavisi qvevrebiTa <strong>da</strong> sawnaxeliT [34,III, 591]. yoranTaSi gawyobil marans mudmivad un<strong>da</strong>emuSava <strong>da</strong> sveticxovlis taZari uzrunvelyoRviniT. zemoaRniSnul sabuTSi yoranTis ,,meze-Ted” moxseniebac miuTiTebs, rom es sofeli sveticxovelssakandelo zeTiTac amarageb<strong>da</strong>. 1892wlis siTarxnis gujarSi yoranTa, velkeTili,xatisofeli <strong>da</strong> qveSi kvlav sveticxovlis mamulebSia<strong>da</strong>saxelebuli [34, III, 178-179].sigelebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> warwerebi<strong>da</strong>n Cans, rom qvemoqarTlis episkoposebs erTmaneTis sagamgeo mxareebi<strong>da</strong>nsamwysod ga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>T sxva<strong>da</strong>sxva soflebiTu monastrebi, rasTan <strong>da</strong>kavSirebiT zogjer<strong>da</strong>vasac hqon<strong>da</strong> adgili. XVII s-Si simon II manglisissionisTvis Seuwiravs qveSisxevis sofelikianeTi, romelic dmanelis samwysoSi Semodio<strong>da</strong>[41, 95]. 1700 wels igive Sewirulobas anxorcielebsvaxtang Sahnavazis Ze [23, 10]. XVIII s-Simanglelis mflobeloba aq ukve aRar Cans (13,319). XVII s-Si lukunis mTis Ziras sofeli SindlariSewiruli iyo fitareTis monasters [34, IV,110], romelic manglelis samwysoSi Sedio<strong>da</strong>. 1586wlis simon mefisa <strong>da</strong> dedofal nestan-<strong>da</strong>rejanisSewirulobis sigelSi dmanisis sionisTvis gu<strong>da</strong>rexismonasteri SeuwiravT, romelic, agreTve,manglelis samwysos ekuTvno<strong>da</strong> [27, II, 24; 2, 170].1699 wlis ioane kaTalikosis wyalobis wignSigabriel manglelisadmi, gu<strong>da</strong>rexi kvlav manglelissamwysoSi aris Sesuli. aqve aRniSnulia,rom manglels <strong>da</strong> dmanels samwysoze <strong>da</strong>va hqoniaT<strong>da</strong> sarCelic ki SeutaniaT kaTalikosTan [34,149


III, 620]. ar aris gamoricxuli, rom dmanels <strong>da</strong>manglels gu<strong>da</strong>rexis monasteris Taobaze e<strong>da</strong>vaT.sxva mosazrebiT, sa<strong>da</strong>o punqti qcias xeobaSiarsebuli 1543 wlis sabuTSi moxseniebuli WitaanTdmanisi [34, IV, 33] iyo, romelic Semdeg ,,jvardmanisad”iwodebo<strong>da</strong> [27, II, 381]. d. berZeniSvilisazriT, mas dmanisi SesaZloa imitom <strong>da</strong>erqva,rom aq dmanelis samwyso iyo [2, 170]. 1671 wlissabuTSi Cans, rom sayaflaniSvilo soflebi waruTi<strong>da</strong> balaxauri, romelic Tbilelis samwysoiyo, erT xans dmanels <strong>da</strong>eqvemdebara, magram yaflaniSvilebsmdgomareoba gamousworebiaT <strong>da</strong>isini kvlav TbilelisTvis <strong>da</strong>ubrunebiaT. sabuT-Si aRniSnulia, rom ,,amasTan dmanels Ãeli arahqondes”-o [26, 221]. 1672 ispianis samebis eklesiisfreskul warweraSi moixsenieba nikoloz bolnelimTavarepiskoposi, romelsac monastris moxatulobaun<strong>da</strong> ganeaxlebina [9, 156]. kazreTis xevissofeli ispiani dmanelis samwysoSi un<strong>da</strong> Sesuliyo.aRniSnuli warwera SesaZloa miuTiTebdesim faqtze, rom bolnels eparqiulad xelimiuwvdebo<strong>da</strong> am mxareze.dmanisis eparqiaSi arsebuli monastrebi<strong>da</strong>nmniSvnelovania ,,yizil qilisad”, anu ,,wiTel eklesiad”wodebuli samonastro kompleqsi. aqaris galavani, sxva<strong>da</strong>sxva SenobaTa naSTebi <strong>da</strong>mcire zomis, mravaljer ga<strong>da</strong>keTebuli, <strong>da</strong>rbazulieklesia. ,,yizil qilisas” eklesia cnobiliiyo, agreTve, adreqristianuli qvajvrebiT [42, 30;19, 53]. TviTon eklesia XI-XII ss-iT TariRdeba,Tumca aq adrindeli kvalic Cans. arsebobs asom-Tavruli warwera, sa<strong>da</strong>c pirovnebis saxeli arikiTxeba [2, 128]. aseve mniSnelovania zemoaRniSnu-150


li ispianis sameba, romlis samonastro kompleqsiXIII s-is I nax-iT TariRdeba. aq mdgari erTnavianieklesia moxatuli yofila. eklesiasTan axlosSemorCenilia satrapezo, romelic saqarTveloSierT-erTi udidesia. SemorCenili aris,agreTve, sameurneo <strong>da</strong> sacxovrebeli SenobebisnaSTebi, irgvliv ki samonastro kompleqs galavaniaqvs Semortymuli [6; 7; 2, 136]. monastrad SeiZlebaCaiTvalos, agreTve, <strong>da</strong>viT-sagarejodcnobili kompleqsi, romelic kazreTis xevisa <strong>da</strong>maSaveras SesarTavTan mdebareobs. aq SemorCenilia<strong>da</strong>rbazuli eklesiis nangrevebi <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxvaSenobaTa naSTebi, aseve Tixis milebiT gamoyvaniliwyaro. l. musxeliSvili mas XIII-XIV ssiTaTariRebs [19, 34], Tumca sakurTxevlis marcxenamxares Sesrulebul xucur warweras _ ,,qristeSeiwyale suli giorgisi”, ufro adrindeladmiiCneven [2, 137]. gadmocemis Tanaxmad, <strong>da</strong>viT garejelijer aq un<strong>da</strong> mosuliyo, Semdeg TbilisSimTawmin<strong>da</strong>s, xolo amis Semdeg kaxeTSi un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>suliyo,sa<strong>da</strong>c <strong>da</strong>aarsa monasteri. am monastrisarsebobas gviandeli epigrafikuli Zeglebic amtkiceben.eklesiis karibWis warweris mixedviT,romelic e. TayaiSvilma aRwera, monasteri aRudgeniaT<strong>da</strong> SeumkiaT mdivanbeg erasti orbelians<strong>da</strong> mis meuRles batoniSvil anas 1709 wels [9,165]. e. TayaiSvili SeniSnav<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viT garejelissaxelTan <strong>da</strong>kavSirebuli eklesia mdebareob<strong>da</strong>sof. kianeTis samxreT-aRmosavleTiT, 3 km-ze,romelic l. musxeliSvilis mogzaurobis drosukve <strong>da</strong>ngreuli iyo. mas fotoebis ga<strong>da</strong>Rebac kiver mouswria, Tumca eklesia mravali bareliefi-Ta <strong>da</strong> CuqurTmiT yofila Semkobili. e. TayaiSvi-151


li Tavis droze Zeglis <strong>da</strong>matebiT kvlevas iTxov<strong>da</strong>[9, 166-167]. <strong>da</strong>viT garejelis saxels ukav-Sirdeba, agreTve, kldeSi nakveTi eklesia keCutismTaSi, romelsac vaxuSti bagrationi gadmogvcems:,,aqa ars u<strong>da</strong>bno kldisa gamokveTili, eklesia-senakniwmidis <strong>da</strong>viT garejelisagan qmnuli<strong>da</strong> aw carieli” [1, 314]. mkvlevari d. berZeniSviliar gamoricxavs, rom es monastrebi <strong>da</strong>viT garejismetoqi yofiliyo [2, 115]. d. berZeniSviliscnobiT, 1689 wlis yaflaniSvilebis erT-erTi sabuTismixedviT, monasteri yofila TviT dmanis-Si, sa<strong>da</strong>c aRniSnulia: ,,monastersa <strong>da</strong> saefiskoposa<strong>da</strong> Tavsa sasaflaosa Cvensa, dmanisisaRmrTismSobelisa” [2, 169].dmanisis eparqiaSi arsebuli siwmindeebis Sesaxeb,romlebic qarTul werilobiT wyaroebSiSemogvrCa, mniSvnelovania dmanisis wmi<strong>da</strong> RvTismSoblissaswaulTmoqmedi xati. man saqarTvelosmefis <strong>da</strong>viT ulus momakv<strong>da</strong>vi Svili giorgi sikvdilisganixsna. rodesac mefes yovelgvari imediga<strong>da</strong>ewura, dmanisis RvTismSoblis Sesaxeb moaxsenes.rogorc Cans, am xatis saswaulTmoqmedebaukve cnobili iyo. <strong>da</strong>viT ulu Tavad Cavi<strong>da</strong> dmanisSi<strong>da</strong> CamoabrZana xati [25, 255; 1, 224]. am xatisadgilsamyofeli amjerad ucnobia. wyaroebi armiuTiTeben, agreTve, <strong>da</strong>abrunes Tu ara igi dmanisissionSi. JamTa siavis gamo savsebiT SesaZlebeliaRvTismSoblis xati <strong>da</strong>karguliyo. erTader-Ti gza miaxloebiT mainc aRdgeniliyo dmanisisRvTismSoblis saxe iyo zemoxsenebuli 1586 wlissigeli dmanisis RvTismSoblisadmi, romelzecgamosaxulia RvTismSobeli yrmiT. marTlac, 2005wels <strong>da</strong>manisis eparqiaSi am sigelze gamosaxuli152


RvTismSoblis gamosaxulebis mixedviT, <strong>da</strong>iweradmanisis RvTismSoblis axali xati. 1749 wliserT-erT gujarSi dmanisis say<strong>da</strong>ri ukve moSlila<strong>da</strong>ris moxseniebuli [34, II, 400-401]. am faqts a<strong>da</strong>sturebsXVIII s-is 70-iani wlebiT <strong>da</strong>TariRebulierT-erTi sabuTi, sa<strong>da</strong>c aoxrebisagan <strong>da</strong>clilsaepiskoposoebSi moxseniebulia: ,,saepiskoposodmanisisa” [34, III, 929].wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqar-Tvelosa, qarTlis cx-a, t.IV, Tb., 1973.2. d. berZeniSvili, dmanisxevi, dmanisi II, Tb.,2000.3. d. berZeniSvili, qvemo qarTli, Tb., 1979.4. n. berZeniSvili, dokumentebi saqarTvelossocialuri istorii<strong>da</strong>n, I, Tb., 1940.5. gazeTi Tbilisi, 1999, 18/II.6. v. doliZe, kazreTis xeobis ori xuroTmoZRvruliZegli, ,,Zeglis megobari”, 20, Tb., 1970.7. v. doliZe, kazreTis xuroTmoZRvruli kompleqsi,,,qarTuli xelovneba”, 9.8. ,,epistoleTa wigni”, z. aleqsiZis Targmani,Tb., 1968.9. e. TayaiSvili, somxiT-saorbelos Zeglebiswarwerebi, naw.II, Tsu Sromebi 43, Tb., 1951.10. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II.11. s. kakabaZe, qarTuli saxelmwifoebriobis genezisissakiTxebi, saistorio moambe, Tb., 1924, I.153


12. k. kekeliZe, kanonikuri wyobileba Zvel saqar-TveloSi, tfilisis saxelmwifo universitetisSromebi, X, Tb., 1930.13. ias. lorTqifaniZe, qvemo qarTli, I-II, Tb., 1935.14. ,,martvilobaÁ SuSanikisi”, Zv. qarTuli lit-isqrestomatia, I, Tb., 1946.15. masalebi saqarTvelos istoriuli geografiisa<strong>da</strong> toponimikisaTvis, w. I, z. aleqsiZis <strong>da</strong>S. burjanaZis momzadebuli, Tb., 1964.16. К. Мачабели, Каменные кресты грузии, Тб.1998.17. r. mefisaSvili, sof. kianeTis X s-is xuroTmoZRvruliZegli, Zeglis megobari 30.18. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiisZiriTadi sakiTxebi, II, Tb., 1980.19. l. musxeliSvili, arqeologiuri mogzaurobamaSavris xeobaSi, Tb., 1941.20. l. musxeliSvili, ,,dmanisi”, SoTa rusTavelisepoqis materialuri kultura, Tb., 1938.21. l. musxeliSvili, ukangoris istoriuli naS-Tebi, enimkis moambe, X, 1941.22. p. orbeliani, ambavni qarTlisani, el. cagarei-Svilis gamocema, Tb., 1981.23. Д. П. Пурцеладзе, Грузинские церковные гуджары,Тиф.,1881.24. St. Orbelyan, patmow]iown Sisakan, Tif. 1910.25. JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, t. II, Tb.,1959.26. T. Jor<strong>da</strong>nia, qarTl-kaxeTis monastrebisa <strong>da</strong>eklesiebis istoriuli sabuTebi, foTi, 1903.27. T. Jor<strong>da</strong>nia, qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos<strong>istoriisa</strong> II, Tb., 1897; III, Tb., 1967.28. v. silogava, qvemo qarTlis warwerebi, dmanisiII, Tb., 2000.154


29. m. sinauruZe, kazreTis xeobis arqeologiuriZeglebi, Tb., 1985.30. uxtanesi, z. aleqsiZis Targmani, Tb., 1975.31. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi, Tb.,1984.32. qarTuli lapi<strong>da</strong>ruli warwerebis korpusi,Tb., 1980.33. qarTuli sabWoTa enciklopedia, t. 3, Tb., 1978.34. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, Tb., 1965; III,Tb., 1970; IV, Tb., 1972.35. q. quTaTelaZe, dmanisis eparqiis Seqmnis saki-TxisaTvis, mesxeTi, VIII-IX, Tbilisi-axalcixe,2007.36. T. yauxCiSvili, kazreTis berZnuli warwera,saqarTvelos sax. muzeumis moambe, XXVII-B,Tb., 1957.37. c. CaCxunaSvili, vardisubnis mrgvali eklesia,Zm, 1992, I.38. А. Цагарели, ведения о памятниках грузинскойписменности, вып.II, Тб. 1889.39. wmi<strong>da</strong> giorgi, Tb., 1991.40. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I,Tb., 1979.41. g. jandieri, XVIIs. manglisisa <strong>da</strong> bolnisissasaydro miwaTmflobelobis sakiTxisaTvis,mravalTavi, III, Tb., 1980.42. v. jafariZe, adreuli Sua ss-is arqeologiuriZeglebi qvemo qarTli<strong>da</strong>n, Tb., 1982.43. v. jafariZe, naqalaqar dmanisis qarTuli warwerebi,feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos arqeologiuriZeglebi, IV, Tb., 1982.44. juanSeri, ,,cxovreba vaxtang Ggorgaslisa” qarTliscx-a, t. I, Tb.1955.155


Dmanisi EparchyKetevan KutateladzeAccording to Vakhushti Bagrationi Tashiri and Dmaniskheviwere the flocks of Dmaneli. In Georgian historiographythere is an opinion that in ancient time the whole Tashir (D. Berdzenishvili)was submitted to the bishop of Dmanisi. But Vakhushti’snote concerning Tashiri must have been of rather laterperiod, because in ancient time Tashiri was in Tsurtavi eparchy.According to “St. Shushanik`s Martyrdoms” and contemporaryArmenian sources bishops of Tsurtavi (Tsurtavelis’) considere<strong>da</strong>t the same time to be the court bishops Gugarkhi Pitiakhs’ –owners of Tashiri.There is another opinion in Georgian historiography thatSamuel Tumaseli (Timueli) mentioned in Armenian sources(”The Book of Epistles”), is the same Dmaneli, but this questionneeds certain care, because in this case we deal with rather misrepresentedgeographical term.According to information of historian Juansher among theeparchies, established by Vakhtang Gorgasali in lower Kartli,Dmanisi is not mentioned, what gives us opportunity to think,that Dmanisi eparchy was founded comparatively late. In particularthis must have been stimulated by Georgian - Armeniandissidence, that provoked a new distribution of the forces. Afterthe dissidence of bilingual Tsurtavi eparchy (Georgian-Armenian)it is possible to assume that the most part of Georgian communitiesterritorially and administratively formed a new eparchy.As to Monophysite communities they found their positionin Armenian eparchy. It is possible that the part of Tashiri,which considered to be the principality of Pitiakhshes and boa-156


ded with Tsurtavi eparchy after the dissidence, joined the Dmanisieparchy.The <strong>da</strong>ta of sources about Dmanisi eparchy and bishopsare rather poor till the 13 th century. It can be explained by thefact that Dmanisi often was under the foreign rule: the Arabs (7 th-9 th ), the Armenians (10 th -11 th ), the Turks (11 th -12 th ). Despiteof this the high lever of Christian way of life in the 5 th -6 th centuriesis proved by the early – Christian Georgian stele with crosses(which are rather abun<strong>da</strong>nt in this flock) and stone.According to Georgian historical source,”Gangeba Darbazobisa”Dmanisi bishop was at 34 th place. In Georgian epigraphicallyand documentary sources Dmaneli (Dmanisi) bishops arementioned as fathers and archbishops and are mentioned in thefollowing order: ,,Stefan bishop (supposedly) the 8 th -9 th century.,Michael bishop – the 10 th century, unknown Dmaneli bishopmentioned in ,,Gangeba Darbazobisa” – the 13 th century, bishopTheodosi – the 13 th century (buried in the doorway of DmanisiZion), the unknown Dmaneli bishop – the 13 th century (the doorwayof Dmanisi Zion), Elise I bishop – the 13 th -14 th centuries,Joseph Saakadze – 1595. L. MuskheliShvili mentions Josef Tarkhnishvili,who became Tbilisi bishop from 1662, KristephoreBaratashvili – 1665, Philipe Martashvili – 1973, Kristephore Begashvili– the end of the 17 th century, Elise II Dmaneli – 1698,1702, 1730-1767. L. Muskhelishvili inquiringly mentions Dmanelibishop Someone Paul who died in 1700.The catholicos` lands of Dmanisi eparchy were the villagesKhatisopheli, Oromasheni, Velketili and Koranta. The mostimportant monasteries of Dmanisi eparchy are: Kizil Kilisa, IsphianiSameba, the complex known as David Sagarejo. Accordingto one of the Kaplanishvili`s documents of 1689, the monasterywas just in Dmanisi.Some words about the holy things of Dmanisi eparchy,which are mentioned in Georgian written sources. Dmanisi St.Virgin’s miraculous icon is a one of the most significance which has157


een lost. According to the Virgin’s deed of 1586 in 2005 in Dmanisieparchy was painted new St. Virgin’s icon. St. George’s miraculouscross, which contained St. George’s shoulder blade, was also famousfor its miracle working.In one of the historical documents of 1749 Dmanisi eparchy churchis mentioned already deranged. This fact is confirmed by one ofthe documents <strong>da</strong>ted to the 70es of the 18 th century, where among emptiedby the distraction eparchies, the eparchy of Dmanisi” ismentioned.158rusu<strong>da</strong>n labaZeesqatologiuri SiSi <strong>da</strong> qarTuli `vedrebis~ikonografiuli variaciebisazogadoebis mentaliteti cxovrebis yvelasferoSi vlindeba. codvisadmi, sikvdilisadmi<strong>da</strong>mokidebuleba pirovnebis miCqmalul saidumloebebsamJRavnebs. TviT pirovneba am SemTxveva-Si kulturisa <strong>da</strong> socialuri cxovrebis makavSirebelirgolia. ufro martivad rom vTqvaT, mentalobaSegrZnebisa <strong>da</strong> fiqris maneraa, romelsaca<strong>da</strong>miani an srulebiT ver acnobierebs, an<strong>da</strong>mxolod nawilobriv. am TvalsazrisiT, albaT,Sua saukuneebis a<strong>da</strong>mianebic ver acnobierebdnen,rom esqatologiuri drois molodini maTi yofisnawili iyo. meored mosvlisa <strong>da</strong> gankiTxvisdRis SiSi <strong>da</strong> momavlisadmi bundovani <strong>da</strong>mokidebulebaki mudmivad dRis wesrigSi ayeneb<strong>da</strong> sulisga<strong>da</strong>rCenis ideas.rogorc cnobilia, azri gankiTxvis dRis Sesaxebukve Zvel aRTqmaSi, <strong>da</strong>nielis winaswarmetyvelebaSiCndeba, xolo Semdeg maTes saxarebasaioanes gamocxadebaSi iRebs <strong>da</strong>srulebul saxes,


mogvianebiT ki erT-erT ZiriTad Temad iqceva saeklesiomwerlobaSi. qarTul sinamdvileSi esqatologiuriwarmodgenebi yvelaze srulyofiladkedlis mxatvrobasa <strong>da</strong> miniaturul ferweraSigacxad<strong>da</strong>. kedlis mxatvroba rom erT-erTi umni-Svnelovanesi <strong>da</strong> utyuari wyaroa sazogadoebismentalitetis Sesaswavlad TvalsaCinod <strong>da</strong><strong>da</strong>stur<strong>da</strong>araerTi ucxoeli istorikosis SromaSi,sa<strong>da</strong>c ikonografiaze <strong>da</strong>yrdnobiT Sors mimavali<strong>da</strong>skvnebi gakeT<strong>da</strong>. am TvalsazrisiT, gansakuTrebiTaRsaniSnavia frangi mecnieris f. ariesis na-Sromi `a<strong>da</strong>miani sikvdilis winaSe~. sa<strong>da</strong>c avtori,SeiZleba iTqvas, rom ZiriTa<strong>da</strong>d ikonografiuliZeglebis mixedviT ikvlevs problemas <strong>da</strong>saerTod ar exeba e.w. `xilvebis~ (visiones) Janrisliteraturas. amitomac, un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom istendenciebi, rac monumenturma ferweram <strong>da</strong>saxaSemTxveviTi ar aris <strong>da</strong> uSualo kavSirSia CvenSiarsebul uflis samsjavros ideasTan.esqatologiuri ideebiT gajerebuli `gankiTxvisdRis~ siuJeti saqarTveloSi, tradiciulad,Semdegi kompoziciebiT aris warmodgenili: `samoTxe~,`jojoxeTi~, `hetimasia~, `vedreba~. esori ukanaskneli kompozicia `gankiTxvis dRis~SemuSavebamde iyo cnobili <strong>da</strong> misgan <strong>da</strong>moukidebla<strong>da</strong>cgamoisaxebo<strong>da</strong>.`saSineli samsjavros~ kompoziciis Semadgenelinawili _ deisusi (δεησι§) _ vedreba, rogorccnobilia, samwevrian xats warmoadgen<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>cmacxovris orive mxares RvTismSobeli <strong>da</strong> ioanenaTlismcemeli gamoisaxebo<strong>da</strong>. am samwevriani xatispirveli <strong>da</strong>TariRebuli moxsenieba VII s-Siierusalimis patriarqs, sofrom I-s ukavSirdeba,159


omelmac es gamosaxuleba taZarSi aRwera [15, 6].vedrebis erT-erT adrindel nimuSad iTvleba agreTvevatikanis berZnuli kodeqsis miniatura. 1 amberZnuli kodeqsis zusti <strong>da</strong>TariReba ar xerxdeba.mkvlevarTa erTi nawili mas VI-VIII ss. miaku-Tvnebs, zogi ki IX-X s-iT (kon<strong>da</strong>kovi, Garrucci) aTariRebs,magram umravlesoba mainc VII s-Si ga<strong>da</strong>werisversias emxroba. yovel SemTxvevaSi, imisTqma SegviZlia, rom VII s-Si `vedrebis~ kompozicianamdvilad arsebob<strong>da</strong>. 2 amitomac fiqroben,rom `vedreba~ `saSineli samsjavros~ kompoziciaSiukve mza elementis saxiT Sevi<strong>da</strong>, am ukanasknelisgarTulebis gamo [15, 6-8]. ratom un<strong>da</strong> moxvedriliyo`vedreba~ `gankiTxvis dRis~ kompoziciaSi?amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT a. kirpiCnikovs miaCnia,rom es Tavad samwevriani gamosaxulebis emociurma<strong>da</strong>tvirTvam ganapiroba, RvTismSobeli <strong>da</strong>ioane naTlismcemeli xom odiTganve macxovriswinaSe kacTa modgmis Suamavlebad iTvlebodnen.efesos 431 wlis msoflio saeklesio krebis Sem-1 naRvarevis stelis kapitelis samnawilian reliefur kompoziciaSi,k. maCablis azriT, qristes didebis, Teofaniuri xilvisa <strong>da</strong> vedrebisideebia Serwymuli. Tuki mkvlevris varaudi sworia, VI s-isstelaze `vedrebis~ uZvelesi nimuSi un<strong>da</strong> iyos gamosaxuli (16. 76,288).2 i. misliveci Cvenamde moRweul uZveles kompoziciad wm. ekaterinesmonastris mozaikas Tvlis. magram iqve SeniSnavs, rom iustinianesepoqis mozaikuri dekoraciiT jer kidev Znelia vedrebaze saubari.igi mxolod am kompoziciis Canasaxia. vatikanis berZnuli kodeqsiki, i. mislivecis azriT, IX s. asls un<strong>da</strong> ganekuTvnebodes, romelicV-VI ss. originalis mixedviT Sesrul<strong>da</strong>. ix.: И. Мысливец,Происхождение «Деисуса». Византия, южные славяне и Древняя Русь.Западная Европа. Искусство и культура. Сборник статей в честь В.Н.Лазарева, М., 1973, стр. 59-63.160


deg RvTismSoblis Tayvaniscemam imata, xolo,rac Seexeba ioane naTlismcemlis kults, igiswrafad gavrcel<strong>da</strong> rogorc aRmosavleTSi, aseve<strong>da</strong>savleTSi. 3`vedrebis~ kompoziciis lirikul <strong>da</strong> sazeimoxasiaTs a. kirpiCnikovi literaturuli faqtebiT<strong>da</strong> esqatologiuri warmodgenebiT xsni<strong>da</strong>. umTavresiZegli, romlis wyalobiTac `vedrebis~ kompozicia`saSineli samsjavros~ nawili gax<strong>da</strong>, misiazriT, `RvTismSoblis mimosvla~ iyo, romelicyvelaze ufro metyvelad gadmoscem<strong>da</strong> qristesadmiSuamdgomlobis ideas. kidev erTi esqatologiurinawarmoebi, `vedrebaze~ rom iqonia gavlena,un<strong>da</strong> yofiliyo beri paladis `sityva uflismeored mosvlaze, saSinel samsjavroze <strong>da</strong>momaval cxovrebaze~, romelic Tavis mxriv, efremasuris msgavsi Sinaarsis Txzulebisgan aris3 saqarTveloSi RvTismSoblis kults yovelTvis gansakuTrebulimniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>. jer kidev adreqristianul xanaSi RvTismSoblisTayvaniscemaze miuTiTebs CvenSi gavrcelebuli qvajvarebi <strong>da</strong>reliefuri gamosaxulebebiT Semkuli qvasvetebi. VI-VIII ss. qarTuliplastikis TviTmyofadi Zeglebi, romlebic qveynis sulier cxovrebasTaniyo <strong>da</strong>kavSirebuli, ZiriTa<strong>da</strong>d qristianul siuJetebs aRwer<strong>da</strong>.stelaTa reliefebis TematikaSi gamorCeuli adgili hqon<strong>da</strong><strong>da</strong>mkvidrebuli RvTismSoblis gamosaxulebas, romlis varireba amikonografiuli Temis <strong>da</strong>muSavebis adgilobrivi tradiciis arsebobazemetyveleb<strong>da</strong> (k. maCabeli). qvasvetebze umTavresad RvTismSoblisori tipi gamoisaxebo<strong>da</strong>: mjdomare RvTismSobeli yrmiT (xandisi,bolnisi, br<strong>da</strong>Zori) <strong>da</strong> fexze mdgomare RvTismSobeli qristes welzeviTigamosaxulebiT (<strong>da</strong>vaTis stelis ori fragmenti). amasTan,stelebis warwerebSi xSirad mimarTavdnen RvTismSobels Sewevnisa<strong>da</strong> mfarvelobis TxovniT (pantiani, abasTumani, ude, mcxeTis jvrissamxreTi fasadi). ix.: Кити Мачабели, Каменные крести Грузии, Тб.,1998, стр. 238-239.161


<strong>da</strong>valebuli. 4 `vedrebis~ pirvelwyaroebis kvlevisasa. kirpiCnikovi mxolod literaturuli paralelebiTar <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong>. `saSineli samsjavros~kompoziciaSi gamosaxul personaJTa ganlagebammkvlevari `acduna~ (rogorc Tavad SeniSnavs),masSi bizantiuri sasaxlis karis ceremonialian Tun<strong>da</strong>c umaRles sasamarTloSi saqmis garCeviswesi <strong>da</strong>enaxa, rac garkveulwilad, kideverTi mizezi iyo, ris gamoc `vedrebis~ scenam`saSineli samsjavros~ siuJeti Seavso. magram, miuxe<strong>da</strong>va<strong>da</strong>misa, `vedreba~ sabolood ar Serwymia`saSineli samsjavros~ gamosaxulebas, man am ukanasknelisgareSec gaagrZela arseboba. aseve iyoruseTSic, sa<strong>da</strong>c `vedreba~ `samsjavros~ sinekdoqear gamx<strong>da</strong>ra [15, 21-22]. samagierod es termini[resp. `deisusi~] imdenad mWidrod <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong>a. kirpiCnikovs, rom igi zogierTi mkvlevris miersamecniero mimoqcevaSi am sityvis Semomtanadiqna miCneuli [ix. 22, 599]. k. volteris mixedviT,XIX s. bolos, rus xelovnebis istorikoss, kirpiCnikovsspecialuri ikonografiuli terminisSemoReba miewereba, rac ueWvelia, a priori mc<strong>da</strong>rimosazrebaa [17, 59]. am Temis <strong>da</strong>, Sesabamisad, terminisaRmocenebac, konstantine didis mmarTvelobi<strong>da</strong>nxatmebrZolobis perio<strong>da</strong>mde drois Sualedzemodis. `vedrebasTan~ <strong>da</strong>kavSirebiT, xatmebrZolobisgarkveul qronologiur zRvrad <strong>da</strong>debasxva konteqstSic figurirebs. varaudoben,rom Zalian didi gansxvaveba arsebobs `vedrebis~4 beri paladis `sityvis~ erT-erTi rusuli xelnaweris miniaturaSigamosaxul `vedrebis~ scenaSi, macxovris nacvlad wm. sameba gvevlineba.162


im gamosaxulebebs Soris, romlebic xatmebrZolobis<strong>da</strong>wyebamde <strong>da</strong> mis Semdeg Seiqmna, radganxatTayvanismcemlobis xanis nawarmoebebSi ufronaTlad <strong>da</strong> gasagebad aris gamoxatuli vedrebisJesti. aseTi <strong>da</strong>yofis mizezi, mislivecis azriT,xatTayvanismcemlebisa <strong>da</strong> xatmebrZolebis kamaTisqristologiuri xasiaTia, sa<strong>da</strong>c qristes a<strong>da</strong>mianuribunebis sazianod upiratesoba mis RvTaebriobasmieniWa. amiT macxovari a<strong>da</strong>mianebs <strong>da</strong>Sor<strong>da</strong><strong>da</strong> arsebuli manZilis <strong>da</strong>safarad wmin<strong>da</strong>nTaSuamdgomloba aucilebeli gax<strong>da</strong> [17, 60].miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom a. kirpiCnikovis avtoriteti`vedrebis~ ikonografiuli tipis SeswavlisistoriaSi Seuryeveli <strong>da</strong>rCa, bevri mkvlevari Seeca<strong>da</strong>kompoziciis gansxvavebul interpretirebas.TviT gamosaxulebis esqatologiuri Sinaarsi(a. kirpiCnikovi, k. kiunstle), risi `wyalobiTac~igi `saSineli samsjavros~ nawilad iqca, uaryofiliqna (g. hogeverfi, b. brenki). am samwevrianikompoziciis Sinaarsi sxva<strong>da</strong>sxva dros sxva<strong>da</strong>sxvagvaradesmo<strong>da</strong>T. a. grabari `vedrebaSi~ qristesTayvaniscemis adreqristianul tradicias xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>,romelzec saimperatoro ikonografiis gavlenaairekla [17, 60]. ufro adre d. ainalovi <strong>da</strong> e.redini kievis sofios taZarSi am kompoziciisSeswavlisas miuTiTebdnen, rom masSi bizantiissasaxlis karis ceremonialis msgavsad, sa<strong>da</strong>c kariskacebiimperatoris winaSe Tayvaniscemis pozaSiganlagdebodnen, macxovrisadmi locva-mu<strong>da</strong>raiyo gadmocemuli (am cdunebas, rogorc iTqva,verc a. kirpiCnikovma gauZlo!). `vedrebis~ kompoziciisgenezisSi yvelaze sicocxlisunariani <strong>da</strong>marTebuli versia literaturuli gza (apokrife-163


i, liturgikuli teqstebi) aRmoCn<strong>da</strong>. Tumca zogierTmamkvlevarma literaturul teqstebSi ukvemza ikonografiuli tipebis anarekli <strong>da</strong>inaxa(a. baumStarki) [17, 61]. asea Tu ise, RvTismSoblisa<strong>da</strong> ioane naTlismcemlis SuamavlobiT, yovelikacis codvaTa misateveblad <strong>da</strong> sulis sacxonebladmacxovrisadmi aRvlenili locvis ikonografiulmagamosaxulebam (aSkara esqatologiuri<strong>da</strong>tvirTviT), qristianul xelovnebaSi erTerTiyvelaze gamorCeuli adgili <strong>da</strong>imkvidra.`vedrebis~ kompoziciis calke, `saSinelisamsjavros~ gareSe, gamosaxvas mdi<strong>da</strong>ri istoriaaqvs saqarTveloSi, minanqruli Tu Weduri xelovnebisZeglebSi. pirvel rigSi, un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vasaxeloTmartvilis triptiqis Sua nawili, romelicminanqriT aris Sesrulebuli <strong>da</strong> IX s. <strong>da</strong>sasrulsekuTvnis. 5 kompoziciam Cvens dromde arasruladmoaRwia. igi mxolod vedrebis pozaSigamosaxuli RvTismSobliTa <strong>da</strong> ioane naTlismcemliTaris warmodgenili, macxovris centralurifigurisgan ki konturi <strong>da</strong> Saravandis fragmentebiRaSemorCa. martvilis `vedreba~ imiT arisaRsaniSnavi, rom igi am ikonografiuli sceniserT-erTi uZvelesi gamosaxulebaa. misi paraleliesenSi <strong>da</strong>cul e.w. matil<strong>da</strong>s jvarTan SegviZlia<strong>da</strong>vZebnoT [5, 23]. `vedrebas~ vxvdebiT odigitriisgamosaxulebis ze<strong>da</strong> nawilSi, cageris XIs. vercxlis Weduri xatis CarCoze, sa<strong>da</strong>c es kom-5 martvilis stavroTekas g. abramiSvili XI s-iT aTariRebs, xolor. mefisaSvili <strong>da</strong> v. cincaZe VIII-IX ss-iT (Jewellery et metalwork inthe museums of Georgia. Compiled and Introduced by Alexander Javakhishviliand Guram Abramishvili, Leningrad, 1986, pl. 88; R. Mepisaschwili. W.Zinzadze. Die Kunst des alten Georgien, Leipzig, 1977, s. 280).164


pozicia mcire zomis me<strong>da</strong>lionebSi aris gamosaxuli[23, tab. 151]. `vedrebas~ asaxavs xobis RvTismSoblisWeduri xatis CarCos, ze<strong>da</strong> arSiazemoTavsebuli minanqruli me<strong>da</strong>lionebi, romlebicXIII s. ganekuTvneba [5, 85]. aseve CarCos ze<strong>da</strong> arSiazeagamosaxuli `vedreba~ sujunas wm. giorgisvercxliT moWedil XII s. xatzec [23, tab. 186]. 6yvelaze ufro STambeW<strong>da</strong>vad ki `vedrebas~ beqaopizariseuli wyarosTavis saxarebis (XII s.) ydisvercxlis moWediloba (20 smX17 sm) gadmogvcems.amave ostats ekuTvnis anCisxatis mooqruli vercxlisCarCos moWedilobac, sa<strong>da</strong>c marjvena <strong>da</strong>marcxena Sveuli arSiebis Sua nawilSi, vedrebispozaSi RvTismSoblisa <strong>da</strong> ioane naTlismcemlisfigurebia gamosaxuli [23, tab. 188-190]. beSqen opizarisCvenamde SemorCenili erTaderTi namuSevris,berTis oTxTavis vercxlis ydis moWedilobiserTi mxarec `vedrebiTaa~ Semkuli [24, 277].`vedrebis~ kompozicias eTmoba mRvimevis Wedurixatis (XIII s.) nawilebi, romelic cal-calke warmogvidgensmacxovars, RvTismSobelsa <strong>da</strong> naTlismcemels[23, tab. 203-205]. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, Suasaukuneebis xatwera Zalian xSirad mimarTav<strong>da</strong>qristianul samyaroSi metad gavrcelebul amikonografiul scenas.6 XI s. bizantiur xelobas ganekuTvneba xaxulis karedis sami firfita,romelic `vedrebis~ kompozicias asaxavs. firfitebi TaRisqveS, karedis Sua aris zemo nawilSia moTavsebuli: centrSi _ momrgvalebulifirfita taxtze mjdomi qristes figuriT, mis orivemxares ki or sworkuTxa firfitaze gamosaxuli RvTismSobeli <strong>da</strong>ioane naTlismcemeli. (ix.: l. xuskivaZe, Sua saukuneebis tixruliminanqari saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo muzeumSi, Tb., 1984,gv. 44).165


calke un<strong>da</strong> gamovyoT gelaTis oTxTavis miniaturuliSemkuloba, sa<strong>da</strong>c `saSineli samsjavros~kompozicia, faqtobrivad, `vedrebiTaa~ warmodgenili.gelaTis oTxTavi mravalmxriv sayuradReboxelnaweria, romlis miniaturebiT (iseverogorc, saerTod, qarTuli iluminirebuli xelnawerebiT)mecnierebi XIX s. bolos <strong>da</strong>interesdnen[18, 170-178; 19, 255-311]. marTalia, saxarebis miniaturulikompoziciebis mxatvruli Rirsebebiaravis <strong>da</strong>uyenebia eWvqveS, magram misi <strong>da</strong>TariReba<strong>da</strong> TviTmyofadoba ki bolomde sakamaTod <strong>da</strong>rCa.n. kon<strong>da</strong>kovisa <strong>da</strong> d. baqraZis msavsad S. amirana-Svili Tvli<strong>da</strong>, rom oTxTavis mxatvruli gaformebaSeiZlebo<strong>da</strong> giorgi mTawmidelis aTonze mo-Rvaweobis periodTan (e.i. XI s.) <strong>da</strong>gvekavSirebina[11, 24].CvenTvis saintereso siuJeti [resp. `vedreba”]maTes saxarebis 75-e furcelze aris moTavsebuli.miniaturaze warmodgenilia SaravandiT mosiliqriste, romlis ukana planze sami angeloziagamosaxuli, qristes orive mxares RvTismSobels<strong>da</strong> ioane naTlismcemels vxe<strong>da</strong>vT vedrebis poza-Si. macxovris taxti<strong>da</strong>n cecxlis mdinare moedineba,qvemoT ki oTxi qerubimis gamosaxulebaa [2,75v]. gelaTis oTxTaviseuli `gankiTxvis dRe” samsjavrosideis gamosaxatad mxolod `vedrebis”kompoziciiT (Tu ar CavTvliT cecxlis mdinares)<strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong>, magram amis mizezi miniaturissimartive <strong>da</strong> axali aRTqmis teqstis `erTguleba”ar un<strong>da</strong> iyos. albaT, xelnaweris momxatvelmaam Temas mianiWa gansakuTrebuli azrobrivi<strong>da</strong> emociuri <strong>da</strong>tvirTva. miT umetes, rom oTxTavisfrontispisze isev `vedrebaa” gamosaxuli, ro-166


gorc <strong>da</strong>moukidebeli kompozicia. amasTan <strong>da</strong>kav-SirebiT, yuradReba un<strong>da</strong> gavamaxviloT erT sainteresogaremoebaze. gelaTis saxarebis msgavsadII jruWis saxarebis (XII s.) frontispiszec `vedrebis”kompozicia gvxvdeba, rac, savaraudoa,rom adgilobrivi, qarTuli ikonografiuli tradiciaun<strong>da</strong> yofiliyo [20, 132]. sxvagvarad ver avxsniTqarTuli miniaturuli ferweris paleologosuristilis erT-erT adreul nimuSad miCneulmoqvis (1300 w.) oTxTavis frontispisis furcelze`vedrebis” moTavsebas (samwuxarod, esfurceli ar Semonaxula, magram swored am siu-Jetis gamosaxulebaze miuTiTeben mkvlevrebi: n.kon<strong>da</strong>kovi, d. baqraZe, T. Jor<strong>da</strong>nia, r. Smerlingi,S. amiranaSvili), rac mas arsebiTad ganasxvavebsbizantiuri kodeqsebisgan [20, 132]. ase rom, xelnawerebismomxatvelebi mkiTxvelTan Sexvedras`vedrebis” emociur Temas andobdnen. maTi azriT,aqe<strong>da</strong>n un<strong>da</strong> <strong>da</strong>wyebuliyo xelnaweris aRqma. niSandoblivia,rom `vedrebis~ Temis aqcentireba saqarTveloSimarto miniaturuli ferwerisaTvisar aris <strong>da</strong>maxasiaTebeli. igive tendencia (aq igulisxmeba`vedreba~, rogorc <strong>da</strong>moukidebeli kompozicia<strong>da</strong> ara `saSineli samsjavros” nawili)ikveTeba kedlis mxatvrobaSi, sa<strong>da</strong>c am kompoziciasumetesad sakurTxevlis afsidis konqi, e.itaZris interieris centraluri <strong>da</strong> kargad aRsaqmeliadgili eTmobo<strong>da</strong>. advili warmosadgenia,rom wirvisa Tu qa<strong>da</strong>gebis dros yvelaze metadtaZris es nawili moxvdebo<strong>da</strong> mrevlis TvalTaxedvisareSi, amitomac momxatvelTa arCevani sulacar iyo SemTxveviTi. piriqiT, taZrebis moxatulobisprogramaSi ara marto qarTuli monume-167


nturi ferweris Tavisebureba, aramed zoga<strong>da</strong>dqristianobisadmi <strong>da</strong>mokidebuleba gamomJRavn<strong>da</strong>.qarTuli xelovnebis am Taviseburebas XX s. <strong>da</strong>sawyisSiukrainelma mecnierma, T. Smitma miaqciayuradReba. misTvis sakvirveli aRmoCn<strong>da</strong>, rom ta-Zris erT-erTi yvelaze sapatio adgili, sakurTxevliskonqi, qarTul kedlis mxatvrobaSi `vedrebas”ekava. swored am niSniT gamoarCia man qar-Tuli xelovneba [4, 19]. saqarTveloSi ”vedrebis”kompoziciis gansakuTrebuli mniSvnelobis SesaxebxelovnebaTmcodneebi SemdgomSic miuTiTebdnen.o. firaliSvilis azriT, kacTmosarCleobiskeTilSobiluri idea qarTulma kedlis mxatvrobam`vedrebis” siuJetis win wamoweviT gamoxata.`qristianuli doqtrinisadmi bizantiur <strong>da</strong> qarTul<strong>da</strong>mokidebulebebs Soris gansxvavebis naTelsayofad,_ wer<strong>da</strong> igi, _ metad sayuradReboa sworedis faqti, rom qristes meored mosvlisrwmenasTan <strong>da</strong>kavSirebuli ori Temi<strong>da</strong>n (`pantokratoris~gamosaxviT _ RmerTis yovlisSemZleoba,xolo `vedrebiT” _ a<strong>da</strong>mianuri codvebis Semwynarebloba)qarTulma xelovnebam meore Temasara marto upiratesoba mianiWa, aramed igi saeklesiomxatvrobis yvelaze sapatio kompozicia<strong>da</strong>qcia. amiT qarTuli eklesia bizantiur Tvalsazrissdemonstraciulad <strong>da</strong>upirispir<strong>da</strong>” [4, 20].mravlismTqmelia, rom petriwonis monasterSi, imsamlocveloSi, romelSic qarTuli mxatvrobaa<strong>da</strong>culi, sakurTxevlis konqSi `vedrebaa~ gamosaxuli.Tumca, rogorc cnobilia, bulgareTSi eskompozicia saerTod ar iyo gavrcelebuli. qar-Tuli miniaturuli <strong>da</strong> monumenturi ferweris ZeglebSigamovlenili es tendencia, CvenSi <strong>da</strong>mkvi-168


drebul mravalsaukunovan tradiciaze mianiSnebs,romelmac macxovris winaSe RvTismSoblisa<strong>da</strong> ioane naTlismcemlis kacobriobisaTvis Suamdgomlobismotivi _ codvaTa mitevebisa <strong>da</strong> suliscxonebisaTvis vedreba _ humanizmis gamoxatuleba<strong>da</strong>qcia.bizantiur kedlis mxatvrobaSi `vedrebis”Temas Zalze iSviaTad mimarTavdnen <strong>da</strong>, Sesabamisad,moxatulobis programaSi gansazRvruli adgilicar hqon<strong>da</strong>. bizantiur ZeglebSi es kompoziciasakurTxevlis konqSi, gamonaklisis saxiT,mxolod ramdenjerme gvxvdeba. mesinis taZarSi,fskovis miroJis monastris macxovar-fericvalebistaZarSi <strong>da</strong> mangupis taZarSi (yirimi). sxva SemTxvevebSi`vedreba” xan taZris triumfalurTaRs amSvenebs (kievis sofios taZris me<strong>da</strong>lionebi),xanac taZarSi Sesasvleli karis zemoT gamoisaxeba(san-markos eklesia veneciaSi, vatopedismonasteri <strong>da</strong> sxv.) [12, 59-60]. ratom ver <strong>da</strong>imkvidradogmaturi TvalsazrisiT esoden mniSvnelovanmasiuJetma Tavisi adgili eklesiis moxatulobissistemaSi? T. Smiti amis mizezs kompoziciaTaganmeorebaSi xe<strong>da</strong>vs, radgan `vedreba”, rogorcesqatologiuri ideiT gajerebuli siuJeti,gumbaTis kompoziciis _ `amaRlebis~ (romelicaseve meored mosvlis momaswavebelia) ganmeorebaswarmoadgens, rac Tanamimdevrulad moazrovnebizantieli RvTismetyvelebisTvis miuRebeli iqnebo<strong>da</strong>[21, 122]. fokidis wm. lukas eklesiis gumbaTismoxatulobaSi arsebuli `vedreba” mkvlevrismier swored `amaRlebis~ variantad aris gagebuli.misi <strong>da</strong>skvniT, sadRac `bizantiuri kulturulisamyaros” gavrcelebis arealSi `vedre-169


a~ myarad yofila fexmokidebuli <strong>da</strong> de<strong>da</strong>qalaq-Sic provincii<strong>da</strong>n moxvedrila, magram konstantinopolismoxatulobebSi sakurTxevlis konqi ar<strong>da</strong>ukavebia, radgan igi tradiciulad RvTismSoblisgamosaxulebas eTmobo<strong>da</strong>. `vedrebis” samSoblosZiebisas T. Smitma Tormeti qarTuli Zegligamoyo, sa<strong>da</strong>c aRniSnuli kompozicia sakurTxevlisafsidis naxevargumbaTSi <strong>da</strong>afiqsira (erkeTiseklesia, Jibiani, sof. akeTis macxovris eklesia,nakifari, safara, sof. saydris wm. giorgiserTnaviani eklesia, svifi, tbeTi, wromi, xoniseklesia, Cukuli, sof. Semoqmedis macxovris eklesia)[21, 123; guriis aq CamoTvlili eklesiebisSesaxeb ix. 1, 106, 181, 203]. Semdgomma kvlevam esCamonaTvali sxva axali qarTuli ZeglebiT Seavso<strong>da</strong> mecnieris <strong>da</strong>kvirveba ufro gaamyara. amasgar<strong>da</strong>, aRmoCn<strong>da</strong>, rom `vedreba”, rogorc sakurTxevliskompozicia aRmosavleTSi, kerZod kapadokiisgamoqvabul eklesiebSi, iyo gavrcelebuli.qarTuli <strong>da</strong> kapadokiuri ikonografiis msgavsebebzemsjelobisas n. tieri SeniSnavs, rom ormezobel qalkedonur samyaros, saqarTvelosa <strong>da</strong>mcire azias politikur, kulturul <strong>da</strong> samonastrosakiTxebSi sakmaod mravali Sexebis wertilihqon<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad saqarTvelos <strong>da</strong> kapadokiasSoris arsebuli urTierTobebis dRemde Seuswavlelobisa,`mcire aziisa <strong>da</strong> amierkavkasiis orqalkedonur Tems” Soris gacvla-gamocvlis arsebobamkvlevars <strong>da</strong>saSvebad miaCnia. maSinac ki,roca ucnobia, sinamdvileSi, ra pirobebSi mimdinareob<strong>da</strong>es gacvla-gamocvla [25, 109-112]. am TvalsazrisiTigi (n. tieri) ar gamoricxavs didiqarTuli monastrebis, rogorc berZnul samyaro-170


sTan kulturuli gacvlis obieqtebis rols, <strong>da</strong>arc tao-klarjeTis pontosa <strong>da</strong> aRmosavleT kapadokiasTanuSualo mezoblobis faqtors iviwyebs[25, 111-112]. amitomac am urTierTobebSi n. tieriaRmosavluri qristianobis saerTo wyaroebisadmierTgulebis gar<strong>da</strong>, kapadokiasa <strong>da</strong> saqarTvelosSoris `pir<strong>da</strong>piri <strong>da</strong> Tanamimdevruli kontaqtebis”niSans xe<strong>da</strong>vs. 7 cxadia, zemo<strong>da</strong>saxelebuliarc erTi faqtoris ugulebelyofa ar Sei-Zleba, yoveli maTgani angariSgasawevia. Tumcaarc ga<strong>da</strong>Warbebuli Sefaseba iqnebo<strong>da</strong> marTebuli(mxedvelobaSi ara gvaqvs mxolod nikol tierismosazrebebi), miT umetes, rom `vedrebis” Tema qarTulxelovnebaSi ufro mravalricxovani ikonografiulivariantebiT aris warmodgenili, vidrekapadokiis gamoqvabuli eklesiebis moxatulobaSi.es garemoeba TavisTavad xazs usvams qarTuliZeglebis rols zoga<strong>da</strong>d qristianul xelovnebaSiam Temis Camoyalibebisa <strong>da</strong> gavrcelebissakiTxebis gasarkvevad. aRsaniSnavia, rom svanurZeglebSi ferweruli skolis arsebobis man-Zilze (X_XVII ss.) £`vedreba”£ gansazRvravs sakurTxevliskonqis programas [8, 2].7 amasTan, n. tierim kidev ufro ganavrco kapadokiuri eqsportismniSvneloba <strong>da</strong> varaudi gamoTqva, rom mcire aziaSi Turq-selCukTabatonobis xanaSi kapadokiuri sazogadoebis garkveul nawils, Sesa-Zlebelia, saqarTveloSi Seefarebina Tavi <strong>da</strong>, rac mTavaria, XII saukuneSiqarTuli civilizaciis araCveulebriv ganviTarebaSi mieRomonawileoba. N. Thierry, Iconographie cappadocienne et géorgienne similitudes.A propos de l’abside du St. Sauveur de Mačxvariši (1140). Bedi Kartlisa.Revue de Kartvélologie,vol. XXXVIII, Paris, 1980, p. 110.171


qarTuli ferweruli vedreba mravalferovanire<strong>da</strong>qciebiT aris cnobili. garejSi, wamebulis<strong>da</strong>rbazul eklesiaSi (X s.) afsidis konqSi`vedrebis~ adreuli ikonografiuli re<strong>da</strong>qciagvaqvs warmodgenili: RvTismSobelsa <strong>da</strong> naTlismcemels,romlebic taxtze <strong>da</strong>brZanebul macxovarsaqeT-iqiT udganan, xelSi gaSlili, teqstebianigragnilebi uWiravT [14, 138]. `vedrebaa~ gamosaxuliu<strong>da</strong>bnos monastris mTavari eklesiisegvterisa <strong>da</strong> satrapezos aRmosavleT kedlebzec.egvteriseuli `vedreba~ (kompozicia XII saukune-Si ganaaxles) mkveTrad gansxvavdeba wamebuliseklesiis re<strong>da</strong>qciisagan. RvTismSobelsa <strong>da</strong> naTlismcemelsSoris fexze mdgari qristes figuramarjvena xeliT akurTxebs, marcxenaSi ki tradiciuladsaxareba upyria [14, 141-142]. un<strong>da</strong> aRiniSnos,rom `vedrebis~ kompozicia garejSi egvterebis,mcire eklesiebisa <strong>da</strong> satrapezoebis aRmosavleTafsidebis (sa<strong>da</strong>c trapezis dros beri locvebskiTxulob<strong>da</strong>) moxatulobis ZiriTadi Temagax<strong>da</strong>. Sesabamisad, naTlismcemlis monastris egvterisafsi<strong>da</strong> (XII s. bolosa <strong>da</strong> XIII s. <strong>da</strong>sawyisismoxatuloba) <strong>da</strong> berTubnis eklesiis satrapezo(moxatulia XIII s. <strong>da</strong>sawyisSi) isev `vedrebiT~ixateba, mxolod am ukanasknelSi, nacnobimavedreblebis, RvTismSoblisa <strong>da</strong> ioane naTlismcemlisnacvlad, maxvilSemarTuli miqael <strong>da</strong>gabriel mTavarangelozebi mcvelTa rolSigvevlinebian [14, 149]. amis<strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad, `vedreba~ar yofila garejis monastrebis sakurTxevliskonqis moxatulobis erTaderTi Tema. u<strong>da</strong>bnosmTavar eklesiaSi (X s. bolosa <strong>da</strong> XI s. <strong>da</strong>sawyisismoxatuloba) afsidis konqis kompoziciis Te-172


matika `RvTismSoblis didebis~ sasargeblod Seicvala(es kompozicia gvxvdeba sabereebis egvterebis<strong>da</strong> berTubnis eklesiis sakurTxevlebSi)[14, 140]. garejis ferweruli skolis tradiciismixedviT, sakurTxevlis programas ZiriTa<strong>da</strong>dori Tema: `RvTismSoblis dideba~ <strong>da</strong> `vedreba~gansazRvrav<strong>da</strong>, Tumca zogjer afsidis naxevargumbaTi`uflis amaRlebasac~ eTmobo<strong>da</strong>.Tuki garejis monastrebis sakurTxevlis moxatulobaSi`vedrebasTan~ erTad `RvTismSoblisdidebac~ hpovebs adgils, svaneTis monumenturiferwera am kompozicias saerTod ar icnobs. aswleulebismanZilze Camoyalibebuli tradiciissafuZvelze svaneTis eklesiebis sakurTxevliskonqi `vedrebis~ gar<strong>da</strong> arc erTi kompoziciiTar SeumkiaT. gamonakliss warmoadgens sami Zegli(nesguni, Cvabiani, aci), sa<strong>da</strong>c isev `vedrebis~ winamorbediversia ganxorciel<strong>da</strong>. `vedrebisadmi~erTgulebaze isic metyvelebs, rom RvTismSoblissaxelze agebul Jibianis eklesiaSic ki afsidiskonqi kvlav `vedrebam~ <strong>da</strong>ikava [8, 2]. amis mizezsmkvlevrebi svaneTSi Zveli aRmosavlurqristianulitradiciebis siZliereSi <strong>da</strong> imavdroula<strong>da</strong>dgilobriv religiur warmodgenebSixe<strong>da</strong>ven. am warmodgenebis mixedviT, rogorc n.ala<strong>da</strong>Svili SeniSnavs, macxovris, wmin<strong>da</strong> giorgis,miqael <strong>da</strong> gabriel mTavarangelozebis <strong>da</strong>wmin<strong>da</strong> barbares gansakuTrebuli TayvaniscemispirobebSi RvTismSobeli naklebad gamoirCeva [8,3]. svaneTis moxatulobis adreuli `vedreba~ (Xs.-XI s. <strong>da</strong>sawyisi) kompoziciis tradiciul re<strong>da</strong>qciasmisdevs: taxtze mj<strong>da</strong>r qristes aqeT-iqiTRvTismSobeli <strong>da</strong> ioane naTlismcemeli udganan.173


amaze metyvelebs svifis, Jibianis, fxotreris eklesiebSiSemorCenili ferweris pirveli fenisfragmentebi.konqis kompozicias misTvis aucilebeli <strong>da</strong>tvirTva<strong>da</strong> mniSvneloba mefis mxatvar TevdoresSemoqmedebaSi mieniWa. Tevdores mier XI-XII ss.mijnaze moxatul samive eklesiaSi (ifrari, lagurka,nakifari) `vedreba~ originalurad <strong>da</strong>monumenturad aris ga<strong>da</strong>wyvetili. ifrarisa <strong>da</strong>lagurkas eklesiebis mcire zomebis gaTvaliswinebiT,mxatvarma kompozicia sakurTxevlis moxatulobisaTvisucxo, magram xatweraSi xSiradgamoyenebuli xerxiT _ naxevarfigurebiT gadmosca[9, 17]. `mcire vedrebis~ Semdeg ki nakifariswmin<strong>da</strong> giorgis (`jgrag~) eklesiaSi, Tevdore`vedrebis~ yvelaze vrcel re<strong>da</strong>qciaze SeCer<strong>da</strong>.nakifaris moxatulobaSi (1130 w.), sa<strong>da</strong>c logikuradgaerTian<strong>da</strong> sakurTxevlis ori ZiriTadiTema: `qristes dideba~ TeofaniiT <strong>da</strong> `vedreba~,SesaniSnavad warmoCin<strong>da</strong> didebiT Semosili, grandiozuliqristes pirquSi saxe (rogorc uflismeored mosvlis <strong>da</strong> gankiTxvis dRis mauwyebeli)<strong>da</strong> zeciur mxedrobasTan Serwymuli, codvilTamaradiuli mosarCleebis _ RvTismSoblisa <strong>da</strong>ioane naTlismcemlis Se<strong>da</strong>rebiT patara figurebi[10, 61]. aRsaniSnavia, rom `vedrebis~ Temis amgvarigaazreba ufro adrindel ZeglSic gvxvdeba.sofel zemo krixis mTavarangelozTa eklesiaSi,sakurTxevlis konqi `vedrebis~ gavrcobil versiaseTmoba [13, 120]. XI s-Si Sesrulebuli zemokrixis moxatulobis `vedreba~, nakifaris msgavsad,sakurTxevlis Teofaniur kompoziciasTanaris sinTezirebuli.174


sakurTxevlis `vedrebis~ vrceli versia farTodgavrcel<strong>da</strong> qarTul kedlis mxatvrobaSi,xolo, rac Seexeba svanur Zeglebs, nakifaris moxatulobasvani mxatvrebisaTvis STagonebis wyarodiqca <strong>da</strong> XII-XIII ss-Si farTo re<strong>da</strong>qciis dominirebagansazRvra. amave kompoziciuri sqemi<strong>da</strong>ngamodis miqael maRlakeli sofel macxvariSismacxovris eklesiis (`macxvar~) afsidis moxatulobaSi(1140 w.). marTalia, mxatvari qristes figurassxvebisagan mkveTrad ar gamoarCevs, rogorces nakifarSi <strong>da</strong> misi zegavleniT moxatultaZrebSi iyo, magram macxovris gamoyofas maincaxerxebs [8, 14-15].svaneTSi `vedreba~ XIV-XVII saukuneebSic sakurTxevlismoxatulobis erTaderT Temad <strong>da</strong>r-Ca. am periodis Zeglebi (uRvali, svifis meorefena, laRami, CaJaSi, mTavarangelozTa eklesialaSTxverSi <strong>da</strong> sxv.) isev samwevrian `vedrebas~ubrundebian, Tumca kompozicia tradiciuladwinaswarmetyvelTa gamocxadebis motivebs Seicavs,zogan ki mTavarangelozebic Cndebian [8, 15-16].rogorc vxe<strong>da</strong>vT, `vedreba~ X-XVII ss. ganmavlobaSiualternativod figurirebs svanuri eklesiebissakurTxevlebis moxatulobis programaSi.amdenad, svanuri `vedrebis~ mravalricxovani<strong>da</strong> mravalferovani nimuSebi myari ikonografiulitradiciis maCvenebelia, romelSic svanebismier qristianobisa <strong>da</strong> adgilobrivi religiuriwarmodgenebis Taviseburi aRqma-gaazreba aisaxa.`vedrebis~ Temis interpretaciisTvis saqar-TveloSi <strong>da</strong>, saerTod, aRmosavlur-qristianul175


xelovnebaSi Zalian didi mniSvneloba aqvs oSkistaZris qtitoruli vedrebis gamosaxulebebs. vedrebisidea oSkSi gansakuTrebulad dominirebs.<strong>da</strong>viwyoT imiT, rom taZris maSeneblebi _ <strong>da</strong>viTmagistrosi <strong>da</strong> bagrat erisTavTerisTavi swored`vedrebis~ scenis nawilad arian warmodgeniliinterierisa <strong>da</strong> eqsterieris reliefur kompoziciebSi.samxreT fasadis horeliefis, naturalurimasStabiT gadmocemul tradiciul `vedreba-Si~ <strong>da</strong> eklesiis interierSi, samxreT-<strong>da</strong>savleTisvetis niSaSi arsebul qtitorTa reliefur kompoziciaSi(aq RvTismSobeli <strong>da</strong> ioane naTlismcemelifizikurad ar Canan, maTi saxelebi warwerebSimoixsenieba), mefeebi ufals didebas <strong>da</strong>wyalobas sTxoven <strong>da</strong> mavedrebelTa Soris ariangamosaxuli [6, 54-59]. eriskacTa, Tun<strong>da</strong>c mefeTa,amgvari gandideba, `vedrebis~ jgufTan gaTanabreba(qtitorebi <strong>da</strong> zeciuri ierarqiis warmomadgenlebierT doneze, Tanabari zomis figurebissaxiT warmogvidgebian), rogorc v. jobaZe SeniSnavs,aRmosavlur-qristianuli xelovnebis istoriismixedviT, umagaliToa qan<strong>da</strong>kebaSi [7, 45].oSkis taZris dekorSi `vedrebis~ Temis winwamowevas, Cveni azriT, bevrad ufro Rrma safu-Zveli un<strong>da</strong> hqondes, vidre `vedrebis~ kompoziciaSiqtitorTa CarTviT taos mefeTa gandidebisgamosaxvaa. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT marTebuladgveCveneba v. jobaZis <strong>da</strong>kvirveba, rom oSkSi qtitorTaori jgufis <strong>da</strong> orive SemTxvevaSi `vedrebaSi~warmoCena, qtitor-monarqTa mier TavianTisaqmianobis xazgasmis gar<strong>da</strong>, mamis _ a<strong>da</strong>rnase kurapalatiswinaSe Tavis marTlebis survilzecmianiSnebs [7, 45]. gavixsenoT sumbat <strong>da</strong>viTis Zis176


qronikis Sesabamisi pasaJi: `gar<strong>da</strong>icvala [a<strong>da</strong>rnasekurapalati], Ze bagrat magistrosisa, qoronikonsarpa, romeli-ese ZeTa Seipyres <strong>da</strong> monazonqmnes. moku<strong>da</strong> uneblieT fiCÂTa, <strong>da</strong> <strong>da</strong>utevna Zeni:bagrat <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT erisTav-erisTavi~ [3, 381]. rogorcCans, fiCvosani mamis winaSe Tavis marTlebazemetad a<strong>da</strong>rnases Zeebs Cadenili codvis gamosinanuli amoZraveb<strong>da</strong>T, rodesac `vedrebis~tradiciuli kompoziciis nawilad mogvevlinen<strong>da</strong> codvili kacobriobis mosarCleTa meSveobiTTavianTi <strong>da</strong>naSaulis gamosyidvas Seecadnen.skulpturasTan erTad vedrebis ideiT arisgamsWvaluli taZris warwerebic, rac oSkSi amTemis sagangebo <strong>da</strong>tvirTvaze metyvelebs. gar<strong>da</strong>amisa, SeiZleba iTqvas, rom taZris mSeneblobas-Tan an mis aRdgena-moxatvasTan <strong>da</strong>kavSirebuliyvela piri, qtitori Tu uSualod saqmeTa mwarmoebeli,`vedrebis~ kompoziciaSi gamoisaxa. macxovris,RvTismSoblisa <strong>da</strong> ioane naTlismcemliswinaSe muxlmoyrili grigol oSkelis figura,romelsac e. TayaiSvili mSeneblobis ze<strong>da</strong>mxedveladmiiCnevs, oSkis samxreT galereis rvawaxnagaburjze gamoqan<strong>da</strong>kebuli `vedrebis~ rTuli kompoziciisnawilia. oSkiseuli mesame `vedrebis~nimuSSi zeciur ZalTa mxedrobasTan erTad (mTavarangelozebi,serafimebi, qerubimebi) wmin<strong>da</strong>nTagamosaxulebebic gvxvdeba, rac uCveuloa am siu-JetisaTvis.ufro Sors dgas `vedrebis~ kanonikuri sqemisagan1036 wliT <strong>da</strong>TariRebuli, samxreTi mklaviskedlis mxatvroba. v. jobaZis mier 1983 welsgamovlenil samfigurian kompozicias asomTavruliwarwera axlavs, sa<strong>da</strong>c ioane naTlismcemeli177


macxovrisadmi savedrebel locvas aRavlens, magramarasrul warweraSi ar Cans momnanieblis vinaoba.gragnili, romelzec es warweraa Sesrulebuli,centrSi mdgom figuras, v. jobaZis mixedviT,qristes upyria. warweraSi naTlismcemlisSuamavlobas mkvlevari imiT amarTlebs, romoSkis taZari am wmin<strong>da</strong>nis saxelzea agebuli <strong>da</strong>vedrebiTac is mimarTavs macxovars <strong>da</strong> araRvTismSobeli [6, 62-63]. n. tieris interpretaciiT,oSkis samxreTi mklavis mxatvroba tradiciuli`vedreba~ ki ar aris, aramed ioane naTlismcemlisorive mxares patrikios jojikis (vincmoaxatvina taZari 1036 wels) <strong>da</strong> episkoposis figurebiagamosaxuli [26, 135]. am kompoziciaSi jojikisgamosaxulebas v. jobaZec afiqsireb<strong>da</strong>. misiazriT, naTlismcemlis figura mogvianebiTun<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eweraT <strong>da</strong> jojikiT SeecvalaT. asexsni<strong>da</strong> igi `vedrebis~ jgufSi samoqalaqo TavsaburaviTSemkuli personaJis arsebobas [6, 62].magram, rogorc un<strong>da</strong> gavigoT es mxatvroba, warwerismixedviT vedrebis ideis gamomxatvelia <strong>da</strong>qristesadmi Suamavlobas erT-erTi mavedrebeli_ winamorbedi axorcielebs. marTlac, oSkisTvistradiciuli `vedrebis~ Tema, romelic orjer`qtitoruli vedrebis~ saxiT gaform<strong>da</strong>, Semdegki rvawaxnaga svetis rTuli <strong>da</strong> uCveulo kompoziciisZiriTad scenad iqca, taZris aRdgena-moxatvisas,XI s-Si Sesrulebul freskul mxatvrobaSi,kvlav aqtualuri gax<strong>da</strong>. Sua saukuneebis ganmavlobaSigabatonebulma ikonografiulma tradiciam,rac kedlis mxatvrobaSi `vedrebis~ TemisdominirebiT aRiniSna, imdroindeli qarTuli178


sazogadoebis sinanulisa <strong>da</strong> codvebis mitevebisadmi<strong>da</strong>uokebeli swrafva gamoamJRavna 8 .amrigad, esqatologiuri SiSi <strong>da</strong> sulis ga<strong>da</strong>rCeniT<strong>da</strong>intereseba zedmiwevniT aisaxa qarTuliminanqruli, Weduri, monumenturi <strong>da</strong> miniaturulixelovnebis ZeglebSi <strong>da</strong>, SeiZleba iTqvas,rom xSir SemTxvevaSi literaturaze ufro metyvela<strong>da</strong>c,ramac saSualeba mogvca mravalsaukunovanitradiciis miRma qarTuli sazogadoebisganwyoba <strong>da</strong> misi sulieri moTxovnilebebi <strong>da</strong>gvenaxa.wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa<strong>da</strong> aWaraSi (atlasiTurT). `sabWoTa aWara~.baT., 1987.2. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis akad. k. kekeliZissaxelobis xelnawerTa institutis Qfondi. xelnaweri #908. Rt I-99.8 prof. v. silogavam, oSkis taZarSi qtitorTa kidev erT,rigiT mesame gamosaxulebas miakvlia. axla<strong>da</strong>RmoCenilistela erTiani reliefuri kompoziciis, vedrebis nawilebia.aq taZris maSeneblebi _ TaviT magistrosi <strong>da</strong> bagraterisTavTerisTavi ioane naTlismcemlisa <strong>da</strong> RvTismSoblisqvemoT (cal-calke stelebze) xelebapyrobili arian warmodgenili.marcxena stelis CarCoze gamosaxuli jvari (warweriT`Zeli cxorebisai~), v. silogavas azriT, qristessimboluri gamosaxuleba un<strong>da</strong> iyos (v. silogava, ori stelaoSkis taZri<strong>da</strong>n qtitorTa reliefuri gamosaxulebebiT.Jurn.: `axali xidi~, 2004, #3. gv. 40-43).179


3. sumbat <strong>da</strong>viTis-Ze. cxovreba <strong>da</strong> uwyeba bagratonianTa._ wignSi: qarTlis cxovreba. teqsti<strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviTs. yauxCiSvilis mier, t. I. `saxelgami~. Tb.,1955.4. o. firaliSvili, yinwvisis moxatuloba. `xelovneba~.Tb., 1979.5. l. xuskivaZe, Sua saukuneebis tixruli minanqarisaqarTvelos xelovnebis saxelmwifo muzeumSi.`xelovneba~. Tb., 1984.6. v. jobaZe, vedrebis oTxi Tema oSkis taZarSi. _wignSi: oSkis taZari (ori werili oSkis taZarze).`mecniereba~. Tb., 1991.7. v. jobaZe, ktitorebis reliefebi <strong>da</strong> oSkis taZris<strong>da</strong>TariReba. _ wignSi: oSkis taZari (oriwerili oSkis taZarze). `mecniereba~. Tb., 1991.8. Аладашвили Н. А. Композиции алтарной конхи в церквахСванетии. – krebulSi: qarTuli xelovnebisadmimiZRvnili IV saerTaSoriso simpoziumi. `mecniereba~,Tb., 1983.9. Аладашвили Н. А. Роспись церкви архангелов (Тарингзел)в селении Ипрари. – В кн.: Аладашвили Н., АлибегашвилиГ., Вольская А. Росписи художника Тевдоре в ВерхнейСванетии. «Мецниереба». Тб., 1966.10. Алибегашвили Г. В. Роспись церкви св.Георгия (Джграг)в селении Накипари. – В кн.: Аладашвили Н., АлибегашвилиГ., Вольская А. Росписи художника Тевдорев Верхней Сванетии. «Мецниереба». Тб., 1966.11. Амиранашвили Ш. Я. Грузинская миниатюра. «Искусство».М., 1966.12. Амиранашвили Ш. Я. История грузинской монументальнойживописи, т.I. «Сахелгами». Тб., 1957.180


13. Вирсаладзе Т. Б. Фресковая роспись в церкви архангеловсела Земо-Крихи. – krebulSi: qarTuli xelovneba.qarTuli xelovnebis istoriis institutisSromebi, seria А – Zveli xelovneba, 6. saqar-Tvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba.Tb., 1963.14. Вольская А. И. Росписи пещерных монастырей Давид-Гареджи. – krebulSi: `gareji~. kaxeTis eqspediciisSromebi, VIII. `mecniereba~, Tb., 1988.15. Кирпичников А. Деисус на Востоке и на Западе и его литературныепараллели. Журнал Министерства народногопросвещения, часть ССХС, 1893, ноябрь. С.-Петербург.16. Мачабели К. Г. Каменные кресты Грузии. ИздательствоТбилисского университета. Тб., 1998.17. Мысливец Й. Происхождение “Деисуса» – В кн.: Византия.Южные славяне и Древняя Русь. Западная Европа.Искусства и культура. Сборник статей в честь В.Н. Лазарева.«Наука», М., 1973.18. Петров Н. И. О миниатюрах греческого НикомидийскогоЕвангелия (XIII в.) в сравнении с миниатюрами ЕвангелияГелатского монастыря XI в. – В кн.: Труды Vархеологического съезда в Тифлисе (1881 г.). Под редакциейграфини Уваровой. М., 1887.19. Покровский Н. Описание миниатюр Гелатского Евангелия.– В кн.: Записки отделения русской и славянскойархеологии Императорского Русского АрхеологическогоОбщества, т.четвертый. С.-Петербург, 1887.20. Чичинадзе И. Д. Палеологовское искусство и грузинскаяживопись (конец XIII- I пол.XIV вв.). – В кн.: Византиноведческиеэтюды. «Мецниереба». Тб., 1991.21. Шмит Ф. И. Заметки о поздневизантийских храмовыхросписях. – В журн.: Византийский временник, том XXII(1915-1916), выпуски 1-2. Петроград, 1916.181


22. Carr A. W. Deesis. The Oxford Dictionary of Byzantium.Prepared at Dumbarton Oaks, Alexander P. Kazh<strong>da</strong>n editorin chief. V. 1. New York, Oxford. Oxford University Press,1991.23. Jewellery and Metalwork in the Museums of Georgia.Compiled and introduced by Alexander Javakhishvili andGuram Abramishvili. Aurora Art Publishers, Leningrad,1986.24. Mepisaschwili R. Zinzadse W. Die Kunst des altenGeorgien. Leipzig, 1977.25. Thierry N. Iconographie cappadocienne et géorgiennesimilitudes. A propos de l'abside du St. Sauveur deMačxvariši (1140). Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélologie,vol. XXXVIII, Paris, 1980.26. Thierry N. Peintures historiques d'Oŝki (Tao). Revue desétudes géorgiennes et caucasiennes, Paris, 1986, 2182Rusu<strong>da</strong>n LabadzeEschatological Fear and the IconographicVariations of the Georgian “Deesis”"Deesis"(entreaty) - the prayer offered to our Savior toabsolve the sins of every man and for the salvation of his soulwith the solicitation of the Virgin Mary and John the Baptistoccupies special place in Georgia. Besides the iconography thisplot is part of the decorative repertoire of the manuscript as abook. It must be noted that the "Last Judgement" of the Gelati


Four Gospels (11 cent.) found it sufficient to depict the idea ofthe trial by means of the composition of the "Deesis"(if we donot take into consideration the river of fire) which, we think, isnot caused by the simplicity of the miniature and the"faithfulness" to the New Testament text. Evidently, thedecorator of the manuscript gave a special ideological andemotional meaning to this subject. The more so, for it is"Deesis" again that is depicted on the frontispiece of the Gospel,as an independent composition. Similar to the Gelati Gospel, wefind "Deesis" on the frontispiece of the 2nd Jruchi Gospel aswell, which must have been a local, Georgian tradition. Therecannot be any other explanation for placing "Deesis" on thefrontispiece of the Mokvi Four Gospels which is considered tobe a specimen of the miniature painting of the Paleologan style(I. Chichinadze).It is noteworthy that the accentuation of the theme of"Deesis" is not characteristic of only miniature painting. Thesame tendency is seen in the mural painting (in this case"Deesis" is meant as an independent composition and not as partof the "Last Judgement"). This composition mainly occupied theconch of the main apse, i.e. the central and conspicuous place inthe interior of the temple. It can be easily imagined that duringthe service it was the part of the church that would catch the eyeof the parishioners. Therefore the choice of the decorator wasnot at all fortuitous. On the contrary, the program of the churchdecoration revealed the peculiarity not only of the Georgianmonumental painting, but the attitude towards Christianity ingeneral. At the time when the Byzantine painting seldom made"Deesis" its subject and it did not have a definite place in theprogram of decoration, in Georgia it was the most wide-spreadsubject. It is sufficient to say that in the Svanian monuments theconch of the altar was never adorned with any other compositionbut "the Deesis" in the course of existence of the school ofpainting (the 10th-17th cent.).183


If "Deesis" has no alternative in the decoration program ofthe conch of the main apse in the Svanian churches, in theGareja monasteries (as well as in other churches of Georgia)"The Glorification of the Holy Virgin" is found together with the"Deesis". Though the composition of the "Deesis" in Garejabecame the main subject of the decoration of chapels, smallchurches and of the eastern apses of refectories (where the monkread prayers during a meal).We must specially discuss the specimens of the Oshkidonors' "Deesis" where the builders of the church DavidMagistros and Bagrat Eristavi of Eristavis are presented as partof this scene in the relief compositions of the interior andexterior. In our opinion, the emphasizing of this theme in thechurch of Oshki must have a more profound foun<strong>da</strong>tion than thedepicting the glorification of the Tao kings by including thechurch builders in the composition. We think V.Jobadze'sobservation right. He considers the portraying of two groups ofdonors in Oshki, and in both cases in the "Deesis", besidesemphasizing the work of donor monarchs is their wish to justifythemselves before their father A<strong>da</strong>rnase Kuropalat.But,evidently, the main motive of A<strong>da</strong>rnase's sons was therepentance of the sin they had committed more than thejustification before the father whom they had captured andforced to take a monk's vows. That is why they appeared as partof the traditional composition of the "Deesis" and tried toexpiate their sin by means of the sinful mankind's intercessors.The inscriptions on the church walls are also full of the idea ofthe entreaty which speaks of a particular meaning of this subjectin Oshki. It can be said that all the persons connected with thebuilding of the church or its restoration or decoration weredepicted in the "Deesis" composition (the figure of Grigol ofOshki is part of the complicated composition of the octahedrancolumn "Deesis", and the Patrikios Jojiki who had the churchpainted in 1036 is seen in the scene, according to the inscription,184


expressing the idea of the entreaty, though interpreted in adifferent way).<strong>da</strong>viT-garejis etimologia *<strong>da</strong>viT merkvilaZeistoriografiuli mimoxilvaasurel mamaTa monastrebis etimologiurikvlevis farglebSi amjerad SevexebiT saxelgan-Tqmuli samonastro kompleqsis _ <strong>da</strong>viT-garejissaxelwodebas. es sakiTxi miT ufro mimzidvelia,ramdena<strong>da</strong>c mis Taobaze mkvlevar-mecnierTa miermravali, maT Soris sruliad gansxvavebuli <strong>da</strong>erTmaneTis gamomricxavi mosazrebebia gamoTqmuli.winamdebare naSromSi pirvela<strong>da</strong>a Tavmoyriliyvela amgvari mosazreba, romelic ki Cvensmier iqna mokvleuli. isini warmodgenilia kritikuliganxilvis saxiT. amasTanave Sesabamisiwyaroebis analizis fonze TiToeul sakiTxTan<strong>da</strong>kavSirebiT SevecdebiT sakuTari TvalTxedvisCamoyalibebasac saboloo <strong>da</strong>skvnasTan erTad.sagulisxmoa, rom <strong>da</strong>viT-garejis SemTxvevaSisxva mxrivac gamorCeul viTarebasTan gvaqvs saqme.misi saxelwodebis warmoSobis Sesaxeb pir<strong>da</strong>pirimiTiTeba moipoveba TviT hagiografiul ZeglSi.esaa <strong>da</strong>viT garejelis cxovrebis Zveli re-* wakiTxulia `tbelobisadmi~ miZRvnil saerTaSoriso konferenciaze,aWaris universitetSi, 30. IX. 2009 w.185


<strong>da</strong>qcia, romelSic naTqvamia: `xolo ese wmi<strong>da</strong>ÁmamaÁ Cueni <strong>da</strong>viT warvi<strong>da</strong> adgilTa u<strong>da</strong>bnoTa <strong>da</strong>urwyulTa sjad Tavisa TÂsisa, raÁTa wuT erTi-Ta WiriTa moipoos saukunoÁ igi <strong>da</strong> waruvaliSuebaÁ <strong>da</strong> gansuenebaÁ, amisTÂsca aRirCia aqasjaÁ garegan (gare) u<strong>da</strong>bnoTa Sina. amisTÂs ewodebisu<strong>da</strong>bnosa mas garesjaÁ~ [2, 229].hagiografis es uwyeba didi xnis ganmavloba-Si, safiqrebelia, ganixilebo<strong>da</strong> rogorc amomwuravi<strong>da</strong> yvela kiTxvaze pasuxis gamcemi monacemiimdenad, rom amis Taobaze raime <strong>da</strong>matebiTi ganmartebanizedmeta<strong>da</strong>c ki iqna miCneuli. SeiZlebaamiT aixsnas is garemoeba, rom pirveli vinc aRniSnulsakiTxs Seexo, iyo p. ioseliani. 1843wels rusul enaze gamocemul Tavis naSromSi _`saqarTvelos eklesiis mokle istoria~, mama <strong>da</strong>viTisSesaxeb aRniSnavs, rom igi iyo <strong>da</strong>maarsebeligarejis u<strong>da</strong>bnosi, romelmac saxeli mis gmirobaTaganSeiZina. SeniSvnis saxiT ki, Cans araqarTulenovanimkiTxvelisaTvis iqve (sqolioSi)ganmartavs: `garesja~ ganmartoebiT sagrobas ni-Snavso (уединенно подвизаться) [32, 40, Sen. 1].pirvel gansxvavebul ganmartebasac amave avtorTanvxvdebiT mis mogvianebiT gamocemul narkvevSi,sa<strong>da</strong>c <strong>da</strong>sawyisSi iZleva TiTqmis tradiciulganmartebas: `qarTuli saxelwodeba garejiaRniSnavs ganmartoebul adgils (уединенноеместо), moSorebiT sagrobas (дальше подвизаться)~,Semdeg <strong>da</strong>sZens: `magram yvelaze namdvil axsnasgarejis saxelwodebisa, Cven vxe<strong>da</strong>vT sityvaSi`karej~ (`Каредж~) anu `kareji~, rogorc kunZulissaxelwodeba sparseTis yureSi, romelic aRni-Snavs `gareT~ e.i. yvelaze gare kunZuls. Cveni qa-186


Tuli adgili garejisa marTlac Tavisi mdebareobiTsaqarTvelos mimarT aris gare, gancalkevebulisaqarTvelos centri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>da</strong>usaxlebeli~(Targmani Cvenia - d. m.) [31, 10, Sen. 18].es ganmarteba sityvasityviT gaimeora m. sabininma,mis mier 1871 wels aseve rusul enaze SedgenilqarTvel wmin<strong>da</strong>nTa cxovrebaTa aRwerilobiskrebulSi [35, 123, Sen. 1]. Tumca aRsaniSnavia,rom es mosazreba m. sabinins aRar gaumeorebia1882 wels gamocemul `saqarTvelos samoTxeSi~.aq igi mTlianad tradiciul warmodgenas ubrundeba:`garesja, sityua ese sakuTrebiT ara arssaxeloan, aramed niSnavs gareT yofnasa, u<strong>da</strong>bnoTcxovrebasa, sofliTgan moSorebulsa~ [21,265, Sen.1].`gareja~ ganmartoebuli adgilis (уединенноеместо) mniSvnelobiT bolos warmoadgina kirionepiskoposma <strong>da</strong>viT garejelisa <strong>da</strong> misi lavrisadmimiZRvnil naSromSi, amave dros miuTiTa iqmravali gamoqvabulebis arsebobis Sesaxebac [34,7].naxevarsaukunovani pauzis Semdeg `garejis~mimarT cxoveli mecnieruli interesi qarTulistoriografiaSi XX s-is 50-iani wlebis Suaxanebi<strong>da</strong>nSeiniSneba, roca <strong>da</strong>axloebiT aTiode wlisganmavlobaSi ramdenime axali urTierTsapirispiroTeoria iqna SemoTavazebuli.maTgan pirveli iyo il. abulaZe, romelmac1955 wels `asurel moRvaweTa cxovrebis wignTaZveli re<strong>da</strong>qciebi~ gamoaqveyna. gamocemis winasityvaobaSi`cxovrebis~ re<strong>da</strong>qciebis urTierTmimar-Tebis kvlevisas, mis Tvalsawieris areSi garejisetimolgiis sakiTxic mohyva. mecnierma yura-187


dReba miaqcia garejis moxseniebas `ioane ze<strong>da</strong>zneliscxovrebaSi~. `cxovrebis~ erTi Zvel re<strong>da</strong>qciagvauwyebs: wm. ioanem akurTxa Tavisi mowafeni`<strong>da</strong> waravlinna romelnime maTganni kaxeTad<strong>da</strong> romelnime kuxeTad kerZo, <strong>da</strong> romelnime zenakerZo sofliT, <strong>da</strong> erTi vinme gareSeTad, <strong>da</strong>sxuani garemo qalaqsa amas Cuensa sameufosa~. ma-Sin roca ufro mokle re<strong>da</strong>qcia amis Taobaze gadmogvcems:`<strong>da</strong> waravlinna maTganni romelnimekaxeTiT <strong>da</strong> romelnime kuxeTiT <strong>da</strong> sxuani zenasofliT, xolo netari <strong>da</strong>viT garesjisa u<strong>da</strong>bnosa,<strong>da</strong> sxuani garemo qalaqsa Cuensa~ [2, 207]. `moklewignSi _ wers il. abulaZe _ `gareSeTa~ ki,jer erTi, `garejis u<strong>da</strong>bnod~ aris Secvlili, <strong>da</strong>merme isic aris <strong>da</strong>rTuli, rom aq <strong>da</strong>viTi gaigzavnao.~aqe<strong>da</strong>n ki askvnis, rom `aq sityvebi `gareSe-Ta~ Tu ~gareSeTi~ <strong>da</strong> `garesja~ erTimeores enacvleba,xolo iq wargzavnili <strong>da</strong>viTi moklewignis mier aris <strong>da</strong>matebulio~. saxelwodebaTaamgvari monacvleobis maniSneblad xazs usvams`garesja~-s `garSte~-d moxseniebas XIII s-is miwurulissomex istorikosTan _ stefanos orbelianTan.wm. ioanes `cxovrebis~ sxva<strong>da</strong>sxva re<strong>da</strong>qciebSi<strong>da</strong>fiqsirebul adgilis saxelwodebaTa ur-TierTmimarTebis Sesaxeb ki sabolood aseT varaudsgamoTqvams: `gareSeTa~ Tu `gareSeTi~ Sei-Zleba am adgils (garesjas) imitomac rqmeo<strong>da</strong>,rom qarTl-kaxeTisaTvis is zena soflis msgavsadgareSe-s // gareSen-s warmoadgen<strong>da</strong>~ <strong>da</strong> migvaniSnebsSemdeg msgavs Sepirispirebaze: `Signi kaxeTi~_ `gare kaxeTi~ [8, XX-XXI].l. meliqseT-begma ga<strong>da</strong>wyvita, rom `garesjis~namdvili Sinaarsi jer kidev ar iyo migne-188


uli. amitom `saqarTvelos samoTxeSi~ moTavsebulm. sabininis Sesabamis ganmartebasTan <strong>da</strong>kav-SirebiT aRniSnav<strong>da</strong>, rom `termini `garesja~ sruliadumarTebulod <strong>da</strong>uaxlov<strong>da</strong> iseT gagebas,rogoric arian asketizmis sxva<strong>da</strong>sxva saxis gamomxatveliterminebi: `<strong>da</strong>yudeba~, `meu<strong>da</strong>bnoeba~,`martomyofloba~ <strong>da</strong> a.S. mas ufro <strong>da</strong>majerebladeCvena, rom `saxelzmna `garesja~, xolo aqe<strong>da</strong>nmama-<strong>da</strong>viTis zedwodebac `garesjeli~, anu `garejeli~<strong>da</strong> geografiuli saxeli `sagarej~-o, un<strong>da</strong>ganmartebul iqnas ara asketizmis institutis sazomiT,aramed _ rogorc filosofiuri termini`gareiTi mafiqreblobis~, `gareSe sibrZnis~, `zemsjelobis~ gagebiT, romelsac analogiuri somxurimasalebic uWeren mxars.~ [16, 224]. amis mowmobadki mohyavs is garemoeba, rom Zveli somxurimwerlobis erT-erTi, mecnierebasTan <strong>da</strong>kavSirebuli<strong>da</strong>rgi (`nurb~) Seicav<strong>da</strong> `gareiT wignebs~,`rogorc filosofiuri azrovnebis produqcias.~`<strong>da</strong> swored `gareiTi azrovnebis~ SinaarsisSemcvelia termini `gare-sja~ romlis SesabamisadZvel somxurSi, kerZod `<strong>da</strong>badebis~ ZvelTargmanebSi... ixmareba `girq artaqinq~, `artaqingreanq~... avtori ufro Sorsac midis <strong>da</strong> `garesjas~somxuri `Wemelis~ (peripatetikosis anulÂkeelis mniSvnelobiT) saSualebiT aristotelizmsacukavSirebs (aRsaniSnavia, rom <strong>da</strong>viT garejelismowafeTa saxelebic ki _ dodo <strong>da</strong> lukiane_ `aristotelizmTan <strong>da</strong>kavSirebuli mcnebebispersonifikaciad~ miiCnia) [16, 225].naSromSi, `<strong>da</strong>viT garejis saliteraturoskola~, m. qavTaria, ar cdilobs `garejis~ etimologiis<strong>da</strong>zustebas <strong>da</strong> monastris saxelwode-189


asTan <strong>da</strong>kavSirebiT mxolod Zalze zoga<strong>da</strong>d miuTiTebs,rom mas `misi pirveli mkvidris saxelisaganSeerqva SemdegSi <strong>da</strong>viT gareja~ [27, 8].b. lominaZes marTebulad ar miaCnia hagiografismier toponim garejis warmoSobis <strong>da</strong>kav-Sireba <strong>da</strong>viTis am mxareSi moRvaweobasTan <strong>da</strong>, Sesabamisad.misi ori sityvis, `gare~ <strong>da</strong> `sja~ gaerTianebad<strong>da</strong>saxva, radganac, misi azriT, `gareji~iseTive warmoebis toponimuri saxelia, rogorcaRmosavleT saqarTvelos rigi saxelebi:berduji, xornabuji, bodoji, Toleji, eTnonimurisaxeli soji//suji~, sa<strong>da</strong>c `ji~ sxva araferia,Tu ara `topo-eTnonimiur sufiqsi~. amitom`garejis~, rogorc <strong>da</strong>moukidebeli toponimis,uZvelesi droi<strong>da</strong>n arsebobaSi myarad aris <strong>da</strong>rwmunebuli[15, 8, Sen.6].aRniSnuli Tvalsazrisi uyoymanod iqna gaziarebuligare kaxeTis istoriuli geografiisadmimiZRvnil erT naSromSi. aq avtorTa jgufis(T. Todria, a. Todria, m. futkaraZe) mier uaryofiliara hagiografiuli monacemi monazvnuri`gare-sjis~ (rac maT esmiT, rogorc `ganmartoebiTmsjeloba, martvilobiT moRvaweoba~) Sesaxeb,b. lominaZis zemomoyvanili gamonaTqvamis <strong>da</strong>mowmebiTa<strong>da</strong> masze <strong>da</strong>yrdnobiT Tamamad askvnian:`maSasa<strong>da</strong>me, dRevandeli gare kaxeTis Crdilo nawili,ivris marcxena mxare, Zvelad sujeTadiwodebo<strong>da</strong>, xolo samxreTi nawili, ivris marjvenamxare _ garejad~.garejad es mxare, avtorTa mixedviT, VI s-mde, anu <strong>da</strong>viT garejelis aq <strong>da</strong>mkvidrebamde iwodebo<strong>da</strong><strong>da</strong> garejis qveyanas warmoadgen<strong>da</strong>. sujeT-garejiswyvili ki maTTvis toponimTa msgavs190


warmomavlobas aaSkaravebs, `rac miuTiTebs amqveyanaSi mosaxle tomebis eTnikur erTobaze~.Semdgomi <strong>da</strong>skvnis Tanaxmad, albaT, swored ameTnikuri jgufis samosaxlos warmoadgen<strong>da</strong> kaxe-Tis arqeologiuri eqspediciis mier md. ivrismarjvena mxares mikvleuli Zv. w. II aTaswleulisII naxevrisa <strong>da</strong> Zv. w. I aTaswleulis I naxevriT<strong>da</strong>TariRebuli didi gora-namosaxlarebi [13, 116].`garesja~/`garejis~ etimologiis sakiTxmasamecniero kamaTis saxe mxolod mas Semdeg mii-Ro, roca r. siraZe sayvedurob<strong>da</strong> ra l. meliqseT-begs<strong>da</strong>viT anhaRTis <strong>da</strong>viT garejelTan gaigivebisgamo, gaakritika am ukanasknelis mier gamoTqmulidebuleba `garesjel~-`sagarejos~ filosofiurterminad _ `gareiTi mafiqreblobis~,`gareSe sibrZnis~, `ze msjelobis~ gagebis Taobaze.aqve man xazi gausva `gareSe sibrZnis~ gansxvavebulSinaarssa <strong>da</strong> `garejis~ mniSvnelobis<strong>da</strong>sadgenad yvelaze sando wyarod <strong>da</strong>viT garejelishagiografis Sesabamisi monacemebi miiCnia.`sjad Tavisa TÂsisa~, `gare isjebodian xorci-Ta~, _ marto es Sesityvebani (konteqstze romaraferi vTqvaT) ukve naTelyofs, rom `sja~msjelobas (gansjas) ki ar niSnavs, aramed `<strong>da</strong>sjas~(TviT<strong>da</strong>sjas, berul TviTgvemas)~; _ ase ganmartavssaTanado hagiografiul monacemebs r.siraZe. xolo `sja garegan u<strong>da</strong>bnoTa Sina~ masmianiSnebs, `rom `sja~ xdeba `gareT~, u<strong>da</strong>bnoSi(u<strong>da</strong>bur, <strong>da</strong>usaxlebel adgilas), martomyoflobaSi~.aqe<strong>da</strong>n gamomdinare ki gamoricxavs `garesjisa~<strong>da</strong> `gareSe sibrZnis~ urTierTkavSirisSesaZleblobas, `metadre, rom is anhaRTis filo-191


sofiis Taviseburebis mixedviT Serqmeuli geografiulisaxeli iyos~ [22, 162-163].r. siraZe mogvianebiT sagangebod miubrun<strong>da</strong>`garejis~ etimologias. saxelwodebis Semadgenelpirvel nawils (`gare~) igi eklesiologiuriTvalsazrisiT, Tavisebur WrilSi ganixilavs: vinai<strong>da</strong>n`qarTlad~ iwodebo<strong>da</strong> wm. ninos mier gaqristianebulimxareebi, `qarTlia iq, sa<strong>da</strong>c qristianobaa~(am warmodgenis gamomxatvelad miiCnevscnobil Teziss: `qarTlad friadi queyanaÁ aRiracxebis,romelsaca Sina qarTuliTa eniTa JamiSeiwirvis <strong>da</strong> locvaÁ yoveli aResrulebis~). garejisu<strong>da</strong>bno `gare~ regions warmoadgen<strong>da</strong> mxolo<strong>da</strong>mgvarad gagebuli `qarTlis~, anu `qristianobisZiriTadi centrebis _ qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis~mimarT. amrigad, es mxare moazrebul iqna`gare sivrced~ `qristianuli qarTlis Si<strong>da</strong>sivrcis~ sapirispirod [23, 19, 23].avtoris <strong>da</strong>skvniT, `kompoziti `gare-sja~sul Tav<strong>da</strong>pirvelad adgilis saxeldebad, e.i.toponimad ki ar warmoqmnila, aramed samonazvnoqmedebis, monazvnis mier tanjvisa <strong>da</strong> SeWirvebisaRsaniSnavad~. radgan frazaSi _ `sjad TavisaTÂsisa~ _ `sja~-s leqsikografiul ganmartebaTaganmiesa<strong>da</strong>geba mxolod `<strong>da</strong>sja~ <strong>da</strong> `wurTa~, racgulisxmobs <strong>da</strong>viTis mier aq asatan `Wirs~ (`raÁ-Ta wuT erTiTa WiriTa moipoos saukunoÁ igi...SuebaÁ~). xolo anton kaTalikosis `martirikaSi~<strong>da</strong> garejel mowameTa qebaSi adgilis saxelwodebis`garehsja~-d <strong>da</strong>fiqsireba avtorTa TvalSi`sja~-s zmnur warmomavlobas miuTiTebs. `sjas~igive (gansacdelis) mniSvnelobiT gamoyenebismagaliTad mohyavs aseve fraza `Tamariani<strong>da</strong>n~:192


`lxinad vli sjasao~ [23, 21]. `garesjas~ `garejiT~Canacvlebasa <strong>da</strong> toponim `sagarejos~ gaCenaski saxelwodebaSi eklesiologiuri Sinaarsis<strong>da</strong>kargviT xsnis [23, 22].mecnieri amave dros erTmaneTisagan ganasxvavebs`sja~ fuZi<strong>da</strong>n nawarmoeb `formiT urTierTmsgavsor sxva<strong>da</strong>sxva zmnas~: `<strong>da</strong>sjas~, romelic`gulisxmobs tanjvas, amis<strong>da</strong>kvalad, samonazvnoWirTaTmenas~ <strong>da</strong> `gansjas~, rogorc `msjelobis~gamomxatvels. am gansxvavebis <strong>da</strong>sturad aRniSnulia,rom Tu s-S bgeraTmonacvleoba orive SemTxvevaSiaSesaZlebeli, `gamoricxulia r-s gaCenapirveli mniSvnelobiT sityvis xmarebisas~, gansxvavebiTmeore gaazrebisagan. `gare-sja~ ar gulisxmobs`gare-gansjas~, `gare-msjelobas... metadre,`garesjis~ monasteri ar SeiZleba miviCnioT `gareSesibrZnis~ asparezad~, _ aRniSnulia bolosl. meliqseT-begis sapasuxod [23, 22-23].<strong>da</strong>viT garejelis cxovrebaSi `garesjis~ mocemulganmartebas m. CxartiSvili xsnis rogorc`adgils gare TviTgvemisaTvis~. magram am `gare~-Si man <strong>da</strong>usaxlebeli adgilis gar<strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxa `qarTulhagiografiaSi araerTxel <strong>da</strong>fiqsirebuli`gareskneli~. am ukanasknelis Sinaarss ki ase warmogvidgens:`igi satanis samyofelia <strong>da</strong> akravssaqristianos. vinai<strong>da</strong>n satanis Jamis Sesamcirebla<strong>da</strong>ucilebelia misi Seviwroeba sivrceSi,qristian moRvaweTa sazrunavs Seadgens saqristianossazRvrebis gafarToeba garesknelis xarjze,rasac axerxebs wm. <strong>da</strong>viTi. igi mkvidrdeba garesknelSi,devnis iqi<strong>da</strong>n satanas <strong>da</strong> xdeba u<strong>da</strong>bnosqalaqmyofeli.~ [28, 143-144].193


Zvel publikaciebze <strong>da</strong>yrdnobiT, `gareja~ganmartoebuli adgilis mniSvnelobiTaa warmodgenilio. SvedovTan wm. <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong> misi lavrisadmimiZRvnil gamocemaSi. Tumca u<strong>da</strong>bnos meoresaxelwodebad, sa<strong>da</strong>c mama <strong>da</strong>viTi lukianesTanerTad mkvidrdeba, igi mkiTxvels usaxelebs `garekaxeTs~. 1`gareji~ <strong>da</strong> `soji~-`sujeTi~rogorc literaturis ganxilva mowmobs,`garejis~ hagiografiul axsnas mecnierTagan bevrieWvis TvaliT umzers. sanam uSualod wyarosmierganmartebas SevexebodeT, manamde TiToeuliSemoTavazebuli versiis analizisken mivapyrobTmkiTxvelis yuradRebas.<strong>da</strong>viwyoT im Tvalsazrisi<strong>da</strong>n, romelic sruliadgamoricxavs CvenTvis saintereso saxelwodebisraime kavSirs sityvebTan: `gare~ <strong>da</strong> `sja~(rogorc erTTan, ise meoresTan). am mosazrebisTanaxmad, `gareji~ uZvelesi toponimia <strong>da</strong> am saxelismqone qveyanac uZvelesi droi<strong>da</strong>n arsebob<strong>da</strong>am mxareSi, sa<strong>da</strong>c eTnikurad erTi warmoSobistomebi cxovrobdnen. saamisod moxmobilia is argumenti,rom aRmosavleT saqarTveloSi mravla<strong>da</strong>amsgavsi warmoebis toponimika. maT Soris gamorCeuliadgili ki uWiravs `gareji~-isa <strong>da</strong>`soji~//`suji~//`sujeTi~-s analogias.`soji~//`suji~ saqarTvelos aRmosavleT nawilSi,md. ioris Suawelis mi<strong>da</strong>moebSi macxovrebelieTnikuri jgufis, xalxis saxelia. amitom1 konteqsti sxvanairad verc iqneba gagebuli: `...Лукиан последовалза ним в пустыню Кахетинскую, которая называется Гаре Кахетиили Гареджа (уединенное место)~ [36:18].194


eTnikur saxeldebaSi <strong>da</strong>fiqsirebuli `ji~ verafriTver iqneba `topo-eTnikuri sufiqsi~. ukiduresSemTxvevaSi is SeiZlebo<strong>da</strong> mxolod eTnikursufiqsad gvegulva (Tumca amasac saTanado <strong>da</strong>sabuTeba<strong>da</strong>sWirdebo<strong>da</strong>). `suji~/`soji~-<strong>da</strong>n nawarmoebiqveynis saxelwodeba ki `sujeTi~//`sojeTi~a[Sdr. 6, 322]. am SemTxvevaSi toponimuri bolosarTiqarTul sinamdvileSi sayovelTaod gavrcelebuli`eT~ aris <strong>da</strong> ara `ji~.ra erqva Zv. w. II-I aTaswleulSi `garejisqveyanaSi~ mosaxle eTnikur erTobas, am mosazrebasavtorebi ar azusteben. Tumca, rogorc `garejis~`soji~-`sujeT~-Tan moyvanili analogii<strong>da</strong>nmomdinareobs, am xalxs `garejebi~ un<strong>da</strong>hrqmeo<strong>da</strong>. amasTan, amave analogii<strong>da</strong>n gamomdinare,am `garejebis~ samkvidro qveyanas `garejeTi~ (<strong>da</strong>ara `gareja~) un<strong>da</strong> wodebo<strong>da</strong>. am formis saxelwodebebski istoriuli wyaroebi ar icnobs.cnobilia `gareji~-<strong>da</strong>n nawarmoebi sxva toponimi_ `sagarejo~ (`sa-o~ TavsarT-bolosarTiT), romelicTeoriulad SeiZlebo<strong>da</strong> qveynis saxelwodeba<strong>da</strong>cgamoyenebuliyo (Sdr. qarTveli-saqar-Tvelo, maCabeli-samaCablo <strong>da</strong> a.S.). magram igi ganviTarebulfeo<strong>da</strong>lur xanaSi Seqmnili saeklesiomiwismflobelobaze <strong>da</strong>myarebuli specifikuriterminia, romelic kidev ufro gvian <strong>da</strong>saxlebulipunqtis saxelwodebad aRiniSna kaxeTSi.yovelive naTlad metyvelebs `sujeTisa~ <strong>da</strong>`garejis~ `msgavsi warmomavlobis~ mtkicebis mizanSeuwonlobaze.amdenad, `suji~ <strong>da</strong> `sujeTi~`garejis~ saxelis mqone xalxisa Tu qveynisarsebobis <strong>da</strong>sturad ar gamodgeba.195


toponimebSi saerTo asosa Tu marcvlis arsebobasakmarisi ar aris isini saerTo warmomavlobisad<strong>da</strong>vsaxoT. `ji~-T <strong>da</strong>boloebul sxva toponimebi<strong>da</strong>nzogi saerTod araqarTuli warmoSobisaa(berduji, xornabuji). sxvebis semantika kijer kidev <strong>da</strong>sadgenia (bodoji, Toleji). 2gar<strong>da</strong> amisa, saxelwodebis uZvelesobis mtkicebisasgasaTvaliswinebelia Semdegi garemoebac:garejis mravalmTaSi <strong>da</strong>viT garejelis <strong>da</strong>mkvidrebisdroisaTvis es mxare ukve saukuneebis ganmavlobaSigau<strong>da</strong>burebuli iyo _ a<strong>da</strong>mianebs igiklimatis cvlilebis Sedegad gauwyloebis gamoaTasi wlis win mietovebinaT [13, 115] (am azriT,mTeli am xnis ganmavlobaSi aq qveyanac ar arsebob<strong>da</strong>).xolo aqaurobis saxelwodeba `garesja~formiT wyaroebSi mxolod wm. <strong>da</strong>viTis mobrZanebi<strong>da</strong>nfiqsirdeba. garejisa <strong>da</strong> misgan nawarmoebisaxelebiTac mxolod samonastro kompleqsi <strong>da</strong>masTan <strong>da</strong>kavSirebuli terminologiaa cnobili. 3aseTi saxelwodebis xalxisa Tu qveynis saxeliarc erT wyaroSi miniSnebulic ki araa, gansxvavebiTadre SuasaukuneebSi met-naklebad cnobilsujebisa <strong>da</strong> sujeTisagan. amitom `garejis qveynis~am gagebiT gamoyeneba (igi aRniSnul statiissaTaurSic kia <strong>da</strong>fiqsirebuli) mxolod xelovnu-2aRniSnulia, rom `arc erTi maTgani saerTod ar arianSe<strong>da</strong>rebadi erTeulebi toponimTan `garesja~... arc erT ma-TganSi qarTuli etimologia ar amoikiTxeba. saerTod, arcerTis Sinaarsi gasagebi ar aris~ [23:22].3mravalmTis teritoriaze <strong>da</strong>fiqsirebulia `garejela~,rogorc mTisa <strong>da</strong> tbis saxelic [13:117], magram igi mogvianoxanaSi Cans warmoqmnili, samonastro kompleqsis saxelwodebiszegavleniT <strong>da</strong> amitom raime Sors mimavali <strong>da</strong>skvnebisaTvises faqti gamousadegaria.196


ad Seqmnili terminis Semotanis mcdelobaa saqarTvelosistoriul geografiaSi <strong>da</strong> misi momdinareobaistoriuli sinamdvili<strong>da</strong>n ar Cans.`gareji~ <strong>da</strong> `gareSeTi~mkvlevarTa umetesoba `garejis~ mniSvnelobisaxsnas, rogorc vnaxeT, sakuTriv saxelwodebisSinaarsi<strong>da</strong>n gamomdinare Seeca<strong>da</strong>. Tumca erTgvarovani<strong>da</strong>skvnebi arc aq miRebula. gansakuTrebuliyuradReba maxvildebo<strong>da</strong> saxelis pirvelnawilze _ `gare~. SeiZleba imitomac, rom essityva qarTuli enis nia<strong>da</strong>gze advilad asaxsnelia<strong>da</strong> saukuneTa ganmavlobaSic misi <strong>da</strong>tvirTvaTiTqmis ar Secvlila.`ioane ze<strong>da</strong>znelis cxovrebaSi~ mokle re<strong>da</strong>qciis`garesjis u<strong>da</strong>bno~ ufro vrceli wignSirom `gareSeTad~ aris warmodgenili, il. abula-Zem sworad SeniSna. es erTi SexedviTac aSkaraa.sanam es axali <strong>da</strong> ucnauri saxeli raime sainteresosmigvaniSnebdes, un<strong>da</strong> ganvsazRvroT, romeliamisi swori forma: `gareSeTa~ Tu `gareSe-Ti~? il. abulaZe am sakiTxs ar azustebs. Cans,mas orive varianti met-naklebad Tanabrad <strong>da</strong>sa-Svebad miaCnia.movixmoT Sesabamisi adgili teqsti<strong>da</strong>n: `<strong>da</strong>waravlinna romelnime maTganni kaxeTad <strong>da</strong> romelnimekuxeTad kerZo, <strong>da</strong> romelnime zena kerZosofliT, <strong>da</strong> erTi vinme gareSeTad~. aq `gareSe-Tad~ viTarebiT brunvaSi aris mocemuli, iseverogorc adgilmdebareobis aRmniSvneli <strong>da</strong>narCenisityvebi. amitom Teoriulad orive forma, marTlac,<strong>da</strong>saSvebi iqnebo<strong>da</strong> zogierTi garemoebisgaTvaliswinebis gareSe.197


sagulisxmoa, rom CvenTvis saintereso saxeliaRmosavleT saqarTvelos qveynebis rigSiawarmodgenili: kaxeTi, kuxeTi, zena sofeli. maSasa<strong>da</strong>me,ufro mosalodnelia, isic mxaris <strong>da</strong>saxelebaiyos. rac gvafiqrebinebs, rom misi Semadgeneli`eT~ nawili swored iseTive toponimuribolosarTi iyos, rogorc es kaxeT-kuxeTis Sem-TxvevaSia. am dros `a~ viTarebiTi brunvis (`ad~)niSnismieria <strong>da</strong> ara fuZismieri. aqe<strong>da</strong>n gamomdinareufro marTebuli forma (saxelobiT bunvaSi)un<strong>da</strong> iyos `gareSeTi~ <strong>da</strong> ara `gareSeTa~ (iqve, teqstSiigive poziciaSi gvaqvs `kaxeTad~, `kuxe-Tad~).`ioane ze<strong>da</strong>znelis cxovrebis~ re<strong>da</strong>qciebSi`gareSeTis~ `garesjad~ Canacvleba imdenad TvalsaCinoa,rom amis <strong>da</strong>sabuTebisaTvis raime gare-Se magaliTis moxmobac zedmetia. Tumca il. abulaZeamis <strong>da</strong>sturad somex istorikosTan, stefanosorbelianTan garesjis `garSte~-d moxseniebasuTiTebs: or somxur monasters Soris sa<strong>da</strong>vosakiTxis gasarCevad dvinSi mowveulTa Soris <strong>da</strong>saxelebulia`didi mamaTmTavari gareSteTa~.`didi mamaTmTavari garesjisa~ _ amgvarad Targmniswyaro<strong>da</strong>n am pirovnebis vinaobas iv. javaxi-Svilic, Tumca iqve kiTxvis niSniT aseTi gagebispirobiTobasac mianiSnebs [29, 306].SesaZlebelia, mosazreba garSte-garesjisaRniSnuli Sesabamisobis Sesaxeb gamarTlebasacpoulobdes. magram somxur `garSte~-Si marTlacrom gareji igulisxmebodes, es qarTuli saxelwodebissxva enaze ga<strong>da</strong>tanisas, enobrivi mizezebiTaTu sxva raime uzustobiT gamowveuli <strong>da</strong>maxinjebaiqnebo<strong>da</strong>. saeWvoa, `garSte~-s raime Sina-198


arsobrivi kavSiri gaaCndes zemoaRniSnul `gare-SeTTan~. 4 amdenad, qarTul hagiografiul ZeglSimisi `gareSeTis~ `garesjad~ Canacvlebis argumentadgamoyeneba arafris momcemia. amas gar<strong>da</strong>,sakiTxis Seswavlam gviCvena, rom gareSeTi qar-Tlis samefos erT-erTi mxare, kerZod kambeCovaniun<strong>da</strong> yofiliyo, romliTac kaxeT-kuxeTTan <strong>da</strong>zena sofelTan erTianobaSi asurel mamaTa samo-Rvaweo areali ganisazRvrebo<strong>da</strong>. sxva re<strong>da</strong>qciaSimisi `garesjis u<strong>da</strong>bnod~ Canacvleba ki re<strong>da</strong>qtorisaTvis`gareSeTis~ mniSvnelobis gaugebrobam<strong>da</strong> amis gamo mis garesjis <strong>da</strong>maxinjebul forma<strong>da</strong>Rqmam gamoiwvia [18].`gareji~ <strong>da</strong> `gareskneli~`garejsa~ <strong>da</strong> `garesknels~ Soris paralelisainteresod ki gamoiyureba, magram maTi Sinaarsobrivigaigiveba mainc<strong>da</strong>mainc zusti ar aris.pirvel rigSi <strong>da</strong>vazustoT, ra mniSvnelobiT gamoiyeneba`gareskneli~ qarTul hafiografiaSi.asurel mamaTa hagiografiuli cikli<strong>da</strong>n am sityvasorjer vxvdebiT ioane ze<strong>da</strong>znelis mokle`cxovrebaSi~ wm. ioanes mimarTvisas ze<strong>da</strong>znis savaneSimis <strong>da</strong>sabrkoleblad moZalebul ukeTuriZalebisa <strong>da</strong> maTi mTavrisadmi: 1. `cani <strong>da</strong> queyanaÁRmrTisa Cuenisa Seqmnilni arian <strong>da</strong> mas <strong>da</strong>ubadebiangansasueneblad Cuen monaTa misTaTÂs.4 rac Seexeba maT msgavs JReradobas, `garesjas~ aranaklebSeuZlia amiT `Tavis mowoneba~. somxur enisaTvis TanxmovnebisTavmoyra <strong>da</strong>maxasiaTebelia. xolo s-S monacvleobauCveulo movlena araa. es ucxo araa TviT `garesjis~ meoreSemadgeneli sityvisaTvis _ sja-Sja. amaze <strong>da</strong>wvrilebiTqvemoT.199


xolo TquenTÂs ganumzadebia bneli gareskneli<strong>da</strong> cecxli uSreti, romelsa Sina <strong>da</strong>sjad xarTsaukunod Sen <strong>da</strong> yovelni Semweni Senni <strong>da</strong> yovelni,romelni nebasa Sensa hyvebian~ [3, 209-210]; 2.`<strong>da</strong> aw esera a<strong>da</strong>mis naSobTa mier idevnebi yovliTkerZove <strong>da</strong> ara ars adgili Seni TÂnier bnelisamis garesknelisaÁ, rameTu TÂT moiZule na-Teli <strong>da</strong> Seiyuare bneli~ [3, 210].eSmakebi cdiloben sulierad <strong>da</strong>scen mama ioane<strong>da</strong> fsiqologiuri zewoliT aiZulon savanismitoveba. SegaxsenebT, rom ze<strong>da</strong>znis mTaze warmarTulxanaSi aRmarTul zadenis mrisxane kerp-Tan aseve moqmedeb<strong>da</strong> warmarTuli samsxverploc.hagiografis cnobiT, amis gamo `eSmakni friad<strong>da</strong>mkÂdrebul iyunes <strong>da</strong> hmsaxurebdes kuamliTanazorevTaÁTa~ [3, 201]. niSandoblivia, rom es garemoebaerT-erTi mizezTagani yofila, ramacaxalmobrZanebul wm. ioanes am adgilas <strong>da</strong>vanebaga<strong>da</strong>awyvetina. udreki wm. mama, roca aqe<strong>da</strong>nac devnisborot Zalebs, am dros maT gareskneliskenmiuTiTebs, rogorc maTTvis sagangebod gankuTvniladgilsamyofelisaken. `garesknels~ aq azrobrivadupirispirdeba RmerTis mier Seqmnili`cani <strong>da</strong> queyanaÁ~. es niSnavs, gareskneli `am queyanis~miRmaa, magram arc imqveyniur samyaros armoicavs srulad, vinai<strong>da</strong>n `cani~ es RvTis angelozTasasufevelia, pirvelqmnili sulieri samyaro.amitom gareskneli saiqios mxolod nawilia,romelsac ioane ze<strong>da</strong>znelis cxovrebis sxvaZvel re<strong>da</strong>qciaSi `bneleTi~ Seesabameba: `adgiliTqueni bneleTi ars, iltvodeT mun~ [5, 209]; `araars Sen<strong>da</strong> adgil gareSe bneleTisa~ [5, 210]. amavemniSvnelobiT vxvdebiT am sityvas saxarebaSic:200


`xolo Zeni igi sasufevlisani ganiTxinen bnelsamas garesknelsa. mun iyos tirili <strong>da</strong> RrWenaÁkbilTa~ (maTe 8, 12); SeukreniT magas Ãelni <strong>da</strong>ferÃni <strong>da</strong> ganagdeT ege bnelsa mas garesknelsa.mun iyos tirili <strong>da</strong> RrWenaÁ kbilTaÁ~ (maTe 22,13).gareskneli, igive bneleTi es aris uTuodjojoxeTi, misi Tanmdevi maradiuli sasjelissimboloTi _ `uSreti cecxliT~, romelicRmerTs satanisa mis mimdevarTaTvis ganumzadebiasamu<strong>da</strong>mo satanjvelad (amitomaa misi epiTeti`bneli~). maSasa<strong>da</strong>me, satana wmin<strong>da</strong>nis mier gareskneli<strong>da</strong>nki ar idevneba `saqristianos sazRvrebisgasafarToeblad~ an `satanis Jamis Sesamcireblad~,aramed cisqveSeTis calkeuli adgilebi<strong>da</strong>nidevneba swored garesknelSi. amis gaTvaliswinebiT,wm. <strong>da</strong>viTis garesknelSi <strong>da</strong>mkvidrebadwarmosaxvas <strong>da</strong> saerTod, garesknelis, rogorcjojoxeTis aRmniSvneli terminis `garesjasTan~kavSirSi ganxilvas, cxadia, yovelgvariazri ekargeba.`garesja~ <strong>da</strong> `gareSe sibrZne~ (`ze msjeloba~)rodesac mkiTxvels `garesjis~, `garesjelisa~<strong>da</strong> `sagarejos~ amgvari filosofiuri terminebiTganmartebas sTavazob<strong>da</strong>, l. meliqseT-begiim Tvalsazrisi<strong>da</strong>n amodio<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viT garejeli<strong>da</strong> somexi moRvawe <strong>da</strong>viT uZleveli (anhaRTi)erTi <strong>da</strong> igive pirovneba yofila. am mosazrebisusafuZvloba am sakiTxisadmi miZRvnil naSromSi<strong>da</strong>wvrilebiT warmovaCineT [17] <strong>da</strong> amaze aRar <strong>da</strong>vyovndebiT.<strong>da</strong>viT garejelis, saqarTvelos monazvnobisistoriaSi am erT-erTi udidesi meu<strong>da</strong>b-201


noe-asketis moRvaweobaSi askezis uamrav mkafioniSanze saerTod Tvalis <strong>da</strong>xuWva <strong>da</strong> <strong>da</strong>narCen mamaTaganmisi filosofosobiT gamorCevis umweomcdelobac mxolod avtoris zemo<strong>da</strong>saxelebulmizans emsaxurebo<strong>da</strong> [ix. 19, 149-150].Zveli qarTuli Teoriul-literaturuli azrovnebaqristianuli msoflxedvi<strong>da</strong>n gamomdinare,marTlac, icnob<strong>da</strong> `gareSe sibrZnis~ cnebas,romelsac sxvanairad ewodebo<strong>da</strong> `sibrZne kacTaÁ~,`sibrZne amis soflisaÁ~. TviT saxelwodebi<strong>da</strong>nnaTlad Cans, rom igi moiazrebo<strong>da</strong> amqveyniur,a<strong>da</strong>mianur, empiriul sibrZned (codnad) <strong>da</strong>amiT erTgvarad imijnebo<strong>da</strong> RvTaebriv, RvTivbo-Zebuli sibrZnisagan (`sibrZne RmrTisaÁ~, `zeSTasibrZne~). amdenad, `gareSe sibrZne~, rogorc saerocodna, am umaRlesi codna-sibrZnis gareTmdgar, mis gar<strong>da</strong>-gareSed arsebulad ganixilebo<strong>da</strong>[24, 216-217]. 5 am mniSvnelobiT `gareSes~ sinonimadZvel qarTulSi gverdiT edga sityva`TÂnier~ [9, 90].naTelia, `gareja-garesjis~ SinaarsobrivikavSiri `gareSe sibrZnesTan~, `gareiT azrovnebasTan~ar SeiniSneba [22, 162]. Zveli somxuri literaturi<strong>da</strong>nl. meliqseT-begis moyvanili magaliTebicmxolod am `gareiTi azrovnebis~ somxuriSesatyvisia <strong>da</strong> misi `gare-sjis~ analogiad<strong>da</strong>saxelebac arafris momcemia. <strong>da</strong>viT garejelismowafeebis, wm. lukianesa <strong>da</strong> wm. dodos aristotelizmTan<strong>da</strong>kavSirebuli mcnebebis personifika-5 r. siraZis <strong>da</strong>kvirvebiT, gareSe sibrZne SeiZlebo<strong>da</strong> gamoyenebuliyosami mniSvnelobiT: `1. antikuri warmarTulisibrZne; 2. qristianobis Tanadrouli arasaRvTismetyvelosibrZne; 3. mwvalebelTa sibrZne~ [24:234].202


ciad warmoCena ki, saerTod absurdulad gamoiyureba[19, 149].`gareji~ <strong>da</strong> kunZuli `kareji~rogorc Tavad aRniSnavs Sesabamisi mosazrebis(p. ioseliani), aseTi ganmartebisaken masubiZga 1856 wlis gaz. `Кавказ~-Si N. Pr. Z.-<strong>da</strong>n nasesxebmacnobam sparseTis yureSi zemoaRniSnulikunZulis <strong>da</strong>kavebis inglisSi <strong>da</strong>gegmili samxedro-sazRvaooperaciis Taobaze [31, 10, Sen. 18].rogorc Tanamedrove politikuri siaxleebisSemcvel am statii<strong>da</strong>n Cans, <strong>da</strong>saxelebulimcire zomis kunZuli sparseTis yuris CrdiloaRmosavleTnawilSi, iranis sanapirosTan, sanavsadguroqalaq buSiris (//buSeri) siaxlovesun<strong>da</strong> mdebareobdes [33]. magram am saxelis kunZuliam mi<strong>da</strong>moebSi ar aRmoCn<strong>da</strong>, iseve rogorcmTels yureSi xuT saxelmwifos (irani, kuveiti,bahreini, saudis arabeTi, gaerTianebuli saemiroebi)Soris ganawilebul 50-ze meti kunZulTagan.`Tumca aRniSnul alags SeiniSneba iranis kuTvniliori mcire kunZuli, romlebic erTmaneTisaganviwro srutiT gamoiyofa: Kharku <strong>da</strong> Kharg~(igive Khark). <strong>da</strong>saxelebul statiaSi marTlac saubariakidev erT, pirvelis mezoblad mdebarekidev ufro mcire <strong>da</strong>usaxlebel kunZulze, saxeliT`kueri~. am kunZulTa mdebareoba zustad SeesabamebastatiaSi aRweril orive kunZulis geografiuladgilmdebareobas.amjerad <strong>da</strong>zustebas iTxovs uSualod saxelwodebasTan<strong>da</strong>kavSirebuli oriode sakiTxi: 1. marTalia,statiaSi miTiTebulia, rom CvenTvis sa-203


intereso patara kunZulis saxelwodeba aRniSnavs`gares~ (`вне~), anu yvelaze ganapira kunZuls,magram amgvari <strong>da</strong>xasiaTeba ufro Sesaferisiiqnebo<strong>da</strong> mis CrdiloeTiT mdebare zemoT naxsenebmeore pawawina kunZulisaTvis. amitom bunebrivia,rom swored am ukanasknels exeba iqve aRniSnulisityvebi: `kueri yvelaze Crdilo kunZuliasparseTis yuris aRmosavleT mxares~ [33]. 2.statiaSi kunZulebis saxelwodeba ramdenime gansxvavebulivariantis saxiT aris mowodebuli.`karej~-is (Каредж) paralelurad mowodebuliakunZulis Semdegi saxelebi: xarej, karek <strong>da</strong>karak 6 , iseve rogorc `kueri anu xueri, korg,korgo, gorgu, korgo, kulle~ [33]. naCvenebvariantebTan Se<strong>da</strong>reba, geografiuli adgilmdebareobisgaTvaliwinebiT, sabolood a<strong>da</strong>sturebs,rom msgavsi saxelwodebebiT _ Kharku <strong>da</strong> Kharg(savaraudo JReradobiT xarku <strong>da</strong> xarg(k) _ Cvensmier moniSnuli erTmaneTis mimdebare kunZulebiaRiniSneba.sparseTis yureSi romc arsebuliyo kunZulisaxelwodebiT kareji, Zneli warmosadgenia, garejisetimologiis <strong>da</strong>dgenaSi mas raime rolisSesruleba SesZlebo<strong>da</strong>. jer erTi, yureSi didiodenobis mcire kunZulebi ise gafantula<strong>da</strong>a ganlagebuli,saeWvoa, romelime maTgans ganze (gare)mdgomobiT SeeZina saxelwodeba. meorec: `gare~wmin<strong>da</strong> qarTuli warmoSobis leqsikuri erTeulia,Tavis konkretuli Sinaarsobrivi <strong>da</strong>tvirT-6 aq arsad ar Cans Кареджи. es forma, etyoba, Tavisi mosazrebisaTvismeti <strong>da</strong>majereblobis micemis mizniT (gareji/kareji)Tavad Seqmna avtorma.204


viT. amitom sparseTis yureSi iranul <strong>da</strong> arabulenovansamyaroSi kunZulis saxelwodeba qar-Tul nia<strong>da</strong>gze axsnis mcdeloba imTaviTve ganwirulia.metic, kunZul karejis arsebobis gar<strong>da</strong>,am ukanasknelis saxelis SemoTavazebuli axsnacrom ramenairad poulobdes gamarTlebas, garejisetimologiis <strong>da</strong>dgenaSi es paraleli maincarafris momcemi iqnebo<strong>da</strong>. `gare~ amis gareSecqarTulad gares aRniSnavs.`gareji~ <strong>da</strong> `qarTlis~ eklesiologiuri gaazrebaqarTli garkveuli gagebiT xangrZlivi droisganmavlobaSi, marTlac, gulisxmob<strong>da</strong> rogorcsakuTriv qarTls, aseve kaxeTsac. magram ara imisgamo, rom `qarTlia iq, sa<strong>da</strong>c qristianobaa~. ma-Sindeli kaxeTi (oRond dRevandeli kaxeTisagangansxvavebuli sazRvrebiT) am dros qarTlissaxelmwifos, igive iberiis uSualo Semadgenelinawilia <strong>da</strong> amdena<strong>da</strong>a isic qarTli. es ase iyo wm.ninos mier qarTlis moqcevamdec. farnavazis CamoyalibebulsaxelmwifoSi kaxeTi kuxeTTan er-Tad erT-erT saerisTavos Seadgens [14, 24]. gar<strong>da</strong>amisa, `qarTlad~ iwodebo<strong>da</strong> qarTlis saxelmwifossxva mxareebic: samcxe-javaxeTi, TrialeTi,SavSeTi, klarjeTi <strong>da</strong> a.S. [Sdr .29, 29] rogorcgaqristianebis Semdgom, aseve warmarTul epoqa-Sic (rasakvirvelia, Tu ar CavTvliT drois immonakveTebs, roca esa Tu is ganapira regioniarasaxarbielo politikuri viTarebis gamo qarTlissaxelmwifos miRma aRmoCndebo<strong>da</strong> droebiT).qarTlis, rogorc saxelmwifos centraluri<strong>da</strong> gare regionebi, Sesabamisad, misi politikuricentris (Tun<strong>da</strong>c centrebis) mimarTebiT ganisaz-205


Rvrebo<strong>da</strong>. am dros, ra Tqma un<strong>da</strong>, arc geografiulifaqtori ar un<strong>da</strong> iqnas <strong>da</strong>viwyebuli. ammxriv garejis u<strong>da</strong>bno maSindeli qarTlis saxelmwifosganvrcobis gaTvaliswinebiT, qarTlisa<strong>da</strong> kaxeTis, Tun<strong>da</strong>c rogorc `qristianobis ZiriTadicentrebis~ mimarT arc ise gare mdebareobiTar gamoirCeo<strong>da</strong>. igi kuxeTis qveynis (centriTrusTavSi) farglebSi Cans moqceuli, romelicTavis mxriv kaxeTis saerisTavos SemadgenlobaSiSedio<strong>da</strong>. <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n mas esazRvrebo<strong>da</strong>mtkvari <strong>da</strong> amavdroulad uSualod qarTlis miwa-wyali.amitom, garkveulwilad, kuxeTi qarTlsa<strong>da</strong> kaxeTs Soris iyo moqceuli.rac Seexeba `grigol xanZTelis cxovrebaSi~<strong>da</strong>unjebul cnobil formulas: `qarTlad friadiqueyanaÁ aRiracxebis, romelsaca Sina qarTuli-Ta eniTa Jami Seiwirvis <strong>da</strong> locvaÁ yoveli aResrulebis~.aq, cxadia, aqcenti keTdeba ara sarwmunoebaze,rom TiTqos qarTlia iq, sa<strong>da</strong>c qristianobaa,aramed enaze: qarTlia yvelgan, sa<strong>da</strong>cRvTismsaxureba qarTul enaze sruldeba [29, 30].amas naTelyofs giorgi merCules Tezisis <strong>da</strong>maboloebelisityvebic: `xolo kÂrieleÁsoni berZnuladiTqumis, romel ars qarTulad: `ufalo,wyaloba hyav~, gina Tu `ufalo, SegÂiwyalen~ [7,290]. aq erTmaneTs Sepirispirebulia qarTuli <strong>da</strong>berZnuli, rogorc qristianuli RvTismsaxurebisenebi. amis gamo, am Tezisis erTmniSvnelovnad <strong>da</strong>mxolod sarwmunoebriv WrilSi ganxilva swor<strong>da</strong>skvnamde ar migviyvans.maSasa<strong>da</strong>me, ar <strong>da</strong>sturdeba mcneba `qarTlis~`qristianobaze <strong>da</strong>myarebuli~ gageba <strong>da</strong> Sesabami-206


sad, gamarTlebasac ver poulobs `gares~ zemonaxsenebi`eklesiologiuri~ gaazrebac.`gare-sjis~ mniSvnelobisaTvisgareji adrindel werilobiT ZeglebSi moixsenieba`garesjis u<strong>da</strong>bnod~ an ubralod `garesjad~:`<strong>da</strong>viT aRaSena u<strong>da</strong>bnoÁ igi garesjisaÁ~(erTi xelnaweriT, `garesjaÁ~) [4, 229]; `garesjisau<strong>da</strong>bnod miiwia~ [1, 176] <strong>da</strong> a.S. vinai<strong>da</strong>n `garejis~`garesja~-<strong>da</strong>n warmomavloba aSkaraa, isRa <strong>da</strong>gvr-Cenia, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad zustad <strong>da</strong> srulad avxsnaTam ukanasknelis mniSvneloba. am mxriv, sauke-Teso samsaxuris gaweva, upirvels yovlisa, u<strong>da</strong>vod,`gare-sjas~ wyarosmier ganmartebas SeuZlia.miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom hagiografi pir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong>konkretul ganmartebas sTavazobs mkiTxvels,mkvlevarTa mier erTmniSvnelovani <strong>da</strong>skvnis gake-Teba mainc ar moxerx<strong>da</strong>. ganmartoebiT sagroba,ganmartoebuli adgili, adgili gare TviTgvemisaTvis,ganmartoebiT msjeloba, gareiTi azrovneba,monazvnuri tanjva <strong>da</strong> a.S., _ marto es CamonaTvalickmara dRemde arsebul interpretacia-Ta nairgvarobis warmosaCenad.pirvel rigSi gavarkvioT, ra mniSvnelobiTSeiZlebo<strong>da</strong> gamoyenebuliyo `garesjis~ meore komponenti_ `sja~. `sja~-sa <strong>da</strong> misgan nawarmoebsityvebisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebelia s/S bgeraTmonacvleoba[10, 222]. sja/Sja TiTqmis Tanabradgvxvdeba Zvel qarTul mwerlobaSi. sulxan-sabaorbelianTan igi ganmartebulia rogorc `samar-Tvla~ [25, 127]. il. abulaZe am sityvas usa<strong>da</strong>gebs`gansjas~, `gankiTxvas~, `cilobas~ [9, 409]. <strong>da</strong>zustebasiTxovs erTi niuansic: arasworia sityvebis207


_ `<strong>da</strong>sja~, `wurTa~, `gansityueba~, `<strong>da</strong>deba gulisa~avtoriseul ganmartebad miCneva. es sityvanitexil kavebSia mocemuli, rac imis niSania, romeseni sja/Sja-s wyarosmieri sinonimebia <strong>da</strong> an<strong>da</strong>misi Sesatyvisebi (Tumca zogjer isec xdeba, romaseTi sityvebi `Sinaarsobrivad met-nakleba<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>cilebuli gansamartavi sityvis ZiriTadmniSvnelobas~) [9, 06-07].`sja~-<strong>da</strong>n nawarmoebi gansja/ganSja, romelsacSeesabameba `gankiTxva~, Tavis mxriv ganimarteba,rogorc `gasamarTleba~ [9, 70]. zustad aseveaigi ganmartebuli sulxan-sabasTanac. `gansja~(`Sesja~-sTan erTad) sja/Sja-s paralelur cneba<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>saxuli imave `sityvis konaSi~ [26, 127,312]. sja-Sja-s sxva forma _ <strong>da</strong>sja-<strong>da</strong>Sja-s mniSvnelobaixsneba rogorc `sasjelis <strong>da</strong>deba~ `gasamarTleba~[9, 125], sulxan-sabas mixedviT, _ `samarTlisgar<strong>da</strong>wyveta~ [25, 203], xolo aseve sja/-Sja-<strong>da</strong>n nawarmoebi sasjeli/saSjeli `samarTlad~ganimarteba [26, 56; 66]. mis sinonimad ki moiazrebamsjavri/mSjavri [9:299]. samarTlis, kanonisaRmniSvneli kidev erTi Zveli qarTuli sityvaisev sja/Sja-<strong>da</strong>n aris nawarmoebi <strong>da</strong> esaa sjuli/Sjuli[30, 29]. mosamarTle ki `msajulia~,romelic warmodgeba sj fuZis meore varianti<strong>da</strong>n_ saj. sxvanairad igi igive `ganmsjeli~ an`ganmkiTxavia~ [9, 296].maSasa<strong>da</strong>me, sja/Sja <strong>da</strong> misgan nawarmoebi sityvebisamarTalsa <strong>da</strong> masTan <strong>da</strong>kavSirebul cnebebsexmianeba. sja/Sja <strong>da</strong> <strong>da</strong>sja/<strong>da</strong>Sja, iseve rogorcgansja/ganSja, aRniSnavs gasamarTlebas <strong>da</strong>maT amave dros yovelTvis Seesatyviseba `ganki-Txva~ (saxarebis qarTul TargmanebSi `<strong>da</strong>sja~ <strong>da</strong>208


gankiTxva~ erTmaneTis monacvle sityveba<strong>da</strong>c kigvevlineba: `miiyuaneT ege Tquen <strong>da</strong> sjulisaTquenisaebr ganikiTxeT ege~. sxva xelnaweriT:`msgavsad Sjulisa Tquenisa <strong>da</strong>sajeT~, _ ioane18, 31), romlis sinonimad un<strong>da</strong> ganvixiloT `gansityueba~.amitom ver gaviziarebT mosazrebas,TiTqos `<strong>da</strong>sjasa~ <strong>da</strong> `wurTas~ gar<strong>da</strong>, `sja~-s ilabulaZis <strong>da</strong>narCeni ganmartebani `arc ki Seesatyvisebakonteqsts _ `(sjad) Tavis TÂsisa~ [23, 21].`sja~-s mniSvnelobaTa gaanalizeba imasac naTelyofs,ratom ar SeiZleba mocemul SemTxvevaSimaTgan `gansja~-s gamoricxva. isic un<strong>da</strong> aRiniSnos,`gansja~ <strong>da</strong> `msjeloba~ erTmaneTis sinonimebsrom ar warmoadgenen <strong>da</strong> amitom erTis uaryofaavtomaturad meoris gamoricxvas ar gulisxmobs_ Tu `msjeloba~ konteqstisaTvis marTlacSeuferebelia, amas ver vityviT `gansja~-sSesaxeb [Sdr. 22, 162; 23, 23]. erTmaneTis monacvles-S adgilas r-bgeris gaCenac zoga<strong>da</strong>d `sja~-fu-ZisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli Tvisebaa <strong>da</strong> ara mxolodmisgan nawarmoebi sityvebis calkeuli gaazrebisaTvis.sjuli/Sjuli/rjulis gar<strong>da</strong> s-S-rmonacvleobis nimuSia TviT <strong>da</strong>sja/<strong>da</strong>Sja/<strong>da</strong>rCa [9,125] <strong>da</strong> aseve uSualod am ukanasknelisagan momdinaresityvebi: sasjeli/saSjeli/sarjeli [26,53] <strong>da</strong> sarCeli [12, 123; 9, 377], <strong>da</strong>sjili/<strong>da</strong>Sjili/<strong>da</strong>rCili[9, 125]. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT gansakuTrebiTniSandoblivia, rom XVII s-is miwuruls<strong>da</strong>weril erT svinaqsarul cxovrebaSi CvenTvissaintereso toponimi `garerja~ formiTacki fiqsirdeba [20, 441]. samagierod, amave avtor-Tan sworad aris SeniSnuli, rom zogierT gviandelTxzulebaSi `garehsja~ formis arseboba209


toponimis meore nawilis zmnur warmomavlobasmowmobs [23, 21].zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, wmi<strong>da</strong> <strong>da</strong>viTiswasvla `sjad Tavisa TÂsisa~, niSnavs wm. mamissurvils sakuTari Tavis <strong>da</strong>sjisa, gasamarTlebisa.sxva sityvebiT, <strong>da</strong>viT garejeli amas iqms sakuTariTavis gansasjelad, rac gasamarTlebisgar<strong>da</strong> gulisxmobs (garkveuli azriT, moicavs kidec)gankiTxvasac. es ukanaskneli gageba sulacar ewinaaRmdegeba arsebul konteqsts: meu<strong>da</strong>bnoemamas surs gankiTxva sakuTari Tavisa, rac RvTiswinaSe sakuTari codvebis mxilebasa <strong>da</strong> monaniebasniSnavs. am<strong>da</strong>gvarad, Tavis Tavis gansja-ganki-Txva, rac imavdroulad sakuTari codvili TavisgasamarTlebad moiazreba, gandegil bers saSualebasaZlevs codvaTagan ganwmendisa. es Tavismxriv gamCen RmerTTan miaxlebis gzaa, ramac a<strong>da</strong>mianiscxovrebis upirvelesi mizani _ caTa sasufevlismaradiulad <strong>da</strong>mkvidreba un<strong>da</strong> uzrunvelyos.amisaTvis ki sakuTari Tavis mudmivi gansjagankiTxviTamqveyniur droebiT cxovrebaSi miRebulixorcieli gaWirvebis <strong>da</strong> sulieri brZolebis<strong>da</strong>Tmenaa saWiro: `raÁTa wuT erTiTa (aq arSeiZleba ar gagvaxsendes `wuTisofeli~_d.m.) WiriTamoipoos saukunoÁ igi <strong>da</strong> waruvali SuebaÁ<strong>da</strong> gansuenebaÁ~. zemoTqmuls exmianeba wm. <strong>da</strong>vi-Tis sityvebi, wm. dodosadmi Tqmuli: `warvedZmao, rqasa amis kldisasa, romel ars pirispirCuensa <strong>da</strong> waritanen Tana sxuanica Zmani, rameTuwadier arian, raÁTa gare isjebodian ÃorciTasulTa maTTa cxonebisaTvis~ [2, 234]. marTalia,am SemTxvevaSi xorciel tanjvazea yuradReba gamaxvilebuli,magram es sulier <strong>da</strong> xorciel Ri-210


ebulebaTa Sepirispirebis gamoxatvis formaasulieris upiratesobis xazgasmiT. erTis <strong>da</strong>TrgunviTmiiRweva meoris gaZliereba. amasTanavexorcieli TviT<strong>da</strong>sja SeiZleba ganixilebodes,rogorc TviTgansjis Sedegi.aqve fraza _ `wadier arian, raÁTa gare isjebodian~,naTelia, pir<strong>da</strong>pir kavSirSia Txzulebis<strong>da</strong>sawyisSi mama <strong>da</strong>viTTan <strong>da</strong>kavSirebiT TqmulsityvebTan: `amisTÂsca aRirCia aqa sjaÁ garegan(gare)~. `gare~, cxadia, migvaniSnebs garkveulares, adgils raRacis gareT, sa<strong>da</strong>c TviTsjas ga<strong>da</strong>wyvets<strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> aseve am mizniT un<strong>da</strong>wavides <strong>da</strong>samkvidreblad misi monastris Zmobisnawili. magram es erTi <strong>da</strong> igive adgili araa.winaaRmdeg SemTxvevaSi Rirsi <strong>da</strong>viTis mier arCeuliadgili<strong>da</strong>n (sa<strong>da</strong>c im dros misi <strong>da</strong>arsebulilavra moqmedeb<strong>da</strong>) axal samonastro adgilas ga<strong>da</strong>sasvlelZmebis mimarT ar iTqmebo<strong>da</strong> msgavsisityvebi.amave dros, arc ise Cans, rom `gare~-d moiazrebaTun<strong>da</strong>c zoga<strong>da</strong>d garejis mravalmTa imisgamo, rom <strong>da</strong>viTis lavra <strong>da</strong> dodorqa mis areal-Si, erTmaneTis siaxloves mdebareobs. wm. <strong>da</strong>viTi`sjad Tavisa TÂsisa~ midis `adgilTa u<strong>da</strong>bnoTa<strong>da</strong> urwyulTa~, anu <strong>da</strong>usaxlebel (u<strong>da</strong>bur) <strong>da</strong>urwyav (uwylo) mxares. <strong>da</strong> swored wm. mamis am ga<strong>da</strong>wyvetilebamganapiroba u<strong>da</strong>bnosaTvis saxelwodebismicemac: `amisTÂs ewodebis u<strong>da</strong>bnosa masgaresjaÁ~. maSasa<strong>da</strong>me, `gare wasvla~ aq gagebulun<strong>da</strong> iqnas saRvTismetyvelo SinaarsiT, rac gulisxmobsamqveyniur amaoebaTagan, ama soflissazrunavTagan gareT gasvlas, rac SeiZleba gan-Sorebulad kacTa samosaxloTagan, sa<strong>da</strong>c araa211


<strong>da</strong>bani, sxvagvarad, _ `u<strong>da</strong>bnoSi~ [Sdr. 9, 418; 17,5-8; 23, 20].<strong>da</strong>viT garejelis metafrasul cxovrebaSiwmin<strong>da</strong>nis am adgilas mosvlis mizezi bevrad mkafio<strong>da</strong>ris warmodgenili: `sakÂrveli <strong>da</strong> sanatrelimamaÁ <strong>da</strong>viT, viTar sxuaÁ vinme elia u<strong>da</strong>bno-Ás-moyuare, garesjisa u<strong>da</strong>bnod miiwia, rameTu evlto<strong>da</strong>igi amboxTa <strong>da</strong> SfoTTa soflisaTa, romelnimravlad SeamrRueven gonebasa <strong>da</strong> ara odesme<strong>da</strong>yenebenca RmrTisa mimarT moswrafebaTagan.amisTÂsca moswrafe iyo msoflioTa yovel-Tagan ganSorebasa <strong>da</strong> mismierTa gemoTagan ganyenebasa<strong>da</strong> yovliTurT gansvlasa sxeulisa marxvisamier <strong>da</strong> Seiwrebisa ÃorcTaÁsa~ [1, 176]. TumcaTxzulebis ganvrcobisas am erTi mxaris esodenwin wamowevas Seewira meore _ ZeglSi u<strong>da</strong>bnosaTvissaxeldebis Sesaxeb aRniSvna.maSasa<strong>da</strong>me, `gare~-Si ar ikveTeba arc erTiamaTgani: gareskneli, gare kaxeTi, gareSe sibrZne,an qveynis qristianuli centrebis mimarT `gare~mdebareoba.amrigad, `garesja~ aRniSnavs ama soflisagangareT, a<strong>da</strong>mianTagan ukiduresad ganSorebul adgilasberul TviT<strong>da</strong>sja-gasamarTlebasa <strong>da</strong> Tavisgansja-gankiTxvas, risi saboloo mizani codvaTagansruli gawmen<strong>da</strong> <strong>da</strong> ufalTan maqsimaluri<strong>da</strong>axloebaa [Sdr. 19, 149].amdenad, marTalia, rom Tavi<strong>da</strong>n `garesja~ aryofila sakuTari saxeli <strong>da</strong> mxolod zoga<strong>da</strong>dberis mkacr asketuri cxovrebas gamoxatav<strong>da</strong>[Srd.21, 265: Sen. 1; 23, 21]. aRsaniSnavia isic, rom`garesja~ arc garejis mravalmTis romelimekerZo monastris saxeli yofila (TviT <strong>da</strong>viT ga-212


ejelis <strong>da</strong>arsebuli monasteric `<strong>da</strong>viTis lavrad~an `<strong>da</strong>viTis saflavad~ iwodebo<strong>da</strong>). is mTelixrioki mravalmTis saxelad iqca, <strong>da</strong>viT garejelismowafeebma didi rudunebiT rom aiTvises<strong>da</strong> veeberTela unikalur samonastro kompleqsa<strong>da</strong>qcies, uzarmazar arealad Tavis Tvisis gare-sjisaTvis<strong>da</strong> `sulTa maTTa cxonebisaTvis~.amitomac `garesjis u<strong>da</strong>bno~ mravlobiT ricxvSigamoiyenebo<strong>da</strong> (`aTormetni u<strong>da</strong>bnoni garesjisani~)<strong>da</strong> mravalmTis yvela monasters Tanabrad miemarTebo<strong>da</strong>.droTa ganmavlobaSi erT saxelad qceulikompoziti `garesja~ fuZis SekumSvis Sedegad,fuZismieri s-bgeris amovardniT `gareja~-d iqca.Sesabamisad, `garesjeli~ `garejelma~ Secvala.ufro gvian toponims am adgilas samonazvnocxovrebis safuZvelCamyreli didi asureli mamissaxelic waruZRva win <strong>da</strong> amgvarad miviReT `<strong>da</strong>viTgareja~, anu `<strong>da</strong>viT gareji~.213


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqobaÁ wmidisa <strong>da</strong> RmerTSemosilisamamisa Cuenisa <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ,Zveli qarTuli agiografiuli literaturisZeglebi, III (metafrasuli re<strong>da</strong>qciebi XI-XIIIss.), il. abulaZis red., Tb., 1971.2. cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqobaÁ wmidisa mamisa Cuenisa<strong>da</strong>viT garesjelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli...,I (V-X ss.), il. abulaZis red., Tb.,1963.3. cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqobaÁ wmidisa mamisa Cuenisaiovane ze<strong>da</strong>Znelisa <strong>da</strong> mowafeTa misTaÁ,Zveli qarTuli agiografiuli..., I (V-X ss.),il. abulaZis red., Tb., 1963.4. cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqobaÁ wmidisa mamisa CuenisaSioÁsi <strong>da</strong> evagresi, Zveli qarTuli agiografiuli...,I (V-X ss.), il. abulaZis red., Tb.,1963.5. cxorebaÁ wmidisa mamisa Cuenisa iovane ze<strong>da</strong>-ZnelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli..., I(V-X ss.), il. abulaZis red., Tb., 1963.6. cxovreba mefeT-mefisa <strong>da</strong>viTisi, qarTliscxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadixelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, t.1, Tb., 1955.7. cxorebaÁ grigol xancTelisaÁ, Zveli qarTuliagiografiuli..., I (V-X ss.), il. abulaZisred., Tb., 1963.8. il. abulaZe, asurel moRvaweTa cxovrebis wignTaZveli re<strong>da</strong>qciebi, Tb., 1955.9. il. abulaZe, Zveli qarTuli enis leqsikoni, Tb.,1973.214


10. gogolaSvili g., kvantaliani c., Sengelia d.,qarTuli enis zmnuri fuZeebis leqsikoni, Tb.,1989.11. vaxuSti bagrationi, aRwera samefosa saqarTvelosa,qarTlis cxovreba, IV, teqsti <strong>da</strong>dgeniliyvela xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, Tb., 1973.12. Teimuraz bagrationi, wigni leqsikoni, g. SaraZisred., Tb., 1979.13. T. Todria, a. Todria, m. futkaraZe, gare kaxe-Tis istoriuli geografiis sakiTxebi (garejisqveyana), kr: `gareji~, kaxeTis arqeologiurieqspediciis Sromebi VIII, Tb., 1988.14. leonti mroveli, cxovreba mefeTa, qarTliscxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadixelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, t.1,Tb., 1955.15. b. lominaZe, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobisistorii<strong>da</strong>n, I, Tb., 1966.16. meliqseT-begi l., <strong>da</strong>viT uZleveli <strong>da</strong> <strong>da</strong>viTgarejeli, k. kekeliZis 80 wlisTavisadmi miZ-Rvnili krebuli, Tb., 1959.17. d. merkvilaZe, asureli mamebi <strong>da</strong> meu<strong>da</strong>bnoeoba,Tb., 2006.18. d. merkvilaZe, `gareSeTi~ <strong>da</strong> `ioane ze<strong>da</strong>zneliscxovreba~, qarTuli wyaroTmcodneoba, XII.(ibeWdeba).19. d. merkvilaZe, <strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT uZleveli,`mesxeTi~, VIII-IX, Tbilisi-axalcixe,2007.20. mRvdel-mowamisa Siosi <strong>da</strong> moyuasTa misTa, ZveliqarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,IV (svinaqsaruli re<strong>da</strong>qciebi XI-XVIII215


ss.), gamosacemad moamza<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamokvleva <strong>da</strong>urToe. gabiZaSvilma, il. abulaZis red., Tb.,1968.21. m. sabinini, saqarTvelos samoTxe, sankt-pet. 1882.22. r. siraZe, <strong>da</strong>viT anhaRTi <strong>da</strong> azris silamazisproblema, wgn: literaturul-esTetikuri narkvevebi,Tb., 1987.23. r. siraZe, toponimi `gareja~, wgn: samonastrocxovreba u<strong>da</strong>bnoSi, gareja <strong>da</strong> qristianuliaRmosavleTi, garejis kvlevis centri, SromebiII, Tb., 2001.24. r. siraZe, Zveli qarTuli Teoriul-literaturuliazrovnebis sakiTxi, Tsu, 1975.25. sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, I,avtografiuli nusxebis mixedviT moamza<strong>da</strong>, gamokvleva<strong>da</strong> saZiebeli <strong>da</strong>urTo il. abulaZem,Tb., 1991.26. sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli,II, il. abulaZis red., Tb., 1993.27. m. qavTaria, <strong>da</strong>viT garejis saliteraturo skola,Tb., 1965.28. m. CxartiSvili, <strong>da</strong>viTgarejis qvabovani monastrisistoriis hagiografiuli wyaroebi,ANALECTA IBERICA 1 (aRmosavleT <strong>da</strong> samxreTevropis kldis Zeglebi), Tb., 2001.29. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, t. II,Tb., 1983.30. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad,t. VI Tb., 1982.31. П. Иоселиани, Гора Св. Давида (в Тифлисе), Тиф., 1858.32. П. Иоселиани, Краткая история грузинской церкви, СПб,1843.33. `Кавказ~, №97, 1856 г.216


34. Кирион II, Преподобный Давид Гареджели и его лавра,Тиф. 1901 (2005 wlis reprintuli gamocema).35. Житье преподобного Давида Гареджийского Чудотворцаоснователя грузинской Феваиды, в кн: Полное ЖизнеописаниеСвятых Грузинской Церкви, Жребий БожиейМатери, ч. 1, составил и перевёл с грузинских подлинниковИвериец М. Сабинин, С.Петербург, 1871.36. Преподобный Давид Гареджийский и его Святая Лавра,составлено по публикациям прежных лет Олегом Шведовым,Москва, 1996.The Etymology of David-Gareji217David MerkviladzeAll the opinions expressed by the different scientists indifferent times about the origin of the name of Davit-Gareji arecollected in the present article. All these opinions are criticallyanalyzed. According to these opinions Gareji is:1. “Soji”/ “Sujeti” (the name of one of the old province inthe Eastern Georgia); 2. “Garesheti” (Outland); 3. “Gareskneli”(outside space – Hades); 4 “The External Wisdom”; 5. “Kareji”(the island in the Persian Gulf); 6. The ecclesiastic interpretationof the term “Kartli” (Eastern Georgian kingdom). All theseopinions are rejected in the workThe name “Gareji” comes from tow-parted Georgian word“gare-sja”, as it is told in “The Life of Saint Davit Garejeli”which means monk’s self punishment and trying to be far fromthe civil world.Lately the name of Saint David the founder of the monasterywas added to the toponym. Thus, we received the toponymDavit-Gareji.


sofio andRulaZesaqarTvelos marTlmadidebeli eklesiisstruqturul-ekonomikuri organizaciissakiTxi XX saukunis 20-ian wlebSi <strong>da</strong>episkoposi stefane bodbeli (vasilkarbelaSvili)saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliisgamocxadebisTanave (1917 w. 12 marti)dRis wesrigSi <strong>da</strong>dga misi struqturul-ekonomikuriorganizaciis sakiTxi. aRniSnulis aucileblobaganpirobebuli iyo saukuneze meti xnisganmavlobaSi (1811-1917) ruseTis imperiis mier warmoebulisaeklesio politikiT, ris gamoc saqarTveloserovnul eklesias <strong>da</strong>moukideblobis<strong>da</strong>kargvasTan erTad <strong>da</strong>karguli hqon<strong>da</strong> Tavisifunqcia-<strong>da</strong>niSnuleba erisa <strong>da</strong> qveynis winaSe <strong>da</strong>is ruseTis uzarmazari imperiis saxelmwifo aparatiserT-erT rigiT <strong>da</strong>namats warmoadgen<strong>da</strong>.“saqarTvelos saegzarqosos” saxeliT arsebulisaqarTvelos eklesia Tavisi struqturul–ekonomikuriorganizaciiT SesabamisobaSi iyo imperia-Si arsebul saeklesio organizaciul mowyobas-Tan <strong>da</strong> is, misive nebis sawinaaRmdegod, imperiissamsaxurSi idga.avtokefaliis gamocxadebis Semdeg, rodesacsaqarTvelos eklesia <strong>da</strong>moukidebeli arsebobisgzas <strong>da</strong>adga, upirveles yovlisa, saWiro gax<strong>da</strong>misi marTva-gamgeobis aRdgena Cveuli istoriulikalapotiT, rac, amasTanave, Tanamedroveobis mo-Txovnebis gaTvaliwinebiT un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. erTianiqarTuli saeklesio struqturis Seqmna-Camo-218


yalibebis <strong>da</strong> misi marTva-gamgeobis sakiTxebs mieZRvnasaqarTvelos eklesiis pirveli kreba (1917w. 8-17 seqtemberi), sa<strong>da</strong>c SemuSavebul iqna eklesiismarTva-gamgeobis debuleba <strong>da</strong> arCeul iqnakaTalikos-patriarqi kirion II (saZagliSvili)(1917-1918) [3, 131-136]. aRniSnuli krebis mowvevamdesaqarTvelos eklesias saTaveSi edga sruliadsaqarTvelos eklesiis droebiTi mmarTveloba.saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobis debulebaiTvaliswineb<strong>da</strong> eklesiis <strong>da</strong>yofas eparqiebad.am ukanasknelis ricxvi mefis ruseTis saeklesiopolitikis wyalobiT minimumamde iyo <strong>da</strong>yvanili.krebaze ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong> rom eparqiaTa ricxvi 13-mde gaizrdebo<strong>da</strong>(mcxeTis, Tbilisis, alaverdis, bodbis,urbnisis, awyuris, quTaisis, gaenaTis, nikorwmindis,cageris, Wyondidis, baTomis, cxum-bediis).finansuri siZneleebi<strong>da</strong>n gamomdinare pirveletapze un<strong>da</strong> gaxsniliyo mxolod 7 eparqia, <strong>da</strong>narCeniki – Tan<strong>da</strong>Tan [3, 133]. eparqiebi Tavis mxriviyofo<strong>da</strong> olqebad, olqebi - samrevloebad. saqarTveloseklesiis umaRles organod cxaddebo<strong>da</strong>saeklesio kreba, romelsac Tavmjdomareob<strong>da</strong>saqarTvelos kaTolikos-patriarqi. kreba xuT weliwadSierTxel un<strong>da</strong> gamarTuliyo. saqarTveloseklesiis marTva-gamgeobis debulebis Tanaxmad,Seiqmna sruliad saqarTvelos sakaTalikososabWo, romelic Tormeti wevrisagan Sedgebo<strong>da</strong>(eparqiebi<strong>da</strong>n or-ori mRvdelmTavari rigrigobiT<strong>da</strong> eklesiasTan <strong>da</strong>axloebuli saero pirebi).mas Tavmjdomareob<strong>da</strong> kaTalikos-patriarqi an misimosaydre. mkvlevari s. vardosaniZe aRniSnavs,rom sakaTalikoso sabWos Seqmna saqarTvelosmarTlmadidebeli eklesiis marTva-gamgeobaSi de-219


mokratiuli stilis <strong>da</strong>mkvidrebis seriozul ganacxadswarmoadgen<strong>da</strong> [2, 156]. momdevno etapzeganviTarebulma movlenebma cxadyo, rom demokratiulimmarTvelobis stilma saqarTvelos eklesiismarTva-gamgeobis saqmeSi fexi ver moiki<strong>da</strong>,radgan mas pozitiuri Sedegebi ar moutania sakuTrivarc eklesiisaTvis <strong>da</strong> arc saxelmwifos-Tan <strong>da</strong>Zabuli urTierTobis <strong>da</strong>regulirebis TvalsazrisiT.1920 w. 20 ivliss gamarTul rigiT IIsaeklesio krebaze gauqmebul iqna sakaTalikososabWos Sesabamisi stuqturuli erTeuli – saeparqiosabWo [3, 143-148]. mogvianebiT ki , 1927 w. 21ianvris <strong>da</strong>dgenilebiT gauqmebul iqna sakaTalikososabWo [3, 160-161]. mis nacvlad, Tav<strong>da</strong>pirveladSeiqmna saqarTvelos eklesiis droebiTimmarTveloba, Semdeg – sakaTalikoso sinodi, romelSicmxolod sasuliero pirebi Sediodnen.saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobis debulebamcvlilebebi ganica<strong>da</strong> momdevno saeklesiokrebebzec <strong>da</strong> is struqturul-ekonomikuri organizaciisyvela sferos Seexo. saqarTvelos eklesiisgarSemo Seqmnili mZime viTareba sasulieroierarqebs aiZuleb<strong>da</strong> SeecvalaT erovnuli eklesiismmarTvelobis rogorc Si<strong>da</strong>, aseve saeroxelisuflebasTan <strong>da</strong>mokidebulebis formebi.Cven ar SeudgebiT zoga<strong>da</strong>d saqarTvelos eklesiisstruqturul-ekonomikuri organizaciissakiTxebis yovelmxriv gaSuqebas. mis SesaxebaraerTgzis <strong>da</strong>iwera eklesiis istoriis mkvlevarTamier (ix. mitropoliti anania jafariZis, q.pavliaSvilis, s. vardosaniZis <strong>da</strong> sx. naSromebi)[4, 305-312; 3, 143-173; 2, 155-172]. Cvens mizans Seadgenscnobili sasuliero piris, episkoposi ste-220


fane bodbelis (vasil karbelaSvili) mosazrebebisgaanalizeba aRniSnul sakiTxebTan mimarTebaSi,radgan migvaCnia, rom gasuli saukunis yvelazewinaaRmdegobriv periodSi (XX s. 20-ianiwlebi) moRvawe TiToeuli sasuliero ierarqissaqmianobis yovelmxrivi Seswavla samomavlodxels Seuwyobs saqarTvelos eklesiis <strong>istoriisa</strong>m monakveTis detalur <strong>da</strong> obieqtur kvlevas <strong>da</strong>,saboloo jamSi, swori <strong>da</strong>skvnebis gakeTebis sa-Sualebas mogvcems. episkoposi stefane bodbelis(vasil karbelaSvilis) moRvaweoba <strong>da</strong> misi mosazrebebisaqarTvelos eklesiis struqturul-ekonomikuriorganizaciis TvalsazrisiT Cvens mierSeswavlilia ruseTis TviTmpyrobelobi<strong>da</strong>n moyolebulidemokratiuli mTavrobis mmarTvelobisCaTvliT [1, 87-146]. amjerad SevCerdebiT saqar-TveloSi sabWoTa totalitaruli reJimis <strong>da</strong>myarebisperiodze, romelic erT-erT yvelazerTul monakveTad ganixileba saqarTvelos eklesiisistoriaSi.episkoposi stefane bodbeli, mis episkoposadkurTxevamdec (1925 w. Semodgoma) aqtiuradmonawileob<strong>da</strong> saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobisorganizebaSi. Tav<strong>da</strong>pirvelad, I saeklesiokrebis mowvevamde, dekanozis xarisxSi myofi vasilkarbelaSvili, saqarTvelos eklesiis droebiTimmarTvelobis wevri gaxl<strong>da</strong>T. mogvianebiT,saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobis debulebisSemuSavebis Semdeg - axlad Seqmnili sakaTalikososasamarTlos wevri. es ukanaskneli gauqmebuliqna II saeklesio krebaze (1920 w. 27 ivnisi)[3, 147]. rogorc cnobilia, II-III-IV-V saeklesiokrebebma gaagrZela 1917 wlis I saeklesio221


krebis muSaoba eklesiis marTva-gamgeobis sakiTxTaga<strong>da</strong>saWrelad. episkoposad kurTxevis Semdegmisi moRvaweoba am mimarTulebiT ufro qmediTi<strong>da</strong> aqtiuri gax<strong>da</strong>, rac cxa<strong>da</strong>d Cans am periodissaarqivo dokumentacii<strong>da</strong>n. mas, rogorc bodbiseparqiis mmarTvel mRvdelmTavars, sakmarisi gamocdilebahqon<strong>da</strong> SeZenili eklesiis struqturul-ekonomikuriorganizebis sakiTxebis ga<strong>da</strong>wyvetissaqmeSi, gansakuTrebiT im problemebismosagvareblad, rac uSualod adgilebze arsebob<strong>da</strong>.amitom bunebrivia, rom mis mier saeklesiokrebebze gaJRerebuli mosazrebebi <strong>da</strong> Semu-Savebuli wesdeba-proeqtebi eklesiis praqtikulcxovrebasTan axlos ganixilav<strong>da</strong> ama Tu im organizaciulsakiTxs.saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobis debulebisganxilvisas, episkoposi stefane bodbeliaraerTgzis miuTiTeb<strong>da</strong>, rom erovnul eklesiastradiciuli gziT, sakuTari mama-papeulisjulis kanonebiT siaruli marTeb<strong>da</strong>. “Cveni eklesiuridebuleba un<strong>da</strong> iyos (saqarTvelos avtokefalurieklesiisa) myari <strong>da</strong> Seuryeveli safuZveli<strong>da</strong> ara waramarad cvalebadi raRaca mosazrebaTa,haerSi Camokidebuli, mgoniaobazed,romelsac hsjobian gatkepnili gza” – aRniSnav<strong>da</strong>is Tavis moxsenebaSi 1927 wlis 21-27 ivnissgamarTul sruliad saqarTvelos avtokefalurieklesiis episkoposTa IV krebaze <strong>da</strong> miiCnev<strong>da</strong>,rom eklesiis marTva-gamgeobaSi demokratiulistilis <strong>da</strong>mkvidreba <strong>da</strong> am gziT siaruli molipuligza <strong>da</strong> saSineli safrTxe iyo <strong>da</strong> SeusabamobaSimodio<strong>da</strong> tradiciul marTlmadidebluricxovrebis wesTan [8, 218]. episkoposi stefane222


odbeli samRvdeloebis im ricxvs miekuTvnebo<strong>da</strong>,vinc sakaTalikoso sabWos gauqmebasa <strong>da</strong> misnacvlad sakaTalikoso sinodis Seqmnas emxrobo<strong>da</strong>.am ukanasknelSi un<strong>da</strong> gaerTianebuliyvnenmxolod sasuliero pirebi, romlebic mociqul-Ta kanonebis, msoflio <strong>da</strong> adgilobriv wmi<strong>da</strong>krebaTa kanonebiT <strong>da</strong> sjuldebebiT warmarTavdneneklesiur cxovrebis wess <strong>da</strong> ar <strong>da</strong>emorCilebodnenkacTa vnebebs, gulisTqmebs <strong>da</strong> survilebs,rac yovlad Seuwynarebeli iyo [8, 218]. zemoaRniSnuliprincipebis erTguleba xazgasmuliamis mier bodbis eparqiis saeklesio cxovrebiswarsamarTavad Sedgenil programa-wesdebebSi [6,59, 10-11]. programa-wesdebebSi mis mier punqtobriva<strong>da</strong>aCamoyalibebuli eparqiis samrevloebis, ma-Ti krebis, kompetenciisa <strong>da</strong> uflebis Sesaxeb gamomuSavebulikanonebi <strong>da</strong> maTi aRmasrulebeliorganos movaleobani, rac SesabamisobaSi iyo IVsaeklesio krebis <strong>da</strong>dgenilebebTan <strong>da</strong> saqarTveloseklesiis marTva-gamgeobis debulebasTan.aRniSnuli dokumentebi mravalmxrivaa saintereso<strong>da</strong> naTel warmodgenas gviqmnis saqarTveloseklesiis imdroindeli struqturul-organizaciulimowyobis iersaxeze. maTSi Tanmimdevrula<strong>da</strong>ris ganmartebuli, Tu ras warmoadgen<strong>da</strong> samrevloebissaxiT arsebuli morwmune sazogadoebismizani <strong>da</strong> <strong>da</strong>niSnuleba. igi episkoposTan kanonierad<strong>da</strong>mokidebul morwmuneTa sazogadoeba iyo,romelsac ganageb<strong>da</strong> eklesiis winamZRvari samrevlokrebisa <strong>da</strong> samrevlo sabWos <strong>da</strong>xmarebiT. mrevliswevrad iTvlebo<strong>da</strong> yvela morwmune mekomuri,miuxe<strong>da</strong>vad urwmunoTa raodenobisa mis ojax-Si. maTi raodenoba Setanili iyo morwmuneTa <strong>da</strong>-223


vTarSi <strong>da</strong> yvela im xarjebSi, rasac eweo<strong>da</strong> aRni-Snuli samrevlo. didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong><strong>da</strong>vTris zust aRricxvianobas, rameTu eklesiisZiriTadi Semosavali swored samrevlo ga<strong>da</strong>saxadebze<strong>da</strong> Sewirulobebze modio<strong>da</strong>. samrevlo ga<strong>da</strong>saxadisSekreba samrevlo sabWos kompetenciaswarmoadgen<strong>da</strong>. am ukanasknelis funqcia-<strong>da</strong>niSnuleba<strong>da</strong> struqturuli Semadgenloba episkoposistefanes mier mkafio<strong>da</strong>a Camoyalibebuli wesdebaSisamrevlo sabWoebis Sesaxeb [6, 59, 22-23], sa<strong>da</strong>cganmartebulia, rom samrevlo sabWo warmoadgen<strong>da</strong>morwmune sazogadoebis aRmasrulebelorganos, Sedgebo<strong>da</strong> amave sazogadoebis mier arCeuli12 kacisagan <strong>da</strong> muSaob<strong>da</strong> eklesiis winamZRvrisuSualo xelmZRvanelobiT. wesdebaSixazgasmiTaa miTiTebuli, rom samrevlo sabWoswevrebi Rrmad morwmuneni, mama-papeuli Sjulisa<strong>da</strong> msoflio krebebis <strong>da</strong>dgenilebebis sruli morCilni<strong>da</strong> aRmasrulebelni un<strong>da</strong> yofiliyvnen.sabWos wevrebi irCevdnen Tavmjdomaris amxanags,molaresa <strong>da</strong> sarevizio komisiis wevrebs sami kacisSemadgenlobiT. sabWos wevrebis mier xdebo<strong>da</strong>sanTlis Semosavlisa <strong>da</strong> SemowirulobebisaRricxva <strong>da</strong> <strong>da</strong>vTarSi Setana. mkacr kontrolseqvemdebarebo<strong>da</strong> rogorc Semosavlis, ise gasavliszedmiwevniT zusti aRricxva. aRniSnul wesdebaSiCamoyalibebulia samrevlo sabWoebis sxvaufleba-movaleobebic. maT morwmuneTa Soris un<strong>da</strong>ganemtkicebinaT is cxoveli sarwmunoeba,rwmena <strong>da</strong> urTierTsiyvaruli, rac macxovarmaTavis mowafeebs <strong>da</strong> morwmuneebs <strong>da</strong>utova [6, 59,22-23].224


Cvens sakvlev periodSi, bodbis eparqiaSi SeqmniliviTarebis srul suraTs iZleva episkoposistefanes mier Sedgenili cxrili [7;68,74], sa<strong>da</strong>csaintereso statistikuri monacemebia TavmoyrilieparqiaSi Semavali olqebis, eklesiaTa <strong>da</strong>morwmuneTa raodenobisa <strong>da</strong> mdgomareobis Sesaxeb.aRniSnuli cxrili<strong>da</strong>n Cans, rom imJamad bodbiseparqia <strong>da</strong>yofili iyo: maCxaanis, siRnaRis,gurjaanis, kakabeT-melaanis, hereTis <strong>da</strong> zaqaTalisolqebad. eparqiaSi sul 35715 morwmune aRiricxebo<strong>da</strong>.aqe<strong>da</strong>n maCxaanSi – 10830, siRnaRSi –5352, gurjaanSi – 5140, kakabeT-melaanSi – 3703, hereTSi– 5490, zaqaTalaSi – 5200. eparqiaSi eklesiaTasaerTo raodenoba 129-s Seadgen<strong>da</strong>, aqe<strong>da</strong>nmoqmedi mxolod 40 iyo, <strong>da</strong>zianebuli _ 59, <strong>da</strong>ngreuli– 11. eparqias emsaxurebo<strong>da</strong> 43 mRvdeli <strong>da</strong>34 me<strong>da</strong>viTne. olqebs ganagebdnen mTavarxucesebi:maCxaanSi - dekanozi abraam baRaSvili; siRnaRSi– dekanozi gulaSvili (saxeli miTiTebuli araris); gurjaanSi – dekanozi polievqtos karbelaSvili;kakabeT-melaanSi – vasil naTaZe; hereT-Si – mixeil doinjaSvili; zaqaTalaSi – besarionfurcelaZe. cxrilis bolos mas gakeTebuliaqvs SeniSvna, rom saTvalavSi ar iyo CaTvliliosebis 15 sofeli, Lalaznis gaRma 845 komli, romlebicar scnobdnen saqarTvelos eklesias, miuxe<strong>da</strong>vadimisa, rom badiaurisa <strong>da</strong> jafarianismRvdlebi xel<strong>da</strong>sxmulni iyvnen mitripolit qristefores(cicqiSvili) mier. isini baqos episkopossemorCilebodnen.rogorc zemoT aRvniSneT, eklesiis ZiriTadiSemosavali, misi materialuri saxsari, samrevloebiswevrTa ga<strong>da</strong>saxadze <strong>da</strong> nebayoflobiT225


Semowirulobebze modio<strong>da</strong>. Tav<strong>da</strong>pirvelad ga<strong>da</strong>saxadimorwmuneTagan aiRebo<strong>da</strong> naturiT (orilitra puri TiToeul morwmuneze), rac mogvianebiTSeicvala fuladi ga<strong>da</strong>saxadiT. mrevlis materialuriusaxsrobis pirobebSi, xSir SemTxvevaSi,iqmnebo<strong>da</strong> imis saWiroeba, rom ramodenimesamrevlo gaerTianebuliyo. ga<strong>da</strong>saxadebis akrefismowesrigebis mizniT, episkoposi stefane bodbelismier SemuSavebul iqna proeqti “jiSnadga<strong>da</strong>Wril ga<strong>da</strong>saxadisa fulzed ga<strong>da</strong>tanisa” [6,59, 38-39], sa<strong>da</strong>c yovelgvari saeklesio wesebis SesrulebisaTvismRvdelTaTvis <strong>da</strong> diakvanTaTvisSemoRebul iqna jamagiri. amasTan, xelfasi diferencirebuliiyo imis mixedviT, Tu romel kategoriasganekuTvnebo<strong>da</strong> esa Tu is RvTismsaxuri. Ikategorias ganekuTvnebo<strong>da</strong> mRvdeli, romlis samrevloc100-<strong>da</strong>n 400-mde wevriT Semoifarglebo<strong>da</strong><strong>da</strong> misi xelfasi 50 maneTiT ganisazRvrebo<strong>da</strong>, diakvnisaki _ 25 maneTiT. II kategoriaSi SediodnenmRvdlebi, romelTa samrevloSi 400-<strong>da</strong>n 900 kacamdeiyo. aseT samrevloebs Sesabamisad ori mRvdeliemsaxurebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> TiToeulis xelfasi Seadgen<strong>da</strong>80 maneTs, diakvnisa – 40 maneTs. III kategoriaSiSediodnen mRvdlebi, romelTa samrevloSi900-<strong>da</strong>n 1500 kacamde iyo. aseT samrevlosSesabamisad sami mRvdeli emsaxurebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> TiToeulisxelfasi Seadgen<strong>da</strong> 60 maneTs, diakvnisa –30 maneTs. <strong>da</strong> bolos, IV kategoriaSi SediodnenmRvdlebi, romelTa samrevloSic 200-<strong>da</strong>n 700-mdekaci iyo. aseT samrevloebs TiTo mRvdeli emsaxurebo<strong>da</strong><strong>da</strong> misi xelfasi Seadgen<strong>da</strong> 20 maneTs,diakvnisa – 10 maneTs. gansakuTrebul SemTxveveb-226


Si zemoaRniSnuli proeqti iTvaliswineb<strong>da</strong> saeklesiowesebis Sesrulebas usasyidlo<strong>da</strong>c.1928 wlis martSi gamarTul episkoposTakrebaze episkoposi stefane bodbeli Tavis moxsenebaSimiuTiTeb<strong>da</strong>, rom samrevloebSi ukiduresadiyo gaZnelebuli ga<strong>da</strong>saxadebis akrefa. antisarwmunoebrivipolitikis gatarebis pirobebSi,rasac morwmuneTa gausaZlisi materialuri gaWirvebaematebo<strong>da</strong>, ga<strong>da</strong>saxadebis akrefas TiTqmisaRar hqon<strong>da</strong> nebayoflobiTi forma <strong>da</strong> iZulebiTxasiaTs atareb<strong>da</strong>. igi aRniSnav<strong>da</strong>, rom Tu adgilobrivsamRvdeloebas evalebo<strong>da</strong> rogorc eparqiismRvdelmTavris, ise uzenaes <strong>da</strong>wesebulebaTaSesanaxi saSualebebis gamoZebna, maSin saeparqiokrebis mier miRebuli kanonmdebloba xelSeuxebeliun<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong> uzenaes <strong>da</strong>wesebulebas(sakaTalikoso sinodi) ar un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> arc misimoSlis <strong>da</strong> arc <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebis ufleba. aseT Sem-TxvevaSi, eparqia, rogorc avtonomiuri erTeuli,SeuerTdebo<strong>da</strong> sakaTalikosos [5, 56]saqarTvelos eklesiis marTva-gamgeobis debulebisglobaluri problemebis ganxilvisas,episkoposi stefane bodbeli, pirvel rigSi, yuradRebascxum-bediis eparqiaSi Seqmnil mZime situaciasmiapyrob<strong>da</strong>. mis mier Sedgenil proeqtSieklesiis marTva-gamgeobis debulebaSi cvlilebebisSetanis Sesaxeb igi xazgasmiT miuTiTeb<strong>da</strong>,rom kaTalikos-patriarqi droebiT afxazeTSi un<strong>da</strong>ga<strong>da</strong>saxlebuliyo. kaTalikos-patriarqis mo-Rvaweobas afxazeTSi igi saqarTvelos mTlianobisgarantad miiCnev<strong>da</strong> [6, 30]. jer kidev XX saukunis<strong>da</strong>sawyisSi, rodesac dRis wesrigSi <strong>da</strong>dgasaqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis227


sakiTxi, ruseTis wmi<strong>da</strong> sinodisa <strong>da</strong> xelisuflebiswarmomadgenlebma ganizraxes afxazeTis eparqiissaqarTvelos eklesiisagan CamoSoreba,rac imTaviTve ganuxrelad ukavSirdebo<strong>da</strong> ruse-Tis xelisufalTa Sors mimaval gegmas afxaze-Tis _ rogorc politikuri erTeulis saqarTvelo<strong>da</strong>nmowyvetas. aRniSnulma sakiTxma dRevandelpirobebSi gansakuTrebuli simwvave SeiZina<strong>da</strong> kidev ufro naTlad warmoCin<strong>da</strong> ruseTis saxelmwifosimperiuli zraxvebi saqarTvelos winaaRmdeg,romlis mosalodnel Sedegebs kargadsazRvravdnen im periodSi moRvawe saqarTveloseklesiis mmarTveli ierarqebi.amrigad, cnobili sasuliero piris, episkoposstefane bodbelis Rvawli saqarTvelos eklesiisstruqturul-ekonomikuri organizebissaqmeSi, romelic bodbis eparqias marTav<strong>da</strong> 1925-1928 wlebSi, sakmaod didia. mis pirad arqivSi<strong>da</strong>culi am periodis uamravi dokumentacia metyvelebs,Tu rogori Zalisxmeva aqvs Cadebulimas, rogorc mmarTvel mRvdelmTavars aRniSnulisakiTxis sworad organizebaSi. eklesiis marTvagamgeobissakiTxebs exeba rogorc mis mier Sedgeniliproeqtebi <strong>da</strong> wesdebebi samrevloebis, samrevlosabWoebis mowyoba-organizebis Sesaxeb,ise saeklesio krebebze warmodgenli moxsenebaangariSebi,sai<strong>da</strong>nac naTlad Cans marTlmadideblurimrwamsisa <strong>da</strong> principebis erTguleba.228


literatura <strong>da</strong> wyaroebi1. s. andRulaZe, episkoposi stefane bodbeli (vasilkarbelaSvili), Tb., 2006.2. s. vardosaniZe, saqarTvelos marTlmadidebelisamociqulo eklesia 1917-1952 wlebSi, Tb.,2001.3. mitropoliti anania jafariZe, saqarTvelossaeklesio krebebi, wigni III, Tb., 2003.4. q. pavliaSvili, saqarTvelos samociqulo mar-Tlmadidebluri eklesiis istoria (1800-1945),naw. I, Tb., 2008.5. xelnawerTa erovnuli centri, vasil karbela-Svilis fondi, saqme #56.6. xelnawerTa erovnuli centri, vasil karbela-Svilis fondi, saqme #59.7. xelnawerTa erovnuli centri, vasil karbela-Svilis fondi, saqme #68.8. xelnawerTa erovnuli centri, vasil karbela-Svilis fondi, saqme #218.229


Sopho AndghuladzeThe Structural and Economical Organization Problemsof The Orthodox Church of Georgia in the 1920es andBishop of Bodbe Stephane(Vasil Karbelashvili)The structural and economical organization of The OrthodoxChurch of Georgia became one of the most significant problemsafter restoring the autocephaly in March12, 1917. Morethan a century (1811 - 1917), after the influence of the RussianEmpire Church policy and losing autocephaly, the Church ofGeorgia, against its will, became a mere addition to a huge statebureaucratic office. Its structural and economical organizationwas in adequacy with the church organization of the empire.The ruling hierarchy after announcing autocephaly and holdingThe I Council of the Orthodox Church of All Georgia (September,1917) started immediately to work out suitable organizationdecree for the self ruling church. In time, according to thecurrent demands the decree was changed and refined upon. Themain principle on which the rule of the national church shouldhave been based was the restored ordinary, historical way of lifeand it should have been guided by the decrees of the world andlocal holy councils.The structural and economic organization issue becamemostly topical in the 1920es, in the period of establishing Soviettotalitarian regime. In the environment of the active atheisticpropagan<strong>da</strong> and extreme activity the Church was seeking theways of rescue. Together with extreme oppression and persecutionthe Church was financially absolutely groundless. In such adifficult period the good organization of the Georgian clergy inrescuing the Church was a question of principle importance. Itmust be mentioned that the clergy realized the current situationwell and with the help of flexible and refined policy could ma-230


nage to lead the management and ruling of the Church so thatthey overcame the difficulties and the national Church continuedits existence on a normal way of development.The contribution of prominent church figure, bishop ofBodbe Stephane (Vasil Karbelashvili) is great in this activity.He was the bishop of Bodbe eparchy in 1925 – 1928. A lot ofdocuments of this period, preserved in his personal archive, tellus about his great affords as a bishop for organizing the problemrightly and positively. His projects and rules for perishes, for organizingperish unions, his reports presented to the Church councilstell us obviously about his devotion to the Orthodox faithand principles.231


232nato sonRulaSviliepiskopos nestoris (yubaneiSvili) cxovreba<strong>da</strong> moRvaweobaqarTul realobaSi didia qarTvel sasulieropirTa roli erovnuli TviTSegnebis SenarCunebasa<strong>da</strong> ganmtkicebaSi. istoriis sxva<strong>da</strong>sxvaetapze, saqarTvelos politikuri mdgomareobi<strong>da</strong>ngamomdinare qarTveli sasuliero wodebisyvela warmomadgenels sakuTari wvlili Sehqon<strong>da</strong>ara marto qristianobis, rogorc sarwmunoebis<strong>da</strong>cvisaTvis brZolaSi, aramed qarTveli eris,rogorc istoriuli kategoriis ga<strong>da</strong>rCenaSi.am mxriv gamonakliss ar warmoadgens XIX-XXsaukuneebi. ruseTis xelisuflebis mier qarTulisaxelmwifoebriobis, saqarTvelos eklesiis avtokefaliisgauqmebisa <strong>da</strong> mTlianad saqarTvelos<strong>da</strong>pyrobis Semdgom eris cxovreba radikaluradSeicvala. saqarTvelo aRmoCn<strong>da</strong> axal politikursivrceSi, romelic erovnuli cnobierebisa<strong>da</strong> erovnuli mentalobis Secvlas iTvaliswineb<strong>da</strong>.qarTveli eris saboloo likvi<strong>da</strong>ciisTvisruseTis xelisuflebam mTavari <strong>da</strong>rtymaqarTuli cnobierebis mTavar ideologs eklesiasmiayena. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, qarTvelma sasulierowodebam xangrZlivi brZolis Sedegad moaxerxa<strong>da</strong> 1917 wels saqarTvelos marTlmadideblurieklesiis avtokefalia aRadgina.mas Semdeg, rac xanmokle arsebobis SedegadsaqarTvelos demokratiulma respublikam arsebobaSewyvita <strong>da</strong> sabWoTa reJimi <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>, qarTuleklesias didi roli <strong>da</strong>ekisra qarTvelTa


TviTSegnebis SenarCunebasa <strong>da</strong> ganmtkicebaSi. amfonze sainteresoa qarTuli marTlmadidebelieklesiis, sasuliero warmomadgenelTa RvawliswarmoCena.sabWoTa periodSi aRniSnul Tematikaze mu-Saoba did sirTuleebTan iyo <strong>da</strong>kavSirebuli <strong>da</strong>mravali sasuliero moRvawis roli ugulebelyofiliiyo. dReisaTvis, rodesac am mimarTulebiTaqtiuri nabijebi ga<strong>da</strong>idga <strong>da</strong> mniSvnelovanigamokvlevebi Seiqmna, sa<strong>da</strong>c sasuliero pirebisrolia Seswavlili, vfiqrobT interesmoklebuliar un<strong>da</strong> iyos episkopos nestoris moRvaweobiswarmoCena, romelic qarTveli sazogadoebis imTaobis warmomadgenelia, vinc avtokefalia war-Tmeuli qarTuli eklesiis <strong>da</strong>cemulobis epoqaSi,aseve Semdgom periodSic ibrZodnen eklesiisa <strong>da</strong>eris gaZlierebisaTvis.episkopos nestoris sasuliero <strong>da</strong> sazogadoebrivimoRvaweoba gvaZlevs safuZvels sxva<strong>da</strong>sxvakuTxiT SeviswavloT es pirovneba. amjeradSevecdebiT episkopos nestoris cxovreba-moRvaweobiszogadi Strixebi warmovaCinoT. Tav<strong>da</strong>pirvela<strong>da</strong>RvniSnavT, rom nestor yubaneiSvilis winaprebiiyvnen sasuliero wodebis warmomadgenlebi,romelTac imereTis mefeebma Tarxnoba uboZes.1808 wels imereTis mefem solomon II-m yubaneiSvilebsganuaxla siTarxnis sigeli. dokumentSiaRniSnulia: `...xaxulisa <strong>da</strong> gaenaTisamRTis mSoblis Sewiruls ymas yvibaneisSvilsmRvdels andrias, Sens Zmas nasyi<strong>da</strong>s, <strong>da</strong>Tunas, mamisTvals,TqvenTa SvilTa <strong>da</strong> momavalTa saxlisaTqvenisaTa esreT <strong>da</strong> ese viTarad, rom pirvel-Tac papis Cemis wyalobis azatobis wigni gqon-233


<strong>da</strong>T, Cvenc gvevedreT, Zveli wyalobis wignic mogvitaneT,gavsinjeT <strong>da</strong> Cvenc wyaloba giyaviT <strong>da</strong>wigni gagiaxleT, azatobis <strong>da</strong> siTarxnis wignigiboZeT, romelic samsaxuri mRTis mSoblis <strong>da</strong>gaenaTlis gmarTebsT, imas gar<strong>da</strong> yovlisferi amogvikveTia...~[1, 162].yubaneiSvilebis winapari gadmosaxlebulaXIX saukunis <strong>da</strong>sawyisSi sofel qvitiri<strong>da</strong>n (qu-Taisis maxloblad) sofel muxayruaSi (vanis raioni),rac Semdegnairad mox<strong>da</strong>: okribis saeklesioglexebi miwis siviwroves ganicdidnen. amitomgelaTis mitropolitma eqvTime genaTelma imere-Tis mefe solomon meores sTxova gelaTis monastrisaTvisSeewira saxelmwifo miwebi glexebis<strong>da</strong>sasaxleblad. solomon mefem <strong>da</strong>akmayofila mitropolitisTxovna <strong>da</strong> gelaTis monasters Seswirasaxelmwifo miwebi<strong>da</strong>n ori nakveTi, pirvelisamosaxlod, xolo meore saxnav-saTesad. genaTelmamitropolitma eqvTimem axlad <strong>da</strong>saxlebul-TaTvis aaSena RvTismSoblis saxelobis eklesia<strong>da</strong> mRvdlad ganawesa Tavisi naTluli andria ma-Tes Ze yubaneiSvili [9. 267). sa<strong>da</strong>c moRvaweob<strong>da</strong>1798-1829wlebSi [4, 92]. andria yubaneiSvilis STamomavaliaepiskoposi nestori.nestor yubaneiSvili <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1853 wlis 15seqtembers, sofel muxayruaSi, mRvdlis ojaxSi.1871 wels <strong>da</strong>amTavra quTaisis sasuliero seminaria.1877 wels Tbilisis sasuliero seminaria.1877-1883 wlebSi muSaob<strong>da</strong> maswavleblad samegrelos<strong>da</strong> quTaisis saswavleblebSi. 1883 wels imereTisepiskoposis gabrielis (qiqoZe) mier xel<strong>da</strong>sxmuliqna jer diakvnad <strong>da</strong> Semdeg mRvdladsofel barsajaoxos RvTismSoblis eklesiaSi.234


1887 wlis oqtomberSi <strong>da</strong>iniSna quTaisis aleqsandrenevelis saxelobis sakaTedro taZris mRvdlad,imave wlis dekemberSi ki quTaisis wmin<strong>da</strong>giorgis eklesiis winamZRvrad. 1906 wels ga<strong>da</strong>iyvanesquTaisis sakaTedro taZarSi, sa<strong>da</strong>c dekanozobamiiRo. 1910 wels berad aRikveca <strong>da</strong> <strong>da</strong>iniSnamowameTis wm. <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong> konstantines monastriswinamZRvrad. imave wels eboZa arqimandritisxarisxi. 1912-1915 wlebSi moRvaweob<strong>da</strong> SuamTis,alaverdis, TeTri giorgis eklesia-monastrebiswinamZRvrad. 1915 wlis 11 dekembers arqimandritinestori, Tavisive TxovniT ga<strong>da</strong>iyvanesisev mowameTis monastris winamZRvrad. 1918 wels<strong>da</strong>iniSna gelaTis monastris winamZRvrad, sa<strong>da</strong>c1923 wels monastris gauqmebamde msaxurob<strong>da</strong>. 1924wels arqimandriti nestori xel<strong>da</strong>sxmul iqna ka-Talikos-patriarq ambrosis locva-kurTxeviT ba-Tum-Semoqmedis eparqiis episkoposad. 1926 welsWyondidis episkoposia. 1928 wels cagareli. 1929wels <strong>da</strong>iniSna wilknel episkoposad. 1930 welsTavisi TxovniT gavi<strong>da</strong> pensiaze [7,4-5].sasuliero moRvaweobis periodSi episkoposinestori did yuradRebas uTmob<strong>da</strong> eklesia-monastrebisaRdgena-ganaxlebas. quTaisis wmin<strong>da</strong> giorgiseklesiis aRmSenebeli komitetis wevrobisdros <strong>da</strong>asrula eklesiis aSeneba. rogorc Tavadigonebs: `es eklesia Cems iq ganwesebamde Sendebo<strong>da</strong>25 weliwads <strong>da</strong> marto balaveri amoeyvanaT<strong>da</strong> cokolamdi aeSenebinaT. me komitetis <strong>da</strong>niSvnisdRi<strong>da</strong>n sami wlis ganmavlobaSi aRvaSene didebulieklesia~ [6, 5].mowameTis monastris winamZRvrobisas ganaaxlamonastris xarebis taZari. `ezos zog adgi-235


las gaukeTe rkinis moajiri, monastris ezosqveviT gavaSene venaxi~ _ aRniSnav<strong>da</strong> episkoposi.quTaisis goWouris sasaflaos momwyobi komitetisTavmjdomareobis dros, sakuTari xarjebiToRaskurSi aago qvis patara eklesia wmin<strong>da</strong>Tekles saxelze [3, 5].rogorc vxe<strong>da</strong>vT, episkoposi nestori aqtiurimoqmedebiT gamoirCeo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tu gaviTvaliswinebTim periodis politikur mdgomareobas, misiRvawli ormagad <strong>da</strong>safasebelia.sasuliero moRvaweobis gar<strong>da</strong>, aqtiurad iyoCarTuli sazogadoebriv saqmianobaSi. igi iyo saqarTvelossaistorio-saeTnografio <strong>da</strong> qarTvel-Ta Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebiswevri, kavkasiaSi marTlmadidebeli qristianobisaRmdgeneli <strong>da</strong> upatrono bavSvTa <strong>da</strong>mxmaresazogadoebis wevri, aseve <strong>da</strong>viT aRmaSeneblissaxelobis `Zmobis~, wmin<strong>da</strong> giorgis saxelobis`Zmobis~ wevri <strong>da</strong> sxva [3, 4].aRsaniSnavia, rom episkoposi nestori sasuliero<strong>da</strong> sazogadoebrivi moRvaweobis gar<strong>da</strong> aqtiurSemoqmedebiT moRvaweobas eweo<strong>da</strong>. im periodSi,rodesac saqarTveloSi absoluturi politikurigabatonebisaTvis, mosaxleobis imperiaSiasimilaciisa <strong>da</strong> erovnuli TviTSemecnebis SecvlisaTvis,ruseTis xelisufleba eweo<strong>da</strong> istoriisfalsifikacias, wyaroebis gayalbebas, <strong>da</strong>mwerlobisa<strong>da</strong> werilobiTi Zeglebis ugulvelyofas,[5, 354] episkoposi nestori qarTveli samRvdeloebisim rigebSi idga, romlebic mizanmimar-Tuli muSaobiT pasuxobdnen aRniSnul qmedebas,rac upirvelesad samecniero <strong>da</strong> SemoqmedebiTimoRvaweobis farTo xasiaTiT gamoixatebo<strong>da</strong>.236


episkopos nestoris SemoqmedebiTi memkvidreobagvaZlevs safuZvels vifiqroT, rom misimoRvaweoba mimarTuli iyo mosaxleobaSi qristianulisarwmunoebis propagan<strong>da</strong>sa <strong>da</strong> rwmenis ganmtkicebaze,aseve istoriuli mexsierebis Senar-Cunebaze. misive sityviT: `saqarTvelos mtrebi:arabni, sparsni, Turqni <strong>da</strong> sxvani cdilobdnen qarTvelebisgamahmadianebas <strong>da</strong> saqarTveloSi qristianobisaRmofxvras, magram Cveni winaparni medgrad<strong>da</strong> Seupovrad cal xelSi jvriT <strong>da</strong> meorexelSi xmliT ebrZodnen mtrebs. am brZoliT SeinarCunesviTarca sarwmunoeba qristesi, egreTvesamSoblo <strong>da</strong> TavianTi erovneba. Cvenc un<strong>da</strong> mivbaZoTCvens winaprebs _ winandel qarTvelebs,mtkiced vidgeT qristianobaze. viyoT qristianniara marto saxelwodebiT, aramed saqmiTac~ [7, 61].aRniSnuls mowmobs agreTve misi naSromebi, romlebicXIX saukunis 80-iani wlebi<strong>da</strong>n moyolebuliqveyndebo<strong>da</strong>. `qristes eklesia <strong>da</strong> pirveliqristianebis cxovreba~, qristes swavlis gavrceleba~(1885), `Rirsi mama <strong>da</strong>viT garejeli~ (1893),`Tesli keTili~, romelic warmoadgens qristianulimoralisa <strong>da</strong> zneobis Semcvel moTxrobebs,`Zveli aRTqmis istoria~ (1908), `Zveli aRTqmissaRvTo istoria~ (1910) <strong>da</strong> sxva. [7, 60].gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia misi `saxelmZRvanelosaRvTo sjulis saswavleblad~, romelic1885-1916 wlebSi TxuTmetjer gamoica. aqveun<strong>da</strong> iTqvas, rom episkopos nestoris arqivSi inaxeba17-mde <strong>da</strong>saxelebis naSromi, romelTa SeswavlaCveni azriT xels Seuwyobs misi Rvawlissrulad warmoCenas.237


episkoposi nestori aqtiurad TanamSromlob<strong>da</strong>sxva<strong>da</strong>sxva Jurnal-gazeTebTan. maT Soris`imedi~, `mwyemsi~, `iveria` `cnobis furceli~,`Sinauri saqmeebi~ <strong>da</strong> sxva, sa<strong>da</strong>c beW<strong>da</strong>v<strong>da</strong> statiebsnestor arqimandritis <strong>da</strong> n.y. ucnobelaZisfsevdonimiT.warmodgenili masala, vfiqrobT asabuTebsepiskopos nestoris moRvaweobis Seswavlis aqtualobas<strong>da</strong> am mimarTulebiT muSaoba qarTul istoriografiaskidev erTi sasuliero piris RvawliswarmoCeniT gaamdidrebs.238


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabu-Tebi, II, Tb., 1921.2. m. kezevaZe, gelaTis monastris gauqmeba <strong>da</strong> ukanaskneligelaTeli berebi, `sapatriarqos uwyebani~,#32, 2003.3. m. kezevaZe, episkoposi nestori, ~quTaisi~, #12,1992.4. m. kezevaZe, egzarqosobisdroindeli imereTiseklesiebi <strong>da</strong> mRvdlebi, quTaisi, 2008.5. q. pavliaSvili, saqarTvelos samociqulo mar-Tlmadidebluri eklesiis istoria (1800-1945),nawili pirveli, Tb., 2008.6. z. Jvania, saqarTvelos kaTolikos-patriarqni<strong>da</strong> mRvdelmTavarni 1917 wli<strong>da</strong>n, quTaisi, 1994.7. sapatriarqos arqivi, f., 190, #1551, Sem. #63.saq. 10 furc. 61.8. saqarTvelos uaxlesi istoriis centraluri saxelmwifoarqivi, f. 303, anaw. 1, saq. 445, furc. 1.9. o. soselia, narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis <strong>da</strong>savleTsaqarTvelos socialur-politikuri istorii<strong>da</strong>n,nawili I, Tb., 1973.239


Nato SongulashviliThe Life and Activity of the Bishop Nestor(Kubaneishvili)The role of the Georgian clergymen is exceptional in thehistory of Georgia. They played a great role in preserving anddefending of the national values. In this respect the bishop Nestor(Kubaneishvili) was one of the outstanding figures and his activityis worth to be mentioned. He, with his social, spiritual andscientific activities, not only assisted forward development ofChristianity among the population, but the maintenance and revivalof the Georgian culture and traditions.240


papuna gabisoniaSua saukuneebis samegrelos samonastrocxovrebi<strong>da</strong>n(walenjixis raioni)samegrelos Crdilo-<strong>da</strong>savleTiT mdebare walenjixisraioni mdi<strong>da</strong>ria sasuliero Tu saeroistoriul-kulturuli ZeglebiT, romelTa nawilmadRemde Tav<strong>da</strong>pirveli saxiT moaRwia, xoloumravlesoba dReisTvis ukve nangreveba<strong>da</strong>a qceuli.un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom walenjixis raionisSua saukuneebis istoria naklebad aris Seswavlili.dRemde moRweuli materialuri <strong>da</strong> eTnologiurimasalis urTierTSejerebiT SeiZlebagarkveulwilad SeviswavloT am regionis istoria;am SemTxvevaSi yuradRebas gavamaxvilebT saeklesioistoriis sakiTxebze.walenjixis raionSi arsebuli Sua saukuneebiseklesiebi<strong>da</strong>n pirvel rigSi aRsaniSnavia sakuTvrivwalenjixis centri<strong>da</strong>n 2 kilometris <strong>da</strong>-SorebiT, mdinare Waniswyalis marcxena mxares,maRal goraze aRmarTuli qarTuli saeklesioarqiteqturis SesaniSnavi Zegli _ macxovris feriscvalebiseklesia, vaxuSti bagrationis sityvebiT,,... gumbaTiani, didSenoba, Suenieri, keTilsadgils” [2, 778]. am jvar-gumbaTovani taZris aSenebisTariRis Sesaxeb saistorio wyaroebSi cnobaar mogvepoveba <strong>da</strong> arc eklesias aqvs samSeneblowarwera. 1913 wels es eklesia eqvTime Tayai-Svilma Seiswavla <strong>da</strong> X-XI saukuneebSi aSenebuladmiiCnia [11, 210]. saqarTvelos ZeglTa <strong>da</strong>cvis241


departamentis monacemebiT taZari XII-XIII saukuneebiTaris <strong>da</strong>TariRebuli.Sua saukuneebSi walenjixis macxovris taZarSimonasteri arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT saqarTveloSimniSvnelovan sasuliero keras warmoadgen<strong>da</strong>.adreuli xanis samonastro cxovrebis Sesaxebcnobebi ar mogvepoveba. XIV saukuneSi odiSiserisTavTerisTavma vamey I <strong>da</strong>dianma (1384-1396) konstantinopolSiam monastris berebi: andronikegabisulava <strong>da</strong> maxrobel qobalia gagzavna mxatvarkir manuel eugenikosis Camosayvanad [15, 95].walenjixis monastris winamZRvrebis Sesaxebfragmentuli cnobebi XVI saukunis II naxevri<strong>da</strong>nmogvepoveba. ,,caiSis gulanis” saxeliT cnobilxelnaweri wignis erT-erT minawerSi maTeozwinamZRvari ixsenieba [11, 189]. es ,,Jamn-gulani” winaTwalenjixis <strong>da</strong> squris monastrebs ekuTvno<strong>da</strong>.am minaweri<strong>da</strong>n Cans, rom maTeozi XVI saukunisII naxevarSi winamZRvrob<strong>da</strong> monasters. XVI-XVII saukuneTa mijniT TariRdeba momdevno winamZRvriselise jafariZis moRvaweoba. igi macxovristaZris jvarcmis xatis warweraSi ixsenieba.1613-1630 wlebSi walenjixis monastris winamZRvariazebede, xolo XVII saukunis 30-ian wlebSiioane [8, 31-32].XVII saukunis 40-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi odiSismTavar levan II <strong>da</strong>dianis (1611-1657) ga<strong>da</strong>wyvetilebiTwalenjixaSi saepiskoposo kaTedra <strong>da</strong>fuZn<strong>da</strong>.saistorio wyaroebSi walenjixis eparqiispirvel episkoposad mitrofane alaverdelimitropoliti Cans [10, 185, 187]. mitrofane alaverdelikaxeTi<strong>da</strong>n odiSSi sparselebs gamoxizvnia.mas Tan RvTismSoblis xati wamouRia, romelic242


qeTevan dedofals sparseTSi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> walenjixismonasterSi <strong>da</strong>ubrZanebia [11, 229]. mitrofaneepiskoposi walenjixis eklesiaSia <strong>da</strong>krZaluli.Semdgomi walenjixeli episkoposia evdemonjaiani, romelic manamde drandis saepiskopososganageb<strong>da</strong> [16, 96]. evdemons taZris moxatulobaganuaxlebia. misi moRvaweoba <strong>da</strong>axloebiT 1643-1655 wlebiT TariRdeba [8, 32]. rogorc Cans saepiskopososTanerTad monasteric agrZeleb<strong>da</strong> arsebobas,radgan 1648 wlisTvis winamZRvari maqsimemeliaZe ixsenieba [11, 216]. 1656 wli<strong>da</strong>n 1670-ianwlebamde walenjixis episkoposia ilarioni, romlis<strong>da</strong>kveTiT 1667 wels ,,kurTxevani” ga<strong>da</strong>uweriaT[4, 152-153], xolo 1658-1662 wlebSi monastriswinamZRvrad svimon WilaZe Cans, romelic zemoTnaxseneb ,,Jamn-gulanis” minawerSia moxseniebuli[11, 191-192].1665 wels walenjixis monasters <strong>da</strong> saepiskoposossaqarTveloSi mosuli antioqiis patriarqimakariosi stumrob<strong>da</strong>. is ramdenime xnis ganmavlobaSi<strong>da</strong>rCa aq <strong>da</strong> saqarTvelos Sesaxeb TavisiSTabeWdilebebic <strong>da</strong>wera [3, 123]. XVII saukunismiwuruls walenjixeli episkoposia qristefore,romelic amave saukunis xelnaweri wignisminawerSia moxseniebuli [5, 70-71]. qristeforesmoRvaweoba zoga<strong>da</strong>d SeiZleba XVII saukunis 70-80-iani wlebiT <strong>da</strong>TariRdes.1657 wels levan II <strong>da</strong>dianis gar<strong>da</strong>icvalebisSemdeg odiSis samTavros Crdilo-<strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>nafxazTa Tavdsxmebis mogerieba Zalian gauWir<strong>da</strong>.1678 wels afxazebma zugdidi, caiSis <strong>da</strong> xobistaZrebi <strong>da</strong>arbies [2, 790; 6, 467]. maT aseve gauZarcvavTwalenjixis monasteri. gaZarculi ekles-243


ia Semdeg vinme giorgis Tavis meuRle TaTuasTanerTad ganuaxlebia [18, 10]. XVII saukunis miwurulisTviswalenjixaSi saepiskoposom arseboba Sewyvita,magram monasteri agrZeleb<strong>da</strong> arsebobas.walenjixis monasteri aRniSnulia lixT-imereTis1737wlis rukaze [7, 184] <strong>da</strong> vaxuSti bagrationisatlasSi (1745 w). 1762 wels odiSis mTavarmakacia II <strong>da</strong>dianma (1757-1788) sagangebo sigeliT walenjixismonasteri <strong>da</strong> misi yma-mamuli <strong>da</strong>savleTsaqarTvelos sakaTalikosos ga<strong>da</strong>sca [13, 22]. walenjixismonasterma XIX saukunis miwurulamdeiarseba. macxovris eklesiis ekvderSi levan II<strong>da</strong>dianis saflavia, romelsac konstantinopoli<strong>da</strong>nsagangebod motanili marmarilos qvis didifila adevs saTanado warweriT.walenjixi<strong>da</strong>n 12 km-is <strong>da</strong>SorebiT, CrdiloeTiT,mdinare Waniswyalis marcxena napiras mdebareobsbalneologiuri kurorti squri. squrismi<strong>da</strong>moebSi ramdenime istoriuli Zeglia, romel-Ta Soris umTavresia eklesia <strong>da</strong> cixe-simagre.<strong>da</strong>rbazuli eklesia dgas squris odnav samxreTaRmosavleTiT,maRal borcvze <strong>da</strong> X-XI saukuneebiTTariRdeba [14, 126]. aq Sua saukuneebSi macxovrissaxelobis monasteri arsebob<strong>da</strong>. am monastersixsenieben 1639 wels odiSis samTavroSimyofi rusi elCebi: p. zaxarievi <strong>da</strong> f. elCini [17,256-258] <strong>da</strong> antioqiis patriarqi makariosi [3, 110].squris monasters didi amagi <strong>da</strong>sdo levan II <strong>da</strong>dianma,romelmac Seamkobina ramdenime xat-jvari.squris monasteri <strong>da</strong>axloebiT XVII saukunis miwurulSigauqm<strong>da</strong> [9, 280]. samwuxarod saistoriowyaroebSi am monastris winamZRvrebis vinaobisSesaxeb cnobebi ar moipoveba.244


sofel obujSi, romelic walenjixis samxre-TiT 6 km-is <strong>da</strong>SorebiT mdebareobs, SemorCeniliaSua saukuneebis eklesiis nangrevebi, romelicsakmaod did farTobs moicavs, rac imaze metyvelebs,rom taZari sakmaod didi zomis iyo. iqvedgas Se<strong>da</strong>rebiT ukeT ga<strong>da</strong>rCenili samreklo. aqTavis droze monasteri arsebob<strong>da</strong>. XVII saukune-Si samegreloSi moRvawe italieli kaTolike misioneriberi arqanjelo lamberti odiSis monastrebisCamoTvlisas aRniSnavs, rom ,,meoTxea obujismonasteri, romlis eklesia wmin<strong>da</strong> giorgissaxelobazea aSenebuli [1, 124]. imave saukuneSiafxazeTi<strong>da</strong>n, qiaCis eklesii<strong>da</strong>n obujis monaster-Si gadmoasvenes vercxliT naWedi <strong>da</strong> oqroTi <strong>da</strong>ferilixati _ ,,samwerobelni”, romelic XIII-XIVsaukuneebiT TariRdeba [11, 139]. iseve rogorcsquris SemTxvevaSi, aqac ar mogvepoveba cnobebiobujis monastris <strong>da</strong>arsebis, gauqmebis <strong>da</strong> winam-ZRvrebis vinaobis Sesaxeb.<strong>da</strong>ba jvarSi, romelic mdinareebis enguris<strong>da</strong> maganis SesarTavTan aris gaSenebuli, safiqrebelia,rom aRniSnul epoqaSi ori monasterimoqmedeb<strong>da</strong>. sainteresoa am adgilisTvis TviTonsaxelwodeba jvaris <strong>da</strong>rqmeva. gadmocemis mixedviTaq mociqul andria pirvelwodebuls jvariaRumarTavs, xolo im mindors sa<strong>da</strong>c jvari iyoaRmarTuli, SemdgomSi jvarzeni ewo<strong>da</strong> (zeni,rzeni megrulad SemaRlebul vake adgils niSnavs).amave gadmocemiT jvarSi IV saukuneSi eklesiaaugiaT. afxazeTis sakaTalikosos didiiadgaris 15611-1615 wlebs Soris Sesrulebul minawerSiaq ori monasteri ixsenieba; erTi aris,,jvari patiosnis”, xolo meore ,,wmin<strong>da</strong> giorgis”245


saxelobis (adgilobrivebi mas ,,jgeges” anuwmin<strong>da</strong> giorgis uwodeben). es monastrebi levan II<strong>da</strong>dianma biWvinTis sakaTalikosos ga<strong>da</strong>sca [12,187]. orive taZari <strong>da</strong>rbazuli gegmis iyo <strong>da</strong> didizomebiT gamoirCeo<strong>da</strong>. wmin<strong>da</strong> giorgis” saxelobiseklesia 1924 wels sabWoTa xelisuflebam safu-Zvlianad <strong>da</strong>angria, xolo ,,jvari patiosnis” ta-Zari bevrad ufro adrea <strong>da</strong>ngreuli.gar<strong>da</strong> am monastrebisa walenjixis raionisumetes soflebSi Sua saukuneebis eklesiebis na-STebi dRemdea SemorCenili, romlebic SemdgomSeswavlas saWiroebs.246


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, italiuri<strong>da</strong>nTargmani al. Wyoniasi, tf., 1901.2. vaxuSti bagrationi, `aRwera samefosa saqarTvelosa~,qarTlis cxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgeniliyvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, t. IV, Tb., 1973.3. makari antioqeli, cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,arabuli<strong>da</strong>n Targmna T. margvelaSvilma,armaRani, aRmosavluri mwerlobis nimuSebi,Tb., 1982.4. qarTul xelnawerTa aRweriloba (saqarTvelossaxelmwifo muzeumis xelnawerebi, H koleqcia),t. IV, Sedgenili <strong>da</strong> <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d momzadebulie. metrevelis mier, Tb., 1950.5. qarTul xelnawerTa aRweriloba (quTaisis saxelmwifoistoriul-eTnografiuli muzeumisxelnawerebi), t. II, Sedgenili <strong>da</strong> <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>dmomzadebuli e. nikolaZis mier, Tb., 1964.6. qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong>,Sekrebili, qronologiurad <strong>da</strong>wyobili,axsnili <strong>da</strong> gamocemuli T. Jor<strong>da</strong>nias mier, w.2, tf., 1897.7. S. burjanaZe, lixT-imereTis 1737 wlis rukarogorc feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos istoriispirvelwyaro, xelnawerTa institutis moambe,I, Tb., 1959.8. p. gabisonia, walenjixis monastris istorii<strong>da</strong>n,kr. saqarTvelos Sua saukuneebis istoriissakiTxebi, IX, Tb., 2008.9. p. gabisonia, squris istoriuli Zeglebi, istoriul-eTnografiuliZiebani, IX, Tb., 2007.247


10. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTaSoris, tf., 1902.11. eq. TayaiSvili, arqeologiuri mogzaurobi<strong>da</strong>nsaqarTveloSi, Zveli saqarTvelo, t. III, tf.,1913-1914.12. s. kakabaZe, afxazeTis sakaTalikosos didi iadgari,saistorio moambe, w. II, Tb., 1925.13. s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesiosabuTebi, w. II, tf., 1921.14. saqarTvelos ssr kulturis Zeglebi ayvanilisaxelmwifo <strong>da</strong>cvaze, Tb., 1959.15. T. yauxCiSvili, saqarTvelos berZnuli warwerebiskorpusi, I, <strong>da</strong>savleT saqarTvelo, Tb.,1999.16. b. xorava, drandis saepiskoposo, kr. marTmadideblobaafxazeTSi <strong>da</strong> erovnuli TviTidentifikaciissakiTxebi, I, Tb., 2005.17. Посольство Федота Елчина и Павла Захарыева в Менгрелию(1639-1640), Материалы по Церковной и этнополитическойистории Абхазии, издан. Дж. Гамахария,Тб., 2005.18. Brosset, Voayage archéologique <strong>da</strong>ns la Géorgie et <strong>da</strong>ns l’Arménie, Rapports, IX, St.-P. 1849.248


Papuna GabisoniaFrom the History of Monastic Life in Middle AgesSamegrelo(District of Tsalenjikha)Tsalenjikha is located to the North-West of Samegrelo District,rich with historical monuments. The dome-shaped churchof Jesus Christ. (10 th -11 th or 12 th -13 th centuries) is of significantimportance. The church is located on the left side of the riverChanistskali on a high hill and is decorated with frescos paintedby Kir Manuel (in 14 th century) the artist from Constantinople.The Monastery was established here already in the Middle Ages.Several priors of this monastery are known in 16 th -17 th centuries.They were: Mateos, Elise Jafaridze, Zebede, Ioane, MaksimeMeladze and Svimon Chiladze. In the beginning of the 40’sof the 17 th century the ruler of Odishi (Samegrelo) Levan II Dadianiestablished the bishopric in Tsalenjikha. The first bishopwas Metropolitan Mitrofane Alaverdeli. Then Eudemon Jaiani,Ilarioni, Khristepore. In the 18 th century the bishopric was abolished,but the Monastery existed till the 19 th century. The churchof Jesus Christ in Tsalenjikha was the burial place as well.To the North of Tsalenjikha on the left side of Chanistskalithere is a church. There was a monastery in the Middle Agesthere. To the South of Tsalenjikha in the village of Obuji therewas a great monastery in the late centuries. In Jvari (located onEnguri) there were monasteries: “Jvari Patiosani” and “St. Giorgi”.They are ruined now.249


papuna gabisonia<strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio kaTedrebiruis-urbnisissaeklesio krebis droisTvisruis-urbnisis 1103 wlis sagangebo saeklesiokreba * XII saukunis <strong>da</strong>sawyisis saqarTveloSi momx<strong>da</strong>riudidesi mniSvnelobis saeklesio-samarTlebrivi<strong>da</strong> imavdroulad sazogadoebriv-politikurimovlena iyo. am saeklesio krebaze miRebuliga<strong>da</strong>wyvetilebebi <strong>da</strong>viT aRmaSeneblis miergatarebuli reformatoruli RonisZiebebis erTerTmniSvnelovan Semadgenel nawils warmoadgen<strong>da</strong>.ruis-urbnisis krebis ZeglisweriT aRmoifxvrais xarvezebi, romelsac <strong>da</strong>viT IV aRmaSenebelis(1089-1125) gamefebamde hqon<strong>da</strong> adgili qar-Tul eklesiaSi.am werilSi gvin<strong>da</strong> SevexoT <strong>da</strong>savleT saqar-TveloSi arsebul saepiskoposoTa mdgomareobasruis-urbnisis krebis Catarebis xanaSi. sainteresoaTu vin iyvnen im dros am saeklesio kaTedrebismesveurebi, romlebic bunebrivia eswrebodnen<strong>da</strong> uSualod CarTuli iyvnen krebis muSaobaSi.magram arc ruis-urbnisis saeklesio krebis ZeglisweraSi<strong>da</strong> arc <strong>da</strong>viTis mefis moRvaweobisaRmwer anonim istorikosTan maT Sesaxeb konkretuliinformacia <strong>da</strong>culi ar aris. ucnobia aseve,Tu ramdenad Seexo am krebis mier miRebuli* e. gabiZaSvilma, romelmac sagangebo gamokvleva miuZRvnaruis-urbnis saeklesio krebas, misi Catarebis TariRad 1105weli miiCnia.250


<strong>da</strong>dgenilebebi <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesioierarqebs. gamonaklisad SeiZleba Wyondidis saepiskoposoCaiTvalos. rogorc cnobilia WyondidelimTavarepiskoposis <strong>da</strong> mwignobarTuxucesissaxelo gaerTian<strong>da</strong>.X saukunis <strong>da</strong>sasrulisaTvis <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi<strong>da</strong>srul<strong>da</strong> saeklesio reforma. gauqm<strong>da</strong>konstantinopolis sapatriarqosadmi <strong>da</strong>qvemdebarebuliberZnuli saepiskoposoebi <strong>da</strong> SeiqmnaqarTuli saepiskoposoebi axali kaTedraluricentrebiT, romelic biWvinTis anu afxazeTis(igive <strong>da</strong>savleT saqarTvelos) kaTalikos <strong>da</strong>eqvemdebara.misi iurisdiqcia vrceldebo<strong>da</strong> Wyondidis,bediis, quTaisis, cageris, drandis, moqvis<strong>da</strong> caiSis eparqiebze. afxazeTis kaTalikosis rezidenciabiWvinTis kaTedralur eklesiaSi iyo.ruis-urbnisis saeklesio krebas Tavmjdomareob<strong>da</strong>mcxeTis, qarTlis kaTolikosi ioane. amkrebis ZeglisweraSi sagangebod aris aRniSnulimisi maRali saeklesio ierarqia <strong>da</strong> pativi. igiiwodeba rogorc `Rirsi mTavarepiskoposi _ ka-Talikosi <strong>da</strong> yovlisa saqarTvelois didi mamamTavari~[9, 184, 195]. samagierod ruis-urbnisiskrebis ZeglisweraSi saerTod ar aris naxsenebiafxazeTis kaTalikosi. araferi viciT misi vinaobisan krebaze monawileobis Sesaxeb. arc <strong>da</strong>viTmefis istorikosi gvamcnobs mis Sesaxeb raimecnobas. is mxolod krebis Catarebis Sesaxebwers: `Semokrba eri mravali: rameTu samefosaTvisisa kaTalikosi, mRudelmTavarni, meu<strong>da</strong>bnoeni,moZRuarni <strong>da</strong> mecnieri...~ <strong>da</strong> a. S. [1, 327]. vaxu-Sti batoniSvilis am cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT aRniSnavs:`amisTvis Sekribna (<strong>da</strong>viT mefem _ p. g.) ka-251


Talikoz-episkopozni <strong>da</strong> samRvdeloni mamulisaTvisisa <strong>da</strong> sxua kerZonica; qmna kreba...~ [2, 156].erTi SexedviT Cans, rom <strong>da</strong>viT aRmaSeneblissaeklesio politikis wyalobiT afxazeTis kaTalikosispativi <strong>da</strong> mniSvneloba garkveulwiladSemcirebulia, xolo mis paralelurad WyondidelimTavarepiskoposis pativi <strong>da</strong> mniSvnelobabevrad ufro amaRlebuli [6, 52-53]. saistoriowyaroebi<strong>da</strong>n ar Cans, magram SeiZleba gvevarau<strong>da</strong>,rom afxazeTis kaTolikosi iqneb <strong>da</strong>viTis mowinaaRmdegeTa<strong>da</strong>ss ganekuTvnebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> am faqtormagamoiwvia misi saeklesio ierarqiuli simaRlis<strong>da</strong>mcroba. ga<strong>da</strong>WriT amis mtkiceba isev <strong>da</strong> isevcnobebis uqonlobis gamo SeuZlebelia. amis SemdegbiWvinTis anu afxazeTis kaTolikosi saistoriowyaroebSi XIII saukunis 40-ian wlebamdear ixsenieba.ruis-urbnisis saeklesio krebis TanadrouliCans axalcixuri `tyavis saxarebis~ saxeliTcnobili xelnaweri wignis minawerSi moxseniebulisvimon afxazeTis kaTolikosi. jerjerobiTmisiT iwyeba afxazeTis kaTolikosTa qronologiuririgi. T. Jor<strong>da</strong>nia mis moRvaweobas 1070-1110wlebiT aTariRebs [5, 90]. bolo gamokvleviT misimoRvaweoba zoga<strong>da</strong>d XI saukunis II naxevriT <strong>da</strong>XII saukunis <strong>da</strong>sawyisiT ganisazRvreba [14, 5-6].savsebiT <strong>da</strong>saSvebia, rom ruis-urbnisis saeklesiokrebis msvlelobaSi swored svimon afxazeTiskaTalikoss mieRos monawileoba, magram rogorczemoT aRvniSneT amis Sesaxeb cnobebi armogvepoveba.<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi arsebul eparqiaTaganistoriulad gamorCeuli adgili Wyondidis252


saepiskoposos ekava. es saeklesio erTeuli saistoriowyaroebSi moxseniebuli pirveli qarTulikaTedraa, romelic egris-afxazeTis mefe giorgiII-is (922-957) dros <strong>da</strong>ars<strong>da</strong>. safiqrebelia,rom manve Seuwyo xeli am kaTedris aRzevebassxva kaTedraTa Soris. bagrat IV-is (1027-1072)dros Wyondidis saepiskoposo upirvelesi eparqiagax<strong>da</strong>. Wyondideloba didi saeklesio saxeloiyo. Wyondideli episkoposis, rogorc saeklesioierarqis mdgomareoba ganuyrelad iyo <strong>da</strong>kavSirebulimefis xelisuflebis siZlieresTan <strong>da</strong> Tavismxriv Wyondideli eparqebi samefo xelisuflebiserT-erT ZiriTad <strong>da</strong>sayrdens warmoadgendnen.maTi samwyso vaxuSti batoniSvilis mixedviTmoicav<strong>da</strong> unagiras mTi<strong>da</strong>n cxeniswylamde <strong>da</strong>samxreTiT rionamde teritorias [2, 776].ruis-urbnisis saeklesio krebis CatarebisdroisTvis Wyondidelis pativi Tu vis hqon<strong>da</strong>, esam krebis Zeglisdebi<strong>da</strong>n ar Cans.1085 wlisTvis Wyondidel mTavarepiskoposadioane ixsenieba, romelic svingelozis tituliTiyo <strong>da</strong>jildovebuli [4, 223]. iv. <strong>javaxiSvilis</strong> mosazrebiTWyondidelisa <strong>da</strong> mwignobarTuxucesisisaxeloebis gaerTianeba 1003-1110 wlebs Soris un<strong>da</strong>momx<strong>da</strong>riyo [16, 38]. Sesabamisad giorgi monazoniam gaerTianebul Tanamdebobas am wlebs SorismiiReb<strong>da</strong>. n. berZeniSvili <strong>da</strong>saSvebad miiCnev<strong>da</strong>,rom XI saukunis 60-iani wlebi<strong>da</strong>n XII saukunis10-ian wlebamde iaone svingelozi yofiliyoWyondidis mRvdelmTavari <strong>da</strong> Semdeg un<strong>da</strong> Seecvalaigi giorgi monazons [6, 11]. Sesabamisad ruisurbnisiskrebaze monawileobas miiReb<strong>da</strong> Wyondidissaepiskoposos mesveuri ioane svingelozi.253


Wyondidelisa <strong>da</strong> mwignobarTuxucesis TanamdebobisgaerTianebiT mwignobarTuxuces-Wyondidelimefis Semdeg saxelmwifoSi umaRlesi ierarqigax<strong>da</strong>. es pativi pirvelma, rogorc cnobilia,<strong>da</strong>viT aRmaSeneblis uerTgulesma Tanamoazrem<strong>da</strong> didma saxelmwifo moRvawem giorgi monazonmamiiRo.<strong>da</strong>savleT saqarTvelos kidev erTi mniSvnelovanisaeklesio erTeulis _ bediis saepiskoposos<strong>da</strong>arseba gaerTianebuli saqarTvelos pirvelimefis bagrat III-is (978-1014) saxelTanaa <strong>da</strong>kavSirebuli,romelmac Zveli ziganeosis igivegu<strong>da</strong>yvis (gu<strong>da</strong>va) berZnuli saepiskoposo moSala<strong>da</strong> saeklesio kaTedra bediis axla<strong>da</strong>Senebul eklesiaSiga<strong>da</strong>itana [3, 281] <strong>da</strong>axloebiT 999 wlis-Tvis [4, 137]. vaxuSti mixedviT bedieli mTavarepiskoposissamwyso moicav<strong>da</strong> `<strong>da</strong>diswyalsa (oqumiswyali _ p. g.) <strong>da</strong> moqviswyals Sua~ teritorias[2, 780]. magram bediis eparqiis sazRvari aRmosavleTiT<strong>da</strong> samxreT-aRmosavleTiT mdinare enguramdeaRwev<strong>da</strong>.XI saukunis II naxevarSi, 1065 wlisTvis cnobiliabedieli mTavarepiskoposi ioane svingelozi.igi bagrat IV-is asul marTas axl<strong>da</strong> konstantinopolSi[15, 235-236]. T. Jor<strong>da</strong>nias marTebulimosazrebiT bedieli ioane Semdgom WyondidelimTavarepiskoposi gax<strong>da</strong> [4, 223]. Semdeg cnobilibedieli episkoposia svimon gulaberisZe, giorgimwignobarTuxuces-Wyondidelis diswuli, romelicimavdroulad alaverdis episkoposic iyo.magram svimoni bedieli mRvdelmTavari ruis-urbnisiskrebis Catarebis Semdeg gax<strong>da</strong>. ioane bedielimTavarepiskopossa <strong>da</strong> svimon gulaberiZes So-254


is moRvawe bedieli mRvdelmTavari saistoriowyaroebSi ar Cans. arc is aris cnobili ioanesWyondidelobasTan erTad bediel mTavarepiskoposissaxelo erTdroulad ekava Tu ara.ase, rom ucnobia ruis-urbnisis krebas bediissaepiskoposo<strong>da</strong>n romeli mRvdelmTavari eswrebo<strong>da</strong>.<strong>da</strong>savleT saqarTvelos Semdegi saeklesioerTeuli _ quTaisis saepiskoposo Cveni mosazrebiTIX-X saukuneTa mijnaze un<strong>da</strong> <strong>da</strong>arsebuliyo[8, 26]. Tumca misi grandiozuli kaTedralis-RvTismSoblis eklesiis (`bagratis taZari~) mSenebloba1003 wlisTvis <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>. es saepiskopososxva eparqiebisagan Tavisi uzarmazari teritoriiTgamoirCeo<strong>da</strong>. mis SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong>:imereTi, guria, qvemo aWara, savaraudod raWa.samxreTiT saepiskoposos teritoria mdinare Woroxamde,aWariswylamde <strong>da</strong> mesxeTis (fersaTis)qe<strong>da</strong>mde vrceldebo<strong>da</strong>. mdinare rioni mas caiSis<strong>da</strong> Wyondidis saepiskoposoebisagan sazRvrav<strong>da</strong>.Wyondidis eparqiisagan quTaisis saepiskopososmdinare cxeniswyalic hyof<strong>da</strong>. guriaSi <strong>da</strong>savleTiTquTaisis eparqiis bunebrivi mijna Savi zRvaiyo. CrdiloeTiT ki sazRvari xomlis mTi<strong>da</strong>n iwyebo<strong>da</strong>vidre gor<strong>da</strong>mde [8, 33-35]. ruis-urbnisissaeklesio krebaze monawile quTaTeli mTavarepiskoposisvinaobaze cnoba ar mogvepoveba, TumcaXI saukunis II naxevri<strong>da</strong>n saepiskoposos ilarioniganageb<strong>da</strong> [8, 81] <strong>da</strong> SeiZleba is <strong>da</strong>swrebo<strong>da</strong> amkrebas.cageris saepiskoposo, romelic savaraudodX saukuneSi <strong>da</strong>ars<strong>da</strong>, moicav<strong>da</strong> leCxums, qvemo <strong>da</strong>zemo svaneTis nawils [7, 21]. XI saukuneSi cnobi-255


lia cagerelyofili iSxneli episkoposi antoni[10, 286]. ruis-urbnisis saeklesio krebis Tanamedrove<strong>da</strong> monawile cagereli episkoposi ucnobia.moqvis saepiskoposo, romelic egris-afxaze-Tis mefe leon III-m (957-967) <strong>da</strong>arsa X saukunis IInaxevarSi [3, 270], moicav<strong>da</strong> mdinareebs: kodorsa<strong>da</strong> moqviswyals Soris teritorias [2, 780-781].cnobilia XII saukunis moqveli episkoposi grigolmagnisZe [13, 92]. 1659 wels moqvis kaTedralurieklesia moinaxula ierusalimis patriarqmadosiTeosma <strong>da</strong> iq Semdegi warwera amoikiTxa:`moxatulia imperator aleqsandre komnenis <strong>da</strong>afxazeTis didebuli mefis <strong>da</strong>viTis dros~ [12,205-206]. aleqsandre komneni bizantiis imperatoriiyo 1080-1125 wlebs Soris. am periodSi ki saqar-TveloSi <strong>da</strong>viT aRmaSenebeli mefob<strong>da</strong>. Tu dosi-Teosis es cnoba sarwmunoa, moqvis eklesia <strong>da</strong>vi-Tis dros miuxatavT an freskebi ganuaxlebiaT.rac Seexeba ruis-urbnisis krebaze Tu romelimoqveli mTavarepiskoposi eswrebo<strong>da</strong>, ucnobia.<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi berZnuli saeklesioorganizaciis gauqmebis Semdeg ar moSlila<strong>da</strong> arsebob<strong>da</strong> ganagrZo rogorc qarTulma saeklesioerTeulma _ caiSis saepiskoposom, romelicmoicav<strong>da</strong> mdinare Waniswylis `samxreTisaunagiramde <strong>da</strong> rion zRuamde teritorias~ [2, 778].ruis-urbnisis krebis monawile caiSel episkoposzecnoba ar mogvepoveba. pirveli cnobili cai-Seli episkoposi efremi bagrat III-is Tu bagratIV-is xanaSi moRvaweob<strong>da</strong> [13, 27].kidev ufro naklebi cnobebia SemorCenilidrandis saepiskoposos Sesaxeb. es kaTedra X saukunis<strong>da</strong>sasruls un<strong>da</strong> <strong>da</strong>arsebuliyo [11, 249].256


drandeli iyo `mwyemsi kodorsa <strong>da</strong> anakofiasSoris adgilTa~ [2, 781]. ucnobia Tu romeli drandeliepiskoposi monawileob<strong>da</strong> ruis-urbnisiskrebaze.ruis-urbnisis krebis Catarebis dros zoga<strong>da</strong><strong>da</strong>seTi iyo <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saepiskoposoebismdgomareoba.wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. <strong>da</strong>viTis istorikosi, cxovreba mefeT-mefe <strong>da</strong>viTisi,qarTlis cxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgeniliyvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yaux-CiSvilis mier, t. I, Tb., 1955.2. vaxuSti bagrationi, aRwera samefosa saqarTvelosa,qarTlis cxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgeniliyvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, t. IV, Tb., 1973.3. matiane qarTlisai, qarTlis cxovreba, teqsti<strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviTs. yauxCiSvilis mier, t. I, Tb., 1955.4. qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong><strong>da</strong> mwerlobisa, axsnili, Sekrebili,qronologiurad <strong>da</strong>wyobili T. Jor<strong>da</strong>nias mier,w. 1, tf., 1892.257


5. qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong><strong>da</strong> mwerlobisa, axsnili, Sekrebili,qronologiurad <strong>da</strong>wyobili T. Jor<strong>da</strong>niasmier, w. 2, tf., 1897.6. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi,III, Tb., 1966.7. d. berZeniSvili, i. banZelaZe, m. suramelaSvili,l. WurRulia, leCxumi, Tb., 1983.8. p. gabisonia, quTaisis saepiskoposos istoria,sakandi<strong>da</strong>to disertacia, Tb., 2005.9. e. gabiZaSvili, ruis-urbnisis krebis Zegliswera,Tb., 1978.10. eq. TayaiSvili, arqeologiuri eqspedicia leCxum-svaneTSi1910 welsa, parizi 1937.11. p. ingoroyva, giorgi merCule, Tb., 1954.12. g. kalandia, moqvis saepiskoposos istoria,axalgazr<strong>da</strong> istorikosTa Sromebis krebuli,Tb., 2002.13. g. kalandia, odiSis saepiskoposoTa istoria,sakandi<strong>da</strong>to disertacia, Tb., 2002.14. i. qoriZe, XI-XVI s-is afxazeTis (<strong>da</strong>savleT saqarTvelos)kaTalikosTa qronologia, klio,#15, Tb., 2002.15. b. xorava, bediis saepiskoposo, saistorio Ziebani,III, Tb., 2000.16. iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria,w. II, nakv. I, Tb., 1928.258


Papuna GabisoniaThe pulpits in the west Georgia at the time of TheCouncil in Ruis-UrbnisiIn 1003 in Kartli in the Bishoprics of Ruis-Urbnisi, withthe invitation of Georgian king Davit IV Agmashenebeli the councilwas held. The council was the important church-judicialand social-political event. The chairman of the council was GeorgianCatholicos-Patriarch Ioane.According to historical sources its unknown if western GeorgianCatholicos was on the council.At that time there were following bishoprics in westernGeorgia: Chkondidi, Kutaisi, Tsaishi, Tsageri, Bedia; Mokvi andDran<strong>da</strong>. It’s natural that the representatives of these bishopricsshould have been presented at the council. But historical sourcestell us nothing about their names. Supposedly at the councilthere were the bishops from Chkondidi Ioane Svingelozi andfrom Kutaisi Ilarioni. The names of other bishops are unknown.At the council one among number of important decisionswas to unit the posts of chief-bibliophile and bishop of Chkondidias well. The chairman became the closest likeminded personof the king Davit IV, the great statesman Giorgi Monazoni, laterthe first chief-bibliophile of Chkondidi. He had the highest postafter the king and was the chairman of the king in Georgiagovernment.259


usu<strong>da</strong>n ioselianiTav<strong>da</strong>cviTi nagebobebis socialuri aspeqtebisvaneTSiTav<strong>da</strong>cviTi nagebobebi qarTuli materialurikulturis erT-erT mSvenebas warmoadgens. qarTuliarqiteqturis ganviTarebis done swore<strong>da</strong>q aris yvelaze mkveTrad gamoxatuli _ geografiulpirobebTan Sexamebuli, <strong>da</strong>xvewili formismqone cixesimagreebi, koSkebi Tu cixe-galavnebinaTlad metyveleben qarTveli mSeneblebis ostatobaze.Cvens sadisertacio naSromSi _ “samSenebloterminologia svanurSi” (Tbilisi, 2009 weli),Seswavlili gvqon<strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobebis saxeobebisvaneTSi <strong>da</strong> maTi aRmniSvneli terminebi(ix, agreTve r. ioseliani, Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobiszogierTi saxeobis Sesaxeb svaneTSi, “istoriuleTnologiuriZiebani”, IX, 2007). Tumca, 2009 wliszafxulSi, svaneTSi mowyobili eqspediciis dros,uSgulSi sruliad gamorCeuli formis Tav<strong>da</strong>cviTinageboba aRmovaCineT, koSkisa <strong>da</strong> cixesaxlisoriginaluri formis saxiT.uSgulis Temis sofel JibianiSi aSenebulia“tyupi koSki” (ix. sur. 1), ori koSki erTmaneTzeamidgmuli, ise, rom kedlebs Soris faqtobriva<strong>da</strong>ranairi adgili ar aris <strong>da</strong>rCenili, erTi SexedviTiseTi STabeWdileba rCeba, rom koSkebs erTikedeli saerTo aqvT. yvelaze metad sainteresoisaa, rom bolo, sabrZolo sarTuli _ gaerTianebulia.un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom koSkebi SigniT Se-260


saniSnavi CuqurTmebiTaa morTuli. nageboba ratianebissagvareulo koSks warmoadgens.Cveni interesi gaaZliera im faqtma, rom swore<strong>da</strong>seTi saxis cixe-saxli aRmovaCineT uSgul-Sive sofel CvibianiSi _ ori klasikuri tipiscixe-saxli erTmaneTzea midgmuli (ix. sur. 2). escixe-saxli Carkvianebis kuTvnilebas warmoadgens.Cveni <strong>da</strong>kvirvebiT, “tyupi koSkis” erT-erTikoSki Semdgom aris miSenebuli, rasac a<strong>da</strong>sturebsis, rom mityubebul kedlebs Soris aSkaradSeimCneva gamyofi zoli. koSkebi rom Tanadrouladyofiliyo aSenebuli, Selesvis Semdeg eszoli ar gamoCndebo<strong>da</strong>; agreTve e. w. saisreebisxva<strong>da</strong>sxva donezea mowyobili, “tyup koSkebs”saerTo saxuravi aqvT.vinai<strong>da</strong>n msgavsi nageboba sxvagan ar <strong>da</strong>gvifiqsirebia<strong>da</strong> arc samecniero literaturaSi Segvxvedriaanalogiuri tipis Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobebisSesaxeb masalebi an aRwerilobebi, <strong>da</strong>skvnebiCven TviTon gamogvaqvs.Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobebi yovelTvis asaxav<strong>da</strong>sazogadoebis socialur saxes, mag. vaxuSti batoniSvilismixedviT Tava<strong>da</strong>d ver CaiTvlebo<strong>da</strong>is, visac cixe-<strong>da</strong>rbazi ar hqon<strong>da</strong> (1, 357). aseveiyo svaneTSi, sa<strong>da</strong>c didgvarovnebs anu “vargebs”gamorCeuli _ galavniani sacxovrebeli kompleqsebihqon<strong>da</strong>T, romelSic xSirad ori-sami koSkiiyo CarTuli.Cveni azriT, Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobebis es originaluriformebi calke saxeobebad ver CaiTvleba,vinai<strong>da</strong>n mxolod ori nageboba <strong>da</strong>vafiqsireT<strong>da</strong> es tipi masiurad ar aris gavrcelebuli.261


es originaluri forma socialuri mizeziT un<strong>da</strong>iyos ganpirobebuli.aRsaniSnavia, rom orive nageboba <strong>da</strong>winaurebulgvars ekuTvnis, rac sruliad gamoricxavs imversias, rom mizezad materialuri faqtori CagveTvala.rogorc Cans es mimdinare socialuriprocesis Sedegia _ didi ojaxebi gayris Semdegsrulad iyofen qonebas <strong>da</strong> ZiriTa<strong>da</strong>d cal-calkesaxldebian. am SemTxvevaSi ki ojaxis gayris Semdegxdeba Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobis nawilobrivi er-Tianobis SenarCuneba _ faqtobrivad arsebobsori <strong>da</strong>moukidebeli nageboba, romlebic erTmaneTzeamityupebuli <strong>da</strong>, rac mTavaria, mTlianadgaerTianebulia ZiriTadi, sabrZolo anu bolosarTuli, romelsac, Cans, gayofili ojaxi erTnairad<strong>da</strong> erToblivad iyeneb<strong>da</strong>, gansxvavebiT pirvelisarTulisgan, romelic erTmaneTisgan izolirebuliiyo.amave dros gasaTvaliswinebelia isic, romerTmaneTze midgmuli sabrZolo nagebobebi aucilebla<strong>da</strong>amaRleb<strong>da</strong> maT Tav<strong>da</strong>cviTunarianobisa<strong>da</strong> simtkicis dones.amrigad, “tyupi koSkis“ <strong>da</strong> cixe-saxlis Sem-TxvevaSi saqme gvaqvs Tav<strong>da</strong>cviTi nagebobebis originalurformebTan, romelTa mixedviTac kargadCans sazogadoebaSi mimdinare socialuriprocesi _ ojaxis gayrisa <strong>da</strong> nawilobrivi erTianobisSenarCunebis faqti. sainteresoa, rom eserTianoba sacxovreblis umTavresi _ Tav<strong>da</strong>cviTinagebobis saxiTaa gamoxatuli.262


263


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. vaxuSti batoniSvili, “aRwera samefosa saqar-Tvelosa”, qarTlis cxovreba, teqsti <strong>da</strong>dgeniliyvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, t. IV, Tb., 1973.2. r. ioseliani, svaneTis eqspediciis dRiuri, 2009.3. r. ioseliani, samSeneblo terminologia svanur-Si, Tb., 2009.264


Rusu<strong>da</strong>n IoselianiThe Social Aspect of the Fortifying Buildings In SvanetiWhile working on our dissertation (The Building Terminologyin Svan) we studied the types of fortifying buildings inSvaneti and worked out as possible their classification. Butwhen we were in upper Svaneti in 2009 on business trip wefound tow different types of fortifying buildings, mainly inUshguli.In Ushguli we fixed tow examples of the fortifying buildingsof the fallowing types:1. Seven storied tow towers attached to each other. They shareone wall. From the second flour till the sixth flour betweenthe stories there are small doors. The last so called battlestorey is amalgamated.2. The three storied fortress-house of is of the same type. Thetow attached buildings shear the main wall.As we had not either met this type of building before, ormet its description in the scientific literature, we came to a conclusionthat: in the case of the tower where all stories in fact arecommon and are connected with passages and the last battleflour is amalgamated we may come to a conclusion that this isattached to a building after the big family separation; as it is in acase of svaniri – fortress house. The both buildings belong tobig families (the Charkvians and the Ratians). In our opinion,here we can obviously view the social processes. After separationone big family still preserves and shears one fortifying building.That means that the family is divided but they have onetower building.265


kvaSilavairmaplaton ioseliani _ erovnuli tradiciebismkvlevariZveli qarTuli kulturis SesaniSnavi mcodne<strong>da</strong> <strong>da</strong>uRalavi mkvlevris, platon ioselianismoRvaweoba <strong>da</strong>emTxva im periods, rodesac kavkasiisxalxTa eTnografiulma Seswavlam farToxasiaTi miiRo. kerZod, 1845 wels Seiqmna ruseTisgeografiuli sazogadoeba eTnografiis ganyofilebiT.mogvianebiT, 1851 wels, q. TbilisSi <strong>da</strong>ars<strong>da</strong>am sazogadoebis kavkasiuri ganyofileba <strong>da</strong>1852 wels kavkasiis muzeumi, romelic saqarTvelosa<strong>da</strong> kavkasiis eTnografiuli Seswavlis samecnierokerad ga<strong>da</strong>iqca. qarTuli <strong>eTnologiis</strong>a-Tvis gansakuTrebiT mniSvnelovania imdroindelipresis furclebze gamoqveynebuli axalgazr<strong>da</strong>mkvlevris, istoriul-samecniero narkvevebi `romelTaraodenoba samass aRematebo<strong>da</strong>~ [1, 51]. platonioselianTan erTad am saqmeSi Cabmuli iyvnenqarTveli swavlulebic (d. baqraZe, r. eris-Tavi, iv. ciskariSvili, niko berZeniSvili <strong>da</strong>sxv.) `XIXs-is II naxevarSi mopovebuli masala <strong>da</strong>mis safuZvelze gamoqveynebuli narkvevebi, didisaganZuria qarTveli xalxis yofisa <strong>da</strong> tradiciebisSeswavlisaTvis ~[2, 10]saqarTvelos warsulis Seswavlisadmi <strong>da</strong>u-Sretelma intersma platon ioselians saSualebamisca gamoekvlia <strong>da</strong> Seeswavla warsuli<strong>da</strong>n naanderZevimemkvidreoba, rogorc saqarTvelos farglebSi,ise mis gareTac. xelnawerebis Sesagro-266


veblad <strong>da</strong> warwerebis amosakiTxavad mkvlevarisagangebod mogzaurob<strong>da</strong> saqarTvelos sxva<strong>da</strong>sxvakuTxeSi, agreTve stambolsa <strong>da</strong> saberZneTSi, aTonsa<strong>da</strong> sinas mTaze. SemTxveviTi ar aris, rommisi memkvidreoba ZiriTa<strong>da</strong>d rusul enazea warmodgenili.`is patriotuli Tavmomwoneoba, raze<strong>da</strong>caraerTxel miuTiTebdnen misi Tanamedroveni,platon ioselians karnaxob<strong>da</strong>, qveynis gareT gaetanasaqarTvelos warsulisa <strong>da</strong> misi kulturisistoria. rogorc igi mari broses wer<strong>da</strong>, misi mizaniiyo miscemo<strong>da</strong>T evropelTa SemTxveva cnobisaTvisCvenTa mwerlobisa~ [3, 171].platon ioselianis cxovrebasa <strong>da</strong> moRvaweobisSesaxeb bevri ram <strong>da</strong>iwera. igi iyo pirveliqarTvelTagani, romelic aRizar<strong>da</strong> ruseTis (peterburgis)umaRles sasuliero saswavlebelSi.misi TbilisSi <strong>da</strong>bruneba <strong>da</strong>emTxva akademikos andriaSegrenis pirvel Camosvlas Cvens qalaqSi.maT Soris axlo megobruli urTierToba <strong>da</strong>myarebula.`Segrens ioselianisaTvis STaugonebiasaqarTvelos warsulis Seswavlis aucilebloba,<strong>da</strong>uvalebia literaturis istoriis Sedgena, numizmatikurimasalebis <strong>da</strong>groveba <strong>da</strong> sxva xasia-Tis istoriul-eTnografiuli Ziebani [4, 328].momavali mkvlevari izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> viTardebo<strong>da</strong>maSindeli sazogadoebis im maRalsa <strong>da</strong>ganviTarebul wreSi, romelSic trialebdnen qarTvelibatoniSvilebi, agreTve gamoCenili mwerlebi<strong>da</strong> sazogado moRvaweebi (grigol, aleqsandre<strong>da</strong> vaxtang orbelianebi, nikoloz baraTa-Svili, aleqsandre WavWavaZe, solomon do<strong>da</strong>Svili<strong>da</strong> sxv). akademiaSi swavlis dros mas rusulenaze Seudgenia saqarTvelos eklesiis mokle is-267


toria, romelic mefe giorgi XII-is meuRle, mariamdedoflisTvis miuZRvnia [1, 49]. 1838 welsplaton ioselians <strong>da</strong>usrulebia muSaoba naSromze`saqarTvelos mokle istoria~ [1, 50]. imavewels intensiurad Caeba gamomcemlur saqmianoba-Si. studentobis wlebis dros samefo ojaxiswevrebisagan mzrunvelobiT aRvsilma, peterburg-Si ga<strong>da</strong>saxlebul imereTis dedofals, mariam kaciasasul <strong>da</strong>dians miuZRvna `abdulmesianis~ 1838wlis gamocema. mis mravalricxovan Sromas winuZRo<strong>da</strong> jer kidev XIX s-is 30-ian wlebSi SekrebiliqarTuli an<strong>da</strong>zebi <strong>da</strong> gamocanebi. or rveulSiTavmoyrili folkloruli teqstebi amJamadsank-petertburgSi inaxeba [5, 40]. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare,SeiZleba iTqvas Zveli qarTuli tradiciebismqone ojaxSi gazrdili platon ioseliani,studentobisTanave gaitaca saqarTvelos siZveleTaSeswavlam, romelsac STagoneba aRar <strong>da</strong>sWirvebia.misi mravalricxovani Sromebi<strong>da</strong>n qarTulieTnografiisTvis ufro mniSvnelovania: `q. duSe-Tis aRwera~, `fSavi~, `mogzauroba kaxeTSi~, `qar-Tuli welTaRricxva~, `saqrTvelos Zveli <strong>da</strong> axaliqalaqebi~, `Tbilisis siZveleni~, `qarTvelebi<strong>da</strong> maTi Zveli saxelwodeba~, `cxovreba mefisagiorgi mecametisa~ <strong>da</strong> sxva.`qalaq duSeTis aRweraSi~ maSindeli duSe-Tis mazra geografiulad <strong>da</strong> klimatura<strong>da</strong>a Seswavlili.<strong>da</strong>xasiaTebulia mosaxleobis socialekonomikurimdgomareoba, istoriuli Zeglebi <strong>da</strong>xalxis Cveulebebi. naSromSi gaanalizebulia qarTulmiTologiur warmodgenebsa <strong>da</strong> warmar-268


Tul RvTaebebze, berZnuli <strong>da</strong> aRmosavluri (sparsuli)kulturebis gavlenis kvali.aRniSnul naSromSi ganxilulia iseTi xalxuridResaswaulebi <strong>da</strong> masTan <strong>da</strong>kavSirebulisaweso ritualebi, rogoricaa vnebis kviris oTx-SabaTs cecxlis <strong>da</strong>nTebis <strong>da</strong> masze ga<strong>da</strong>xtomisCveuleba, gvalvisas wvimis gamosawvevi qalebisprocesia, Wonaze siaruli, yvelieris kviris gar-Toba-TamaSobani, yeenoba <strong>da</strong> a.S. qarTveli eTnologebismier berikaoba-yeenobis arsi <strong>da</strong> bunebakargad aris Seswavlil, magram am uZveles CveulebaSiplaton ioseliani xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> safrangeTSijer kidev XVs-Si `men folles~ saxelwodebiTcnobil warmodgenis ganmeorebas. ferad kostumebSiCacmuli, sasacilo qudebiT gawyobili mravalkacianijgufis mizani yvelieris dReebSigarToba <strong>da</strong> mxiaruleba iyo. am Tavyrilobis mo-Tave sulelad inaTlebo<strong>da</strong>. mas hqon<strong>da</strong> Tavisiezo, hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong>cva, misi neba-survili swrafadsruldebo<strong>da</strong> [6, 68]. saerTod, mkvlevari zogierTqarTul erovnul tradicias, evropuli xalxebiseTnografiul masalasTan mimarTebaSi ganixilav<strong>da</strong>.kerZod, jiriTobaSi Sua saukuneebis evropelikavaleriis garTobis elementebs xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>; qarTvelmestvireebs trubadurebs uwodeb<strong>da</strong>; `Wonas~musulmanur samyaroSi gavrcelebl Cveulebas`Cenkas~ amsgavseb<strong>da</strong> <strong>da</strong> a.S.kvleva-Ziebisas mecnieri werilobiT wyaroeb-Tan erTad, folklorul masalasac aqtiurad imowmeb<strong>da</strong>.ase, magaliTad: q. duSeTis xalxuri etimologiazepirsityvier masalas emyareba. TqmulebismixedviT, mrisxane Temur lengis cxenosanijari 1392 wels aragvis xeobaSi did aRmarTs269


om miuaxlov<strong>da</strong>, Tavisi winamZRolis brZanebiTSeCer<strong>da</strong>: `duS aT~, TaTrulad niSnavs `Sesdeqcxeno~. aqe<strong>da</strong>n momdinareobs adgilis <strong>da</strong> Semdegqalaqis saxelwodeba [6, 2].sasuliero ganaTlebis mqone mecnieris interesissferos qarTuli eklesia-monastrebis mravalsaukunovaniistoria warmoadgen<strong>da</strong>. didmowamewm. evstaTes saxelobis erTawmidis taZris agebis<strong>da</strong>wyebas Vs-Si, mefe vaxtangs miaweren. eTnologiurikvleva-ZiebisaTvis sainteresoa taZarSi Senaxulirkinis jaWvi; mas nebayoflobiT ikidebdneniseTi pirebi, romlebic cxovrebis mZime pirobebSi,xalxis winaSe Tavm<strong>da</strong>blobisa <strong>da</strong> codvaTaaRsarebis niSnad, RmerTs aRuTqvamdnen jaWvissajarod tarebas.mkvlevris cnobiT, jaWv<strong>da</strong>kidebulni igonebdnenim jaWvs, romliTac Sekruli iyo wm. evsta-Te, romaeli didebuli, imperator titusis saxelovaniTanamebrZoli <strong>da</strong> qristes eklesiisTvisdidwamebuli. `jaWvis ovaluri formis rgolebsori diumi sisqe <strong>da</strong> xuTi diumi sigane aqvs. mTelijaWvis sigrZe xuT arSinamdea. jaWvs boloSi,kiserze gasakeTebeli sayelo aqvs, romelic sa-Wiro SemTxvevaSi iketeba. es jaWvi <strong>da</strong>dianisa<strong>da</strong>ris cnobili, rac imaze metyvelebs, rom misiCamokideba nakisri hqon<strong>da</strong>T. aranakleb or fuTsiwoni<strong>da</strong> [7, 71]. msgavsi moculobis sayelurianirkinis jaWvi amJamad lomisis mTavarmowame wm.giorgis salocavSi inaxeba. jaWvis kiserze <strong>da</strong>deba<strong>da</strong> taZris garSemo Semotareba, wmi<strong>da</strong> giorgisaTvisymobis gancxadebis tradiciis anareklia.aRTqmis aRsrulebis an <strong>da</strong>debis SemTxvevaSi, ja-Wvis Semotarebis tradicias lomisSi dRes sa-270


locav-savedreblad misuli marTlmadidebelimrevlis umravlesoba mimarTavs.qvaTaxevis monastris aRwerilobaSi, materialurikulturis mkvlevarebs uTuod <strong>da</strong>ainteresebTtaZris <strong>da</strong>savleTiT mdebare orsarTulianikvadratuli koSki, romlis pirvel sarTulze,mkvlevaris cnobiT, eklesia iyo. freskebze wmin<strong>da</strong>nTagamosaxulebebi (ZiriTa<strong>da</strong>d saxis irgvliv),lekebis xanjlebiT yofila <strong>da</strong>Cxvletili.<strong>da</strong>savleTiT, mcire karis Tavze <strong>da</strong>xatuli adgilismflobelebis maRalaZeTa suraTebi, SesaniSnavia<strong>eTnologiis</strong> TvalsazrisiT. niSandobliviamaTi aratradiciuli Cacmulobis elementebi. kerZod,Wreli qsovilis sparsuli samoseli, romliszevi<strong>da</strong>n jibeebiani xifTani muxlebamdeswvdebaT. ganieri Wreli qsovilis sparsuli qamari,mokle qudi (qvevi<strong>da</strong>n cxvris tyaviT) <strong>da</strong> qo-Siseburi Ceqmebi. qalebs grZeli samoseli acviaT.aranakleb sainteresoa taZris ezoSi <strong>da</strong>krZalulimaRalaZeTa msaxuris <strong>da</strong>Tunas saflavi <strong>da</strong>saflavis qvaze amokveTili misi suraTi. 1675wels gar<strong>da</strong>cvlil msaxurs, marjvena xelSi kulauWiravs _ Zveli Cveuli sasmisi, xolo marcxenaxelSi _ azarfeSa, Tavadis karze misi TanamdebobismaCvenebeli. [8, 87].aRniSnul monasterSi Temur lengis razmismier monazvnebis sazareli amoxocvis Semdegqristian qalebs <strong>da</strong>eba<strong>da</strong>T azri, rom isini araTusavaneSi cxovrebis, aramed iq misvlis Rirsnicar iyvnen. am Cveulebas icavdnen 1796 wlamde. samagierod,kedelTanve, <strong>da</strong>axloebiT 1488 wels aSenebuliqna niSi, sa<strong>da</strong>c qalebi Cerdebodnen <strong>da</strong>271


locvebs swiravdnen RvTismSoblis qvaTaxevis saswaulmoqmedxats [8, 99].rogorc zemoT aRvniSneT, peterburgSi yofnisas,platon ioseliani batoniSvilebis wreSitrialeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> bevri ram moismina saqarTvelosukanaskneli mefisa <strong>da</strong> samefos <strong>da</strong>sasrulis Sesaxeb,romelic aisaxa mis literaturul-istoriulixasiaTis TxzulebaSi `cxovreba mefisa giorgimecametisa~. rogorc Tavad wer<strong>da</strong> `meca TviTviyav <strong>da</strong>axloebuli mefisa ZeTa viTarca maTTanaSinauri, maTTana <strong>da</strong>binavebuli, maTTana gamokvebuli<strong>da</strong> Senaxuli. maTTan oTxsa welsa (1831-1835)<strong>da</strong> kualad orica weli (1843-1844). Ppirni eseni iyvnen<strong>da</strong>axloebiT cnobilni Cemgan meuRle TviTmefisa batoni dedofali mariam, Zmani TviT mefisamirian <strong>da</strong> farnavaz, Zeni maTi bagrat, Teimuraz...elene asuli mefis Zisa Teimurazisa, peterburRisyofnaSi viyavi misgan (mefis Ze Teimuraz)di<strong>da</strong>d miRebuli~ [2, 49] samefo karTan megobrobisgansamtkiceblad platoni mefis rZals, <strong>da</strong>viTbatoniSvilis meuRles, abi meliqis asulelenes mounaTlavs. `TviT elene mefis rZali <strong>da</strong>memkvidris (<strong>da</strong>viT) coli iyo embaziT mimrqmeliCemi, amisTvis vicnobdi mokled mas, moarulsamasTan oTxsa welsa sankt-peterburRs...~ [2, 49].Txzuleba samefos umZimesi politikuri, ekonomikuri,socialuri pirobebis matianea, sa<strong>da</strong>c`kargad aris gamoxatuli XVIII s-is saqarTveloTavisi zne-CveulebebiT, saerTo kulturiT, administraciuli<strong>da</strong> saeklesio ierarqiiT...~ [9, 11]. na-Sromi Rirebul wyaros warmoadgens samefo kariswarmomadgenelTa mentalobis Sesaswavlad.272


monografiaSi TvalSisacemia mdi<strong>da</strong>ri faqtobrivimonacemebi, romelTa zogierTi adgili eTnologisyuradRebas iwvevs. uwinares yovlisa,aRzrdis samefo wesebi, rogorc fizikuri, isesulieri kuTxiT. kerZod, jer kidev Cvilis naTloba<strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n mecxre dRes. `naTelsca maskaTalikosman anton I <strong>da</strong> mimrqmelad iyo arqiepiskoposisaba ninowmindeli~ romelic imave dResmitropolitis xarisxSi auyvaniaT. momavali mefisTvisoTxi wli<strong>da</strong>n gamzrdelis <strong>da</strong>niSvna. rvawlis asakSi, Cerqezi batonis, girei oZisas qalze<strong>da</strong>windva, romelic gamonaklisi SemTxveva kiar iyo, aramed `ZvelTa droTa Cveuleba~. saqorwiloasakis gansazRvra qalTaTvis 13-14 weli,xolo mamakacTaTvis, oci wlis zemoT. mefisa-Tvis ucxo enebis Seswavlis saWiroeba,. giorgimefem TaTruli ena iswavla karis moxeleTagan<strong>da</strong> somxuri, somexTa mRvdlis, ter <strong>da</strong>viTis SvilisaganSaikovisa <strong>da</strong> yaimazaSvilisagan. berZnulienis aTviseba `ver srulhyo~ maswavlebisgar<strong>da</strong>cvalebisa <strong>da</strong> droTa garemoebebis gamo.TxzulebaSi metad sagulisxmoa is faqti,rom Zvelad <strong>da</strong>lxinebis an SeWirvebis Jams, didebulebsmowyalebis uxvad gacema sCveo<strong>da</strong>T. mag:erekle mefem pirmSos <strong>da</strong>badeba aRniSna glaxakebis,qvriv-oblebis <strong>da</strong>saCuqrebiT, meu<strong>da</strong>bnoebisTvisSesabamisi `nugeSiscemiTni saZmod boZebaniT~,mezobeli qveynis xanebisaTvis ZRvnis gagzavniT,oTxive marTmadidebeli patriarqisTvis, agreTvesinasa <strong>da</strong> aTonis mTis winamZRvrebisaTvis, saTanadoSesawiravis mirTmeviT epistoleebTan er-Tad.273


saqme imaSia, rom marTlmadidebel patriarq-TaTvis fulisa <strong>da</strong> vercxleulis gagzavnis Cveulebasqorwinebis SemTxvevaSic mimarTavdnen. ker-Zod, mefis Zis giorgis asuli ninas <strong>da</strong> grigol<strong>da</strong>dianis (samegrelos mTavris kacia <strong>da</strong>dianis memkvidre)jvrisweris gamo, <strong>da</strong>dianma marTmadidebelpatriarqebs Sesabamisi fuli <strong>da</strong> ZvirfaseulobamiarTva. agreTve `Seswira sayovelweliwadoZRveni monastrebs, <strong>da</strong>viT garejis, naTlismcemlis,SuamTis <strong>da</strong> sxva eklesiebs maT mosaxseneblad~[9, 27].sayovelTaod cnobilia, rom gar<strong>da</strong>cvlilissuli saoxad ierusalimSi Sesawiris gagzavnatradiciad hqon<strong>da</strong>T Cvens winaprebs.Zveli saqorwilo urTierTobis gansaxilveladsayuradReboa saqorwilo saCuqari, e.w. patarZlispiris sanaxavi. Txzulebis mixedviT, mefisZe giorgim, rodesac SeirTo giorgi ciciSvilisqali, mSvenieri mariami, mefe ereklem rZals pirissanaxavad miarTva xati RvTismSoblisa, ambarjaZvirfasi TvlebiT, margalitebiTa <strong>da</strong> iagundebiTmorTuli, romelic as Tumnad fasob<strong>da</strong>o.patarZlis saCuqrebSi ASedio<strong>da</strong> zeTis saxdeliqarxana TbilisSi. xolo dedinacvalma <strong>da</strong>rejanmarZals piris sanaxavad uboZaA Zewkvi oqrosi<strong>da</strong> gulsakidi ambarja, sakabe mZime farCisa, SaliindoeTisa, samoc<strong>da</strong>aTi margalitisgan asxmulikrialosani <strong>da</strong> oc<strong>da</strong>aTi iagundis Tvali [9,79-80].avtors TxzulebaSi Setanili aqvas mananaorbelianis saxlSi <strong>da</strong>culi mziTvis sia, romelicsrulyofil warmodgenas gviqmnis saqorwinosistemis am aucilebel komponentze. aRniS-274


nul sias amSvenebs budiT <strong>da</strong> pir-saxuraviT Semkobili,wmi<strong>da</strong> samebisa <strong>da</strong> wmin<strong>da</strong>nebis xatebi,<strong>da</strong>ujdomeli locvanebi <strong>da</strong> Jamnebi. mziTevSi TvalSisacemiaZvirfasi samkaulebis, WurWlis, avejissxva<strong>da</strong>sxva saxeobebis simravle [9, 31-32],romelic Turme Zvelad mravali hqon<strong>da</strong>T Senaxuli.gasaocaria, sad poulobdnen amden oqros,vercxls <strong>da</strong> Tvalmargalits. avtoris cnobiT,`ruseTis Semosvlis dromde qalebs amSveneb<strong>da</strong>Tsamkaulni <strong>da</strong> de<strong>da</strong>ni qalTa <strong>da</strong> rZalTa uZRvnidnenuxvad. Semdeg qarTvelTa <strong>da</strong>yidnes igini,scvales rusTa xelovnebis samkaulTa ze<strong>da</strong> <strong>da</strong>saxmareblad ugulebel hyves~ [9, 30].interesmoklebuli ar un<strong>da</strong> iyos samefo nadimis<strong>da</strong> kvebis zogierTi Tavisebureba. mefis sayvarelwiTel Rvinos samefo karisTvis saweliwadodsagangebod Seamzadebdnen. maTi sasmeliRvinis venaxi un<strong>da</strong> `abeCxari~ yofiliyo, e.i. <strong>da</strong>ubaravi<strong>da</strong> pativi <strong>da</strong>uyreli. imisaTvis, rom Zaliancota gamosuliyo <strong>da</strong> kargi. ucxvebo<strong>da</strong> xuTirigi puri: murasa, sagarejo, SoTi, pirgaWrilipuri <strong>da</strong> kakala puri. am puris xorbali iyo motanilibaidri<strong>da</strong>n, sa<strong>da</strong>c ukeTesia yvelaze... arayijer ar iyo did xmarebaSi... Tumca mtkbari TafliT,murabis mirTmevis dros, - qarTvelTa CveulebiswesiT. yoveldRe ciskris mosmenis Semdeg,diliT mefe miirTmev<strong>da</strong> Cais iliT <strong>da</strong> <strong>da</strong>ri-CiniT moduRebuls. CineTis Cais, romelsac moar-Tmevdnen ruseTi<strong>da</strong>n, miiRebdnen sneulebis drossamkurnalod <strong>da</strong> iSviaTad yava TurqTa wesiT,stumarTaTvis ixmarebo<strong>da</strong> xSirad [9, 25-26; 61].platon ioselians aRniSnul monografiaSiCarTuli aqvs xalxuri zepirsityvierebis ramde-275


nime nimuSi. amjerad SevCerdebiT leqsad <strong>da</strong>mowmebulSairze, romelSic RvinisaTvis saxmariWurWelicaa <strong>da</strong>saxelebuli. esenia: qvevri, rumbi,tiki, koka, Cafi, doqi, xela<strong>da</strong>, jixvi, jami, azarfeSa,Tasi, yanwi, staqani, kulia, maTara <strong>da</strong> kaTxa[9, 29].avtors TxzulebaSi Rvinis smis uCveulo wesiaqvs Setanili, giorgi mefis asuli ninas naambobi<strong>da</strong>n,romelic samegreloSi grigol <strong>da</strong>dianzeiyo gaTxovili. maT qaliSvili miaTxovesluarsab TarxaniSvils <strong>da</strong> didi lxini gaimarTa.megrel Tavadebs Rvinis smis wesi ukvir<strong>da</strong>T, rodesacerTi meoresTan sasmeliTurT momzadebulimivido<strong>da</strong> `alaverdi~ <strong>da</strong> `iaxSiolis~ nacvladerTmaneTs mimarTavdnen: Seudgebi qristesa?aseTi sityva <strong>da</strong> Tqma jer ucnobi imerlebsa <strong>da</strong>megrelebs Soris, Semoitanes samegreloSi <strong>da</strong> amdroi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> lxinis dros. saqme imaSia,rom mefe giorgi yoveli RonisZiebiT cdilob<strong>da</strong>,rostom mefis droi<strong>da</strong>n qarTvelTa Soris Semotanili<strong>da</strong> <strong>da</strong>mkvidrebuli sparsuli wes-Cveulebebi<strong>da</strong>esustebina anu `ganeqarva~. naTlobis saidumloebisaRsrulebisas mRvdlisagan <strong>da</strong>smulkiTxvas `Seudgebi qristesa?~ pasuxoben `Sevudgebio~.safiqrebelia, rom adgilisa <strong>da</strong> garemoebebismiuxe<strong>da</strong>vad, imdroindel sazogadoebas am pirobisSexseneba sWirdebo<strong>da</strong>.platon ioselianis mravalmxriv sayuradReboTxzulebaSi, gverds ver avuvliT solomonleoniZis mier, mefe erekles moTqmiT <strong>da</strong>tirebasrac, Cans tradicia yofila, igi cremliT <strong>da</strong> godebiTaqeb<strong>da</strong> Rirseul mefes <strong>da</strong> `igloveb<strong>da</strong> mefobaaxali, arRa reca meqonisa Zalisa, Wkuisa276


<strong>da</strong> gonebisa~ [9, 50]. niSandoblivia, mefe giorgisglovis saweso rituali, romelsac avtori Semdegnaira<strong>da</strong>Rwers: `mdivanbegTa ZvelTa wesiTa<strong>da</strong>hyarnes eklesiisa iataksa sawerelni <strong>da</strong> yalamni,_ niSnad Seyenebulisa brZanebaTa mwerlobisa;xeljoxianTa sasaxlisa kverTxni, _ niSnadgauqmebulisa maTisa xelobisa; mzareulTa qvabi,flavis sawuravi <strong>da</strong> ese viTarni, _ niSnad uqmTa-Ra maTTvis nivTTa; piris mwdeman mefisa oqrosa<strong>da</strong> vecxlisa <strong>da</strong> sxvaTa gvarisa sasmelisa WurWelni,_ niSnad arRa saxmarTa maTTagan; amilaxvarmanZvirfasni aRvirni cxenTa. TviT adgnen Tavsa,nivTTa amaT miyrilTa gund-gun<strong>da</strong>d aqa-iqa. eklesiagalob<strong>da</strong> sagalobelTa~ [9, 214]. aRniSnuliglovis epizodi mefeTa <strong>da</strong> didebulTa wreSi moqmedtradicias gvacnobs <strong>da</strong> siaxlec SeiniSneba,iseve rogorc mkvlevaris mier gaSuqebul mravalsxva sakiTxSi. platon ioselianis istoriulimonografia qronologiuri gagrZelebaa papunaorbelianis cnobili naSromisa `ambavi qarTlisani~,romelic 1739-1758 wlebSi, aRmosavleT saqarTvelosmdgomareobas aRwers. marTalia, konservatorulimsoflmxedvelobis mkvlevari, rogoriciyo platon ioseliani `imdenad CaiZirasaqarTvelos warsulSi, rom warsulis warmomadgeneli<strong>da</strong>rCa Tavis TanamedroveTa Soris~ [4,330], magram qveynis warsuls <strong>da</strong> mis kulturulmemkvidreobas swavlob<strong>da</strong> ara rogorc siZveleTamoyvaruli, aramed misi awmyos moWirnaxule <strong>da</strong>mermisSi ukeTesis mosurne.277


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. e. maWavariani, siyvaruliT ganaTebuli gza, Tb.,1989.2. val. iToniSvili, qarTuli eTnografiis narkvevebi,Tb., 1989.3. n. maxaTaZe, uwyebaÁ <strong>da</strong> xsenebaÁ, Tb., 1996.4. al. focxiSvili, qarTuli gramatikuli azrovnebisistorii<strong>da</strong>n, Tb., 1979.5. T. jagodniSvili, qarTuli folkloristikissaTaveebTan, Tb. 1986.6. Пл. Иоселиани. Описание города Душета, в кн. Гора св.Давида в Тифлисе, Тиф. 1858.7. pl. ioseliani. erTawmindis taZris aRwera, wign.didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba, Tb., 1973.8. pl. ioseliani, qvaTaxevis monasteri, wign. didimouravi giorgi saakaZis cxovreba, Tb., 1973.9. pl. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa,Tb., 1936 (winasityvaoba ak. gawereliasi).278


279Irma KvashilavaPlaton Ioseliani – Researcher of the NationalTraditionsSome of the works of the prominent researcher of the oldGeorgian culture - Platon Ioseliani - are studied in the article.These works are the best primary sources for the study of theGeorgian national culture. Platon Ioseliani carried on his activityin that very period when the peoples of the Caucasus were widelystudied from the ethnographical point of view. Ethnographicaland folklore materials gathered by Platon Ioseliani willserve a great assistance to those scientists who work in thesefields.For better study of the past heritage of Georgia, Platon Ioselianitraveled in different parts of the country. In “The Descriptionof Town Dusheti” he studied not only geography of the regionand the socio-economic conditions of the Dusheti Okrug(area) population, but its historical monuments, traditions, rightsand rituals. It must be mentioned that he studied folk festivalsand rituals connected with them in relation and comparison withthe European peoples’ ethnographical material.Platon Ioseliani’s work “The Life of the King Giorgi XIII”is a chronicle of the heaviest political, economic and social stateof those <strong>da</strong>ys kingdom. The author illuminates well the 18 th centuryGeorgia with its common culture, administrative and churchhierarchy, traditions. Personal or official every-<strong>da</strong>y relations ofthe court, king, nobles, officials, servants are of great interest forthe ethnological research.


xaTuna ioselianigiorgi qavTaraZegiorgi leoniZis mier <strong>da</strong>naxulisaqarTvelos istoriiszogierTi furceli(platon ioselianis Semoqmedebis mixedviT)jer kidev sruliad axalgazr<strong>da</strong>, sasulieroseminariis moswavle gogla leoniZisaTvis Cveniistoriis `sevdis saburveliT Semmosveli~ platonioseliani _ „baxusis xanis TvistomTa mierwyeviT <strong>da</strong>gvirgvinebuli mwerali~ _ oqros xanis“<strong>da</strong><strong>da</strong>fnuli~ olimpielebis: strabonis, herodotesa<strong>da</strong> tacitusis Sesa<strong>da</strong>ria. igi misTvis xan,viT mwiri meu<strong>da</strong>bnoelia _ saRvTo sityvaTa warmomTqmeli,xan viT sar<strong>da</strong>li _ Sors gamWvreteli,xan viT mgosani _ hanngad <strong>da</strong> kiTxvad ga<strong>da</strong>qceuli,xanac sevdiansaxiani, asketuri cxovrebismimdevari `Zveli ellinia~ an<strong>da</strong> udreki laTinurisulis matarebeli, magram ara <strong>da</strong>rdimanuladTasiT xel<strong>da</strong>mSvenebuli <strong>da</strong> baR<strong>da</strong>dSemoxveuliXIX saukunis funqcia<strong>da</strong>karguli qarTveli raindi;platons xom Tavisi martoobis sev<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>hqon<strong>da</strong>cecxlovan striqonebSi [1].giorgi leoniZe ufro gvian, axlad Tavisufleba<strong>da</strong>kargul saqarTveloSi mis mierve 1922wels <strong>da</strong>arsebul `cisferyanwelTa~ yovelkvire-280


ul literaturul-sainformacio gazeT „baxtrionSi“<strong>da</strong>beWdil werilSi _ „qarTuli messianizmi“_ platon ioselianis striqonebiT mouwodeb<strong>da</strong>Tanamemamuleebs simtkicisaken: „<strong>da</strong>e <strong>da</strong>rekosplaton ioselianis laTinur sulma: `qarTvelTamraval saukunebiTa, gamocdilTa <strong>da</strong> cecxlSi vi-Tarca puri gamomcxvarTa, vera ereo<strong>da</strong> verca Sinagani<strong>da</strong> verca garegani mwuxareba. gaRelebuliTavisuflebiTa <strong>da</strong> galaRebuli mTebiT; ecino<strong>da</strong>bedsaca <strong>da</strong> ubedobas. qarTvelTa SeWames imperiaromisa, viTarca ityvis plinios, gamoswoves tvinisparsTa <strong>da</strong> TviT <strong>da</strong>rCen SeuWmelad maTTvis,romelnic hgoneben maTsa SeWmasa~ [2].amave werilSia moyvanili saqarTvelosadmimiZRvnili platon ioselianis sxva marTlac cecxlovanistriqonebic: `mis <strong>da</strong>mexebul Tavze ailesaxmali makedonelis <strong>da</strong> satevari romis. pompeisdros mas Seesma veluri JRriali romis legionerTaiaraRis. saukuneebSi igi aClungeb<strong>da</strong>xosroebis, kobadebis, kirusis <strong>da</strong> lukullisbasr maxvils. yoveli soflio Weqa Tavs askdebo<strong>da</strong>;magram es Tavi iRunebo<strong>da</strong>, ixrebo<strong>da</strong> saSinelebaTawinaSe, magram ar irRveo<strong>da</strong>~. am sityvebsleoniZe Semdegnairad ganmartavs: `aq dgeba isgausworebeli ZaRlis kudi, romelmac Svididrakoni <strong>da</strong>aRrCo~ <strong>da</strong> mimarTavs Tavis bedkrulsamSoblos: `ganaxldes viTarca orbisa siWabukeSeni~ [2].platon ioselianis zemomoyvanili striqonebisreminiscencia asaxulia giorgi leoniZis poeturixilvaSi:`aq iskanderma gasWra kldekari,SesZra qveyana, viT xis foToli,281


aq mongolebma lewes begTari,camde astyorcnes Zvlebis godoli.aq mitri<strong>da</strong>tem romis jarebiTavis sikvdilze <strong>da</strong>ipatiJa;aq mobRao<strong>da</strong> Txrilzed arabiSiSveli xmaliT xalifatisa.~<strong>da</strong> bolos:`aq warsuls <strong>da</strong>rCa xavsi <strong>da</strong> balba...droSis naWrebi... xmali gamty<strong>da</strong>ri...goris atmebqveS ramdeni <strong>da</strong>lparomis, aziis bairaxtari.aq vazi isev did mtevans isxams,rZian qafs mtkvari isev aduRebs...sZinavT pompeuss, sZinavT Cingisxans,sZinavT iskanders <strong>da</strong> diadoxebs...~ [4, 235-236].goglas TvalTaxedva platonisadmi aseTia:`ara igi qarTveli ar aris, TasiT xelSi, baR<strong>da</strong>dSemoxveuli qarTveli raindi me-30-e wlebisa; masver warmovidgen saqarTveloSi! me is ellinadmimaCnia periklosis xanaSi, misi elinoba amoviki-Txe mis sevdian saxeze, mis asketurcxovrebaSi...~ [1] es ar niSnavs, rom goglasTvisqarTveli, zoga<strong>da</strong>d cudia. am naTqvamiT leoniZeioselianis mTavar Rirsebas _ inteleqts usvamsxazs. platoni elinia, imitom rom is TanadroulsazogadoebaSi gamorCeulia Tavisi inteleqtiT.amave dros, inteleqti qarTuli bunebisTvis mSobliuria,Sinagania, magram rTuli, cudi epoqaa.inteleqti minavlebelia, sev<strong>da</strong>Si <strong>da</strong> martoobaSia<strong>da</strong>vanebuli, erTeulebis xvedria, asparezi ki`baR<strong>da</strong>dSemoxveul~ raindebs <strong>da</strong>rCeniaT. amitomacuwodebs platons gogla elins, sevdiani saxiT282


sapirispirod TiTqos<strong>da</strong> qarTvelebisa, raTamwared uTxras saTqmeli mSobel xalxs.gasaocaria, patara seminarieli goglas mieraseTi TvalTaxedva. am werilis avtori xomymawvili gogla leoniZea.swored amitom enaneba goglas platon ioseliani,rom igi ar <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> Tamaris epoqaSi, rodesacyvao<strong>da</strong> qarTuli kultura, rodesac gaSliliiyo qarTuli goni. maSin platoni ar iqnebo<strong>da</strong>`sevdiani <strong>da</strong> martosuli~, mis inteleqtsacfarTo asparezi eqnebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> igi, goglas sityvebiTrom vTqvaT `sxivebiT Semosav<strong>da</strong> Tavis striqonebs~.axalgazr<strong>da</strong> goglasTvis istorikosi erismoRvaweTa mTavari msjavrmdebelia; igi wers:`...vkiTxulob mis “Sav wigns” <strong>da</strong> Tvalwin mihqriansaukuneni, mihqrian raindni <strong>da</strong> mefeni <strong>istoriisa</strong><strong>da</strong> TviTeuls maTgans platoni sdebs msjavrs <strong>da</strong>istumrebs maradisobis wiaRSi. wydeba wigni <strong>da</strong>TviTac ebareba sevdian qaoss, raTa sxvamac <strong>da</strong>sdosmsjavri mis mowyenil saxes, mis cecxleulstriqonebs~ [1] Tavisi cxovrebis miwuruls poetiTiTqos ubrundeba ymawvilkacobaSi platonioselianis mimarT gamoTqmuli gar<strong>da</strong>uvali msjavrisTemas <strong>da</strong> amjerad ukve sakuTari Tavis Sesaxebgvamcnobs:„xan sevdiani warsulisac Tu var mxe<strong>da</strong>ri,Soreul elvam Tu kalami <strong>da</strong>misxiura, _me guls mesoba winaparTa Semoxedvani,uwyalo mzera me mamowmebs yoveldRiurad!...samSoblos koSkis gamovdeqi uRono mcveli!.....283


dRiTa Tu RamiT, mainc nobaTs ar<strong>da</strong>vcdenilvar,vdgevar,aCrdilni, sa<strong>da</strong>c xmlebiT ga<strong>da</strong>wvenilan...“ [4,538-539]gogla imTaviTve grZnob<strong>da</strong> Tavis siaxlovesplaton ioselianTan, igic xom imave seniT iyo<strong>da</strong>avadebuli, rasac samSoblos siyvarulis sev<strong>da</strong>hqvia; es “avadoba” xom arc leoniZis poezias <strong>da</strong>hklebia<strong>da</strong> dResac mas ZiriTad macocxlebelZarRvad gasdevs:`visac saTqmeli araferi aqvs,advili aris misTvis leqsoba,me sityva cremlSi <strong>da</strong>miferiaZvel wylulSi <strong>da</strong>na fxiT gamesoba!..~ [5, 559]an<strong>da</strong>:„gminavs warsuli xanjal-gaCrili,misi naRveli, momebureba...vin momaSoros Zveli aCrdili,dRes SoreTi<strong>da</strong>n vin memdureba?am guls simwariT kldes vin miaxlis,vin <strong>da</strong>mca sev<strong>da</strong> ganukurneli?<strong>da</strong>mwvar droSebis,<strong>da</strong>mwvar ialqnis,<strong>da</strong>mWknar vardebismiyvars surneli...“ [6, 529]giorgi leoniZisa <strong>da</strong> platon ioselianis sulierisiaxlove TiTqos `natvris xis~ persona-Jis, `samSoblos <strong>da</strong>rdiT moavade~ Corexis saxeSiagansxeulebuli; Zveli taZrebisa Tu koSkis xavsianiqvebis meambore Corexisa, romelic ise mistiro<strong>da</strong>saqarTvelos warsul didebas, `rogorcbavSvi ar gaetirebo<strong>da</strong> Tavis de<strong>da</strong>s~ [7, 118]. Zne-284


lia martosuli Corexi ar gagaxsendeT, rodesacmisi mxatvruli saxis Seqmnamde TiTqmis naxevarisaukuniT ufro adre ymawvili goglas mier <strong>da</strong>werilstriqonebs kiTxulobT platon ioselianisSesaxeb: `ai, me naTlad maqvs warmodgenili, TuviT ismis dudukis tkbili xma aragv-alaznis velebze,Tu viT ismis uzrunveli “mravalJamieri”_ es “sulTa Tana” saqarTvelosi. xolo amavedros sevdiT moculi platoni warsulis nangrevebze,Tu viT <strong>da</strong>stiris TviToeul qvas, rogorSesCivis maT suliT oblobas, radganac mas toliar hyavs, radgan is fragmentia ci<strong>da</strong>n Camotexili~[1], xolo `natvris xis~ swored am novelis_ `Corexis~ <strong>da</strong>mamTavrebeli, mravalwertiliTgamoyofili bolo striqonebi: `...<strong>da</strong> me miyvarsmisi sulis WaRara yvavili...~ [7, 128], Corex-Tan erTad xom platon ioseliansac <strong>da</strong> `samSoblos<strong>da</strong>rdiT moavade~ yvela mamuliSvils ganekuTvneba.285


literatura1. gogla leoniZe, platon ioseliani (furclebi -I), - Teatri <strong>da</strong> cxovreba, # 47, 1915.2. g. leoniZe, qarTuli messianizmi, - baxtrioni, #2, 1922.3. g. leoniZe: goris cixe, - saqarTvelos cremlebi,Sedgenili nestan leoniZis mier. Tb.,2000.4. g. leoniZe: winaparTa Semoxedvani, - saqarTveloscremlebi, Sedgenili nestan leoniZis mier,Tb., 2000.5. g. leoniZe: paolos, ticians..., - saqarTveloscremlebi.6. g. leoniZe: vin memdureba, - saqarTvelos cremlebi,Sedgenili nestan leoniZis mier, Tb.,2000.7. g. leoniZe: Corexi, - natvris xe. saymawvilobiblioTeka. red.: Tamar javaxiSvili. Tb., 2009.286


gia kvaSilavawww.kvashilava-gia.comgiakvashilava@yahoo.comvuZRvni doqt. herbert ZebiSisa <strong>da</strong>prof. akaki uruSaZis naTel xsovnasfestosis diskosa <strong>da</strong> misi monaTesave<strong>da</strong>mwerlobebis naxat-niSnebisamokiTxvis Sesaxeb (1). culiam naSromSi mocemulia festosisdiskos PHD15 naxat-niSnisgrafikuli <strong>da</strong>xasiaTeba <strong>da</strong> semantikuriaxsna-ganmarteba, misi amokiTxva,tipologiuri paralelebi <strong>da</strong> komentari. 51. PHD15 naxat-niSnis grafikuli<strong>da</strong>xasiaTebafestosis diskos PHD15 naxatniSansser arTur evansi (1909, 277)uwodebs weraqvs (pickaxe), l. go<strong>da</strong>ri(1995) _ Toxweraqvs (mattock), xolog. ipseni (1929, 22), g. noimani (1968,39-40) <strong>da</strong> sxvebi _ culs (die Axt).j. aizenbergi (2008, 18) diskos5 . es naSromi rigiT pirvelia im Sromebi<strong>da</strong>n, romlebSic mocemulia festosisdiskos yoveli naxat-niSnis amokiTxva; TiTeuli Sroma eyrdnoba Cems zogadTeorias diskos amokiTxvis Sesaxeb (ix. kvaSilava 2007, 2008).287


PHD15 naxat-niSans uwodebs weraqvs (pick); igi mas a<strong>da</strong>rebskretulCH043c ieroglifs, A <strong>da</strong> B xazovani <strong>da</strong>mwerlobebisSesabamis A364/F077B <strong>da</strong> B232/100C8 niSnebs (Sdr.Douros 2008, 39, 35).diskos PHD15 naxat-niSans emsgvaseba SemdeginiSnebi:a). kretuli ieroglifebi culi: CH043/F20AE,CH043/F20AD (CHIC; Douros 2008, 58); CH043/F20AF/CH012 (Douros 2008, 58; Evans 1909, 232);CH012, (Evans 1909, 185, 232; 1921, 282, 643);b). A xazovani <strong>da</strong>mwerlobis culis niSnebi: A363/F077A,A363/F0779, ; A364/F077C, A364/ F077B,(GORILA; Douros 2008, 39);g). mikenuri berZnuli B xazovani <strong>da</strong>mwerlobis culis niSani[so] 6 B012/ 10030/B020 (Douros 2008, 25; Evans 1952, 26).aseve, Sdr. diskosniSnebi:PHD15 naxat-niSans Semdegia). kretuli ieroglifebi ormagi culi: , , ,CH036 (Evans 1909, 161, 195); , CH036 (Evans 1909,232; 1921, 643); , , CH036 (Evans 1909, 19; 158,sur. 49a; 195, 232; 1921, 282, 643); CH042/F20AB,CH042/ F20AC, CH042/F20AA (CHIC);CH042/F20AA (Douros 2008, 58); (Evans 1895, 13, sur.6 . Sdr. B xazovani <strong>da</strong>mwerlobis [so] marcvali: berZn. ; qarT.cu·li.288


9, c); CH175/F2174 (CHIC; Douros 2008, 62); CH003(Evans 1909, 66, 99; 1921, 135, 309, sur. X); (Evans 1909,87; 1921, 348); (Evans 1895, 13, sur. 9, a); (Evans1909, 252, 253); (Evans 1921, 435), (Evans 1909, 261;1921, 279); (Evans 1909, 268); , (Evans 1895, 13, sur.9, d; 80, cxr. I, 22; 84, cxr. II; 96; 1909, 20; 155, sur. 29d; sur.59 a 1.2; 160, 252, 261; 1921, 279, 347 1 , sur. 250); CH013(Evans 1895, 80, cxr. I; 96; 1909, 12, 66, 71, 99; 1921, 643);, (Evans 1901, 12; 1906, 167, sur. 146);b). A xazovani <strong>da</strong>mwerlobis ormagi culis niSnebi:A008 (Evans 1921, 135), A124 (Evans 1952, 153, cxr. II);A008/F0617, A008/F0618, A008/F0615,A008/F0616 (GORILA; Douros 2008, 25); A049 (Evans1909, 66; 1921, 625, 626; 1952, 17, cxr. I); , , A049(Evans 1921, 614, 615, 616, 624, 631, 643; 1952, 17, cxr. I);(Evans 1909, 228);g). B xazovani <strong>da</strong>mwerlobis ormagi culis niSnebi: ,(Evans 1921, 643; 1952, 17, cxr. I); [a] B008 (Douros 2008,25); B232/100C8 (Douros 2008, 35);d). likiuri <strong>da</strong>mwerlobis niSani ormagi culi (Evans 1909,66);e). kariuli <strong>da</strong>mwerlobis niSnebi ormagi culi: , (Evans1909, 66);v). iberiuli <strong>da</strong>mwerlobis niSnebi: [ko/go], , (Evans1909, 99).zemoT warmodgenili masala aSkarad avlens msgavsebasfestosis diskosPHD15 naxat-niSanTan, rac maZlevs seriozul289


safuZvels vamtkico, rom festosis diskoze amotvifrulia culispiqtografiuli niSnis uZvelesi nimuSi.290


2. saritualo <strong>da</strong> sabrZolo culebi; maTi simbolurimniSvnelobaaRsaniSnavia, rom kretaze, troasa <strong>da</strong> kolxeTSi aRmoCeniliaZalian saintereso arqeologiuri masala, mag.:a). MM I periodis kretis brinjaos culi (Evans 1921, 194);b). Zv.w. XXV s.-is troas culi (Соколов 1972, sur. 8);g). Zv.w. XVIII-III ss.-is kolxuri brinjaos culebi (lor-TqifaniZe 1972, sur. 4; Gambaschidze, Hauptmann, Slotta,291


Yalçin 2001, 145-146, 148, 155, 161, 285, 339-353, 411-413;agreTve ix. Лордкипанидзе 1989, 183-307), <strong>da</strong> sxva.292


293


294


295


296


297


298


299


ogorc cnobilia, culi sxva<strong>da</strong>sxva kulturaSi aris RvTaebisatributi, iaraRi, Zalauflebisa <strong>da</strong> nayofierebis simbolo._ ormagi culi aris de<strong>da</strong>RvTaeba rea-kibeles saRvToniSani, samefo regalia <strong>da</strong> nayofierebis simbolo, romelic ukavSirdebaWeqa-quxilis zeciur RvTaebas. igi xSirad gamoxatulia xarisTavze, rac aRniSnavs xTonur funqcias (Ad de Vries 1981, 31).ormagi culi wina aziaSi, minosur kulturasa <strong>da</strong> CrdiloeTevropaSi aris Zalauflebisa <strong>da</strong> msxverplSewirvis sakulto niSani.aseve, igi aris iniciaciisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>farulis gamJRavnebis simbolo 7(Herder 1980, 20).7 . Sdr. festosis diskos savedrebel-sagaloblis Sinaarsi, romelic eZRvnebaRvTaebaTa did de<strong>da</strong>s, nenas anu rea-kibeles (ix. kvaSilava 2008, 239).300


301


3. culis proto-qarTveluri _ kolxuri <strong>da</strong> saerTo-qarTulzanuriformebis rekonstruqciaqvemoT vaCveneb, Tu rogor xdeba culis _ *argan’is protoqarTveluri_ kolxuri <strong>da</strong> saerTo-qarTul-zanuri formebisaRdgena; 8 amasTanave, <strong>da</strong>vadgen mimarTebas festosis diskos8 . saerTo-qarTveluri anu samxreTkavkasiuri fuZe-enis <strong>da</strong>Slisa <strong>da</strong> qarTvelurenaTa: qarTulis, svanuris, megrulisa <strong>da</strong> lazuris Camoyalibebis qronologiuriTanmimdevrobis sqema ix.: gamyreliZe, maWavariani 1965, 16, 17, 17 1 , 18;gamyreliZe 2008, 86-88. agreTve ix. Гамкрелидзе, Иванов 1984, II, 880 2 ,909 3 .302


PHD15 naxat-niSansa <strong>da</strong> proto-qarTvelur _ kolxur *arganformas Soris.*arg·an· (proto-qarTv. _ kolx.) culi, najaxi;*arg·an- (s.-qarT.-zan.);arg·an·i (Zv. qarT., qegl 1950, I, 554) grZeli sabjeni,sayrdeni joxi;arg·un·i (megr., laz., Марр 1910; Кипшидзе 1914,196(400); qajaia 2001, I, 190) culi, najaxi.arg·an·i <strong>da</strong>sturdeba Zv. qarTul werilobiT ZeglebSi:`vidodiRa Tu Soris aCrdilTa sikudilisaTa, ara SemeSinos meborotisagan, rameTu Sen Cem Tana xar; kuerTxman Senman <strong>da</strong>arganman Senman _ amaT nugeSinis-mces me~ (mcxeT. xeln.,1983, 167): `SaveTis velze rom viaro, borotisa ar meSinia,radgan Sena xar CemTan; manugeSeben Seni kverTxi <strong>da</strong> Senisayrdeni~ (biblia 1989, fsalmuni 22.4); `argani ars kverTxisusxosi, sabrjenelad <strong>da</strong> <strong>da</strong>sayrdnobelad kacTa uZlurTaTvis~ (orbeliani1698; 1991, 60; 1993, 461), <strong>da</strong> sxva.arn. Ciqobavas (1938, 162) azriT, arg·un·i saerToamegrulisa <strong>da</strong> lazurisTvis, xolo qarTulsa <strong>da</strong> svanurSi es forma arCans, magram m. Cuxuam (2000-2003, 51) megr.-laz. masala<strong>da</strong>ukavSira Zv. qarT. ekvivalentur arg·an- formas <strong>da</strong> am formaTasafuZvelze aRadgina s.-qarTv. *arg·an- xis joxi, culi.am rekonstruqcias va<strong>da</strong>stureb qvemoT.cnobilia, rom s.-qarTv. /*a/ xmovans xSirad Seesatyvisebazan. /*o/, xolo qarTulSi _ /a/ (gamyreliZe, maWavariani 1965,145, 145 1 , 289). zogierT SemTxvevaSi Tavkidur marcvalSi zan./*o/ ga<strong>da</strong>dis megr.-laz. /a/ fonemaSi; mag., s.-qarT.-zan.*ma·rjU·en- > qarT. ma·rjv·en-, zan. *mo·rjgv·an- momdevnomarcvlis a’sTan asimilaciis Sedegad gvaZlevs megr.-laz.ma·rZgv·an- marjvena (gamyreliZe 1959, 27; gamyreliZe,maWavariani 1965, 169); sakuTriv zanurSi, gansakuTrebiTmegrulSi, Tavkidur marcvalSi /o/ sporadulad ga<strong>da</strong>dis /a/ fone-303


maSi, rasac va<strong>da</strong>stureb Semdegi dubletebiT: okoserua > akoserua<strong>da</strong>Rameba, SeRameba; gomorseba > gamorseba gamoc<strong>da</strong>;goCinebafa > gaCinebafa gacnoba; go norTi > gi narTi ganayofi,<strong>da</strong> sxva (Sdr.: qajaia 2001, I, 173, 285, 295, 347, 377,379, 399; 2002, II, 362, 395, 432).Tu qarTulSi saxelis fuZe ukumSvelia, maSin bolokidurmarcvalSi qarT. /a/’s regularulad Seesabameba megr.-laz. /o/xmovani. Tu qarTulSi saxelis fuZe kumSvadia (mag., qarT. sax.br. de<strong>da</strong>l·i, naT. br. dedl·is·a), maSin zan. /*o/ ga<strong>da</strong>dis megr.-laz. /u/ xmovanSi (mag., zan. *<strong>da</strong>dol- > megr.-laz. <strong>da</strong>dul-;Ciqobava 1942, 11; gamyreliZe, maWavariani 1965, 289, 290.agreTve ix. gu<strong>da</strong>va 1960, 119).amgvari analizis mixedviT, Cem mier ganxiluli *arganformisTvis<strong>da</strong>sturdeba Semdegi ga<strong>da</strong>svla: s.-qarT.-zan. *arg·an-> qarT. arg·an- (naT. br. arg·n·is, moqm. br. arg·n·iT), zan.*org·on- > megr.-laz. arg·un-, sa<strong>da</strong>c anlautSi zan. /*o/ ga<strong>da</strong>dismegr.-laz. /a/ fonemaSi, xolo inlautSi zan. /*o/ _ megr.-laz./u/’Si.am aRdgenas gavamagreb imiTac, rom *arg·an-’Si /n/Tanxmovnis <strong>da</strong>kargvis Sedegad miiReba leCx. dial. formaarg·a, romlis mniSvnelobaa Sindis xis totebisgan gakeTebulicocxi (Sdr. Rlonti 1984, 39).yovelive zemoTqmulis Semdeg, arg·an- formisrekonstruqcia maZlevs imis mtkicebis safuZvels, rom festosisdiskos PHD15 naxat-niSani aris [xis tariani] culi, xoloCH043 culis naxat-niSans Seesabameba erTaderTi proto-qarTv._ kolx. forma *a·rgan , <strong>da</strong> piriqiT, *a·rgan formas _erTaderTi CH043 naxat-niSani, e.i. maT Soris aris urTierTcalsaxaSesabamisoba.4. arg- Ziris mniSvneloba <strong>da</strong> misi semantikuri paralelebiaSkarad amave Zirisaa, mag., berZn. : 1. swrafi,mkvircxli; 2. TeTri; 3. mbrwyinavi, bzinvare, kaSkaSa; berZn.304


: 1. peloponesisa <strong>da</strong> Tesaliis qalaqebis saxeli; 2. mxareargoli<strong>da</strong>Si (Вейсман 1899; 2006, 191); 3. homerosi -szogjer eladis did nawilsac uwodeb<strong>da</strong>; 4. kolxeTis mefis, aietisSviliSvilis, friqsesa <strong>da</strong> qalkiopes vaJis sakuTari saxeli; 5.argonavtTa mogzaurobaSi monawile argosi; man qalRvTaebaaTenas <strong>da</strong>xmarebiT xomaldi aago (apolonios rodoseli), <strong>da</strong>sxva. vfiqrob, rom fuZeTa es <strong>da</strong>mTxveva SemTxveviTi ar un<strong>da</strong>iyos.aqve <strong>da</strong>matebiT msurs avRvniSno, rom S. nucubiZis (1956,77-78; 1983, 30, 99), ak. uruSaZis (1964, 138, 139), T. gamyreliZisa<strong>da</strong> v. ivanovis (1984, II, 907-908) mixedviT, argonavtebisxomald -s saxels safuZvlad udevs, s. jiqias gonebamaxvilurimixvedriT, qarT. egrisi, qveynis saxelwodebis <strong>da</strong>s.-qarTv. agr-/arg- varianti, romlisganac nawarmoebia eTnonimimargali megreli. am mkvlevrebs miaCniaT, rom_argonavtebi niSnavs mogzaurT arg’is qveyanaSi, sa<strong>da</strong>c kolxurimodgmis tomi margalefi megrelebi anu arg’is xalxi cxovrobs(agreTve ix.: lorTqifaniZe 1986, 148 17 ; Лордкипанидзе 1989,218 16 ; gamyreliZe, kiknaZe, Saduri, Sengelaia 2003, 586).vfiqrob, rom *agr·iS·i/*arg·iS·i egrisi qveyanaa, sa<strong>da</strong>c margalefimegrelni Tayvans scemdnen arg·an’s culs rogorc Zalauflebissimbolos.Sdr. *agr·iS·i/*arg·iS·i forma uaRresad sayuradReboSemdeg sityvebs: Sumer. agar (= a.gár) mindori (Halloran2006, 50; Гамкрелидзе, Иванов 1984, II, 877); miken. berZn.[a-ko-ro] 1. vake, veli, mindori; 2. qveyana (Gavalas 2000,1); berZn. 1. mindori, veli, vake, <strong>da</strong>blobi; 2. <strong>da</strong>saxleba,sofeli (Вейсман 1899; 2006, 12); i.-e. *a ’r- (= **aĝr-); laT.ager; goT. akrs (Гамкрелидзе, Иванов 1984, I, 36, 94; II,877); Zv. ingl. æcer mindori; berZn. ( miwa,< Sroma. Pape 1908, 1020; Вейсман 1899; 2006, 269)1. miwaTmoqmedeba; miwis <strong>da</strong>muSaveba; mindvris xvna; 2.vake, veli, mindori, yana (Вейсман 1899; 2006, 269); megr.305


g·af·a/ rg·u·af·a/rg·u·al·a, laz. o·rg·u, qarT. rg·v·a <strong>da</strong>rgva;megr. qi·gi·o·rg·e! <strong>da</strong>rge! megr. m·arg·u·al·i <strong>da</strong>mrgveli, <strong>da</strong>sxva.zemoTqmuli mosazrebebi <strong>da</strong>sturdeba Semdegi lingvisturimasaliT:a). s.-qarT.-zan. *egr- > qarT. egr-, zan. agr- > megr. arg-;s.-qarTv. *egr·is 1·i > qarT. egr·is·i, zan. *agr·iS·i > megr.*arg·iS·i egrisi <strong>da</strong> s.-qarT.-zan. *m·egr·el·i > qarT. m·egr·el·i,zan. *m·agr·al·i > megr. m·arg·al·i megreli (ix.: Brosset 1849,70; Ciqobava 1942, 143, 144, 190; janaSia 1959, 6; Климов1964, 132); aq mimdinareobs Semdegi procesebi: 1. s.-qarTv. *e> zan. a; 2. s.-qarTv. *s 1 > qarT. s, zan. *S; 3. s.-qarT.-zan. cirkumfiqsi*m-...-el- > zan. m-...-al- (Климов 1964, 124; Klimov1998, 112); 4. zan. *gr → megr. rg kompleqsi kontaqturimetaTezisiT (Sdr.: axvlediani 1956, 177; 1999, 207-209; JRenti1953, 157-159; 1956, 159, 239; 1960, 44).amgvarad, zemoT mocemuli qarTveluri formebisTvisgvaqvs Semdegi formulebi: s.-qarT.-zan. *rg > qarT., megr.,laz. rg <strong>da</strong> s.-qarT.-zan. *gr > qarT. gr, megr. rg.b). s.-qarT.-zan. forma egris’is Sesatyvisia berZn.* > , sa<strong>da</strong>c xdeba / / <strong>da</strong> / / Tanxmovnebismonacvleoba <strong>da</strong> Semdegi ga<strong>da</strong>svla: → , xolo - - aris sa<strong>da</strong>urobis,adgilis aRmniSvneli sufiqsi; zan. *m·agr·al·ef’s(sa<strong>da</strong>c -ef mr. r.-is niSania) kanonzomierad SeesatyvisebaberZn. * > , romelSic <strong>da</strong>culi aris s.-qarT.-zan. m- prefiqsi <strong>da</strong> zan. Tavkiduri /a/ xmovani, xolo - -aris sa<strong>da</strong>urobis sufiqsi (Brugmann 1911, 211), - ki _ mr. r.-issax. br.-is niSani (uruSaZe 1964, 137).5. naxat-niSan culis amokiTxvaCemi Sromis wina nawilSi festosis diskos naxat-niSanTaamokiTxvisTvis warmodgenilia 5.2.1-5 algoriTmi. iqvenaTqvamia, rom naxat-niSnis amokiTxva <strong>da</strong>mokidebulia mishorizontalur <strong>da</strong> vertikalur poziciebze; mag., im naxat-niSanSi,306


omelic firfitaze sawyisi pozicii<strong>da</strong>n 90 0 -iT aris Semobunebuli(e.i. vertikalurad amotvifrulia), amoikiTxeba Sesabamisi sityvismxolod pirveli marcvali (ix.: kvaSilava 2008, 217, 218;www.kvashilava-gia.com).marTlac, algoriTmis am wesis mixedviT, festosis diskosPHD15 naxat-niSanSi, kretul CH012a, <strong>da</strong> CH043aieroglifebSi, romlebic firfitebze sawyisi pozicii<strong>da</strong>n 90 0 -iT arisSemobrunebuli, amoikiTxeba culis Sesabamisi proto-qarTv. _kolx. *a·rgan formi<strong>da</strong>n mxolod pirveli [*a] xmovani.amgvarad, diskos PHD15 culis naxat-niSansSeesatyviseba erTaderTi /*a/ fonema.cnobilia, rom firfitebze erTaderT poziciaSi aris gamoxatuliA xazovani <strong>da</strong>mwerlobis A008/F0615, A008/F0616 <strong>da</strong>A008/F0617 ormagi culis niSnebi <strong>da</strong>, zemoT mocemulialgoriTmis 5.2.2 wesis mixedviT, isinic amoikiTxeba rogorc[*a] xmovani.307


aseTi amokiTxvis marTebulobas agreTve a<strong>da</strong>sturebssaTanado miken. berZn. niSnis gaJRereba. m. ventrisma Bxazovani <strong>da</strong>mwerlobis ormagi culis niSani B008 amoikiTxarogorc [a] xmovani. mag., miken. berZn. [a-ko-so-ne],berZn. , culi 9 (Gavalas 2000, 1).6. kretuli ieroglifebis culisa <strong>da</strong> kvicis amokiTxvametad sainteresoa, agreTve, kretul intalioze amokveTili ieroglifuriwarwera, romelic amoikiTxeba Cem mier warmodgenilialgoriTmis 5.2.1-5 wesebiT (ix.: kvaSilava 2008, 217, 218;www.kvashilava-gia.com).9 . Sdr.: Zv. ingl. æcs; ingl. axe (Hornby 2005, 92); germ. Axt. agreTve Sdr.:i.-e. *p [h] ele u-; berZn. < semit. (aqad.) pila>>u culi; Zv. ind.paraśú- culi, najaxi; miken. berZn. [pe-re-ke-we] (Гамкрелидзе,Иванов 1984, II, 716, 716 2 , 739; 874). Sdr. lid. ormagi culi:labirinTi (Furnée 1972, 397; agreTve ix. CoTaliSvili 2003, 103,104).308


adgan kretuli ieroglifi CH066/F21B0 kvici 90 0 -iT arisSemobrunebuli, xolo CH043c culi _ 270 0 -iT, algoriTmis5.2.2 <strong>da</strong> 5.2.4 wesebis mixedviT kvici amoikiTxeba rogorcSesabamisi sityvis mxolod pirveli marcvali [*qU ], xoloculi _ rogorc Sesabamisi sityvis meore marcvali [*rgan ]. aserom, kompleqsi kvici <strong>da</strong> culi amoikiTxeba rogorc[*qU -rgan ], romelSic [U] segmenti <strong>da</strong>sturdeba SemdegpoziciaSi: #CUəC- (Sdr. gamyreliZe, maWavariani 1965, 52,54, 60, 61, 63, 72). proto-qarTv. _ kolx. *qU rg·an- formas kiSeesatyviseba s.-qarT.-zan. *qUirg·an- > qarT. dial. qvir·a n -10 <strong>da</strong> megr. qvirg·a 11 , qvir·a kvici. 1210 . Sdr.: TuS., mTiul., xevs., qarTl., imer. <strong>da</strong> mesx. dialeqtebis Sesabamisiformebi: qvir·an·a ·i (sa<strong>da</strong>c, T. uTurgaiZis mixedviT, -a - aris TuS.segmenti) kvici; qvir·a-qvir·a! kvicis moxmobis SeZaxili; qvir·o-qvir·o!kvicis mosaxmobad naxmari sityva; qvi·qvir·i 1. cxenis qve<strong>da</strong> tuCi; 2. kvicisxma; qur·i·ka·Á kvici [bavSvis eniT] (Rlonti 1984, 569, 579); Zv. qarT.÷ÃÂn·i, Ãvi·Ãvin·i cxenisgan kvicis moxmoba (orbeliani 1993, 441, 448,449).309


es Sesatyvisobani imiT aixsneba, rom xSiria mJReri xSuli /g/<strong>da</strong> bolokiduri sonanti /n/ Tanxmovnebis <strong>da</strong>kargvis SemTxvevebiqarT. dialeqtur <strong>da</strong> megr.-laz. formebSi. marTlac, amTanxmovnebis <strong>da</strong>kargvis Sedegad <strong>da</strong>sturdeba `gamartivebuli~sityvebi. mag., qarT. mapirispirebeli kavSiri magram qarT. dialeqtebSiiZleva Semdeg formebs: qiz. maram, aWar., gur., imer. <strong>da</strong>megr. mara, sa<strong>da</strong>c bolokiduri -m’c ikargeba (JRenti 1956, 245;Rlonti 1984, 344); s.-qarT.-zan. mx. r.-is I piris nacvalsaxeli*mUen a > Zv. qarT. men a > ax. qarT. me, zan. man > laz.ma n , megr. ma me, sa<strong>da</strong>c /U/ fonema <strong>da</strong>ikarga winmavalibagismieri /m/ Tanxmovnis mezoblobad (gamyreliZe 1959, 44, 50;gamyreliZe, maWavariani 1965, 323; Ciqobava 1942, 104; JRenti1956, 243); s.-qarTv. mr. r.-is II piris nacvalsaxeli *s 1 TqUen a >svan. *STqUe- > *SdqUe- > *SqUe- > *SgUe- > *sgUe- > sgAÁ-, s.-qarT.-zan. *TqUen a > qarT. Tqven, zan. Tqvan > laz.Tqva n , megr. Tqva Tqven, <strong>da</strong> sxva (gamyreliZe 1959, 31, 50;gamyreliZe, maWavariani 1965, 323; Климов 1964, 176; Klimov1998, 75-76; janaSia 1937, 215; Ciqobava 1936, 72; 1942, 59, 104-106; JRenti 1953, 166-171).zemoT moyvanili formebis analogiurad aixsneba /g/ <strong>da</strong> /n/Tanxmovnebis <strong>da</strong>kargva Semdeg SemTxvevaSic: s.-qarT-.zan.*qUirg·an- > qarT. dial. qvir·an-, megr. qvir·a kvici.amgvari qarTveluri formebis ZiriTadi mniSvnelobaa kvici (Cuxua 2000-2003, 252).11 . Sdr.: `gerge ewodebis asak-mciresa cxensa, aqlemsa <strong>da</strong> pilosa <strong>da</strong>yovelTa misTanaTa~ (orbeliani 1991, I, 157; 1993, II, 345; qegl 1951, II,1430); megr. gerge [mxe<strong>da</strong>ri] didi/wm. giorgi (Sdr. qajaia 2001, I, 304).agreTve Sdr.: megr. xvirg·u Cqari mosiarule (ZaZamia, vaxania 2007,VI, 202); megr. xvirg·u·a [cxenis] xramuni.12 . iv. <strong>javaxiSvilis</strong> (1992, 178) mixedviT, megr. qvir·a aris kax.-qiz.dialeqtSi <strong>da</strong>culi qur·an·i axlad gaCenili kvici. s.-s. orbelianis (1993, 240)leqsikonSic aris mocemuli forma qur·an·i wablisferi cxenis mniSvnelobiT.Sdr. Sumer. kur 4 1. sirbili; 2. cxenis Weneba (Halloran 2006, 41): megr.qur·in·u·a 1. gaqceva; 2. cxenis Weneba.310


m. xubuam (1945, 729-733) megr. qvira kvici <strong>da</strong> spars.[kurra, korre, kore, kora] cxenis, viris, jorisa <strong>da</strong> aqlemis erTi anori wlis Svili erTmaneTTan <strong>da</strong>akavSira <strong>da</strong> megr. forma sparsuli<strong>da</strong>nnasesxebad miiCnia. 13 magram kretul intalioze proto-qarTv. _kolx. *qU rg·an· sityvis amokiTxviT va<strong>da</strong>stureb, rom Semdegiformebi: i.-e. *poul-; laT. pullus cxovelis naSieri; miken. berZn.[po-ro]; 14 berZn. , ; germanik. *fulon; Zv. z.-germ. folo; germ. Fóhlen, Füllen; Zv. isl. foli, fyl < *fylja kvici;alb. pélë < *pôlnâ faSati (Sdr.: Гамкрелидзе, Иванов 1984, II,551, 555, 556; Ivanov 1996, 212); mezo-goT. fula (Skeat 1868,79); anglo-saqs. fola (Clark Hall 1894, 2004, 108); saSualo ingl.fole, foile; ingl. foal; norv. føll, følle; Sved. föl, föla, fåle; bret.ebeul; uels. ebol somx. [ ]; alb. kërriç; Zv. qarT. gerge;megr. qvirga, qvira; qarT. dial. qurani, qviran-/qvir-/qur- kvicimomdinareobs saerTo * (g)- 15 Zirisgan (Sdr. Гамкрелидзе,13 . spars. masala momawo<strong>da</strong> prof. m. Toduam, risTvisac did madlobasmovaxseneb.14 . ar. evansma (1935 II , 799, 799 3 , sur. 773; 1952, 9; cxr. V) knososisfirfitaze (KN Ca-895) gamoxatuli B xazovani <strong>da</strong>mwerlobis (2 kvici)niSnebi Sea<strong>da</strong>ra gaSifrul kviprosuli <strong>da</strong>mwerlobis msgavs [po] <strong>da</strong> [lo]niSnebs <strong>da</strong> amoikiTxa forma po-lo kvici, magram man am amokiTxvismarTebulobaSi eWvi Seitana, radgan B xazovani <strong>da</strong>mwerloba ar miaCn<strong>da</strong>berZnulad. evansis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, j. Cedvikma (1967, 85-86) <strong>da</strong>a<strong>da</strong>sturaam amokiTxvis siswore (Robinson 2007, 113; agreTve ix. CoTali-Svili 2003, 178).15 . Sdr.: Sumer. ANŠE kúnĝa (2) [ANŠE.BAR.AN] jori (Halloran 2006, 61); s.-i.-e. * ; Sumerograma /ANŠE.KUR.RA; Sumer.ANŠEsisi; aqad. sisû MEŠ < *sisā’um (ANŠE.ZI.ZI = *[ ANŠE s .s ]); xur. ešši; egv.[śśm.t]; miken. berZn. [i-qo]; berZn. (- -


Иванов 1984, I, 103-109, 130), romelic, rogorc Cans, gavrcelebuliiyo evropis, xmelTaSua zRvis, Savi zRvisa <strong>da</strong> tigros-evfratisarealis enebSi.● <strong>da</strong>skvna1. festosis diskoze amotvifrulia PHD15 culis naxatniSnisuZvelesi nimuSi;2. culi aris RvTaebis atributi, samefo regalia, Zalauflebisa <strong>da</strong>nayofierebis simbolo. aseve, igi aris iniciaciisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>farulisgamJRavnebis simbolo;3. culis proto-qarTveluri _ kolxuri forma aris *arg·an-;4. <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia proto-qarTveluri _ kolxuri *arg-/*agr-Ziris fonetikuri <strong>da</strong> semantikuri Sesatyvisobani Zv. <strong>da</strong> ax.evropul enebSi;5. naxat-niSanTa amokiTxvisTvis Cem mier warmodgenilialgoriTmis 5.2.1-5 wesebis mixedviT (ix.: kvaSilava 2008, 217,218; www.kvashilava-gia.com), festosis diskos PHD15 naxatniSani,kretuli CH012a, <strong>da</strong> CH043a ieroglifebi culi, Axazovani <strong>da</strong>mwerlobis A008/F0615, A008/F0616 <strong>da</strong>A008/F0617 ormagi culis niSnebi amoikiTxeba proto-qarTvelur _cxeni; Zv. z.-germ. hengist; germ. Hengst; Zv. ingl. hęngest; hengst ulayi,mamali cxeni; berZn. ; laT.-gal. caballus cxeni; Zv. Turq. keväl;kevil be<strong>da</strong>uri; spars. kaval swrafi cxeni; ugar. ssw; aram. sūsjā; ebr.[sûs]; Zv. ind. áśva-; avest. aspa-; Zv. spars. asa-; laT. equus, caballus; Zv.ingl. eoh; Zv. irl. ech; gal. epo-; litv. žìrgas; Zv. slav. konj ; rus. конь(Гамкрелидзе, Иванов 1984, I, 100, 271; II, 544, 545, 545 1 , 553, 554 2 ; 555,556, 560; Ivanov 1996, 167-214; agreTve ix. gamyreliZe, kiknaZe, Saduri,Sengelaia 2003, 583); ier.-luv. á-zù-(wa/i-); lur.-luv. *āššu-, azzu(wa)-(Melchert 1993, 2001, 39, 44, 286); <strong>da</strong>n. hest; pol. koń; Cex. kůň cxeni; est.hobune; norv., <strong>da</strong>n. hoppe; ungr. kanca; oqsitan. èga; prus. sirgis; pol.klacz; Zv. slav., Cex. kobyla; rus. ĸобыла; xorv. kobila; ital. cavalla faSati;esp. caballo; ital. cavallo; port. cavalo; frang. cheval; alb. kalë; bask. zaldicxeni, <strong>da</strong> sxva.312


kolxur enaze rogorc [*a] xmovani, xolo kretuli CH043c ieroglificuli _ rogorc [*rgan ];6. imave algoriTmis wesebis mixedviT, 255[6]CRS(3/3)04intalios kretuli warwera anu kompleqsi CH066 kvici <strong>da</strong>CH043c culi amoikiTxeba proto-qarTvelur _ kolxur enaze rogorc[*qU -rgan ];7. proto-qarTvelur _ kolxur *qU rg- Zirs paraleluri formebiaqvs im enebSi, romlebic gavrcelebuli iyo evropaSi, xmelTaSuazRvis, Savi zRvisa <strong>da</strong> tigros-evfratis arealSi.Gia Kvashilavawww.kvashilava-gia.comgiakvashilava@yahoo.comDedicated to Dr Herbert R. Zebischand Prof. Akaki UrushadzeOn Reading Pictorial Signs of the Phaistos Disk andof Related Scripts (1). AxeThis study concrens the graphiccharacter, semantic interpretation,typological parallels, commentaries,and reading of the Phaistos Diskpictorial sign PHD15. 1616 . This paper is the first (1) in the series of works that study every pictorialsign of the Phaistos Disk and follow the general theory for my deciphermentof the Disk (see: Kvashilava 2007 and 2008).313


1. Graphical Character of the Pictorial Sign PHD15The Phaistos Disk pictorial sign PHD15 was calledpickaxe by Sir Arthur Evans (1909, 277), mattock – by L.Go<strong>da</strong>rt (1995), and axe – by G. Ipsen (1929, 22), G. Neumann(1968, 39-40) and others.J. M. Eisenberg (2008, 18) labels the Disk sign PHD15 aspick, and he compares it with the Cretan hieroglyphic signCH043c, and with the signs of Linear A A364/F077B andLinear B B232/100C8 (comp. Douros 2008, 39, 35).The following signs are similar to the Disk sign PHD15:a). Cretan hieroglyphs for axe: CH043/F20AE,CH043/F20AD (CHIC; Douros 2008, 58); CH043/F20AF/CH012 (Douros 2008, 58; Evans 1909, 232); CH012,(Evans 1909, 185, 232; 1921, 282, 643);b). The Linear A script axe signs: A363/F077A,A363/F0779, ; A364/F077C, A364/F077B,(GORILA; Douros 2008, 39);c). The Linear B Mycenaean Greek script syllabic signB012/10030/B020 [so] 17 axe (Douros 2008, 25; Evans 1952,26).With the Disk sign PHD15 the following signs shoul<strong>da</strong>lso be compared:a). Cretan double axe hieroglyphs: , , ,CH036 (Evans 1909, 161, 195); , CH036 (Evans 1909,232; 1921, 643); , , CH036 (Evans 1909, 19, 158,17 . Comp. the syllable [so] to Greek ; Georgian cu·li [cu·li] axe.314


Fig. 49a; 195, 232; 1921, 282, 643);315CH042/F20AB,CH042/F20AC, CH042/F20AA (CHIC); CH042/F20AA (Douros 2008, 58); );CH175/F2174 (CHIC; Douros 2008, 62);(Evans 1895, 13, Fig. 9, c);CH003 (Evans1909, 66, 99; 1921, 135, 309, Fig. X); (Evans 1909, 87;1921, 348); (Evans 1895, 13, Fig. 9, a); (Evans 1909,252, 253); (Evans 1921, 435), (Evans 1909, 261; 1921,279); (Evans 1909, 268); , (Evans 1895, 13, Fig. 9, d;80, table I; 84, table II; 96; 1909, 20, 155, Fig. 29d; Fig. 59a 1.2;160, 252, 261; 1921, 279, 347 1 , Fig. 250); CH013 (Evans1895, 80, table I; 96; 1909, 12, 66, 71, 99; 1921, 643); ,(Evans 1901, 12; 1906, 167, Fig. 146);b). The Linear A double axe signs: A008 (Evans 1921,135), A124 (Evans 1952, 153, table II); A008/F0617,A008/F0618, A008/F0615, A008/F0616 (GORILA;Douros 2008, 25); A049 (Evans 1909, 66; 1921, 625, 626;1952, 17, table I); , , A049 (Evans 1921, 614, 615, 616,624, 631, 643; 1952, 17, table I); (Evans 1909, 228);c). The Linear B double axe signs: , (Evans 1921, 643;1952, 17, table I); [a] B008 (Douros 2008, 25); B232/100C8 (Douros 2008, 35);d). Lycian double axe sign (Evans 1909, 66);e). Carian double axe signs: , (Evans 1909, 66);f). Iberian signs: [ko/go], , (Evans 1909, 99).The above signs are doubtlessly similar to the Paistos Diskpictorial sign PHD15, which supplies me with the sound


asis to argue that on the Phaistos Disk one oldest pictographicsign of axe is printed.2. Ritual and Battle Axes. Their Symbolics316


In this connection the following archaeological materialexcavated in Crete, Troy and Colchis should be mentioned:a). Cretan bronze axe , the MM I period (Evans 1921,194, Fig. 141);b). Trojan axe , the 25 th c. BC (Sokolov 1972, Fig. 8);c). Colchian bronze axe , the 18 th -3 th centuries BC(Lortkipanidze 1972, Fig. 4; Gambaschidze, Hauptmann, et al2001, 145-146, 148, 155, 161, 285, 339-353, 411-413; also seeLortkipanidze 1989, 183-307); and others.317


318


319


320


321


322


323


324


325


326


As is well known, in various cultures axe is an attribute an<strong>da</strong>n implement of deity, (like, e.g., lightning or thunder), and asymbol of power and fertility.– a double axe is a royal regalia, a symbol of theMother-Goddess Rhea-Cybele, the symbol of fertility; it isconnected to the Uranian Thunder-God. It is often depicted on abull’s head, which has a chthonic function (Ad de Vries 1981,31).327


In Asia Minor, Minoian culture and northen Europe doubleaxe is a symbol of power and the cult symbol of the act ofsacrifice. It is also the initiation symbol that is able to uncoverthe concealed mystery through the courageous deed 18 (Herder1980, 20).3. Reconstruction of Proto-Kartvelian – Colchian andCommon-Georgian-Zan forms of AxeThe Reconstruction of the Proto-Kartvelian – Colchian andthe Common-Georgian-Zan forms of the word axe is presentedbelow; 19 also, the relation of the Phaistos Disk pictorial signPHD15 to the Proto-Kartvelian – Colchian linguistic form*argan [*arganə] is discussed.*arg·an· [*arg·an·ə] (Proto-Kartvelian – Colchian) axe;*arg·an- [*arg·an-] (Common-Georgian-Zan);arg·an·i [arg·an·i] (Old Georgian, Chikobava 1950, I, 554)a long supporting stick, staff;arg·un·i [arg·un·i] (Mingr., Laz, Marr 1910; Kipshidze1914, 196(400); Kajaia 2001, I, 190) axe.Acording to S.-S. Orbeliani arg·an·i [arg·an·i] is a staff asthick as a crook for weak men to be supported (Orbeliani 1698,1991, 60; 1993, 461). The form arg·an·i [arg·an·i] is attested inOld Georgian written sources: `vidodiRa Tu Soris aCrdilTa18 . Comp. the contents of the prayer-hymn of the Phaitsos Disk dedicated toGreat Nena or Rhea-Cybele, the Mother-Goddess (see Kvashilava 2008, 268-271).19 . The terms used in my research: the Common-Kartvelian root language,the Proto-Kartvelian – Colchian, the Common-Georgian-Zan, Georgian, Zan,Mingrelian, Laz/Chan, and Svan denote different periods of the developmentof the Kartvelian languages as it is given in: Gamkrelidze, Machavariani1965, 16, 17, 17 1 , 18; Gamkrelidze 2008, 86-88; also see Gamkrelidze,Ivanov 1984, II, 880 2 , 909 3 .The terminology is not always as homogeneous as here, though.328


sikudilisaTa, ara SemeSinos me borotisagan, rameTu Sen CemTana xar; kuerTxman Senman <strong>da</strong> argan’man Senman _ amaTnugeSinis-mces me~ [vidodiγa tu šoris ačrdilta sikudilisata, arašemešinos me borotisagan, rametu šen čem tana xar; kuertxmanšenman <strong>da</strong> argan’man šenman – amat nugešinis-mces me](Mtskhetian Manuscript 1983, 167) – ”Even if I go through thedeepest <strong>da</strong>rkness, I will not be afraid, Lord, for you are with me.Your shepherd’s rod and staff (argani) protect me” (Bible 1992,Psalms 23.4).Arn. Chikobava (1938, 162) supposed that arg·un·i[arg·un·i] is a common word for Mingrlian and Laz only, andthat it is not attested in Georgian and Svan, but M. Chukhua(2002-2003, 51) relates the Mingrelian-Laz <strong>da</strong>ta to theequivalent Georgian form arg·an- [arg·an-] and reconstructs theCommon-Kartvelian archetype *arg·an- [*arg·an-]: a woodenstick, axe.The reconstruction is given below.As is known, the Common-Kartvelian /*a/ is often related toZan /*o/, and to Georgian /a/ (Gamkrelidze, Machavariani 1965,145, 145 1 , 289). In some cases in initial syllable Zan /*o/ givesthe phoneme /a/ in Mingrelian-Laz. E.g., Common-Georgian-Zan *ma·rjU·en- [*ma· r w·en-] > Georgian ma·rjv·en-[ma·r v·en-], Zan *mo·rjgv·an- [*mo·r gv·an-] > Mingrelian-Laz ma·rZgv·an- [ma·r gv·an-] right – as a result of thephonetic assimilation to the /a/ of the next syllable (Gamkrelidze1959, 27; Gamkrelidze, Machavariani 1965, 169); also, in Zan,especially in Mingrelian, the vowel /o/ of the word initialsyllable is sporadically realized as /a/, which is confirmed by thefollowing pairs: okoserua [okoserua] > akoserua [akoserua] toget <strong>da</strong>rk, <strong>da</strong>rken; night is coming; gomorseba [gomorseba] >gamorseba [gamorseba] test, trial; goCinebafa [gočinebapa] >gaCinebafa [gačinebapa] get to know; go norTi [ go norti] >gi narTi [ gi narti] a part of smth., and others (comp.: Kajaia329


2001, I, 173, 285, 295, 347, 377, 379, 399; 2002, II, 362, 395,432).If a Georgian noun stem is not contracte, then the Georgianvowel /a/ in a word final syllable is regularly related toMingrelian-Laz vowel /o/. If a Georgian noun stem is contracte,which means that in the final syllable /a/ alternates with /ø/ (asin Georgian, e.g., de<strong>da</strong>l·i [de<strong>da</strong>l·i] – nominative case, dedl·is[dedøl·is] – genitive case), then Zan *o>u in Mingrelian-Laz(e.g.: Zan *<strong>da</strong>dol- [*<strong>da</strong>dol-] > Mingrelian-Laz <strong>da</strong>dul- [<strong>da</strong>dul-].Chikobava 1942, 11; Gamkrelidze, Machavariani 1965, 289,290; also see Gu<strong>da</strong>va 1960, 119).The above analysis confirms the following process ofchange of the form *argan- [*argan-] as studied by me:Common-Georgian-Zan *arg·an- [*arg·an-] > Georgian arg·an-[arg·an-] (genitive case arg·n·is [arg·øn·is], instrum. casearg·n·iT [arg·øn·it]), Zan *org·on- [*org·on-] > Mingrelian-Lazarg·un- [arg·un-] where initial Zan /*o/ gives the Mingr.-Lazphoneme /a/, and inlaut Zan /*o/ changes into Mingr.-Laz /u/.This reconstruction is also supported by the fact that throughlosing the /n/ in *arg·an- [*arg·an-] a Georgian Lechkhumiandialect form arg·a [arg·a], a besom made of cornel branches, isreceived (comp. Glonti 1984, 39).I conclude that the Phaistos Disk sign PHD15 is awooden-handle axe, and CH043 pictorial sign could only beconnected with the Proto-Kartvelian – Colchian form *a·rgan[*a·rganə], and consequently, the linguistic form *a·rgan[*a·rganə] is represented only by the pictorial sign CH034.4. The Meaning of the root Arg- and its SemanticParallels330


Of the similar (or the same) root is, e.g. Greek : 1.quick, fast; 2. white; 3. shining, blazing, bright, gleaming. Greek: 1. names of the towns in the peninsula of Peloponneseand Thessaly; 2. a region in Argoli<strong>da</strong> (Weisman 1899, 2006,191). 3. The great part of Hellás is sometimes called byHomer; 4. The name of a son of Phrixus and Chalciope, and agrandson of the Colchian King Aeetes; 5. the name of anArgonaut Argos who built the ship (Apollonius ofRhodes), etc. The coincidence of these forms does not seemfortuitous to me.In addition, I would like to note that according to Sh.Nutsubidze (1956, 77-78; 1983, 30, 99), A. Urushadze (1964,138-139), Th. Gamkrelidze and V. Ivanov (1984, II, 907-908),S. Jikia cleverly noted that the name of the Argonaut Shipis related to Georgian egrisi [egrisi] – the name of the country,namely to its West-Kartvelian variant agr-/arg- [agr-/arg-], ofwhich the ethnonym Margali Mingrelian is derived. Thesescholars think thatmeans travellers to the countryof Arg, where the Colchian tribes Margalepi Mingrelians or thepeople of Arg lived (also see: Lortkipanidze 1986, 148 17 ;Lortkipanidze 1989, 218 16 ; Gamkrelidze, Kiknadze, et al. 2003,586).I think that Proto-Kartvelian – Colchian *agr·iS·i/ *arg·iS·i[*agr·iš·i/*arg·iš·i], Georg. egr·is·i [egr·is·i], is the countrywhere Mingrelians worshipped Arg·an – axe as the symbol ofpower.To Proto-Kartvelian – Colchian *agr·iS·i/*arg·iS·i[*agr·iš·i/*arg·iš·i] the following words have been compared:Sumerian agar (= a.gár) field (Halloran 2006, 50; Gamkrelidze,Ivanov 1984, II, 877); Mycenaean Greek [a-ko-ro] 1. aplain, valley, field; 2. a country (Gavalas 2000, 1); Greek1. field, valley, plain; 2. village, a country (Weisman 1899,2006, 12); Indo-European *a ’r- (= **aĝr-); Latin ager; Gothic331


akrs field (Gamkrelidze, Ivanov 1984, I, 36, 94; II, 877); OldEnglish æcer field; Greek (< land, Georgian egr-[egr-], Zan agr- [agr-] > Mingr. arg- [arg-]; Common-Kartvelian *egr·is 1·i [*egr·is 1·i] > Georgian egr·is·i [egr·is·i], Zan*agr·iS·i [*agr·iš·i] > Mingr. *arg·iS·i [*arg·iš·i] Egrisi andCommon-Georg.-Zan *m·egr·el·i [*m·egr·el·i] > Georg.m·egr·el·i [m·egr·el·i], Zan *m·agr·al·i [*m·agr·al·i] > Mingr.m·arg·al·i [m·arg·al·i] Mingrelian (see: Brosset 1849, 70;Chikobava 1942, 143, 144, 190; Janashia 1959, 6; Klimov 1964,132); the following processes take place here: 1. Common-Kartvelian *e > Zan a; 2. Common-Kartvelian *s 1 > Georg. s,Zan *š; 3. Common-Georg.-Zan cyrcumfix *m-...-el- > Zan m-...-al (Klimov 1964, 124; Klimov 1998, 112); 4. Zan consonantcluster *gr → Mingr. rg through metathesis (comp.:Akhvlediani 1956, 177; 1999, 207-209; Zhgenti 1953, 157-159;1956, 159, 239; 1960, 44).I conclude that the following schemes work for theseKartvelian forms: Common-Georg.-Zan *rg > Georg., Mingr.,Laz rg, and Common-Georg.-Zan *gr > Georg. gr, Mingr. rg.b). Greek forms that correspond to Common-Georgian-Zanegris·i [egris·i] are * > with thealternation of the consonsnts / / and / / and the change→ ; and - is the suffix of location; Zan *m·agr·al·ef-[*m·agr·al·ep-] with -ep plural making suffix is in regular332


corespondence with Greek * > wherethe Common-Georg.-Zan m- prefix and Zan initial vowel /a/ arepreserved; - - is the prefix of location (Brugmann 1911, 211),and - – nominative plural marker (Urushadze 1964, 137).5. On Reading the Pictorial Sign AxeIn the first part of my work I have presented algorithm 5.2.1-5 for reading pictorial signs of the Phaetos Disk. According tothis algorithm, reading of one and the same pictorial sign isdetermined by its horizontal or vertical positions on the Disk. Ifthe sign is rotated at the angle of 90 0 to its initial (horizontal)position and thus vertically printed, only the first syllable of itscorresponding word should be read (see: Kvashilava 2008,253, 254; www.kvashilava-gia.com).The Disk sign PHD15 and the Cretan hieroglyphsCH012a, and CH043a, are rotated 90 0 , that means that thefirst syllable /*a/ of the Proto-Kartvelian – Colchian form*a·rgan [*a·rganə] is read, and so, the Disk sign PHD15 isread as: *a [*a].Only one rotation position for the Linear A double axe signsA008/F0615, A008/F0616 and A008/F0617 is given ontablets, and according to rule 5.2.2 of my algorythm, they arealso read as *a [*a].This reading is also confirmed by M. Ventris’ reading of thecorresponding Mycenaean Greek double axe sign B008 as [a].E.g., Mycenaean Greek [a-ko-so-ne], Greek ,axe 20 (Gavalas 2000,1).20 . Comp.: Old English æce; English axe (see pictures in Hornby 2005, 92);German Axt. Also: Indo-European *p [h] ele u-; Greek < Semitic(Akkadian) pila u axe; Old Indian paraśú- axe; Mycenaean Greek[pe-re-ke-we] (Gamkrelidze, Ivanov 1984, II, 716, 716 2 , 739; 874). Comp.333


6. On Reading Cretan Hieroglyphs Axe and FoalI read the Hieroglyphic inscription on the Cretan intaglioaccording to rules 5.2.1-5 of my algorythm (see: Kvashilava2008, 253, 254; www.kvashilava-gia.com).Lydian double axe to labyrinth (Furnée 1972, 397; alsosee Chotalishvili 2003, 103, 104).334


Because the Cretan hieroglyphCH066/F21B0 foal/kidis rotated at the angle of 90 0 , and the CH043c axe – at theangle of 270 0 , according to rules 5.2.2 and 5.2.4 of thealgorythm, the first syllable *qU [*kwə] of the word is read ofthe signfoal/kid, and the second syllable of the word *rgan[*rganə] is read for axe. And thus, the clusterfoal/kid and axe is read as *qU -rgan [*kwə-rganə], with thesegment U [w] in the position #CwəC- (comp. Gamkrelidze,Machavariani 1965, 52, 54, 60, 61, 63, 72). To Proto-Kartvelian– Colchian form *qU rg·an· [*kwərg·an·ə] correspondsCommon-Georgian-Zan *qUirg·an- [*kwirg·an-] > Georgiandialect qvir·an- [kvir·an-] 21 and Mingr. qvirg·a [kvirg·a] 22 ,qvir·a [kvir·a] 23 foal.21 . Comp.: the corresponding forms of the Georgian Tushian, Mtiulian,Khevsurian, Kartlian, Imeretian and Meskhian dialects: qvir·an·a ·i[kvir·an·a ·i] (where, according to T. Uturgaidze, -a - is a specific Tushiansegment) foal; qvir·a-qvir·a! [kvir·a-kvir·a!], qvir·o-qvir·o! [kvir·okvir·o!]an interjection for calling a foal; qvi·qvir·i [kvi·kvir·i] 1. a lower lipof a horse; 2. neighing of a foal; qur·i·ka·Á [kur·i·>a·j] foal in child’sspeech (Glonti 1984, 569, 579); Old Georgian ÷ÃÂn·i/Ãvi·Ãvin·i335


These correspondences are acceptable, because the loss ofthe voiced consonant /g/ and of the word final sonant /n/ inGeorgian dialects and Mingr.-Laz forms is frequent. The loss ofthese sounds resulted in simpler words. See examples: thedialect forms of the Georg. adversative conjunction magram[magram] but are: Kizikian – maram [maram], Ajarian,Gurian, Imeretian, and Mingrelian – mara [mara]: here thefinal -m is also lost (Zhgenti 1956, 245; Glonti 1984, 344);Common-Georg.-Zan singular 1 st person personal pronoun*mUen a [*mwen a ] > Old Georg. men a [men a ] > NewGeorg. me [me], Zan man [man] > Laz ma n [ma n ], Mingr.ma [ma] I, me, where the phoneme /w/ is lost next to bilabial/m/ (Gamkrelidze 1959, 44, 50; Gamkrelidze, Machavariani1965, 323; Chikobava 1942, 104; Zhgenti 1956, 243); Common-Kartvelian 2 nd person plural personal pronoun *s 1 TqUen a[*s 1 tkwen a ] > Svan *STqUe- [*štkwe-] > *SdqUe- [*šdkwe-] > *SqUe- [*škwe-] > *SgUe- [*šgwe-] > *sgUe- [*sgwe-] >sgAÁ- [sgäj-], Common-Georg.-Zan *TqUen a [*tkwen a ] >Georg. Tqven [tkven], Zan Tqvan [tkvan] > Laz Tqva n[tkva n ], Mingr. Tqvan [tkvan] you, etc (Gamkrelidze 1959,[qwi·qwin·i/qvi·qvin·i] neighing of mother horse (Orbeliani 1993, 441, 448,449).The common meaning of these and similar forms is a foal (Chukhua2000-2003, 252).22 . Comp.: Georgian ”gerge is a baby horse, camel or elephant, ect.”(Orbeliani 1991, I, 157; 1993, II, 345; Chikobava 1951, II, 1430); Mingreliangerge [gerge] [a rider] great/St Giorgi (Kajaia 2001, I, 304).Also comp.: Mingr. xvirg·u [xvirg·u] a speedy walker (Dzadzamia,Vakhania 2007, VI, 202); Mingr. xvirg·u·a [xvirg·u·a] munching [of horse].23 . According to I. Javakhishvili (1992, 178), Mingr. qvir·a [kvir·a] ispreserved in the Georgian Kakhian-Kizikian dialect qur·an·i [kur·an·i] anewly born foal. In S.-S. Orbeliani’s Lexicon (1993, 240) qur·an·i [kur·an·i]means a bay.Comp. Sumerian kur 4 1. running; 2. galloping a horse (Halloran 2006,41) to Mingr. qur·in·u·a [kur·in·u·a] 1. to run away; 2. galloping.336


31, 50; Gamkrelidze, Machavariani 1965, 323; Klimov 1964,176; Klimov 1998, 75-76; Janashia 1937, 215; Chikobava 1936,72; 1942, 59, 104-106; Zhgenti 1953, 166-171).The loss of /g/ and /n/ can be explained similarly in thefollowing case, too: Common-Georg.-Zan *qUirg·an-[*kwirg·an-] > Georgian dialect qvir·an- [kvir·an-], Mingr.qvir·a [kvir·a] foal.M. Khubua (1945, 729-733) conncted the following forms:Mingr. qvira [kvira] and Persian [kurra, korre, kore,kora] a one or two year old baby of a horse, a mule, a donkeyand a camel, and supposed that the Mingrelian form had beenborrowed from Persian. 24 But my reading of the above Cretanintaglio as a Proto-Kartvelian – Colchian word *qU rg·an·[*kwərg·an·ə] shows that the words given below come from thecommon root * (g)- 25 (comp. Gamkrelidze, Ivanov 1984, I,24 . I am grateful to Prof. M. Todua for supplying me with the Persian <strong>da</strong>ta.25 . Comp.: Sumerian ANŠE kúnĝa (2) [ANŠE.BAR.AN] mule (Halloran 2006,61); Common-Indo-European * ; Sumerian /ANŠEANŠE.KUR.RA; Sumer. sisi; Akkadian sisû MEŠ < *sisā’um(ANŠE.ZI.ZI = *[ ANŠE s .s ]); Hurrian ešši; Egyptian [śśm.t];Mycenaean Greek [i-qo]; Greek (- -


103-109, 130) well spread in Europe, on the litorals of theMediterranean and Black seas, and the Tigris and Euphratesarea: Indo-European *poul-; Latin pullus young animal ect.;Mycenaean Greek [po-ro] 26 ; Greek (Homeric) ;Germanic *fulon; Old High German folo; German Fóhlen,Füllen foal; Old Icelandic foli (masculine), fyl < *fylja – filly;Albanian pélë < *pôlnâ mare (comp.: Gamkrelizde, Ivanov1984 II, 551, 555, 556; Ivanov 1996, 212); Moeso-Gothic fula(Skeat 1868, 79); Anglo-Saxon fola ’foal’, colt (Clark Hall1894, 2004, 108); Middle English fole, foile; English foal;Norwegian føll colt, følle; Swedish föl colt, föla, fåle; Bretonebeul; Welsh, Cornish ebol < *epālo- colt; Dutch veulen;Danish føl; Italian puledro; French poulain; Czech hříbě;Polish źrebię; Russian жеребёнок [žerebjónok]; Hittite kurka-(comp. Ivanov 1996, 213, 213 327 ); Middle Persian (Pahlavi)kurrag > Armenian [ ]; Albanian kërriç; OldGeorgian gerge [gerge]; Mingrelian qvirga [kvirga], qvira[kvira]; Georgian dialects qurani [kurani]; qviran-/qvir-/qur-[kviran-/kvir-/kur-] – foal.● RESULTS1. One oldest pictographic sign PHD15 of axe is printedon the Phaistos Disk;Old Slavic, Czech kobyla; Russian ĸобыла [kobyla]; Croatian kobila;Italian cavalla – mare; Spanish caballo; Italian cavallo; Portuguese cavalo;French cheval; Albanian kalë; Basque zaldi – horse, and others.26 . Evans (1935 II , 799, 799 3 , Fig. 773; 1952, 9; table V) compared the LinearB signs (2 foals) of the Knossos’ tablet (KN Ca-895) to the similarCyproit Script signs deciphered as [po] and [lo], he read it as po-lo foal,but he did not think this reading right, because Linear B was not considere<strong>da</strong>s Greek by him. Later J. Chadwick (1967, 85-86) confirmed the correctnessof Evans’ reading (Robinson 2007,113; also see Chotalishvili 2003, 178).338


2. Axe is a symbol of an attribute, an implement of theDeity, a symbol of power and fertility; also, the initiationsymbol and the symbol uncovering the concealed mystery;3. The Proto-Kartvelian – Colchian word for axe is *arg·an-[*arg·an-];4. The Old and New Indo-European language variants andparallel forms of the Proto-Kartvelian – Colchian *arg-/*agr-[*arg-/*agr-] are given;5. According to the algorithm presented by the author (see:Kvashilava 2008, 253, 254; www.kvashilava-gia.com), thePhaistos Disk PHD15 sign, the Cretan hieroglyphsCH012a, and CH043a, the Linear A signs A008/F0615,A008/F0616 and A008/F0617 are read as *a [*a], and theCretan hieroglyph CHO43 axe – as *rgan [*rganə];6. Following the rules of the same algorithm, the twohieroglyphinscription 255[6]CR3(3/3)04 of the Cretan intagliowith a foal CH066 and axe CH043c is read in Proto-Kartvelian – Colchian as *qU -rgan [*kwə-rganə];7. The forms parallel to the Proto-Kartvelian – Colchian root*qU rg- [*kwərg-] are attested in the languages of Europe, onthe literals of the Mediterranean and Black seas, and in theTigris and Euphrates area.REFERENCESliteratura1. Ad de Vries, 1981. Dictionary of Symbols and Imagery. North-Holland Publishing Company. Amster<strong>da</strong>m, London, 1981.2. Akhvlediani, G., 1956. Introduction to General Phonetics. Tbilisi339


State University Press. Tbilisi, 1956 (in Georgian).axvlediani g., 1956. zogadi fonetikis Sesavali. Tbilsis saxelmwifouniversitetis gamomcemloba. Tbilisi, 1956.3. Akhvlediani, G., 1999. Fun<strong>da</strong>mentals of General Phonetics.Foreword and Edited by Th. V. Gamkrelidze. Tbilisi StateUniversity Press. Tbilisi, 1999 (in Georgian).axvlediani g., 1999. zogadi fonetikis safuZvlebi. T. gamyreliZisre<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong> winasityvaobiT. Tbilisis universitetis gamomcemloba.sulxan-saba orbelianis saxelobis Tbilisis saxelmwifope<strong>da</strong>gogiuri universitetis gamomcemloba. Tbilisi, 1999.4. Beridze, Sh., 1920. Mingrelian (Iberian) Language. Tiflis, 1920(in Georgian).beriZe S., 1920. megruli (iveriuli) ena. Sesavali <strong>da</strong> masalebi. Iwigni, I nakv. tfilisi, 1920.5. Bible, 1992. Good News Bible. To<strong>da</strong>y’s English Version.American Bible Society. New York, 1992.biblia, 1989. saqarTvelos sapatriarqos gamocema. Tbilisi, 1989.6. Brosset, M., 1849. Rapports sur une voyage archéologique <strong>da</strong>nsla Géorgie et <strong>da</strong>ns l’Arménie. Rappott VII. St.-Pétersbourg, 1849.7. Brugmann, K., 1911. Griechische Grammatik. München, 1911.8. Chadwick, J., 1958, 1967, 1990. The Decipherment of Linear B.Cambridge University Press, 1958, 1967; Canto Edition, 1990.9. CHIC: Olivier, J.-P.; Go<strong>da</strong>rt, L.; Poursat, J.-C., 1996. CorpusHiéroglyphicarum Inscriptionum Cretae. École Françaised'Athènes, Études Crétoises 31, De Boccard, Édition Diffusion,Paris, 1996.10. Chikobava, Arn., 1936. Grammatical Analysis of Laz with Texts.Publishing House of the Academy of Sciences. Tiflis, 1936 (inGeorgian, Russian and French summaries).Ciqobava arn., 1936. Wanuris gramatikuli analizi, teqstebiTurT.ssrk mecnierebaTa akademiis saqarTvelos filialisgamomcemloba, tfilisi, 1936.11. Chikobava, Arn., 1938. Comparative Lexicon of Chan-Mingrelian-Georgian. Publishing House of the Academy ofSciences. Tiflis, 1938 (in Georgian).Ciqobava arn., 1938. Wanur-megrul-qarTuli Se<strong>da</strong>rebiTileqsikoni. ssrk mecnierebaTa akademiis saqarTvelos filialis340


gamomcemloba. tfilisi, 1938.12. Chikobava, Arn., 1942. The Oldest Structure of Noun Stems inKartvelian Languages. Publishing House of the Academy ofSciences of Georgia. Tbilisi, 1942 (in Georgian).Ciqobava arn., 1942. saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelurenebSi. saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiisgamomcemloba. Tbilisi, 1942.13. Chikobava, Arn., 1950, 1951, 1953, 1955, 1957, 1960, 1962,1964. Dictionary of the Georgian language. 8 vol-s. PublishingHouse of the Academy of Sciences of Georgia. Tbilisi, 1950-1964(in Georgian).qegl: Ciqobava arn., 1950, 1951, 1953, 1955, 1957, 1960, 1962,1964. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni. I-VIII t. saqarTvelosssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba. Tbilisi, 1950-1964.14. Chotalishvili, L., 2003. Systems of the Aegean Scripts. IvaneJavakhishvili Tbilisi State University. Publishing House Logos.Tbilisi, 2003 (in Georgian).CoTaliSvili l., 2003. egeosur <strong>da</strong>mwerlobaTa sistemebi. iv.<strong>javaxiSvilis</strong> saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti. programalogosi. Tbilisi, 2003.15. Chukhua, M., 2000-2003. Comparative Lexicon of KartvelianLanguages and Dialects. Additional Material for the Historical-Etymological Dictionary. Publishing House Universally. Tbilisi,2000-2003 (in Georgian).Cuxua m., 2000-2003. qarTvelur ena-kiloTa Se<strong>da</strong>rebiTileqsikoni. <strong>da</strong>matebiTi masalebi istoriul-etimologiurileqsikonisaTvis. gamomcemloba universali. Tbilisi, 2000-2003.16. Clark Hall, J. R., 1894, 2004. A Concise Anglo-SaxonDictionary. Cambridge University Press, 1894, 2004.17. Douros, G., 2008. A Font for Ancient Script in the GreaterAegean Vicinity. Electronic Publishing. Version 2.0, 2008, 1-82.18. Dzadzamia, M.; Dzadzamia, T.; Vakhania, V., 2007. Lexicon ofthe Mingrelian Language and Lineage of Words. 7 Vol-s. Tbilisi,2007 (in Georgian).ZaZamia m., ZaZamia c., vaxania vl., 2007. megruli enis leqsika <strong>da</strong>sityvaTwarmomavloba. 1-7 t. Tbilisi, 2007.19. Eisenberg, J. M., 2008. The Phaistos Disk: a one Hundred-Year-341


Old Hoax? In: The International Review of Ancient Art &Archaeology Minerva, July/August, 2008, 9-24.20. Evans, A. J., 1895. Cretan Pictographs and Prae-PhoenicianScript. With an Account of a Sepulchral Deposit at HagiosOnuphrios near Phaestos in its Relation to Primitive Cretan andAegean Culture. London, New York, 1895.21. Evans, A. J., 1901. The Mycenaean Tree and Pillar Cult and itsMediterranean Relations with Illustrations from Recent CretanFinds. London, Macmillan and Co., Limited, New York, theMacmillan Company, 1901.22. Evans, A. J., 1906. The Prehistoric Tombs of Knossos. I. TheCemetery of Zafer Papoura. II. The Royal Tomb of Isopata.London, 1906.23. Evans, A. J., 1909, 1952. Scripta Minoa. The Written Documentsof Minoan Crete with Special Reference to the Archives ofKnossos. Vol. I: The Hieroglyphic and Primitive Linear Classeswith an Account of the Discovery of the Pre-Phoenician Scripts,their Place in Minoan Story and their Mediterranean Relations,with Plates, Tables and Figures in the Text. Vol. II: The Archivesof Knossos, Clay Tablets Inscribed in Linear Script B. Editedfrom Notes, and Supplemented by John L. Myres. Oxford, at theClarendon Press, 1909, 1952.24. Evans, A. J., 1921, 1928 I , 1928 II , 1930, 1935 I , 1935 II . The Palaceof Minos at Knossos. The Palace of Minos. A ComparativeAccount of the Successive Stages of the Early Cretan Civilizationas Illustrated by the Discoveries at Knossos. Vol. I: The Neolithicand Early and Middle Minoan Ages. Vol. II, Part I, Part II; Vol.III; Vol. IV, Part I, Part II. Macmillan and Co., Limited St.Martin’s Street, London, 1921, 1928 I , 1928 II , 1930, 1935 I , 1935 II .25. Furnée, E. J., 1972. Die wichtigsten konsonantischen Erscheinungendes Vorgriechischen. The Hague – Paris, 1972.26. Gambaschidze, I.; Hauptmann, A.; Slotta, R.; Yalçin, Ü., 2001.Georgian: Schätze aus dem Land des goldenen Vlies. Katalog derAusstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum inVerbindung mit dem Zentrum für Archäologische Forschungender Goergischen Akademie der Wissenschaften Tbilissi vom 28.Oktober 2001 bis 19. Mai 2002. Bochum, 2001.342


27. Gamkrelidze, Th. V., 1959. Sibilant Correspondences and someQuestions of the Ancient Structure of Kartvelian Languages.Publishing House of the Academy of Sciences of the GeorgianSSR. Tbilisi, 1959 (in Georgian).gamyreliZe T., 1959. sibilantTa Sesatyvisobani <strong>da</strong> qarTvelurenaTa uZvelesi struqturis zogi sakiTxi. saqarTvelos ssrmecnierebaTa akademiis gamomcemloba. Tbilisi, 1959.28. Gamkrelidze, Th. V., 2000. Selected Works in Kartvelology.Tbilisi State University Press. Tbilisi, 2000 (in Georgian).gamyreliZe T., 2000. rCeuli qarTvelologiuri Sromebi. Tbilisisuniversitetis gamomcemloba. Tbilisi, 2000.29. Gamkrelidze, Th. V., 2008. Language & the Linguistic Sign(Selected Writings). Georgian National Academy of Sciences.Tbilisi, 2008 (in Georgian).gamyreliZe T., 2008. ena <strong>da</strong> enobrivi niSani (statiebis krebuli).saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademia. Tbilisi, 2008.30. Gamkrelidze, Th. V.; Ivanov, V. V., 1994, 1995. Indo-Europeanand the Indo-Europeans. A Reconstruction and HistoricalAnalysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. Part I: TheText; Part II: Bibliography, Indexes. With a Preface by R.Jacobson. English version by J. Nichols. Edited by W. Winter.Berlin-New York, Mouton de Gruyter, 1994, 1995.Gamkrelidze, Th. V.; Ivanov, V. V., 1984 = Гамкрелидзе Т. В.,Иванов В. Вс., 1984. Индоевропейский язык и Индоевропейцы.Реконструкция и историко-типологический анализ праязыкаи протокультуры (с предисловием Р. О. Якобсона). Т. I,II, Издательство Тбилисского Университета. Тбилиси, 1984.31. Gamkrelidze, Th. V.; Kiknadze Z.; Shaduri I.; Shengelaia N.,2003. A Course in Theoretical Linguistics. Tbilisi StateUniversity Press. Tbilisi, 2003 (in Georgian).gamyreliZe T., kiknaZe z., Saduri i., Sengelaia n., 2003. TeoriulienaTmecnierebis kursi. Tbilisis universitetis gamomcemloba.Tbilisi, 2003.32. Gamkrelidze, Th. V.; Machavariani, G. I., 1965. The System ofSonants and Ablaut in Kartvelian Languages. A Typology ofCommon Kartvelian Structure. Publishing House of the Academyof Sciences of the Georgian SSR. Tbilisi, 1965 (in Georgian).343


gamyreliZe T., maWavariani g., 1965. sonantTa sistema <strong>da</strong>ablauti qarTvelur enebSi, saerTo-qarTveluri struqturis tipologia.gamomcemloba mecniereba. Tbilisi, 1965.33. Gavalas, M., 2000. Mycenaean (Linear B) – English Glossary.Electronic Publishing, 2000.34. Glonti, A., 1984. Dictionary of Georgian Dialect Words.Publishing House Ganatleba. Tbilisi, 1984 (in Georgian).Rlonti al., 1984. qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona.gamomcemloba ganaTleba. Tbilisi, 1984.35. Go<strong>da</strong>rt, L., 1995. The Phaistos Disk: The Enigma of an AegeanScript. Photos by Judith Lange, translated by A. Doumas,Éditions Itanos, Iraklion, Athens, 1995.36. GORILA: Go<strong>da</strong>rt, L. ; Olivier, J.-P., 1976-1985. Recueil desInscriptions en Linéaire A. École Française d'Athènes, ÉtudesCrétoises 21, 5 Vol.-s, Librairie Orientaliste P. Geuthner, DeBoccard, Édition Diffusion, Paris, 1976-1985.37. Gu<strong>da</strong>va T., 1960. Some Cases of o>u correspondence in Zan(Mingrelian-Chan) Language. In: Bulletin of the Academy ofSciences of the Georgian, XXV, #1. Tbilisi, 1960 (in Georgian).gu<strong>da</strong>va t., 1960. o-s u-Si ga<strong>da</strong>svlis zogierTi SemTxveva zanur(megrul-Wanur) enaSi. saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiismoambe, XXV, #1. Tbilisi, 1960.38. Gu<strong>da</strong>va T.; Gamkrelidze Th. V., 1981. Consonant Clusters inMingrelian. In: Selected Writings of TSU to A. Shanidze. TbilisiState University Press. Tbilisi, 1981, 151-199. See also:Gamkrelidze Th. V., 2000, 151-199 (in Georgian).gu<strong>da</strong>va t., gamyreliZe T., 1981. TanxmovanTkompleqsebimegrulSi. Tsu krebuli eZRvneba ak. SaniZes. Tbilisis universitetisgamomcemloba. Tbilisi, 1981, 202-243; agreTve ix. gamyreliZeT., 2000, 151-199.39. Hagen, O., 2003. The Calen<strong>da</strong>r on the Phaestos Disk (ThePhilosopher’s Disk); The Phaistos Disk alias the MinoanCalen<strong>da</strong>r, a Pythagorean solution. Electronic Publishing, 2003.40. Halloran, J. A., 2006. Sumerian Lexicon. Electronic Version 3.0,2006, 1-159.41. Herder Lexikon, Symbole, 1980. Herder Freiburg-Basel-Wien,1980.344


42. Hornby, A. S., 2005. Oxford Advanced Learner’s Dictionary ofCurrent English. Oxford University Press, 7 th edition 2005.43. Ipsen, G., 1929. Der Diskus von Phaistos. Ein Versuch zurEntzifferung. Indogermanische Forschungen. In: IF, 47, Heft 1,1929, 1-41.44. Ivanov, V. V., 1996. Comparative Notes on Hurro-Urartian,Northern Caucasian and Indo-European. In: Journal of Indo-European Studies of the University of California, Los Angeles.Vol. 1. 1996, 147-264.45. Janashia, S., 1937, 1959. Tubal-Tabal, Tibaren, Iber. Bulletin ofENIMKE. Vol. I. Tbilisi, 1937; Works. Vol. III. Tbilisi, 1959 (inGeorgian).janaSia s., 1937. Tubal-Tabali, tibareni, iberi. n. maris saxelobisenis, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> materialuri kulturis institutis moambe, I. Tbilisi,1937; Sromebi. III t. Tbilisi, 1959.46. Japaridze, O., 1950. Colchian Axes. In: Bulletin of the SimonJanashia Museum of Georgia. Vol. XVI-B. Tbilisi, 1950 (inGeorgian).jafariZe oT. 1950. kolxuri culi. s. janaSias sax. saqarTvelossaxelmwifo muzeumis moambe. t. XVI-B. Tbilisi, 1950.47. Japaridze, O. M., 1953. Bronze Axes of West Georgia. In:Sovetskaya Arkheologya. Vol. XVIII. Publishing House of the USSRAcademy of Sciences. Moscow, 1953, 281-300 (in Russian).Джапаридзе О. М., 1953. Бронзовые топоры Западной Грузии.(К вопросу о ведущих типах орудий позднебронзовой культуры).Сборник «Советская археология». T. XVIII. ИздательствоАкадемии Наук СССР. Москва, 1953, 281-300.48. Javakhishvili, I., A., 1992. Works in Twelve Books. Vol. X.Publishing House Metsniereba. Tbilisi, 1992 (in Georgian).javaxiSvili iv., 1992. Txzulebani Tormet tomad. X t.gamomcemloba mecniereba. Tbilisi, 1992.49. Kajaia, O., 2001, 2002. Mingrelian-Georgian Dictionary. Vol. I,II, III. Edited by Thomas V. Gamkrelidze. Publishing HouseNekeri. Tbilisi, 2001, 2002, 2002 (in Georgian).qajaia oT., 2001, 2002. megrul-qarTuli leqsikoni. T. gamyreliZisre<strong>da</strong>qciiT. I, II, III t. gamomcemloba nekeri. Tbilisi, 2001, 2002,2002.345


50. Khubua, M., 1945. Words of Persian Origin in Mingrelian. In:Bulletin of the Academy of Sciences of the Georgian SSR, VI, 9.Tbilisi, 1945 (in Georgian).xubua m., 1945. sparsuli warmoSobis sityvebi megrulSi. saqar-Tvelos ssr mecnierebaTa akademiis moambe. Tbilisi, 1945.51. Kipshidze, I. A., 1914. Grammar of the Mingrelian (Iberian)Language with Chrestomathy and Dictionary. St.-Petersburg,1914 (in Russian).Кипшидзе I. А., 1914. Грамматика мингрельскаго (иверскаго)языка съ хрестоматiею и словаремъ. Матеріалы по яфетическомуязыкознанію, VII, Типографія императорскoй Академіинаукъ, Санкт-Петербургъ, 1914.yifSiZe ios., 1994. rCeuli Txzulebani. krebuli gamosacemadmoamza<strong>da</strong>, winasityvaoba <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo prof. k.<strong>da</strong>neliam. Tbilisis universitetis gamomcemloba. Tbilisi, 1994, 13-818.52. Klimov, G. A., 1964. Etymological Dictionary of the KartvelianLanguages. Moscow, 1964 (in Russian).Климов Г. А., 1964. Этимологический словарь картвельскихязыков. Москва, 196453. Klimov, G. A., 1998. Etymological Dictionary of the KartvelianLanguages. Berlin, New York, 1998.54. Kvashilava, G. D., 2007. The Phaistos Disc – ColchianGoldscript. In: Historical-Ethnological Researches. IvaneJavakhishvili History and Ethnology Institute. Vol. IX. Tbilisi,2007, 241-273.kvaSilava g., 2007. festosis disko _ kolxuri oqro<strong>da</strong>mwerloba. iv. <strong>javaxiSvilis</strong>saxelobis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> institutis samecniero krebuli:istoriul-eTnologiuri Ziebani, IX t. Tbilisi, 2007, 206-240.55. Kvashilava, G. D., 2008. On the Phaistos Disk as a Sample ofColchian Goldscript and its Related Scripts. In: Studies in Historyand Ethnology. Vol. X. Ivane Javakhishvili Institute of Historyand Ethnology. Tbilisi, 2008, 242-308.kvaSilava g., 2008. kolxuri oqro<strong>da</strong>mwerlobis nimuSis _ festosisdiskosa <strong>da</strong> misi monaTesave <strong>da</strong>mwerlobebis gaSifvris Sesaxeb.istoriul-eTnologiuri Ziebani, X t. <strong>ivane</strong> <strong>javaxiSvilis</strong> <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><strong>eTnologiis</strong> instituti. Tbilisi, 2008, 202-241.346


56. Lortkipanidze, O. D., 1972. The Culture of Old Colchis.Publishing House Khelovneba. Tbilisi, 1972 (in Georgian).lorTqifaniZe oT., 1972. Zveli kolxeTis kultura. gamomcemlobaxelovneba. Tbilisi, 1972.57. Lortkipanidze, O. D., 1986. Argonautica and Old Colchis.Publishing House Sabchota Sakartvelo, Tbilisi, 1986 (in Georgian).lorTqifaniZe oT., 1986. argonavtika <strong>da</strong> Zveli kolxeTi. gamomcemlobasabWoTa saqarTvelo. Tbilisi, 1986.58. Lortkipanidze, O. D., 1989. The Heritage of Ancient Georgia.Publishing House Metsniereba. Tbilisi, 1989 (in Russian).Лордкипанидзе О. Д., 1989. Наследие древней Грузии.Издтельство Мецниереба. Тбилиси, 1989.59. Lortkipanidze, O. D., 1991. Archäologie in Georgian: Von derAltsteinzeit zum Mittelalter. VCH Acta Humaniora. Weinheim, 1991.60. Marr, N. Ja., 1910. Grammar of the Chan (Laz) Language withChrestomathy and Dictionary. St.-Petersburg, 1910 (in Russian).Марръ Н. Я́., 1910. Грамматика анскаго (лазскаго) языка съхрестоматiею и словаремъ. Матерiалы по яфетическомуязыкознанiю, II. Санкт-Петербургъ, 1910.61. Melchert, H. C., 1993, 2001. Cuneiform Luvian Lexicon. LexicaAnatolica Volume 2. Chapel Hill, N. C. 1993. ElectronicPublishing, 2001.62. Mtskhetian Manuscript, 1983. Mtskhetan Manusctript of the Bible.Ed. by H. Dochanashcili. Publishing House of the Academy ofSciences of the Georgian SSR. Tbilisi, 1983 (in Georgian).mcxeT. xeln., 1983. bibliis mcxeTuri xelnaweri. teqstigamosacemad moamza<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamokvleva <strong>da</strong>urTo el.doCanaSvilma. saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiisgamomcemloba. Tbilisi, 1983.63. Neumann, G., 1968. Zum Forschungsstand beim Diskos vonPhaistos. In: Kadmos. Zeitschrift für vor- und frühgriechischeEpigraphik. Band VII, Heft 1, Berlin, 1968, 27-44.64. Nutsubidze, Sh., 1956, 1983. The History of GeorgianPhilosophy. I book. Tbilisi, 1956; Works. Vol. VIII. PublishingHouse Metsniereba. Tbilisi, 1983 (in Georgian).347


nucubiZe S., 1956, 1983. qarTuli filosofiis istoria. wigni I.Tbilisi, 1956; Sromebi. VIII t. gamomcemloba mecniereba.Tbilisi, 1983.65. Orbeliani, S.-S., 1698, 1991, 1993. Georgian Lexicon. Vol. I, II.Publishing House Merani. Tbilisi, 1991, 1993 (in Georgian).orbeliani s.-s., 1991, 1993. leqsikoni qarTuli. I, II t.gamomcemloba merani, Tbilisi, 1991, 1993.66. Pape, W., 1884. Griechisch-Dutsches Handwörterbuch. Braunschweig,1908.67. Robinson, A., 2007. The Story of Writing. Alphabets,Hieroglyphs & Pictograms. Times & Hudson, London, 2007.68. Rossi, R., 2007. The Great Mysteries of Archaeology: Knossos.David & Charles, 2007.69. Sidorova, N. A., 1972. The Art of Aegean World. PublishingHouse Iskusstvo. Moscow, 1972 (in Russian).Сидорова Н. А., 1972. Искусство эгейского мира. Из историимирового искусства. Изд-во Искусствa. Москва, 1972.70. Skeat, W. W., 1868. A Mœso-Gothic Glossary with an Introduction,an Outline of Mœso-Gothic Grammar, and a List of Anglo-Saxonand Old and Modern English Words. Etymologically Connectedwith Mœso-Gothic. London, Asher & Co., 13, Bedford Street,Covent Garden and Berlin, 11, Unter den Linden, 1868.71. SLD: Seven Language Dictionary. Edited by D. Schumaker.Avenel Books, New York, 1991.72. Sokolov, G., 1972. Aegean Art. Publishing House Izobrazitelnoeiskusstvo. Moscow, 1972 (in Russian).Соколов Г., 1972. Эгейское искусство. Серия Искусствостран и народов мира. Издательство Изобразительноеискусство. Москва, 1972.73. Urushadze, A. V., 1964. Ancient Colchis in the Myth of theArgonauts. Tbilisi University Press. Tbilisi, 1964 (in Georgian).uruSaZe ak., 1964. Zveli kolxeTi argonavtebis TqmulebaSi.Tbilisis universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1964.74. Weisman, A. D., 1899, 2006. Greek-Russian Dictionary. St.-Petersburg, 1899, 2006.Вейсманъ А. Д., 1899, 2006. Греческо-русскiй словарь.Санкт-Петербургъ, 1899, 2006.348


75. Zhgenti, S., 1953. The Phonetics of Chan-Mingrelian. TbilisiUniversity Press. Tbilisi, 1953 (in Georgian).JRenti s., 1953. Wanur-megrulis fonetika. Tbilisis saxelmwifouniversitetis gamomcemloba. Tbilisi, 1953.76. Zhgenti, S., 1956. The Phonetics of Georgian. Tbilisi UniversityPress. Tbilisi, 1956 (in Georgian).JRenti s., 1956. qarTuli enis fonetika. Tbilisis saxelmwifouniversitetis gamomcemloba. Tbilisi, 1956.77. Zhgenti, S., 1960. Comparative Phonetics of KartvelianLanguages. Tbilisi University Press. Tbilisi, 1960 (in Georgian).JRenti s., 1960. qarTvelur enaTa Se<strong>da</strong>rebiTi fonetika. I. marcvlebisagebulebis problema. Tbilisis saxelmwifo universitetisgamomcemloba. Tbilisi, 1960.brinjaos sarke urartu<strong>da</strong>n349nana baxsolianiarqauli simbolo yovelTvis sakralurTaniyo <strong>da</strong>kavSirebuli. samyaroSi mimdinare procesebSipersonificirebuli saxiT bunebis sxva<strong>da</strong>sxvaZalebi, ciuri mnaTobebi, cxovelebi, a<strong>da</strong>mianebiTanabari ZaliT monawileobdnen. simbolo aramxolod kodificirebuli forma iyo, aramed igia<strong>da</strong>mianSi Tanamonawileobis, Tanaziarebis gancdisgamomwvev uZlieres afeqtur saSualebasacwarmoadgen<strong>da</strong> [3, 139-140]. swored amgvari simboluri<strong>da</strong>tvirTvis matarebelia sarke.sarkis etimologiuri mniSvneloba SeiZlebaori sityviT ganisazRvros: spekulacia (Wvreta)<strong>da</strong> konsideracia (gansja), romelic inteleqtualursferos ukavSirdeba. sarke rogorc amreklavize<strong>da</strong>piri varskvlavebis moZraobis <strong>da</strong>kvirvebisasgamoiyenebo<strong>da</strong> [8, 635-636].


sarke qvecnobieris, WeSmaritebis, TviTSemecnebisa<strong>da</strong> pesimizmis arqetipia, romelic sicocxlissimbolizmTan, sikvdilTan <strong>da</strong> sulTan asocirdeba,romlis misteria a<strong>da</strong>mianis saxeSi airekleba.diskos formis metalisagan <strong>da</strong>mzadebuli sarkeebisuZvelesi nimuSebi arqeologiuri gaTxrebisSedegad egvipteSi, I dinastiis samarxi<strong>da</strong>nmomdinareobs [9, 109-110]. sarkeebs xeTuri xanisskulpturul gamosaxulebebzec va<strong>da</strong>sturebT.igi gvianxTuri xanis qalRvTaeba qubabas erTerTatributs Seadgen<strong>da</strong> [2, 312-317]. sarkeTa uZvelesinimuSebi, ZiriTa<strong>da</strong>d, brinjaosagan iyo <strong>da</strong>mzadebuli.misi realuri nimuSebi gordionis yorRanulisamarxebi<strong>da</strong>n momdinareobs. A yorRanSivercxlis sarke aRmoCn<strong>da</strong>. igi Zv. w. VI saukunesmiekuTvneba [7, 11]. sarkeebi aseve cnobili iyo asureTSi.koxta <strong>da</strong> fufunebis sagnebis gamoyenebaswrafad vrceldebo<strong>da</strong> egeosur samyarosa <strong>da</strong> saberZneTSi.brinjaosagan <strong>da</strong>mzadebuli diskos formissarke urartuli xelovnebis SesaniSnav nimuSswarmoadgens. vanis teritoriaze aRmoCenili niv-Ti Zv. w. VII saukuniT TariRdeba <strong>da</strong> amJamad britaneTismuzeumSia <strong>da</strong>culi [6, 51].kvlevis sagans warmoadgens sarkis gravirebulsalteze <strong>da</strong>culi siuJeti.350


sarkis diametri 16 santimetria. mas orivemxri<strong>da</strong>n ganieri, dekoratiulad gravirebuli ar-Sia aqvs Semovlebuli. sarkeze saxeluri ostatura<strong>da</strong>amibmuli, romelsac orive mxares wyvilixbos Tavi amSvenebs. sarkis eskizi wyvili wriTaawarmodgenili <strong>da</strong> masSi cxovelTa figurebi zemoT<strong>da</strong> qvemoT dinamiurad moZraoben <strong>da</strong> centriskenmiemrTebian. saltis wina pirze erTgvarovaniprocesiaa, romelSic gamosaxulia rqiani Citi,igi ukan iyureba, xari <strong>da</strong> Txa – isini `wmin<strong>da</strong>xisken” miiswrafian. salteze gamosaxuli `wmin<strong>da</strong>xe” centraluri figuraa <strong>da</strong> igi or buCqs SorisaaaRmarTuli. qvemo nawilSi lomi taxs ukanmisdevs. meore mxares salteze gamosaxulia ixvi,351


mjdomare Txa, mTis Txa, romelic balaxs Zovs<strong>da</strong> yvelani centraluri figurisaken – frTianimzis diskosaken miemarTebian. maTgan sapirispirod,qvemoT lomi Txas misdevs. frTiani mzisdisko, savaraudod, mzis qalRvTaeba ardinisTanun<strong>da</strong> iyos <strong>da</strong>kavSirebuli.rogorc vxe<strong>da</strong>vT, sarkis salteze orive mxaresgamoxatulia wriulad moZravi sxva<strong>da</strong>sxvacxovelebi <strong>da</strong> frinvelebi. figuraTa mimarTulebaze<strong>da</strong> <strong>da</strong> qve<strong>da</strong> zonebisaken aRniSnavs a<strong>da</strong>mianisgaazrebul Semecnebebs, romelic mzis amosvla-Casvlas, dRe-Ramis monacvleobas, sinaTlisa <strong>da</strong>wyvdiadis <strong>da</strong>pirispirebas ukavSirdeba, rac droiscikluri gaazrebis safuZvelia [3, 133].arqaul cnobierebaSi centri sakraluri zonaiyo. aq sruldebo<strong>da</strong> kosmogonia. `kosmiurixe”, `sicocxlis xe” ganasaxiereb<strong>da</strong> arqauli a<strong>da</strong>mianismier Seqmnili samyaros models. `sicocxlisxe” erTiani samyaros simbolo iyo [3, 129].urartuli brinjaos sarkis salteze gamosaxulisicocxlis xe, cxovelebisa <strong>da</strong> frinvelebisfigurebi <strong>da</strong> frTiani mzis disko mTlian samyaroswarmogvidgens.arqauli samyaros wesrigis uzrunvelmyofiki RvTaebebi arian. RvTaebaTa ipostasebi, ZiriTa<strong>da</strong>d,cxovelTa <strong>da</strong> frinvelTa saxiT iyo warmodgeniliganvixilavT ramdenime magaliTs:brinjaos gravirebul, sarkeze gamosaxulixari mniSvnelovan sakulto rols asruleb<strong>da</strong>.masTan arqauli wes-Cveulebebisa <strong>da</strong> folklorulimotivebis mTeli kompleqsia <strong>da</strong>kavSirebuli.[4, 520]352


Txis uZvelesi ikonografia Zv. w. III aTaswleulisSuaxanebiT <strong>da</strong>TariRebul uris dedofalSub-ad-dis samarxSi aRmoCenil sabeW<strong>da</strong>vsa<strong>da</strong> statuetze <strong>da</strong>sturdeba. aq Txa ukana fexebzedgas xesTan, romelic kosmiur xesTanaa simbolizirebuli[4, 588].lomi xeTuri <strong>da</strong> luviuri xelovnebis ZeglebzemTavari figuraa. esenia malatiis lomebisqvis qan<strong>da</strong>kebebi [10, 113-114], alaja-huiuqis, boRazqois`lomebis karibWe”, sa<strong>da</strong>c mas samefo Zalauflebissimbolod moiazrebdnen. msgavsi tradiciamikenur saberZneTSi <strong>da</strong>sturdeba. pilosis samefotaxts orive mxareze lomis gamosaxulebaamSveneb<strong>da</strong>; mikenSi karibWis win lomebis qan<strong>da</strong>kebebiidga. aqac lomi mefeTa saRvTo Zalauflebissimbolos warmoadgen<strong>da</strong> [4, 508-509].taxi xeTur lursmul warwerebSi (aniTasteqsti) lomsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>Tvs Soris moixsenieba. taxssimboluri <strong>da</strong>tvirTva aqvs mikenur-berZnul kulturultradiciaSi _ sabrZolo Cafxutze gamosaxuli`taxis eSvi” meomruli ganwyobis gamomxatvelia[4, 516].indur tradiciaSi ixvi arsebiTad sakultorols TamaSobs <strong>da</strong> wmin<strong>da</strong> frinvelad iTvleba.igi RvTaeba braxmas erT-erTi atributia [4, 543].rqiani Citi RvTaebis ipostass warmoadgens.rogorc vxe<strong>da</strong>vT, brinjaos sarkis arSiazegamosaxuli figurebi <strong>da</strong> sicocxlis xis kompoziciasamyaros wesrigis Tavisebur metaforulgamoxatulebas ganasaxiereb<strong>da</strong>. arSiaze gamosaxulicxovelebi – xari, lomi, taxi, Txa <strong>da</strong> frinvelebiuZveles <strong>da</strong> umniSvnelovanes simboloebsgamoxatavdnen, romlebic kosmosis calkeul na-353


wilebs ekuTvnodnen. amave dros, samyaros aucilebelimTlianobis ideasac gadmogvcemdnen [3,140].aRniSnuli monacemebis safuZvelze, SeiZlebaiTqvas, rom urartuli xelovnebis es nimuSi Cveulebrivara sayofacxovrebo, aramed saritualo<strong>da</strong>niSnulebis sagani un<strong>da</strong> yofiliyo. SemTxveviTiar un<strong>da</strong> iyos isic, rom es siuJeti mainca<strong>da</strong>maincmagiuri mniSvnelobis saganzea gamosaxuli.brinjaos sarkis ze<strong>da</strong>piri orive mxri<strong>da</strong>nkargad iyo gaprialebuli, rac albaT, sarkis sicocxlisa<strong>da</strong> sikvdilis ormag funqciaze miuTi-Teb<strong>da</strong>. misi magiuri <strong>da</strong>niSnulebisa <strong>da</strong> gamoyenebisSesaxeb msjeloba SeiZleba qalis samarxebSiaRmoCenili sarkeebiT. umravles SeTxvevaSi, aRniSnulinivTi sagangebo<strong>da</strong>a gatexili <strong>da</strong> <strong>da</strong>zianebuli.aRniSnulma garemoebam mkvlevrebs afiqrebina,rom micvalebulis <strong>da</strong>krZalvis dros sarkeebsgarkveuli magiur-religiuri niSniT azianebdnen[5, 89]. a. xazanovis Tanaxmad, sarkeebi imavgarozebisa <strong>da</strong> amuletebis ricxvs miekuTvneba,romelsac a<strong>da</strong>miani sicocxleSi Tan atarebs rogorcavi Tvalisagan <strong>da</strong>mcav saSualebas, xologar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg mas saflavSi im mizniTatandnen, rom sarkes im qveyanaSic patronisaTvisigive funqcia Seesrulebina, rasac saaqaoSi asruleb<strong>da</strong>[5, 89]. a<strong>da</strong>mianis warmodgeniT, sulitoveb<strong>da</strong> sxeuls, mas miwas miabarebdnen, misTvissaWiro nivTebs sagangebod azianebdnen, raTa maTsxeulsac gayro<strong>da</strong> suli <strong>da</strong> igi patronis sulsSeerTebo<strong>da</strong>. frezeris azriT, sarkeSi aireklebo<strong>da</strong>a<strong>da</strong>mianis suli. a<strong>da</strong>miani Crdilsa <strong>da</strong> sarke-354


Si areklil gamosaxulebas sulis gamovlineba<strong>da</strong>Riqvam<strong>da</strong>.did interess imsaxurebs sarkis Sesaxeb arsebulimdi<strong>da</strong>ri eTnologiuri <strong>da</strong> folklorulimasala ∗ . ase magaliTad, sparsul tradiciaSi sasiZoqorwilamde sapatarZlos sxva<strong>da</strong>sxva saCuqrebTanerTad sarkesac ugzavni<strong>da</strong>. qal-vaJma erTmaneTiam sarkeSi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxon, rom maTi momavalicxovrebis gza bednieri iyos. sarke qalismziTevSic Sedio<strong>da</strong>. mas rogorc bedis avgarozsgaTxovili qali didi sifrTxiliT <strong>da</strong> mokrZalebiTepyrobo<strong>da</strong>.samziTvo sarke qalis bedis, misi momavalicxovrebis megzuria, amitom mas sifrTxiliT un<strong>da</strong>moepyros, radgan Tu gaty<strong>da</strong>, misi bedic gatydeba,qmars <strong>da</strong>kargavs <strong>da</strong> sicocxle tanjvadga<strong>da</strong>eqceva. es siuJeti udevs safuZvlad sparselimwerlis saduy-he<strong>da</strong> aTis moTxrobas `gatexilisarke”. am nawarmoebSi sarkes bedis avgarozisfunqcia akisria.Zvel Cinur TqmulebaSi sarke siyvarulisa<strong>da</strong> erTgulebis simbolo<strong>da</strong>a gaazrebuli. TqmulebisTanaxmad, col-qmars droebiT ganSorebisaserTmaneTisaTvis sarkeebi uCuqebiaT. qalsqmrisTvis uRalatia. Ralatis ambavi mamakacs ka-WkaWad ga<strong>da</strong>qceulma sarkem amcno.sarkes gamanayofierebeli <strong>da</strong> Zlierebis mimniWebelifunqciac hqonia <strong>da</strong>kisrebuli. Turqmanulilegendis Tanaxmad, aleqsandre makedonels∗eTnologiuri <strong>da</strong> folkloruli masalis mowodebisa <strong>da</strong>gaweuli konsultaciebisaTvis baton g. gociriZes uRrmesmadlobas movaxseneb.355


dedofal qaqa-Siris <strong>da</strong>morCileba ganuzraxavs.dedofals iseTi sarke hqonia, romlis magiuriZalis SemweobiT yvela mowinaaRmdeges amarcxeb<strong>da</strong>.makedonelma msaxurTa rCeviT, 40 meomari 40qalze <strong>da</strong>aqorwina. colebma qmrebis gamanayofierebelisiTxe WurWelSi moaTavses, romlisganacmakedonelma sarke <strong>da</strong>amzadebina. ase SeZlo mefemdedoflis <strong>da</strong>marcxeba.sarkis magiuri <strong>da</strong>niSnuleba qarTul xalxurzRaprebSic mowmdeba, sa<strong>da</strong>c mas sxva<strong>da</strong>sxva mniSvnelobasTanerTad, a<strong>da</strong>mianis bedis, misi Tavga<strong>da</strong>savlisZiebis funqciac miewereba [1, 105-110].kvlevam aCvena, rom brinjaos gravirebulisarke sayofacxovrebo <strong>da</strong>niSnulebis, fufunebissagani ver iqnebo<strong>da</strong>. sarkis arSiaze gamosaxulisiuJeti utyuar ritualur ceremonias asaxavs,romlis axsna Semdgomi kvleva-Ziebis saqmes warmoadgens.literatura1. g. gociriZe, saqorwino sarke, sabWoTa xelovneba#5, Tb., 1985. iqve ix. miTiTeba specialursamecniero literaturaze.2. n. xazaraZe, n. baxsoliani, qubaba ( D KUBABA)gvianxeTuri xanis aRmosavleT mcire aziis samefo-samTavroTaqalRmerTi, masalebi saqarTveloseTnografiisaTvis XXV, Tb., 2005.3. m. xi<strong>da</strong>Seli, rituali <strong>da</strong> simbolo arqaul kulturaSi,Tb., 2005.4. Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванов, Индоевропейский языки индоевропейцы.356


5. А. М. Хазанов, Религиозно-магические понимание зеркал уСарматов, С.Э. №3, 1964.6. Anadolu Arastirmalari, Jahrbuch für Kleinasiatische forschunc,Istanbul, 1965.7. Anatolian Studies, vol. 1, Ankara-London, 1951.8. J. Chevalier, A. Gheerbrant, Dictionnaire Des Symboles,Mythes, Rêves, Coutumes, Gestes, Formes Figures, Couleurs,Nombres, Paris, 1997.9. D. E Devry, An Egyptian Mirror Handle in Fossil Bone, AMonthly Records of Anthropological Science, vol. XXXVII,London, 1937.10. Ö. Tunca, The Lion of Golakliköy, AnSt, vol XXVI, Ankara-London, 1976.The bronze mirror from UrartuNana BakhsolianiOn the bronze mirror arch the figures and the compositionof life tree are discovered. These figures and compositionexpresses the personification of the world order metaphor. Thepatterns of Urartian Art as usual aren’t domestic, luxurysubjects. These things were used for ritual purpose.357


lela saraliZee. w. “samxreT oseTis” avtonomiuri olqissazRvrebis sakiTxisaTvis (1922 w)1921 wlis Teberval-martSi, saqarTvelos demokratiulirespublikis Zal<strong>da</strong>tanebiT gasabWoebisSemdeg, osuri separatizmi axali ZaliTwarmoCin<strong>da</strong>. osebi kidev ufro Sors wavidnen, rocasaqarTvelos teritoriaze ara marto avtonomiis,aramed e. w. “samxreT oseTis” socialisturisabWoTa respublikis Seqmnis moTxovniT gamo-358


vidnen. e. w. ”samxreT oseTisaTvis” avtonomiisminiWebis sakiTxma sabWoTa mTavroba Tavi<strong>da</strong>nverTuli amocanis winaSe <strong>da</strong>ayena, rac obieqturimizezebiT iyo gamowveuli. gasarkvevi iyo romelteritoriaze <strong>da</strong> ra saxis avtonomia un<strong>da</strong> mieni-WebinaT osebisaTvis, is xom osebiT <strong>da</strong>saxlebuliZirZveli qarTuli miwa iyo. rkp (b) centralurikomitetis kavbiuros, saqarTvelos kompartiiscentralur komitets <strong>da</strong> revoluciur komitets,Tav<strong>da</strong>pirvelad gauWir<strong>da</strong>T e. w. “samxreT oseTis”revoluciuri komitetisa <strong>da</strong> partiuli komitetismier wamoyenebuli moTxovnebis <strong>da</strong>kmayofileba.osi avtorebi <strong>da</strong>bejiTebiT acxadeben, romTiTqos e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuri olqisavsebiT kanonzomierad Seiqmna, misi sazRvrebicimTaviTve kanonierad ganisazRvra. maTi azriT, amolqis xelovnurobaze saubari zedmetia, radganqarTvelebi amis <strong>da</strong>mtkicebas gaurkveveli wyaroebiTcdiloben. os avtorebs, iulia lalievas<strong>da</strong> <strong>ivane</strong> cxovrebovs mxedvelobaSi aqvT, 1921wlis 28 noembers saqarTvelos respublikis revoluciurikomitetis prezidiumis mier, “samxreToseTis” sazRvris <strong>da</strong>mdgeni komisiis muSaobisangariSi. komisiaSi, romelic kavbiuros ga<strong>da</strong>wyvetilebiTSeiqmna, Sevidnen: kirile kakabaZe,elerdovi, Soti, a. jatievi, s. gagloevi. aRniSnulTemasTan <strong>da</strong>kavSirebiT i. lalievma <strong>da</strong> i.cxovrebovma, saTauriT: “samxreT oseTis sazRvrebisaTvis”statia gamoaqveynes 1993 wlis 9 TebervlisgazeTSi: “samxreT oseTi”, romelic Semdegucvlelad Sevi<strong>da</strong> 2006 wels cxinvalSi, periodulipresis masalebis safuZvelze gamocemu-359


li oTxtomeulis: “oseTis samxreTiT Tovlic kiiwvo<strong>da</strong>”, I tomSi. kerZod, ki wignis pirvel TavSi,romlis saTauria: “osebi odiTganve cxovrobenTavianT miwaze” [14, 125-128].sabWoTa istoriografia e. w. “samxreT oseTis”avtonomiuri olqis Seqmnis istorias Segnebula<strong>da</strong>yalbeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> krZalav<strong>da</strong> am istoriis amsaxvelrealur dokumentebs. aseTia Sinagan saqmeTamaSindeli saxalxo komisris, profesiiT iuristbesarion kvirvelias <strong>da</strong>skvna, romelSic garkveviTiyo aRniSnuli, rom e. w. “samxreT oseTis”calke administraciul erTeulad gamoyofasamazro erTeulis uflebiTac ki, geografiuli<strong>da</strong> ekonomikuri mosazrebebiT, sakiTxis detaluradSeswavlis Semdeg, Sinagan saqmeTa saxalxokomisariats SeuZleblad miaCn<strong>da</strong> [8, 121].1921 wlis 6-8 seqtembers gaimarTa e. w. “samxreToseTis” revoluciuri komitetisa <strong>da</strong> partiulikomitetis gaerTianebuli sxdoma pasuxismgebelipartiuli muSakebis monawileobiT, romelmacganixila “samxreT oseTis” TviTgamorkvevisa<strong>da</strong> politikuri mowyobis sakiTxi”. sxdomammiiRo <strong>da</strong>dgenileba, romelic iTvaliswineb<strong>da</strong> e.w. “samxreT oseTis” socialisturi sabWoTa respublikisSeqmnas, romlis de<strong>da</strong>qalaqi cxinvaliun<strong>da</strong> yofiliyo, <strong>da</strong>dgenilebis <strong>da</strong>narTis mixedviT,e. w. “samxreT oseTis” sazRvrebSi mravaliqarTuli sofeli un<strong>da</strong> Sesuliyo, xolo am soflebismepatrone qarTvel xalxs arafers ekiTxebodnen.e. w. “samxreT oseTi” faqtobrivad avtonomiurrespublikad aris moxsenebuli 1922 wlis27 Tebervlis saqarTvelos kompartiis centralurikomitetis prezidiumis erT-erT dokument-360


Si, sa<strong>da</strong>c afxazeTi <strong>da</strong> e. w. “samxreT oseTi” avtonomiurrespublikebad arian <strong>da</strong>saxelebulni.cxadia, aq oqmis Semdgenlis <strong>da</strong>udevrobasTan kiar un<strong>da</strong> gvqondes mxolod saqme, aramed saerTotendenciasTan, raTa afxazeTi, aWara <strong>da</strong> e. w. “samxreToseTi”, separatistebma erTi tipis avtonomiurerTeulebad ganixilon [5, 55].1921 wlis 5 ivliss, e. w. “samxreT oseTis”revkomi, saqarTvelos revkoms Txov<strong>da</strong>, raTa momijnavemazraTa revkomebisaTvis gamoeca brZaneba,romlis Tanaxma<strong>da</strong>c, e. w. “samxreT oseTis”administraciuli sazRvrebis saboloo <strong>da</strong>dgenamde,Sereuli (qarTul-osuri) mosaxleobis raionebSiiurisdiqciis sakiTxebis gansazRvrisdros, mxolod calkeuli <strong>da</strong>saxlebuli punqtismier Tavisuflad gamoTqmuli neba-survilis mixedviTexelmZRvanelaT, anu TviT Sereuli raionebismosaxleobas un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>ewyvita, Tu romelirevkomis iurisdiqcias <strong>da</strong>eqvemdebarebodnen isini.amasTanave e. w. “samxreT oseTis” revkomi moiTxov<strong>da</strong>komisiis Seqmnis <strong>da</strong>Cqarebas, romelsacsabolood un<strong>da</strong> gaerkvia osur raionebTan mosazRvreadministraciuli erTeulebis gamijvnissakiTxi.e. w. “samxreT oseTis” revkomis pasuxad, 1921wlis 11 ivliss, saqarTvelos revkomma <strong>da</strong>adgina,rom goris mazris revkomis mier gamoyofil komisiassaswrafod gamoerkvia e. w. “samxreT oseTis”revkomisa <strong>da</strong> sxva mezobeli revkomebis samoqmedosazRvrebi. saqarTvelos Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatma, goris samazro revkomis1921 wlis 31 maisis ga<strong>da</strong>wyvetilebis safuZvelze,1921 wlis 20 ivliss, miiRo droebiTi <strong>da</strong>dgenile-361


a Svidi sasoflo sazogadoebis farglebSi, Seqmniliyoaxali administraciuli erTeuli centriTsofel javaSi, rac realurad ar ganxorcielebula.<strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad, e. w. “samxreToseTis” revkoms samazro revkomis uflebebieniWebo<strong>da</strong>. aRniSnuli <strong>da</strong>dgenileba ver wyvet<strong>da</strong>sakiTxs Sereuli mosaxleobis raionebSi iurisdiqciisgavrcelebis Sesaxeb. Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatis ganmartebiT, e. w. “samxreToseTis” mazra oficialurad <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli ariyo. arsebob<strong>da</strong>, mxolod goris mazraSi osebiT<strong>da</strong>saxlebuli, e. w. “samxreT oseTad” wodebuligansazRvruli nawili, romelSic Svidi soflis:1. orTevis, 2. beloTis, 3. yornisis, 4. javis, 5. yemuleTis,6. rokis <strong>da</strong> 7. wunaris sazogadoeba Sedio<strong>da</strong>,sa<strong>da</strong>c moqmedeb<strong>da</strong> erTi centraluri revkomi,mazris revkomis uflebebiT. rac Seexebo<strong>da</strong>soflebs: vanaTi, awyuris xevi, xoSura, sa<strong>da</strong>urianTkari, dvani, zemo avnevi, qvemo avnevi, nuli,Sinagan saqmeTa komisariatis <strong>da</strong>dgenilebiT, administraciuladgoris mazris cxinvalis raion-Si Sediodnen <strong>da</strong> ar eqvemdebarebodnen e. w. “samxreToseTis” revkoms. saqarTvelos Sinagan saqmeTasaxalxo komisariatis 1921 wlis 20 ivlisis<strong>da</strong>dgenileba ZalaSi rCebo<strong>da</strong> im dromde, vidre“oseTis sakiTxi” centraluri xelisuflebismier ar ga<strong>da</strong>wydebo<strong>da</strong> [1]. Tav<strong>da</strong>pirvelad e. w.“samxreT oseTis” revkomi, saqarTvelos centraluripartiuli <strong>da</strong> sabWoTa organoebis winaSeoficialurad sakiTxs osebis erovnuli TviTgamorkvevisa<strong>da</strong> avtonomiur erTeulad gamoyofisSesaxeb, jer kidev ar ayeneb<strong>da</strong>. sakiTxi ismebo<strong>da</strong>mxolod e. w. “samxreT oseTis” calke samazro-362


administraciul erTeulad gamoyofis Sesaxeb.saqarTvelos revkomma, ganixila ra “samxreT oseTis”calke administraciul erTeulad gamoyofissakiTxi, Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatisobieqturi <strong>da</strong>skvnis safuZvelze, Tavi SeikavasakiTxis arsebiTi ganxilvisagan <strong>da</strong> igi ga<strong>da</strong>sawyvetadga<strong>da</strong>sca saqarTvelos kp (b) ck-s.1921 wlis seqtemberSi, e. w. “samxreT oseTis”revkomi ufro Sors wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> sakiTxi <strong>da</strong>ayenaara Cveulebriv administraciul-teritoriulerTeulad gamoyofis, aramed calke <strong>da</strong>moukidebelpolitikur erTeulad gamoyofis Sesaxeb,romelic federaciulad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>kavSirebo<strong>da</strong> saqarTvelosssr respublikas.1921 wlis 31 oqtombers gaimarTa rkp (b) ckiskavbiuros prezidiumis sxdoma, romelmac moisminaS. eliavas moxseneba e. w. “samxreT oseTis”TviTgamorkvevis Sesaxeb. aRniSnulma sakiTxmasxdomaze didi azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaoba gamoiwvia.yvela is dokumenti, romelic gansazRvrav<strong>da</strong> e. w.“samxreT oseTis” TviTgamorkvevisa <strong>da</strong> iq xelisuflebisorganizaciis sakiTxebs, e. w. “samxreToseTis” saolqo komitetisa <strong>da</strong> revkomis gaerTianebulisxdomis mier specialurad gamoyofilmadelegaciam, jer kidev 1921 wlis 14 seqtembers,ganxilvisa <strong>da</strong> saboloo ga<strong>da</strong>wyvetisaTvis, rkp (b)kavkasiis biuros, saqarTvelos komunisturi partiiscentralur komitets <strong>da</strong> saqarTvelos ssrrevkoms warudgina. rkp (b) ck-is kavkasiis biuroaRniSnuli dokumentebis Seswavlis Semdeg, im<strong>da</strong>skvnamde mivi<strong>da</strong>, rom aucilebeli iyo e. w. “samxreToseTs” miniWebo<strong>da</strong> erovnuli TviTgamorkvevisufleba, gamoyofiliyo calke erovnul-poli-363


tikur erTeulad <strong>da</strong> saqmes miscemo<strong>da</strong> saTanadomsvleloba. amasTanave, kavbiuros miaCn<strong>da</strong>, romarc teritoriiT, arc mosaxleobis raodenobiT,arc geografiuli mdebareobiT, e. w. “samxreT oseTi”ar imsaxureb<strong>da</strong> imas, rom misgan <strong>da</strong>moukidebelisabWoTa socialisturi respublika Seqmniliyo.kavbiuro iTvaliswineb<strong>da</strong> imasac, rom ase-Ti rTuli politikuri organizmi <strong>da</strong> masTan <strong>da</strong>kavSirebulisammarTvelo xarjebi, mZime tvirTad<strong>da</strong>awvebo<strong>da</strong> mosaxleobas, ris gamoc kavbiurommizanSeuwonlad cno e. w. “samxreT oseTisaTvis”<strong>da</strong>moukidebeli sabWoTa socialisturi respublikisstatusis miniWeba.kavbiurom ga<strong>da</strong>wyvita, e. w. “samxreT oseTis”saolqo komitetis mier, jer kidev 1921 wlis 25Tebervals, q. vladikavkazSi, miRebuli <strong>da</strong>dgenilebisTanaxmad, osebis erovnuli TviTgamorkvevisformad, aRiarebuli yofiliyo avtonomiuriolqi. kavbiurom wina<strong>da</strong>deba misca saqarTvelosrevkoms, e. w. “samxreT oseTis” revkomTan erTadganesazRvra am axali avtonomiuri erTeulis sazRvrebi.kavbiuros aRniSnuli <strong>da</strong>dgenilebis safuZvelze,romelic erTsulovnad iqna mowonebulie. w. “samxreT oseTis” revkomis <strong>da</strong> partkomismier, 1921 wlis 10 noembers, “samxreT oseTis”revkomma, TxovniT mimarTa saqarTvelos revkoms,<strong>da</strong>eniSna dRe erToblivi sxdomisaTvis, romelsacun<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>ewyvita sakiTxi e. w. “samxreT ose-Tis” zogierTi aucilebeli sagnebiTa <strong>da</strong> masalebiTsaswrafod momaragebis Sesaxeb.1921 wlis 16 noembers saqarTvelos revkommaganixila, rogorc e. w. “samxreT oseTis” revkomis1921 wlis 10 noembris mimarTva “samxreT ose-364


Tis” avtonomiuri erTeulis sazRvrebis sakiTxze,aseve Sinagan saqmeTa saxalxo komisris moxsenebac,romelic moiTxov<strong>da</strong> droebiT moxsniliyorevkomis msjelobi<strong>da</strong>n e. w. “samxreT oseTis”administraciuli erTeulis Seqmnis sakiTxi <strong>da</strong>saxelmZRvanelod kvlav <strong>da</strong>rCeniliyo Sinagan saqmeTasaxalxo komisariatis 1921 wlis 20 ivlisis<strong>da</strong>dgenileba, axali administraciuli erTeuliSeqmniliyo Svidi sasoflo sazogadoebis farglebSi,centriT javaSi. saqarTvelos revkomma argaiziara Sinagan saqmeTa saxalxo komisris mosazrebani.rac Seexeba, e. w. “samxreT oseTis” revkomis1921 wlis 10 noembris mimarTvas, amis SesaxebsaqarTvelos revkomma <strong>da</strong>adgina, rom sakiTxisga<strong>da</strong>wyveta droebiT SeCerebuliyo, vidre adgilzemomuSave komisia warmoadgen<strong>da</strong> saTanadomoxsenebas e. w. “samxreT oseTis” erTeulis saz-Rvrebis Sesaxeb.1921 wlis 31 oqtombris <strong>da</strong>dgenilebiT, mar-Talia kavbiurom <strong>da</strong>adgina, rom e. w. “samxreT oseTi”gamoyofiliyo avtonomiur erTeulad, magrammas ar ga<strong>da</strong>uwyvetia sakiTxi imis Sesaxeb, Turogori un<strong>da</strong> yofiliyo am erTeulis teritoriulisazRvrebi. aRniSnuli sakiTxi e. w. “samxreToseTis” revkomTan SeTanxmebiT, TviT saqarTveloscentralur partiul <strong>da</strong> sabWoTa organoebsun<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>ewyvitaT. 1921 wlis 17 noembers, saqar-Tvelos komunisturi partiis centralurma komitetmakavbiuros <strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad, ganixilasakiTxi e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis mowyobis Sesaxeb. sakiTxis sirTule mdgomareob<strong>da</strong>imaSi, Tu sad un<strong>da</strong> gavlebuliyo amaxali xelovnurad Seqmnili politikuri erTeu-365


lis sazRvrebi, mis SemadgenlobaSi un<strong>da</strong> Sesuliyo,Tu ara qarTuli qalaqi cxinvali, asevemomijnave qarTuli soflebi. saqarTvelos komunisturipartiis centralurma komitetma sazRvrebisgamijvnis dros, uaryo qarTveli xalxisyovelgvari istoriuli ufleba <strong>da</strong> 1921 wlis 17noembers <strong>da</strong>adgina: Seqmniliyo e. w. “samxreT ose-Tis” avtonomiuri olqi centriT q. cxinvalSi <strong>da</strong><strong>da</strong>avala saqarTvelos revkoms, e. w. “samxreT ose-Tis” avtonomiuri olqis sazRvrebis <strong>da</strong>sadgenadSeeqmna Sereuli komisia, romelSic Sevidodnen,rogorc centris, aseve e. w. “samxreT oseTis” warmomadgenlebi.ck-is <strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad, sazRvrebis<strong>da</strong>dgenis dros komisias un<strong>da</strong> ewarmoebinafarTo saagitacio muSaoba masebSi, im <strong>da</strong>pirispirebisTavi<strong>da</strong>n asacileblad, rac mosalodneliiyo qalaq cxinvalis e. w. avtonomiur olqzega<strong>da</strong>cemasTan <strong>da</strong>kavSirebiT <strong>da</strong> Sedegebi ecnobebinapartiis centraluri komitetisaTvis.1921 wlis 28 noembers, revkomma saqarTveloskomunisturi partiis ck-is 1921 wlis 17 noembrisga<strong>da</strong>wyvetilebis safuZvelze, Seqmna e. w. “samxreToseTis” sazRvrebis gammijvneli Sereuli komisia,romlis SemadgenlobaSi Sevidnen: k. kakaba-Ze, elerdovi, Soti, a. jatievi, s. gagloevi. komisiispirveli sxdoma 1921 wlis 5 dekembers gaimarTa.sxdomis Tavmjdomared kirile kakabaZe air-Cies, mdivnad-sergo gagloevi. sxdomam Semdegi<strong>da</strong>dgenileba miiRo: “samxreT oseTis avtonomiuriolqis sazRvrebis <strong>da</strong>dgenisas, isargeblonmizanSewonilobis mosazrebebiT, administraciulimarTvis pirobebis moxerxebulobis gaTvaliswinebiT,<strong>da</strong>saxlebuli punqtebis ekonomikuri366


<strong>da</strong> kulturuli miswarafebebiT ama Tu im centrisadmi.amasTan, cxinvalis administraciul centra<strong>da</strong>Riarebis Sesaxeb ck-s <strong>da</strong>dgenilebis cxovrebaSipraqtikuli ganxorcielebisaTvis, komisia,sakiTxis adgilze gacnobis gamo, sakmarisadTvlis, sakiTxis namdvili mdgomareobis SesaxebpropagandiTa <strong>da</strong> axsna-ganmartebiTi muSaobiT Semoifarglos,raTa gaqarwyldes is Worebi, romlebicmosaxleobas Soris vrceldeba” [5, 68].ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong> Seqmniliyo e. w. “samxreT oseTis”ara sabWoTa socialisturi an avtonomiuri respublika,aramed avtonomiuri olqi. aRniSnul sakiTxsraime garTuleba ar gamouwvevia. uTanxmoebamohyva e. w. “samxreT oseTis” administraciulcentrad cxinvalis gamocxadebas <strong>da</strong> olqisaTviswmin<strong>da</strong> qarTuli soflebis ga<strong>da</strong>cemas. 1921 wlis 5dekembers, cxinvalis raionis qarTuli soflebiskomunistur ujredTa krebam <strong>da</strong>adgina: “moisminesra amxanag kakabaZis moxseneba “samxreT oseTis”avtonomiuri olqis Seqmnis Sesaxeb, centriT_ q. cxinvali, komujredebis kreba marTebula<strong>da</strong>Riarebs saqarTvelos kompartiis ck-s <strong>da</strong>dgenilebas“samxreT oseTis” avtonomiuri olqis SeqmnisSesaxeb, centriT cxinvali <strong>da</strong> miesalmeba am<strong>da</strong>dgenilebas” [5, 68].sabWoTa mTavrobis ga<strong>da</strong>wyvetilebam e. w. “samxreToseTis” avtonomiuri olqis SemadgenlobaSicxinvalis mosalodneli ga<strong>da</strong>cemis Sesaxeb,qarTveli mosaxleobis samarTliani guliswyromagamoiwvia. cxinvalis raionis <strong>da</strong> axlomaxlomdebare qarTuli soflebis mcxovrebni kvlavgoris mazris SemadgenlobaSi iTxovdnen <strong>da</strong>rCenas.miuxe<strong>da</strong>vad qarTvelebis aRSfoTebisa, 1921367


wlis 8 dekembers, Sereulma komisiam gamoitana<strong>da</strong>dgenileba e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis sazRvrebis <strong>da</strong>mtkicebis Sesaxeb. komisiaSisazRvrebis <strong>da</strong>dgenis dros principuli xasiaTiswinaaRmdegobebs adgili ar hqonia. mxolod zogierTiqarTuli soflis e. w. “samxreT oseTis”avtonomiuri olqis SemadgenlobaSi Sesvlis winaaRmdeggailaSqres komisiis wevrebma _ Sotma<strong>da</strong> elerdovma, Tumca komisiis umravlesobam ma-Ti azri ar gaiziara. radgan ukve arsebob<strong>da</strong> saqarTveloskp (b) ck-is 1921 wlis 17 noembris <strong>da</strong>dgenileba,e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis Seqmnis Sesaxeb centriT cxinvalSi. komisiamSesaZleblad scno gaevlo sasazRvro xazie. w. “samxreT oseTs” <strong>da</strong> goris mazras Soriscxinvalis <strong>da</strong> sof. ergeTis zeviT, ris gamoc e.w. “samxreT oseTis” SemadgenlobaSi, cxinvalisgar<strong>da</strong> moeqca qarTuli soflebi: dgvirisi, TamaraSeni,aCabeTi, qurTa, kexvi, qemerTa, zarcemi,skveri, xeiTi. miuxe<strong>da</strong>vad aseTi seriozuli <strong>da</strong>r-Rvevebisa, <strong>da</strong>dgenileba e. w. “samxreT oseTis” sazRvrebisSesaxeb, komisiis yvela wevris mier iqnaxelmowerili. amis Semdeg, saqarTvelos komunisturipartiis ck-is 1921 wlis 17 noembris<strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad, Sereulma komisiam yvelaes masala imave wlis 11 dekembers ga<strong>da</strong>ugzavnapartiis centralur komitets.marTalia, sakiTxi e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis Seqmnis Sesaxeb centriT q.cxinvalSi, sabWoTa xelisuflebis mier ga<strong>da</strong>wyvetilifaqti iyo, Tumca cxinvalisa <strong>da</strong> momijnaveqarTuli soflebis e. w. “samxreT oseTisaTvis”ga<strong>da</strong>cemas mosaxleobis ara erTi protesti moh-368


yva. sabWoTa mTavroba iZulebuli gax<strong>da</strong> angariSigaewia mosaxleobis moTxovnebisaTvis. 1921 wlis20 dekembers, saqarTvelos revkomma, moismina rae. w. “samxreT oseTis” avtonomiuri olqis sazRvrebisgamomrkvevi Sereuli komisiis moxsenebagoris mazraSi Seqmnili viTarebis Taobaze, mii-Ro Semdegi <strong>da</strong>dgenileba: 1. “samxreT oseTis” avtonomiurimxaris administraciul centrad CaiTvalosq. cxinvali, avtonomiuri xelisuflebisim teritoriaze gavrcelebiT, sa<strong>da</strong>c osebi arian<strong>da</strong>saxlebuli, gar<strong>da</strong> Casavlis sazogadoebisa <strong>da</strong>kobis raionisa, romelTagan pirveli un<strong>da</strong> <strong>da</strong>r-Ces raWis mazraSi, xolo meore duSeTis mazraSi.2. miendos Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatsavtonomiuri oseTis sazRvrebis <strong>da</strong>wvrilebiT gamokvlevasazRvrebis gamomrkvev arsebul komisiasTanerTad. 3. im dromde, sanam cxinvalis raionisqarTuli mosaxleobis sulieri mdgomareobaSeicvleba q. cxinvalis raionis avtonomiurioseTis teritoriad miCnevis sasargeblod, q.cxinvalSi <strong>da</strong> mis irgvliv arsebul qarTul soflebSi,Zalaufleba <strong>da</strong>tovebul iqnas saraionorevkomis xelSi, romelic Sedis goris mazraSi”[12].aRsaniSnavia, rom 1922 wels q. cxinvalSi osebiSeadgendnen mosaxleobis 13, 5 procents [6,92]. 1922 wlis 2 martis konstitucia iyo pirvelisakanonmdeblo aqti, romliTac oficialurad iqnaaRiarebuli <strong>da</strong> <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli saqarTvelossabWoTa socialisturi respublikis SemadgenlobaSie. w. “samxreT oseTis” avtonomiuri erTeulisSeqmna. amasTanave saWiro gax<strong>da</strong> iseTi sakanonmdebloaqtis miReba, romelic ufro vrclad369


gansazRvrav<strong>da</strong> e. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis samarTlebriv mdgomareobas saqarTvelosrespublikis SemadgenlobaSi <strong>da</strong> detalurad<strong>da</strong>amtkiceb<strong>da</strong> am axali erTeulis teritoriulsazRvrebs. aRsaniSnavia, rom saqarTvelosrevkomis mier, jer kidev adre iqna gamoyofilikomisia, romelsac un<strong>da</strong> moemzadebina proeqti e.w. “samxreT oseTSi” xelisuflebisa <strong>da</strong> mmarTvelobisorganoTa mowyobis Sesaxeb, Tumca maSinkomisiis muSaoba sazRvrebis gaurkvevlobam Seaferxa.mas Semdeg, rodesac sruliad saqarTvelossabWoebis pirvelma yrilobam <strong>da</strong>debiTad ga<strong>da</strong>wyvitae. w. “samxreT oseTis” avtonomiuri olqisSeqmnis sakiTxi <strong>da</strong> am faqtma konstituciaSichpova asaxva, aRniSnulma komisiam, 1922 wlis 28marts, sruliad saqarTvelos centraluri aRmasrulebelikomitetis prezidiums warudgina “proeqtidekretisa “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis <strong>da</strong>arsebis Sesaxeb”. prezidiumma, romelsaceswrebodnen: f. maxaraZe (Tavmjdomare), s.qavTaraZe, s. gagloevi, s. mamulia, m. oraxelaSvili<strong>da</strong> sxvebi, moiwona warmodgenili proeqtisprincipuli nawili, romelic Seexebo<strong>da</strong> e. w. “samxreToseTis” avtonomiuri olqis saxelmwifoxelisuflebis centralur <strong>da</strong> adgilobriv organoebs<strong>da</strong> <strong>da</strong>amtkica igi. sruliad saqarTveloscak-is Tavmjdomares <strong>da</strong>evala, rom sasazRvro sakiTxebismogvarebisTanave mTlianad gamoeqveynebinaaRniSnuli proeqti. 1922 wlis 9 aprils mowveuliiqna e. w. “samxreT oseTis” cak-isa <strong>da</strong>partiis saolqo komitetis gaerTianebuli sxdoma,romelmac specialurad ganixila sakiTxi e. w.“samxreT oseTis” avtonomiuri olqis SeqmnasTan370


<strong>da</strong>kavSirebiT, deklaraciis gamoqveynebis <strong>da</strong>CqarebisTaobaze.e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuri olqisSeqmnis oficialur TariRad miCneulia 1922 wlis20 aprili [4, 81-84]. sabWoTa saqarTvelos mesveurebma,yovelgvari samarTlebrivi normebis gverdisavliT, Seqmnes e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuriolqi <strong>da</strong> mis SemadgenlobaSi sruliadukanonod Seiyvanes 40 qarTuli sofeli <strong>da</strong> erTiqalaqi, sa<strong>da</strong>c 20000-mde qarTveli cxovrob<strong>da</strong>, xoloosebis raodenoba 1.100 suls Seadgen<strong>da</strong>. saqarTvelosssr Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatisspecialurma komisiam (Tavmjdomare gr. gvelesiani,wevrebi: d. kariWaSvili, s. giorgaZe) Seadginaim qarTuli soflebis sia <strong>da</strong> sofelTaerovnuli Semadgenloba, romlebic saqarTvelossaxalxo komisarTa sabWos 1922 wlis 20 aprilisdekretiT (#2) e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiurolqs ga<strong>da</strong>eca. es iyo Semdegi qarTuli soflebi:1. TamaraSenis sazogadoebis 12 qarTuli sofeli(qarTul soflebad komisiis wevrebi miiCnevdneniseT soflebs, sa<strong>da</strong>c osebi 50%-ze naklebiiyo): zemo aCabeTi, qvemo aCabeTi, TamaraSeni,patara Zarwemi, didi Zarwemi, sabawmin<strong>da</strong>, qemerti,xeiTi, dgvrisa, qurTa, kexvi, sveri, sa<strong>da</strong>c sul4650 suli cxovrob<strong>da</strong>, aqe<strong>da</strong>n 4119 qarTveli, 525osi, 6 sxva erovnebis.2. cxinvalis sazogadoebis: qalaqi cxinvali(sa<strong>da</strong>c sul 3832 suli iyo, aqe<strong>da</strong>n qarTveli 1185,osi _ 0, sxva erovneba _ 2697), sofeli gujabauri(sul 226 kaci, aqe<strong>da</strong>n qarTveli 186, osi _ 40,sxva erovneba _ 0).371


3. wunaris sazogadoebis: sofeli nuli (sul437 suli, aqe<strong>da</strong>n 413 qarTveli, 24 osi, sxva erovneba_ 0).4. dirbis sazogadoebis: sofeli ZvelTi(sul 344 suli, aqe<strong>da</strong>n qarTveli 324, osi _ 10,sxva erovneba _ 10).5. avnevis sazogadoebis 11 sofeli: xundisubani, Sin<strong>da</strong>ra, TiRva, ZaleTi, zemo oqona, qvemooqona, nedlaTi, sufnisi, nabakevi, jvrisisi,bzisxevi (sul 1860 suli, 1526 qarTveli, 334 _osi, sxva erovneba _ 0).6. mereTis sazogadoebis 6 sofeli: snekvi,zardianTkari, qsuisi, Warebi, kubiTi, disevi(sul 1655 suli, aqe<strong>da</strong>n qarTveli- 1536, osi _ 119,sxva erovneba _ 0).7. orTevis sazogadoebis: sofeli vanaTi(sul 480 suli, aqe<strong>da</strong>n 432 qarTveli, osi _ 48,sxva erovneba _ 0)8. beloTis sazogadoebis 7 sofeli: awvrisxevi(sul 299 mcxovrebi<strong>da</strong>n yvela qarTveli),sacxeneTi (sul 289 suli <strong>da</strong> yvela qarTveli),xaSura (sul 135 suli <strong>da</strong> yvela qarTveli), sadurianTkari(sul 22 suli, yvela qarTveli, belo-Ti (sul 220 suli<strong>da</strong>n yvela qarTveli), zemo avnevi(sul 287 suli, yvela qarTveli), qvemo avnevi(sul 127 suli, yvela qarTveli) [5, 88-90].e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuri olqi,rogorc TviT saqarTvelos Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatis specialuri komisiis wevrebismier Sedgenili aRweri<strong>da</strong>nac Cans, Tavi rom <strong>da</strong>vaneboTim qarTul miwa-wyals, sa<strong>da</strong>c is xelovnuradSeakowiwes, mravali qarTuli soflis xelovnurigaerTianebiT Seiqmna. ase miviReT „samxreT372


oseTi“ centralur saqarTveloSi [7, 17]. dekretisgamocemas, bunebrivia, adgilobrivi qarTulimosaxleobis ukmayofileba mohyva, ris gamoc saqarTvelosssr centraluri aRmasrulebeli komitetiiZulebuli gax<strong>da</strong> sul male Seetana zogierTicvlileba 1922 wlis 20 aprilis dekretSi.25 aprils miRebuli iqna specialuri <strong>da</strong>dgenileba,romliTac qarTul soflebSi administracia<strong>da</strong> milicia qarTuli rCebo<strong>da</strong>, xolo kobis raioniadministraciulad duSeTis mazras miaweres.aRniSnulma Sesworebam, <strong>da</strong>Zabuloba adgilobrivqarTvelebsa <strong>da</strong> os mosaxleobas Soris ver ganmuxta.1922 wlis aprilSi saqarTveloSi, e. w. „samxreToseTis“ ukanono avtonomiuri olqis Seqmnam,kidev ufro gaamwvava politikuri situacia. qar-Tuli sazogadoebrivi azri uaryofiTad Sexv<strong>da</strong>olqis Seqmnas, radgan eTnikuri gansxvevebuloba<strong>da</strong> saqarTvelos miwa-wyalze osebis kompaqturi<strong>da</strong>saxleba, maTTvis politikuri avtonomiis mini-Webis araviTar safuZvels ar qmni<strong>da</strong>, radgan teritoria,sa<strong>da</strong>c osebi saxloben saqarTvelos ar<strong>da</strong>upyria <strong>da</strong> arc am erovnul umciresobaTa sam-SoblosaTvis waurTmevia. es miwa-wyali istoriuladsaqarTvelos ekuTvno<strong>da</strong> <strong>da</strong> droTa ganmavlobaSi,garkveuli politikuri movlenebis Semdeg,osebma <strong>da</strong>ikaves, rodesac iq Casaxldnen.e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuri olqi Seiqmnaarakanonierad, xelovnurad, vinai<strong>da</strong>n Si<strong>da</strong>qarTlSi (samaCablo, safalavando, qsnis saeris-Tavo) osebiT <strong>da</strong>saxlebul teritorias avtonomiuriolqi <strong>da</strong>arqves, rac yovlad <strong>da</strong>uSvebeli iyo.saxelwodeba „samxreT oseTi“, rogorc geografi-373


uli adgilis aRmniSvneli termini xelovnuria,Tumca es termini pirobiTad adrec gamoiyenebo<strong>da</strong>,xolo rac Seexeba e.w. „samxreT oseTis“ avtonomias,igi saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis<strong>da</strong>myarebamde ar arsebob<strong>da</strong>. saqarTvelosdemokratiuli respublikis konstituciiT, romelic1921 wlis 21 Tebervals iqna miRebuli, avtonomiurimmarTveloba mxolod afxazeTis, aWaris<strong>da</strong> zaqaTalisTvis iyo gaTvaliswinebuli, e.w. „samxreT oseTis“ politikur avtonomiaze saqarTvelosdemokratiuli respublikis <strong>da</strong>mfuZnebelikrebis mier miRebul konstituciaSi [2, 62]saerTod araferia naxsenebi, rac sruliad kanonzomieriiyo. aRsaniSnavia is faqtic, rom roca e.w. „samxreT oseTis“ avtonomiuri olqi xelovnuradSeqmnes <strong>da</strong> masSi qarTuli soflebi ZaliTSeiyvanes, osTa namdvil samSobloSi _ CrdiloeToseTSi araviTari avtonomia ar arsebob<strong>da</strong>,igi mogvianebiT 1924 wlis 17 ivliss Seiqmna ruseTissfs respublikaSi avtonomiuri olqis saxiT[11, 40], xolo 1936 wels avtonomiuri respublikisstatusi mieniWa. is teritoriebi, sa<strong>da</strong>csabWoTa xelisuflebis <strong>da</strong>myarebis Semdeg SeiqmnaafxazeTis <strong>da</strong> „samxreT oseTis" avtonomiuri er-Teulebi, uZvelesi droi<strong>da</strong>n qarTuli miwa-wyalia,qarTul saxelmwifoTa farglebSi myofi regionebia[10, 120].e. w. „samxreT oseTisaTvis“ avtonomiis mini-Webis sakiTxi, realurad sabWoTa ruseTis miersaqarTvelos okupaciis Semdeg <strong>da</strong>isva. 1921 wlisTeberval-martSi, roca saqarTvelos Zal<strong>da</strong>tanebiTigasabWoeba xdebo<strong>da</strong>, saqarTvelo<strong>da</strong>n CrdilokavkasiaSi 1920 wels ga<strong>da</strong>suli osTa Seiara-374


Rebuli razmebi <strong>da</strong>brundnen <strong>da</strong> wiTeli armiisnawilebTan erTad aqtiurad ibrZodnen saqarTvelosdemokratiuli respublikis winaaRmdeg.osebis mier TviTneburad xdebo<strong>da</strong> sazRvrebis<strong>da</strong>dgena sruliad ukanonod Seqmnili olqisa-Tvis. 1922 wlis 2 ivliss, qalaq cxinvalSi, samxareopartiuli komitetis <strong>da</strong> e. w. „samxreT ose-Tis“ centraluri aRmasrulebeli komitetis gaerTianebulsxdomaze, romelsac Tavmjdomareob<strong>da</strong>k. jatievi, n. gasievi (mdivani), miiRes <strong>da</strong>dgenileba,romlis ZaliTac administraciuli urTierTobisTvalsazrisiT e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuriolqi gaiyo 3 kantonad: 1) javis, centriTjavaSi, 2) cxinvalis, centriT _ cxinvalSi<strong>da</strong> 3) qsnis centriT _ axalgorSi. Tavis mxriv,cxinvalis kantonSi Sedio<strong>da</strong>: a) wunaris, b) yornisis,g) oqonis, d) cxinvalis, e) orTevis, v) beloTis,z) andoreTis raionebi.qsnis kantonSi _ a) lexuris, b) axalgoris,g) monastris raionebi. saboloo jamSi olqi samkantonad <strong>da</strong> 14 raionad iyofo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>dgenilebismixedviT, mmarTvelobis organoebi un<strong>da</strong> yofiliyo:olqis centrSi e. w. „samxreT oseTis“ avtonomiuriolqis centraluri aRmasrulebeli komiteti,sam kantonSi muSaTa <strong>da</strong> glexTa deputatebissakontrolo aRmasrulebeli komitetebi,raionebSi _ raionebis aRmasrulebeli komitetebi.javaSi, cxinvalSi <strong>da</strong> axalgorSi raiaRmaskomisfunqciebi sakontrolo aRmasrulebeli komitetisxelSi ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong> [13].1922 wlis 20 ivliss sabWoTa saqarTvelosSinagan saqmeTa saxalxo komisariatma, erTianiwesrigis <strong>da</strong> uflebrivi mdgomareobis gansazRvr-375


is mizniT, vidre detalurad <strong>da</strong>muSavdebo<strong>da</strong> mwvavesakiTxi sazRvrebis Sesaxeb, qarTvelebiTa <strong>da</strong>osebiT <strong>da</strong>saxlebul raionebSi droebiTi <strong>da</strong>dgenilebamiiRo, romelic saqarTvelos komunisturipartiis plenumis, politbiuros <strong>da</strong> org biuros1922 wlis 26 agvistos <strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad,savaldebulo iyo „samxreT oseTis“ revkomisaTvisim dromde, vidre osTa sakiTxi saboloo<strong>da</strong>r ga<strong>da</strong>wydebo<strong>da</strong> saTanado xelisuflebis mier.<strong>da</strong>dgenilebis Tanaxmad, e. w. „samxreT oseTis“administraciuli erTeuli Svid yofil soflissazogadoebas Seicav<strong>da</strong> goris mazraSi: 1.orTevis 2. beloTis, 3. yemuleTis, 4. yornisis, 5.rokis, 6. javis, 7. wunarisis. aRniSnuli erTeulebisadministraciul centrad gamocxad<strong>da</strong> sofelijava. sakiTxi orTevis, beloTis <strong>da</strong> wunarissazogadoebebi<strong>da</strong>n cxra wmin<strong>da</strong> qarTuli soflisgamoyofis Sesaxeb, goris samazro revkomis <strong>da</strong>skvnisTanaxmad, sazRvrebis gamomrkvevi komisiismuSaobis <strong>da</strong>mTavrebamde Riad iqna <strong>da</strong>tovebuli.saubari iyo Semdeg qarTul soflebze: vanaTi,beloTi, awyuris xevi, sacxeneTi, xaSura, xadurianTkari, dvani; zemo avnevi <strong>da</strong> qvemo avnevi, romlebiccxinvalis raionSi rCebodnen. <strong>da</strong>dgenilebisTanaxmad, osTa problemebis irgvliv muSaobas,saqarTvelos Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatisadministraciul erTeulTa ganyofileba<strong>da</strong> masTan <strong>da</strong>arsebuli specialuri mudmivi komisiaxelmZRvanelob<strong>da</strong>. saqmis axlo gacnobam ganyofilebisTanamSromlebi <strong>da</strong>arwmuna, rom 1917wlis sasoflo-sameurneo aRweris Sedegad Sekrebilicnobebi maT ver gamoadgebo<strong>da</strong>T saxelmZRvanelod,vinai<strong>da</strong>n aRweras Tavi<strong>da</strong>nve uamravi nak-376


li gaaCn<strong>da</strong>, radgan 1917 wlis Semdeg, saqarTveloSimosaxleobis ga<strong>da</strong>adgilebis Tvalsazris,mravali cvlileba ganxorciel<strong>da</strong>. kerZod, saqar-Tvelos demokratiuli respublikis mTavrobismier, osTa 1920 wlis ajanyebis Caqrobis Semdeg,osebis gansakuTrebiT didi nawili TavianTi sacxovrebeliadgilebi<strong>da</strong>n aiyara. zogi CrdiloeTkavkasiaSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>, zogic sxva adgilebSi gaixizna.saqarTvelos administraciul erTeulTa ganyofilebastatistikur aRricxvas did mniSvnelobasaniWeb<strong>da</strong>. centraluri statistikuri sammarTvelosmier, Zveli aRweris mixedviT, Sedgeniliiqna detaluri nusxa osi mosaxleobis raodenobisSesaxeb mTel saqarTveloSi, romelSicnaCvenebi iyo yoveli soflis mcxovrebTa raodenoba,<strong>da</strong>dgenili iqna procentulad, rogorc qar-Tveli, ise osi mosaxleoba. aucilebeli gax<strong>da</strong>aseve, osi mosaxleobis axali statistikuri aRwerayvela im mazrebSi, sa<strong>da</strong>c isini cxovrobdnen.amasTanave, miRebuli iqna ga<strong>da</strong>wyvetileba siebSiar SeetanaT osi mosaxleobis is nawili,romelTac mxolod odesme hyav<strong>da</strong>T osi STamomavlobiswinaprebi, realurad ki savsebiT gaqarTvelebulniiyvnen, rogorc eniT, sarwmunoebiT,zne-CveulebiT, kulturiT <strong>da</strong> sxva tradiciebiT.gar<strong>da</strong> amisa, isini sruliad arafriT ar gansxvavdebodnenqarTvelebisagan, romelTan erTa<strong>da</strong>ciyvnen Wirsa <strong>da</strong> lxinSi <strong>da</strong> rac mTavaria, yvelasferoSi qarTul saxelmwifoebriv-politikur <strong>da</strong>sazogadoebriv-kulturul orientacias iziarebdnen.isini TavianT Tavs TviTonve qarTveleba<strong>da</strong>Riarebdnen, rodesac maT winaSe erovnuli TviTgamorkvevissakiTxi idga. administraciuli gan-377


yofileba jer kidev muSaobis procesSi iyo, rodesaccxinvali<strong>da</strong>n Casulma osTa delegaciam sabWoTasaqarTvelos mTavrobis winaSe kidev erTxel<strong>da</strong>ayena sakiTxi „samxreT oseTis“ olqisaTvisavtonomiuri uflebis miniWebaze <strong>da</strong> administraciulisazRvris <strong>da</strong>wesebaze. aRniSnul sakiTxTan<strong>da</strong>kavSirebiT, osebma, aseve, SuamdgomlobiTmimarTes saqarTvelos komunisturi partiis centralurkomitets <strong>da</strong> ruseTis komunisturi partiiscentraluri komitetis kavkasiis biuros(kavbiuro) [9, 22-24].1923 wlis martSi saqarTvelos Sinagan saqme-Ta saxalxo komisariatma miiRo <strong>da</strong>dgenileba gorismazris administraciul erTeulebad <strong>da</strong>yofisSesaxeb, romelSic aRniSnulia: “Sinagan saqmeTasaxalxo komisariatma, ganixila ra gorismazris aRmasrulebeli komitetis mier warmodgenilinusxa mazris administraciul erTeulebad(Temebad) <strong>da</strong>yofisa <strong>da</strong> miiRo ra mxedvelobaSi: a)rom nusxaSi gaTvaliswinebulia mxolod is Temebi,romelnic goris mazris farglebSia <strong>da</strong>tovebuliSedegad “samxreT oseTisaTvis“ avtonomiuriolqis mowyobis Sesaxeb” gamocemuli dekreti#2-isa; b) rom nusxaSi CamoTvlil TemTa Sorismoxsenebulia agreTve borjomis Temi, miuxe<strong>da</strong>vadsruliad saqarTvelos centraluri aRmasrulebelikomitetis meore sesiis mier warsulwels miRebuli <strong>da</strong>dgenilebisa, romliTac borjomisraioni calke administraciul erTeula<strong>da</strong>agamocxadebuli; g) rom sofeli rexa (Tbilisismazra) nusxiT Setanili ar aris goris mazrisfarglebSi, winaaRmdeg Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatis mier 1922 wlis 20 noembers mi-378


Rebuli <strong>da</strong>dgenilebisa, romliTac sofeli rexagamoricxul iqmna Tbilisis mazri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> miweriligoris mazraze <strong>da</strong> sofeli gujabauri (cxinvalismaxloblad) naCvenebi ar aris goris mazrisfarglebSi, rac ar eTanxmeba #2-iT gamocemulidekretis teqsts „samxreT oseTis“ sazRvrebisSesaxeb, romlis meore muxli ambobs, rom samxreTiTsazRvari gaivlis “dvani-gujabaurisgzis paralelurad Crdilo-<strong>da</strong>savleTis mxriT”,miiRo ra mxedvelobaSi yvela es mosazreba <strong>da</strong>adgina:1) goris mazris aRmasrulebeli komitetismier warmodgenili nusxa mazris administraciulerTeulad <strong>da</strong>yofisa <strong>da</strong>mtkicdes masSi SemdegSesworebaTa SetaniT: a)nacvlad “borjomis Temisa”nusxaSi Setanili iqmnas “borjomis raioni”<strong>da</strong> maSasa<strong>da</strong>me TemTa ricxvi Semcirdes erTiT e.i. mazra un<strong>da</strong> Seicavdes ara 17-s, aramed 16 Tems<strong>da</strong> 1 raions, b) sofeli rexa mieweros goris mazrisatenis Tems <strong>da</strong> g) sofeli gujabauri Setaniliiqnas goris mazris farglebSi <strong>da</strong> 2) piri am<strong>da</strong>dgenilebisa gaegzavnos yvela saxalxo komisariats,goris mazris aRmasrulebel komitets,amave mazris miliciis ufross, ga<strong>da</strong>saxadTa sammarTvelos<strong>da</strong> Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatissamilicio, saerTo sainstruqtoro-sainformacio,safinanso <strong>da</strong> momaragebis ganyofilebebs,agreTve Jurnal “moambes” (Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatis yovelkvireuli organo- l.s.)re<strong>da</strong>qcias“. <strong>da</strong>dgenilebas goris mazris administraciulerTeulebad <strong>da</strong>yofis Sesaxeb xels awerdnen:sabWoTa saqarTvelos Sinagan saqmeTa saxalxokomisari a. gegeWkori, saqmeTa mmarTvelid. Ciqovani <strong>da</strong> administraciuli ga<strong>da</strong>nawilebis379


sakiTxTa Sesaxeb konsultanti gr. gvelesiani [3,9].amrigad, saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis<strong>da</strong>myarebis Semdeg, goris mazris fargleb-Si faqtiurad savsebiT ukanonod <strong>da</strong>ars<strong>da</strong> e.w.„samxreT oseTis“ calke administraciuli erTeuliise, rom aRniSnuli erTeulis sazRvrebi realurad<strong>da</strong>dgenili arc yofila. qarTvel komunistTamaSindeli warmodgeniT, e. w. „samxreT ose-Tis“ avtonomiuri olqis Seqmna erovnuli sakiTxisproletaruli internacionalizmis safuZvelzega<strong>da</strong>Wris Sedegi iyo, rac SemdegSi Zvirad<strong>da</strong>uj<strong>da</strong> qarTvul saxelmwifos.wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. administraciul erTeulTa ganyofilebaSi,Jurnali “moambe”, #20, 19 noemberi, 1921.2. “afxazeTis <strong>da</strong> “samxreT oseTis” avtonomiuriregionebis statusi saqarTvelos SemadgenlobaSi(1917-1988). politikur-samarTlebrivi aqtebiskrebuli”, krebulis Semdgeneli <strong>da</strong> mTavarire<strong>da</strong>qtori Tamaz diasamiZe, Tb., 2004.3. adgenileba goris mazris administraciul er-Teulebad <strong>da</strong>yofis Sesaxeb, Jurnali “moambe”(Sinagan saqmeTa saxalxo komisariatis yovelkvireuliorgano), #49, 29 marti, 1923.380


4. dekreti #2 sruliad saqarTvelos centraluriaRmasrulebeli komitetisa saqarTvelossaxalxo komisarTa sabWosi, Jurnali “moambe”,#3, 30 maisi, 1922.5. l. ToiZe, “rogor Seiqmna samxreT oseTis avtonomiuriolqi”, gamomc., “mecniereba”, Tb.,1991.6. ToiZe, “saqarTvelos politikuri istoria (1921-1923 wlebi)”, Tbilisis universitetis gamomcemloba,Tb., 1999.7. vax. iToniSvili, “qarTul-osur urTierToba-Ta istorii<strong>da</strong>n”, gamomc., “legia”, Tb., 1995.8. kvirkvelia besarion, (Sinagan saqmeTa saxalxokomisari), v. xaxanaSvili (Sinagan saqmeTa saxalxokomisariatis saqmeTa mmarTveli), “moxsenebiTibaraTi samxreT oseTis calke administraciulerTeulad gamoyofis Sesaxeb (1921w), Sinagan saqmeTa saministros arqivi, (yofilimlisfpa), f. 14, aRw., 1, saq., 10, furc 121.9. Jurnali “moambe”, 4 Tebervali, #27, 1922.10. a. sonRulaSvili, ‘’samxreT oseTi~ saqarTveloSi?!,gamomc., “universali”, Tb., 2009.11. z. qiria, “osTa sakiTxi <strong>da</strong> qarTuli sinamdvile1921-1930 wlebSi”, gamomc., “xatula” ,Tb.,2005.12. Sinagan saqmeTa saministros arqivi, (yofilimlisfpa), f. 13 aRw., 1 saq., 276 furc., 14.13. Sinagan saqmeTa saministros arqivi, (yofilimlisfpa), f. 14, aRw., 1, saq., 263, furc., 18.14. Ю. Лалиева, Ив. Цховребов “О границах Южной Осетии”,в книге: “На Юге Осетии и снег горел”, том I ,Цхинвал, “Южная Алания”, 2006.381


Lela Saralidze,The Borders of So Called “South Osetia” AutonomousOblast (1922)The article deals with the problems of so called “South Osetia”Autonomous Oblast. The study based on the analysis of archivematerials showed that the formation of the so called “SouthOsetia” Autonomous Oblast was groundless. Even from thevery beginning, based on objective reasons, it was a difficult goalfor Soviet government to give the autonomy to so called “SouthOsetia”. It was very difficult to find out and decide what kindof autonomy should be given to Osetians and where, as theywere living on an ancient Georgian land.382


The history of so called “South Osetia” Autonomous Oblastformation was deliberately falsified and the documents tellingus the real facts, obviously tell us that the formation of this autonomywas groundless, were forbidden. The lawyer, public commissionerof those <strong>da</strong>ys internal affairs, Besarion Kvirkvelia inconclusion says that it is impossible to give Osetians rite to havenot only autonomy, but even the administrative unit of okrug.The administrative boarders of so called “South Osetia”are also discussed in the work. It is underscored that after the decreeof April 20, 1922 (the excepted official <strong>da</strong>te of so called“South Osetia” Autonomous Oblast formation) the problem ofboarders were still obscure and undecided. In the process of demarcationof the borders the Central Comity of Georgian Communistparty totally ignored all historical rites of Georgian peopleand even in November 17, 1921 stated to form so called “SouthOsetia” Autonomous Oblast with Tskhinvali as a centre,thus ignoring the rites of local Georgian population.Thus, for solving national problems on the ground ofProletarian Internationalism by Georgian Communists Georgianpeople paid bitterly.<strong>da</strong>viT merkvilaZebizantia-iranis <strong>da</strong>pirispirebis anarekliasurel mamaTa qarTul hagiografiulciklSi *axlo aRmosavleTSi batonobisaTvis brZolasdid imperiaTa Soris yovelTvis principulimniSvneloba hqon<strong>da</strong>. adre SuasaukuneebSi (IV-VIss.) am mizeziT erTmaneTs bizantia <strong>da</strong> irani upirispidebian.am regionSi iranTan metoqeoba biza-* wakiTxulia saerTaSoriso samecniero konferenciaze `bizantinologiasaqarTveloSi~-3, 27. IX. 2009 w.383


ntiam memkvidreobiT romis imperiisagan miiRo <strong>da</strong>maT Soris <strong>da</strong>pirispireba aq arabTa gabatonebamdegagrZel<strong>da</strong>. VI s. orive mxaris perioduli gaaqtiurebiTaRiniSna, rac xSirad mravalwliansisxlismRvrel brZolebSi gamoixatebo<strong>da</strong>. brZolagar<strong>da</strong>mavali upiratesobiT mimdinareob<strong>da</strong> <strong>da</strong>omis asparezad, rasakvirvelia, xSirad uSualo<strong>da</strong>mierkavkasiac (gansakuTrebiT saqarTvelos teritoria)iqceo<strong>da</strong>, rogorc strategiulad mniSvnelovanigeopolitikuri mxare.bizantia-sparseTis VI s-Si mimdinare am urTierT<strong>da</strong>pirispirebamasaxva hpova qarTul hagiografiulmwerlobaSic. asureli mamebisadmi miZ-Rvnil hagiografiul Txzulebebi<strong>da</strong>n am mxriv gamorCeuliadgili uWiravs `anton martomyofeliscxovrebasa~ <strong>da</strong> `abibos nekreselis wamebas~.I. xelTuqmneli xatisa <strong>da</strong> anton martomyofelis svinaqsari`anton martomyofelis cxovrebaSi~ moTxrobiliasparseTis mefis, xosros mier q. edesisalyis Taobaze, romelsac warmateba ar mohyolia.ai, uSualod hagiografiuli Zeglis teqstic:`Semdgomad ukanasknelTa JamTa xuasro sparsTamefe moadga edesia qalaqsa <strong>da</strong> iwyo Txra queSezRudesa <strong>da</strong> [eneba, raTa] egreT Seviden, romelver agrZnan, Tu brZavso. maSin RmerTma ara <strong>da</strong>idumautyueli aRTqma, romeli aRuTqua, viTarmed:`zRude var me edesiisa~. maSin de<strong>da</strong> RvTisagamoecxa<strong>da</strong> edesis episkoposs <strong>da</strong> auwya <strong>da</strong>faru-384


li xelTuqmneli xatis adgilmdebareoba. 1 xatiswinaSe mravali wlis win anTebuli kandeli edeselebsTurme kvlavac Caumqrali <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T. `<strong>da</strong>gar<strong>da</strong>awueTes zeTi mis kandelisa mbrZolTa maT-Ta ze<strong>da</strong> mis qalaqisaTa <strong>da</strong> meyseulad, viTarcamiaxl<strong>da</strong>, miedva <strong>da</strong> <strong>da</strong>iwunes <strong>da</strong> viTarca mtuerigar<strong>da</strong>ibnivnes <strong>da</strong> uCino iqmnes~ [2, 394-395].qalaqis aRebis am uSedego mcdelobis Semdeg<strong>da</strong>dgomia wm. antoni qarTlis gzas, sa<strong>da</strong>c egulebo<strong>da</strong>Tavisi moZRvari ioane ze<strong>da</strong>zneli TavismowafeebiTurT. wm. antons Tan wamouRia nestorianulieklesii<strong>da</strong>n mis mier gamotacebuli macxovrisam xelTuqmneli xatis aseve xelTuqmneliasli _ e. w. kecis xati.aris ki qarTul literaturul TxzulebaSiarsebuli es cnobebi saxelmwifoTaSorisi realuri<strong>da</strong>pirispirebis gamoZaxili <strong>da</strong> rodis hqon<strong>da</strong>mas adgili, an xom ar warmoadgens is avtorisfantaziis nayofs, rom romelsac sinamdviles-Tan aranairi kavSiri ar aqvs? miT umetes, ucnobiaZeglis <strong>da</strong>weris droc <strong>da</strong> misi avtoris vinaobac.2 am kiTxvas isic amZafrebs, anton martomyofelisam svinaqsaruli cxovrebis uZvelesi xel-1 Zveli gadmocemis Tanaxmad, ieso qristes edesis mefe avgarozisaTvis,am ukanasknelis Txovnis Sesabamisad, saku-Tari gamosaxuleba gaugzavnia, romelic mxolod saxezetilos midebiT ga<strong>da</strong>sula masze. avgarozis gawarmarTebulSTamomavalTagan <strong>da</strong>cvis mizniT xati kedlis niSSi amouqolavT<strong>da</strong> misi adgilsamyofeli ukve aRaravis axsov<strong>da</strong> [2,393-394].2 mag., s. kakabaZe aq moyvanil faqtobriv monacemebs yurad-Rebis Rirsa<strong>da</strong>c ar Tvli<strong>da</strong>, rogorc XVIII s-is <strong>da</strong>sawyisSi<strong>da</strong>weril TxzulebaSi arsebul `literaturuli gziT miRebulfabrikacias~ [24, 126].385


naweri mxolod 1664-1673 wlebSi Sedgenil gulan-Si moipoveba, rac mkvlevarebs mxolod imis <strong>da</strong>dgenaSiexmareba, rom `cxovreba~ `aRniSnul wlebzegvian ver <strong>da</strong>iwerebo<strong>da</strong>~. mis safuZvelze SemoklebisgziT Seqmnili wm. antonis mokle svinaqsarulcxovrebaSi ki, romelic 1740 wlis erTaderTinusxiTaa moRweuli [10, 222-223], bizantia-iransSoris mimdinare brZolebis Sesaxeb. miuxe<strong>da</strong>va<strong>da</strong>misa, SevecdebiT gavarkvioT ramdenad Seicavenes cnobebi <strong>istoriisa</strong>Tvis cnobil realurfaqtebs. amisaTvis masSi un<strong>da</strong> moiZebnos raime xelmosaWidiniuansebi. aseTi ki aq marTlac moipoveba.svinaqsaruli Zegli qalaqisaTvis brZolissaintereso detalebs gvamcnobs:1. sparselebs edesis aReba ucdiaT, qalaqisgalavnis qveS edeselebisgan saidumlod gvirabigaeTxaraT, raTa am gziT moalye jars moulodneladSeeRwia <strong>da</strong>mcavi zRudis miRma.2. Tavis mxriv, edesis <strong>da</strong>mcvelebs mteri mougeriebiaTadre gauCinarebuli <strong>da</strong> axlad aRmoCenilimacxovris xelTuqmneli xatis kandelis ze-Tis qalaqze moieriSe mebrZolebze ga<strong>da</strong>sxmiT,rasac mowinaaRmdegis <strong>da</strong>wva-<strong>da</strong>ferflva mohyolia.vnaxoT, hqon<strong>da</strong> Tu ara raime msgavs movlenebsadgili istoriaSi. hagiografiul ZeglSi aRwerilimovlenebi <strong>da</strong>TariRebuli ar aris. erTaderTminiSnebas anton martomyofelis xsenebis gar<strong>da</strong>,warmoadgens sparseTis Sahis xosros saxeli. magramVI s-Si am saxeliT ori Sahia cnobili: xosro IanuSirvani (531-579 ww.) <strong>da</strong> xosro II (590-628 ww.). vinai<strong>da</strong>nanton martomyofeli qarTul samwerlobotradiciaSi erT-erT asurel mamad aris miCneuli,386


xolo misi Tanamedrove asureli moRvaweni qarTl-Si VI s-is 30-40-iani wlebi<strong>da</strong>n Canan, aq u<strong>da</strong>vod xosroI un<strong>da</strong> igulisxmebodes. 3sparseTis Sahma xosro I-ma <strong>da</strong>arRvia bizantiasTan532 wels <strong>da</strong>debuli `uvado zavi~ <strong>da</strong>, Seeca<strong>da</strong>ra esargebla im mdgomareobiT, rom mowinaaRmdegeimperia <strong>da</strong>savleTis saqmeebis mogvarebiTiyo garTuli, 540 wlis gazafxulze axali sisxlismRvreliomi wamoiwyo [25, 76]. am omis mimdinareobisassparseTis mbrZanebeli orjer Seeca<strong>da</strong>edesis aRebas. pirveli mcdeloba omis pirvelsave540 wels mox<strong>da</strong>, rodesac sparseTismravalricxovani jari siriaSi SeiWra <strong>da</strong> aq bizantiissamflobeloebis aoxreba <strong>da</strong>iwyo. amdros maT qveynis mniSvnelovani politikuri <strong>da</strong>kulturuli centri _ antioqiac ki <strong>da</strong>ikaves. xosroI kargad gamagrebuli qalaqis <strong>da</strong>uflebasmeored 544 wels Seeca<strong>da</strong>, roca meoTxejer ga<strong>da</strong>laxamezobeli imperiis sazRvari.`anton martmyofelis cxovrebaSi~ moTxrobiliambebi edesis xelSi Cagdebis sparselTa meoremcdelobas un<strong>da</strong> exebodes, radgan pirvelimcdeloba Sahis moulodneli avadmyofobis gamo<strong>da</strong>sawyisSive CaiSala <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>msxmelebi iZulebulnigaxdnen qalaqis mosaxleobisgan xarkisaRebiT <strong>da</strong>kmayofilebuliyvnen. isic im pirobissafasurad, rom qalaqis irgvliv mdebare savar-3 teqstis am adgilas misi pirveli gamocemlis, m. sabininismier 613 welia miTiTebuli, rac imis niSania, rom mas ZeglSimoxseniebuli `xuasro sparsTa mefe~ SecdomiT xosroII-d miuCnevia, romelic aseve awarmoeb<strong>da</strong> oms bizantias-Tan, Tumca misi zeobis epoqa <strong>da</strong> asurel mamaTa moRvaweobisqronologia erTmaneTs ar uTavsdeba [17, 294].387


gulebs auoxreblad <strong>da</strong>tovebdnen [26, 93; 21, 371-373]. edesis <strong>da</strong>uflebisaTvis or mxares Soris Tav<strong>da</strong>uzogavibrZolebi ki 544 wels gaimarTa, rocaqalaqi didi xnis ganmavlobaSi mtris alyaSiiyo moqceuli. 4 bizantia-irans Soris mimdinaream omis istoria gadmocemulia prokopi kesarielissagangebo naSromSi _ `De Bello Persico~. bizantieliistorikosi agreTve <strong>da</strong>wvrilebiT cnobebsgvawvdis am omis dros edesisaTvis gamarTulibrZolisa <strong>da</strong>, rogorc Tav<strong>da</strong>msxmelTa, aseve qalaqis<strong>da</strong>mcvelTa mier gamoyenebuli saomari RonisZiebebisSesaxebac, rac saSualebas iZleva qarTulisvinaqsaruli cxovrebis TiToeul cnoba-Si brZolis konkretuli epizodis anarekli amovikiTxoT.1. qalaqis galavnis qveS gvirabis gaTxra.rac Seexeba qalaqis zRudis qveS gvirabisgaTxras, prokofi kesarieli arafers ambobs,rom sparselebs edesasTan amis msgavsi raime moemoqmedebinaT.samagierod agviwers xosros brZanebiTgalavnis pir<strong>da</strong>pir uzarmazari miwayrilisaRmarTvis ambebs. magram qalaqis zRudis qveSgvirabi mainc gaiTxara. oRond es saqme bizantielmajariskacebma Seasrules. rodesac miwayrilmagalavnis simaRles ga<strong>da</strong>aWarba, alyaSemortymulqalaqSi, romlis <strong>da</strong>cvasac qarTveli mxe<strong>da</strong>rTmTavariperani xelmZRvanelob<strong>da</strong>, aseTi ga-4wm. antonis `cxovrebaSi~ moTxrobili ambavi edesis 544wlis alyas rom exeba, sworad SeniSna k. kekeliZemac [13,100]. samagierod m. brose amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT wers, romxosro edesis aRebas apireb<strong>da</strong> 539 an 540 wlebSi [20, 210,Sen. 5]. rogorc aRvniSneT, omi mxolod 540 wlis gazafxulze<strong>da</strong>iwyo <strong>da</strong> amitom 539 weli sruliad gamoricxulia.388


mosavali gamoinaxa: sparselTagan SeumCnevladgaiTxara gvirabi zustad am xelovnuri amaRlebisqveS misi ganadgurebis mizniT.2. xatis kandelis zeTis ga<strong>da</strong>sxmiT mowinaaRmdegis<strong>da</strong>wva <strong>da</strong> mogerieba.xelovnuri miwayrili xe-tyiT iyo Semokavebuli,amitom saukeTeso gzad misTvis cecxliswakideba miiCnies. am RonisZiebam sasurveli SedegigamoiRo. cecxli imdenad swrafad <strong>da</strong> Zlieradgavrcel<strong>da</strong>, rom sparselebis yvela RonisZiebamis Casaqrobad amao aRmoCn<strong>da</strong>. amis Semdeg maTdidi Zalebis gamoyenebiT edesis ieriSiT aRebaramdenjerme scades. qalaqis garnizoni edesismkvidrTa TanadgomiT mowinaaRmdegis gaavebulSetevebs yvela saSualebiT igerieb<strong>da</strong>, maT SorisaduRebuli zeTis zemo<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>sxmiT galavansmomdgar meomrebze. qalaqis aRebis yovelgvarimcdelobis CaSlis Semdeg xosro I sabolood iZulebuligax<strong>da</strong> moexsna alya [26, 188-202; 21, 489-515].Cveni azriT, swored am ambavs exeba zemoaRniSnulicnoba wm. antonis `cxovrebi<strong>da</strong>n~. sparselTamier edesis zRudis qveS gvirabis gaTxriTqalaqSi SeumCnevlad SeRwevis Sesaxeb gadmocema-Si asaxuli Cans edesis garnizonis mier miwisqve-Sa gvirabis gayvana sparselTa mier galavnis pir<strong>da</strong>piragebul xelovnuri miwayrilis qveS, racalyaSemortymulTa nacvlad SecdomiT moalyeebsmieweraT. gviandelma hagiografma ase gansaja,rom gvirabis gaTxra, Cveulebriv, Tav<strong>da</strong>msxmelebsufro un<strong>da</strong> <strong>da</strong>Wirvebo<strong>da</strong>T galavanSemortymulqalaqSi SesaRwevad. Tav<strong>da</strong>mcveli mxaris miergalavnis qveS gvirabis gaTxra mas, etyoba,389


aralogikurad moeCvena, ar ico<strong>da</strong> ra am RonisZiebiskonkretuli mizani.qalaqis zRudis kedlebze amococvis mowadinemtrisaTvis sxva<strong>da</strong>sxva mZime sagnebis srola<strong>da</strong> aseve maTze aduRebuli zeTis ga<strong>da</strong>saxma imdros Tav<strong>da</strong>cvis miRebuli saualeba iyo. magramkandelis zeTis `gar<strong>da</strong>wueTebiT~ mowinaaRmdegis<strong>da</strong>wvac ar un<strong>da</strong> iyos qarTveli mwerlis ubralofantaziis nayofi. edesis ga<strong>da</strong>rCenaSi xelTuqmnelixatis `<strong>da</strong>msaxurebis~ Sesaxeb prokopi kesarieliarafers gveubneba. samagierod, evagre sqolastikosi,roca miwayrilis ganadgurebis Taobazegadmogvcems, aseve <strong>da</strong>sZens, rom gvirabi<strong>da</strong>nkonstruqciis <strong>da</strong>wvis pirveli mcdelobebi rocaamao gamodga (cecxls gaZlierebisaTvis miwisqveShaeri ar hyofni<strong>da</strong>), bizantielebs avgarozisadmiiesos gamogzavnili xati gvirabTan waubr-ZanebiaT <strong>da</strong> misi ga<strong>da</strong>navlebi wyali cecxlmokidebuliSeSisaTvis upkurebiaT. amis Semdeg cecxlisali uswrafesad gavrcelebula (am dros gamouyenebiaTgogirdisa <strong>da</strong> mTis fisis nazavic,razec, mematianes cnobiT, wyali cecxlze gama-Zlierebel zemoqmedebas axden<strong>da</strong>. amitomac vermoaxerxes misi Caqroba sparselebma [22, 213-214]).qalaqis <strong>da</strong>cvisas macxovris xatisadmi esodenimniSvnelobis miniWebis fonze sarwmunod moCans,mterze ga<strong>da</strong>sxmul mduRare zeTSi simbolura<strong>da</strong>m xati kandelis mcireodeni zeTic rom gaeriaTmaqsimaluri Sedegis misaRebad (anu rogorc amTav<strong>da</strong>cviTi RonisZiebis warmatebis garanti). yovelSemTxvevaSi, ase un<strong>da</strong> aReqva es ambavi svinaqsarisSemdegenels, miT ufro, rom misi mizaniara marto wm. antonis cxovrebis aRwera, aramed390


upirvelesad am xatis sakiTxavis Sedgenac iyo.es kargad Cans Txzulebis saTauri<strong>da</strong>nac <strong>da</strong> Sinaarsi<strong>da</strong>nac.qalaqis <strong>da</strong>cvis RonisZiebebSi macxovris xatisaseTi CarTva im garemoebasac un<strong>da</strong> ganepirobebina,rom im dros edeselTa Soris gavrcelebuligadmocemiT, ieso avgarozisTvis Tavis xat-Tan erTad gamogzavnil werilSi imasac <strong>da</strong>pirebia,rom mteri maT qalaqs verasdros ver aiReb<strong>da</strong>.es sityvebi maT qalaqis karibWezec ki amoukveTiaT.werilSi am <strong>da</strong>napirebis arsebobaSi eWvi eparebaTTviT gadmocemis aRmniSvnel bizantiel mwerlebs:prokopi kesarielsa <strong>da</strong> evagre sqolastikoss,im motiviT, rom iesos werilSi avgarozisadmiaseTi <strong>da</strong>mateba ucnobi yofila ufro adrindelmeistorieTaTvis [26, 91-92; 22, 212]. 5 SesaZlebeliaqarTveli hagiografis TxzulebaSi am gadmocemiskvali <strong>da</strong>vinaxoT: `maSin RmerTma ara<strong>da</strong>iduma utyueli aRTqma, romeli aRuTqua, viTarmed:`zRude var me edesiisa~. vin icis, iqnebqristes aRTqma qalaqis karibWeze am sityvebiTyofiliyo aRbeWdili.`cxovrebaSi~ aRwerili sabrZolo epizodebi,rogorc myari qronologiuri sayrdeni, Tavismxriv saSualebas iZleva <strong>da</strong>dgindes anton martomyofelisqarTlSi mosvlis droc _ 545 weli[Sdr. 13, 38; 16, 67]. vinai<strong>da</strong>n edesasTan am sabrZolomoqmedebebis <strong>da</strong>srulebis Semdeg `wmin<strong>da</strong>manantonim iZia moZRurisa TÂsisa gza~ <strong>da</strong> CrdiloeTiskengamoemarTa [2, 395].5 avgarozis werils <strong>da</strong> masze iesos pasuxs gvamcnobs IV s-is istorikosi evsebi kesarieli <strong>da</strong> marTlac, msgavsi Sepirebaaq ar Cans [ix. 3, 42-43].391


amrigad, cxadia, `anton martomyofelis cxovrebis~svinaqsarul sakiTxavSi 540-544 wlebSibizantia-sparseTis omis dros 544 wels edesisa-Tvis brZolis metad saitereso detalebia aRbeWdili.saeWvoa, XVII s-is II naxevramde maT mxolodzepiri gadmocemis saxiT moeRwiaT. am faqtmamkvlevrebi meti ndobiT un<strong>da</strong> gamsWvalosTxzulebisadmi <strong>da</strong> momavalSi hagiografiuli ZeglismniSvnelovani werilobiTi wyaroebis <strong>da</strong>dgeniskenacun<strong>da</strong> gvibiZgos.II. `abibos nekreselis wameba~`abibos nekreselis martvilobaSi~ <strong>da</strong>culiabizantia-sparseTis <strong>da</strong>pirispirebis amsaxveli kideverTi cnoba. es erTaderTi cnoba ufro zogadixasiaTisaa. kerZod, mowamis `SromaTa <strong>da</strong> RuawlTa~Soris naxsenebia `berZenTa~ `Cvens qveyana-Si~ mosvlisa <strong>da</strong> sparsTa aqe<strong>da</strong>n gandevnis Sesaxebvinme de<strong>da</strong>kacisadmi wmin<strong>da</strong>nis winaswarmetyvelebisTaobaze: `viTar de<strong>da</strong>kacsaca mas uwinaswarmetyuelaSemdgomad xolo missa mosvlaÁ ber-ZenTaÁ <strong>da</strong> <strong>da</strong>pyrobaÁ queyanisa amis CuenisaÁ, romelicaigi iqmna mswrafl. missave de<strong>da</strong>kacisa zemovides berZenni <strong>da</strong> ganasxnes usjuloni igi sparsni<strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyres queyanaÁ ese Cueni. mieriTganerisTavni iqmnnes mpyrobel qarTlisa~. es uwyebasityva-sityviTaa gameorebuli `wamebis~ Se<strong>da</strong>rebiTmokle re<strong>da</strong>qciaSic [1, 246].maSasa<strong>da</strong>me, wm. abibosis winaswarmetyvelebaexeba amierkavkasiaSi bizantia-sparseTs Soriswlebis win Camoyalibebul ZalTa TanafardobisbizantielTa sasargeblod rRvevas, ris Sedega<strong>da</strong>cqarTlSi sparselTa Zalaufleba <strong>da</strong>mxobila392


<strong>da</strong> es qveyana bizantiis gavlenis sferoSi moqceula.amave dros imasac vigebT, rom winaswarmetyvelebamisi warmoTqmi<strong>da</strong>n maleve aRsrulebula.VI s-Si bizantia-irans Soris teritoriulibrZolis araerTi SemTxveva aRiniSna. romeli konkretuliSemTxveva igulisxmeba aRniSnul uwyebaSi,amis <strong>da</strong>sadgenad di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>gvexmarebo<strong>da</strong> abibosnekreselis wamebis TariRis gansazRvra. magramhagiografiul TxzulebaSi wm. abibosis wamebis<strong>da</strong>TariRebisaTvis raime sxva xelSesaxebiminiSneba ar moipoveba. wamebis <strong>da</strong>TariRebasacCvens istoriografiaSi, piriqiT, am cnobi<strong>da</strong>n gamomdinarecdiloben [ix. 16, 84-91].mari broses abibosis winaswarmetyvelebisaRsrulebaSi asaxuli bizantia-iranis <strong>da</strong>pirispirebiskonkretuli TariRi an SemTxveva ar miuTi-Tebia, Tumca guaram kurapalatisa <strong>da</strong> misi memkvidreebiszeobis faqtSi am hagiografiuli monacemisrealobis gamoxatuleba <strong>da</strong>inaxa [20, 131].abibos nekreselis wamebaSi naxsenebi winaswarmetyvelebak. kekeliZem 591 wlis movlenebs<strong>da</strong>ukavSira, roca xosro II-s taxtis <strong>da</strong>brunebisa-Tvis <strong>da</strong>xmarebis sanacvlod keisar mavrikisaTvis,sebeosis cnobiT, siriis Tavisi wilisa <strong>da</strong> somxe-Tis did nawilTan erTad ga<strong>da</strong>ucia qarTlicTbilisamde [23, 35]. avtoriseuli argumentebi SemdegSimdgomareobs: 1. `591 wlis Semdeg sparse-Tis marzpani sofel rexSi veRar iqnebo<strong>da</strong> (hagiografiscnobiT, abibosi <strong>da</strong>sasjelad Sahis moxelesrexSi mihgvares _ d. m.). mefobis gauqmebisSemdeg (522 w.) 591 wlamde mTeli qarTli sparsTaxelSia~. 2. am droi<strong>da</strong>n qarTlSi iwyeba `erisTav-Ta mpyrobeloba~, roca guaram kurapalatis sikv-393


dilis Semdeg (590-591 ww.) misma memkvidre stefanozma`mefobisa saxeli ver ikadra sparsTa <strong>da</strong>berZenTa SiSisagan, aramed erisTavTa mTavradxadodes~ [7, 222]. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, <strong>da</strong> kidev,vinai<strong>da</strong>n winaswarmetyveleba maSinve (`mswrafl~)aRsrulebula, mecnierma abibosis wameba 590 wliT<strong>da</strong>aTariRa [13, 39].iv. <strong>javaxiSvilis</strong>aTvisac, rogorc Cans, misa-Rebi aRmoCn<strong>da</strong> zemoaRniSnuli Sexedulebani, vinai<strong>da</strong>n,`abibosis wamebas~ uwodebs ra `yvelazesando <strong>da</strong> mtkice qronologiuri safuZvlis momcem~Zegls (etyoba, CvenTvis saintereso monacemisgamo), aRniSnavs, rom am Zeglis mixedviT `ammamis moRvaweoba aRmosavleT saqarTvelos umefobisxanaSi iwyeba <strong>da</strong> VI s. <strong>da</strong>mlevamdis aRwevs~[18, 406]. igive SeiZleba iTqvas l. menabdis Sesaxebac,romelic wm. abibosis wamebis ze<strong>da</strong> qronologiurzRvrad isev 591 wels uTiTebs [14, 84].radganac es hagiografiuli Zegli, sxva asurelmoRvaweTadmi miZRvnil TxzulebaTagan gansxvavebiT,formiTac <strong>da</strong> Sinaarsobriva<strong>da</strong>c warmoadgenstipiur `martvilobas~ <strong>da</strong> ara cxovrebistradiciul aRweras, gadmogvcems wmin<strong>da</strong>nis mxolodmowameobriv aRsasruls [18, 401], amitom `wamebis~mixedviT ver <strong>da</strong>dgindeba, umefobis droi<strong>da</strong>niwyebs Tu ara mowame episkoposi saqarTveloSimoRvaweobas. `sxva sakiTxia, rom `martvilobaSi~gadmocemuli ambavi... umefobis xanaSixdeba~ [16, 86; 15, 29].rom araferi vTqvaT qarTlSi mefobis gauqmebismetad saeWvo TariRze (522 w.), 591 wlamdeaq sparselTa batonoba uryevi <strong>da</strong> mudmivi namdvi-394


lad ar yofila. 571 Tu 572 wels 6 somxeTsa <strong>da</strong>qarTlSi iranis winaaRmdeg <strong>da</strong>wyebul ajanyebasam qveynebSi sparselTa batonobis <strong>da</strong>mxoba <strong>da</strong> bizantiisgavlenis aRdgena mohyolia. Teofane bizantieliscnobiT, ajanyebul somxebs mouklavTmarzpani sureni <strong>da</strong> `romaelebis~ mxareze ga<strong>da</strong>sulan.gurgenis (gorgenis) meTaurobiT maSinve igivemoumoqmedebiaT iberebsac [4, 257-258]. 7 maT somxebisaTvisSiSis zaris<strong>da</strong>mcemi gohon mihranis me-TaurobiT Semosuli sparselTa jari <strong>da</strong>umarcxebiaT[23, 31]. am qveynebSi bizantiis gavlenis <strong>da</strong>myarebazemetyvelebs menandre protiqtoris uwyebac,rom 576-577 wlebis sazavo molaparakebebisdros keisari iustine II <strong>da</strong> Semdeg, axlad taxtzeasuli imperatori tiberiusic, mzad yofilansparselebisaTvis qalaq <strong>da</strong>ras sanacvlod <strong>da</strong>eTmoTpersarmenia <strong>da</strong> iberia [5, 243-250]. e.i. am drosam qveynebze Sahis Zalaufleba aRar vrceldebo<strong>da</strong>.ukve 576 wlisaTvis menandre protiqtorimtkvris CrdiloeTiT mdebare aRmosavleT amierkavkasiasromaelTa miwa-wylad moiazrebs [5,238]. 8 am ajanyebis Sedegad qarTlSi aRmdgara ad-6 sebeosiT, `xosro kavadis Zis mefobis 41-e wels~ [23, 27],rac 571-572 wlebze modis.7 wm. abibosis winaswarmetyvelebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT am faqtsyuradReba miaqcia Tavis droze s. kakabaZemac, Tumcaaqe<strong>da</strong>n man abibosis wameba <strong>da</strong>, Sesabamisad, winaswarmetyvelebac550 wlisaTvis gansazRvra [24, 127], rac hagiografiseulTxrobis konteqsts ar esa<strong>da</strong>geba.8 Tumca aq laparakia mxolod albaneTze <strong>da</strong> amis qarTlzecgavrceleba mizanSewonili ar iqneba [Sdr. 19, 79]. `gar<strong>da</strong>amisa, bizantia-iranis molaparakebis dros arasodesyofila aRniSnuli, rom iberia Suazea gayofili `mtkvrisaqeTa~ <strong>da</strong> `mtkvris iqiTa~ mxared~ [8, 78].395


gilobrivi xelisuflebac, rac saxelmwifoebriobisaRdgenis niSna<strong>da</strong>c un<strong>da</strong> ganvixiloT [9, 272].amas un<strong>da</strong> gamoxatavdes `qarTlis cxovrebis~cnobac: `esreT ra ucalo iqmnes sparsni, maSinSeiTqunes yovelni erisTavni qarTlisani, zemoni<strong>da</strong> quemoni, <strong>da</strong> wargzavnes mociquli winaSe ber-ZenTa mefisa, <strong>da</strong> iTxoves, raTa uCinos mefe naTesavTaganmefeTa qarTlisaTa~ [7, 217]. 9amave wyaros mixedviT, `berZenTa mefisagan~xel<strong>da</strong>smul aseT `mefed~ qarTls moevlina guarami,`dediT xosroiani <strong>da</strong> mamiT bagratoani~,`romeli mTavrob<strong>da</strong> klarjeTs <strong>da</strong> javaxeTs~. mas`mosca keisarman kurapalatoba <strong>da</strong> warmogzavnamcxeTas~ [7, 218]. `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ ki amis Taobazegveubneba: `ganaCines erisTavad guram~ [6,95]. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT misaRebi Cans azri, gorgen/gurgenisa<strong>da</strong> guram/guaramis igiveobis Taobaze[<strong>da</strong>wvrilebiT ix. 9, 83]. gar<strong>da</strong> amisa, juanSeriscnobiT, guarami bizantiis imperatoris miTi-TebiT samxedro moqmedebebsac mimarTavs iraniswinaaRmdeg ufro adre, vidre mavriki keisari xosroII-s aRmouCens <strong>da</strong>xmarebas [7, 219-221]. anu bizantiisgarkveuli gavlena, mTlianad qarTlzeTu ara mis angariSgasawev Zalebze mainc, aqac591 wlamdea gamokveTili. mavriks Tan SahisTvisqarTli gamouTxovia. `maSin erC<strong>da</strong> sparsTa mefekeisarsa, <strong>da</strong> ganTavisufldes qarTvelni. <strong>da</strong> eseguaram kurapalati <strong>da</strong>dga morCilebasa berZenTasa~[7, 221]. es niSnavs, rom qarTlSi iranis batonobamanamde mcire xniT kvlav un<strong>da</strong> <strong>da</strong>brunebu-9 v. goilaZis azriT, adgilobrivi xelisufleba jer kidev555 wlisaTvis aRsdga, aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, abibosis wamebasac555 wlamde varaudobs [ix. 11, 105-123].396


liyo, rac VI s-is 80-iani wlebisaTvisaa savaraudebeli.amas mowmobs am dros qarTlSi moWrilmonetebze arsebuli gamosaxulebanic [ix. 12, 36].Tumca <strong>da</strong>mpyrobeli, Cans, mainc iZulebuli gamx<strong>da</strong>ra,eRiarebina adgilobivi xelisufleba [9,273].romel konkretul politikur movlenas gulisxmobshagiografi Tavis gancxadebaSi: `mieri-Tgan erisTavni iqmnnes mpyrobel qarTlisa~? erisTavTamTavris tituliT `qarTlis cxovrebaSi~pirvelad marTlac guaramis Ze stefanozia naxsenebi,romelsac Tavis mefed gamocxadeba veRargaube<strong>da</strong>vs `sparsTa <strong>da</strong> berZenTa SiSisagan~. 10 magramrTulia marto es faqti CaiTvalos sakmarisadqarTlSi erisTavTa mpyrobelobis <strong>da</strong>myarebis<strong>da</strong>ma<strong>da</strong>stureblad. qveynis marTvelobis sistemisTvalsazrisiT, guaramis sikvdilis Semdegaraferi Cans Secvlili (cvlileba ar aris mosalodnelisparselTa batonobis droebiTaRdgenis drosac). maSasa<strong>da</strong>me, hagiografiul ZeglSiaRniSnuli `erisTavTa mpyrobelobis~ <strong>da</strong>dgomaufro adre, jer kidev stefanozis xelisuflebaSimosvlamdea saZiebeli.qarTlSi erisTavTa Zalauflebis gazr<strong>da</strong>sparselTa mier mefobis gauqmebisTanave aRiniSneba,roca bakur mefis sikvdilis Semdeg sparselebmaqarTvel erisTavebs sagamgeblod ga<strong>da</strong>cemulimiwebis memkvidreobiT <strong>da</strong>toveba aRuTqves.maT aseTi wina<strong>da</strong>deba, Cans, Zalze esiamovnaT `<strong>da</strong>10 amitom k. kekeliZe pirvel erismTavrad stefanozs miiCnevs,xolo guaram-gurgeni, misi azriT, mxolod erT-erTi`mTavarTagania~, qarTlis saSinao saqmeebs rom ganagebs [13,39, Sen. 4].397


gandges erisTavni <strong>da</strong> TÂis-TÂisad xarksa miscemdesqasre ambarvezsa~ (igulisxmeba xosro I favrizi)[7, 217]. es sparselTa mxri<strong>da</strong>n qarTlSi mefobisgauqmebis gzaze yvelaze Sedegian svladun<strong>da</strong> CavTvaloT. magram erisTavebs arc sparsulixarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> sur<strong>da</strong>T. amitom, rogorc kixelsayreli momenti <strong>da</strong>dga, bizantielTa <strong>da</strong>xmarebiTadgilobrivi xelisuflebis aRdgena moindomes,magram erTi aucilebeli pirobiT: erisTavisTanamdeboba maT mudmivad un<strong>da</strong> SenarCunebo<strong>da</strong>T:`esreT ra ucalo iqmnes sparsni, maSin Sei-Tqunes yovelni erisTavni qarTlisani, zemoni <strong>da</strong>quemoni, <strong>da</strong> wargzavnes mociquli winaSe berZenTamefisa, <strong>da</strong> iTxoves, raTa uCinos mefe naTesavTaganmefeTa qarTlisaTa <strong>da</strong> raTa iyunes erisTavniigi TÂs-TÂssa saerisTosa Seucvaleblad~ [7, 217].bizantiis imperators es pirobebi miuRia. esiqi<strong>da</strong>n Cans, rom misi `warmogzavnili~ guaram kurapalati,marTalia, `mefob<strong>da</strong> keTilad <strong>da</strong> uSfo-Tvelad, aramed erisTavni qarTlisani ver scvalnasaerisTvoTagan maTTa, rameTu sparsTa mefisagan<strong>da</strong> berZenTa mefisagan hqondes sigelnimkÂdrobisaTÂs saerisTvoTa maTTa, aramed iyvnesmorCilebasa guaram kurapalatisa~ [7, 221]. e.i.guarams, qarTlis adrindel xelisufalTagan gansxvavebiT,erisTavTa Tanamdebobis CamorTmevazexeli aRar miuwvdebo<strong>da</strong>. adgilobrivi xelisuflebisaRdgenis miuxe<strong>da</strong>vad, maT ukve ormagi`umaRlesi~ Seuvaloba (imuniteti) icav<strong>da</strong>. swore<strong>da</strong>m mdgomareobis gamoxatulebad, romelicguaramis xelisuflebaSi mosvlisTanave iRebssaTaves <strong>da</strong> stefanozis xanaSic gagrZel<strong>da</strong>, un<strong>da</strong>miviCnioT wm. abibosis hagiografis gancxadeba:398


`mieriTgan erisTavni iqmnnes mpyrobel qarTlisa~.niSandoblivia, rom `moqcevaÁ qarTlisaÁs~orive re<strong>da</strong>qcia xelisuflebis saTaveSi mosulguarams erisTavs uwodebs: `<strong>da</strong> ganaCines erisTavadguram <strong>da</strong> merme kurapaladca~; `ese iyo pirvelierisTavi <strong>da</strong> merme kurapalatadca iyo~ [6,95]. 11 `qarTlis cxovrebis~ mixedviT ki piriqiT,guarams jer kurapalatis tituli miuRia imperatorisagan<strong>da</strong> mere mosula qarTlis xelisuflebissaTaveSi.am Sexedulebis <strong>da</strong>sturad kidev ramdenimedetalze SeiZleba yuradRebis gamaxvileba: 1. marzpanisiseTi upirobo Zalauflebis arseboba,rogoric abibos nekreselis wamebi<strong>da</strong>n Cans, mxolodbizantiur gavlenasTan erTad adgilobriviqarTuli xelisuflebis aRdgenamde iyo SesaZlebeli.marTalia, mogvianebiT qarTlSi iranelTabatonoba mcire xniT brundeba, magram amas marzpanisxelisuflebis aRdgena ar mohyolia _ iranelebma,etyoba, cnes erismTavris xelisufleba[8, 79]; 2. 591 wels xosro II-m qarTlis teritoriabizantielebs <strong>da</strong>xmarebis sanacvlod sakuTarinebiT <strong>da</strong>uTmo, gansxvavebiT 571/2 wels ganviTarebulimovlenebisa [15, 32; 16, 89-90], xolo `movidesberZenni <strong>da</strong> ganasxnes... sparsni~, ZalauflebisnebayoflobiT cvlilebas ar un<strong>da</strong> niSnavdes;3. wm. mRvdelmTavris naTqvami `winaswarmetyvelebad~mxolod 571 wlis politikur movlenebamdeSeiZlebo<strong>da</strong> wodebuliyo, sanam iranis batonobaqarTlSi mtkice <strong>da</strong> absoluturia. VI s. 80-ian11Cans, `moqcevaÁs~ `erisTavSi~ aq erisTavTa mTavari, anumTavari erisTavi, igive erismTavari igulisxmeba.399


wlebSi aramdgradi politikuri viTarebis fonzeam sityvebs gansakuTrebuli, miT ufro, `martvilobaSi~xazgasasmeli mniSvneloba aRar mieniWebo<strong>da</strong>.sakiTxis am kuTxiT ganxilvis safuZvelzesaSualeba mogveca abibos nekreselis wameba VIs-is 60-iani wlebiT gangvesazRvra [16, 91; 15, 33].amrigad, abibos nekreselis wamebaSi asaxuliCans 571/2 wlis bizantia-irans Soris <strong>da</strong>wyebulimorigi <strong>da</strong>pirispireba, roca amierkavkasiaSi axalipolitikuri realoba Seiqmna: ajanyebis SedegadbizantielTa <strong>da</strong>xmarebiT qarTlSi iranis batonoba<strong>da</strong>emxo, rasac aq bizantiis gavlenis aRdgena<strong>da</strong> adgilobrivi xelisuflebis <strong>da</strong>myarebamohyva; <strong>da</strong> ara 591 wlis ambebi, roca Sahma xosroII-m <strong>da</strong>xmarebis sanacvlod imperator mavrikssxva sasazRvro teritoriebTan erTad qarTlisa<strong>da</strong> somxeTis didi nawili <strong>da</strong>uTmo.400


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. abibos nekreselis wameba, Zveli qarTuli agiografiuliliteraturis Zeglebi, w. I, svinaqsarulire<strong>da</strong>qciebi (V-X ss.), il. abulaZisred., Tb., 1963.2. sÂnaqsari xatisa martomyofelisa <strong>da</strong> wmidisa mamisaantoni martomyofelisa, Zveli qarTuli agiografiuliliteraturis Zeglebi, w. IV, svinaqsaruli re<strong>da</strong>qciebi(XI-XVIII ss.), gamosacemad moamza<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamokvleva<strong>da</strong>urTo e. gabiZaSvilma, Tb., 1968.3. evsebi kesarieli, saeklesio istoria, Tb., 2007.4. Teofane bizantieli, georgika, bizantieli mwerlebiscnobebi saqarTvelos Sesaxeb, t. III, tf., 1936.5. menandre protiqtori, georgika, bizantieli mwerlebiscnobebi saqarTvelos Sesaxeb, t. III, teqstebiqarTuli TargmaniTurT gamosca <strong>da</strong> ganmartebebi<strong>da</strong>urTo s. yauxCiSvilma, tf., 1936.6. moqcevaÁ qarTlisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli...I, Tb., 1963.7. juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qar-Tlis cxovreba, I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela Zi-401


iTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilismier, Tb., 1955.8. a. bogveraZe, qarTlis politikuri <strong>da</strong> social-ekonomikuriganviTareba IV-VIII saukuneebSi, Tb., 1979.9. a. bogveraZe, adrefeo<strong>da</strong>luri qarTuli saxelmwifoebiVI-VIII saukuneebSi, wgn: saqarTvelosistoriis narkvevebi, t. II, Tb., 1973.10. e. gabiZaSvili, XVII-XVIII saukuneebis svinaqsarulicxovrebani, Zveli qarTuli agiografiuliliteraturis Zeglebi, IV, Tb., 1973.11. v. goilaZe, VI saukuneSi qarTlis adgilobrivisaxelmwifoebriobis aRdgenis <strong>da</strong>TariRebisaTvis,macne, istoriis... seria, 1979, #1.12. d. kapanaZe, qarTuli numizmatika, Tb., 1950.13. k. kekeliZe, sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSimosvlis Sesaxeb, etiudebi Zveli qarTuli literaturisistorii<strong>da</strong>n, t. I, Tb., 1956.14. l. menabde, `asurel mamaTa~ cxovrebaTaTvis,sadisertacio naSromi (xelnaweri), Tb., 1949.15. d. merkvilaZe, asurel mamaTa qarTlSi mosvlisdro, Tb., 1996.16. d. merkvilaZe, asureli mamebi (sirieli sasulieromoRvaweni qarTlSi), I, Tb., 2006.17. m. sabinini, saqarTvelos samoTxe, s-pet. 1882.18. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, TxzulebaniTormet tomad, t. I, Tb., 1979.19. s. janaSia, feo<strong>da</strong>luri revolucia saqarTveloSi,Sromebi, I, Tb., 1949.20. M. Brosset, Additions et éclaircissements ā l’histoire de laGéorgie, VI, p. I, St.-Pét. 1851.21. Procopius, I, History of the Wars, books I and II (ThePersian War). London, 1961.402


22. Евагрий Схоластик, Церковная история, Книги III-IV,Перевод с греческого, комментарии и приложения: И. В.Кривушин, С-Пет. 2001.23. История императора Иракла, епископа Себеоса, перевод сармянского, СПБ. 1862.24. С. Какабадзе, Рецензия на работу К. Кекелидзе (К вопросу оприбытии сирийских отцов в Картли), saistorio krebuli,w. I, 1928.25. М. Левченко, История Византии, М-Л. 1940.26. Прокопий Кесарийский, История воин римлян с персами, СПБ.1876.David MerkviladzeThe Reflection of Byzantine-Iran ConfrontationIn the Assyrian Fathers’ Hagiographic CycleThe 6 th century confrontations of Byzantine and Iran can be wellseen in “The Life of Anton Martkopeli” and “The Martyrdom of AbibosNekreseli”, the accounts dedicated to the Assyrian Fathers.“The Life of Anton Martkopheli” tells us, that after the unsuccessfulattempt of capturing Edessa town by Persian king Chosroes, St. Antonwent to Kartli (the eastern Georgia) and took with him an icon of the Saviornot made by hand.Some of the details about the battles for the town are also describedin the accounts:1. “Chosroes, Persian king approached the city of Edessa and beganto dig under the city-wall, in order to penetrate into imperceptibly”.2. “Its (the icon of the Savior) icon-lamp oil was poured out over theopposite fighters from the city and all of them immediately wereburned down”.It seams that the story told in “The Life of Anton Martkopheli”is about the second attempt of Persian king Chosroes I tocapture Edessa in 544 (the first attempt failed because of shah’s403


illness). Procopius of Caesarea gives us detailed informationsabout these battles. These informations able us to identify eachconcrete episode in the accounts. It seams that the information,given in the first sentence, tells us about making of the city underneathby the Edessa garrison under a Persian-made artificialhill erected against the circuit wall of the city. Burning the enemyby pouring out the icon-lamp oil seems to be a setting fire tothe wooden artificial hill by the Edessa defenders.One more information could be found in “The Martyrdom ofAbibos Nekreseli”. The information tells us about the prediction of St.Abibos. He predicted a woman that after his death “Greeks” would come“in our country” and Persians would be withdrawn from the Georgia andthe prophecy would be fulfilled very soon, in the life of the woman.According to our supposition, the notification about thePersian supremacy in Kartli (the Eastern Georgia) that was overthrownwith the help of Byzantines as a result of great anti-Iran rebellionin Kartli and Armenia took place in 571. It was followed bythe restoration of Byzantine influence and establishment of local,Georgian Erismtavari’s rule in Kartli (the Eastern Georgia). We donot share the opinion of some scientists who think that thementioned process took place in 591, when Persian king ceded largepart of Kartli to Byzantine.Our supposition can also help us to <strong>da</strong>te the martyrdom of St.Abibos Nekreseli.404


405kaxaber fifiaafsarosi ponto-kavkasiis sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviT sistemaSi(I-IV ss.)berZnul-romaul wyaroebSi araerTgzis moxseniebulicixesimagre afsarosi didi xania identificirebuliadRevandel goniosTan. igi mdebareobsWoroxis marcxena mxares, zRvasTan axlos,strategiulad xelsayrel adgilas. gonio-afsarosiscixesimagre karga<strong>da</strong>a Semonaxuli. igi gegmiTsworkuTxedia. koSkebsa <strong>da</strong> cixis galavansetyoba mravalgzis restavracia-ga<strong>da</strong>keTebis kvali.miuxe<strong>da</strong>vad amisa, romauli kastelumis Ziri-Tadma RerZebma (194 m × 245 m) Cvenamde ucvleladmoaRwia. cixis kedlebis simaRle 5 m-ia, xolokuTxeebTan, sa<strong>da</strong>c koSkebia aRmarTuli, 7 m-s aRwevs.amJamad cixesimagre 18 koSks moiTvlis, TumcamaTi raodenoba Tav<strong>da</strong>pirvelad 22 iyo [4,164].afsarosi xangrZlivi drois ganmavlobaSiwarmoadgen<strong>da</strong> ponto-kavkasiis sasazRvro-Tav<strong>da</strong>c-


viTi sistemis umniSvnelovanes cixesimagres. aRniSnulsistemas safuZveli Caeyara ax. w. I s. 60-ian wlebSi, rodesac imperatorma neronma (54-68ww.) SavizRvispireTSi, romis poziciebis ganmtkicebismizniT, radikaluri RonisZiebebi gaatara.62 w. meziis mmarTvelis plavtius silvanis eqspediciisSedegad bosfori romis proteqtoratisqveS moeqca. yirimis samxreT nawilSi ravenis samxedroflotis nawilebi iqna Cayenebuli [13,142]. imave xanebSi, 63 w. neronis brZanebiT gauqm<strong>da</strong>polomeniduri pontos samefo. misi teritoria,kolxeTTan erTad, provinciad gamocxad<strong>da</strong>[7, 52]. ioseb flaviusis (ax. w. 37-95 ww.) cnobiT,neronis dros meoti<strong>da</strong>-pontospireTSi imperiisinteresebs 3000 mZime SeiaraRebuli meomari <strong>da</strong>romaelTa 40 xomaldisagan Semdgari samxedrofloti icav<strong>da</strong> [Jos. Flav., Bell. Jud., II, 366-368]. amrigad,yirimi <strong>da</strong> kavkasiis sanapiro uSualod romissamxedro kontrolqveS moeqca. rogorc arqeologiurimasalebiT irkveva, swored am drosgamoCndnen romauli garnizonebi kolxeTis sanapiropunqtebSic – afsarosSi, fasissa <strong>da</strong> sebastopolSi[7, 58-80].ponto-kavkasiis sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviTma sistemamaqtiuri funqcionireba vespasianes (69-79ww.) mier aRmosavleTis mTeli Tav<strong>da</strong>cviTi xazismodernizacia-reorganizaciis Semdeg <strong>da</strong>iwyo. 72-76 ww. aRmosavleTis sazRvrebis mTel perimetrze<strong>da</strong>iwyo mniSvnelovani Zalebis koncentrireba.vespasianes mier Seqmnilma e.w. `kapadokiurma kompleqsma~,romlis SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong> kolxeTic,miiRo ori legioni. es legionebi ganlagebuliqnan kapadokia-mcire armeniis xazze, sa-406


talasa <strong>da</strong> meliteneSi. meliteneSi Cadga sirii<strong>da</strong>ngadmoyvanili legioni XII Fulminata (elviseburi),xolo satalaSi axalSeqmnili XVI FlaviaFirma, romelic mogvianbiT Secvala XV Apollinarisma[7, 83-84]. satala <strong>da</strong> melitene iTvlebodnen kapadokiasa<strong>da</strong>, samxedro-strategiuli TvalsazrisiTkapadokiis legatis <strong>da</strong>qvemdebarebaSi myof,amierkavkasiaSi romauli samxedro Zalebis Ziri-Tad gamanawilebel bazad. melitenes samxreTiTiwyebo<strong>da</strong> siriis limesi, xolo satala safortifikacionagebobaTa qseliT ukavSirdebo<strong>da</strong> trapezunts[7, 85].trapezunti warmoadgen<strong>da</strong> romis kavkasiuripolitikis sayrdens <strong>da</strong> regionis samxedro-politikur<strong>da</strong> ekonomikur centrs. ax. w. 64 wli<strong>da</strong>nigi romauli flotis – Classic Pontica-s mTavaribaza gax<strong>da</strong> [15, 163]. swored trapezunti<strong>da</strong>n iReb<strong>da</strong>saTaves romauli morigi Tav<strong>da</strong>cviTi sistema,ponto-kavkasiis sasazRvro xazi, romlis SemadgenlobaSiSediodnen hisosis, rizes, aTenas [Arr.,PPE, 3-7; 3, 65-67], afsarosis, fasisisa <strong>da</strong> sebastopolisiskastelumebi.II s-is Suaxanebamde ponto-kavkasiis sasazRvroxazi mxolod sebastopolisamde vrceldebo<strong>da</strong>.magram 132-152 ww. Soris am Tav<strong>da</strong>cviTi sistemisareali gafarTov<strong>da</strong> <strong>da</strong> masSi pitiuntic iqnaCarTuli [16, 56-58]. ponto-kavkasiis sasazRvro xazzeganlagebuli kastelumebis materialur-teqnikurimomarageba sazRvao gziT trapezunti<strong>da</strong>nxorcieldebo<strong>da</strong> [7, 85-87].cnobilia, rom romaelebi mudmivmoqmedi, xangrZlividroisaTvis gamiznuli cixesimagreebismSeneblobamde agebdnen xis droebiT safortifi-407


kacio nagebobebs, e. w. `Pila Muralia~-s [17, 168-173; 14,30, 47]. gamoricxuli ar aris, rom romaelebs afsarosSicTav<strong>da</strong>pirvelad xis iseTive droebiTisasimagro nageboba aegoT, rogorsac flaviusariane (<strong>da</strong>axl. 95-175 ww.) ixseniebs fasisSi (Arr.,PPE, 9). afsarosSi, rogorc miiCneven mkvlevarebi,mudmivi, xangrZlivi <strong>da</strong>niSnulebis cixis fun<strong>da</strong>menturixasiaTis mSenebloba I s. bolos <strong>da</strong>iwyo[4, 166] <strong>da</strong> momdevno saukunis ganmavlobaSi igiromaelTa sayrden, erT-erT yvelaze mniSvnelovansamxedro centrad iqca aRmosavleT SavizRvispireTSi.adrianes (117-138 ww.) mmarTvelobis dros, rogorcarianes cnobi<strong>da</strong>n irkveva, afsarosSi ukvefunqcionireb<strong>da</strong> `Castella Murata~-s tipis mudmivmoqmediTav<strong>da</strong>cviTi nageboba, sa<strong>da</strong>c xuTi kohortaiyo dislocirebuli (Arr., PPE, 6). afsarosis kastelumi,misi zomi<strong>da</strong>n gamomdinare, saSualo sididisbanakebis kategorias un<strong>da</strong> miekuTvnos [5,51]. dokumenturad <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia, rom afsarosisgarnizonis SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong> <strong>da</strong>mxmarejaris nawilebi – klavdiusis saxelobis IIkohorta (Cohors II Claudiana), specifikuri aRWurvilobismSvildosanTa razmi (Sagitarius) <strong>da</strong> imperatormarkus avreliusis saxelobis kohorta (CohorsAurellia) [11, 112-115]. gamoricxuli ar aris, rom<strong>da</strong>narCeni ori kohorta legionuri jaris nawilebiTyofiliyo <strong>da</strong>kompleqtebuli, rasac garkveulwiladmowmobs afsarosis avanpostSi – petraSi(cixisZiri) aRmoCenili legionis <strong>da</strong>mRianiaguris fragmenti [7, 131; 12, 77-87].afsarosSi aseTi seriozuli samxedro Zalisyofna ganpirobebuli iyo misi geografiuli mde-408


areobiT. afsarosis cixesimagre kolxeTis <strong>da</strong>blobi<strong>da</strong>naRmosavleT mcire aziis Si<strong>da</strong> raionebisakenmimavali gzebis sakvanZo gzajvaredins warmoadgen<strong>da</strong><strong>da</strong>, amave dros, sanapiro zolsac ketav<strong>da</strong>.mis ZiriTad funqcias CrdilokavkasielmomTabareTa Sekaveba <strong>da</strong> mcire aziis romaulprovinciebze maTi moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis aRkveTawarmoadgen<strong>da</strong> [8, 64-65]. afsarosis geostrategiulimniSvneloba kidev ufro gaizar<strong>da</strong> II s.20-iani wlebi<strong>da</strong>n, rodesac gaZlierebulma iberiammiitaca kolxeTis zRvispireTis erTi nawili,zidritTa olqi [9, 420]. afsarosi uSualod emijnebo<strong>da</strong>zidritTa olqs <strong>da</strong> amdenad, iberiis samefoswinaaRmdeg ZiriTadi forpostis funqciaswored mas <strong>da</strong>ekisra. yovelive amasTan erTad,afsarosis garnizons evalebo<strong>da</strong> adgilobrivi`skeptuxebisa~ Tu `mefeebis~ gakontroleba, maTimeSveobiT ga<strong>da</strong>saxadebis akrefa <strong>da</strong> romaul <strong>da</strong>mxmarejaris nawilebSi mkvidri mosaxleobis gawvevisorganizeba [6, 194-197].ponto-kavkasiis sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviTi sistemismeSveobiT, romma III s. Suaxanebamde warmatebiTSeZlo regionSi samxedro <strong>da</strong> ekonomikuristabilurobis SenarCuneba. kolxeTis sanapirozeSewy<strong>da</strong> Crdilokavkasiel nomadTa marbieli Tav<strong>da</strong>sxmebi;aRkveTil iqna mekobreoba <strong>da</strong> Zarcva-ya-CaRoba; uzrunvelyofil iqna imperiis Soreulimisadgomebis usafrTxoeba <strong>da</strong> adgilobrivi tomebisromis realur kontrolqveS yofna.III saukuneSi romauli samyaro ukidures krizisSiaRmoCn<strong>da</strong>. imperiis TiTqmis yvela sazRvarze<strong>da</strong>iwyo barbarosTa permanentuli Tav<strong>da</strong>sxmebi.III s. Suaxanebi<strong>da</strong>n mdgomareoba ukiduresad gam-409


wvav<strong>da</strong> ponto-kavkasiis sazRvarzec. 257 w. aRmosavleTSavizRvispireTSi goTebis morigi eqspediciisSedegad <strong>da</strong>eca romaelTa ukiduresi sayrdenipunqti Crdilo-<strong>da</strong>savleT kavkasiaSi – pitiunti[Zosim., Hist. Nova, I, 32-33]. imave eqspediciisdros barbarosebma aiRes <strong>da</strong> sastikad aaoxresregionis samxedro-politikuri <strong>da</strong> ekonomikuricentri, ponto-kavkasiis sazRvris ZiriTadi materialur-teqnikuribaza – trapezunti [Zosim., Hist.Nova, I, 33]. rogorc Cans, barbarosTa Tav<strong>da</strong>sxmebispirveli talRa afsaross ar Sexebia. yovel Sem-TxvevaSi, V-VI ss. bizantieli avtori zosime, romelicsakmaod <strong>da</strong>wvrilebiT aRwers 255/256 <strong>da</strong>257 wlebSi goTebis aRmosavleT SavizRvispireT-Si laSqrobis peripetiebs, arafers ambobs afsaroszebarbarosebis Tav<strong>da</strong>sxmis Sesaxeb. Tumca,afsarosi, rogorc irkveva, manic ver asc<strong>da</strong> barbarosTamxri<strong>da</strong>n Tav<strong>da</strong>sxmas. 275 w. azovis zRvi<strong>da</strong>nmcire aziisken salaSqrod <strong>da</strong>iZrnen herulebi<strong>da</strong> ostgoTebi. barbarosebi fasisis SesarTav-Tan gadmovidnen <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n Savi zRvis sanapirosgavliT SeiWrnen pontoSi. rogorc Cans, swore<strong>da</strong>m eqspediciis dros, fasisi<strong>da</strong>n samxreTisaken mo-Zravma barbarosebma, makron-henio,Ta teritoriazegavlisas, ieriSi miitanes afsaroszec. rogorcarqeologiuri masalebiT irkveva, am Tav<strong>da</strong>sxmisSedegad afsarosis cixesimagre <strong>da</strong>ngreula [8, 61-65].257-275 ww. movlenebis Semdeg ponto-kavkasiisromauli sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviTi sistema faqtobrivadmoiSala. Tumca misi paralizeba didxansar gagrZelebula. diokletianes (284-305 ww.)mmarTvelobis dros imperiis sazRvrebis Tav<strong>da</strong>cvisunarianobisamaRlebisa <strong>da</strong> maTi stabiliza-410


ciis mizniT farTomasStabiani sarekonstruqciosamuSaoebi ganxorciel<strong>da</strong>. mniSvnelovani Ronis-Ziebebi gatar<strong>da</strong> aRmosavleT SavizRvispireTisromauli cixesimagreebis qselis gasamagrebla<strong>da</strong>c.gafarTov<strong>da</strong> <strong>da</strong> ganmtkic<strong>da</strong> pitiuntisa <strong>da</strong>sebastopolisis kastelumebi. imave xanebSi, III s.bolos an IV s. <strong>da</strong>sawyisSi romaelebma aRadginesafsarosis cixesimagrec [5, 52].ase rom, IV s. <strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n aRmosavleT SavizRvispireTSikvlav Cveuli ZaliT amoqmed<strong>da</strong> barbarosTamier <strong>da</strong>zianebuli romauli sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviTi sistema, romlis funqcionirebacgrZeldebo<strong>da</strong> IV s. meore naxevramde. IV s. 70-ianiwlebi<strong>da</strong>n, aRmosavleT SavizRvispireTSi Seqmniliaxali politikuri koniunqturis pirobebSi,rac ganpirobebuli iyo lazikis (egrisis) samefosmier mTeli <strong>da</strong>savleT saqarTvelos gaerTianebiTa<strong>da</strong> mis mier faqtobrivi <strong>da</strong>moukideblobismopovebiT, afsarosi<strong>da</strong>n, iseve rogorc kolxeTissxva sanapiro cixesimagreebi<strong>da</strong>n, gayvanil iqnaromauli garnizonebi, xolo ponto-kavkasiis sasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviTmasistemam arseboba Sewyvita.411


wyaroebi <strong>da</strong> literatura1. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,V, Zveli berZnuli<strong>da</strong>n Targmna, gamokvleva <strong>da</strong>saZieblebi <strong>da</strong>urTo T. yauxCiSvilma, Tb., 1983.2. georgika, bizantieli mwerlebis cnomebi saqarTvelosSesaxeb, t. I, teqstebi qarTuli TargmaniTurTgamosces <strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTesal. gamyreliZem <strong>da</strong> s. yauxCiSvilma, Tb., 1961.3. e. kaxiZe, romis imperia <strong>da</strong> samxreT-aRmosavleTSavizRvispireTi ax. w. I-V ss., sakandi<strong>da</strong>todisertacia /xelnaweris uflebiT/, Tb., 2002.4. S. mamulaZe, e. kaxiZe, m. xalvaSi, romaelebisamxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi, kulturis<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> Teoriis sakiTxebi, X, Tb., 2001.5. g. lorTqifaniZe, biWvinTis naqalaqari, Tb., 1991.6. k. fifia, kolxeTi romis imperiis provinciulsistemaSi, saistorio Ziebani, VI, Tb., 2003.7. k. fifia, romi <strong>da</strong> aRmosavleT SavizRvispireTiI-II ss. Tb., 2005.8. k. fifia, cixe-qalaq afsarosSi goTebis laSqrobis<strong>istoriisa</strong>Tvis, saistorio Ziebani, VIII-IX,Tb., 2006.412


9. k. fifia, iberia-romis urTierToba II s. 20-30-ian wlebSi. imperatori adriane <strong>da</strong> farsman II,soxumis saxelmwifo universitetis Sromebi,V, humanitarul <strong>da</strong> socialur-politikur mecnierebaTaseria, Tb., 2008.10. flavius ariane, mogzauroba Savi zRvis gar-Semo, Targmani, gamokvleva, komentarebi <strong>da</strong>ruka n. keWaRmaZisa, Tb., 1961.11. m. xalvaSi, romauli garnizonebi afsarosSi,literaturuli aWara, 1999, #11.12. В. А. Леквинадзе, Понтийский лимес, Вестник древней истории,№2, 1969.13. М. И. Ростовцев, Римские гарнизоны на Таврическомполуострове и Айтодорская крепость, Журнал министерстванародного просвещения, кн. 3, 1900.14. P. T. Bidwell, Roman Forts in Britain, London, 1997.15. T. B. Mitford, Some Inscriptions from the Cappadocian Limes,Journal of Roman Studies, LXIV, 1974.16. M. P. Speidel, T. T. Todua, Three Inscriptions from Pityuson the Caucasus Frontier, Saalburg Jahrbuch, 44, 1988.17. G. Webster, The Roman Imperial Army, London, 1985.Kakhaber Pipia413


Apsaros in the System of the Ponto - Caucasus MarineDefensive System (the 1 st – 4 th centuries)Fortress Apsaros, which was mentioned for several times inthe Greco-Roman sources, is already for a long time identified aspresent <strong>da</strong>y Gonio. Its plan is rectangular. One can see the trace ofseveral times restoration on the towers and the fence of the fortress.Besides these, the main buttresses of the Roman castellum (194m. -245m.) are unchanged till now.For a long time Apsaros was one of the significant points ofthe Ponto – Caucasus border line and the Roman marine defensivesystem at the coast of the East Black Sea. The mentioned marinesystem was founded in the times of the emperor Nero’s reign, the60’s of the 1 st century. The first Roman garrison appeared inApsaros at that very time. As it seams, from the beginning temporarywooden fortification building was built by Romans. At the end ofthe 1 st century they built here stone castellum for long term use.Five cohorts were dislocated in Apsaros. In the Apsaros garrisonthere were: II cohorts named after Claudius (Cohors II Claudiana),military unit of archers with specific equipment (Sagitarius)and the cohort named after the emperor Marcus Aurelius (CohorsAurellia). They were the auxiliary military units. The next towcohorts might be put up for full strength with legionary military unit.From the middle of the 3 rd century the Ponto –Caucasus border-defensiveline underwent the devastating attack of barbarians.In 257 Goths captured Pitiunt and Trebizond. As it turned out, Gothsruined Apsaros in 275.After the events of 257 – 275 the Ponto-Caucasian Roman marinedefensive system at the East Black Sea coast was in fact ruined.But it was not paralyzed for a long time. In the period of Diocletian’sreign (284 -305) wide restoring activities were taking place on thePonto - Caucasian border. Romans renewed and strengthened thecastellums of Pitiunt and Sebastopolis. In that very period, at the endof the 3 rd century and the beginning of the 4 th century the fortress of414


Apsaros was restored. The functioning of the Apsaros castellum, aswell as of the whole Ponto-Caucasus boarder defensive system,lasted till the second half of the 4 th century.saojaxo Temi Zvel samegreloSi(toponimuri masalebis mixedviT)415igor kekeliasamegreloSi Oojaxis, saxlis, saxl-karis(saxlobis) aRmniSvneli morfologiuri elementiaTi(i), romelic dResac xmarebaSia, gansakuTrebiTabaSis, martvilisa <strong>da</strong> senakis raionebis soflebSi;zogan ki sityvis mniSvneloba (semantika)gabundovanebuli an miCqmalulia. ojaxis, saxlobismniSvnelobiTaa es termini gamoyenebuli xalxurleqsSi, romelic martvilis mxareTmcodneobismuzeumis samecniero eqspediciis wevrebsCauweriaT sofel kurzuSi, mTxrobel quTu axalaiasgan.ai, es leqsic: `RoronTs aTes vTxulenq,cira, Cqim Tis milekvanwude. bJaS CxoriasCqimoT xvale orZande do Tasunde; Cqim CqiCquems<strong>da</strong>badende, Tinems mikifafude, Cqim TuriS doCqin dinoSi xviCa pirs faCunde _ RmerTs amasvTxov, qaliSvilo, Cems saxlSi koxtaobde; mzissxivebs mxolod CemTvis asxivebde <strong>da</strong> Tesavde;Cems Cvil bavSvebs aCende, imaT uvlide; Cemi STamomavlobis,Cemi totis brdRviala yvavils Sli-


de [5, 93]. mivmarToT saleqsikono masalebs. g.eliavas ganmartebiT Ti igivea, rac ,,ojaxi, saxli”.motanilia sailustracio masalac: ,,mi<strong>da</strong>r-Tu muSi TiSa _ wavi<strong>da</strong> Tavis saxlSi” [2, 172]. o.qajaias ,,megrul-qarTul leqsikonSi” vkiTxulobT:,,Ti (Tis mravlobiTi ricxvi ar aqvs),ojaxi; saxli, saxl-kari. `oSi anTasi Cqimi Tis,aka meZobeliSi Tis! _ asi aTasi Cems ojaxSi, cota(erTi) mezoblis ojaxSi~; `Cqim Tis oko dinor<strong>da</strong>sia,nana _ Cems ojaxSi un<strong>da</strong> idgeso, nana~;`qimiodirTes arTi didi dguma Tis _ miadgnenerT did saxls (ojaxs)~; `ma meurq Cqim TiSa _me mivdivar Cems saxlSi~; `minilu arTi koCiSiTiSa _ Sevi<strong>da</strong> erTi kacis ojaxSi (saxl-karSi)”[13, 46]. i. yifSiZe Ti-s ganmartavs, rogorc saxls,ojaxs, gvars, meTaurs. m. xubuas mier Caweriliteqstebi<strong>da</strong>n kidev erTi magaliTis motanaSeiZleba: `aTe osuriSi Tis arTi axalgaz<strong>da</strong> boSkos qigiaseru _ am qalis ojaxSi erT axalgazr<strong>da</strong>vaJkacs SemoaRam<strong>da</strong>”. megrul xalxur leqsSivkiTxulobT: `ma meurq Cqim TiSa, si mu goko,mus makenq, mus gofTxozuq, mukil-mukil, si uxano,vai sqan minjec. Cqim Tic baba mkiTxensni,quuwulenq Te ambec, sqan TiSa vemgarTas ni TeSig nogirTinuanq saqmes _ me mivdivar Cems ojaxSi,Sen ra gin<strong>da</strong>, ras makaveb, ras <strong>da</strong>mdev irgvliv(garSemo ras mivli, ras <strong>da</strong>mtrialeb _ i. k.), Seuxano (uasakov), vai, Sens patrons. Cems saxlSimama rom mkiTxavs, vetyvi movuyvebi – i. k.) am ambavs;Sens saxlSi rom ver mixvide, ise gagixdisaqmes” [4, 75].samegreloSi `Ti~ bolokiduriani 200_mdetoponimia Cawerili, romelTa umetesobisTvis am-416


osaval fuZes pirTa sakuTari saxelebi <strong>da</strong> gvarebiwarmoadgens. winamdebare naSromSi warmovadgenTabaSis, martvilisa <strong>da</strong> Cxorowyus raionebSisxva<strong>da</strong>sxva dros mkvlevarTa mier Caweril toponimebs,motivaciuri komentarebiT.abe<strong>da</strong>Ti _ sofeli martvilis raionebSi, abaSisa<strong>da</strong> tarCenis xeobebSi, vakesa <strong>da</strong> bJeris mTiskal-Tebze. savaraudoa (g)abe<strong>da</strong>Ti ,,gabe<strong>da</strong>(va)s ojaxi,STamomavloba; misi sacxovrisi “ [7, 12]. gamoricxuliaraa, abe<strong>da</strong> pirsaxeli yofiliyo.axuTi _ sofeli Cxorowyus raionebSi, ciisa <strong>da</strong>zanis xeobebSi, xalxuri etimologiis mixedviT,axu jaiani xamuas xeobas gamoyolia, tye gauCexavs<strong>da</strong> kar-mi<strong>da</strong>mo gaumarTavs. axus vaJiSvilebsgvarad axuia, axaia gauxdiaT [3, 46]. axuTi- jgufurianTroponimi, transonimizaciis gziT oikonimadiqca.babkoTi _ ,,Cxorowyus raionis toponimikis katalogSi”miTiTebulia <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe [3, 16]. babkoTi ewodeba mikroubans lesiWineSi,md. zanis marjvena mxares. siWinavebisgvaris erT-erTi Stos winapars babkoCi rqmevia.misi STamomavlebis <strong>da</strong>saxlebas babkoTi ewo<strong>da</strong>.bakuraTi // bakureTi--,,Cxorowyus raionis toponimikiskatalogis “ avtorebi ubnis saxelwodebadmiuTiTeben <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe<strong>da</strong> ganmartaven, rogorc didkac bakurasSvilebis nasaxlars, samosaxlos [3, 100]. iqve mi-TiTebulia toponimi ,,bayureTi”_,,bayuras ojaxi”.g. eliava ,,eTnografiul samegreloSi” asaxelebstoponims ,,bakuraTis” formiT, romlis ojaxSicTurme 18 melogine cxovrob<strong>da</strong>. bakureTi ubaniapirvel WoRaSi, oRurRules xeobaSi. akonkreteb-417


en: `Jidon bakureTi <strong>da</strong> Tudon bakureTi~. bakurisaxelia, bakuria ki _ gvar-saxeli.baRaneTi -- Rele, noRelis Senakadi (qvaiTi). sa-Tave aqvs ze<strong>da</strong> xunwis sazRvarTan, labarjenisa<strong>da</strong> Wkadueris maxloblad. g. eliavas mier Cawerilixalxuri etimologia aseTia: ,,mters aq bav-Svebi Cauxocia. Ees adgili gauvali tyiT yofila<strong>da</strong>buruli, amitom qvirTuebs (bavSvTa gamyidvelebs)aq hqoniaT samalavi” [2, 106]. iqve <strong>da</strong>saxelebuliatoponimi ,,baRueTi”, Semdegi ganmartebiT:,,baRebi yofila venaxian-xexiliani” [2, 107]. p.cxa<strong>da</strong>ias obieqtis saxelwodebad zugdidis raionissofel <strong>da</strong>viTianSi Cauweria ,,baRuoni”. aq SeiZlebo<strong>da</strong>yofiliyo baRnari an adgili, sa<strong>da</strong>cbaRuS ja xarobs [2, 251]. ,,nobaRleni” tye-buCqnarianiferdobebis saxelwodebaa xobiswylis xeobaSi.baRu, baRile igivea rac xula, beRelimarcvleulis,fqvilisa <strong>da</strong> misTanaTa. Sesanaxad.baRa, baRana megr. ,,bavSvi” SesaZlebelia metsaxeliyofiliyo.baRueTi _ gas ferdobi raxviis marjvena mxares(saeliavo). g.eliavas ganmartebiT, ,,baRebi yofilavenaxian-xexiliani” [2, 107]. toponimi SesaZlebeliapirsaxel baRus ukavSirdebodes. baRueTi,,baRus ojaxis samosaxlo” [9, 30].beriaTi // leberie _ ubani Cxorowyus raionissofel nafiCxuSi, kurzus sazRvarTan.boboTi _ sofeli abaSis xeobaSi, martvils 2 kmiTaa<strong>da</strong>Sorebuli <strong>da</strong> sergieTis TemSi Sedis. adgilobriviaraoficialuri variantia bomboTi.istoriul wyaroebSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia bonboTisformiT. bobo <strong>da</strong> bombo megruli pirsaxelebia.418


gabiTi // gabiSi suki – seri sanaWyebioSi (kurzu).gabi eponimia. aqe<strong>da</strong>n modis gvari gabia. gadmocemiT,gabis gvariskacs Seuracxyofa miuyenebiaWiis qaliSvilisTvis. or gvars erTmaneTi or-TabrZolaSi amouxocavs [2, 146].gafaTi // gafaSi noxori _ g. eliava <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe miuTiTebs ,,naxunaossasoflo sabWos“ toponimTa nusxaSi <strong>da</strong> ganmartavs,rogorc ,,gafas saxls” [2, 18].gaRiTi _ ubani LlesiWineSi, RaCiris marcxenamxares, sa<strong>da</strong>c siWinavebi saxloben (Cxorowyusmunicipaliteti). gaRiTi ,,gaRis STamomavloba“[17, 101]. ,,katalogSi” miTiTebulia <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe. xalxuri motivacia: ,,aqgaRiTurebi saxlebulan, gaRi yofila didkaci<strong>da</strong> misi Ti yofila aq” [3. 18].gegeneTi // gegineTi _ g. eliava <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe miuTiTebs sofel xunwSi,Semdegi ganmartebiT _ ,,geginas (gvari) saxli” [2,113]. gegina gegena gegenava.gezaTi _ sofeli <strong>da</strong> Temis centri noRelisa <strong>da</strong>cxeniswylis xeobebSi (abaSis raioni). patara gezaTiqolobnis TemSi Sedis. saxeldebis xalxurimotivacia aseTia: gurii<strong>da</strong>n wamosul qobulaZeTaaTkacian jgufs gezi aqeT auRia. amitom sofelsgezaTi Serqmevia [2, 19]. sxva ganmartebebiT, gezaSTi ,,gezas gvaris samosaxlo” [2, 20].geriaTi – ubani lesiWineSi, RaCiris marcxena mxares,sa<strong>da</strong>c siWinavebi saxloben. siWinavebis erTerTiStogvaris winapari geria yofila [17, 103].gogiaTi _ ,,gegeWkoris sa<strong>da</strong>bo sabWos” toponimTanusxaSi miTiTebulia sayanis saxelwodebad <strong>da</strong> gan-419


martebulia, rogorc ,,gogias saxli”. [2, 107]. gogiasaxelicaa <strong>da</strong> gvar-saxelic.gogoleTi _ seri owyaries xeobaSi (axuTi). aqveagogoleTiS oxvame sasaflao XVIII saukunis bazilikurieklesiiT. Ggogola <strong>da</strong> gogole saxelebia[14, 104], xolo gogolava _ gvar-saxelebi(cxovroben zugdidsa <strong>da</strong> walenjixaSi).gugeTi _ toponims <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe miuTiTebs g. eliava, sofel norioSi (aba-Sis raioni) <strong>da</strong> aRniSnavs, rom ,,msgavsi toponimi aqkidev erTia “ [2, 36]. guga, gugaia, guge <strong>da</strong> gugelamegruli anTroponimebia. SesaZlebelia toponimigvar gugavas ukavSirdebodes: gugeTi gugaTi, gugaSi Ti ,,gugavas ojaxi, STamomavloba”.gugunayaTi _ sofeli abaSis municipalitetSi(erTi nawili ekuTvnis marnis, meore-qolobnisTems). g. eliavas mier Cawerili gadmocemis mixedviTgugunayaTi niSnavs vinme gugus samosaxlos,sa<strong>da</strong>c gugus saxl-kari iyo gamarTuli _ guguSinayaTi [2, 42]. sxva gadmocemiT: gugunas (gugunavas)didi ojaxis nasaxlari, nadgomi (iqve). gugunayagvaris adgilobrivi variantia [16, 76]. gugunayaSTi__>gugunayaTi__>gugunayaTi ,,guguna(vas)ojaxi (STamomavloba)”.guluxeTi _ sofeli abaSis raionSi, noRelasa<strong>da</strong> cxeniswylis xeobebSi (gezaTis Temi). xalxurimotivacia: nayofieri miwebia <strong>da</strong> guluxvi mosaxleobacxovrobs [2, 18]. <strong>da</strong>saSvebia Cveni varaudi:guluxeS Ti ,,guluas qalis ojaxi, STamomavloba”.gulua erT-erTi mravalricxovani gvaria.sulTa raodenobiT samegreloSi 35-e adgilzea.xe _ gaTxovili qalis aRmniSvnelia.420


guraTi _ borcvi leaxales sazRvarTan, WalayvanasxeobaSi (nakiani). aqvea wyaro guraTiS wyari.guri, guriaka, gurie, guriela <strong>da</strong> guria megrulipirsaxelebia. p. cxa<strong>da</strong>ias mier Cawerili gadmocematoponims guralias gvaris nasaxlars ukavSirebs[17, 117]. ,,katalogis“ avtorebi ganmartaven:guraTi ,,guras saxli, ojaxi, kar-mi<strong>da</strong>mo”.gurga eTi // gurga aTi // gurgalaTi _ saxnaviabaSis marjvena mxares, WalaSi (naesuu). girgaa ->grigalava; girgaaTi __>grigalavas sakuTreba,misi mamuli [9, 45].gur(i)SiaTi _ ubani squrCis napirze, lesiWineSi,sa<strong>da</strong>c guriaSia siWinavas STamomavloba saxlobs(Cxorowyus raioni).dviaTi//dulaTi – tyiani ferdobi iskiis marcxenamxares, ekirteSi (WaburTa). dvia, dula <strong>da</strong> dulumegruli pirsaxelebia.esaneTi _ goraki noRis marjvena napirze, suxCessazRvarTan (ze<strong>da</strong> xunwi). esane pirsaxelia, romelicixsenieba ,,tbeTis sulTa matineSi” [14, 119].vaCineTi _ goraki qvaiTis sazRvarTan (ze<strong>da</strong> xunwi).g.eliava miuTiTebs <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe <strong>da</strong> ganmartavs, rogorc ,,arsacnaureTs”(?) [2, 107]. xom ar niSnavs vaCineTi ,,vaCnaZisSTamomavlobas” ? vaCa, vaCan, vaCe pirsaxelebicaa[14, 122].zanaTi – sofeli abaSis raionSi, abaSisa <strong>da</strong> texurisSesarTavTan. akonkreteben: melen zanaTi(gaRma zanaTi) <strong>da</strong> molen zanaTi (gamoRma zanaTi).G g.eliavas wignSi mocemulia xalxuri etimologiebi: ,,zana gvari yofila, zanebi saxlebulaaq”; ,,zana didi kaci yofila, didi ojaxi hqonia,amitom ,,zanaSi Tis-zanas ojaxs eZaxian adgils”421


[2, 57]. a. Wanturia asaxelebs anTroponim zanas[18, 35].zaqareTi _ ferdobi naesuuSi (martvilis sakrebulo).aq iRebs saTaves zaqareTiS Rai. zaqariapirsaxelia, zaqaraia – gvari. zaqareTi ,,zaqarias(an zaqaraias) ojaxis samosaxlo; odesRac misikuTvnileba” [9, 62].TamazeTi _ ubani lesiWineSi. ,,katalogSi” vkiTxulobT:,,Tamazia gvari yofila <strong>da</strong> isini saxlebulanam adgilas “ [3, 18]. Tamaza <strong>da</strong> Tamazia gavrcelebulipirsaxelebia.Tolor<strong>da</strong>Ti // saTolordo _ ubani muxurSi(Cxorowyus raioni). Tolor<strong>da</strong>(va)s gvaris sabu<strong>da</strong>rsmuxuri warmoadgens. Tolor<strong>da</strong>Ti ,,Tolor<strong>da</strong>vasgvaris STamomavloba, saxloba”.izdoreTi _ <strong>da</strong>saxleba lemiqaveSi, qvaRris marjvenanapiras, serze (abe<strong>da</strong>Ti). iqvea izdoreTiS naoxvamu// misaroniS oxvame-naeklesiari izdoreTSi,sa<strong>da</strong>c mdgara wm. giorgis saxelobis xis eklesia.toponimis mawarmoebeli fuZea gavrcelebulipirsaxeli izdore


kokaia, koka, koki, kokia, koko <strong>da</strong> kokoia megrulipirsaxelebia [18, 44].kuCiTi _ mTavarangelozis eklesia <strong>da</strong> misi mi<strong>da</strong>moebisof. naxurcilavoSi (gurZemis Temi). g.eliavas mier Cawerili gadmocemis mixedviT, ,,xurciasori Svili hyolia: kuCia <strong>da</strong> makuCia. Tvi-Teul maTgans didi ojaxi hqonia. maT ojaxebSioc<strong>da</strong>oTx-oc<strong>da</strong>oTxi melogine yofila. erTi Zmasaxlebula iq, sa<strong>da</strong>c dRes mTavarangelozis eklesiaa.eklesia zaika dgebias <strong>da</strong>udgams kuCias nasaxlarze.mas kuCiTisac eZaxdnen. mamis saxelixurcia maT gvarad gauxdiaT” [2, 157]. kuCiTi igivea,rac ,,kuCias ojaxi, misi STamomavloba”. jgufurianTroponimi adgilis saxelwodebad qceula.lakeTi _ 1. g. eliava miuTiTebs ,,doSayes sasoflosabWos” toponimTa nusxaSi. <strong>da</strong>zustebulilokalizacia ar aris mocemuli <strong>da</strong> ganmartebulia,rogorc lakuas gvaris warmomadgenlis nasaxlari[2, 141]. 2. zana_maCxapis wyalgamyofi serileaxaleSi (Cxorowyus raiogi). Cveni azriTtoponimis amosavalia gvari lakia. mcirericxovanigvaria. lakiebi cxovroben uSafaTSi, senakSi,foTSi, Sua xorSSi, axalsofelsa <strong>da</strong> sxvagan.lakviSiaTi _ ubani meore lesiWineSi, sa<strong>da</strong>c si-Winavebi saxloben. lakviSia pirsaxelia.malameTi // malaneTi _ mancxvaris <strong>da</strong>savleTkalTas ecaneSi ase eZaxian (naxunavo). motivacia:`malaniaS TiS noxori _ malanias ojaxis nasaxlari”.malania gvaria.mariaTi _ gorak-borcvebi meore WoRaSi, jomi<strong>da</strong>vebisubanSi. aqvea `mariaTiS Ral <strong>da</strong> mariaTiS wyari-Rele <strong>da</strong> wyaro~ (Cxorowyus raioni). maria qalissaxelia. `mariaS Ti _ marias STamomavloba”.423


marsieTi // masieTi _ seri izdoreTis samxreTiT,Safesa <strong>da</strong> qvaRras wyalgamyofi (abe<strong>da</strong>Ti). amosavaliSesaZlebelia pirsaxeli masia, masie an gvarimaisaia iyos. g. eliava a<strong>da</strong>sturebs masiaTis formiT[2, 94].mafaTi // mafaSi noxorii _ adgilia naxunavoSi.vasaxelebT g. eliavas wignis mixedviT [2, 123].`mafa~ megrulSi ,,mefes” niSnavs, rac SeiZlebo<strong>da</strong>pirovnebis metsaxela<strong>da</strong>c qceuliyo.mayvieTi _ ferdobi exunweieSi, oWuburesa <strong>da</strong> nayiderasmaxloblad (qvaiTi). g. eliava asaxelebs <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe. samegrelos an-Troponimiis masalebSi gvxvdeba pirsaxelebi _ mayu,mayu(u), mayuia. SesaZlebelia mayvieTi


Tesi adgilis saxelwodebad <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe miuTiTebs ,,xunwis sasoflosabWos” toponimTa nusxaSi [2, 113]. savaraudodmoxo pirsaxeli un<strong>da</strong> yofiliyo.nagurTi _ 1. saxnavi abaSis marcxena mxares, ZeZonasCrdiloeTiT; 2. saxnav_saZovari lepatareSi, abaSismarcxena napirze, tabakuris samxreTiT (orivesofel banZaSi). g. eliavas ganmartebiT, nagurTiigivea rac `naguS Ti _ nagus ojaxi” [2, 88; 6, 50].nafaTi _ organ CaviwereT naxunavos TemSi geografiulobieqtTa saxelwodebad: 1. tyiani ferdobinaxunavos mTis ganStoebaze, WyeWyus maxloblad; 2.buCqnari esigueSi, naJRerous maxloblad (naxunavo).g. eliavas mier ,,naxunaos sasoflo sabWos toponimTanusxaSi <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gare-Se miTiTebulia toponimebi _ gafaTi <strong>da</strong> mafaTi. nafaSesaZlebelia pirsaxeli yofiliyo.papaTi _ ubani civis marjvena Senakadis _ paWakurisxeobaSi (meore lesiWine). papuCia siWinavebiswinapari yofila. Mmisi STamomavlobis sacxovrisspapuCiaTi II papaTi ewo<strong>da</strong>. SesaZlebeliapapa megrul ,,mRvdels” ukavSirdebodes. ,,katalogis“avtorebi lesiWineSi ubnis saxelwodebadmiuTiTeben ,,papaTurefs”, Semdegi ganmartebiT:,,papaTurebis, papis memkvidreTa samosaxloyofila, es dino aq esaxla. dRes es ubani mxolodpapaTurebs ar ekuTvnis, aq sxva gvariSvilebiufro saxlobs” [3, 17].sergieTi _ sofeli martvilis raionSi, abaSisa<strong>da</strong> tarCenis xeobebSi. informant prokofi surmavasgang. eliavas mier Cawerili gadmocemis mixe-425


dviT es sofeli viRac saxelganTqmuli kacis _sergias didi ojaxis nasaxlaria [2, 95].sefieTi _ sofeli abaSis raionSi, noRelisa <strong>da</strong>abaSis xeobebSi. saxeldebis xalxuri motivacia:gareul Rorebze wyemi<strong>da</strong>n sanadirod wamosulZmebs tyeSi sefi (ganjina, ganZTsacavi) upoviaT<strong>da</strong> adgils amitom <strong>da</strong>erqvao sefiaTi [2, 10-28]. misaRebadgveCveneba oikonimis jgufur anTroponimTan<strong>da</strong>kavSireba. sefiaTi ,,sefias STamomavloba”transonimizaciis gziT iqca geografiuli obieqtissaxelwodebad. sefa, sefane, sefe, sefenti<strong>da</strong> sefle megruli pirsaxelebia [18, 60].skvereTi // skveriTi // sqvereTi _ saxnavi xunwSi.skvere, sqverie megruli pirsaxelebia.torneTi _ saxnavi <strong>da</strong> tyiani ferdobi jumaRees xeobaSi,naxarebavos sazRvarTan (lecicxvaie). g. eliava<strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe miuTiTebsxunwis sasoflo sabWoSi ,,toreTis” formiT <strong>da</strong>ganmartavs: ,,toreTi, toraSi Ti (toras saxli)” [2,113]. torua gvaria, xolo tori, toria, torie <strong>da</strong>toro _ megruli pirsaxelebi [18, 63]. savaraudodtornec pirsaxeli un<strong>da</strong> yofiliyo.fakuTi _ g. eliava organ miuTiTebs borcvis saxelwodebad,,gegeWkoris sa<strong>da</strong>bo sabWosa“ <strong>da</strong> ,,xunwissasoflo sabWos” toponimTa nusxaSi, <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe, <strong>da</strong> ganmartavs,rogorc ,,fakus Tu fakas ojaxis nasaxlars”. misiveganmartebiT, fakuTi<strong>da</strong>n ,,warmomdgara faruebi”[2, 104-111]. faruias, farulavas <strong>da</strong>kavSirebafakuTTan ara<strong>da</strong>majereblad gveCveneba.faceTi _ g. eliava ,,gegeWkoris sa<strong>da</strong>bo sabWos”toponimTa nusxaSi <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe miuTiTebs <strong>da</strong> ganmartavs, rogorc ,,faces426


ojaxs” [2, 104]. faca, faci(a), facie, faciko, faco<strong>da</strong> facu megruli pirsaxelebia, xolo facia _gvari. toponimi SesaZlebeli am zemoT CamoTvlilgvar-saxelTagan romelimes ukavSirdebodes.fuRuTi // fuxuTi _ saxnavi najaxavos samxreT_ <strong>da</strong>savleTiT. g. eliava miuTiTebs ,,fuRuTis”formiT <strong>da</strong> ganmartavs, rogorc fuRus nasaxlars[2, 79]. fuRu(ia), fuRuela, fuxu(li), fuxuela,fuxulie, fuxuri(a) megruli pirsaxelebia.fuRu zool. Txunela, mudo metsaxeli un<strong>da</strong> yofiliyo.qvaiTi _ sofeli noRelis zemo welze, tabakonasmTis samxreT kalTaze, martvils sami kilometriTaa<strong>da</strong>Sorebuli. uwin qvaiTi erqva xoriaTismi<strong>da</strong>moebs, sa<strong>da</strong>c DdRes ruxaiebis ubani eruxaiea.oikonim qvaiTis amosavali a<strong>da</strong>mianis sakuTarisaxeli un<strong>da</strong> iyos. qava, qaTu, qai, qaia, qvaTa, qva-Tia, qvaTie, qvaTilia, qveTe, qveTelia, qviTa, qvi-Ti, qui, quia, quiTa megruli anTroponimebia [18,68-71]. Qqva(i)c pirsaxeli un<strong>da</strong> yofiliyo. qvaiTiun<strong>da</strong> ganimartos, rogorc ,,qvais, qvaias sakuTreba,qvai(a)seuli”. SesaZlebelia oikonimi ukavSirdebodeszemoT CamoTvlilTagan romelime an-Troponims [8, 62-63; 9, 18-19].quqiTi _ g. eliava organ miuTiTebs <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe <strong>da</strong> gvTavazobs aseT ganmartebebs: ,,quqiTi (quqis saxli)”; ,,quqi yofiladidi ojaxis patroni. misi ojaxis wevrebi<strong>da</strong>n warmomdgaraSemdeg quqias gvari” [2, 111]. quqa, quqi,quqalia, quqia sakuTari saxelebia [14 210; 18, 71].RveiTi _ morevi noRelaze, exaJomieSi (qvaiTi).paraleluri saxelwodebaa okvantieSi. saziaroa427


xunwTan. g. eliavas ganmartebiT: ,,RveiTi, RveiSiTi (Rveis saxli)” [2, 113].yomuriaTi // yumuriaTi _ tyebuCqnariani ferdobebinoRis marcxena mxares, eZiZigureSi (ze<strong>da</strong>xunwi). savaraudod yomuriaTi _ ,,yomurias (anyumurias) ojaxis sacxovrisi”.SaqareTi _ ferdobebi wkantiReis zemoTSi, ecane-Si (naxunavo). Saqa, Saqara, Saqari, Saqar, Saqaria<strong>da</strong> Saqarita megruli saxelebia [18, 74]. SaqareTi,,Saqaras STamomavloba, ojaxi.”SaS(u)kiaTi // SaSqiaTi _ ubani lesiWineSi, zanismarjvena mxares. SaSukia, SaSqia siWinavebis erTiStos eponimia.SeleTi // SeliaTi _ xobiswylis xeobis erT monakveTssakalmaxo<strong>da</strong>n Runjis SesarTavamde aseeZaxian. XIX saukunis bolos kircxel Seliebs aqbzis sarewebi gaumarTavT <strong>da</strong> saxelwodebac aqe<strong>da</strong>nmodis [17, 399].SeSeleTi _ tafobi Tarzenis mTiskalTaze, cocourisgaswvriv (qoyo, Cxorowyus raioni). SeSela,SeSeli <strong>da</strong> SeSelia megruli saxelebia [18, 74].SoniaTi // SonieTi _ ,,katalogSi” miTiTebulia Wo-Ris ubnis saxelwodebad. xalxuri motivacia:P svaneTi<strong>da</strong>nCamosul Sons (svans) aq kar-mi<strong>da</strong>mo gaumar-Tavs. mis namravls Sonia gvarad gauxdia [3, 100].CamaTi _ ubani leteSisa <strong>da</strong> Radidis Suamdinare-TSi (kircxi). akonkreteben: melenCamaTi <strong>da</strong> molenCamaTi.p.cxa<strong>da</strong>ias Cauweria ramdenime xalxurietimologia. misaRebia mikrotoponimis <strong>da</strong>kavSirebapirsaxel CamasTan: CamaTi _ ,,Camas STamomavalTasacxovrebeli adgili” [17, 406]. ,,katalog-Si” miTiTebulia toponimi ,,CamiTi” [3, 28].428


CafaTi _ tyiani xeoba lemiqaveSi (abe<strong>da</strong>Ti). aqveaCafaTRai _ Rele CafaTSi, romelic marjvni<strong>da</strong>nSeerTvis qvaRras. g. eliava miuTiTebs <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe, CafaaTis formiT <strong>da</strong>ganmartavs: Cafas ojaxi, Cafas nasaxlari [2, 94].Cafa kolxeTSi gavrcelebuli pirsaxelia.CoxaTi _ ferdobi wifuneSis wyaros napirze. iqveaCoxaTiS suki-wifuneSisa <strong>da</strong> burRonis wyalgamyofiborcvi (qvaiTi). Gg. eliavas wignSi Setanilia<strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe, aseTiganmartebiT: ,,Coxas Ti _ Coxas saxli” [2, 106].Sdr.: CoxaTi _ caiSis episkoposis kuTvnili sofeli;ixsenieba 1616_1621 wlebis dokumentSi. mkvlevarabesalom tuRuSis varaudiT, CoxaTi dRevandeliqvemo kaxaTis (zugdidis raioni). Zvelisaxeli un<strong>da</strong> yofiliyo [11, 11].canaTi _ ubani quaRees xeobaSi, naxunavos mTis-Ziras. Pparaleluri saxelwodebaa ecane. g. eliavasganmartebiT, ,,canavebis ubani, canebis samosaxlo,maTi Ti” [2, 120]. gvaris amosavali sakuTarisaxeli cana un<strong>da</strong> iyos [10, 205].ZaRliaTi _ ubani niskuris xeobaSi (lesiWine). aqcxovroben ZaRlia siWinas STamomavalni [17, 420].wakoTi _ ubani squrCis xeobaSi, sa<strong>da</strong>c wakoia si-Winas nayari saxlobs (lesiWine).wkaaTi _ <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSe mi-TiTebulia ,,inCxuris sasoflo sabWos” toponim-Ta nusxaSi, adgilis saxelwodebad, <strong>da</strong> ganmartebuliarogorc ,,wkaebis gvaris nasaxlari” [2,118]. wkaa(va)s gvars aRadgens toponimi wkaaTi. SesaZlebeliawkaa pirsaxelic yofiliyo.WaaTi _ iskiispira Wala kokaTis maxloblad, boboTissazRvarTan (WaburTa). Waava (adg. varianti429


Waa) gvaria. p. cxa<strong>da</strong>ias mosazrebiT, gvaris fuZeaWa ,,Cala”. Mmetsaxelze –a sufiqsis <strong>da</strong>rTviT un<strong>da</strong>warmoqmniliyo patronimi Waa, xolo meoreuli_va sufiqsis <strong>da</strong>rTviT un<strong>da</strong> migveRo gvari Waava[16 161]. maSasa<strong>da</strong>me, WaaTi ,,Waa(va)s STamomavloba;misi ojaxi, saxloba”.WiiTi // naWilu_ ubani sanaWyebioSi, welamismTis Ziras (kurzu). g. eliavas mier Cawerili gadmocemismixedviT Wis didi ojaxis samosaxloyofila. Ojaxi 24 melogines aerTianeb<strong>da</strong>. Wiebs<strong>da</strong> gabiebs erTmaneTi orTabrZolaSi amouxocavT,ris Semdegac adgils naWilu <strong>da</strong>rqmevia [2, 146].Sdr. gvari Wilaia. adg. varianti WilaiaWuWuaTi _ <strong>da</strong>saxleba xabumeSi, sa<strong>da</strong>c WuWua SengeliasSTamomavloba saxlobs. Sengelias Stogvarebiaaseve xuxuaiaTurefi, vatiaTurefi <strong>da</strong> sxv. [17,439]. a.Wanturia miuTiTebs megrul pirsaxelebs _WuWus, WuWuas, WuWuelas, WuWuias <strong>da</strong> a.S. [18, 82].WuxeTi_ tyiani ferdobi ezarquesa <strong>da</strong> egigaies Sua,nacacxverasTan (naxunavo). saziaroa winakverkvesTan.g.eliava ,,naxunaos sasoflo sabWos” toponimTanusxaSi miuTiTebs <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe. iqve mocemulia xalxuri motivacia:,,Wuxs, mineralur saRebavs iRebdnen miwi<strong>da</strong>n” [2, 123].gamoricxuli araa, rom WuxeTi jgufur anTroponimswarmoadgendes <strong>da</strong> gaviazroT, rogorc ,,WuxesTu Wuxus ojaxis samosaxlo”.WyanaTi _ tye-ferdobebi <strong>da</strong> saxnavebi eZiZigureSi(ze<strong>da</strong> xunwi). Wyana, Wyani igivea, rac ,,araqaTi, simxneve,qanci, Zala; Rone, ilaji”, xoloWyanieri _ ,,kargi, vargisi; Ronieri, Zalieri” [13,495]. pirovnebis fizikuri maxasiaTeblis aRmniSvnelisityva Wyana SesaZlebelia metsaxelad qce-430


uliyo. WyanaTi ,,Wyanas STamomavloba; samkvidro,samflobelo.”WyonaTi _ g. farulava miuTiTebs <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe sofel qvaiTSi [12, 39].xafuaTi _ buCqnariani ferdobi ZariefiS noRismarcxena napirze, oRuesTan (qvaiTi). xafula megrulad,,nafotia”. iqneb `xafavaS Ti _ xafavasgvaris samkvidro”? xafua, xafuli kolxuri pirsaxelebicaa[8, 69-70; 9, 138].xaxuliaTi _ ubani zanis marjvena napirze, lesi-WineSi. xaxulia gvarad siWinava yofila. xaxulia<strong>da</strong> xaxulika megruli pirsaxelebia. a.Rlonti miuTiTebsanTroponimebs _ xaxulis, xaxulas, xaxularas,xaxulias <strong>da</strong> xaxulos [14, .242].xajieTi _ <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciis gareSemiTiTebulia ,,naxunaos sasoflo sabWos” toponimTanusxaSi <strong>da</strong> ganmartebulia, rogorc ,,xajiebisgvaris nasaxlari” [2, 122].xajieTi wyarosa <strong>da</strong> xevis saxelwodebaa esigue-ecanessazRvarze. xaja <strong>da</strong> xaji(a) megruli pirsaxelebia.maSasa<strong>da</strong>me, xajieTi ,,xajias STamomavloba”.xoriaTi _ tyebuCqnariani seri <strong>da</strong> sabalaxo patarainCxuris sazRvarTan, noRelis marcxena mxares.akonkreteben: didi xoriaTi <strong>da</strong> WiWe xoriaTi. g.eliavas wignSi Sesulia <strong>da</strong>zustebuli lokalizaciisgareSe, Semdegi ganmartebiT: ,,xoriaTi, xoras-Ti (xoras saxli)” [2, 106]. xora, xoria pirsaxelebia[8, 70; 9, 139]. xoriaTis serze dgas XIII saukunis bazilikurieklesiis nangrevebi.xufereTi _ g. eliava organ miuTiTebs ,,naxunaossasoflo sabWos” toponimTa nusxaSi <strong>da</strong>zustebulilokalizaciis gareSe, Semdegi ganmartebiT:431


xuferiebis (dRevandeli xoferiebis) gvaris nasaxlari”[2, 121-123]. xufereTi arjaniasa <strong>da</strong> noRaswyalgamyofi seris saxelwodebaa winakverkveSi(naxunavos Temi) <strong>da</strong> saziaroa sergieTTan. a. WanturiamiuTiTebs megrul gvarebs _ xoferiasa <strong>da</strong>xuferias formiT [18, 125]. xuferias gvaris uwindeldroSi gavrceleba <strong>da</strong>sturdeba agreTve toponimsaxuferioTi. ase ewodeba ubans senakis raionissofel SxefSi [16, 171]. CvenTvis sainteresoSemTxvevaSi eTnolog g. eliavas ganmarteba misa-Rebad gveCveneba: xufereTi ,,xoferias (an xuferias)ojaxi; samosaxlo; STamomavloba”.jijaaTi _ saxnavi <strong>da</strong> Rele xunwis sazRvarTan,Ranjiourisa <strong>da</strong> ejiqieRais SesarTavTan (martvili).saziaroa qve<strong>da</strong> xunwTan <strong>da</strong> lecicxvaiesTan.jijaaTi


neli termini gax<strong>da</strong>. `Ti~ amasTanave sufiqsicaa,romelic cvlis toponimebSi sa-o <strong>da</strong> le-e konfiqsebs.swored am konfiqsebiT iwarmoeba gvarisagan<strong>da</strong>saxlebuli adgilis saxelwodeba [15, 90-91].gvaris cnebis Semcvel am sityvas akad. simon janaSiam<strong>da</strong>ukavSira geografiul saxelebSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulisufiqsebi: - aTi, -eTi, -iTi,-oTi,-uTi[19, 152]. axu, babko(Ci), gaRi, geria, gura, Tamaza,lakviSia, maWvitaia, SaSqia, wako, xaxulia <strong>da</strong>a.S. pirTa sakuTari saxelebia. winapris saxelze`Ti~ leqsikuri erTeulis <strong>da</strong>rTviT miRebuligvaris ganayofis (Stogvaris) saxelebi transonimizaciisgziT toponimebad iqcnen. a<strong>da</strong>mianTa simravlisaRmniSvneli derivatis qceva geografiuliobieqtis saxelad iSviaTi movlena rodia samegreloSi.winamdebare naSromSi CamoTvlilitoponimebi im adgilebze migviTiTeben, sa<strong>da</strong>c amaTu im gvaris warmomadgenlebi erTad saxlobdnen,erT ubans, mikroubans Tu sofels qmnidnen.Lliteratura1. g. eliava, samegrelos toponimikuri masala didiojaxis struqturis Sesaxeb, Jurn. ,,macne”,433


istoriis, arqeologiisa <strong>da</strong> eTnografiis seria,#3, 1972.2. g. eliava, abaSisa <strong>da</strong> gegeWkoris raionebis toponimika,Tb., 1977.3. ,,katalogi“, givi eliava, givi farulava, grigolSengelia, Cxorowyus raionis toponimikiskatalogi, Tb. ,1983.4. g. eliava, xalxuri zepirsityvieri masalebi,,Tis”, ,,Turisa” <strong>da</strong> ,,dinos” Sesaxeb, gegeWkorissaraionTaSoriso samxareTmcodneo muzeumisXXVII samecniero sesia (masalebi), gegeWkori,1982. F5. g. eliava, eTnografiuli samegrelo (albomi),quT., 1989.6. i. kekelia, banZis toponimia (etimologiur-ganmartebiTileqsikoni), Tb., 2007.7. i. kekelia, abe<strong>da</strong>Tis toponimia (etimologiurganmartebiTileqsikoni), Tb., 2008.8. i. kekelia, martvilis rCeuli geografiuli saxelwodebani,Tb., 2008.9. i. kekelia, martvilis toponimia (etimologiur-ganmartebiTileqsikoni), Tb., 2009.10. i. maisuraZe, qarTuli gvarsaxelebi, Tb., 1990.11. a. tuRuSi, caiSis saepiskoposo, Tb., 2001.12. g. farulava, erTi soflis istoriuli <strong>da</strong> istoriul-geografiuliSeswavlisaTvis (qvai-Ti), gegeWkoris saraionTaSoriso samxareTmcodneomuzeumis XXVI samecniero sesia (masalebi),gegeWkori, 1981. F13. o. qajaia, megrul_qarTuli leqsikoni, II, III, Tb.,2002.14. al. Rlonti, qarTveluri sakuTari saxelebi,anTroponimTa leqsikoni, Tb., 1986.434


15. p. cxa<strong>da</strong>ia, mTiani samegrelos toponimia. Tb., 1985.16. p. cxa<strong>da</strong>ia, gvarebi <strong>da</strong> gvarTa <strong>da</strong>saxlebani samegreloSi,Tb., 2000.17. p. cxa<strong>da</strong>ia, samegrelos geografiuli saxelwodebani,IV (Cxorowyus r.), Tb., 2008.18. a. Wanturia, megruli saxelebi <strong>da</strong> gvarebi. Tb., 2006.19. s. janaSia, mravlobiTi ricxvis Ta/_T sufiqsisetimologiisaTvis, Sromebi III, Tb., 1959.Family Community in Old Samegrelo(According to toponymical materials)435Igor KekeliaMorpheme ti is an ancient lexical unit in Megrelian. Fromthe beginning it was a term for denoting the united, undividedfamily. Meanwhile, in the course of the time, after disintegrationof the patronymic, big families it became a term denoting the territorial-kinshipunity of small families that were separated fromthe big one. At the same time ti is a suffix which in toponymssubstitutes sa-o and le-e confixes.After adding a lexical unit ti to a name of an ancestor, we get aname of a separated, divided family. In its turn after transformation itbecomes toponym. It is not rear in Samegrelo that the derivatesdenoting multiplity of people become geographical names.More than 80 toponyms with ti suffixes are given in thework. These toponyms are recorded in Abasha, Martvili andChkhorotsku municipallys. The mentioned toponyms show uswhere the dwelling place of the representatives of this or thatpatronymic family was; where the patronymic family memberslived together, weather they formed a district of a village, microdistrict or village.


sarCeviwinasityva.................................................................................3xaTuna ioselianiCrdilokavkasielebis amsaxvelizogierTi eTnonimi svanurSi.........................................5Khatuna IoselianiSome Svan Ethnic Names Denoting the North Caucasians(According to the written sourcesand folklore Svaneti)................................................................12avTandil sonRulaSvilisaqarTveloSi mcxovrebi germanelebissameurneo yofa <strong>da</strong> tradiciebi ...............................14Avtandil SongulashviliEconomic Every-<strong>da</strong>y life and traditions ofGermans in Georgia.........................................................35Tamar SakiaSvilimzia tyavaSvili436


kavkasiaSi germanelTa migraciissakiTxisaTvis..............................................................................36Tamar ShakiashviliMzia TkavashviliFor the Problem of the Germans’ Migrationin the Caucasus...............................................................53medea gogolaZe`moqcevaÁ qarTlisaÁs~`ninos cxovrebis~ erTi adgilisleontiseuli interpretaciis axsna....................55Medea GogoladzeLeonti’s Interpretation of a Passage of the Chronicle“Nino’s Tskhovreba” in “Moktsevai Kartlisai”................60Salva gloveli`mefeTa divani~ rogorcsaistorio wyaro.......................................................................61Shalva Gloveli“Mepeta Divani” as a Historical Source..........................105<strong>da</strong>viT WiTanava`egrosis~ qalaq `egrisis~lokalizaciisaTvis..............................................................108David ChitanavaFor the Localization of437


“Egrisi” - the Town Built by “Egrosi”............................113qeTevan quTaTelaZemanglisis eparqiis sazRvrebi...................................114Ketevan KutateladzeThe Border of Manglisi Eparchy....................................131qeTevan quTaTelaZedmanisis eparqia......................................................................133Ketevan KutateladzeDmanisi Eparchy..........................................................153rusu<strong>da</strong>n labaZeesqatologiuri SiSi <strong>da</strong> qarTuli `vedrebis~ikonografiuli variaciebi........................................156Rusu<strong>da</strong>n LabadzeEschatological Fear and the IconographicVariations of the Georgian “Deesis”............................180<strong>da</strong>viT merkvilaZe<strong>da</strong>viT-garejis etimologia.......................................183David MerkviladzeThe Etymology of David-Gareji..................................215sofio andRulaZesaqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis438


struqturul-ekonomikuriorganizaciis sakiTxiXX saukunis 20-ian wlebSi <strong>da</strong> episkoposistefanebodbeli (vasil karbelaSvili)......216Sopho AndghuladzeThe Structural and Economical Organization Problemsof The Orthodox Church of Georgia in the1920es and Bishop of Bodbe Stephane(Vasil Karbelashvili)...................................................228nato sonRulaSviliepiskopos nestoris (yubaneiSvili)cxovreba <strong>da</strong> moRvaweoba..........................................230Nato SongulashviliThe Life and Activity of theBishop Nestor (Kubaneishvili).................................238papuna gabisoniaSua saukuneebis samegrelossamonastro cxovrebi<strong>da</strong>n(walenjixis raioni)...................................................239Papuna GabisoniaFrom the History of MonasticLife in Middle Ages Samegrelo(District of Tsalenjikha),,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.......................247439


papuna gabisonia<strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesiokaTedrebi ruis-urbnisissaeklesio krebis droisTvis............................248Papuna GabisoniaThe pulpits in the west Georgia at the time of TheCouncil in Ruis-Urbnisi..........................................257rusu<strong>da</strong>n ioselianiTav<strong>da</strong>cviTi nagebobebis socialuriaspeqtebi svaneTSi.....................................................258Rusu<strong>da</strong>n IoselianiThe Social Aspect of the FortifyingBuildings In Svaneti..............................................263irma kvaSilavaplaton ioseliani _ erovnulitradiciebis mkvlevari........................................264Irma KvashilavaPlaton Ioseliani – Researcher of theNational Traditions...............................................277xaTuna ioselianigiorgi qavTaraZegiorgi leoniZis mier <strong>da</strong>naxulisaqarTvelos istoriiszogierTi furceli(platon ioselianis SemoqmedebismixedviT) ...........................................................................278440


gia kvaSilavafestosis diskosa <strong>da</strong> misi monaTesave<strong>da</strong>mwerlobebis naxat-niSnebisamokiTxvis Sesaxeb (1). culi........................285Gia KvashilavaOn Reading Pictorial Signs of the Phaistos Disk andof Related Scripts (1). Axe..................................313nana baxsolianibrinjaos sarke urartu<strong>da</strong>n..........................349Nana BakhsolianiThe bronze mirror from Urartu...........................357lela saraliZee. w. “samxreT oseTis” avtonomiuriolqis sazRvrebissakiTxisaTvis (1922 w).........................................358Lela Saralidze,The Borders of So Called “South Osetia”Autonomous Oblast (1922)................................382<strong>da</strong>viT merkvilaZebizantia-iranis <strong>da</strong>pirispirebis anarekliasurel mamaTa qarTulhagiografiul ciklSi......................................383David MerkviladzeThe Reflection of Byzantine-Iran ConfrontationIn the Assyrian Fathers’ Hagiographic Cycle....403441


kaxaber fifiaafsarosi ponto-kavkasiissasazRvro-Tav<strong>da</strong>cviT sistemaSi(I-IV ss.)............................................................................405Kakhaber PipiaApsaros in the System of the Ponto - CaucasusMarine Defensive System(the 1 st – 4 th centuries).....................................413igor kekeliasaojaxo Temi Zvel samegreloSi(toponimuri masalebis mixedviT)..........415Igor KekeliaFamily Community in Old Samegrelo(According to toponymical materials)................435naTia abaSiZeAsamxreT kavkasiis mosaxleobiserovnuli Semadgenloba(XX saukunis bolosa <strong>da</strong>XXI saukunis <strong>da</strong>sawyisSi).............................436Natia AbashidzeNationalities of the South Caucasus(The end of the 20 th century andthe beginning of the 21 st century)....................453442

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!