ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti

ijhei.files.wordpress.com
from ijhei.files.wordpress.com More from this publisher

saqarTvelos Tav<strong>da</strong>cvis saministrosaqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli StabiJ7 samxedro ganaTlebisa <strong>da</strong> sabrZolo momzadebisdepartamenti<strong>ssip</strong> <strong>iv</strong>. <strong>javaxiSvilis</strong> <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><strong>eTnologiis</strong> institut<strong>iv</strong>axtang goilaZevaxtang gorgasalimeomris biblioTeka #11Tbilisi2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ meTerTmete wigni; seriaiTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemulisaqarTvelosa <strong>da</strong> msoflio istoriis yvelaze saintereso <strong>da</strong> mniSvnelovani movlenebi.seriis mizania qarTveli meomris <strong>da</strong> imedia, ara marto misi, patriotuliaRzr<strong>da</strong> <strong>da</strong> codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebuliapopularuli, magram maRal profesionalur doneze <strong>da</strong>werili saxelmZRvaneloebi; espatara, magram tevadi <strong>da</strong> kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTaudides mefeebs: vaxtang gorgasals, <strong>da</strong>viTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s,saqarTveloSi warmoebul mTavar <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>mwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenilqarTvel oficrebs, saqarTvelosa <strong>da</strong> msoflio samxedro istoriis calkeulsakiTxebsa <strong>da</strong> a.S.seriis gamocemis iniciatorebi arian <strong>iv</strong>. <strong>javaxiSvilis</strong> <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong><strong>instituti</strong> <strong>da</strong> saqarTvelos Tav<strong>da</strong>cvis saministro.didi survili <strong>da</strong> imedi gvaqvs, rom meomarTa <strong>da</strong> oficerTa gar<strong>da</strong>, saqarTvelosyoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.seriis garekanze moTavsebuli warwera <strong>da</strong> didi <strong>da</strong>viTi yvelas Seaxsenebs, rombrZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.vaJa kiknaZeseriis sare<strong>da</strong>qcio kolegia:istoriis mecnierebaTadoqtori, profesoriistoriis mecnierebaTadoqtori, profesor<strong>iv</strong>aJa kiknaZeTamaz beraZerecenzenti:istoriis mecnierebaTadoqtori, profesori mariam CxartiSvilikompiuteruli uzrunvelyofa: Lleila xurciaydis dizaini: giorgi kiknaZere<strong>da</strong>qtori: nargiz xarabaZeteqnikuri re<strong>da</strong>qtori: mari WoniSvili<strong>da</strong>mtkicebuli <strong>da</strong> samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli ZalebisgaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa <strong>da</strong> sabrZolodepartamentis ufrosis _ polkovnik no<strong>da</strong>r qviliTaias miersaqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabistopografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20tel.: +995 32 91-19-83faqsi: +995 32 91-19-832


vaxtang gorgaslis istoriis asparezze gamosvlisas, qarTlissamefos mezoblad sami imperia mZlavrob<strong>da</strong>. tradiciulimowinaaRmdegeebis, sasanianTa iranisa <strong>da</strong> bizantiis gar<strong>da</strong>, qarTlssafrTxes Crdilo kavkasiisa <strong>da</strong> Savi zRvis mimdebare velebze axladSeqmnili hunTa uzarmazari gaerTianebac uqmni<strong>da</strong>.centraluri azii<strong>da</strong>n wamosuli <strong>da</strong>baltaniani, muqkaniani, didTava <strong>da</strong>uwvero <strong>da</strong>mpyroblebi, romelTa agresiisagan Cinelebi didma kedelmac k<strong>iv</strong>er ixsna, aRmosavleT evropas IV s-is 70-ian wlebSi moadgnen. iqmomTabare skviTur-sarmatul-alanuri tomebi <strong>da</strong>imorCiles <strong>da</strong> md. volgis<strong>da</strong>savleTi napiri<strong>da</strong>n md. dunais aRmosavleTiT mdebare velebamde hunebisimperia Seqmnes, ris gamoc, aRmosavleT evropaSi axali samxedro wesrigi<strong>da</strong>myar<strong>da</strong>. istoriis asparezze mTavarsar<strong>da</strong>lTa axali saxelebi gamoCn<strong>da</strong>– erT-erTi aseTi iyo hunTa beladi atila.V s-is 40-ian wlebSi, roca vaxtang gorgasalma, Crdilo kavkasiaSiTavisi pirveli laSqroba moawyo, evropaSi ori gamoCenilimxe<strong>da</strong>rTmTavris: atilasa <strong>da</strong> romaeli sardlis aeciusis saxelebigvrgvinav<strong>da</strong>. ai, am pirovnebaTa umcrosi Tanamedrove iyo vaxtanggorgasali.kiTxvaze, vin iyvnen <strong>da</strong>saxelebuli pirebi? TiTqmis yvela getyviT:atila hunTa beladi iyoo (saskolo saxelmZRvaneloebSi aswavlidnen`atilas cxenis fexis nadgamze balaxi aRar amodiso~), aeciusis saxeliki mxolod istorikosTa viwro wrisTvisaa cnobili. atilas saxelsdideba iman SesZina, evropis ganadgurebas rom cdilob<strong>da</strong>. aeciusma kievropa misgan ixsna. mxedvelobaSi maqvs 451 wels Crdilo-aRmosavleTsafrangeTSi – katalaunis velze gamarTuli e.w. `xalxTa brZola~,sa<strong>da</strong>c romaelebma <strong>da</strong> maTma mokavSireebma, aeciusis sardlobiT atilasurdoebi gaanadgures.aeciusi, rogorc md. dunais provinciebSi mosamsaxure romaelisardlis Ze, ymawvilobisas mZevlad iyo dunais ga<strong>da</strong>Rma momTabare hunTamefis karze <strong>da</strong> barbaros ufliswulebTan – hunTa momaval mefeebTan:atilasTan <strong>da</strong> mis ZmasTan erTad izrdebo<strong>da</strong>. aeciusi SemdegSi aseT<strong>iv</strong>estatusiT imyofebo<strong>da</strong> germanelebTan. aeciusma am garemoSi Seiswavla aramarto am barbarosTa ena, aramed momaval mowinaaRmdegeTa samxedroxelovneba, brZolis meTodebi. amis gamo iyo, rom igi brwyinvale<strong>da</strong>xerxeb<strong>da</strong> romis armiaSi myof barbarosTa marTvas. Zveli germaneliistorikosis sityviT, `aeciusi romis imperiis keTildReobisaTvis iyo<strong>da</strong>badebuli“.451 wlis gamarjvebis Semdeg aeciusi sasaxlis intrigebs Seewira.igi 454 wlis 21 seqtembers imperator valentinian III-is brZanebiTmokles, xolo atila 453 wels, sakuTari qorwilis Rames mkv<strong>da</strong>ri naxes.3


ase <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> vaxtang mefis ori ufrosi Tanamedrovis – udidesimxe<strong>da</strong>rTmTavrebis cxovreba. am qveyni<strong>da</strong>n maTi wasvlisas vaxtanggorgasals ukve araerTi brZola hqon<strong>da</strong> mogebuli. maTze aranaklebicnob<strong>da</strong> brZolis xerxebs, laSqris wyobas, uZleveli iyo orTabrZolaSi.yovel<strong>iv</strong>e amis Sesaxeb qvemoT mogiTxrobT.* * *vaxtang gorgasali qarTvel moRvaweTa im plea<strong>da</strong>s ekuTvnis,romelTac jer kidev Tanamedroveebma uwodes `didi~. di<strong>da</strong>d, Tun<strong>da</strong>cqarTvel mefeTagan, saqarTvelos istoriaSi arc ise bevri moixsenieba.vaxtang gorgasali am mxr<strong>iv</strong> erT-erTi pirvelia.vaxtang gorgasali Zv. w. III saukunis <strong>da</strong>mdegs, axali qarTlissamefos Semqmnelisa <strong>da</strong> farnavazianTa samefo dinastiis <strong>da</strong>maarseblis –farnavazis erT-erTi gamoCenili STamomavali iyo. vaxtang mefiscxovrebisa <strong>da</strong> moRvaweobis Sesaxeb, ZiriTa<strong>da</strong>d, mis TanadrouladSeqmnili saistorio Txzulebi<strong>da</strong>n (mas `cxovreba vaxtang gorgaslisa~ewodeba) viciT. am Txzulebis avtorad vaxtangis spaspeti – juanSerjuanSeriani iTvleba. vaxtangis `cxovrebam~ XI saukuneSi garkveulire<strong>da</strong>qciuli cvlileba ganica<strong>da</strong>, ris Sedega<strong>da</strong>c, vaxtang gorgaslispirovneba legen<strong>da</strong>ruli elferiT Seimosa. mis `cxovrebaSi~ araerTilegen<strong>da</strong>ruli ambavi iqna CarTuli, rac Semdegma garemoebam ganapiroba:miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom XI saukuneSi vaxtang gorgaslis moRvaweobisdroi<strong>da</strong>n 500 meti weli iyo gasuli, vaxtang gorgaslis pirovnebisadmiinteresi, pat<strong>iv</strong>iscema <strong>da</strong> siyvaruli mainc didi iyo. aseTipat<strong>iv</strong>iscemisaTvis qarTlis samefos de<strong>da</strong>qalaqad Tbilisisgamosacxadeblad <strong>da</strong>wyebuli saaRmSeneblo samuSaoebic kmaro<strong>da</strong>.iranelebTan brZolisas sasikvdilo Wrilobis miRebis gamo, marTalia,vaxtang mefem am didi saxelmwifoebr<strong>iv</strong>i saqmis <strong>da</strong>mTavreba ver moaswro,samuSaoebi `<strong>da</strong>Ci mefem ganasrula~ <strong>da</strong> `viTar ebrZana vaxtangs, igi(Tbilisi v.g.) Seqmna saxlad samefod~, qarTuli saistorio tradiciavaxtang gorgasals mainc Tbilisis <strong>da</strong>maarseblad Tvlis.ra Tqma un<strong>da</strong>, mefe, romlis saxeli qveynis de<strong>da</strong>qalaqis <strong>da</strong>arsebasukavSirdeba, qarTveli xalxis TvalSi adreve SaravandediT Seimosebo<strong>da</strong>.amitom, cxadia, im istoriul pirTa Soris, romelnic saqarTvelosgmirul warsuls amSveneben, vaxtang gorgasals erT-erTi sapatioadgili ukavia. qarTuli saxelmwifoebriobisa <strong>da</strong> qarTveli xalxiswinaSe udidesi Rvawlis gamo, vaxtang gorgaslis saxeli adri<strong>da</strong>nveSaravandediT rom Seimosa, SemTxveviTi ar iyo.4


qarTveli xalxis winaSe vaxtang gogaslis Rvawli <strong>da</strong> <strong>da</strong>msaxureba,ra Tqma un<strong>da</strong>, mxolod aRniSnuliT ar ganisazRvreba. XI saukunis IInaxevarSi, roca vaxtangis `cxovrebaSi~ legen<strong>da</strong>ruli ambebi CarTes,mematianeebma kargad icodnen misi didi <strong>da</strong>msaxureba qarTveli xalxiswinaSe: brZola iraneli <strong>da</strong>mpyroblebis winaaRmdeg; romaelTaganmitacebuli Zveli qarTuli miwebis <strong>da</strong>bruneba; antiiranuli ajanyeba482-484 wlebSi; qarTlis eklesiisaTvis avtokefaliis(<strong>da</strong>moukideblobis) mopoveba <strong>da</strong> axali saepiskoposoebis <strong>da</strong>arseba; didisaero (qalaqebis: artanuji, ujarma, Tbilisi <strong>da</strong> sxva) <strong>da</strong> saeklesio(sveticxoveli, ninowmi<strong>da</strong>, niqozi, nekresi <strong>da</strong> sxva) mSenebloba.vaxtang gorgasali, Tavisi droisaTvis uZleveli mebrZoli <strong>da</strong>gamoCenili sar<strong>da</strong>li, qarTveli mxedrobiT, iranis Sahebis moTxovniT,monawileob<strong>da</strong> bizantiis winaaRmdeg omebSi, Crdilo kavkasiaSi, SuaaziaSi, indoeTSi <strong>da</strong> abaSeTSi * ebrZo<strong>da</strong> hunebs, romlebic im xanad iranisimperiisaTvis yvelaze Zlier <strong>da</strong> saSiS mowinaaRmdegeebs warmoadgendnen(Crdilo kavkasiis mimdebare <strong>da</strong> Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare velebzemomTabare hun-TurqTa Zlieri gaerTianebebisaTvis <strong>da</strong>rialis karisCaketva iranis Sahebis mier, erTxans, swored qarTvelebs hqon<strong>da</strong>T<strong>da</strong>valebuli). rac mTavaria, vaxtang gorgasalis sardlobiT qarTvelTamonawileoba iranis mtrebis winaaRmdeg brZolebSi SahebisaTvis xSiradga<strong>da</strong>mwyveti gamarjvebis momtani iyo.vaxtang gorgasali didi figura <strong>da</strong> gamoCenili pirovneba rom iyomaSindel saerTaSoriso asparezze, es iqi<strong>da</strong>nac Cans, rom masTan<strong>da</strong>naTesavebas eswrafvodnen ara marto bizantiis imperatorebi, aramedqarTlis samefos maSindeli siuzerenni – iranis Sahebic ki. maT kargadicodnen, aseTi <strong>da</strong>naTesaveba garkveulad vaxtangis politikurorientaciasac gansazRvrav<strong>da</strong>.iranelebTan `iorsa ze<strong>da</strong>~ brZolaSi vaxtang gorgaslis sasikvdilod<strong>da</strong>Wrisa <strong>da</strong> ujarmaSi gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, misi STamomavlobis zeobisxanaSi qarTlis samefom jer 482-484 wlebis antiiranuli ajanyebisSedegad mopovebuli SeRavaTebi <strong>da</strong>karga, Semdeg, <strong>da</strong>axloebiT 537 welsiranis Sahin-Sahma xosro I-ma sasanianma (531-579 ww.) (misi zedwodebaiyo `anuSirvani~, rac qarTulad `ukv<strong>da</strong>v suls~ niSnavs) qarTlSi samefoxelisufleba gaauqma. im droisaTvis ukve rvaaswliani istoriis mqonefarnavazianTa samefo saxlis Camomavali – mefe bakuri xosro I-mataxti<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>ayena, qarTli iranis provinciad ga<strong>da</strong>aqcia. mefe bakuriiZulebuli gax<strong>da</strong> kaxeTis mTianeTisaTvis Seefarebina Tavi.vaxtang gorgaslis Zlevamosil gamarjvebaTa Semdeg, marTalia,qarTvelma xalxma didi Znelbedoba gaiara, magram gmiri mefis Sesaxebmadlieri STamomavloba legendebs Txzav<strong>da</strong>, xolo sabrZolo droSas,abjarsa <strong>da</strong> samosels saTuTad inaxav<strong>da</strong>, uvli<strong>da</strong>. akad. <strong>iv</strong>. <strong>javaxiSvilis</strong>SeniSvniT, vaxtang gorgaslis samxedro iaraRi <strong>da</strong> samoseli Turme arsen5


kaTalikosis (IX s.) drosac ki inaxebo<strong>da</strong>. `goliaT <strong>da</strong> ganTqmul yovelsaqveyanasa~ vaxtangis samoseli <strong>da</strong> abjari – wers arseni, _ `awca sacnaurars~-o.saukuneTa manZilze `gorgasliani~ droSa qarTvelebs umZimesibrZolebis Jams TavianTi didi winapris sagmiro saqmeebiTaRafrTovaneb<strong>da</strong>. TviT <strong>da</strong>viT aRmaSeneblisa <strong>da</strong> Tamaris brwyinvaleepoqaSic ki, vaxtang gorgaslis kulti imdenad Zlieri iyo, rom`gorgasaliani~ droSa `did laSqrobaTa dros kvlav jaris winmihqon<strong>da</strong>T~. 1089 wels saqarTvelos samefo taxtze asulma <strong>da</strong>viT IVaRmaSenebelma, marTalia, axali sabrZolo droSa SemoiRo, magram didbrZolebSi `gorgasliani~ droSa mainc gahqon<strong>da</strong>T. `gorgasliani~ droSa<strong>da</strong>viTis drosac isev qarTvelTa Zveli gmirobisa <strong>da</strong> vaJkacobis, mterzegamarjvebis simbolod rom rCebo<strong>da</strong>, amas ioane SavTelis (XII-XIII ss.)`abdul-mesii<strong>da</strong>n~ qvemomoyvanili strofic mowmobs:`iyvis ra zmiTa, uricxv razmiTagulis-mdebelad TvisTa spaTaTvis,gorgasliani, <strong>da</strong>viTianidroSa iaxlis msvrelad mterTaTvis~.Tamar mefis istorikosi, `istoriani <strong>da</strong> azmani SaravandedTanis~avtori, sagangebod aRniSnavs, rom droSa, romelic qarTvel laSqarsbrZolebSi mihqon<strong>da</strong>, swored `droSa igi gorgasliani~ iyo, `romelisindeTs SesvliTgan mospetaktebo<strong>da</strong>~.qarTveli xalxis siyvaruli Tavisi didi winapris – vaxtanggorgaslisadmi mxolod misi `samoslisa <strong>da</strong> abjris~, `gorgasliani~droSisadmi pat<strong>iv</strong>iscemiTa <strong>da</strong> mokrZalebiT rom ar ganisazRvrebo<strong>da</strong>, amasZvel droSi Seqmnili <strong>da</strong> dRemde Semonaxuli, sayovelTaod cnobilixalxuri leqsic mowmobs:`vaxtang mefe RmerTs uyvar<strong>da</strong>,ci<strong>da</strong>n Camoesma reka,ialbuzze fexi Sedga,didma mTebma iwyes dreka.osebSi ga<strong>da</strong>iara,Cerqezebi ga<strong>da</strong>reka~.vaxtang gorgaslis saxels omSi myofi qarTvelebi ara marto XI-XIII saukuneebSi, ufro gviani xanis saqarTveloSic rom siamayiTigonebdnen, amas mowmobs grigol orbelianis poemaSi _ `sadRegrZelo~vaxtangisadmi miZRvnili sityvebi:`ese ars gmiri is gorg-aslani,romlis SexedviT sparselni hTrTodnen~.vaxtang gorgaslis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, gmiri mefis fizikurisiZlieris, cxovrebisa <strong>da</strong> brZolebis Sesaxeb xalxma iseTi legen<strong>da</strong>ruliambebi SeTxza, rom vaxtangis Tanamedrove avtoris mier Sedgenili, misi6


moRvaweobis amsaxveli Txzuleba aRmavlobis gzaze Semdgari qarTulifeo<strong>da</strong>luri sazogadoebis sulier moTxovnebs veRar akmayofileb<strong>da</strong>.rogorc Cans, amis gamo, XI saukuneSi qarTvelma istorkosma Zveliteqsti vaxtangis Rvawlisa <strong>da</strong> gmirobis gadmosacemad arasakmarisadmiiCnia, `vaxtangis cxovreba~, misi droisaTvis xalxurzepirsityvierebaSi arsebuli legen<strong>da</strong>ruli xasiaTis ambebiT Seavso <strong>da</strong>`saraindo~ Sinaarsis Txzuleba Seqmna. Tumca, rogorc qvemoT vnaxavT,masSi zusta<strong>da</strong>a asaxuli vaxtang gorgaslis moRvaweoba <strong>da</strong> misiTanadrouli qarTlis samefos istoriis ZiriTadi movlenebi.XI saukuneSi `vaxtangis cxovrebaSi~ (`cxovreba~ Zvelad istoriasniSnav<strong>da</strong>) re<strong>da</strong>qtors rom cvlilebebi Sehqon<strong>da</strong>, es gasakviri araa. amre<strong>da</strong>qtorisa <strong>da</strong> misi drois qarTuli sazogadoebis TvalSi – pirovneba,romlis droSa omebSi laSqris win mihqon<strong>da</strong>T, molaSqreTa warmodgenaSiuZleveli gmiri, <strong>da</strong>umarcxebeli mefe un<strong>da</strong> yofiliyo. iseTi mefe,romelsac asiaTasobiT meomari hyav<strong>da</strong>.samwuxarod, Cveni didi erovnuli moRvawis – vaxtang gorgasliscxovrebis zusti wlebi am ukanasknel xanebamde garkveuli ar iyo.saqmes is arTuleb<strong>da</strong>, rom TariRi, sai<strong>da</strong>nac misi `cxovrebis~ avtors –juanSers vaxtangis moRvaweobisa <strong>da</strong> qarTlSi momx<strong>da</strong>ri ambebi aqvsaTvlili, imTaviTve ar arsebob<strong>da</strong>. juanSeri aTvlas vaxtangis<strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n iwyebs <strong>da</strong> mogviTxrobs, vaxtangi 7 wlis rom gax<strong>da</strong> mamagaer<strong>da</strong>ecvala <strong>da</strong> ase Semdeg. mematiane Txrobas iranelebTan `iorsa ze<strong>da</strong>~brZolaSi <strong>da</strong>Wrili 60 wels miRweuli mefis gar<strong>da</strong>cvalebiT amTavrebs.e.i. Tu gvecodineba am brZolis TariRi, vaxtangis <strong>da</strong>badebis welsaczustad gavarkvevT.vaxuSti batoniSvili<strong>da</strong>n (gar<strong>da</strong>icvala 1757 w.) <strong>da</strong>wyebuli,mkvlevrebi didi gulmodginebiT eZebdnen am omis TariRs, magram ig<strong>iv</strong>erc Zvel qarTul <strong>da</strong> verc ucxoenovan wyaroebSi ver iqna mikvleuli.swored aRniSnulma ganapiroba, samecniero literaturaSi vaxtanggorgaslis gar<strong>da</strong>cvalebis TariRi, TiTqmis, 50 wlis farglebSi – 484-<strong>da</strong>n 532 wlamde rom meryeob<strong>da</strong>.Tanamedrove qarTul istoriografiaSi vaxtang gorgaslisgar<strong>da</strong>cvalebis TariRad akad. <strong>iv</strong>. <strong>javaxiSvilis</strong> mier SemoTavazebuli 502weli iyo miRebuli, magram jer kidev 1962 wels istorikosma laSajanaSiam detalurad gaanaliza saistorio wyaroTa monacemebi <strong>da</strong>aRniSna: 502 weli ar Seesabameba istoriul realobas, Cvens xelTarsebuli cnobebi saSualebas ar iZlevian zustad <strong>da</strong>vaTariRoT vaxtanggorgaslis mefoba. jerjerobiT Cven un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vkmayofildeT mxolod imisaRniSvniT, rom vaxtangi mefob<strong>da</strong> V saukunis meore naxevarSi.laSa janaSias naSromis gamoqveynebis Semdeg araerTma mkvlevarmakvlav sca<strong>da</strong> vaxtang gorgaslis cxovrebis wlebis <strong>da</strong>dgena, magramuSedegod.7


yuradReba m<strong>iv</strong>aqcie axal wyaros `firan guSnaspis martviloba~. amTxzulebaSi qarTl-albaneTis marzpanis * _ firan guSnaspisgaqristianebisa <strong>da</strong> iranis Sahis mier misi sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambaviagadmocemuli. es pirovneba qarTveli sazogadoebisaTvis kargad cnobiliqarTlis marzpanis – arvand guSnaspis ufrosi Zma iyo. marzpanebsqarTlsa <strong>da</strong> albaneTSi mdgari jarebis sardloba, am ori qveynis gamgeobaevalebo<strong>da</strong>T. guSnaspTa (ig<strong>iv</strong>e mihranTa) sagvareulo iranis imperiaSididi gavleniT sargeblob<strong>da</strong>. maT ZiriTa<strong>da</strong>d samxedro TanamdebobebiekavaT. xSirad iyvnen iranis jarebis mTavarsardlebi.rac Seexeba CvenTvis saintereso cnobas. sirieli agiografisTanaxmad, firan guSnaspis marzpanobisas `roca sparselebsa <strong>da</strong> romaelebsSoris gurzanisa <strong>da</strong> aranis mxareSi omi <strong>da</strong>iwyo... (zavis <strong>da</strong>debis)meormoce wels taxtze avi<strong>da</strong> xosro~.ZeglSi moxseniebuli `gurzani~ qarTlis siriuli saxelia, ,,arani“Zvel albaneTs erqva. mefe `xosroSi~ iranis Sahin-Sahi xosro IanuSirvani igulisxmeba. igi 531 wels avi<strong>da</strong> iranis taxtze. meore mxr<strong>iv</strong>,agiografis Tanaxmad, misi gamefebis weli radgan amierkavkasiaSi`gurzanisa <strong>da</strong> aranisaTvis~ mimdinare omis <strong>da</strong>mTavrebis (zavis <strong>da</strong>debi<strong>da</strong>n)meormoce weli iyo, iransa <strong>da</strong> bizantias Soris zavi (531-40) 491 wels<strong>da</strong>debula.saTanado masalis gaanalizebis Semdeg gairkva: juanSeris mieraRwerili `iorsa ze<strong>da</strong>~ brZola, sa<strong>da</strong>c vaxtang gorgasali sasikvdilod<strong>da</strong>iWra, qarTlis samefos teritoriaze momx<strong>da</strong>ri, iran-bizantiis omis,erTi epizodi iyo. e.i. sirieli agiografi <strong>da</strong> juanSeri 491 wlis iranbizantiisomis erTi brZolis Sesaxeb mogviTxroben. aRniSnuli<strong>da</strong>ngamomdinare, vaxtang gorgaslis gar<strong>da</strong>cvaleba Cems mier 491 wliT iqna<strong>da</strong>TariRebuli. gar<strong>da</strong>cvalebisas vaxtang mefe radgan 60 wels iyomiRweuli, misi <strong>da</strong>badeba (491-60) 431 welze mova. vaxtang gorgaslis`cxovrebis~ avtors – juanSers swored 431 wli<strong>da</strong>n aqvs aTvlil<strong>iv</strong>axtangis cxovrebisa <strong>da</strong> qarTlis samefoSi momx<strong>da</strong>ri ambebi. am mikvlevisSemdeg, SesaZlebeli gax<strong>da</strong> zustad ganmesazRvra vaxtangis mamis – mefemir<strong>da</strong>tis gar<strong>da</strong>cvalebis, vaxtangis debis, misi Zeebis <strong>da</strong>badebis wlebi <strong>da</strong>imdroindel qarTlis samefoSi momx<strong>da</strong>ri sxva mravali ambavi.vaxtang gorgasali <strong>da</strong> misi winaprebi, farnavazianTa dinastiasganekuTvnebodnen, magram saqarTvelos Zvel istoriaSi gaucnobierebelizogi pirisagan xSirad gaigonebT, vaxtangi warmoSobiT sparsi iyoo, racsruliad gaumarTlebelia.saqme isaa, rom ZvelTaganve saqarTvelos did sagvareuloebSi gaCn<strong>da</strong>tendencia, TavianTi sagvareulos fuZemdeblad ucxoeTi<strong>da</strong>n mosulipirovneba gamoecxadebinaT an TavianTi gvari ucxoel sagvareulosTan<strong>da</strong>ekavSirebinaT. ase iyo samefo gvarSic – bagrationebi TavianTwinaprebad Zvel ebrael mefeebs: solomonsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viTs Tvlidnen.8


farnavaz mefis STamomavlebi<strong>da</strong>n swored mirianis `cxovrebaSi~ iqna aseTiCasworeba Setanili. XI s-is mematianem leonti mrovelma miriani iranisSahis Zed gamoacxa<strong>da</strong>, mihranTa sagvareulos qalisagan naSobad * .vaxtang gorgasali ki mirianis umcrosi Zis – bakuris (baqaris)uSualo STamomavali iyo.vaxtang gorgasali mamis mxr<strong>iv</strong>, rogorc vnaxeT, imdroindelmsoflioSi erT-erTi uZvelesi farnavazianTa dinastiis STamomavali iyo(vaxtangis moRvaweobis droisaTvis farnavazianTa * dinastia qarTlisaxali samefos Seqmni<strong>da</strong>n – Zv. w. 301 w., TiTqmis 8 saukunes aiTvli<strong>da</strong>).de<strong>da</strong> ki mas sparseli hyav<strong>da</strong>, qarTl-albaneTis marzpanis-barzabodisasuli. un<strong>da</strong> v<strong>iv</strong>araudoT, rom barzabodic mihran-guSnaspTasagvareulo<strong>da</strong>n un<strong>da</strong> yofiliyo. ase rom, dedis mxr<strong>iv</strong> vaxtang mefe iraniserT-erTi ganTqmuli sagvareulos Camomavali iyo.qarTl-albaneTis marzpanTa ZiriTadi rezidencia q. bar<strong>da</strong> (bar<strong>da</strong>vi)(amJamad patara qalaqia azerbaijanSi) iyo. iqi<strong>da</strong>n ganagebdnen isini am orqveyanas.rogorc vaxtang gorgaslis `cxovrebaSia~ naTqvami, vaxtangis papamefe arCili (402-426 ww.), mainc<strong>da</strong>mainc di<strong>da</strong>d ar morCileb<strong>da</strong>barzabods. man `ganacxa<strong>da</strong> mtroba sparsTa, gamoaCinna juarni <strong>da</strong> mokazmnaeklesiani, mosrna <strong>da</strong> ganasxna yovelni cecxlis-msaxurni sazRvarTaganqarTlisaTa; moirTo Zali saberZneTiT (e.i. bizantii<strong>da</strong>n, v.g.) <strong>da</strong>warZRuanebiTa juarisaTa iwyo brZolad sparsTa~. es brZola, rogorcaRvniSne, ZiriTa<strong>da</strong>d bar<strong>da</strong>Si mjdomi marzpanis winaaRmdeg samxedromoqmedebebSi gamoixatebo<strong>da</strong>. barzabodi urC qveSevrdoms, ra Tqma un<strong>da</strong>,aseT qmedebas ar apatieb<strong>da</strong>. man `Sekriba spa ranisa, movakanisa <strong>da</strong>a<strong>da</strong>rba<strong>da</strong>ganisa <strong>da</strong> momarTa arCils~. mefe arCili, qarTlis jariT`mindobiTa RmrTisaTa~ barzabods qarTl-albaneTis sazRvarze `mdinaresaze<strong>da</strong> berdujisasa~ <strong>da</strong>xv<strong>da</strong> `<strong>da</strong> ZaliTa patiosnisa juarisaTa mosrna <strong>da</strong>tyue-yvna~ barzabodis mebrZolebi. Semdeg Sevi<strong>da</strong> albaneTis teritoriazemoarbia igi <strong>da</strong> `movi<strong>da</strong> Sina gamarjvebuli~. mTel samefos amcno jvrisZaliT cecxlTayvanismcemel barzabodze gamarjvebis ambavi.barzabodis winaaRmdeg aranaklebi simamaciT ibrZo<strong>da</strong> arCil mefis Zemir<strong>da</strong>ti. mamasaviT isic `morwmune <strong>da</strong> RmrTis msaxuri~, `queli <strong>da</strong>SemmarTebeli~ iyo. roca mir<strong>da</strong>ti `<strong>da</strong>dga asaksa mamakacobisasa,~`umetesad uwyo brZolad sparsTa, Sesvlad <strong>da</strong> tyuenvad~ albaneTs.Zveli qarTveli avtoris cnobiT, qarTvelTa aseT gaaqtiurebas iranisSahi ver pasuxob<strong>da</strong>, radgan `brZo<strong>da</strong> indoTa <strong>da</strong> sindTa <strong>da</strong> abaSTa, <strong>da</strong> verSemZlebel iyo spisa didsa gamogzavnad~. amitom `emZlavrebodesqarTvelni~.marTalia, barzabodi cixeebsa <strong>da</strong> qalaqebs amagreb<strong>da</strong>, magram es saqmesver Svelo<strong>da</strong>, sanam mir<strong>da</strong>tis cxovrebaSi gar<strong>da</strong>mtexi ambavi ar mox<strong>da</strong>. im9


xanad ufliswuli mir<strong>da</strong>ti ucolo iyo, xolo barzabods, mematianesTqmiT, `esua asuli qmnulkeTili, Suenieri, romelsa erqua sagduxt~.erTxelac, mir<strong>da</strong>ts mxleblebma moaxsenes `siSueniere misi~.sagduxtis silamaziT monusxuli `trfial iqmna mir<strong>da</strong>t mis ze<strong>da</strong>.~ amisSemdeg mir<strong>da</strong>ts, ra Tqma un<strong>da</strong>, araviTari survili aRar hqon<strong>da</strong>barzabodis samflobeloebi <strong>da</strong>erbia. Tavisi trfialis ambavi mamas – mefearCils ase moaxsena: `vevedrebi mefobasa Sensa, momguare colad Cem<strong>da</strong>sagduxt asuli barzabodisi, <strong>da</strong> SevqmnaT Cuen Soris mSvidoba~.marTalia, <strong>da</strong>sZina ufliswulma, qristes ZaliT Cven vimarjvebT, magramroca iranis mefe moiclis, Cvenze Surs iZiebs. Cvens qveyanasa <strong>da</strong>eklesiebs moaoxrebs. jobia dRei<strong>da</strong>n <strong>da</strong>mTavrdes Cvens Soris mtroba. amgziT ufro Seuryevlad <strong>da</strong>vicavT qarTlis sazRvrebs, ufro ganmtkicdebaqarTlSi qristes sjuli, sparsTa gaZlierebisas, `qristes sjulisgmobis~ SiSi aRar gveqneba.mefe arCili kargad mixv<strong>da</strong> yovel<strong>iv</strong>e amas, axalgazr<strong>da</strong> ufliswuliqalis siyvarulis gamo rom ambob<strong>da</strong>. amitom, Svilis TxovnaswinaaRmdegoba aRar gauwia <strong>da</strong> `aRasrula neba misi~. wargzavna mociqulibar<strong>da</strong>vs – barzabodis karze `<strong>da</strong> iTxova asuli misi colad ZisaTvisisa~.arCil mefis wina<strong>da</strong>deba barzabodma didi sixaruliT miiRo, TanqarTvelTagan `iTxova fici <strong>da</strong> aRTqma~ mSvidobisa, qarTvelebmac <strong>da</strong>desfici. ase <strong>da</strong>myar<strong>da</strong> mSvidoba.saqmis keTilad warmarTviT gaxarebulma barzabodma `mosca asuliTvisi ziTviTa didiTa~. sagduxti `moiyvanes mcxeTas _ `qmnes qorwili,Sueba <strong>da</strong> gancxroma dReTa mravalTa~. qorwilis Semdeg mefe arCilmamir<strong>da</strong>tsa <strong>da</strong> mis meuRles saufliswulo mamulad misca samSvilde *`saerisTaoTa misTa <strong>da</strong> mun <strong>da</strong>sxdes mir<strong>da</strong>t <strong>da</strong> sagduxt~.ase Seiqmna samSvildis saerisTavos centri – cixe-qalaqi samSvildeaxalgazr<strong>da</strong> col-qmris rezidenciad. di<strong>da</strong>d `morwmune <strong>da</strong> RmrTismsaxuri~mir<strong>da</strong>tis meuRle sagduxt dedofali, cecxlTayvanismcemeliiyo. cxadia, mas gaqristianebas mosTxovdnen <strong>da</strong> `sagduxt dedofalmangamoikiTxa sjuli qristesi~, mir<strong>da</strong>tma `mohguarna kacni sjulisamecnierni~ (e.i. qristianuli religiis mcodneni, v.g.). dedofalma, raTqma un<strong>da</strong>, arc qarTuli ico<strong>da</strong>, amitom `uTargmnes saxareba uflisaCuenisa ieso qristesi~. auxsnes _ `WeSmariti RmerTi~ rom ieso qristeiyo, `romeli gankacna (e.i. a<strong>da</strong>mianis saxe miiRo, v.g.) xsnisaTvis Cuenisa~.yovel<strong>iv</strong>e amis Semdeg, sagduxt dedofalma `gulisxma yo~, `icnasjuli WeSmariti, <strong>da</strong>uteva cecxlis-msaxureba, naTel-iRo <strong>da</strong> iqmnamorwmune~. man aRaSena sioni samSvildisa (esaa samSvildis Zvelieklesia. VII-VIII saukuneebis mijnaze qarTlis erismTavarma varaz-bakurma<strong>da</strong> sxvebma samSvildeSi kvlav aages didi taZari, romelTagan dResnangrevebiRaa SemorCenili, v.g.).10


gvamcnobs: `viTar iqmna vaxtang wlisa aTisa, gar<strong>da</strong>movides ovsni spaniuricxuni~ _ maT kaspi<strong>da</strong>n gaitaces vaxtangis sami wlis <strong>da</strong> miranduxti.438 wels mefe mir<strong>da</strong>tis udrood gar<strong>da</strong>cvalebis gamo, qarTlissamefo mZime viTarebaSi Cavar<strong>da</strong>. Svidi wlis ufliswuli qveynismarTvaSi monawileobas ver miiReb<strong>da</strong>. qveyana dedofal sagduxts un<strong>da</strong>emarTa qarTlis erisTavebis <strong>da</strong>xmarebiT, magram sinamdvileSi qarTlismmarTvelad iTvlebo<strong>da</strong> bar<strong>da</strong>Si mjdomi marzpani barzabodi. igi,marTalia, dedofal sagduxtis mama iyo, magram mainc iraneli moxeleiyo. amasTanave, dedofals kargad axsov<strong>da</strong>: jer arCil mefe, Semdeg kimisi meuRle – mir<strong>da</strong>ti rogor arbevdnen albaneTSi barzabodisqveSevrdomebs. amitom, igi SiSob<strong>da</strong> vaiTu `mamaman Cemman~ Suri iZiosmamamTilisa <strong>da</strong> Cemi qmris namoqme<strong>da</strong>rze, maT xom `egodenni borotnimoaw<strong>iv</strong>nes mis ze<strong>da</strong>~-o. amasTanave, imasac ar gamoricxav<strong>da</strong>, rom radgancecxlTayvanismcemloba * uaryo <strong>da</strong> qristianoba aRiara, masze SurisZiebisgamo `warwymidos Svili Cemi, ganryunas qarTli <strong>da</strong> sjuli qristesi~-o.dedofali did mwuxarebaSi iyo, magram, bolos mainc `ganizraxawarsvla winaSe mamisa missa <strong>da</strong> Sevrdoma misi~. Tumca, mcirewlovaniufliswulis wayvana ver gabe<strong>da</strong> <strong>da</strong> vaxtangi `cremliTa simwarisaTa~qarTlis spaspetsa <strong>da</strong> erisTavebs Seavedra.qarTlis dedofali mxolod mcire mxleblebiT miadga q. bar<strong>da</strong>Simamis rezidencias. mamis win moiyara muxli, mamas fexebze emTxvia _`<strong>da</strong>altob<strong>da</strong> (e.i. <strong>da</strong>asveleb<strong>da</strong>, v.g.) ferxTa mamisa TvisiTa cremliTa~.dedofalma mamisagan iTxova Sewyaleba <strong>da</strong> miteveba, aseve sur<strong>da</strong> mamasmisTvisac Seendo `sjulis <strong>da</strong>teveba~. dedofals eSino<strong>da</strong> mamas araeZulebina igi uareyo qristes sjuli, radgan ieso qriste misTvis ukveiyo `RmerTi WeSmariti~. amasTanave mamisadmi umTavresi saTxovari maincis iyo, rom misi Ze – vaxtangi <strong>da</strong>etovebina Tavis<strong>iv</strong>e mamulSi <strong>da</strong> TviTgaewia Suamavloba amis Sesaxeb Sahis winaSe.dedoflis SeSfoTeba SemTxveviTi ar iyo, man kargad ico<strong>da</strong> mamisxasiaTi. barzabodi, marTlac, mzad yofila `borotis yofadqarTvelTaTvis~, Tumca, sayvareli qaliSvili mainc <strong>da</strong>indo _ `Seiwyalaasuli Tvisi: ara aiZula <strong>da</strong>teveba sjulisa, <strong>da</strong> aRasrula yoveli Txovamisi~. marzpanma asuls mxolod erTi pirobis Sesruleba mosTxova:TviTon arcerT qarTvels iZulebiT ar `<strong>da</strong>agdebineb<strong>da</strong>~ qristes sjuls,samagierod qarTlSi gaagzavni<strong>da</strong> cecxlTayvanismcemlebs maTi rjulismoZRvrebTan erTad <strong>da</strong> Tu romelime qarTveli Tavisi nebiT airCev<strong>da</strong>iranelTa religias – cecxlTayvanismcemlobas, xelisufalT misTvisxeli ar un<strong>da</strong> SeeSalaT.juanSeris sityviT, `sagduxt erC<strong>da</strong> (emorCilebo<strong>da</strong>, v. g.) mamasaTvissa SiSisagan didisa~, amitom mas uari veRar Sekadra. marTlac,barzabodis mier gamogzavnili cecxlis msaxurni mcxeTaSi `<strong>da</strong>sxdesmoguTas * ~.12


q. bar<strong>da</strong><strong>da</strong>n sagduxt dedoflis gamomgzavrebis Semdeg, aRarcbarzabods ucocxlia didxans. igi gar<strong>da</strong>icvala <strong>da</strong> iranis Sahma marzpanadbarzabodis Ze – varaz-bakuri <strong>da</strong>sva. imave xanSi qarTlSi gar<strong>da</strong>icvalavaxtangis mamamZuZe saurmag spaspeti. qarTlis spaspetad dedofalmajuanSeri <strong>da</strong>niSna. saqveyno saqmeebiT <strong>da</strong>kavebulma dedofalma sagduxtmacecxlTayvanismcemelTa Setevis SeCereba ver SeZlo. gansakuTrebiTcecxlTayvanismcemelTa `episkoposi~ binqarani aqtiurob<strong>da</strong>. mis qmedebasqarTlis warCinebulni winaaRmdegobas ar uwevdnen. amis gamo `wurilieri~ (e.i. mosaxleobis <strong>da</strong>bali fenebi) miiqca mravalicecxlismsaxurebas... Seeria qarTls wurilsa ersa cecxlmsaxureba~,`amisTvis mwuxare iyo sagduxt dedofali~, magram `mZlavrobisagansparsTa veras ikadreb<strong>da</strong>~, Tumca imdeni mainc SeZlo, rom bizantii<strong>da</strong>nmoiyvana `mRdeli WeSmariti~ miqaeli <strong>da</strong> qarTlis eklesiis meTaurad<strong>da</strong>adgina.dedoflis mier ga<strong>da</strong>dgmulma nabijma gaamarTla. miqael episkoposimedgrad aRudga win cecxlTayvanismcemelTa Zaladobas _ `aswaveb<strong>da</strong>yovelTa qarTvelTa sjulsa WeSmaritsa~. is-is iyo qveyanaSi religiur<strong>iv</strong>iTareba sasikeTod Seicvala, rom qarTlis mosaxleobam Crdilokavkasii<strong>da</strong>n didi Tav<strong>da</strong>sxma ganica<strong>da</strong>.roca vaxtangi 10 wlisa gax<strong>da</strong> (e.i. <strong>da</strong>axloebiT 441 wels), Crdilokavkasii<strong>da</strong>n <strong>da</strong>rialis gziT `gadmovides ovsni spani uricxuni~ <strong>da</strong>moaoxres qveyana mtkvris saTaveebi<strong>da</strong>n xunanamde (es cixe-qalaqisaerisTavos centri iyo <strong>da</strong> samefos ukidures aRmosavleT nawilSi md.mtkvris marjvena napirze mdebareob<strong>da</strong>). momxdurebma kaspis gar<strong>da</strong> cixeqalaqeb<strong>iv</strong>er aiRes. kaspi<strong>da</strong>n ki vaxtangis <strong>da</strong> miranduxti gaitaces.qarTlSi CrdiloelTa laSqrobis Tanadroulad, bizantielebi<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi (egrisis samefoSi) SeiWrnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyresteritoria `egriswyliTgan vidre cixe-gojamde~. es ori laSqroba, raTqma un<strong>da</strong>, erTi didi samxedro operaciis Semadgeneli nawilebi iyo.aseTi <strong>da</strong>skvnis safuZvels iZleva VI s-is bizantieli avtoris komitmarcelinusis `qronikaSi~ arsebuli cnoba 441 wels bizantiasa <strong>da</strong> iransSoris zavis <strong>da</strong>debis Sesaxeb. zavis <strong>da</strong>debis win – 438 wels iranistaxtze iezdigerd II-is asvlis Semdeg bizantiasa <strong>da</strong> irans SorisurTierToba <strong>da</strong>iZaba. 440 wels ki iranis armia bizantiis sazRvrebsmiadga. aseT viTarebaSi, rogorc Cans, bizantiam saswrafod miiRo zomebi.imperiam, armiis magistrosebis (mxe<strong>da</strong>rTmTavrebis) _ anatolisa <strong>da</strong>asparis sardlobiT aRmosavleTSi laSqari gamoagzavna, xoloamierkavkasiis iranul samflobeloebSi Crdilo kavkasii<strong>da</strong>n hunebisa <strong>da</strong>osebis SemoWriT irans saqme gaurTula. osebisa <strong>da</strong> hunebis gasadevnad,qarTlSi iranis laSqari Semovi<strong>da</strong>. amiT un<strong>da</strong> aixsnas, Crdilo kavkasii<strong>da</strong>nSemosulebma kaspis gar<strong>da</strong>, verc erTi cixe rom ver aiRes, Tumca didina<strong>da</strong>vli igdes xelT <strong>da</strong> <strong>da</strong>rubandis gziT ukan gabrundnen.13


441 wlisaTvis, aRmosavleT evropaSi hunebi ukve karga xnismosulebi iyvnen. maT Crdilo kavkasiis velebic ekavaT. Zveli qarTveliavtori qarTlSi SemoWril xalxs, marTalia, osebs uwodebs, magramSemoseulTa ZiriTadi nawili, cnobili hunTa beladis atilas<strong>da</strong>qvemdebarebaSi myofi <strong>da</strong> misi samflobelos aRmosavleT nawilSi<strong>da</strong>mkvidrebuli hunebi un<strong>da</strong> yofiliyvnen.amierkavkasiaSi atilas qveSevrdomi hunebis laSqrobis ambavi,bizantielma diplomatma <strong>da</strong> istorikosma priskos panielma 448 welsatilas banakSi yofnisas Seityo. mas uTxres, rom Savi zRvisCrdiloeTiT mdebare velebi<strong>da</strong>n wamosuli hunebi 15 dReSi amierkavkasiaSiSeiWrneno. aseTi swrafi tempiT amierkavkasiaSi gamolaSqreba hunebs, raTqma un<strong>da</strong>, bizantiis xelisufalTa moTxovniT, saTanado sazRaurissafasurad un<strong>da</strong> moewyoT. Savi zRvis Crdilo velze momTabarehunebisaTvis, rogorc kavkasiis zekarebi, ise amierkavkasiis gzebi ucnobiiqnebo<strong>da</strong>. am mxr<strong>iv</strong>, maTTvis gzis maCveneblebi osebi iqnebodnen.miranduxtis adgilsamyofelic maTve un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>T.<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi bizantielTa mier `egris-wyliTgan vidrecixe-gojamde~ teritoriis <strong>da</strong>pyrobam, xolo aRmosavleTSi osebiswinamZRolobiT hunTa gamanadgurebelma laSqrobam `yovelTa ze<strong>da</strong>qarTvelTa~ didi `glova <strong>da</strong> wuxili~ gamoiwvia. <strong>da</strong>trialebulubedurebas `RmrTisa mimarT~ codvebis gamravlebiT xsnidnen. qarTlissamefos yvela mesveuri erTi azrisa iyo: pirvel rigSi osebze un<strong>da</strong>eZiaT Suri, Semdeg ezrunaT bizantielebisagan warTmeuli teritoriebis<strong>da</strong>brunebaze.gadio<strong>da</strong> wlebi, `vaxtang izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> iswavli<strong>da</strong> miqaelepiskoposisagan yovelsa mcnebasa uflisasa~, iwrTobo<strong>da</strong> samxedrosaqmeSi. axalgazr<strong>da</strong> ufliswuli di<strong>da</strong>d wux<strong>da</strong> qarTlis mosaxleobis<strong>da</strong>bal fenebSi cecxlTayvanismcemloba rom mZlavrob<strong>da</strong>, magram `sparsTamZlavrobis~ gamo verafers ambob<strong>da</strong>. amasobaSi vaxtangi TxuTmeti wlisagax<strong>da</strong>.446 wels 15 wlis mefem pirvelad moiwvia <strong>da</strong>rbazi, romelic mciresaxalxo kreba ufro iyo. esaa erT-erTi uZvelesi monaTxrobi, romelSicV s-is SuaxanebSi qarTlis samefo saxlSi gamarTuli <strong>da</strong>rbazobismimdinareobaa gadmocemuli.mefem `mouwo<strong>da</strong> yovelTa warCinebulTa qarTlisaTa, <strong>da</strong> Semokribnayovelni qalaqad~. sa<strong>da</strong>rbazod gaamza<strong>da</strong> erTi saxli, <strong>da</strong>j<strong>da</strong> `say<strong>da</strong>rTaze<strong>da</strong> maRalTa~, gverdiT _ `say<strong>da</strong>rsave~ <strong>da</strong>sxdnen juanSer spaspeti <strong>da</strong>or<strong>iv</strong>e episkoposi (e.i. qristianTa <strong>da</strong> cecxlTayvanismcemelTa). `sxuaniyovelni erisTavni <strong>da</strong>sxdes selebiTa~ (e.i. selis baliSebze), aTasis-Tavni, asis-Tavni <strong>da</strong> yoveli eri fexze idga.TxuTmeti wlis mefem, Tavisi asakis Seufereblad `viTarcaaRzrdilman filosofosTa Tana~ maRali xmiT ganacxa<strong>da</strong>: mefisa <strong>da</strong> eris14


(xalxis) winaSe maSin moawevs gansacdeli, roca morwmuneni RmerTsmsaxurebas akleben <strong>da</strong> mama-papaTa sarwmunoebisagan ga<strong>da</strong>uxveven. aseTviTarebaSi xalxi Cavardeba iseT gansacdelSi, rogorSic Cven varT. rocakeTili mama (mSobeli) zrdis Svils keTili saqmeebisTvis, Svili un<strong>da</strong>keTil gzaze <strong>da</strong>ayenos, magram Svilma Tu keTilad ar Seismina mSoblismiTiTeba, maSin mSobeli itanjeba. aseve `guwurTna Cven RmerTman~, _<strong>da</strong>sZina mefem.amis Semdeg, mefem didebulebs mimarTa: marTalia, me yrma var <strong>da</strong>Cemgan keTili saqmeebi ar ginaxavT, magram ginaxavT winaparTa didiTav<strong>da</strong>deba. dRes, rogorc me, ise Tqven didi gansacdelis winaSe varT.un<strong>da</strong> `viZioT Suri ovsTa ze<strong>da</strong>~. es ubedureba rom sparselebis anberZnebisagan modiodes kidev moviTmendiT, magram ubedureba `mowevnilars Cuen ze<strong>da</strong> ovsTa kicxTagan~ (<strong>da</strong>mamcirebeli terminia, v. g.), amitom`ara xams <strong>da</strong>Tmena: sikudili sjobs TavTa CuenTaTvis~.mefis Semdeg juanSer spaspeti wamodga fexze <strong>da</strong> mefes mimarTa:`cxovndi mefeo ukunisamde didebiT <strong>da</strong> mterTa SenTa ze<strong>da</strong> nebaaRsrulebiTmefeo Sen umjobesi yovelTa mefeTa qarTlisaTa~ xar,`msgavsi nebroT * gmirisa~, RmerTma gamogaCina Cven winamZRvrad, Cven Zvel<strong>da</strong> axal WirTa (ubedurebaTa) gansaqarveblad. am xuTi wlisganmavlobaSi, Seni yrmobisas did mwuxarebaSi viyaviT ovsTaganmiyenebuli Seuracxyofis gamo. aqamde Tu ar SegeZlo mxedrobas winwaZRolodi <strong>da</strong> arc samefos saqmeebs ganagebdi, amjerad `srul xarsibrZniTa <strong>da</strong> ZaliTa, simxniTa <strong>da</strong> asakiTa~, Tumca, jer kidev araa JamiTavi safrTxeSi Caigdo. Cveni survilia romelime Cvengani SearCio `spaTawinamZRvrad~, Sen ki aq <strong>da</strong>rCi qveynis meTaurad, rom <strong>da</strong>marcxebisSemTxvevaSi qveyanas Sen mixedo.juanSer spaspetis am sityvebs erTxmad <strong>da</strong>eTanxmnen qarTliswarCinebulni <strong>da</strong> erisTavebi. magram mefe <strong>da</strong>Tmobas ar apireb<strong>da</strong>. mefemsapasuxod miugo: `yovelni dReni cxorebisa Cemisani mwuxarebasa Sina<strong>da</strong>miyofia~, Cemi dis sibraluliT guli meleva, TiTqos cecxlismaxviliT viyo <strong>da</strong>kodili. aseT sicocxles sikvdili mirCevnia – RmerTismindobiTa <strong>da</strong> jvris winamZRolobiT wamoval – ar gamwiravs RmerTi <strong>da</strong>momcems Zalas.mas Semdeg, rac <strong>da</strong>rbazobaze erTxmad ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong> Crdilo kavkasiaSilaSqroba, mo<strong>da</strong>rbazeni saxlebSi gabrundnen, raTa laSqrobisaTvismomzadebuliyvnen.zemoT iTqva, rom im xanaSi qarTli <strong>da</strong> albaneTi bar<strong>da</strong>Si mjdommarzpans eqvemdebarebo<strong>da</strong>. aseTi didi laSqrobis mosawyobad aucilebeliiyo marzpanis varaz-bakuris Tanxmoba. <strong>da</strong> vaxtangmac `waravlinamociquli~ <strong>da</strong> `auwya laSqroba ovseTisa <strong>da</strong> iTxova misgan Sewevna~.marzpani valdebuli iyo aseT laSqrobaSi Tavisi samxedro ZalebiTmieRo monawileoba. varaz-bakurma vaxtangs 12 000 mxe<strong>da</strong>ri gamougzavna.15


TviT mefem ki `mouwo<strong>da</strong> yovelTa spaTa qarTlisaTa~, sul cota xanSiqarTlis saerisTavoTa laSqari `Seikriba~ <strong>da</strong> `<strong>da</strong>ibanakes muxnars <strong>da</strong>xerks, amier <strong>da</strong> imier aragusa~. mematianes cnobiT, im xanad qarTli<strong>da</strong>nasi aTasi mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> samoci aTasi qveiTi Segrov<strong>da</strong>. varaz-bakuris miergamogzavnil mxedrobasTan erTad 172 aTasi meomari Seikriba. roca mefemlaSqari <strong>da</strong>aTvaliera, `moewona simravle, cxenkeTiloba <strong>da</strong>mokazmuloba~, rac mTavaria, yoveli meomari iyo mxned, `savseni iyvnesSuriTa ovsTaTa~, uxaro<strong>da</strong>T, bolos <strong>da</strong> bolos rom <strong>da</strong>dga dro, rocamters samagieros ga<strong>da</strong>uxdidnen.molaSqreTa sabrZolvelad aseTi mzadyofnis gamo, mefemac gaixara,`madloba Seswira RmerTs~ molaSqreTa SemarTebisaTvis. amis Semdeg, mefemcxeTaSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> `aRasrula Svideuli erTi * locviTa <strong>da</strong> marxviTa,Ramis TeviTa~. Semdeg glaxakT didZali saboZvari <strong>da</strong>uriga. samefosgamgebloba ki de<strong>da</strong>s <strong>da</strong> ufros <strong>da</strong>s – xuaranZes <strong>da</strong>avala.<strong>da</strong>rbazobaze, juanSer spaspeti mefes imitom urCev<strong>da</strong> laSqrobaSi arwasuliyo, rom misi <strong>da</strong>Rupvis SemTxvevaSi, qveyana mefis gareSe rCebo<strong>da</strong>.yvelaferi es, ra Tqma un<strong>da</strong>, kargad uwyo<strong>da</strong> vaxtang mefem. amitom,rodesac samefos marTva-gamgebloba de<strong>da</strong>sa <strong>da</strong> <strong>da</strong>s <strong>da</strong>avala, saidumloanderZic <strong>da</strong>wera <strong>da</strong> de<strong>da</strong>s ga<strong>da</strong>sca. am anderZis Sesaxeb sxvas araferi arun<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>. anderZSi vaxtangi wer<strong>da</strong>: `ukueTu arRara Semoviqcecocxali, <strong>da</strong>i Cemi xuaranZe SeirTos mirian... man ipyras mefoba~.anderZSi <strong>da</strong>saxelebuli miriani, juanSeris ganmartebiT, vaxtangismamis Zmiswuli iyo. ai, es miriani <strong>da</strong>tova mcxeTaSi, laSqrobaSi arwaiyvana <strong>da</strong> Tu vaxtangi ver <strong>da</strong>brundebo<strong>da</strong>, mas un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ekavebina qarTlistaxti.vaxtangis mamas – mefe mir<strong>da</strong>ts Zma ar hyav<strong>da</strong>. juanSeri ki vaxtangisTanamedrove mirians, vaxtangis `mamis Zmiswulad~ ixseniebs. un<strong>da</strong>ganvmarto, rom igulisxmeba Soreuli Zmiswuloba anu mefeTa gverdiTiSto.axla isev osebis winaaRmdeg laSqrobis ambavs <strong>da</strong>vubrundeT. samefosaqmeebis mogvarebis Semdeg, vaxtangi TianeTs <strong>da</strong>dga. iq SeuerTdnen mas`yovelni mefeni kavkasiisani~ ormoc<strong>da</strong>aTi aTasi mxedriT <strong>da</strong> <strong>da</strong>rialisgavliT Sevidnen osTa miwaze. juanSeris sityviT, `Seslvasa missaovseTad iyo vaxtang wlisa Tequsmetisa~ _ e. i. 447 weli idga.vaxtangis Crdilo kavkasiaSi laSqrobis Sesaxeb osebs, ra Tqma un<strong>da</strong>,win<strong>da</strong>win ecodinebo<strong>da</strong>T <strong>da</strong> vaxtangis laSqars mdinaris pirasmomzadebulni <strong>da</strong>xvdnen (maT, rogorc Cans, hunebi <strong>da</strong>ixmares). mdinarismeore napirze vaxtang mefis laSqari <strong>da</strong>dga (laSqari md. Tergis napirzeganlag<strong>da</strong>). mdinaris or<strong>iv</strong>e napirze `iyvnes qarafni kldisani~, aseve`Walakni <strong>da</strong> velovanni~. Svidi dRe emzadebo<strong>da</strong> or<strong>iv</strong>e laSqariga<strong>da</strong>mwyveti brZolisaTvis. manamde ki yoveldRe bumberazTa brZolebiimarTebo<strong>da</strong>.16


osTa mier hunebisagan <strong>da</strong>qiravebul laSqarSi iyo `kaci erTigoliaTi~ saxelad Tarxani. pirvelad brZolis velze swored isgamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> xmamaRla ganacxa<strong>da</strong>: mefis laSqarSi vinc uZlieresadTvli<strong>da</strong> Tavs, mis winaaRmdeg sabrZolvelad gasuliyo.Tarxanis mowodebaze, im laSqri<strong>da</strong>n, romelic vaxtang mefes biZamqarTl-albaneTis marzpanma gamougzavna, gamovi<strong>da</strong> erTi meomari – farsmanfaruxi.misi mowinaaRmdege brZolaSi aravin iyo, mas mravaljer lomicki hyav<strong>da</strong> xeliT Sepyrobilio, _ wers juanSeri. ai, es goliaTi gavi<strong>da</strong>Tarxanis winaaRmdeg sabrZolvelad. yviriliT `mietevnes urTierTs~,magram pirvel<strong>iv</strong>e Setakebisas Tarxanma <strong>da</strong>aswro _ `uxeTqna xmalifarsman-faruxsa Cabalaxsa ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> ganupo Tavi vidre beWTamde~.am Setakebis mxilveli vaxtang mefe <strong>da</strong> misi laSqari Sewux<strong>da</strong>,radgan mis laSqarSi aravin <strong>da</strong>rCa msgavsi farsman-faruxisa.gailia is dRe. vaxtangi Sevi<strong>da</strong> Tavis karavSi `<strong>da</strong>dga locvad <strong>da</strong>cremliT evedrebo<strong>da</strong> RmerTsa~. gaTenebamde iloca _ `iTxov<strong>da</strong>RmerTisgan Sewevnas~.gaTen<strong>da</strong> Tu ara, Tarxani kvlav moadga mdinaris napirs <strong>da</strong> moiTxovakidev gasuliyo vinme vaxtangis laSqri<strong>da</strong>n masTan Sesabmelad.mefem ganacxa<strong>da</strong>, rom TviT gavido<strong>da</strong> `brZolad Tarxanisa~. meo, _aRniSna mefem, _ moimede var ara mxolod Cemi Zalisa <strong>da</strong> Cemi simxnisa,`mindobiTa RmrTisaTa~ gavimarjvebo. mefis ga<strong>da</strong>wyvetilebamwarCinebulebi gaakvirva, mravaljer sTxoves uari eTqva orTabrZolaze,radgan yrma iyo <strong>da</strong> ar hqon<strong>da</strong> saTanado sabrZolo gamocdileba. magramrogorc Cans, man kargad Seiswavla brZolis xelovneba Tavisi mamamZuZissaurmag spaspetisagan. sabrZolvelad gasvlis win igi gadmovi<strong>da</strong> cxeni<strong>da</strong>n`Tayuanis-ca RmerTsa~, raTa misi Semwe yofiliyo. vaxtangis <strong>da</strong>naxvazeTarxanma <strong>da</strong>iZaxa: `me goliaTTa <strong>da</strong> gmirTa gamocdilTa mbrZoli var, <strong>da</strong>ara ymawuilTa~-o. am sityvebTan erTad moqiSpeebi `mietevnes urTierTas~.axalgazr<strong>da</strong> vaxtangi, ra Tqma un<strong>da</strong>, Tarxanze swrafi iyo, amitompirvelsave Serkinebisas man sca Subi `sartyelsa ze<strong>da</strong>~ Tarxans.saWurvelma ver gauZlo <strong>da</strong>rtymas <strong>da</strong> Subi zurgamde Caeso – Tarxaniusulod <strong>da</strong>eca miwaze.qarTvelTa laSqari xmamaRla zeimob<strong>da</strong> axalgazr<strong>da</strong> mefis pirvelgmirul gamarjvebas – uZleveli Tarxanis <strong>da</strong>marcxebas. TviT mefe kvlavgadmoxta cxeni<strong>da</strong>n <strong>da</strong> `Tayvanis-ca RmerTsa~, Semdeg Tarxans TavimokveTa, Sej<strong>da</strong> Tavis be<strong>da</strong>urze <strong>da</strong> qarTvelTa laSqars mieaxla. yovelimolaSqre maRali xmiT qebas asxam<strong>da</strong> mefes <strong>da</strong> aseve RmerTs swirav<strong>da</strong>madlobas.orTabrZolebi Tarxanis sikvdiliT ar <strong>da</strong>mTavrebula. meore dRes`gamovi<strong>da</strong> bumberazi ovsTagan, romelsa erqva bayaTar~. am bayaTarso, _wers juanSeri, winaaRmdegobas veravin uwev<strong>da</strong>o. <strong>da</strong> ai, es bayaTarimoadga diliT mdinares <strong>da</strong> xmamaRla <strong>da</strong>iwyo yvirili: vaxtang mefe nu17


galaRdebi Tarxanze gamarjvebiT. ar iyo is goliaTTa sa<strong>da</strong>ri, amitommoikla ymawvilis mier. axla me SemebrZole, Cems ficxel Setevas verga<strong>da</strong>urCebi. Tu gin<strong>da</strong> Seni laSqri<strong>da</strong>n sxva gamovides, amisTvisac mzadvaro.mefem bayaTars SesZaxa: me Tarxans aramarto Cemi ZaliTa vZlie,`aramed ZaliTa <strong>da</strong>mbadeblisa CemisaTa~ _ me Seni ar meSinia, rogorcerTi ZaRlisa. am sityvebis Semdeg mefem Tavisi laSqari sabrZolveladgaamza<strong>da</strong>. TviTon ki `aRj<strong>da</strong> taiWsa (cxens, v. g.) SeWurvilsa javSniTa~,`aRiRo fari misi vigris * tyavisa, romelsa ver hkveT<strong>da</strong> maxvili~, miadgamdinares <strong>da</strong> bayaTars SesZaxa: me mefe var, ar gadmoval mdinareze, arm<strong>iv</strong>eaxlebi osTa spas. Sen ki mona xar, gadmodi mdinaris aqeT.bayaTari <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tan mefes sTxova, napiri<strong>da</strong>n ukan <strong>da</strong>exia samiutevani (erTi utevani 125 nabijia). vaxtangi ukudga, bayaTari gadmovi<strong>da</strong>mdinaris meore napirze <strong>da</strong> <strong>da</strong>iwyo isrebis srola. vaxtangi irideb<strong>da</strong>isrebs, mdinaris or<strong>iv</strong>e napirze mdgar laSqarSi iyo `cema bukisa <strong>da</strong><strong>da</strong>b<strong>da</strong>bTa~. iseTi xmauri idga, rom `iZrvodes mTani <strong>da</strong> borcuni~.bayaTaris nasroli isrebisgan mxolod ori moxv<strong>da</strong> vaxtangis fars.bayaTaris isrebma farSi ver gaaRwies, samagierod misi nasroli erTiisari vaxtangis cxens moxv<strong>da</strong>. amasobaSi vaxtangi miiWra bayaTarTan <strong>da</strong>vidre cxeni <strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>, `uxeTqna xrmalni mxarsa bayaTarissa <strong>da</strong> CahkueTavidre gulamde~.amis Semdeg, qveiTebi <strong>da</strong> cxenosnebi osTa winaaRmdeg <strong>da</strong>iZrnen.cxen-Torosnebma aiares Tu ara qarafis gza <strong>da</strong> vakeze avidnen, maTmihyvnen qveiTni, mxedrebi <strong>da</strong> iq gaZlier<strong>da</strong> brZola. pirvel rigebSiibrZo<strong>da</strong> vaxtang mefe. juanSeris sityviT, mefe `marjueniT-kerZi~(mxares, v.g.) Tu `marcxeniT-kerZi~ ibrZo<strong>da</strong>, mowinaaRmdegeni yvelganSiSiT Zrwodnen. mefis lomisebr xmas yvela cnob<strong>da</strong>. mefis gverdiT mxnedibrZo<strong>da</strong> ori gamorCeuli mxe<strong>da</strong>ri: `artavaz ZuZumte, Ze saurmagspaspetisa <strong>da</strong> b<strong>iv</strong>ritian sefewuli * ~.osTa laSqarma veRar gauZlo qarTvelTa Setevas _ `iZl<strong>iv</strong>nes osni<strong>da</strong> <strong>iv</strong>lto<strong>da</strong> (gaiqca, v.g.) banaki maTi~. gaqceuli osebi qarTvelebmamravlad <strong>da</strong>atyveves, raTa qarTli<strong>da</strong>n wayvanil tyveebSi gaecvalaT.devni<strong>da</strong>n ukanmobrunebulma qarTvelma molaSqreebma isev mdinaris piras<strong>da</strong>ibanakes. sami dRe <strong>da</strong>isvenes. Semdeg Sevidnen oseTis teritoriaze <strong>da</strong>Semusres cixe-qalaqni, mravali tyve <strong>da</strong> uricxvi alafi igdes xelT.osTa <strong>da</strong>morCilebis Semdeg, vaxtangis laSqari jiqeTSi Sevi<strong>da</strong> <strong>da</strong>kvlav oseTSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. vaxtangis despanebma kavkasiis mTebSiTavSefarebuli osTa beladebi moixmes <strong>da</strong> <strong>da</strong>zavdnen. amis Semdegvaxtangis umcrosi <strong>da</strong> _ miranduxti gamoixsnes. vaxtang mefe uamravityviTa <strong>da</strong> alafiT mobrun<strong>da</strong> oseTi<strong>da</strong>n. es laSqroba 4 Tves gagrZel<strong>da</strong>.jer kidev Crdilo kavkasiaSi yofnisas, mefem laSqrobi<strong>da</strong>ngaaTavisufla is Tormeti aTasi mxe<strong>da</strong>ri, romelic mas varz-bakurma18


<strong>da</strong>axmara. `niWiTa didiTa~ (didi saboZvrebiT) gaaTavisufla `mefenikavkasianTani~. Tavisi <strong>da</strong>i, mravali tyve <strong>da</strong>rialis gziT qarTlSigamoistumra, TviT ki qarTvelTa laSqriT `gzasa afxazeTisasa~ <strong>da</strong>adga.447 wels Crdilo kavkasii<strong>da</strong>n qarTvelTa laSqriT vaxtang mefe<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> sami wlis manZilze afxazeTis yvelacixe aiRo `vidre cixe-gojamde * ~. 450 welisTvis gamarjvebuli vaxtangimcxeTaSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. gamarjvebul mefes didi sixaruliT miegebnen de<strong>da</strong><strong>da</strong> debi, `simravle qalaqisa~ qali <strong>da</strong> kaci Tavis samoss ufen<strong>da</strong> mefes,xmamaRla SesZaxodnen mefes sadidebel sityvebs, radgan manamde, aseTigamarjveba arc erT mefes ar moepovebina.mefem madloba Seswira RmerTs, glaxakT saboZvari <strong>da</strong>uriga, ubralomeomrebi <strong>da</strong> warCinebuli mxedrebi, romlebmac oseTSi laSqrobisas TavigamoiCines, didi saboZvriT <strong>da</strong>ajildova. saTanado ZRveni gaugzavnaqarTl-albaneTis marzpans – varaz-bakursa <strong>da</strong> iranis Sahs. SahTanbinqaran `episkoposi~ waravlina <strong>da</strong> `iTxova sparsTa mefisagan asulicolad~.im xanad iranis taxtze iezdigerd II ij<strong>da</strong>. vaxtang mefis pirvelimeuRle – balenduxti misi asuli iyo Tu ara, <strong>da</strong>namdvilebiT arafrisTqma ar SeiZleba. balenduxtisagan SeeZina mefes qal-vaJi – <strong>da</strong>Ci <strong>da</strong> misityupiscali <strong>da</strong>, TviT balenduxti ki <strong>da</strong>axlovebiT 455 welsmSobiarobisas gar<strong>da</strong>icvala.rac Seexeba vaxtangis <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi laSqrobas, im xanadzRvispira teritoria bizantiis gavlenaSi iyo. es teritoria maT,vaxtang mefis mcirewlovnobisas miitaces. amjerad vaxtangis laSqrobisSedegad, es mxare egrisis samefos <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>. rogorc varaudoben,vaxtangis moqmedeba <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi iran-bizantiis omis erTepizo<strong>da</strong>d un<strong>da</strong> iqnas miCneuli. V s-is 50-60-ian wlebSi egrisis samefoiranis gavlenaSi myofi qveyana iyo.iranis Sahma balenduxt dedofals mziTvad `somxiTi * <strong>da</strong> yovelnimefeni kavkasianni~ misca. Sahi vaxtang mefisadmi gamogzavnil werilSi,mas bizantiis winaaRmdeg laSqrobaSi monawileobas sTxov<strong>da</strong>.gar<strong>da</strong> imisa, rom vaxtangi iranis Sahis siZe iyo, im xanad qarTlissamefo, rogorc iTqva, iranis gavlenaSi myof qveynad iTvlebo<strong>da</strong>, amitomvaxtang mefem Sahis moTxovnaze uari ver Tqva. laSqrobas bizantiisimperiis winaaRmdeg seriozuli momzadeba <strong>da</strong> didi Zalebi sWirdebo<strong>da</strong>.laSqrobaSi, faqtobr<strong>iv</strong>ad iranis Crdilo nawilSi Semavali qveynebimonawileobdnen. laSqrobis saerTo xelmZRvanelad qarTl-albaneTismarzpani varaz-bakuri <strong>da</strong>iniSna.am laSqrobis Sedegad, rogorc qvemoT vnaxavT, vaxtang mefembizantielTa mier mitacebuli teritoriebi <strong>da</strong>ibruna.bizantiis winaaRmdeg mowyobili am laSqrobis Sesaxeb yvelazevrceli Txroba juanSeris `vaxtang gorgaslis cxovrebaSi~ gvaqvs. Tu19


m<strong>iv</strong>iCnevT, rom juanSeri mis mier aRwerili laSqrobis monawile <strong>da</strong>TviTmxilveli iyo, juanSeris cnobebi bizantiis istoriisTvisacunikalurad un<strong>da</strong> CaiTvalos (V-VI ss. bizantiel avtorebs am omisSesaxeb, arapir<strong>da</strong>piri cnobebi aqvT).laSqris mier ganvilil gzas, juanSeri or etapad warmogvidgens: 1.gza mcxeTi<strong>da</strong>n bizantiis sasazRvro cixe-qalaq karnu qalaqamde * (ig<strong>iv</strong>eTeodosiopoli); 2. saomari moqmedebebi TviT imperiis teritoriaze.am laSqrobis <strong>da</strong>wyebisas vaxtangi 22 wlisa iyo. e. i. 453 wels`waremarTa vaxtang Seslvad saberZneTad <strong>da</strong> miiw<strong>iv</strong>nes somxiTs <strong>da</strong>Sevidnen peroJa-kafas * ~. aq mox<strong>da</strong> laSqris Tavmoyra. aqe<strong>da</strong>n gaemarTnenkarnu-qalaqisaken.qarTli<strong>da</strong>n bizantiis Suagulisaken mimavalma laSqarma aRmosavleTiTrom <strong>da</strong>iwyo moZraoba, es erTi mxr<strong>iv</strong> imiT iyo gamarTlebuli, rom aqgadio<strong>da</strong> uZvelesi `gza ranisa~ (gza a<strong>da</strong>rba<strong>da</strong>ganisa – aqemenianTa * xanisyofili `samefo gzis~ Crdilo ganStoeba), meore mxr<strong>iv</strong> ki imiT, romalbaneTSi iyo Tavmoyrili iranis Crdilo nawilis ZiriTadi Zalebi.im dros TviT karnu-qalaqi kargad gamagrebuli samgalavnianicixesimagre iyo (Teodosiopoli 450 wels gar<strong>da</strong>cvlil imperatoroeodosios II-is pat<strong>iv</strong>isacemad ewo<strong>da</strong>). molaSqreebma es qalaqi ver aiRes.moc<strong>da</strong>c ar SeiZlebo<strong>da</strong>, amitom qalaqis moalyed ori erisTavi <strong>da</strong>toves12 000 mxe<strong>da</strong>riT, <strong>da</strong>narCeni laSqriT imperiis Suagulisaken gaemarTnen.laSqarma gzad aiRo <strong>da</strong> moaoxra qalaqebi: anZoreTi, ekleci, steri.mcire aziis Si<strong>da</strong> raionebi<strong>da</strong>n laSqari gavi<strong>da</strong> zRvispiras <strong>da</strong> miadga`pontosa qalaqsa didsa zRvis kidesa~.mkvlevrebs am bolo xanamde, `ponto qalaqad~ q. trapizoni miaCn<strong>da</strong>T.magram, rogorc gairkva, `ponto qalaqi~ q. sinopia * , romelic Zvelipontos samefos de<strong>da</strong>qalaqi iyo.am qalaqs alya Semoartyes <strong>da</strong> sami Tve ibrZodnen mis asaRebad. samiTvis ganmavlobaSi marbieli laSqari ufro <strong>da</strong>Sorebul adgilebSicgavi<strong>da</strong>. laSqarSi myofi iranelebi sa<strong>da</strong>c `hpovebdes eklesiisa msaxurTa,<strong>da</strong>hklavdis~. vaxtang mefem iranelTa aseTi moqmedeba ar moiwona. maniranelebi <strong>da</strong> somxebic gaafrTxila RvTismsaxurebi ar moeklaT, radgan`Cuenc varT sjulsa ze<strong>da</strong> berZenTasa, aRmsarebel qristesa~,qristianisagan qristianis mokvla did codvad iTvlebao, aswavli<strong>da</strong> maTmefe.q. sinopTan ucxo qveynebis laSqris yofnas bizantiis xelisuflebacxadia, didxans ver moiTmen<strong>da</strong>. saimperatoro xelisuflebam saTanadozomebic miiRo. vaxtang mefes moaxsenes, rom maT winaaRmdeg `pontosgziT~ (e.i. zRvis pirze gamovliT) didi laSqari moemarTebo<strong>da</strong>. zRvazeki 500 xomaldi mocurav<strong>da</strong>. mefem saswrafod gaanaliza Seqmnil<strong>iv</strong>iTareba <strong>da</strong> varaz-bakurTan SeTanxmebiT, ga<strong>da</strong>wyvita alya moexsnaT <strong>da</strong>aRmosavleTiT <strong>da</strong>exiaT.20


q. sinopis mdebareobis gaTvaliswinebiT, laSqris iq <strong>da</strong>toveba,marTlac, saSiSi iyo. zRviT mosuli bizantielTa laSqari Tu maTaRmosavleTiT, zRvispirze gadmosxdebo<strong>da</strong>, xolo xmeleTiT momavalilaSqari <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n sinops moadgebo<strong>da</strong>, varaz-bakuris laSqari,swored xafangSi moemwyvdeo<strong>da</strong>.saqme isaa, rom Savi zRvis samxreT sanapiros gaswvr<strong>iv</strong>, samxreTkavkasiis mTebi<strong>da</strong>n Trakiis bosforis sanapiromde ga<strong>da</strong>Wimulia farTo <strong>da</strong>Znelad gasasvleli mTagrexili, romelic gansakuTrebiT maRalia SavizRvis aRmosavleT sanapirosTan. zRvis sanapiros mcire aziis Si<strong>da</strong>raionebTan, – kerZod q. amasiasTan mxolod q. amisosze (axland. q.samsuni) gamavali gza akavSirebs, romelic erTaderTi Ria kari iyo didilaSqris ga<strong>da</strong>saadgileblad. es, Cans, kargad ico<strong>da</strong> qarTvelTa mefem. TuzRviT mosuli bizantielTa laSqari am gasasvlels <strong>da</strong>ikaveb<strong>da</strong>, sinopTanmdgomi varaz-bakuris laSqari <strong>da</strong>savleTisaken qveynis siRrmeSi veRarSevido<strong>da</strong>. samxreTiT gauvali mTebi iyo, xolo CrdiloeTiT zRva. amitom`aRiyara laSqari garemos qalaqisa, <strong>da</strong> vles xuTisa dRisa savalisamxriT kerZo, <strong>da</strong> <strong>da</strong>dges speriT kerZo~.q. sinopi<strong>da</strong>n ukan<strong>da</strong>xevis Semdeg brZola bizantielebTan radgan mainczRvispiras mox<strong>da</strong>, Cans laSqarma swored zemoxsenebul gasasvlelisaken<strong>da</strong>ixia.mas Semdeg, rac q. sinops alya moxsnes, vaxtang mefem brZana tyveebigaeTavisuflebinaT. mefem aseve `ganavlina qa<strong>da</strong>gi~, raTa xalxisamalavebi<strong>da</strong>n gamosuliyo <strong>da</strong> `gamovi<strong>da</strong> simravle mRdelTa <strong>da</strong> diakonTa,moweseTa monazonTa <strong>da</strong> enkratisTa (e. i. monazoni qalebi, v.g.), qvabebiT<strong>da</strong> mTaTagan~. maT Soris iyo `petre mRdeli... <strong>da</strong> samoel monazoni~ (imxanad petre, grigol RvTismetyvelis saflavze aSenebuli eklesiismRvdeli iyo). isini warsdgnen vaxtang mefis winaSe <strong>da</strong> madlobamoaxsenes tyveebis gaTavisuflebisaTvis. mefem im tyveebs, romelTacsiaruli ar SeeZloT, `misca saxedrebi, xolo WabukTa sam-sami drahkani *<strong>da</strong> ganuteva~.mefis aseTi <strong>da</strong>mokidebuleba pontos mosaxleobisadmi, mxolod misiqristianuli moraliT ar aixsneba. man kargad ico<strong>da</strong> ponto-kapadokiismosaxleobis didi nawilis qarTuli warmomavloba. petre <strong>da</strong> samoelimis TvalSi qarTvelebi iyvnen. mefem isini TavisTan <strong>da</strong>itova <strong>da</strong>religiur sakiTxebze saubrisas, maT vaxtang gorgasalze iseTiSTabeWdileba moaxdines, rom mefem petre qarTlis pirvel kaTalikosad<strong>da</strong>saxa (petres Semdeg kaTalikosis taxti samoelma <strong>da</strong>ikava). maTiSuamdgomlobiT <strong>da</strong>do mefem zavi bizantielebTan.radgan varaz-bakuri am zavs ar SeuerT<strong>da</strong>, ga<strong>da</strong>mwyveti brZolabizantielebsa <strong>da</strong> varaz-bakuris laSqars Soris zRvasTan mdinarisSesarTavTan (xerTvisi) mox<strong>da</strong>. juanSeris Tanaxmad, es iyo `zRvis kide,romel ars Walaki, riye xerTvisisa~.21


specialurad Seviswavle am xerTvisis adgilmdebareoba. Zvelad`xerTvisi~ (esaa sityva `erTvis~ _ `xanmeti~ forma) ori mdinaris, anzRvasTan mdinaris SesarTavs niSnav<strong>da</strong>. swored aseT adgils warmoqmnis q.samsunTan zRvasTan SesarTavSi md. mered-irmaqi. zafxulSi, radgan ammdinaris yvela Senakadi Sreba, iq, sa<strong>da</strong>c igi zRvas erTvis riyewarmoiqmneba. mdinare sanam zRvas SeureTdeba, <strong>da</strong>axloebiT 13 km. vakezemiedineba. aq misi napirebi <strong>da</strong>balia, ris gamoc gazafxuliswyaldidobebisas mdinaris wyali kalapoti<strong>da</strong>n gadmodio<strong>da</strong> <strong>da</strong> zRvissanapiros mimdebare vakes farav<strong>da</strong>. wyliT <strong>da</strong>Waobebul teritoriazelerwami izrdebo<strong>da</strong>. wyaldidobisas warmoqmnil gubeebSi <strong>da</strong>rCeniliwyali q. amisos (samsunis) havaze moqmedeb<strong>da</strong>, ris gamoc maisis bolo<strong>da</strong>noqtombris <strong>da</strong>mdegamde qalaqsa <strong>da</strong> mis SemogarenSi ciebis (cieb-cxeleba)epidemia vrceldebo<strong>da</strong>. ai, swored am adgilebSi mox<strong>da</strong> brZola 456 wlisSemodgomaze bizantielebsa <strong>da</strong> varaz-bakuris laSqars Soris.bizantielebTan zavis <strong>da</strong>debis gamo, qarTvelTa laSqarma brZolaSimonawileoba ar miiRo. iqneb, amanac ganapiroba is, rom `iZlia banakiaRmosavleTisa~. brZolaSi <strong>da</strong>iRupa varaz-bakuri, lekTa mefe ipajaji <strong>da</strong>mravali sxva. ase rom, zRvis piras `xerTvisis riyeze~ momx<strong>da</strong>ri brZola`aRmosavleTis banakisaTvis~ metad sisxlismRvreli gamodga, racbizantiur sinamdvileSic aisaxa.`aRmosavleTis laSqris~ bizantiis winaaRmdeg laSqroba riyezebrZoliT ar <strong>da</strong>srulebula. bizantielTa erT-erTma sar<strong>da</strong>lma –palekarposma vaxtang mefe orTabrZolaSi gaiwvia; rogorc Cans,bizantielebma ifiqres, isini Tu qarTvelTa laSqarsac <strong>da</strong>amarcxebdnen,maSin sazavo molaparakebisas <strong>da</strong>debuli pirobebisagan Tavisufaliiqnebodnen. vaxtang mefe <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> orTabrZolas. man `aRmoixa<strong>da</strong> xrmali<strong>da</strong> SeamTxvia jvarsa~, gavi<strong>da</strong> sabrZolo rigebs Soris <strong>da</strong> Tqva: lomi <strong>da</strong>xari ar ebrZvian erTmaneTs, rameTu me mefe var <strong>da</strong> Sen mona. am sityvebiswarmoTqmisTanave _ `moeteva palekarpos~, or<strong>iv</strong>e meomari iseTi xmiTyviro<strong>da</strong>, rom maTi xma quxils hgav<strong>da</strong>, `<strong>da</strong>sca laxuari palekarpos farsavaxtangissa~, vigris tyavis farSi ganvlo laxvarma erTi wyrTa * .radganac laxvaris simsxo iyo viTar mklavi kacisa, mefem fari miatovalaxvarze, `mieteva pirispir, <strong>da</strong> sca xmali Cabalaxsa ze<strong>da</strong> ganapo Tavimisi vidre beWTamde~. amis Semdeg, `mietevnes spani vaxtangisani spaTaberZenTasa, <strong>da</strong> aotes igini,... <strong>da</strong> miawyudines zRvis pirsa~. maTgan arvinga<strong>da</strong>rCa, gar<strong>da</strong> imisa, vinc moaswro zRvaSi mdgar navebze ga<strong>da</strong>svla _`<strong>iv</strong>ltodes naviTa~. am gamarjvebis Semdeg Semobrun<strong>da</strong> vaxtangis spa _`m<strong>iv</strong>ides guamsa ze<strong>da</strong> varaz-bakurissa, vaxtangis dedis Zmisasa, iglovdes<strong>da</strong> Semures igi sabriTa (erTgvari balaxia, v.g.) <strong>da</strong> muriTa (erTgvarisurnelovani zeTi, v.g.) <strong>da</strong> warsces bar<strong>da</strong>vad~.zemoaRniSnuli brZoliT <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> 456 wlis Semodgomaze bizantiiswinaaRmdeg samwliani (453-456 ww.) laSqroba. vaxtangis gamarjvebis22


miuxe<strong>da</strong>vad, es omi bizantiur wyaroSi imperator markianes drosaRmosavlelTa laSqris <strong>da</strong>marcxebad iqna miCneuli.imperatori markiane gar<strong>da</strong>cvalebamde mwoliare avdmyofi iyo <strong>da</strong> 457w. 26 ianvars gar<strong>da</strong>icvala. juanSeris cnobiT ki, zavis <strong>da</strong>debaSi, radganbizantiis imperatori monawileob<strong>da</strong>, ufro sarwmunoa, zavi qarTvelmefesTan markianes Semdeg saimperatoro taxtze asul leons <strong>da</strong>edo (levI 457-474 ww. leoni im xanad bizantiis laSqars sardlob<strong>da</strong>). sworedmisi asuli iyo vaxtangis meore meuRle – dedofali elene <strong>da</strong> misganSeZenil erT-erT vaJs vaxtang mefem simamris saxeli leoni <strong>da</strong>arqva(elenesagan naSob meore vaJs vaxtangis mamis saxeli – mir<strong>da</strong>ti erqva).leoni <strong>da</strong> vaxtang mefe advilad SeTanxmdnen sazavo pirobebze. zavispirobiT: `ukumosca keisarman sazRvari qarTlisa, cixe Tuxarisi <strong>da</strong>klarjeTi yoveli, zRviTgan vidre arsianTamde <strong>da</strong> xevni romelnimosdgmanan RadoTa~ (vaxuStis Tanaxmad, esaa `mTa fersaTi, lomsiaTwodebuli~). Semdeg imperatorma gamoikiTxa, Tu sad gadio<strong>da</strong>bizantielTa sazRvari afxazeTSi (rogorc vnaxeT, es teritoriabizantielebma 441 wels <strong>da</strong>ikaves, xolo 447-450 wlebSi vaxtang mefemkvlav <strong>da</strong>ibruna). es yvelaferi, ra Tqma un<strong>da</strong>, Zalian kargad ico<strong>da</strong>bizantiis mxarem. amitom leonma vaxtangs uTxra: `egris wyliTgan(iTvleba, rom es aris RaliZga, v.g.) vidre mdinaremde mcirisaxazareTisa * – ese sazRvari ars saberZneTisa... romeli Sen migiRiamklaviTa Cuengan~. axla is ukan mogveci <strong>da</strong> roca Cems asuls coladwaiyvan, mas mziTvad m<strong>iv</strong>cemo. e.i. leonma mas samziTvo teritoriad`ganuwesa miwebi: egris wyalsa <strong>da</strong> klisuras Sua~.isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom V s-Si egrisi calke samefo iyo, amitomqarTlis mefis mier iq samxedro operaciebis Catareba, <strong>da</strong> bolos, misimeuRlis mier mziTvad aRniSnuli teritoriis miReba, ucnaurad armogveCveneba, Tu gaviTvaliswinebT, rom im xanad, or<strong>iv</strong>e qveyana iranisgavlenaSi iyo <strong>da</strong> vaxtangi iq moqmedeb<strong>da</strong>, rogorc iranis politikisgamtarebeli. sxva<strong>da</strong>sxva wyaroze <strong>da</strong>yrdnobiT, SegviZlia v<strong>iv</strong>araudoT, rom453 wels bizantiis winaaRmdeg laSqrobaSi egrisic monawileob<strong>da</strong>.arsebobs cnoba, rom bizantielebma zavi egrisis mefe gubazTanac <strong>da</strong>des456 wels.ase <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> iranis Crdilo mxaris jarebis laSqroba bizantiiswinaaRmdeg. laSqroba qarTlis mefem Tavis sasargeblod gamoiyena: 1.<strong>da</strong>ibruna adre romaelebisagan mitacebuli samxreT-<strong>da</strong>savleTisaqarTvelos teritoria (mcxeTaSi momavalma mefem klarjeTis erisTavs– Tavis ZuZumtes artavazs ubrZana SemoerTebul teritoriaze aegoartanujis cixe, gamoenaxa samonastro adgili <strong>da</strong> iseTi monasteri aegorogoric saberZneTSi ixila); 2. mziTvad miiRo teritoria afxazeTSi; 3.ganimtkica mdgomareoba qarTlSi. Camoicila samefo saxlis moqiSpe Sto.23


vaxtang mefis saimperatoro karTan <strong>da</strong>naTesaveba, imas niSnav<strong>da</strong>, romamieri<strong>da</strong>n, qarTli bizantiuri orientaciis qveyana xdebo<strong>da</strong>, rac iranisSahisaTvis miuRebeli iyo. cxadia, Sahi Seecdebo<strong>da</strong> qarTlSi iranisgavlena aRedgina. saqme rom ase warimarTebo<strong>da</strong>, es vaxtang mefemac ico<strong>da</strong>.amitom qarTlSi <strong>da</strong>brunebisTanave, iranelTa mosalodneli Tav<strong>da</strong>sxmisaganqveynis <strong>da</strong>cvis samzadiss Seudga: `amagreb<strong>da</strong> cixeTa <strong>da</strong> qalaqTa, hkazmi<strong>da</strong>mxe<strong>da</strong>rTa <strong>da</strong> ganamzedeb<strong>da</strong> brZolad sparsTa~. mefem sxva RonisZiebebicgaatara. rogorc zemoT vnaxeT, qarTlis qristiani mosaxleoba binqarancecxlTayvanismcemelTa `episkoposis~ mxri<strong>da</strong>n did zewolas ganicdi<strong>da</strong>.amitom mefem Seagdo `sapyrobilesa Sina binqaran macTuri, episkoposicecxlis msaxurTa, mosrna, ganasxna yovelni cecxlis-msaxurnisazRvarTagan qarTlisaTa~.mefis aseTi RonisZiebani iranis winaaRmdeg ajanyebas niSnav<strong>da</strong>.axla vnaxoT ra xdebo<strong>da</strong> iranSi.roca iranis Sahma gaigo `viTarmed miiqca vaxtang berZenTa kerZo(mxares, v.g.), Seiqca sparseTad <strong>da</strong> moku<strong>da</strong>. <strong>da</strong>j<strong>da</strong> mefed Ze misi, <strong>da</strong> vidremoiwifebo<strong>da</strong>... warx<strong>da</strong> (gavi<strong>da</strong>, v.g.) amas Sina weliwadi sami~.iranis Sahi, romelic vaxtangis `Ralatis~ Setyobisas gar<strong>da</strong>icvalaiezdigerd II iyo (igi 457 wels gar<strong>da</strong>icvala). taxti misma ufrosma Zem– hormizd III-m <strong>da</strong>ikava, magram mas umcrosi Zma perozi aujany<strong>da</strong>. ase<strong>da</strong>iwyo iranSi Sinaomi. bolos, perozma <strong>da</strong>xmarebisaTvis Suaaziel hunebs– heftalitebs (ig<strong>iv</strong>e TeTri hunebi) mimarTa. perozs mxari <strong>da</strong>uWiresiranelma didgvarovnebmac <strong>da</strong> orwliani brZolebis Semdeg, hormizd IIImokluli iqna. 459 wels taxtze perozi avi<strong>da</strong> (es Sahi, `SuSanikiswamebaSi~ ixsenieba). sanam perozi SinaomiT aSlil qveyanas moawesrigeb<strong>da</strong>,erTi weli kidev gavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> 460 wels igi `warmoemarTa brZoladvaxtangisa~ _ didi laSqriT qarTls moadga.qarTlSi iranelTa mosalodneli SemoWris Sesaxeb vaxtang mefembizantiis imperatori leoni (levi) adreve gaafrTxila. weriliT igiimperators atyobineb<strong>da</strong>: `aha <strong>da</strong>dga dRe, romelic aRmiTquams~,sparselebi ukve qarTlis sazRvarTan arian. me rac aRTqma <strong>da</strong>vde,Sevasrule. sa<strong>da</strong>c cecxlis saxli iyo, yvela movspe, mogvebi satanjvelsm<strong>iv</strong>eci, maTi episkoposi sapyrobileSi Cavsvi <strong>da</strong> sikvdilis SiSiTgar<strong>da</strong>ixvewa. swrafad gamogzavne <strong>da</strong>mxmare Zala, raTa jvris sarwmunoebismtrebi <strong>da</strong>vamarcxoT. Tu maT gvZlies, kidev ufro gaZlierdebian <strong>da</strong> SenssazRvarsac moadgebian.roca mefis mociqulma saimperatoro sasaxleSi vaxtangis werilimiitana, aRmoCn<strong>da</strong>, rom imperatori wasuli iyo saomrad <strong>da</strong><strong>da</strong>saxmareblad `ver moicaleb<strong>da</strong>~. vaxtang mefes isRa <strong>da</strong>rCa, Semosulmters mxolod qarTlis laSqriT Sebmo<strong>da</strong>.juanSeri, rogorc qarTlis samefos spaspeti <strong>da</strong> mcxeTasTanmimdinare brZolebis monawile, detalurad agviwers 460 wels qarTlSi24


SemoWril iranelTa winaaRmdeg gamarTul brZolebs. iranelTaSemoWramde mefes mcxeTaSi – mogvTa ubni<strong>da</strong>n – armazSi, md. mtkvrismarjvena napirisaken gadebuli xidi gaufarTovebia. mcxeTaS<strong>iv</strong>e gamagr<strong>da</strong>vaxtang mefe <strong>da</strong> juanSer spaspeti. nasra <strong>da</strong> mir<strong>da</strong>t erisTavebi mtkvrismarjvena napirze idgnen `somxiTisa <strong>da</strong> qarTlisa~ jarTan erTad. sparsTalaSqari dRevandeli didubis mi<strong>da</strong>moebSi <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>.brZolebis mimdinareobas juanSeri ase aRwers: Tu brZolebi mtkvrismarjvena napirze gaimarTebo<strong>da</strong>, qarTvelTa laSqari maT mcxeTi<strong>da</strong>nexmarebo<strong>da</strong>. mcxeTis mxares brZolebi, ZiriTa<strong>da</strong>d, md. aragvis pirasmimdinareob<strong>da</strong>. xSirad qarTvelTa laSqari mtkvars `tfilisis fonTan~ga<strong>da</strong>kveT<strong>da</strong> <strong>da</strong> iq Seebmebo<strong>da</strong> xolme mters. am brZolebSi xan erTi mxareimarjveb<strong>da</strong>, xan meore.juanSeris sityviT, swored am brZolebSi hqon<strong>da</strong> vaxtang mefes`oqros Cabalaxze~ (muzaradze) gamosaxuli `winiT mgeli <strong>da</strong> ukaniTlomi~. sa<strong>da</strong>c brZolis yvelaze cxeli adgili iyo, vaxtangic iqgaCndebo<strong>da</strong> xolme <strong>da</strong> `mosri<strong>da</strong> sparsTa~.sparselebma <strong>da</strong>ixsomes – mxe<strong>da</strong>ri, romelsac muzaradze mgeli <strong>da</strong>lomi hqon<strong>da</strong> gamosaxuli – vaxtang mefe iyo. amitom, vaxtangisgamoCenisas yvirodnen: `dur az gorgasal~. es sparsuli sityvebijuanSeris Tanaxmad, niSnavs: `moerideT Tavsa mglisasa~. amis Semdeg`saxel-edva vaxtang mefesa gorgasali~-o wers igi. e. i. 460 welsmcxeTa-TbilisTan iranelTa winaaRmdeg brZolebisas iwo<strong>da</strong> vaxtang mefe`gorgasalad~ (amis Semdeg, Txrobisas mas mec ase movixsenieb).qarTlSi SemoWril iranelebTan brZola oTxi Tve gagrZelTa. SahislaSqarma arsebiT warmatebas ver miaRwia. brZolebi, albaT, kidevdidxans gagrZeldebo<strong>da</strong>, bizantii<strong>da</strong>n imperatoris despani rom armosuliyo. imperatori vaxtang gorgasals atyobineb<strong>da</strong>, rom mis<strong>da</strong>saxmareblad leonis sardlobiT 80 000 meomari moemarTebo<strong>da</strong> (eslaSqari bizantiis samxedro erTeulis _ `Pontica~-s samxedro Zalebiiyo, leoni ki am samxedro erTeulis jarebis sar<strong>da</strong>li). werilismotanisas bizantielTa laSqari ukve javaxeTSi iyo mosuli. es ambavi,ra Tqma un<strong>da</strong>, iranis SahisaTvis gax<strong>da</strong> cnobili. Sahma ukeTesad CaTvalavaxtangs <strong>da</strong>zavebo<strong>da</strong>.sxva sakiTxebTan erTad, sazavo molaparakebisas vaxtang gorgasliserT-erTi mTavari moTxovna iyo, SemdegSi, iranelebi qarTlis religiursaqmeebSi aRar Careuliyvnen. Tu Sahi am pirobaze <strong>da</strong>Tanxmdebo<strong>da</strong>,vaxtangi Sahs pirdebo<strong>da</strong>, rom mas `mamad <strong>da</strong> uflad~ miiCnev<strong>da</strong>. roca Sahsvaxtang mefis moTxovna moaxsenes, man ZRveni gamougzavna mefes <strong>da</strong> maTSexvedris dro <strong>da</strong>Tqves.amis Semdeg, Sahma ayara laSqari <strong>da</strong> `ukudga rusTavad~, ganTiadisaski amaliT gamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga `velsa kalisasa~ (e. i. TbilisSi), xolovaxtangi `<strong>da</strong>dga jaWus <strong>da</strong> Sekrbes masve velsa orn<strong>iv</strong>e mefeni~.25


Sexvedrebis mesame dRes vaxtang gorgasali <strong>da</strong> bizantielTa sar<strong>da</strong>lileon anTipati * kvlav Sexvdnen Sahs. vaxtangis SuamdgomlobiT Sahibizantiasac <strong>da</strong>uzav<strong>da</strong>. am zaviT, iransa <strong>da</strong> roms Soris 363 wels<strong>da</strong>debuli zavis pirobebiT gaTvaliswinebul sasazRvro xazzeSeTanxmdnen.TbilisTan gamarTuli brZolebis gamo, `tfilisi sofeli <strong>da</strong> kalacamooxrebuli iyo~, rac imaze migviTiTebs, 460 wlisaTvis Tbilissgalavani rom ar hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> jer kidev ar iyo saaRmSeneblo samuSaoebi<strong>da</strong>wyebuli samefo taxtis mcxeTi<strong>da</strong>n TbilisSi ga<strong>da</strong>satanad.zavis <strong>da</strong>debis miuxe<strong>da</strong>vad, Sahs pretenziebi ar eleo<strong>da</strong>. meore dResveman vaxtang gorgasals Tavisi mobedi (cecxlmsaxuri) gamougzavna,romelmac mefes Sahis <strong>da</strong>nabarebi gamoucxa<strong>da</strong>: `me ise gavarige saqmerogorc Sen gsur<strong>da</strong>. marTalia, amis gamo me iranis uxucesnigamirisxdebian, radgan isini Cemgan berZnebis <strong>da</strong>marcxebas moelodnen, meki Seni SuamdgomlobiT, piriqiT, maT Cemi teritoriebi <strong>da</strong>vuTme. axlaCemi saTxovari esaa – Seni <strong>da</strong> colad momeci, Senc wamodi CemTanqarTvelTa laSqriT Cemi mtrebis winaaRmdeg sabrZolvelado~ _ Sah<strong>iv</strong>axtangis umcrosi dis miranduxtis SerTvas iTxov<strong>da</strong>.Sahis am moTxovnas, bizantielma sar<strong>da</strong>lma leonmac <strong>da</strong>uWira mxari<strong>da</strong> Sehpir<strong>da</strong> samxedro ZaliT <strong>da</strong>xmarebas. vaxtang gorgasali iZulebuligaxa<strong>da</strong> Sahis Txovnaze <strong>da</strong>Tanxmebuliyo.hunTa winaaRmdeg sabrZolvelad wasvlahunebi, romelTa winaaRmdeg iranelebTan erTad vaxtang gorgasalsqarTvelTa laSqriT un<strong>da</strong> ebrZola, Sua azii<strong>da</strong>n indoeTis okeanemde,vrcel teritoriaze batonobdnen, maT winaaRmdeg brZola did drosmoiTxov<strong>da</strong>, qveyana mefis gareSe rCebo<strong>da</strong>. ufliswuli <strong>da</strong>Ci 460wlisaTvis jer mxolod 5 wlisa iyo. meti gamosavali ar iyo, vaxtangmefem mas <strong>da</strong>adga gvirgvini, Svidi warCinebuli Tanamdgomad <strong>da</strong>niSna – maTSoris iyo `juanSer spaspeti mpyrobeli Si<strong>da</strong> qarTlisa <strong>da</strong> mflobeliyovelTa erisTavTa~.vin iyvnen iranis mtrebi, romelTa winaaRmdeg iranelebTan erTadvaxtang gorgasali jorjaneTSi, indoeTSi, sindeTsa <strong>da</strong> abaSeTSi 8 weliibrZo<strong>da</strong>?V s-is somexi istorikosebis favstos buzan<strong>da</strong>cisa <strong>da</strong> eliSescnobebiT, iranis Sahebs aRmosavleTSi gamudmebuli brZolebi hunquSanebTan hqon<strong>da</strong>T.quSanTa * gaerTianeba zemo<strong>da</strong>saxelebul teritoriebze ax. w. <strong>da</strong>mdegsCamoyalib<strong>da</strong> <strong>da</strong> im xanad Zveli msoflios imperiebs Soris erT-erTiuZlieresi iyo. Semdeg, is <strong>da</strong>emcro, <strong>da</strong> iranis Sahebma droebiT misi26


<strong>da</strong>morCileba SeZles. vaxtangis dros saWiro gax<strong>da</strong> xelaxla<strong>da</strong>morCileba.iranis Sahs perozsa <strong>da</strong> mefe vaxtangs mcxeTi<strong>da</strong>n Tan gahyvadedofali sagduxti <strong>da</strong> vaxtangis <strong>da</strong> xuaranZe, raTa ierusalimis wmi<strong>da</strong>adgilebi moelocaT. wmi<strong>da</strong> adgilebis monaxulebis Semdeg, isini<strong>da</strong>eswrnen Sahis qorwils <strong>da</strong> umjobesad CaTvales vaxtang mefes q.urhaSi (ig<strong>iv</strong>e edesa) <strong>da</strong>lodebodnen.hunebis winaaRmdeg mimavali laSqari q. nisibisSi Seikriba. iq m<strong>iv</strong>i<strong>da</strong>vaxtang gorgasali qarTvelTa laSqriT, aseve leoni bizantielTarazmebiT <strong>da</strong> gaemarTnen kaspiis zRvis aRmosavleT velebze (jorjaneTSi)momTabare Colebis (ig<strong>iv</strong>e heftalitebi, TeTri hunebi) winaaRmdeg.jorjaneTSi warmatebiT <strong>da</strong>mTavrebuli laSqrobis Semdeg, iranislaSqari indoeTSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> (imJamad iq arsebuli quSanTa saxelmwifosde<strong>da</strong>qalaqi huruSapura, axlandeli peSavari iyo). <strong>da</strong>imorCiles iqaurihunebi, maTgan xarki aiRes <strong>da</strong> sindeTs miadgnen.Zvel saqarTveloSi sindeTad md. indis qvemo welze arsebuli qveyanaiwodebo<strong>da</strong> (esaa axlandeli pakistanis teritoria). quSanTa gaerTianebaiq ax. w. III s-Si Seiqmna. perozis laSqars sindTa mefe momzadebuli<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>. mosaxleoba cixeebsa <strong>da</strong> qalaqebis galavnebs SigniT iyoSexiznuli. sindTa mefis meomrebi ki moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmiT iranelTalaSqars did zians ayenebdnen.sindTa mefe `mxne, goliaTi <strong>da</strong> SemmarTebuli~, yoveldRe gamodio<strong>da</strong>sabrZolvelad. man araerT spars bumberazs sZlia. erT Rames, sindTamefis brZanebiT, iseTi ormo amoTxares, Sig aTamde mxedris moTavsebaSeiZlebo<strong>da</strong>. zemo<strong>da</strong>n ise SeniRbes, araferi ar etyobo<strong>da</strong>. ormos iqiTqalaqis kedlamde mxolod viwro gasasvleli gza <strong>da</strong>toves. diliT adreerTi sindi meomari sabrZolvelad gamovi<strong>da</strong>. im xanad cixis kars radganqarTvelebi <strong>da</strong>rajobdnen, sind meomarTan sabrZolvelad vaxtang mefisejibi (Zvel saqarTveloSi ejibi samefo sasaxlis msaxurTa ufrossewodebo<strong>da</strong>) saurmagi gavi<strong>da</strong>. man sind meomars uTxra: `Sen ara xar Rirsimefe SegebrZolos, mona xar <strong>da</strong> me SegebrZolebi~-o. am sityvebis gamgonesindma mebrZolma Seatriala cxeni <strong>da</strong> gaqusla. ukan saurmagi <strong>da</strong>edevna,rodesac sindi meomari, sagangebod <strong>da</strong>tovebul viwro gziT SeniRbulormos gasc<strong>da</strong>, maSin Semoubrun<strong>da</strong> saurmags. saurmagma mas horoli(laxvari, Subi) sca <strong>da</strong> mokla, magram, ormo<strong>da</strong>n sindi mxedrebi amovidnen<strong>da</strong> maTTan brZolaSi saurmagi <strong>da</strong>iRupa. am ambis Semyure vaxang mefe <strong>da</strong>misi erisTavebi: artavazi, b<strong>iv</strong>ritiani, nasari saswrafod gaeSurnencixisaken, magram ver miaswres – sindma mebrZolebma qalaqis galavansSeafares Tavi. `maSin vaxtang savse mwuxarebiTa~ gamobrun<strong>da</strong> ukan`iglov<strong>da</strong> guamsa ze<strong>da</strong> saurmagisasa viTarca Zmisa sayvarlisasa, rameTuTanazrdil iyo misi~. saurmagi artavazis mamis, vaxtangis mamamZuZis –saurmagis Zmiswuli iyo, mefis `erTguli, misandobeli <strong>da</strong> queli~.27


sindTa mefem qalaqis galavni<strong>da</strong>n vaxtangs yvavisa <strong>da</strong> qoris arakimouTxro. arakis arsi imaSi mdgomareob<strong>da</strong>, rom sindeTis xelmwifem,qristian mefes urwmuno Sahis msaxurebaSi <strong>da</strong>sdo brali. Tavis mxr<strong>iv</strong>,vaxtangma upasuxa <strong>da</strong> Tavis qmedeba axsna. man sindeTis mefes amcno romwmin<strong>da</strong> qalaqi ierusalimi gamoixsna, magram Tu sparselebi `mter eqnebianqristianT~, maSin igi mTlianad qristianTa mxareze <strong>da</strong>dgebo<strong>da</strong>. bolosvaxtang gorgasali sindTa mefem orTabrZolaSi gamoiwvia. vaxtang mefe<strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>. or<strong>iv</strong>es xelT horolebi (Subebi) epyraT. <strong>da</strong>iwyo orTabrZola<strong>da</strong> `iwyes rbevad mrgul<strong>iv</strong> navardsa~, or<strong>iv</strong>e marjve dros eZeb<strong>da</strong>, raTamowinaaRmdegisaTvis Subi eZgerebina. pirvelad es sindTa mefem moaxerxa,magram mefem `simxniTa <strong>da</strong> sikiskasiTa (e.i. moqnilobiT, v. g.) tanisamisisaTa~ horoli aicila <strong>da</strong>, sapasuxod Tavisi horoli ise scamarcxena beWSi, rom saWurvelis simagrem ver gauZlo <strong>da</strong> Subis pirierTi wyrTa win gavi<strong>da</strong>. cxeni<strong>da</strong>n Camovardnil sindTa mefesTan miiWravaxtangi fexSi xeli staca <strong>da</strong> iranis Sahis win miaTria.am ambis Semyure sparsTa mefe <strong>da</strong> `yoveli banaki misi~ sixaruliTaR<strong>iv</strong>so, `yovelman spaman xmiTa maRliTa SesZaxes qeba vaxtangs~. Sahma<strong>da</strong>Wrili sindTa mefisaTvis mkurnali ixmo, undo<strong>da</strong> misi tyved wayvana,magram vaxtangis TxovniT igi gaaTavisufla, misi ori Svili ki mZevla<strong>da</strong>iyvana. sindeTs indoeTze orjer meti xarki ga<strong>da</strong>axdevina, romelicvaxtangs mianiWa. Tavis mxr<strong>iv</strong>, sindTa mefem didi madloba moaxsena mefes,jer imisTvis, cxeni<strong>da</strong>n gadmovardnili rom ar mokla, meore –tyveobi<strong>da</strong>n rom <strong>da</strong>ixsna, amitom man Tavis mxr<strong>iv</strong>, ZRveni `miuwvdomeli <strong>da</strong>didZali~ miuZRvna vaxtang gorgasals.sindeTs SesvliTgan meoTxe wels laSqari abaSeTisaken gamoemarTa.Sahin-Sah perozTan erTad vaxtang gorgaslis abaSeTSi laSqrobis ambavi,`qarTlis cxovrebis~ erT-erT yvelaze zRaprul ambad iTvlebo<strong>da</strong>. saqmeis iyo, rom V s-Si qarTvelebma Tu kargad icodnen abaSeTi rom iranismosazRvre qveyana iyo, X-XI saukuneebi<strong>da</strong>n es codna <strong>da</strong>viwyebas mieca <strong>da</strong>abaSeTad egviptis samxreTiT mdebare eTiopia iwodebo<strong>da</strong>. aRniSnuli<strong>da</strong>ngamomdinare, cxadia, juanSeris cnobebi abaSeTze Cvenma mecnierebmaararealurad miiCnies.aq naxseneb abaSeTSi sinamdvileSi romeli regioni igulisxmeba, amasqvemoT ganvmartav. sindeTi<strong>da</strong>n wamosuli laSqari, rogorc gairkva,axlandeli avRaneTisa <strong>da</strong> iranis saxelmwifoebSi Semavali Zvelidrangianas teritoriaze Sevi<strong>da</strong>. Zv. w. II s-Si am mxareSi sakebi (iranulimodgmis tomebi) <strong>da</strong>mkvidrdnen, ris gamoc igi `sakastanad~ (`sakebisqveynad~) iwo<strong>da</strong>. III s-Si iq quSanebi gabatondnen, romelnic iranelebma<strong>da</strong>ipyres, imxanad ki gandgomilebi iyvnen.axla vnaxoT, rogor axasiaTebs am qveyanas juanSeri: `<strong>da</strong> movidesmuniT (e. i. sindeTi<strong>da</strong>n) abaSeTs, xolo abaSni msxdomare iyvnes queyanasa,romelsa mosdgmi<strong>da</strong> wyali <strong>da</strong> lerwmoani, romelsa ver iarebo<strong>da</strong> navi, <strong>da</strong>28


verca oTxfexi, aramed sazRvarTa ze<strong>da</strong> ars sparsTasa, <strong>da</strong> sulgrZeladhbrZodes. rameTu wyali igi romel Sesdio<strong>da</strong>, ga<strong>da</strong>ugdes, <strong>da</strong> lerwmoaniigi <strong>da</strong>wues cecxliTa, <strong>da</strong> warmotyvevnes abaSeTi yoveli~.mkiTxveli <strong>da</strong>meTanxmeba, rom abaSeTi, marTlac, sakmaod ucnauriqveyana yofila. lerwmianSi TavSefarebul mosaxleobas iq xelovnuradSeuSviaT wyali. Tumca, wyali arc im siRrmisa iyo, navebiT Sesuliyvnen.perozis molaSqreebma mxolod wylis Zvel kalapotSi ga<strong>da</strong>gdebis Semdegwaukides cecxli lerwmovans <strong>da</strong> ase <strong>da</strong>imorCiles abaSni. juanSeriscnobebi sistanis Sesaxeb erT-erTi uZvelesia <strong>da</strong> igi zustad asaxavs imviTarebas, romelze<strong>da</strong>c qvemoT SevCerdebi.XIX s-Si Sedgenili aRweriT, Si<strong>da</strong> sistanis CrdiloeTiT orilaguna (Txeli tba) mdebareobs. maT erT mxares, aRmosavleTiT md.hilmendis Zveli dinebis kalapoti esazRvreba. samxreTis sazRvars kisistanis didi arxi qmnis, ris gamoc am teritorias sami mxri<strong>da</strong>n wyaliakravs. tafobSi (iranulad `hamun~), sa<strong>da</strong>c zemo<strong>da</strong>saxelebuli lagunebimdebareoben, avRaneTis mxri<strong>da</strong>n mdinareebi: harud rudi, farah rudi,hilmendi <strong>da</strong> qasrudi Caedinebian. lagunebis samxreTiT ga<strong>da</strong>WimuliaWaobiani s<strong>iv</strong>rce (iran. `naizar~). wyaldidobisas or<strong>iv</strong>e laguna tbebadiqceva xolme <strong>da</strong> erTiandeba. wylis donis momatebisas tbi<strong>da</strong>ngadmomdinare wyali samxreTiT mdebare Waobian s<strong>iv</strong>rces faravs, risgamoc es teritoria did tbas emsgavseba. tbebSi wylis donem Tu kidevmoimata, maSin tbi<strong>da</strong>n gadmomdinare wyali erTi totiT ufro samxreTiT,gavadi zarihis tbis RrmulSi ga<strong>da</strong>dis <strong>da</strong> sistanis mTeli tafobi wyliTifareba. magram, Cans, es iSviaTad xdeba.roca abaSeTis (sistanis) teritoriaze perozis laSqari Sevi<strong>da</strong>,wyaldidoba ki ar iyo, aramed abaSebs tafobaSi xelovnurad hqon<strong>da</strong>TSeSvebuli wyali, ris gamoc, moxerx<strong>da</strong> wylis ga<strong>da</strong>gdeba, lerwmovanis<strong>da</strong>wva <strong>da</strong> Sig msxdomare abaSTa <strong>da</strong>morCileba. `ganyvna mefeman sparsTamanabaSni orad: <strong>da</strong> naxevarni <strong>da</strong>utevna adgilsave ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> naxevariwarmoiyvanna viTar saxeli aTasi, <strong>da</strong> ganyvna igini adgiliTi-adgilad. <strong>da</strong>eseni arian qurdni, naTesavni igi romel warmotyuena abaSTagan~.* * *abaSeTis <strong>da</strong>morCilebiT <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> Sahin-Sah perozTan erTad vaxtanggorgaslis xangrZl<strong>iv</strong>i laSqroba iranis mtrebis winaaRmdeg. 468 welsiranis de<strong>da</strong>qalaqSi Casul perozs, iq qarTlis pitiaxSi varsqeni <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>.gavixsenoT, rogorc `SuSanikis wamebis~ avtori iakob curtaveli wers,igi `mervesa welsa sparsTa mefisasa waremarTa karad samefod~.29


459 wels avi<strong>da</strong> taxtze perozi <strong>da</strong> misi mefobis merve weli 467welia. ra Tqma un<strong>da</strong>, varsqenma ico<strong>da</strong> laSqrobi<strong>da</strong>n vaxtangi didisaxeliTa <strong>da</strong> Sahis ndobiT aRWurvili rom <strong>da</strong>brundebo<strong>da</strong>, amjeradmisTvis Zneli ar iqnebo<strong>da</strong> urC qveSevrdoms gasworebo<strong>da</strong>. amitom<strong>da</strong>aswro varsqenma. Sahis karze cecxlTayvanismcemlobis miRebiTa <strong>da</strong>SahTan <strong>da</strong>naTesavebiT, igi vaxtangisagan xelSeuxebeli pirovneba gax<strong>da</strong>.Tumca Sah perozis <strong>da</strong>RupvisTanave, rogorc qvemoT vnaxavT, igi vaxtangmefem moakvlevina.sanam qarTvelTa laSqari iranelTa banaks <strong>da</strong>toveb<strong>da</strong>, Sahma Tavisiasuli colad vaxtang mefesac SesTavaza, magram vaxtangma upasuxa: `arajer ars Cemgan orTa colTa pyroba, rameTu m<strong>iv</strong>is me coli asulikeisrisa~. Sahs ar moewona mefis pasuxi, `<strong>da</strong>umZim<strong>da</strong> metad~, magramvaxtangs, romelsac mis gamarjvebebSi amdeni wvlili miuZRo<strong>da</strong>, araferiuTxra. amgvarad: `warmovi<strong>da</strong> vaxtang welsa mervesa~ sparseTs Sesvli<strong>da</strong>n<strong>da</strong> m<strong>iv</strong>i<strong>da</strong> q. urhaSi, sa<strong>da</strong>c `mSvidobiT povna de<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>i misi~. urha<strong>da</strong>nwamosulni ki roca bizantiis sazRvars miadgnen, bizantielTa laSqarileonis sardlobiT bizantiis Si<strong>da</strong> raionebisaken gaemarTa, vaxtang mefemki aqe<strong>da</strong>n `waravlina mociquli warmoyvanebad colisa misisa <strong>da</strong>petresaTvis~. vaxtangi imperators sTxov<strong>da</strong>, petre kapadokieli qarTliskaTalikosad ekurTxebinaT (es aqti, imperiis, kerZod antioqiissapatriarqos mier, qarTlis eklesiisaTvis avtokefaliis anu<strong>da</strong>moukideblobis miniWebas niSnav<strong>da</strong>).qarTlSi Semosul mefes `Ze misi <strong>da</strong>Ci <strong>da</strong> mis Tana yovelnispasalarni, <strong>da</strong> maT Tana episkoposni~ miegebnen. maT Soris iyo, im xanadqarTlis eklesiis meTauri, vaxtangis aRmzrdeli miqaeli. roca miqaelmaSeityo mefis ganzraxva qarTlis kaTalikosad petres <strong>da</strong>smis Sesaxeb,`iwyo amboxebad <strong>da</strong> mizezobad~ _ mefes qristianobis <strong>da</strong>tovebasa <strong>da</strong>cecxlTayvanismceblobis miRebaSi <strong>da</strong>sdo brali. mefem uaryo miqaelisbraldeba <strong>da</strong> uTxra, rom qristes ZaliTa <strong>da</strong> TanadgomiT moiara eslaSqroba, konstantinopolSi ki, marTlac gaagzavna mociquli TxovniT,raTa petre kaTalikosad ekurTxebinaT.am sityvebis gamgone miqaelma `krul-yo mefe <strong>da</strong> yovelni spanimisni~. aseTi <strong>da</strong>wyevlis miuxe<strong>da</strong>vad, mefem sca<strong>da</strong> viTareba argaemwvavebina, gadmox<strong>da</strong> cxeni<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>da</strong>apira episkoposis fexs mTxveo<strong>da</strong>,magram miqaelma `miamTxvia pirsa mefisasa fan<strong>da</strong>kiTa * ~ <strong>da</strong> mefes kbiliCaumtvria. mefem miqaels, ra Tqma un<strong>da</strong>, es aRar apatia, mas `vecxlismoyvare~ uwo<strong>da</strong>, ga<strong>da</strong>ayena qarTlis eklesiis meTauris kaTedri<strong>da</strong>n <strong>da</strong><strong>da</strong>sasjelad konstantinopolSi gaagzavna, sa<strong>da</strong>c `mRviZarTa~ monasterSimonazvnad aRkveces.rogorc viciT, dedofalma sagduxtma miqaeli im dros moiyvanabizantii<strong>da</strong>n, roca binqaran cecxlTayvanismcemlis zewoliT mravalmaqarTvelma <strong>da</strong>tova qristianoba <strong>da</strong> miqaeli SeebrZola binqarans. isic30


viciT, rom miqaeli vaxtangis aRmzrdeli iyo. amitom, cxadia, CndebakiTxva, ra mox<strong>da</strong>, ratom uaryo vaxtang mefem Tavisi aRmzrdeli <strong>da</strong>qristianobisaTvis Tav<strong>da</strong>debuli miqaeli, ar <strong>da</strong>sva is qarTlisavtokefaluri eklesiis pirvel saWeTmpyroblad, <strong>da</strong> ratom moiwadina amadgilas <strong>da</strong>sasmelad mainc<strong>da</strong>mainc petre kapadokieli?qarTul samecniero literaturaSi mefesa <strong>da</strong> episkoposs Sorismomx<strong>da</strong>r konfliqts xan religiur nia<strong>da</strong>gze wamoWrili <strong>da</strong>pirispirebiT,xan ki miqaelis vercxlis moyvareobiT xsnidnen. magram, rogorc Cans,vaxtang mefes ar sur<strong>da</strong> qarTlis <strong>da</strong>moukidebeli eklesiis pirvelimeTauri isev bizantii<strong>da</strong>n (antioqii<strong>da</strong>n) gamogzavnili miqaeli yofiliyo.amiT eklesiis <strong>da</strong>moukideblobas azri ekargebo<strong>da</strong>. pontoSi laSqrobisasgacnobili petre kapadokieli ki vaxtang mefisa <strong>da</strong>, saerTod, qarTvelTaTvalSi savaraudoa, tomiT qarTvelad aRiqmebo<strong>da</strong> – qarTveli iyo(gavixsenoT, aseve kapadokii<strong>da</strong>n iyo qarTvelTa ganmanTlebeli wmi<strong>da</strong> nino,ponto<strong>da</strong>n iyo warmoSobiT qarTlis pirveli qristiani mefis, mirianis,meore meuRle nana dedofali). rogorc Cans, kapadokia, im drosqarTvelTa TvalSi qarTvelTa qveynad iyo miCneuli.468 wels irani<strong>da</strong>n qarTlSi <strong>da</strong>brunebis Semdeg, vaxtang gorgasaliaSkarad antiiranul politikas <strong>da</strong>adga. iranis Sahi perozi <strong>da</strong> qarTlalbaneTismarzpani maSinve mixvdnen, rom vaxtangis aseT kurss TuzRvars ar <strong>da</strong>udebdnen, qarTlze gavlenas <strong>da</strong>kargavdnen. ufro gamkacr<strong>da</strong>maTi <strong>da</strong>mokidebuleba qarTlis mosaxleobisadmi, Sedegmac ar <strong>da</strong>ayovna –roca irans Sua aziaSi isev gaurTul<strong>da</strong> mdgomareoba, – amierkavkasiaSiajanyeba <strong>da</strong>iwyo.482 wels Sahma perozma ajanyebuli heftalitebis <strong>da</strong>morCilebaganizraxa. Sua aziaSi salaSqrod amierkavkasiis qveynebSi mdgomi jarebisnawilic iranSi gaiwvia, aman Tavis mxr<strong>iv</strong> ajanyeba <strong>da</strong>aCqara. antiiranuliajanyeba albaneTSi <strong>da</strong>iwyo. mcire biZgi iyo sakmarisi somxeTisTvisac.amitom, roca vaxtang gorgasalma ajanyeba wamoiwyo, somxeTisTavkacebmac ga<strong>da</strong>wyvites misTvis miebaZaT. V s-is somexi avtoris –lazar farpecis cnobiT, im dros vaxtangi mTel amierkavkasiaSi cnobiliiyo, rogorc mamaci <strong>da</strong> Wkviani meomari <strong>da</strong> somxebmac amitom ga<strong>da</strong>wyvitesajanyebuli qarTlis mefisaTvis mxari <strong>da</strong>eWiraT.ajanyebis pirvelsave wels vaxtangma, marTalia, moaxerxa qarTliscixesimagreebSi mdgomi iranuli garnizonebis gandevna, magram Crdilokavkasii<strong>da</strong>n didi laSqris gadmoyvana ver SeZlo – <strong>da</strong>mxmared mas mxolod300 huni mouvi<strong>da</strong>. 483 wlis gazafxulze ajanyebulTa winaaRmdegirani<strong>da</strong>n mihranisa <strong>da</strong> atrnersehis sardlobiT didi laSqari gamogzavnes.vaxtangi iZulebuli iyo qarTvelTa laSqriT qarTlis sazRvarTansomxeTis mTianeTSi ga<strong>da</strong>suliyo. iq elo<strong>da</strong> somxeTis <strong>da</strong>mxmare Zalebs.mefe maT hunTa didi Zalebis mosvlasac pirdebo<strong>da</strong>. vaxtang mefismowodebaze somexTa sar<strong>da</strong>li vahan mamikoniani somexTa laSqriT mTebSi31


avi<strong>da</strong>. aSkara iyo rom iranis laSqari qarTlis mosaxleobis Zarcvas<strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong>, amitom vaxtangs sur<strong>da</strong>, barSi Casuliyvnen <strong>da</strong> iq Sebmodnenmters, magram somxebi uars ambobdnen. lazar farpecis cnobiT, vahanmamikoniani xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> `somexTa jaris sisustes~, `mas <strong>da</strong>hkargvo<strong>da</strong> mxneoba<strong>da</strong> <strong>da</strong>uZlurebuli iyo~, ar hqon<strong>da</strong> `sxva drois gulmodgineba <strong>da</strong>mondomeba~. bevri somexi mzad iyo iranelTa mxareze ga<strong>da</strong>suliyo. vaxtangmefem, somxebi barSi Casvlaze rom <strong>da</strong>eTanxmebina, aseTi xerxic ki ixmara.somexTa <strong>da</strong> qarTvelTa jari<strong>da</strong>n gagzavnil mstovrebs Sori<strong>da</strong>n <strong>da</strong>anaxesmravlad <strong>da</strong>nTebuli koconebi, romelTa irgvl<strong>iv</strong> meomarTa msgavsad xiskunZebi elaga. vaxtangis ganmartebiT es hunTa laSqari iyo <strong>da</strong> elo<strong>da</strong>barSi somxebisa <strong>da</strong> qarTvelebis Casvlas. vaxtangi somxebs arwmuneb<strong>da</strong>,TiTqos, hunebs eTqvaT, oRond somxebi Camovidnen aq <strong>da</strong> mere sparselebsCven TviTon gavuswordebiTo.bolos <strong>da</strong> bolos vaxtang mefem Tavisi gaitana, 483 wlis zafxulSidiliT adre, ajanyebulTa laSqari Warmanianis velze iranelebs Seeba.vaxtang gorgasali <strong>da</strong> vahan mamikoniani TavganwirviT ibrZodnen,ajanyebulebma garkveul warmatebasac miaRwies, magram am dros somexTanawilma brZolis veli miatova. ajanyebulTa Soris SeqmniliuwesrigobiT isargebles iranelebma <strong>da</strong> ufro medgrad Seuties.ajanyebulTagan bevri tyved Cavar<strong>da</strong>, <strong>da</strong>narCenebma gaqceviT uSveles Tavs.seqtemberi <strong>da</strong>dga <strong>da</strong> iranelTa sardlebma qarTli <strong>da</strong>toves. 483-484wlebis zamTarma mSvi<strong>da</strong>d Caiara. 484 wlis gazafxulze qarTlSi didilaSqriT iranelTa axali sar<strong>da</strong>li zarmihr hazaravuxti Semovi<strong>da</strong>. masSahisagan <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong> `qarTlis mefe vaxtangi an Seepyra, anmoekla, an<strong>da</strong> qveyni<strong>da</strong>n gaeZevebina~. Sahi ki kvlav heftalitebiswinaaRmdeg sabrZolvelad gaemarTa.qarTlSi Semosulma iranelTa sar<strong>da</strong>lma mefes ki aRar gaumarTabrZola, moRalate didebulebi <strong>da</strong>ibara TavisTan. aseTi qarTlissamefoSi araerTi gamoCn<strong>da</strong>. vaxtangi iZulebuli gax<strong>da</strong> egrisSiga<strong>da</strong>suliyo, magram dro isev qarTvelTa sasargeblod Seicvala, –qarTlSi iranis laSqris didi nawilisa <strong>da</strong> TviT perozis <strong>da</strong>Rupvisambavi movi<strong>da</strong>. hazaravuxtma qarTli <strong>da</strong>tova. qarTlSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> vaxtangmefe <strong>da</strong> qveynis aRdgena <strong>da</strong>iwyo. man saswrafod moiSora Tavi<strong>da</strong>nmoRalate didebulTa Tavkaci varsqen pitiaxSi – es mox<strong>da</strong> 484 wels.marTalia, am ajanyebiT vaxtang mefem qarTli iranelTa gavlenisaganver gaaTavisufla, magram iranis taxtze asuli axali Sahi valarSiajanyebulTa mimarT <strong>da</strong>Tmobebze wavi<strong>da</strong>. vaxtang mefem kvlav ganagrZobrZola qveynis gasaZliereblad.32


* * *zemoT, roca vaxtang gorgaslis mcdelobiT qarTlis eklesiisaTvisavtokefaliis mopovebaze vsaubrobdi, am movlenis TariRi ar aRminiSnavs.468 wels qarTli<strong>da</strong>n gaZevebuli miqael episkoposi konstantinopolispatriarqma <strong>da</strong>saja <strong>da</strong> vaxtang mefem petre kapadokielis kurTxevaimperatorsa <strong>da</strong> konstantinopolis patriarqs sTxova. amitom, am bolodromde fiqrobdnen, rom avtokefaliis mopovebamde, qarTlis eklesiakonstantinopolis sapatriarqos emorCilebo<strong>da</strong>. mkvlevrebi yuradRebasar aqcevdnen iqve arsebul cnobas, imperatorma <strong>da</strong> patriarqma vaxtangiselCoba konstantinopoli<strong>da</strong>n antioqias rom `waravlines~ <strong>da</strong> `miuweresantioqiis patriarqs~: `Cven viciT, rom adri<strong>da</strong>nve, `uwinaresobis~kanoni<strong>da</strong>n gamomdinare, qarTlis eklesia Tqveni wmi<strong>da</strong> saydrisa iyo,`viTarca ganaweses mociqulTa saxarebasa Sina~. aseve miuweres `yovelisaqme didisa vaxtang mefisa~ <strong>da</strong> sTxoves petre kapadokielikaTalikosad, <strong>da</strong>narCeni 11 sasuliero piri, vinc mas sur<strong>da</strong>, samuelTanerTad episkoposebad ekurTxebina.qristianobis pirvel saukuneebSi, qarTlis eklesia rom antioqiiseklesias emorCilebo<strong>da</strong>, SemTxveviTi ar iyo. siriis de<strong>da</strong>qalaqi –antioqia, romis imperiis aRmosavleT nawilis religiur, kulturul <strong>da</strong>administraciul centrs warmoadgen<strong>da</strong>. misi eklesia (qristianuli Temi)TviT petre mociqulis mier iyo <strong>da</strong>arsebuli. antioqias `RvTis qalaqs~(berZn. `Teopolisi~) uwodebdnen. swored antioqiis eklesiis siZlierem<strong>da</strong> didma avtoritetma ganapiroba, III s-is <strong>da</strong>mdegi<strong>da</strong>n mis episkoposs aramarto romis imperiis aziuri nawilis (TviT konstantinopolisa <strong>da</strong>ierusalimis CaTvliT), aramed imperiis farglebs gareT arsebulieklesiebic rom emorCilebo<strong>da</strong> (maT Soris qarTlis, egrisis, somxeTis).antioqiis eklesiis gavlenaSi myofi – kapadokiis eklesii<strong>da</strong>n gamosulmamisionerebma iqa<strong>da</strong>ges am qveynebSi qristes mcneba. maT Seasrulesga<strong>da</strong>mwyveti roli, rogorc qarTlSi, ise egrisSi (aseve somxeTSi)qristianobis gamarjvebis saqmeSi.<strong>da</strong>axloebiT 317 wels galatii<strong>da</strong>n (es iyo kapadokiis momijnavemxare. Zveli qarTveli avtori mas branjTa qveyanas uwodebs) qarTlSiCamosulma mTavardiakonma qarTlis eklesiis pirvel episkoposad ioaneakurTxa. 325 wlis bolos, ki antioqiis episkoposis evstaTis mierqarTlis eklesiis kurTxevis Semdeg, qarTlis eklesiaze antioqiiseklesiis zemdgomoba <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>. im droi<strong>da</strong>n mokidebuli, qarTliseklesiis meTaurebad antioqii<strong>da</strong>n gamogzavnili sasuliero pirebiiniSnebodnen. erT-erTi aseTi iyo miqael episkoposi. axla vaxtang mefecdilob<strong>da</strong> qarTlis eklesia antioqiis eklesiis (451 wli<strong>da</strong>n antioqiisepiskoposi patriarqad iwo<strong>da</strong>) gavlenisagan gaeTavisuflebina.33


adgan konstantinopolis patriarqi (konstantinopolis episkoposic451 wels, qalkedonis IV msoflio saeklesio krebis ga<strong>da</strong>wyvetilebissafuZvelze iwo<strong>da</strong> patriarqad <strong>da</strong> imperiis aziur nawilSi pirvelsaWeTmpyroblad iqna aRiarebuli) <strong>da</strong> imperatori (gavixsenoT imperatorileoni vaxtangis simamri iyo) Tanaxmani iyvnen qarTlis eklesiisaTvisavtokefalia mieniWebinaT. am saqmisaTvis, TiTqos, xeli arafers ar un<strong>da</strong>SeeSala. magram rodesac antioqiaSi qarTvelTa delegacia Cavi<strong>da</strong>, iqmonofizitebs (eseni aRiarebdnen qristes erTbunebianobas) <strong>da</strong>diofizitebs (aRiarebdnen qristes orbunebianobas), Soris iseTi<strong>da</strong>pirispireba iyo, rom petre kapadokielisa <strong>da</strong> sxva sasuliero pirebisxel<strong>da</strong>sxma ver moxerx<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, qarTlis eklesiisavtokefalurad aRiareba karga xniT ga<strong>da</strong>ido. rogorc vaxtangis`cxovrebaSia~ naTqvami, antioqiis sapatriarqosagan qarTlis eklesiamavtokefalia qarTlis moqcevi<strong>da</strong>n 170-e wlisTavze e.i. 487 wels miiRo.petre kapadokieli qarTlis kaTalikosad antioqiis patriarqma – petrefulonma akurTxa. manve akurTxa episkoposebad samuel kapadokieli <strong>da</strong> 11sxva sasuliero moRvawe. qarTlSi Camosvlis Semdeg petre qarTlisavtokefaluri eklesiis pirveli kaTalikosi gax<strong>da</strong>, samueli vaxtangmefem mcxeTis episkoposad <strong>da</strong>adgina. <strong>da</strong>narCenma 11-ma qarTlis samefossxva<strong>da</strong>sxva kuTxeSi <strong>da</strong>ikaves saepiskoposo kaTedrebi. mefem zogiarasasurveli episkoposi axliT Secvala, zogi saepiskoposo axladSeqmna. es iyo vaxtang gorgaslis saeklesio reforma. akad. <strong>iv</strong>ane<strong>javaxiSvilis</strong> Tanaxmad, V s. II naxevris qarTlis samefoSi <strong>da</strong>axloebiT21 saepiskoposo iyo.* * *vaxtang gorgaslis mravalmxr<strong>iv</strong>i moRvaweobi<strong>da</strong>n qarTveli xalxisxsovnaSi yvelaze didi kvali qarTlis samefos axal de<strong>da</strong>qalaq TbilisSi<strong>da</strong>wyebulma didma saaRmSeneblo saqmianobam <strong>da</strong>tova. miuxe<strong>da</strong>vad imisa, romvaxtang gorgaslma mxolod samuSaoebis <strong>da</strong>wyeba moaswro, xolo samefotaxti mcxeTi<strong>da</strong>n TbilisSi <strong>da</strong>Ci mefem gadmoitana, qarTveli xalxiTbilisis gade<strong>da</strong>qalaqebas mainc vaxtang gorgasals miawers. Tbilisis<strong>da</strong>arsebasTanaa <strong>da</strong>kavSirebuli lamazi legen<strong>da</strong>, romelic yvelaqarTvelisTvisaa cnobili, magram mis Sinaarss qvemoT mainc movitan.Tqmulebis mixedviT, im dros Tbilisi <strong>da</strong> misi mi<strong>da</strong>moebi tyiTyofila moculi. erTxel, roca vaxtang gorgasali amaliT am adgilebSinadirob<strong>da</strong>, monadireTa win xoxobi afrin<strong>da</strong>. mefis mimino xoxobsgamoedevna. male or<strong>iv</strong>e frinveli Tvals miefara. mefe <strong>da</strong> misi mxleblebiimave mxarisaken wavidnen <strong>da</strong> didi xnis Zebnis Semdeg naxes, rom mimino <strong>da</strong>xoxobi wyalSi Cavardiliyvnen <strong>da</strong> Cafufquliyvnen.34


mefem <strong>da</strong>aTvaliera is mi<strong>da</strong>moebi, sa<strong>da</strong>c mravlad iyo: grili, Tbili<strong>da</strong> cxeli wylebi. mefes isic moaxsenes, rom am wylebs samkurnaloTvisebebi hqon<strong>da</strong>. mefem im adgilas qalaqis ageba brZana <strong>da</strong> Tbiliwylebis gamo qalaqs `tfilisi~ (Zvelad Tbili `tfilad~ gamoiTqmo<strong>da</strong>)uwo<strong>da</strong>. Zveli Tbilisi axlandeli abanoTubnis mi<strong>da</strong>moebSi aSen<strong>da</strong>.aseTia legen<strong>da</strong>, sinamdvileSi ki V s-isaTvis Tbiliss, rogorc<strong>da</strong>saxlebul adgils didi xnis istoria hqon<strong>da</strong>. IV s-is Sua xanebi<strong>da</strong>n kiTbilisSi iraneli pitiaxSi ij<strong>da</strong>.1958 wels qarTvelma xalxma didi zeimiT aRniSna Tbilisisgade<strong>da</strong>qalaqebis 1500 wlisTavi (igulisxmebo<strong>da</strong>, rom TbilisSi 458 welsga<strong>da</strong>itanes samefo taxti mcxeTi<strong>da</strong>n). Seiqmna 500 gverdiani gamokvleva`Tbilisis istoria~, sayovelTaod cnobili `simRera Tbilisze~ <strong>da</strong> sxva.magram, Tu Cemi qronologiiT vixelmZRvanelebT 458 wels vaxtang mefeaxali <strong>da</strong>brunebuli iyo bizantiis winaaRmdeg laSqrobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> iranelTaTav<strong>da</strong>sxmis mosagerieblad qveynis cixe-simagreebs amagreb<strong>da</strong>.vaxtang mefes TbilisSi rom saaRmSeneblo samuSaoebi <strong>da</strong>ewyo, igiTavisufali un<strong>da</strong> yofiliyo iranuli garnizonisagan. aseTi dro ki 484wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>dga, roca perozis <strong>da</strong>Rupvis Semdeg iranelma moxeleebma <strong>da</strong>jarma qarTli <strong>da</strong>tova. <strong>da</strong>axloebiT 485 wli<strong>da</strong>n vaxtang mefem TbilisSimSeneblobebi <strong>da</strong>iwyo, magram misi <strong>da</strong>mTavreba ar <strong>da</strong>scal<strong>da</strong>. 488 wels Sah<strong>iv</strong>alarSi, mis<strong>iv</strong>e Zmiswulma – kavad perozis Zem taxti<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong>Tvalebi <strong>da</strong>Txara. amis Semdeg, roca qveyana cota moZlier<strong>da</strong>, kavadmavaxtang mefesTan mociquli gamoagzavna. mefes asuls (meore meuRlisaganmefes ori Ze <strong>da</strong> erTi asuli hyav<strong>da</strong>) <strong>da</strong> bizantiis winaaRmdeglaSqrobaSi monawileobas sTxov<strong>da</strong>, razec mefem uari SeuTvala.roca mefesTan – mcxeTaSi Sahis elCi movi<strong>da</strong> `vaxtang aSeneb<strong>da</strong>qalaqsa tfilisisasa <strong>da</strong> safuZveli oden <strong>da</strong>edva... maSin vaxtang dReTamiwevnul iyo viTar samocisa wlisa~.488 wels iranis taxtze axalgazr<strong>da</strong>, energiuli kavad I-is asvlisSemdeg Zireulad Seicvala valarSis droindeli uniaTo politika.hunebTan xangrZl<strong>iv</strong>i brZolis gamo, qveyana Sinaganad <strong>da</strong>sustebuli iyo.misi ekonomikurad moZliereba mxolod bizantii<strong>da</strong>n miRebuli oqroTiSeiZlebo<strong>da</strong> (jer kidev iezdigerd II-is dros <strong>da</strong>debuli xelSekrulebiTkavkasiis zekarebis <strong>da</strong>cvis gamo, imperia irans 500 oqros uxdi<strong>da</strong>).kavadma konstantinopolSi elCebi gaagzavna <strong>da</strong> imperiisagan moiTxova anoqro gamoegzavnaT, an omi mieRoT. es elCoba jer kidev gzaSi iyo, rocabizantiis imperatoris gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi gaiges (imperatori zenoni491 wlis 9 apirils gar<strong>da</strong>icvala). kavadma elCebs <strong>da</strong>avala oqro axaliimperatorisagan moeTxovaT, magram, radgan am Txovnaze manac uari Tqva,iranma bizantiis winaaRmdeg omi <strong>da</strong>iwyo. iranelTa laSqris erTi nawil<strong>iv</strong>axtang mefis <strong>da</strong>sasjelad gamoemarTa.35


iranelTa SemoWramde, vaxtang mefem qveyanaSi sagangebo RonisZiebebigaatara: `waravlina qa<strong>da</strong>gni~ <strong>da</strong> mosaxleobas mouwo<strong>da</strong> kavkasiis mTebSiSexiznuliyo: `rameTu kaxeTi tye iyo <strong>da</strong> Seuvali mterisa~. kaxeTSi,lopotis xevSi – gaxiznes <strong>da</strong>Ci <strong>da</strong> samefo ojaxi. ujarmaSi iyo vaxtangmefe, xolo erisTavebi mcxeTaSi imyofebodnen. 491 wlis 1 aprilisbolos iranelTa laSqari kaxeTs moadga: `Semusrna qalaqi kambeCoani * <strong>da</strong>Weremisa <strong>da</strong> veliscixis cixeebi~ <strong>da</strong> `viTarca moiw<strong>iv</strong>nes kaxeTad,<strong>da</strong>ibanakes iorsa ze<strong>da</strong>~. qarTlis laSqaric iq ganlag<strong>da</strong>.ga<strong>da</strong>mwyveti brZolebic ioris velze mimdinareob<strong>da</strong> _ `sam dReyovelTa dReTa ibrZodes <strong>da</strong> <strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong> orTave spaTagan uricxvi~. samefobanakSi imyofebo<strong>da</strong> petre kaTalikosic. mefem mas uTxra: `icode,iranelebi Cven xarkis miucemlobis gamo ki ar gvebrZvian, aramed qristesrjulis <strong>da</strong>tovebisaTvis. Cemi ganzraxva esaa, sjulis <strong>da</strong>tovebas, qristessaxelisTvis sikvdili sjobs~-o. mefe iranelebisadmi araviTar <strong>da</strong>Tmobasar apireb<strong>da</strong>. ga<strong>da</strong>mwyveti brZolis win, mefem samRdeloebas sTxovaujarmis cixesTan wmi<strong>da</strong> raJdenis * saxelze agebul taZarTanga<strong>da</strong>suliyvnen, raTa usafrTxod yofiliyvnen. TviTon ki qarTvelTalaSqari samad gayo: qveiTebi `kldiT kerZo miavlina~. calke <strong>da</strong>ayenapitiaxSebi <strong>da</strong> spaspeti, xolo sa<strong>da</strong>c sparsTa mefe iyo, masze SetevaTviT mefem iTava – <strong>da</strong> brZolis meoTxe, `nislisagan ganciskrebul~(ganaTebul) Rames, vaxtangi moulodnelad SeiWra mtris banakSi, Sahiskaravamde miaRwia <strong>da</strong> mokla Sahis Ze. ai, am dros `sparsman vinme scaisari mkerdsa vaxtangisasa~. <strong>da</strong>Wril mefes brZolis veli ar <strong>da</strong>utovebia– brZola SuadRemde gagrZel<strong>da</strong>. TavganwirviT mebrZolma mefem <strong>da</strong> mismameomrebma mravlad gaJlites iranelebi, cxenebic mravlad igdes xelT.magram mefes Wriloba awuxeb<strong>da</strong>, brZolis gagrZeleba veRar SeZlo – igiujarmis cixeSi ga<strong>da</strong>iyvanes. iranelTa laSqari aiyara ioris veli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>`Cadga rusTavs~. rac Seexeba karnu-qalaqTan mdgom bizantielTalaSqars, imaTac Seebnen iranelebi, magram did sisxlismRvrel brZolaSi`ver sZles erTmaneTsa~. mas Semdeg ki, rac bizantielebma vaxtanggorgaslis <strong>da</strong>Wris ambavi Seityves, aRarc ucdiaT qarTlSi Semosvla.491 wels bizantielebma iranTan zavi <strong>da</strong>des.vaxtang mefes ki `<strong>da</strong>umZim<strong>da</strong> wyluleba~, radgan isari filtvSi iyoSesuli. iranelebma moaoxres Tbilisi, armazi, mcxeTis galavnis gareTarsebuli <strong>da</strong>saxlebebi. ujarmaSi myof mefes Wriloba Tan<strong>da</strong>TanumZimdebo<strong>da</strong>. roca mefem sikvdilis moaxloveba igrZno, anu: `Seityosikudili Tavisa Tvisisa~, miixmo `kaTalikosi, dedofali elene, Zeebi,yovelni warCinebulni~ <strong>da</strong> uTxra: `me esera warval winaSe RmrTisaCemisa~, vmadlob mis saxels, rom mis gamorCeul wmin<strong>da</strong>nebs ar <strong>da</strong>maklo.Cemi Txovnaa, mtkiced ideqiT qristianul sarwmunoebaze, eZieT saxeli1 <strong>iv</strong>. javaxiSvili, vaxtang gorgaslis sikvdilis <strong>da</strong> Sesabamisad misi bolo brZolisTariRad 502 w. miiCnev<strong>da</strong>.36


<strong>da</strong> qristesTvis sikvdili _ `raTa waruvali dideba moigoT~. Semdegganacxa<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>Cis aZlev<strong>da</strong> samefo gvirgvins, <strong>da</strong>Cis Zmebs (e.i. leons<strong>da</strong> mir<strong>da</strong>ts) ki <strong>da</strong>utova teritoria taSiskari<strong>da</strong>n <strong>da</strong> wundi<strong>da</strong>nmokidebuli vidre bizantiis sazRvramde; aseve dedofal elenes mziTvismiwebi `egris-wyalsa <strong>da</strong> klisuras Sua~. Zmebi am teritoriebiserisTavebi un<strong>da</strong> yofiliyvnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>Cis <strong>da</strong>morCilebodnen.anderZis warmoTqmis Semdeg vaxtang mefe gar<strong>da</strong>icvala.vaxtang mefis gar<strong>da</strong>cvalebam didi glova gamoiwvia mTel qarTlissamefoSi. mefis sikvdili didi <strong>da</strong>naklisi iyo rogorcwarCinebulTaTvis, ise `yoveli erisaTvis~. xalxi Tavs nacars iyri<strong>da</strong> <strong>da</strong>sikvdils natrob<strong>da</strong>, tirilisa <strong>da</strong> godebisagan `iZvro<strong>da</strong> qveyana <strong>da</strong>morwmune eri hnatri<strong>da</strong> mefesa, rameTu qristesaTvis moikla~.ujarmi<strong>da</strong>n mefe waasvenes mcxeTaSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>krZales mis mierve agebulsveticxovelis taZarSi * . l. sanikiZis sityviT: `bumberazis samaradJamosamkvidrebels bumberazi lodi <strong>da</strong>sdes... xalxSi ganumeorebeli xsovna<strong>da</strong>tova saxelovanma xelmwifem. leqsebsa <strong>da</strong> simRerebs Txzavdnen`ialbuzis gmirze~. ambobdnen: gaqceul irems mefe, iaraRiT SeWurvilirom yofiliyo, mainc <strong>da</strong>eweo<strong>da</strong>o. SeWurvil cxens mxarze moideb<strong>da</strong> <strong>da</strong>mcxeTi<strong>da</strong>n armaz-cixeze muxlCauxrelad avido<strong>da</strong>o... saukuneTa manZilzeqarTvelni <strong>da</strong> maTi mter-moyvareni gaocebulni SescqerodnensveticxovelSi gamofenil uzarmazar tansacmelsa <strong>da</strong> saomaraRWurvilobas. qarTul samefo droSas ewo<strong>da</strong> misi saxeli _`gorgasliani~.37


ganmartebiTi leqsikoni *abaSeTi – eTiopia. aq: iranis aRmosavleTi regioni sistani.anTipati, anTipatrikiosi-bizantiuri – sakariskaco tituli. s.yauxCiSvilis mixedviT, imperatoris nacvals niSna<strong>da</strong>.drahkani – oqros fulis erTeuli. etimologiurad aqemenidi mefis<strong>da</strong>riosis moWrils niSnavs (<strong>da</strong>rehuli). bizantiuri drahkani 4,55 gramiiyo.aqemenianTa imperia _ Zv. w. 558-330 wlebSi arsebob<strong>da</strong>. mas aleqsandremakedonelma mouRo bolo.`vigri~ _ sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, zRvis Tevzia; am saxelisxmeleTis cxovelic aris.kambeCoani – qiziyis Zveli saxeli iyo.karnu-qalaqi (Teodosiopoli) – axlandeli q. erzerumi (arzrumi)Crdilo-aRmosavleT TurqeTSi.marzpani – iranuli sityvaa <strong>da</strong> qveynis mcvels niSnavs.mirian mefe – sinamdvileSi qarTlis mefe levis (revi) Ze iyo. uZvelesqarTul matianeSi - `moqcevaÁ qarTlisaÁ~-s qronikaSi revi 26-e mefe<strong>da</strong>a<strong>da</strong>saxelebuli <strong>da</strong> naTqvamia `rev mamaÁ mirianisi~.mogvTa – mcxeTis erT-erTi ubani iyo, sa<strong>da</strong>c cecxlTayvanismcemlebicxovrobdnen.`mcire quSani~ _ V s-is qarTlSi indoeTSi arsebuli `mcire quSanTa~saxelmwifo rom scodniaT, amas mowmobs bibliis teqstis ZveliqarTuli Targmani.mcire xazareTis (mdinareSi md. yubani igulisxmeba) _ leonti mroveliscnobiT, es mdinare egrisis samefos Crdilo sazRvari (e.i. megrel-lazTagansaxlebis) iyo.nebroTi _ iyo bibliuri personaJi, sworupovari monadire. babilonissamefos miTiuri <strong>da</strong>maarsebeli. misi saxeli <strong>da</strong>kavSirebulia ZvelsaqarTvelosTanac.peroJa-kafa _ (ig<strong>iv</strong>e xalxala) qarTl-albaneTis sazRvarze mdebarealbanuri qalaqi iyo.raJdeni _ iyo vaxtang mefis pirveli meuRlis balenduxtis mamamZuZe,romelic gaqristian<strong>da</strong>. 460 wels iranelebma sof. wromSi (axland.xaSuris raioni) wamebiT mokles. vaxtang mefem misi neSti wromi<strong>da</strong>n sof.niqozSi ga<strong>da</strong>asvena <strong>da</strong> iq saeposkoposo Seqmna. qarTulma eklesiam kiraJdeni wmin<strong>da</strong>nad Seracxa.samSvilde – am uZvelesi <strong>da</strong> udidesi cixe-qalaqis nangrevebi qvemoqarTlSi, axlandel TeTri wyaros raionSi mdebareobs.sefewuli – Tav<strong>da</strong>pirvelad samefo sagvareulosa <strong>da</strong> samefo saxliswevrs ewodebo<strong>da</strong>. saerTod sazogadoebis umaRlesi fenis warmomadgeneliiyo.38


sveticxoveli _ sveticxovlis axlandeli taZari Zvelze _ vaxtanggorgaslis mier agebul taZarzea <strong>da</strong>Senebuli.sinopi – yvelaze moxerxebuli navsadguria Savi zRvis samxreTsanapiroze. igi pontos samefos de<strong>da</strong>qalaqi iyo. iq <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> antikurisamyaros erT-erTi gamoCenili pirovneba miTri<strong>da</strong>te VI evpatori –pontos samefos mbrZanebeli Zv. w. 120-63 ww. TviT pontos samefosmosaxleobis didi nawili qarTveluri warmomavlobis iyo.somxiTi _ juanSeris es cnoba saeWvod miaCniaT. `somxiTad~ Zveladqvemo qarTli iwodebo<strong>da</strong>, rac ise<strong>da</strong>c qarTlis samefoSi Sedio<strong>da</strong>.fan<strong>da</strong>ki – maRalqusliani qoSi.Svideuli erTi – Svidi dRe, erTi kvira.cecxlTayvanismcemloba (ig<strong>iv</strong>e zoroastrizmi, mazdeanoba) – sasanianTairanis saxelmwifo religia iyo. sasanianebi mas <strong>da</strong>morCilebul qveynebSiZal<strong>da</strong>tanebiT avrcelebdnen. qarTlis araerT mxareSi (mag. TbilisSi,nekresSi, lopotis xevSi, rexaSi (<strong>da</strong> sxvagan) aigo cecxlis taZari –aTeSgahi (spars. `aTeS~ – cecxli, `gah~ – adgili). gansakuTrebiTgrandiozuli iyo axlandel qarelis raionSi, dedoflis mindorzearsebuli taZari.cixe-goji – egrisis samefos de<strong>da</strong>qalaqi iyo. berZnuli wyaroebisarqeopolisi. cixis nangrevebi axlandel senakis raionSi mdebareobs.wyrTa – Zvel saqarTveloSi iyo sigrZis sazomi erTeuli.Sinaarsobr<strong>iv</strong>ad gamosaxav<strong>da</strong> manZils i<strong>da</strong>yvi<strong>da</strong>n Sua TiTis wveramde.sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, wyrTa _ naxevari adli – <strong>da</strong>axl.50,6 sm. iyo.39


gamoyenebuli literatura <strong>da</strong> wyaroebi:• goilaZe v., farnavazianTa saxlis qristian mefeTa qronologia, Tb.,1990.• goilaZe v., vaxtang gorgasali <strong>da</strong> misi istorikosi, Tb., 1991.• goilaZe v., qarTuli eklesiis saTaveebTan, Tb., 1991.• goilaZe v., amierkavkasiaSi sasanianTa mmarTvelobis asaxva qarTulsaistorio tradiciaSi, `macne~ istoriis seria, 1982 #4.• goilaZe v., asurel mamaTa samSoblo <strong>da</strong> saqarTvelo, Tb., 2002.• goilaZe v., qarTuli saxelmwifoebriobis saTaveebTan, `mnaTobi~,1984 #11.• kakabaZe s., vaxtang gorgasali <strong>da</strong> misi xana, Tb., 1994.• lorTqifaniZe m., qarTli V saukunis meore naxevarSi, Tb., 1979.• musxeliSvili d., saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi, Tb., 2003.• juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa. wignSi – qarTliscxovreba. teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviTs. yauxCiSvilis mier, t. I, Tb., 1955.40

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!