10.07.2015 Views

malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana

malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana

malxaz mayaSvili revaz quTelia ia gigiberia manana

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SinaarsiSesavali1. bunebismetyvelebis sagani, fizikuri sidideebi 72. skalarebi da veqtorebi 93. bunebismetyvelebis laborator<strong>ia</strong>Si arsebuli zogierTixelsawyo da muSaobis wesi 114. usafrTxoebis dacva 135. rogor xdeba bunebrivi movlenebis Seswavla 156. monacemebis gamosaxva cxrilis da d<strong>ia</strong>gramebis saxiT 177. venis d<strong>ia</strong>grama 19fizika8. nivTiereba Sedgeba atomebisa da molekulebisagan 229. nivTierebis myari, Txevadi da airadi mdgomareobebi 2510. nivTierebis simkvrive. simkvrivis praqtikuli mniSvneloba 2911. difuz<strong>ia</strong> 3112. Zala da misi gazomva 3413. simZimis da xaxunis Zala 3814. drekadobis Zala. hukis kanoni 4215. wneva. wnevis gadacema myar sxeulebSi 4516. paskalis kanoni 5017. wneva siTxeebSi. z<strong>ia</strong>rWurWeli 5218. paskalis kanoni praqtikaSi 5619. siTxisa da airis moqmedeba maTSi CaZirul sxeulebze.atmosferuli wneva 5820. arqimedes kanoni. sxeulebis curva 60qim<strong>ia</strong>21. qim<strong>ia</strong> – bunebismetyvelebis nawili 6422. movlenebi 67Q23. qimiuri reaqciis niSnebi da pirobebi 7024. wva da Jangva 7225. nivTierebis masis mudmivobis kanoni 75


qim<strong>ia</strong>26. wyali 7927. xsnarebi 8228. xsnadoba 8529. mJava, fuZe da indikatori 8730. neitralizaciis reaqc<strong>ia</strong> 90biolog<strong>ia</strong>31. erT da mravalujred<strong>ia</strong>ni organizmebi 9432. ujredi – qsovili – organo – organizmi 9833. ujredi ganapirobebs organizmis funqc<strong>ia</strong>s da ganviTarebas 10034. mcenareuli ujredi 10335. sokos da cxoveluri ujredi 10636. umartivesebi da sxva protistebi 11037. baqteriebi, arqebaqteriebi, c<strong>ia</strong>nobaqteriebi 11338. samefoebi. araujreduli agebulebis organizmebi 11739. ZuZumwovrebis klasi 12140. qvewarmavlebis klasi 12541. frinvelebis klasi 12942. amfibiebis da Tevzebis klasi 13343. uxerxemlo cxovelebi. fexsaxsr<strong>ia</strong>nebi 13744. sxva uxerxemlo cxovelebi 14145. saxeoba 14446. sqesobrivi da usqeso gamravleba 14847. sruli da arasruli metamorfozi 15248. protistebis, monerebis gamravleba. ujredis gayofa 15549. mcenareTa klasifikac<strong>ia</strong> 15850. mcenareebis gamravleba 16251. vegetaturi gamravleba 16552. wiTel wignSi Setanili cocxali organizmebi 168leqsikoni 172danarTebi 178iqonie samuSao rveuli, romelSic Seasruleb am wignSi mocemul savarjiSoebs.


16Sesavali


Sesavali1. bunebismetyvelebissagani, fizikuri sidideebi1sityva `bunebismetyveleba” migvaniSnebs,rom es sagani bunebas exeba. fizika, qim<strong>ia</strong>,biolog<strong>ia</strong> sabunebismetyvelo mecnierebeb<strong>ia</strong>.bunebismetyvelebaSi arsebobs cneba `fizikurisxeuli~. fizikuri sxeul<strong>ia</strong> yvelaferi, rac SensgarSemo arsebobs – qva, wigni Tu fanqari. Tavad Senda yvela sxva cocxali arsebac fizikuri sxeulebixarT. is, risganac Sedgeba fizikuri sxeuli,aris nivTiereba. bunebismetyvelebi ikvlevennivTierebebis agebulebas, maT urTierTqmedebas,gardaqmnebs. ratom orTqldeba an iyineba wyali,TxilamuriT ratom mivsr<strong>ia</strong>lebT Tovlze kargadda ver vsr<strong>ia</strong>lebT mSral miwaze, sad qreba wyalSiCayrili Saqari, ratom iwvis sanTeli da, bolosda bolos, ra kavSiri aqvs yvelafer amasTansicocxles, riT<strong>ia</strong> is unikaluri, rogor warmoiSvada viTardeba? imisaTvis, rom am da mraval sxvakiTxvas upasuxos, adam<strong>ia</strong>ni akvirdeba bunebas.amisaTvis gvaqvs SegrZnebis organoebi, romelTasaSualebiT SegviZl<strong>ia</strong> davinaxoT, SevigrZnoT suni,temperatura, sxeulebis simyare, gavigoT xmebi.magram SegrZnebebi yovelTvis ar gvaZlevs sakmarisinformac<strong>ia</strong>s. magaliTad, SexebiT SegviZl<strong>ia</strong>SevadaroT sxeulebis temperatura, magram zustadver ganvsazRvravT mis sidides, mxedvelobiTvimsjelebT ama-Tu im sxeulis Cvengan daSorebisSesaxeb, magram manZils zustad ver davasaxelebT.drois SegrZneba kidev ufro rTul<strong>ia</strong> da xSirad,Tu saaTiT ar vakontroleT, dro `gamogvepareba~xolme. amitom bunebismetyvels sWirdeba sazomixelsawyoebi da sidideebi.warmoidgine, rom gazome fanjris CarCos simaRleSeni xelis mtkaveliT da naxe, rom CarCos simaRleoTxi mtkavel<strong>ia</strong>. Semdeg dareke saxelosnoSi dasTxove, rom dagimzadon aseTi sigrZis magida.xelosanma sigrZe Tavisi mtkaveliT gadazoma.rogor fiqrob, misi damzadebuli magida im zomisiqneba, ra zomac Sen SeukveTe? ra Tqma unda, ara –xelosnis da Seni mtkavelis zoma xom gansxvavdebaerTmaneTisgan. jobda, xelosnisTvis geTqva, rommagidis sigrZe unda iyos 100 santimetri.arsebobs fizikur sidideTa da erTeulTasaerTaSoriso sistema (egreT wodebuli `SI7


1 msistema~). ZiriTadi fizikuri sidideeb<strong>ia</strong>: dro,sigrZe da masa. sistema saerTaSorisoa – qveynebiSeTanxmdnen rom yvelgan erTnairi, yvelasaTvissaerTo sazomi erTeulebi da maTi Sesabamisisazomi xelsawyoebi gamoiyenon. xelsawyoebiTsididis gasazomad Seiqmna `etalonebi~.magaliTad, sigrZis etalon<strong>ia</strong> gansakuTrebulinivTierebebisgan – platinisa da iridiumisgandamzadebul Zelze moniSnuli manZili, romelsac1 metri ewoda. es Zeli inaxeba safrangeTSi, qalaqsevrSi, zomis da wonis saerTaSoriso palataSi.am etalonis mixedviT mzaddeba saxazavebi.raime sagnis sigrZis gazomva niSnavs etalonTanSedarebas. igive iTqmis sxva fizikuri sidideebisSesaxebac.dro, sigrZe da masasur. 1. sigrZis etalonidroiT izomeba raime procesis xangrZlivoba.SI sistemaSi drois sazomi ZiriTadi erTeul<strong>ia</strong>wami. drois sazomi xelsawyoa saaTi. saxazaviTxdeba sxeulis zomis, magaliTad, sigrZis, siganis,simaRlis monacemis aReba. masis sazomi ZiriTadierTeul<strong>ia</strong> kilogrami. 1 kilogrami masa aqvs 1 litrwyals 4 0 C temperaturaze. fizikuri sxeulis masaSeiZleba gavigoT Tu mas sasworiT avwoniT.drois, sigrZis da masis sazomi erTeulebimocemul<strong>ia</strong> cxrilSi.dro sigrZe masa1 wuTi (wT) 60 wami (wm) 1 kilometri (km) 1000 metri (m) 1 tona (t)1000kilogrami(kg)1 saaTi (sT) 60 wT, 3600 wm 1 decimetri (dm) 0.1 m 1 centneri (c) 100 kg1 dRe-Rame 24 sT 1 santimetri (sm) 0.01 m 1 grami 0.001 kg1 weliwadi365 dRe-Rame (nak<strong>ia</strong>nweliwadSi 366 dRe-Ramea)1 milimetri (mm) 0.001 m 1 miligrami (mg) 0.000001 kg1 saukune 100 weliwadi8


Sesavali12. skalarebi da veqtorebibunebis Seswavlis dros gamoyenebuli fizikurisidideebi iyofa or jgufad, romelTac veqtorebida skalarebi ewodeba. magaliTad, Tu gadawyvet amwignis gadaadgilebas, mogiwevs Zalis gamoyeneba.am dros mxedvelobaSi unda miiRo gamoyenebuliZalis sidide da mimarTuleba. Zalis mimarTulebisaRsaniSnavad viyenebT isars. magaliTad, Tu wignsgadaaadgileb marcxnidan marjvniv, isari TavisiwveriT miuTiTebs am mimarTulebas. Zalis sididesgamovsaxavT isris sigrZiT. am dros saWiroamasStabis dacva. magaliTad, Tu 1 sm sigrZis isariSeesabameba Zalis 1 erTeuls, maSin 3 erTeulissididis Zala gamoisaxeba 3 sm sigrZis isriT.amgvarad, Zalas aqvs mimarTuleba da sidide. aseTsidideebs veqtoruli sidide, an ubralod veqtoriewodeba.dros, masas da sigrZes aqvs sidide, magram araqvs mimarTuleba – es skalaruli sidideebi, anubralod skalareb<strong>ia</strong>.isrebis gamoyeneba SesaZlebel<strong>ia</strong> sxva mizniTac.magaliTad, rodesac gsurs uCveno erTmaneTTandakavSirebuli movlenebis Tanmimdevroba.isari gamoiyeneba agreTve, rodesac gamosaxavenraRac nivTierebebisagan axali nivTierebiswarmoqmnas. magaliTad, nivTierebebi wyalbadi daJangbadi SeerTebisas warmoqmnis nivTiereba wyals.es ase gamoisaxeba:sur. 1.Jangbadi + wyalbadi u wyaliusavarjiSo1. CamoTvale sxvadasxva sazomi xelsawyoebi da maTidaniSnuleba.2. Tanaklaselebma, yvelam Tav-Tavisi fanqriT gazomeTam wignis sigrZe. naxeT, ramdenjer Caeteva fanqariwignis sigrZeSi. monacemebi SeadareT. maTi mixedviTimsjeleT, ra mniSvneloba aqvs saerTaSorisosazomebis da maTi Sesabamisi xelsawyoebis arsebobas.am SemTxvevaSi ra xelsawyos gamoyeneba jobda?3. rogor fiqrob, fuli skalar<strong>ia</strong> Tu veqtori? pasuxidaasabuTe.9


4. warmoidgine, rom burTs m<strong>ia</strong>rtyi xeli da gaagoreSengan marcxniv. gamosaxe isriT Zalis mimarTuleba.5. Seqmeni fexburTis moednis pirobiTi sqema dagamosaxe isrebiT burTze moqmedi Zalis mimarTulebada pirobiTi sidide 2 SemTxvevisTvis: rodesac11-metr<strong>ia</strong>ni sajarimos niSnulidan kariskenmTeli ZaliT burTs urtyams: 1. lionel mesi da 2.meSvideklaseli.lionel mesi miiwevs karisaken.6. moifiqre skalaruli da veqtoruli sidideebis 2-2magaliTi, warmoadgine klasSi da daasabuTe, ratommiiCnev TiToeul maTgans skalarad an veqtorad.10


fizika21


8. nivTierebaSedgeba atomebisa damolekulebisaganzogierTi nivTierebebisCamonaTvalioqrospilenZiJangbadimarilinaxSirwyalivolframivercxliswyalinaxSirorJangiplatinawyal<strong>ia</strong>lumininikelimxuTavi airiiridiumiwyalbadiSen garSemo arsebul yvela sxeuls aqvserTmaneTisgan gansxvavebuli Tvisebebi. zogimagar<strong>ia</strong>, zogi – rbili, zog sxeuls forma aqvs,sxva ki uformoa. erTi tkbil<strong>ia</strong>, meore ki mJave daa.S. riT aris es gansxvavebebi gamowveuli? amisgasagebad unda vicodeT, risgan Sedgeba sxeulebi.yvela sxeuli nivTierebisagan aris Seqmnili.nebismieri, cocxali Tu aracocxali sxeuliSedgeba erTi an ramdenime nivTierebisagan.magaliTad, kovzi, SeiZleba damzadebuli iyosmxolod erTi nivTierebisgan (vercxlisgan,oqrosgan da a. S.), xolo naTuris dasamzadebladgamoyenebul<strong>ia</strong> ramdenime nivTiereba (mag.,mina da volframi). Seni sxeulis SemadgenelinivTierebeb<strong>ia</strong>, magaliTad, wyali, marili, rkina,tyv<strong>ia</strong> da sxva.yvela nivTierebas aqvs mkacrad gansazRvruli,mxolod misTvis damaxas<strong>ia</strong>Tebeli Tvisebebi,magaliTad, feri, suni, gemo da a.S.risgan Sedgeba TviTon nivTiereba?Amecnierebma Unawilakebs, romlebisaganacnivTiereba aris agebuli, molekula uwodes.`molekula~ laTinurad niSnavs `mcire masas~.magaliTad, Saqari Sedgeba Saqrismolekulebisagan, wyali – wylis molekulebisagan.molekulis zoma Zal<strong>ia</strong>n mcirea (sur. 1).molekulasur. 1. Seecade, warmoidgino molekulis zoma. suraTzees sqematurad aris naCvenebi.22


nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba1vaSlSi Zal<strong>ia</strong>n bevri milekulaa. vaSli daaxloebiTimdenjer did<strong>ia</strong> mis Semadgenel erT-erTmolekulaze, ramdenjerac dedamiwaa didi vaSlze.nivTierebis Zal<strong>ia</strong>n mcire moculobaSic kimolekulebis Zal<strong>ia</strong>n didi raodenobaa. Turamdenad did<strong>ia</strong> es ricxvi, amaze warmodgenasmogcems Semdegi Sedareba: 1sm 3 moculobis myarinivTierebis yvela molekula rom gavamwkrivoTerT xazze, am monakveTis sigrZe daaxloebiTdedamiwidan mzemde manZilis toli iqneba.miuxedavad molekulebis mcire zomisa,molekulebis danaxva Tanamedrove eleqtronulimikroskopiT SesaZlebel<strong>ia</strong>. suraTze naCveneb<strong>ia</strong>eleqtronuli mikroskopiT gadaRebuli kristalisfoto (sur. 2).Semdeg suraTze (sur. 3) naCveneb<strong>ia</strong> modeli,sadac Cans, rom molekulebi erTmaneTTanaadakavSirebuli da amitom erTmaneTisgan garkveulmanZilzea ganlagebuli. nivTierebis Tvisebebiimazea damokidebuli, Tu ra molekulebisganSedgeba is da agreTve, rogor<strong>ia</strong> molekulebisraodenoba, maT Soris kavSiri da manZili.molekula ar aris nivTierebis yvelaze mcirenawilaki. molekulebi Tavis mxriv Sedgebaufro mcire zomis nawilakebisagan. maT atomebsuwodeben.magaliTad, Saqris molekula Sedgeba Zal<strong>ia</strong>n bevri,magram sul sami gansxvavebuli atomisgan (modelSinacrisferi, iisferi da yviTeli burTulebi),wylis molekula ki mxolod sami atomisgan Sedgeba,aqedan ori erTnairi atom<strong>ia</strong> (modelSi nacrisferiburTulebi).sur. 2. kristalis molekulebi(patara burTulebis saxiT)Saqris molekulawylis molekulasur. 3. Saqrisa da wylismolekulebiu amgvarad:atomebi erTmaneTs ukavSirdeba da qmnismolekulas. xolo molekulebisgan iqmnebanivTiereba. nivTierebisgan Sedgeba fizikurisxeuli.23


u savarjiSo1. CamoTvlilTagan romel<strong>ia</strong> nivTiereba:kovzirkinawyalikedeli2. nivTierebis modelze miuTiTe atomebi:3. aRwere qvemoT mocemuli sqema:. ras asaxavs sqema?. ratom aris sqemis ujrebi sxvadasxva zomis?. daubrundi SesavalSi ganxilul modelebs. esnivTierebis molekuluri agebulebis model<strong>ia</strong>. rasdaamatebdi adre gakeTebul komentars nivTierebisSemadgeneli nawilakebis Sesaxeb?fizikuri sxeulinivTierebamolekulaatomi24


nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba19. nivTierebis myari,Txevadi da airadimdgomareobebinivTiereba SeiZleba arsebobdes sam – Txevad,airad da myar mdgomareobaSi (sur. 1) . maTnivTierebis agregatul mdgoma re obasuwodeben. yvela agregatul mdgomareobasgarkveuli pirobebi sWirdeba. magaliTad, wyaliCveulebriv pirobebSi Txevad da airad (orTqli)mdgomareobaS<strong>ia</strong>. pirobebis Secvlis SemTxvevaSi(mag., temperaturis Semcireba 0 0 C-mde da qvemoT)wyali gadadis myar agregatul mdgomareobaSi,romelsac yinuls vuwodebT. sxvadasxvaagregatul mdgomareobaSi nivTierebas sxvadasxvafizikuri Tviseba aqvs. Cveulebriv pirobebSiyvela nivTiereba aris romelime garkveulagregatul mdgomareobaSi. davaxas<strong>ia</strong>ToT esmdgomareobebi:orTqliyinuliwyalisur. 1. wyali, orTqli, yinulimyari agregatuli mdgomareobamyar mdgomareobaSi nivTierebis Tvisebaa formisada moculobis SenarCuneba. Znel<strong>ia</strong> misi gaWimva-SekumSva, moRunva, gawyveta da a.S. (sur. 2)myari nivTierebis Semadgeneli molekulebi iseaxlos imyofeba erTmaneTTan, rom maT SorismanZili daaxloebiT TviT molekulis zomistol<strong>ia</strong>.isini mkacrad gansazRvruli wesiT ar<strong>ia</strong>nganlagebulni da erTmaneTis mimarT garkveuli,Znelad Sesacvleli mdebareoba aqvT. suraTzenaCveneb<strong>ia</strong> myari sxeulis modeli, sadacburTulebi warmoadgenen molekulebs (sur. 3).myar sxeulSi molekulebi miizidaven daamavdroulad ganizidaven erTmaneTs. mizidvaganzidvisZalebi Zal<strong>ia</strong>n Zlier<strong>ia</strong>. amitommolekulebi TiTqmis ar gadaadgildeb<strong>ia</strong>n, mxolodirxev<strong>ia</strong>n. swored amitom inarCunebs nivTierebamyar agregatul mdgomareobaSi formas damoculobas.sur. 2. myari nivTiereba minasur. 3. myari nivTierebismolekulebi25


sur. 4. wyali aris bunebriviwarmoSobis Txevadi nivTiereba(siTxe).Txevadi agregatuli mdgomareobasiTxis mTavari Tviseba aris is, rom is denad<strong>ia</strong>.siTxeSi, myar agregatul mdgomareobasTanSedarebiT, molekulebi ufro swrafad moZraobenda ufro Tavisuflad gadaadgildeb<strong>ia</strong>n erTmaneTismimarT, TiTqos erTmaneTze sr<strong>ia</strong>leben. amitom arissiTxe denadi. denadobis gamo siTxe ver inarCunebsformas – Rebulobs im WurWlis formas, romelSicmas CavasxamT.siTxis meore mTavari Tvisebaa is, rom CveulebrivpirobebSi misi SekumSva an gafarToebaSeuZlebel<strong>ia</strong>. amitom siTxe Cveulebriv pirobebSiinarCunebs moculobas.sur. 5. myari nivTierebaairadi agregatuli mdgomareobaairi ver inarCunebs verc formas, verc moculobas.is advilad farTovdeba da mTl<strong>ia</strong>nad ikavebsmisTvis daTmobil adgils.amis mizezi aris is, rom airis molekulebsSoris didi Sualedeb<strong>ia</strong> da isini Zal<strong>ia</strong>n didisiCqariT moZraoben. maT Soris ar moqmedebsurTierTmizidvis Zala, amitom Sejaxebis Semdegisini yvela mimarTulebiT uwesrigod ifanteb<strong>ia</strong>nda avseben WurWels, romelSic air<strong>ia</strong> moTavsebuli.amitom ar aqvs airs sakuTari forma da moculoba.molekulebs Soris didi Sualedis gamo airisSekumSva Tavidan SedarebiT advil<strong>ia</strong>, magram aqvszRvari. molekulebis erTmaneTTan daaxloebisgamo gaZlierdeba airis winaaRmdegoba, romelicaRar mogvcems airis Semdgomi SekumSvissaSualebas.sxvadasxva agregatul mdgomareobaSi erTinivTierebis Tvisebebis gansxvavebulobamolekulebis moZraobis, maT Soris manZilebis daurTierTqmedebis gansxvavebulobiT aixsneba.sur. 6. anTebul gazquraSiiwvis bunebrivi airi.26


nivTierebis atomur-molekuluri agebuleba1u amgvarad:1. nivTiereba SeiZleba iyos myar, Txevad an airadmdgomareobaSi.nivTierebis agregatuli mdgomareobamyari Txevadi airadi2. Cveulebriv, myari sxeuli inarCunebs formasa damoculobas.3. siTxe advilad icvlis formas, magraminarCunebs moculobas.4. airs ara aqvs sakuTari forma da mudmivimoculoba.5. erTi agregatuli mdgomareobidan meoreSigadasvlisas icvleba nivTierebis Semadgenelmolekulebs Soris manZilebi, maTiurTierTganlageba da moZraobis siCqare.u savarjiSo1. CamoTvale SenTvis cnobili sagnebidan myari, Txevadida airadi sxeulebi.2. romel<strong>ia</strong> swori winadadeba:a) wyali <strong>ia</strong>takze daiRvara;b) wyali magidaze davdgi;g) yinuli davasxi.pasuxi ganmarte, daukavSire wylis agregatulimdgomareobis Taviseburebebs.3. venis d<strong>ia</strong>gramis saxiT warmoadgine msgavseba dagansxvaveba myar da Txevad nivTierebas Soris maTiformis da moculobis TvalsazrisiT.5. SeiZleba Tu ara imis mtkiceba, rom sxeulismoculoba tol<strong>ia</strong> misi Semadgeneli molekulebismoculobaTa jamisa?pasuxi daasabuTe.27


proeqti: `pingpongis molekulebi~:myari, Txevadi da airadi agregatulimdgomareobebis modelireba.aiRe plastmasis konteineri, moaTavse masSi`pingpongis molekulebi~ – pingpongis 10-12 caliburTi da daxufe.rodesac konteineri uZrav<strong>ia</strong>, an odnav, TiTqmisSeumCnevlad arxev, `pingpongis molekulebi~TiTqmis uZravad ar<strong>ia</strong>n – es iqneba myar<strong>ia</strong>gregatuli mdgomareobis modeli, radgan formada moculoba SenarCunebuli iqneba.rodesac konteiners odnav Searxev (saceriviT) –`pingpongis molekulebi~ daiwyeben ufro swrafadmoZraobas da maTi forma aRar iqneba ucvleli,Tumca moculoba ki igive darCeba – es iqnebaTxevadi agregatuli mdgomareobis modeli. Drodesac konteiners energiulad SeanjRrev, ise,rom `pingpongis molekulebma~ Zal<strong>ia</strong>n swrafadimoZraon da gaavson konteineri mTl<strong>ia</strong>nad –miiReb airadi agregatuli mdgomareobis models.airi ver inarCunebs formas da moculobas.modeli warmoadgine klasSi da ganmarte rasasaxavs is.28


fizikuri da qimiuri movlenebi122. movlenebiCvens samyaroSi ganuwyvetliv mimdinareobscvlilebebi. cvlileba xdeba, rogorc CvenSi,ise Cven irgvlivac. magaliTad, Tovli dneba,rkina iJangeba, Cven vizrdebiT, vberdebiT. yvelacvlilebas movlena hqv<strong>ia</strong>.rogor ganvavsxvavoT es movlenebi erTmaneTisgan?fizikuri movlenanivTiereba SeiZleba gavafxvieroT, gavalRvoT,gavxsnaT siTxeSi da xelaxla gamovyoT xsnaridan.am dros is imave nivTierebad rCeba.magaliTad,Saqris natexi rodinSi SeiZleba isegavafxvieroT, rom odnav sulis SeberviT, haerSimtveriviT gaifantos. Saqris fxvnilis ufromcire nawilakebad daqucmaceba, SesaZlebel<strong>ia</strong> misiwyalSi gaxsniT. daakvirdi suraTs (sur. 1):sur. 1.wylismolekulaSaqrismolekulaSaqris fxvnili ixsneba wyalSi.wyalSi nivTiereba Saqarimolekulebad iSleba.Saqris wyalxsnaris amoSrobis dros, wyaliorTqldeba. Saqris molekulebi ki rCeba daerT<strong>ia</strong>ndeba kristalebad.daqucmacebisas da wyalSi gaxsnisas nivTierebaSaqari ar Seicvala, is Saqradve darCa. amaskristalebis tkbili gemoc gvidasturebs.zemoTqmulidan gamomdinare, SeiZleba vTqvaT,rom sanam arsebobs Saqris molekulebi, arsebobsnivTiereba Saqaric. magram Tu molekula Seicvala,nivTiereba Saqari aRar <strong>ia</strong>rsebebs. miviRebT sxvanivTierebis molekulas, anu sxva nivTierebas,misTvis damaxas<strong>ia</strong>Tebeli TvisebebiT. es nivTierebatkbilic aRar iqneba.movlenas, romlis drosac icvleba sxeulis forma,zoma, nivTierebis agregatuli mdgomareoba,nivTiereba ki ucvleli rCeba, fizikuri movlenaewodeba (sur 2).wyali orTqldebada jamSi rCebaSaqris kristalebi.67


fizikuri da qimiuri movlenebi1u savarjiSo1. a) aiRe asanTis ori Reri. erT-erTi maTgani oradgatexe. Seadare erTmaneTs mTeli asanTis Rerida asanTis natexebi. gadaiwere rveulSi qvemoTCamowerili sami sityva, erTi xazi gausvi imas, racasanTis RerSi Seicvala, ori xazi ki –rac ar Secvlila:forma zoma nivTierebab) gadaiwere qvemoT Camowerili sami sitya, erTi xazigausvi imas rac, wyals, wylis orTqlsa da yinulsganasxvavebs, ori xazi – rac maT Soris saerToa:forma agregatuli mdgomareoba nivTierebagaaanalize TiToeuli zemoT CamoTvlili SemTxvevada upasuxe kiTxvebs:ra Seicvala da ra darCa ucvleli?ra movlenasTan gvaqvs saqme?2. CamoTvlilidan romel<strong>ia</strong> qimiuri movlena?amoarCie swori pasuxi:a) liTonis galRoba;b) sirofis wyalSi gaxsna;g) qaRaldis wva.3. Ddaakvirdi suraTs. gadaixaze cxrili da maszeasaxuli movlenebi gaanawile (Cawere) cxrilisSesabamis grafaSi:fizikuri movlena... ....qimiuri movlena69


iolog<strong>ia</strong>


1ujredi31. erT da mravalujred<strong>ia</strong>niorganizmebifoTlis ujredeb<strong>ia</strong>dam<strong>ia</strong>nis wvrili nawlavisujredeb<strong>ia</strong>mebaqalamanasur. 1.mcenaris foTols mikroskopiT Tu daaTvaliereb,dainaxav, rom foToli patar-pataraganyofilebebisagan Sedgeba. TiToeul aseTganyofilebas ujredi ewodeba. Tu ujredebisraodenobas m<strong>ia</strong>qcev yuradRebas, mixvdebi, romisini foTolSi mravladaa. ara marto foToli,aramed mcenaris mTeli sxeuli ujredebisgan arisSemdgari. warmoidgine, ujredebis ra simravleiqneba mcenareSi.amitomac ewodeba mcenares mravalujred<strong>ia</strong>niorganizmi. mcenareebis garda mravalujred<strong>ia</strong>norganizmebs ekuTvnis adam<strong>ia</strong>ni, ZaRli, cxeni,qaTami, gveli, bayayi, Tevzi, buzi, W<strong>ia</strong>yela, yvelasxva cxoveli da agreTve zogierTi soko dawyalmcenare.ujredebi Zal<strong>ia</strong>n mcire zomisaa. amitom, rodesacsakuTar sxeuls an ZaRls, buzs, mcenares Tusokos Cveulebriv uyureb, ujredebs ver xedav.magram maTi sxeulis nawilebis mikroskopiTdaTvalierebisas Cans, rom mravalujred<strong>ia</strong>niorganizmebi marTlac mravali ganyofilebisagan –mravali ujredisganaa agebuli.arsebobs organizmebi, romelTa mTeli sxeulimxolod erTi ujredisgan aris Seqmnili. amitomisini Zal<strong>ia</strong>n mcire zomis ar<strong>ia</strong>n. maT erTujred<strong>ia</strong>niorganizmebi ewodeba.erTujred<strong>ia</strong>neb<strong>ia</strong> ameba, qalamana, baqteriebi dasxva.ujredis aRmoCena SesaZlebeli gaxda mas Semdeg,rac adam<strong>ia</strong>nebma mikroskopi Seqmnes. mikroskop<strong>ia</strong>didebs sagnis gamosaxulebas. amitom mikroskopiTSesaZlebel<strong>ia</strong> iseTi sxeulebis danaxvac, romlebicuxilav<strong>ia</strong> Seu<strong>ia</strong>raRebeli TvaliT.pirvelad ujredebi mikroskopiT 17-e saukuneSiingliselma robert hukma dainaxa. mikroskopebs amperiodSi mxolod mcire gadidebis SesaZleblobahqonda. amitom hukma mxolod is dainaxa, rommcenaris sxeuli raRac ganyofilebebad iyodayofili. amave periodSi holandielma antonlevenhukma SeZlo mikroskopis gaumjobeseba da94


uuujredi1guburis wyalSi – erTujred<strong>ia</strong>ni organizmebi,adam<strong>ia</strong>nis sisxlSi ki – sisxlis ujredebi SAeniSna.r. huk<strong>ia</strong>. levenhuki m. Sleideni T. Svanimecxramete saukunisaTvis adam<strong>ia</strong>nebma Seqmneskidev ufro Zlieri mikroskopebi. germanelimecnieri maT<strong>ia</strong>s Sleideni mikroskopiT daakvirdasxvadasxva saxis mcenares da yvela maTganS<strong>ia</strong>RmoaCina ujredebi. aman Sleidens SesaZleblobamisca daeskvna, rom mcenareebi ujredebisaganSedgeba. amave periodSi germanelma TeodorSvanma mikroskopiT dainaxa ujredebi cxovelebisorganizmSi. amgvarad Svanma daaskvna, romcxovelebi ujredebisgan Sedgeba.mecnierebi yovelTvis TanamSromloben: acnobebenxolme erTmaneTs sakuTari dakvirvebis Sesaxeb,cvl<strong>ia</strong>n mosazrebebs da erToblivad mid<strong>ia</strong>ndaskvnebamde. es aucilebel<strong>ia</strong> imisaTvis, romadam<strong>ia</strong>nebma ukeT SevimecnoT samyaro. Sleidenma daSvanmac acnobes erTmaneTs sakuTari dakvirvebisSedegebi. aman saSualeba misca Svans daeskvna, romyvela cocxali organizmi ujredebisganaa agebuli.u amgvarad:. sqemaze naCveneb<strong>ia</strong>, rogor mividnen mecnierebi amdaskvnamde.mcenareebiujredebisganSedgeba(maT<strong>ia</strong>sSleideni)uuyvela cocxaliorganizmiujredebisganaaagebuli.(Teodor Svani)cxovelebiujredebisaganSedgeba(Teodor Svani). cocxali organizmebis sxeuli ujredebisganaaagebuli. amitom amboben, rom ujredi yvelacocxali organizmis agebulebis erTeul<strong>ia</strong>.95


. organizmis SedgenilobaSi arsebuli ujredebisraodenobis mixedviT, cocxali arsebebi iyofaerTujred<strong>ia</strong>nebad da mravalujred<strong>ia</strong>nebad.u savarjiSo1. gadaiwere rveulSi da Semoxaze swori pasuxi:• ujredi aris cocxali organizmebis agebulebiserTeuli.• ujredebisgan agebul<strong>ia</strong> cocxali da aracocxalisxeulebi.2. ipove is debuleba, romelic Seni azriT yvelazesrulyofil<strong>ia</strong>:• mcenareebis organizmi ujredebisgan Sedgeba.• ameba, zogierTi mcenare da cxoveli ujredebisganSedgeba.• ujredi yvela cocxali arsebis agebulebiserTeul<strong>ia</strong>.3. daukvirdi mikroskopiT gadaRebul suraTebs daamoicani, romeli ekuTvnis erTujred<strong>ia</strong>n da romeli– mravalujred<strong>ia</strong>n organizms.4. moswavleTa erTma jgufma mikroskopiT Seiswavlamcenareebi, meore jgufma – cxovelebi, mesamejgufma – ameba da baqteriebi. yvela jgufma naxa, rommaTi kvlevis obieqtebi Sedgeboda ujredebisagan.moswavleTa jgufebma erTmaneTs gauz<strong>ia</strong>resdakvirvebis Sedegebi. amis Semdeg jgufebmaerToblivad daaskvnes, rom ujredi aris yvelacocxali organizmis agebulebis erTeuli. sqemissaxiT warmoadgine, rogor mividodnen moswavleebi amdaskvnamde.5. ganmarte, ra mniSvneloba hqonda moswavleebisTanamSromlobas maTi kvlevisaTvis?6. debuleba: `ujredi yvela cocxali organizmisagebulebis erTeul<strong>ia</strong>~, gakeTda mcenareebze dacxovelebze dakvirvebis Sedegad. am debulebisgansamtkiceblad gamogadgeba codna amebas,qalamanas, baqteriebis agebulebis Sesaxeb? pasuxiganmarte.96


ujredi1proeqti: maT<strong>ia</strong>s Sleidenis da Teodor SvanismimoweraSleidenma da Svanma erTmaneTs werilobiT acnobessakuTari dakvirvebis Sedegebi.warmoidgine, rogor werils miswerda maT<strong>ia</strong>sSleideni Teodor Svans? ras upasuxebda SleidensTeodor Svani?1. dawere orive werili.2. daicavi werilis weris stili: daixmare sxvasagnis maswavleblebi. magaliTad, enis da istoriismaswavleblebi. hkiTxe maT, rogor mimarTavdnenerTmaneTs adam<strong>ia</strong>nebi 19–e saukuneSi.3. Sleideni da Svani germanelebi iyvnen. amitom, TuskolaSi germanul enas swavlob, werilis ramdenimefraza mainc, magaliTad werilis dasawyisi,germanulad dawere. Tu sxva ucxo enas euflebi,germanulis nacvlad am enis codna gamoiyene.4. werilSi asaxe, ras ityodnen Svani da SleidenimaTi aRmoCenisaTvis mikroskopis mniSvnelobisSesaxeb?97


ujredi1ameba, qalamana, evglena, baqteriebierTujred<strong>ia</strong>nebi ar<strong>ia</strong>n. amitom maT ar aqvTqsovilebi da organoebi, maTi ujredi Tavadwarmoadgens organizms.u savarjiSo1. gadaixaze da Seavse sqema: sityvebs `organo~ da`ujredi~ miuCine Tavisi adgili Tavisufal ujrebSievglena erTujred<strong>ia</strong>niorganizm<strong>ia</strong>....uuqsoviliuu...2. gamoiyene saxelmZRvanelos teqstSi moyvanilisqemebi da maT mixedviT sqemis saxiT gamosaxe rogoriqmneba mcenaris fesvi fesvis ujredebisagan.3. Seaswore sqema da ise gadaixaze:organouuujrediuuqsovili4. gamoiyene saxelmZRvanelos teqstSi moyvanilisqemebi da maT mixedviT sqemis saxiT gamosaxe rogoriqmneba mcenaris organizmi organoebis – fesvis,Reros, foTlis da yvavilisagan.5. daukvirdi sqemas. romeli komponent<strong>ia</strong> zedmeti?pasuxi daasabuTeqsoviliuuorganouuameba6. sqemas aqvs 4 done. sqemis komponenteb<strong>ia</strong>: organizmi,ujredi, organo da qsovili. miuCine maT adgili(gadaixaze da Cawere Sesabamisi sityva) sqemisdoneebze.99

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!