Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan - Mendebalde

Bizkaierazko idazle klasikoak eta lege ikuspegia: zer jasoEuskara eta zuzenbidehiztegia ZuberoanTxomin Peillen KarrikaburuEuskara ez da idatzian inoiz erabili Zu b e roan, baina 1945.erainoDonapaleuko epaitegira joaten ziren zuberotarrak, epaitegi horiOi h e n a rt e ren garaietaik euskaraz mintzatzen baitzen. Orain zuberotarguztiak frantsesdun izanki debekatua zaie euskararen erabilera.Gu re dokumentuak, politikazkoak gaskoieraz, latinez eta gaztelaniazizan dira, forua Biarnoko okzitaneraz, bearnesez, notarioen idazkiaX I V- X V. mendean bearnesez; handik aurrera frantsesez. Halatan ereofizialtasunetik kanpo idatzian eta ahozkoan legezko hiztegia badago. Ik e rtu ditugunak XVI. mendeko forua bearnesez Fors et costumasg e n e raus deu Pais et Viscomtat de Sola, 1553 (Baionako udal liburu -t regian R.583) XVII. mendean Jakes Be l a k o a ren «Commentaires àla coutume de Soule 1662 frantsesez» euskal museoko fotokopian,Jusef Eg i a t e g i ren, Lehen libüria, 1785.ekoa. Noizpeinka hamazo r-t z i g a r ren, hemere t z i g a r ren mendeko pastorala antze rkietan etakomedietan agert zen dena, azkenik gure belaunaldian idatzizeta berba eginaz erabilitako hitzak ere, ze ren aurreko dokumentuetanfrantsesez edo bearnesez ematen dena ize n d a t zeko gure hitzakg o rde baititugu.39

Txomin Peillen KarrikaburuHi t zen nondikakoak gure herri txikiaren gorabeherak salatzen ditu.Badaude latinetik hartu hitzak, abokatü, bermantza, berme, gozamen,justizia, lege, ordeiñü, ondore, pro k ü ra d o re, eta t r i b ü n a l; gaztelaniakemanik: a l t o, abandono, arrestatü, dote, erre j i s t ro, kastigo, kondenatü,k o n t ratü, libra(tü), libre, pena; pletea(tü), prima, primü, proses, segida(seme alabak), solta(tü), bearnesetik: d e b e t ü / d e b e k ü, d ret, notari, pre s u ,p re s u n e r, sarjant; s e s i t ü, frantsesetik: apela, berbal (isun), jüje ( e p a i l e ) ;eta ez dakigu nondik e z k r i b a ñ a (epaitegiko idazkari) gero euskaratiks o rtuak ere beste horrenbeste izango ditugu, aholkü, aholkülari, ar -tzanbideak, bahi, jabe, jesaite, ü rk a t ze, lepomozte, laurd e n k a t ze, z i n,Zi n b i d e t a, z i n e g o t z i, zo rd ü n eta hibridoak gaskoi-euskara a l o k a i d e t i a r,p resontegi, f r a n c o - e u s k a r ajüjamentü, e u s k a l d u n d u a k, enbaxadore, erre -j i s t ro, erre j i s t ramentü, kitantxa, komendio, legar, manamentü.Urrutiegi joan barik eta euskara osoan lege esangura duen erroaerabili da «bide». Esate baterako antzina Zuberoako legeak egitenzituen biltzarrak Zinbideta zuen izena, biltzarreko gehienak zubererazzinegotziak ziren (euskara batuari eman dugun hitza). Gero legeakez izan arren artzainola bateko artzainen arteko arauak eta lanbaldintzak finkatzeko Artzanbideak biltzen dira. Nahiz filosofiarekinere lotua den zuberotarrok ere eginbide hitza darabilgu eta 1785.eanJusef Egiategik idatzi «Lehen libürian», bi kapitulu ditu, bata«Aitetamen eginbideak haurren eretzean» eta bestea «Haurren eginbide -ak aitetamen eretzean».Zu b e reraz, orain arte, «eskubide» edo «zuze n b i d e» hitzak ez dira erabili,orain bai. Herriak, zaharrek behintzat gehienetan, bearnes hitza erabi l t zen dute «d re t », gazteagoek gehiago «z ü zen ». D re t xo aez da arru n t e-an, Zu b e roan erabiltzen, nahiz ulert zen den eta parodiaz erabiltzen.Lehen aldarrikapenak dio:Foruaren arabera: Betidanik gorde eta zaindu den ohituraz askeeta jarrera librekoak menderatasun ikuturik gabe dira herri honetansortu bizizaleak»40

Bearnesez: Per la costuma de tota ancienetat observada etgoardada, tots los natius et habitans en la terra son francs etde franca condition, sens tacha de servitut (Lehen titulua,lehen artikulua)Zigorra: zubereraz, kondenatzea, pena, kastigoaForuan ez da bereizten zigor kodea eta herritarren kodea. Gukegingo dugu nahiz dakigun bereizketa hori ez dela hain zaharra.1. Kondenatzea. Zerbaitetara kondenatua da. «presontegira kun -denatzen» « herbestera kondenatzen» «hiltzera kondenatzen» da. Orain«kundenatzen» ahozkatzen da, bena nonbait frantsesaren eraginez«kondenazione» erdi euskaratua darabilgu.2. Pena. Zerbaiten galtzea, zerbaiten kentzea da. Beraz erdararenalderantziz ez dugu peine de mort edo pena de muerte esaten, «biziapena» baizik. Halaber libertatea pena, herbestea pena, pakatzea penaesaten dugu.Bizia pena esaera pastoraletan eta Ihautiri antzerkian aurkitzendugu, eta ez zuten, gure antzinakoek esango *hiltze edo *heriotzepena. Bestalde lege esanguraz kanpo, psikologian bihotz pena, bihotzminada.3. Kastigoa. Norberaren baitan, barruan kondenak edo penaksortzen duen sentimendua da.Eliza liburuan irakurtzen da eta noizpeinka pastoraletan.Zigor motak ForuanNahiz forua bearnesez izan, euskarazko hitzak bazeuden hala nolaXVIII. mendeko antzerkietan, XVII. mendeko idazki batzuetan etabadira, bizi-bizianLepo moztea (decapitatio).Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan41

Txomin Peillen KarrikaburuErahilketa baten «erhaite» batengatik, Bortxaketa batengatik,nahiz neskari ezkontza eskaini. Erregea traditzeagatik, Suemateagatikeska zitekeen. Aizkoraz lepo mozte hori, Frantzian, noblei atxikia zen,baina Zuberoan denen pena.Urkatzea (strangulatio). Ürkhabea zen «uhuiñ handien», «elizaebasleen» eta «bide uhuiñen» «ürkha» lekua eta «ürkhatzea» kondena.Desohorezko heriotza zen.Bere Foruari egin iruzkinetan Jakes Belakoak luzaro aipatzen ditueta hona zer argudio ematen duen esate baterako bide lapurrez:«Herri bideak libre dira, ohoinek eta gaizkiegileek igarolebat lapurtzen badute, nahiz gauaz nahiz egunaz eta ez dutelakobide horietan haruntz honuntz ibiltzea aske uzten, azkenpena bezala bizia pena egotzi behar zaie» (Eskuidazkian698. or. Baionako kopian 939. or. III. artikuluaz)Azotea. Lehenbiziko lapurketa zenean «azote kundena» zen.Herbestea. Herritik legez kanporatzea, zubereraz eta orain arte,herbestea izan da. Lapurketa txiki baten gatik herbestera kondenatzenzen. Sekulan legehauslea herbestetik itzultzen bazenlehen aldian: urteak doblatubigarren aldian: betirako penahirurgarren aldian azotea eta belarrien moztealaurgarren aldian, gorago ikusi bezala: urkatzeaDotea edo ezkontze kundena izan liteke, gizon batek neska bat«enjogi» edo seduzitu balu. (Duc aut dota arauez)Sisak. Zauri edo irainengatik «kolpe, zauri eta goitzarrengati»,diruz ordaintzen ziren kaltearen neurrira iritziz eta orrialde osoakdaude zaurien neurriaz.Karnala. Gaskoinian eta Probentzan ere ezagutzen den eskubideada edo pena. Norbaitek bere larre, belardietan beste jabe baten abe-42

eak bazkatzen aurkitzen bazituen, bat edo beste hartu, bere aberekinipini edo hil eta jan zezakeen. Hori batik bat uzta eta belar garaianerabiltzen zen. Handik landan lur pribatuak, elgeak adibidez irekizitezkeen abeltalde guztiei, saldo guztiei.Bahitzea. (frantsesez saisie réelle). Zubererazko hitza ez dugu irakurri.Gauzen bahiketa epaitegiak erabakitzen zuen zordunak zorrakepe batean ordaintzen ez bazituen eta ontasun horiek subastan salduakziren.Zuberotarrek aipatzen eta ezagutzen ez zuten kondena: laurden -katzea. Errege hiltzaileen zigorra zen. Zuberoako foruak ez du aipatzen,baina XVIII. mendeko pastoraletan laurdenkatu aditza agertzenzaigu. Traidoreek ere hori merezi (ik. Ganelon, Errolanen Trajerianeta Xarlemañen):dezagün laurdenkamündian dezan phakabere merexiaEuskara eta zuzenbide hiztegia ZuberoanHeriotzaz, berezkoa eta halanahizkoaHerioa heriotzaren pertsonaia da. Eta Etxahun Iruriren bertsotan«Herioak bardintzen txipi, handiak». Auzoko etxekandereak zerbaititsusi ikusi duela esateko «Herioa bezain beltz» dela errango du.Heriotzea berriz izen orokorra. Adibidez «azken gerlan heriotzehanitx izan da», baina gizabanako batez ez da esaten, «Etxekanderehorren hiltzea» baizik.Berezko heriotzaZaharrez, gaitzez edo ixtripuz hiltzen denaz esaten «hil da».Ixtripuz gertuarentzat zubereraz ez da esaten erdaratan bezala «semató, il s’est tué»: *bere burua hil du.43

Txomin Peillen KarrikaburuHala nahizko heriotza1. Matar esateko «eho/ ehaiten/ ehoko» erabiltzen dugu zuek erahilbezala. Eho hori «eio» da, ezen gizon bat ehaiten da eta kafea, artoa,piperra ehaiten (moler= matar). Forua aski argi dago horretaz eta«ehaileak bizia pena» bazuen.2. Suicidarse esateko bi esaera baditugu gutienik: bere bürüa ehodü/ bere bürüaz beste egin dü. Horrelako kasuetan hila ez zen «ilhe -rrietan» elizaren ondoko lur sakratuan lurperatzen «ehorzten», nahizSanta Grazin bederen Junes Casenavek haurtzaroan ikusi zuen bat,lurrean eserita ehorzten. Foruak ez du ezer esaten suizidioaz.Il h e r r i a k (kanpo santua). Ohituraz etxeari lotuak ziren. Gu re Sa n t aGrazikoa Et xebarnekoek eskatu ziguten eta guk eman Ligin beste batg e n e u k a l a k o. Higiene arrazoiengatik eta El i z a ren debeku horiek ekiditeko,Hilerriak, leku askotan, elizatik eta herritik kanpo egin ziren. Ho rez dago legerik, herri bakoitzaren arau eta erabakia da.Fisko kodeaBadakigu nafartarrak zergen izendatzean oso emankorrak izandirela. Zuberoan ez da hainbeste. Orokorki zergaren aipatzeko latinismoaerabiltzen dugu «l e g a r», gure auzo lapurt a r - n a f a rt a r re kgaskoierazko «inposak».Zerga txikiak.Ardiak elkarrekiko lurretan dohan zebiltzan, baina Mauleko gazteluzainak1667.ean zerga bat asmatu zuen. Artzain bakoitzak urteroahari bat eman behar zuen eta zerga honi «larrari» esaten zitzaion.Gero behientzat ere asmatu zen beste bat oraindik bizi dena «baka -da». Larrari zerga Zuberoako lurretan ordaintzen zen Mauleko gazteluzainari,baina denborarekin erregeak lur amankomunak salduz hortarikaskatu ziren.44Zerga handiak.

Gerrate baten ondotik garaituak garaileari ordaindu behar diozerga bat edo kaltesaria, zubereraz «ogensaria».1870.ean frantsesekPrusiari «a r ra n d a» o rdaindu zuten, baina 1914.ean alemanekFrantziari «arranda» ordaindu.BEZaren kontabilitatean sartuak ez diren nekazariek ez dute etekinetanzergarik ord a i n t zen, horrek esan nahi du Zu b e ro a nBasaburuan, mendian, ez dagoela bat ordaintzen duenik eta zelaianPettiarrean oso guttik, beraz «etxalteko legarrak» zaharren kontuakbilakatu dira edo XIX. mendeko almanaketan irakurtzen. «Herrikolegarrak» jendeen erdiek ez dituzte ordaintzen.Etxalteko legarra k (capitatio) zentsuen bidez euskararen iturri ederrakizan ditugu, batik bat leku izenen, lekukotasunekin, baita legearen aldetikere etxe guztiak ez zirela berdin erakutsiz. Zu b e roan behintzat jendeal i b re izan arren, collazorik ez izan arren, baziren erregeari lotuak,Mauleko gazteluari lotuak, jaun bati lotuak, maister edo «p a s t e r» z i renak,eta b o t o i, beste etxalde arrunt bati lotuak. Horiek guztiak foru a na g e rt zen dira kode zibilik ez p a i t zen ez a g u t zen XVI. mendean Zu b e roan.Detxemak Elizak ere naski bere zergak zituen «detxemak» eta detxemaedo hamarren biltzaileak «detxemariak» abade laikoak zirensarritan, batzuk nobleak ziren (XIV. mendeko zentsuan agertzendirenak), besteak ez.Hogeigerrenak. Erregeari zuzenean XVIII. mendean bere obrentzatordaintzen zirenakFrantsesez «taille» zeritzon zerga ez zen Frantziako sistemarekinordaintzen Zuberoan ez du euskaraz izenik.(petxa Nafarroa Beheran).Lurren jabetasuna:Antzina eta orokorki.Euskara eta zuzenbide hiztegia ZuberoanLur amankomunak. Zuberoan «franc-aleu» herria da, esan nahibaitu izatez lurrak aske eta jendeak libre, mendekotasun orban barik45

Txomin Peillen Karrikaburueta erregeari egiten zioten zinaz kanpo loturarik gabe. Hala dioforuak eta hala saiatzen ziren jokatzen zuberotarrak. Eta foruak dioBetidanik oihanak, bazkak, eta mendiak, urak eta basamortuak,Zuberotar bizizaleen elkarrekikoak direla.Bearnesez: Totas las herbas, pach et glandadge deus heremscomuns, aigas, pescas et cassas de la terra de Sola de anticacostuma son comuns et francs a cascun manant et habitantdeudit pais (13. titulua, 1. artikulua)Hamazazpi, hamazortzigarren mendeetan Zuberoako jendetzagoiti joan zenean, erregeak zuberotarrenak ziren lurrak saldu zituen,urrengoan ikusiko dugun bezala, eta baserriak «kaletik» kanpo sakabanatu.Halatan ere gure egunetaraino lur asko udal lur geratu dira(Haunzen, Lakarrin, Santa Grazin) baina beste asko Nafarroakomugan (zubereraz «nafar hegian») Larrainen, Ligin batik batZuberoako herri guztien jabetasunak egon ziren. Jabetasun horrekoihanak salduz, ehiza lekuak alkilatuz, Iratiko elur herrixkako diruzeta artzainek eman apur batez, artzainenbideak eta ehizaterien bideakegiten dituzte, artzain txaboletan elektrizitatea, eta ura ipintzen.Larraineko katastroan direlako, ezkerreko zinegotziak buru, sekulakoauzitan sartu zen herri hori beregana dena bildu nahiz. Auzikeriazuberotarren gaitza izan da aspaldidanik eta hortaz Egiategik dionaikusiko dugu ezen zubereraz hiztegia aberastu baitigu, hitz zenbaitez.Afiosak. Halan ta guztiz ere, Zuberoa Erregearen lur pribatua zeneta XVII. mendeaz goiti, forua bazter utzirik, elkarrekiko lurren saltzeneta akuratzen hasi zen. Saltze edo akuratze horri eta jendeariafios esaten zaio euskaraz, «fief» frantseses, eta afiostea zen, askotanaspaldian erabilitako lurra erregeari erostea edo zerga bat urteroordainduz. Halan egin zuten Barkoixe Peillenekoek 1702, Zuberoakolurretan Mendikotziagako «olha» erosi zutenean. Milagateko mendiaLarrainen XVIII. mendean erregeak Zuberoari hartu eta Royal-Cantabres merzenario ohiei eskeronez eman. Badaude lurrak afios46

izena daukatena oraindik eta jende izena ere da, oraingo pastoraletantxarranga zuzentzailea Afios jauna da.Hona zer zion frantses f i e f esaten zaionaz Jakes Be l a k o a k ,1662.ean. Frantsesetik itzuliko duguna:«Etxe baten eta lur baten ondarea da jaun batek norbaitiemana zerbait omenaldiren trukean, izan dadin zina, hitzafede hitzetik baitator. Hitz hori erabil daiteke etxe noblebatentzat, feudozko batentzat, libre batentzat, paster (maister)batentzat eta noble ez direnentzat»L ü rdün arru n t a (Te r re-tenans): zentsuan agert zen den etxe eta jendeada urt e ro jaunari ordainduz beren f o n t s aeduki eta transmititu dez a-ketenak. Horien artean badira paster izenekoak, aski libre zirenak.Lürdün noblea (Nobles terre-tenans): Zuberoako hogeitahamarnoble halakoak dira eta Lextarreko epaitegia parte har dezakete epailegisa.Botoia, ez da «collazo» baina jaunari edo beste gizon libre bati, zergazbeste, ordaindu behar du edo eman. Hitz hori darabila Belakozaldunak, itzultzen dudana:«beste norbaiten —gehienetan aitonen seme baten, lurretanetxea eta familia jarri dutenek noiz eta hitzarmen bat eginikizan den zinez eta botoz, emaleen eta hartzaileen arteanbotoi izatea da, botoi hitza euskaraz eta gaztelaniazko boto hitzetikdator eta biak latinezko votum» (eskuidazkian 107. or.Baionako kopian 156)Egoera zatarrena zen eta ez zen belaunaldi batetik bestera askojarraitzen ezen Oihenartek zionez Jaunak botoiari zerbait eskatzenzionean makila eskuan egiten zion:Her-Jauna othoiez dagoenean botoiarikeinuz dauke uherari.Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan47

Txomin Peillen KarrikaburuOrain kategoria horik galdu dira. Garai batean, Zuberoan, nausibatentzat nekazari lanetan zebiltzan etxezainak, maisterrak bazirenorain ia denak jabeak dira.Erdizkakoa: Erkida.Erdizkako balorapenaz honela dio iruzkinean Belak frantsesez «gazaill e» edo mi-gain, erdi etekin dena dena, euskaraz erkida Be l a ren hitzez :«Et partialis pecora dicuntur ea quorum fœtus certis portionibusinter Dominum et pastorem dividuntur, tamquamproscenda data, sed estimata ut in fructu et argumenta habentesquod praetium pecoris excedit». Eta gero frantsesetik itzultzendudana: honelako aberea erdizka uzten denean (euskarazerkida) ez da dirurik ematen, honelako aberea edo gauzaelkarrekikoa da eta hartzaileari esaten zaio (frantsesez gazaillant)(19. artikulua eskuidazkian 358. or. kopian 508)Tratu edo kontratu horretan maiz biak galtzaile ziren Zalgizeknonbait XVI. mende azkenean bildu a atsotitzetan dio: erkida lurra,txorientzat sasi handia delaErkida, berho txoriendako (Zalgize 16.)Orain Euskal Erkidegoarekin hitz horrek arrakasta berria izan du.Oxala ez dadila Erkidegoa sai eta belen sasia bilaka. Izena egokia da,ezen Erkidegoan bi izan behar da, eta euskaldunok badakigu bigarrenazein duzuen.Lurrak eta mugakOndotik foruak eta haren iruzkinak eman deskribapenak ez dira askoaldatu eta hitz gehienak eta erabilera gehienak berdin jarraitzen dute.Bortü. Mendien izendatzeko hiztegi aberatsa du foruaren iruzkinak.Goi mendiari Belak bere eskuidazkiko 230. orrialdean bortu48

Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoanhitza darabila (guretzako 1200 metrotarik goiti da) eta bestea azpitikdagoena Belak etxamendi izenez ezagutzen du, eta bakoitzak bere ohiturazkoarau edo erabilera-legeak ditu. Etxamenditik bortura joateandauden mendiak bortüpe edo bortübe erabiltzen du testu berean, oraibortüondo deritzona.«Bortube da goi mendiko mugarritik beherago diren gainaketa goi mendi bidean daudenak» (eskuidazkian 230. or.kopian 334-337).Badakigu aitak erranik leku horretan artzainak egon daitezkelaelurra urtu arte, artaldeekin, gainera iruzkinetan gaineratzen duBelak:«bortubetaco sarüe izeneko bazkak bortube horietan daudeeta ezin dira debekatu» (eskuidazkian 230. or. Baionakokopian 324-327. or.)Sarüe. Hitz hori sare bilakatu da eta sae ahozkatzen «e» sudurkaribatekin, esaten da goi mendietan, bortuetan badirela behi sare etaardi sareak. Hegoaldean saroi izenez ezagunak dira eta gaztelaniazkosel hitzarekin zerbait ikusteko lukete.Bethatü: Hitz horrek zubererari eman du debetatü, (euskarabatuan debekatu). Jatorriz gaskoi hitza da, bedat euskaldundua. Belakaipatzen digu:«Bedat: norbaiten, herri baten, herri multzo baten jabetasunadaiteke betatu edo bearnesez bedat. «Bedats boalers» ididebeku hori Erramu egunetik Eguberriraino idiei debekatuakdira. Orduan ere ez da zilegi leku hartarik zuhaitz egoztea,debekatu horretako auzokideen beren baimena eman gabe»(eskuidazkia, 285, kopia 395)Betatü horietan artzainak edo itzainak edo unaiak aterpe batenegiteko eskubidea du. Hona zer dion Belak:49

Txomin Peillen KarrikaburuIheska. Iheska, aterpe gisakoa da eta goimendietako betatuetan,aizolbean jartzeko egiten dena (eskuidazkian 230,kopian 324-327)Larreak (bearnesez herem, erm=basamortu). Inoren ez ziren lurrakbelardi, alor gabekoak, iralekuak, denei zabalik, noiz nahi eta nolanahi erabil zitezkeenak; batzuetan larre asko zegoenean, herri batenjabetasuna Lexantzü mendia, Ligi mendia. Honelako larre mendiezBelak dio eta frantsesetik itzultzen dugu:«Goimendietarako bidean ikusten diren bazka batzuk,ezin debekatu direnak, biscai edo biscar sarüe izenekoak dira.»(eskuidazkian, 230. or., kopian 324-337)Gaskoinako Landetan zernahi larre bazen eta negua nafartarrekzuberotarrek beren ardiekin han igaro ohi zuten, orduan larreak launeta ordoki ziren.Lürren zedarriak. Landutako bi lurren mugei mugarriari, zedarriesaten da Zuberoan. Garai batean ezin zen ez alanbradoz, ez zerrailluzlur bat hesi, beraz jabeen arteko lurrak zedarriz markatuak ziren.Aitor dezagun, katastrorik ez zenean, garai batzuetan eta etxe traketsbatean zedarriak aldatzeko guraria handi zela. Bi etxaldeen arteanharresia egon diteke eta honi arterria deritzogu.Olhalteak (saroiak, seles). Ez dira bakarrik Zuberoan aurkitzenbaina gure herrian berrezitasuna daukate. Eman dezagun Garazinolhalde batean artzain bat dago bere artaldearekin, Zuberoan berrizlauzpazortzi artzain eta beren artean, txandaka, ardiak zaintzen etabatzutean mendi gazta «bortü gazna» egiten. Denen lana antolatzekolagunen artean Artzanbideak edo artzanideak urteko biltzarra egitendute.Mendietan dauden o l h a l t e a k l u z a roago aipatuko ditugu, baina hore re artzain etxo l a ren inguruan artzainek, txotxa erosi dutenek, etamendia Zu b e roakoa izanik ere lur eremu batean nahi dutenaren egi-50

teko elkarren arteko jabetasuna badute «olha üngürü» hori etxo l a t i knorabide guztietara aizkora bat jaurtiz egiten zen muga. Jadanik Be l a k1662.ean honela kontatzen du, cayolar (olha) hitzaren iru z k i n e a n :«olha aizkora baten jaurtiketako urruntasun artea deladiote, gizon bat lekuaren erditan jartzen delarik eta olha markatzeneskuan duen aizkora munduaren lauburuetara jaurtizgurutzea eginez, hortik dator olharen eremua» (Commentairesà la Coustume de Soule 234-235. or. frantsesetik itzulia)Notarioen paperetan ere hesparru horrez kanpoko lurrak izendatzenbadira ere, zenbat ardi txotx sar daitekeen idatzia da eta ardiekjarraitu behar dituzten «builtak» edo inguruak zehaztuak. Olha, etxolada eta olhaltea, etxola gehi inguruko lurrak. Olha partearekin bateanartzainek leku horretan ehizan ibiltzeko eskubidea daukate.Etxea, etxondoa, etxamaEtxondo hitz hori erabiltzen da jatorrizko, jaiotzezko, sortzezkoetxearen aipatzeko. Belak esan nahi zabalagoa eman omen zion etxamaizenez aipatuz:«Et x a m a k ( Ma i s o n s - m è res). Sendoak ahula garraiatzen duelakohalaber lehen etxeak (ama deituak dira) haietarik beste etxeaksortu direlako» (aip. eskuidazkian 28. or. frantsesetik itzulia)Hain zuzen batik bat Basabürüko mendietan etxeak doblekadaude etxezaharra ama-etxea Idiartea, berriagoa Idiarteborda, etxamaSagaspea handi sortua Sagaspeborda. Honela Larrainen eta Liginzerrenda aski luzea egin daiteke.Etxea, eta maiorazgoa, ondore eta ordeinu gaurEuskara eta zuzenbide hiztegia ZuberoanHorko hitz gehienak, gaur arruntak izan arren, bakarrik XVIII.mendeko idazkietan irakurtzen ditugu eta oraindik bizirik daude,Iparraldeko notarioen axolaz ohiturak gorde direlako.51

Txomin Peillen KarrikaburuZu b e roan baserriko e t x a l t e a haur zaharrenari «g e h i e n a r i» uzten zaioizan dadin neska, izan dadin mutil. Aitaren eta amaren aldetik ize b a k ,z a h a r renak ziren etxen ezkondu. Ho r retarako hiztegi zehatza dago.On d o re emate horri «p r i m a n t z a» d e r i t zo. Ezkongabea etxe bateanmutil bat p r i m ü g e i dago eta bestean neska ba p r i m a g e i. Ez k o n t zen zireneaneta oraindik ez k o n t zen direnean primü/primak ezin dira elkarrekinezkondu, etxe bat aukeratu behar baita eta hori Zu b e roako foru a nnahiz frantsesez, nahiz bearnesez idatzia dago eta horrek ez du euskalhiztegi baten garatzea oztopatu. Fo ruan eta bearnesez ere gaur bestehitzik darabilate «hilh/ hilha primogenit» edo «heritaire» d a .Ez k o n t ze a rekin ontasunak daudenean k o n t ra t übat egiten da.Ez lehen, ez orain ere sarritan ez du ezkontzak jabetasuna osokia l d a t zen. Boterea nausi zaharren eta nausi gazteen artean zatikatu beharda, elkarrekin egonaz eta berriki arte pentsiorik ez zenean, gehienetanh a l a xe zen edota bi etxe baziren eta bakoitza bere aldetik bizi zire n ,baina primantzak bazituen bere baldintza hestuak: zaharrak elbarrituakz i renean etxean edukitzea eta horretarako etxean egoten zen prima edoprimü bere zatiaz bere «p h a rt e a z» edo bere legitimaz kanpo, beste laurdenbat badu zaharren art a t ze k o. Antzina etxean egoten zenak erd i abazuen. Gurasoek d e s p r i m ü t üzezaketen ume zaharrena.(Ipar Euskal Herriko notarioek beren ahaleginak eman dituzteetxeen gordetzeko foru arauaren aplikatzen, baina bat dirugosez edofrantses legeak burua beroturik bere partea eskatzen bazuen eta dirurikez bazen, etxaldea saltzen zen eta dirua zatikatzen, honela hamaikaetxe kanpotar erdaldunen eskuetara joan dira. Gure familiakokasuan aitak eta amak abandonoak egin zituzten, erran nahi baitafrantses legearen saihetsetik pasatu. Beren partea utzi, aitak etxondoanehizarako eskubidea idatziz gordeaz eta hitzez etxondoan babesa.Babes hori etxea aski handi denean logela bat, askazien khanbera batzuetanpaperetan agertzen dena. Amaren abandonoa izan zen 1930estimatu partea 1960.ean prezio berdinean eskatzea).52

Hiru bikote nekez bizi zitezkelako Zuberoako etxeetan, etxetikjoan nahi ez zena, etxeko seme zahar edo etxeko alaba zaharrak ezkongabejarraitzen zuen eta baserrian lan egiten; beren logela bazuten,janaria, arropa eta diru zerbait, gero seguroak. Azken denboretanberen pisutxua ere antolatzen zitzaien etxe batzuetan.Ezkontza ontasun bilketaForuaren arauera eta geroztikako baserrien praktikak darakusa,gazteak ezkontzen zirenean, etxean gauza asko sartzen zirela:1. dotea dirutan edota jantzi, altzari, lur edo aberetan (dot, frantsesez)2. etxe sartzeko opariak ikustateak gonbidatuek ezteiliarrek ekarriak(étrennes ou joyaux frantsesez)3. abelhatsegarria, ugazaita (aitepontekoak) edo ugazamak (amaponteak)eskaini abere urrizak.Abelhatsegarri (galdutako ohitura)Abere horik ez dira dotean sartzen diren edo opariz ematen direnakbezalakoak. Ezen dotean sartzen dena kontratuan bereizia da etadiruz estimatua eta halaber bereziak beste edonork eman opariak.Abelhatsegarria emailearen eskuzabalatsunari uzten zaio etaemaileak jende aurrean ezkongaiak esposatu ondoren elizaaurrean, adventice edo kanpoko ezkongaiaren gonbidatuenaurrean ematen da, batzuetan ere eztei otoruntzaren azkenean.(eskuidazkian 412. or., kopian, 595. or. )Eta Belak hitzaren etimologia ematen du:Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan«Abelhatségarri: hitz hori hiru zatiz egina dago: abel edoabere (fr. bêste), hatse (hatsarre, fr. commencement) garri (fr.pour); zeren eta emaleak halaxe hartzaileari abeltalde baten53

Txomin Peillen Karrikaburuabioa ematen diola jakinarazten dio, miga, behi, nahiz besteabere izan daiteke, eme ernaria gehienetan edo kumearekin,nasai daitezen eta ezkonberriek emaitza hori hartzean probetxuatera dezaten» (eskuidazkian 412. or., kopian 595. or.)Dote zati bat aberetanBarkoixe Peillenenko paperetan honela agertzen da:«Le mesme d’Errecart dit Peillen a promis de bailler à sadite fille deux petits junes bœufs de dix-huit mois chascunqui seront à la disposition de la dite future épouse»«Errekarte, Peilleneko berak bere alabari hamazortzi hilabetekobi ergi gazte hitzeman dizkio, emaztegeiaren eskuizango direnak» (1688.eko otsailaren 7an)Hau ez da abelhatsegarria, ez dira abere urrizak, baina dotearenzatia Isabela d’Errecart de Peillen, Idaunzeko Dagerragoihen primuarekinezkondu zenean kontratuan idatzia.Dotearen bilakaera Egiategiren araberaSenarra dote emale:«Noizpait etxeko alabek soinekoak baizik etxerik etzütianeramaten senarrak zütien dotatzen» (Jusef Egiategi, Lehenlibürüa, 1785.ean idatzia, Ezkontzeaz, 114. orrialdea)Doteen diru hantura eta ohitura Erregeren kortetik, burgesetaraigarotzea:54«Noizpait berrogeitahamar luis arrenta züana aberatsenherrokan zagoan. gure Errege jaunaren alabek sei mila luiszüen dotea; halako bat Paueko proküradoreak e’lüke nahi»(aip. lib. 114. or.)Bere denborako baserritarrez idazten du:

«Azkenean zor eginez baizik eztirelakoz etxeko alabak kanporatezarten» (114. or.)Barkoixen gure jatorrizko Peillen etxearen artxiboan irakur daitekenola etxeko jaunak Petiri Peillen Errekartek 1774.eko urtarrilaren12an 150 libera, mailegatzen, jesaten dizkion salerosle bati harenalaba Mariak 375 liberatako dotea eduki dezan.Hemezortzigarren mendeko ohiturak jorratuz gaineratzen du:«(...) hantik ezkontzeak eztü izena baizik ta egiazkoa dagertü: saltzen dirade alabak ahalik merkeena ta semeak ahalikkarioena» (aip. lib. Ezkontzeaz, 115. or.)Gurasoen kezkak eta nekeak azaltzen dizkigu:«Hogei urteez aitetama, haren dotearen biltzeko beharrazpairatü diradenean, Sühiak dü lehen urtean agorrarazten, osorikere etxea tipiltzen eta eskelagoa (txirotasuna) hau ondokoeradelatzen» (aip. lib. Ezkontzeaz, 108.or.)Azpimarratzen du:«Doteak nahi dütie, ezkontzetan handi ta (h)urtzen diradeelürra bezala» (aip. lib. Ezkontzeaz, 108. or.)«Jendea itsütü eta aberastarzünaren üdüriak (itxurak) düeskeletü, handik etxeak zatizka erorten, doteak ezteietanjanik» (aip. lib. Ezkontzeaz, 113. or.)Egiategik zuberotar forua miresten du eta dio:Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan«Pribilejioak zaharrago eta gomendagarriago izan beharzaizkü, zeren gure antzinekoen bertuteri zor baitutugu eta txipi t ze edo galtze a rekin heenganik andekatüak baiginate»(Bigarren libürüa, argitaragabea, ik. Euskaltzaindiko digitala).Baina Foruan Lapurdin bezala Zuberoan badago baldintza gogorra,haurrik ezpada sortzen dotea itzuli behar dela, nahiz Forua mirestenduen Egiategik, hor kritikatzen du:55

Txomin Peillen Karrikaburu«Haurrik ezpada jiten ta anderea hiltzen dotea behar ützüli(...)Etxalteari behar zati handi bat ebaki, osorik egonenzena, doterik hara ezpaliz sartü» (aip. lib. Ez k o n t zeaz, 123. or. )Ezkerreko haurrak, bastartak, bortakMaite Lafourcade andereak bere tesian erakutsi zuen XVIII. mendeanzenbat haur ama ezkongabetarik jaiotzen ziren Lapurdin % 21,Pirineotan % 2. Santa Grazin, auzoko andre batek ziostan bere belaunaldiko,nire belaunaldiko nesketan ia erdiak haurduntu zirela ezkongabean.Gaur esan dezaket berdin dela eta batzuetan bigarren haurraedukitzen denean dela ezkontzen, lehen haurrak ezteietan parte hartzenduelarik. Hor euskaldun ohitura dago ezkontza saioak egitenzirela eta haurra eduki arte ez ezkontzen Trentoko kontzilioak debekatuarren ez da Iparraldean behintzat sekulan ohitura hori, orainarte, gelditu. Hori behar bada haur mota hori ez zelako Biarno higanauteanbezala gaizki ikusia. Bearnesek diote, oso esaera ezezkorrezPay de ventura/ may de segura. Ama gureak irribarrez zion: «Ez ziekbizier baizik agitzen». Egiategik bere lehen liburuan honela idatzizuen, esanaz legezko haurrak eginbidez eginak ezkera haurrak bainoflakuago direla.Auzikariak«Zertako diradean hüme bastartak, ezkerreko haurrak,egiazkoak beno azkarrago da galtoa? Arrapostüa aldiz ezkontzebagetan, omen diradealakoz haurrak egin; eginbideazardüra nekez eginak, nekezia hartarik diradeala flakü sortzen.Besteak aldiz gauza ebatsien pare, bihotzaren ta arimaren takorpützaren indar güzien diradealakoz, beraz zaintsüago diradealasortzen» (aip. lib. 275. or.)Herri auziak eraman ditu Zuberoak egia da Erregeari bereakzituen lur amankomunak erosi behar izan zituztelako, baita bearne-56

sek lapurtu lurren ezin bireskuratuz eta zorrek Matalasen jazarpenaekarri. Hortaz dio Egiategik:Erradazü Züberoaherri haiñ kütoa (oso txikia)Zenbat abokatü ta proküradorezure bizian düzün gizentüeta zonbatez heek zütien ahültü.(Bigarren liburua, argitaragabea, Euskaltzaindiko digitalean)Baina gizabanakoak ez ziren atzeanago:«Gü baliman h(e)üskaldünak hartara ihor beno enjogiago(emanago) giradealako, medika sendagarriak beharrago güntüke»(Lehen libürüa Igoriaz (gorrotoaz), 225. or.)Zorrek sortutako nekeez euskaraz idazten du:«Be h a rd ü n a k, eskalegoaz e t x a l t e a düalarik ingüratürik,etxea haur bilusiz beterik, arka hutsik, abainak solairuan, zor -dünak zain, algoezila atean, auzietaz nekatürik, anereak deusereztürik,handik beharra bizioen ama da gertatzen, horrekongi egin ezinari gaizki egineraziten» (aip. lib. Nekeziaz,45. or.)Ondore, ordeñü eta arranjamentüEuskara eta zuzenbide hiztegia ZuberoanOndore edo «huntarzünak» nausi zaharrak eta gazteak bizi direnoestima daitezke eta gero aurrideen artean «arranjamentüak egin»nausi gazteek lanean jarrai dezaten bakean eta egun batean zaharrakjoateko orduan izango dutenean lasaiki begien zerratzeko, baina betizaharrentzat «gozamena» gutienik gordeaz.Batzuetan ere inor ezpada etxean ezkontzen hontarzünak zatitugabe egon daitezke, urrengoek «undokotarzünaren fresak» edo eralkipenakordainduko dituztelarik, aurrekoak desagertuko direnean.57

Txomin Peillen KarrikaburuAzken zaharrak ezpadü «ordeiñürik» egin, sistema zaharrean alabazaharrenak edo seme zaharrenak etxea hartzen zuen, etxondoak jarraipenaizan zezan; jadanik ezpazuen hartu eta besteei beren «lejitimak»ordaintzen, ahal bazuen. Ezinez joan den mendean etxeak saltzenziren. Orain ez dago hainbeste umerik baserrietan eta bestalde nahizbaldintzak askoz hobetu, zaharrenak ere ez dira etxondoan sarritanegon nahi.Lurralde banaketa eta agintariak foruanDeganak. Parrokiak edo udalak izateko ordez «degeria» edo degae -ria izeneko zatiketa bazen, beste inon erabili izan ez den hitzaz.Euskaraz ez du ondokorik utzi hitz horrek, herri esan baita beti bainadegeria ere erraten zitzaion horri eta degeria bakoitzean degan edodekanoa bazen. Degeria batean hamar herrixkaz goiti sartzen zen etadegeria Nafarroako bailara bezalakoa zen. Jakes Belako lege gizonakXVII. mendean honela zekusan, degan edo diputatu sistema hori:«Herrixka multzoa da zeinen herritarrek, antzinadanikezagutzen duten leku batean biltzeko ohitura daukaten.Metonimiaz lekuaren izena biltzarraren izena izan daiteke.Zazpi dira Zuberoan degeriak baina hamar izango ziren, aldebatetik latinetikako decas edo decaniatik datorrelako hitz hori,ezen biltzarra biltzen denean deganari, «hamargarrena» esatenbaitzaio» (Commentaires à la Coustume de Soule, 30. or.)Deganak bazuen degeriaren administratzeko eta justizaren epaienezagutarazteko, aplikarazteko boterea.58Hona zer dion Belak:«Degana bere herriko gizonik argiena izan behar du, bereabisu, aholku eta aginduekin degaeria bakoitzean herriko justi z i a ren zaintzaile buru izateko eta Zinbideta Bi l t z a rNagusietan diputatu izateko. Herriak bozkatuz aukeratuak

dira; degan bat hamar bat parrokia edo herriren ordezkari da;kargua ezin du ukatu eta baldin egiten badu idi baten sariaisun badu eta herrialde batek ez badu izendatzen berdin»(eskuidazkian 108. or. Baionako kopian, 157)Zainhoak. Parropia bakoitzak bere ordezkoa «zainhoa» gizonak(frantsesez fermance vezialère edo auzoen bermeak» bazituen herritxikietan arartekoa egiten zutenak. Honela idazten bere eskuidazkianJakes Belakoak«Fermance vezalière eta herriko mintzairan sainhoa delakokargua gertatzen zaion gizona ezin da ez Lextarreko justiziKortean ez eta Zuberoako beste korte batean epaile izan.Herri hau legez jarri zenean kargu horiek agindu ziren, halaetxe batzuen jabeak sortzez, nahiz ezkontzez, nahiz erostezberen parropiako auzoen berme bezala ihardetsi behar duteeta gizon horiez baliatzen da norbaitek beste norbait, idatzirikgabe, justiziara deitzeko. Kargu hau bilaun da, eta besteohore, horrelako gizon arartekoa beste abantailetarik baztertuadago» (eskuidazkian 73. or. Baionako kopian 105-106.or.)Eta azpimarratzen du:Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan«Eta esaten zaie zainhoa deganen aurrean, beren auzoenberme direlako. Degana etxe horretako nausiari edo andrearizuzentzen zaio auzo guneko aferetaz denean (deiak, salaketak,eta beste). Ez da lan noblea» (aip. eskuidazkian 74. or.)Zin egotziak. Hitz horren lekukotasun zaharrena Bela da, eta badirudiaspaldian Zuberoan erabiltzen zela, geroztik euskara batuakadiera desberdina eman badio ere. Hona nola aipatzen dituen Belak:«Larraine, Urdaits (Santa Grazi) Ha u zeko diputatueilekuko jendeek diote cin egotçiac esan nahi baitu zinpean daudenaketa hala Erromatarrek, conjuratus, zinkide zioten59

Txomin Peillen Karrikaburuberen egitekoak burutzeko, elkar deitzen zutenean eta degeriak,parropiek (herrixkek) diputatu hurak zinkidetzen dituzteberen herri-arazoetan nahaspilarik izan ez dadin, berenekintzetan ez jakinean baitik gerta ez dakien» (eskuidazkian86-87; kopian 125-126)Justizia foruanNobleen betebeharra zen justizia. Zu b e roan baziren hamarpotestata, hamar etxe besteak baino ohoretsuago, baina ez besteakbaino boterean gorago. Noble lurd u n a k e re potestatak b ez a l aLextarreko justiziako epaile ziren.Egia da Erregeren prokuradorea bazela, baita abokatuak ere legeakikasi zituztenak, baina nobleek Foruaren aplikapena kontrolatzenzuten, nahiz batzuk ez zuten eskola handirik. Laster ere abokatuakepaile izateko irritsez beren urratsak eman zituzten Lextarre k oKortean epaile sartzeko.Bestalde badakigu Zuberoako Zinbidetan herriak legeak egitenzituela, eta haien artean lege gizon bat edo beste zegoela, noski, geroOrdako Kortea ren, edo frantsesez le Grand Corps delako nobleen biltzarrarenonespena behar zutela eta laster XVII. mendetik goitiErregearen sinadura. Parisen zer gertatzen ez zekitelarik Versaillesen1789.ean Estadu Orokorrak (Etats Généraux) bildu behar zirenean,nobleen kezka handiena zen eskatzea, Zuberoan parte hartzea, araueta legegintzan.Lextarreko Korteak XVII. menderaino botere handia zuen, bainagero apelazioa Pauera pasatu zen. Zuberotarrek ez zuten ezer ikusinahi bearnes lurralde jaleekin, eta Bordelera nahiago izan zuten lotu.Egia da halan jendea hain auzikaria zelarik, Bordelera joaiteak hoztenzituela. XVIII. mendeko justiziaz eta egoeraz zubereraz idatzi zuenJusef Egiategik eta hari zor dio zubererak, berriki batzuek erabiltzen60

dituzten hitzak. Geroago ikusiko dugun hiztegi xumearen gordetzeakarrazoi bat eduki dezake 1945.eraino Donapaleun zegoen «bakejustizia» euskaraz ibiltzen zela.Bideen erabilera eskubideakGai minberatsua da jendeak eta abereak nola nahika ibil ez ditezenarauak jartzea eta bide horien mantentzea. Bide gehienen mantentzeaherri bakoitzari egokitzen zitzaion, herriko gizonak bilduz etaauzo lanean, herritarren umorez zübereraz «aize lan» bezala, orainartegorde dena.Bidez. Honela dio foruak, bearnesetik itzulzen duguna:«I. Errege bidez, uztabidez eta artzain bideez, bakoitzakbere parropiaren mugetan, behar diren konponketekin bideakegoera onean eduki behar dituzte eta bizizaleak hartarabehartuak dira parrokia (herrixka) bakoitzean bideen erabileraoztopatua izan ez dadin» (36. titulua).Errege bideak. Frantsesek Zuberoa erosi baino lehen errege bidea,ingeles garaian, harriztatuak ziren eta Santiagora joatekoSaraitzukoarekin bat egiten zuen Iturzaetako lepoan. Bide horretanb i z p a h i ru zubi zeuden harri pikatuan eginik Ma u l e k o a ,Barragarrikoa, Atharratzekoa Ligikoa. Errege bide horren aipamenaXVI. mendeko Atharratze jauregia kantu batean dago:Hona zer dion foruak:Atharratzeko hiriahiri ordokiMaria Madalena alde batetiErregeren bidea erdi-erditi.Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan«II. Er rege bideak. ( b e a r n e s ez Fo ruan Cami Re a u )Zuberoan zabaltasunez bederatzi berga edo beso behar dituzte(gutxi gora behera 4,14metro) eta uztabide edo uztapideek61

Txomin Peillen Karrikaburu(bearnesez Foruan Camin de garba), hamahiru beso (nonbait5,98 metro), azken horietan bi gurdi, bi orga, oztoporik gabepartu daitezen eta altxubideek, abereak borturako (goi mendirako)edo Mauleko merkatura eroateko bideek, hamalauberga edo beso zabal (6,44 metro)»Bere iruzkinetan leku askotan Jakes Belakoak dio uztak zutik daudenoez dutela abereek uztabidetarik igaro behar, altxubidetarik baizik.Uztak egin eta gero abeltaldeak bide horietan eta belarra eta uztaegin lekuetan sar daitezke. Hain zuzen honela dio behin foruak:«III. Artatxikia eta garia (ogia) alorretan dagoeno abereibide horietarik ibiltzea debekatua zaie; altxubidetatik (altchoubidegrafia Fo ruan) ibili behar dute bortura edoMauleko merkatura joaten direnean: alderantzizkoa egin lezakeenak,aldi bakoitz, aldikal eta abere bakoitzerako targa batordaindu behar du, erdia erregeari, bestea kexatzaileari; etauztetan kalterik (ogenik) egin bada, neurtu galerak galtzaileariordaindu behar lizkioke»Bearnesezko Foruak altxubide darabila, beste hitzak tradizioakgorde ditu. Altxubide, hitz hori Nafarroa Garaian darabilate, gaztelaniazcañada deritzo eta antzina bide zabalenak ziren. Foruari eginiruzkinetan eta frantseserako itzulpenean Belak etimologia bat emannahi izan du «altxatzeko bidea», goiti joatekoa, baina garai hartakoOihenarten bidez badakigu «artzain morroin» esangura duela, bestebarik, esakunak diolako: haserretzen direnean artzain morroinak/agertzen direla gazta ohoinak:Aharra ziten altxonakager ziten gazna ohoinak. (Oihenart, 10.)Foruak aipatzen ez dituen eskubidedun bideen artean gaur eretoponimian eta erabileran gorde dira batzuk Euskal Herrian lekuaskotan hilkutxaren pasalekua mugatua da, eta betebeharra badu:62

ehin eguraldiarengatik edota bidearen suntsidura, halaxe daBerrietxeko zürrünbidea gure Santa Graziko etxeaurretik doana.Eskubide eta orain arte ezin kenduak, ezin salduak, ziren oihanbidea,elgebidea, elizabidea edo merkapidea. Orain Iparraldean alkateek daukatenboterearekin eta «lurren bilketa» eginez geroz, asko eman edosaldu dira azken hogei urteetan.Beste bide batzuek ez dute lege obligaziorik, beren neurriarenarauera aipatzen dira, mandobide edo organbide (gurdibide). Edo erabilerarengatiklera bideak aldapan marrarik gabe zuzenean gainbeheradatozenak.Altoa: norbaitek ez badu bide batean igarotzeko eskubiderik, norbaitaurrean jar liteke alto eginez. Hori egiten zuen gure aurretikIbarburu etxean bizi zen nausi zaharrak eta burdin sarea eskuan pasatzeaeragozten zuen. Badakit gauza askotan Zuberoa kontserbatorioadela baina ikusten dudanean Eusko Jaurlaritzak baserri bide guztiakgaztelaniatik itzuliz, Landabide izenez ezagutzen dituela, akulturatzebideetan gaudela diot.Zuberotarrak eta soldautzaEuskara eta zuzenbide hiztegia ZuberoanForuak dio garbiki zuberotar guztiek armak edukitzeko eskubideadutela, alegia beren mugak zaindu behar dituztela hiru arrotz herrizinguratuak direlako:Bearnesez: Los habitants de Sola per so que son assis enl’extremitat deu Reaume circundats et clos entre los Reaumesde Navarra, Aragon et pais de Bearn poden portar las armasper lor deffensa et deudit pais en tots temps (Lehen tituluaIII. artikulua)Iraultzaraino lege horrek gaineratzen zuen, ezin zela zuberotarbat soldadu bidali herritik kanpo, horregatik XVII. mendean «milesgloriosus» izan nahi zutenentzat merzenario boluntario «errejimen-63

Txomin Peillen Karrikaburutü» bat, les Volontaires du Royal Cantabre sortu zen. Iraultzatik landan,ipar euskaldunak, batik bat zuberotarrak behartutako zerbitzuaukatuz insumiso handiak izan dira, orain arte.Jendeen nortasunaJakileak behar ziren eta jarraitzen du bizitzako une handietan:ezkontzetan jakileak hor daude beren sinadurez orain lehen beren hitzezezkongaien nortasuna ziurtazeko; nortasun agiririk ez zen garaihaietan ere notario baten aurrean aurkezten zenean, bi jakileekin egitenzen. Badakigu Etxahuneko Pierre bere osaba Joanesen bi etxaldezjabetu nahi zelako, bi jakile faltsuekin notarioarengana joan zela, esanazJoanes osaba zela eta etxeak Pierreri ematen zizkiola, baina «gezurreanhatzemanik izan zen».Beste kasu batean norbaiten nortasuna, agiriak izanik ere, ziurtatubehar da: auzoek hila ezagutu, hilkutxan sartu eta zerratzearenlekuko «jakile» dira. Hilkutxa ere hilobiraino jarraituko dute. Niri bibider gertatu zait, honela jakile izatea Santa Grazin.Jendeen nortasuna dela-eta Zuberoan «frantses izena» sinadurakoada, baina erabiliago eüskaldun izena, etxearena.Negozio hiztegitxoaSail horretan gaztelaniazko hitzak badira, komerzio, negozio, prezio,sozio, baina euskarazkoa ere (düntze, eroste, hitzartze jesaite, saltzeeta beste ).Tratü bat egiten denean, «jakile» bat (lekuko bat) hartzen da edobiga esküan bosteko batekin eta hitzez; geroko tratü bati «hitzartze»erraten zaio; tratü hori izan daiteke erospenerako edo lanerako. Oraindebisak eta aurrekontuak egiten dira gehiago.Diru «jesaiten» denean «pherestazaleak» notario aurrean edo jakileaurrean paper bat eginarazten du, eta «zorrak bardintü» ondoan «har -64

tzedünak» «zor kitantxa» ematen. Segurtasunez, maiz, berme bat hartzenda, bermantza ematen duena bestearen lekuan zorra ordaindukoduela. Nahi bada ere diruaren trukean «jesaileak» «bahi» bat utzdezake (Monte de Piedad horietan bezala).Foruaren hiztegi bereizia, frantses Iraultzak galaraziaAbelhatsegarri: ezkontzako abere opariaAfios: erregeak edo jaun batek alkilatua edo salduaAltxubide: (orain bortübide)Bizkünte: bizkondeaBotoi: lur noble edo eznoble bati lotuaDegan: degeria burua, bailaraDegeria: hamar bat herri edo «parropia»Detxema: elizaren hamarrenaDetxemari: detxema biltzaileErkida: lur edo abere jabe erdizkaErregebide: (orain bide berri)Etxama: bizpahiru etxe berrien jatorrizko etxe zaharragoaEtxamendi: etxetik hurbil den mendiaGalerak: kartzel gogorrena edo txalupetakoaGaztelüzain: Mauleko gazteluaren buru edo kapitainaHogeigerrena: XVIII. mendeko errege prodigoek eskatu zergaIheska: mendi aterpe eskubideaLarrari: artzainaren urteko ahari zerga jabeariLaurdenkatu: laurdengatu lapurdierazLürdün: batzuk nobleak besteak ezEuskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan65

Txomin Peillen KarrikaburuLextarreko Kortea: Zuberoako epaitegi nagusiaOrda Kortea: nobleen biltzarraPaster: lur bat, etxalde bat alogeran daukanaPotestatak: Zuberoako hamar aitonseme nagusiakProküradore: erregeren ordezko epaitegianSisak: janarietan eta Zuberoako ugetan kobratzen diren zergak(orain tasak )Üztapide: bearnesez «Camin de garba»Zainhoa: herriko auzoen bermeaZinbideta: Zu b e roako «here n b e s o a re n» biltzarra, arau eta lege egileZinegotzi: Zinbidetako diputatuaZuberoa: izen zaharra XVIII. menderaino (Orain Xiberoa)Oraingo lege hiztegia zubererazAbandono: aurride batek senide batek utzi etxeko parteaAbokatü: lege gizon ala ez norbaiten alde hitzegiten duenaAbonitü: legez onartu (ia galdutako hitza)Aholkülari: afera batean bere abisua ematen duenaAitorpen: bere errua ezagutzea (ez da kofesatzea)Aizelan/aizolan: herriko bideen edo beste zerbaiten konpontzekoauzoko gizonezkoek egiten duten lanaAlokaidetiar (sin. etxetiar): apopiloan bizi denaAlthe: lege gizon izan gabe abokatü denaAlto: norbaiti bide pribatuan igarotzea debekatzeaAmanda: isuna (frantsesezko amende hitzetik fonetikoki mailegatua)66

Apela/apelazionea: epai batez dei egiteaArranda: garaitu herriak garaileari ordaintzen diona (1870.eanPrusiak, 1914.ean eta 1945.ean Alemaniak)Arranjamentü: aurridekin partekatzeaArrestatü, arrestazione: atxilotu, atxilotzeArtzanbideak: urte guztiz «Pentakoste astelehenez» egin ohi denolha bateko artzainek egin ohi duten biltzarraAuzi: hitz berria, ikus prosesBahi: diru edo ontasun baten ordez ematen denaBakada: behiak larre batean edukitzeko, auzo herriari ordaindubehar denaBakezko jüje: lehen mailako epaileaBerbal: polizia, arrantzuzain, ehizazain batek eman isuna (frantsesezkoProcès verbal, bitxitik dator, bitxi diot berbal hori paperadelako)Bermantza: norbaiten zorrak bere bizkar hartuko dituela hitzaemateaBerme: bermantza eman duen jendeaBizia pena: heriotz kondenaBotinaje: ezkongabe bizi izatea (botitü aditzak, nolanahika nahasi,esangura du)Bürü mozte/lepo mozte: hitz ezaguna baina abereekin baizik ezdena egiten gaurDebetü: debekuDesprimütü: gurasoek haur zaharrenari primantza kenduDothe: hitza ohitura bezala galtzen ariEuskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan67

Txomin Peillen KarrikaburuEginbehar: betebeharDret (sin. züzen): eskubideaEnbaxadore: bi partiden arteko mezu erantzunak errepikatzendituenakEtxalde: etxe gehi lurrak.Etxekalaba/etxekosemeEtxekogei: primü ala prima (heredero, heredera)Etxezain: maisterraEtxondo: jaiotetxea (bizi deno babesa edozeini eman lezaiokena,ahoz edo idatziz)Gaizkigile: gaiztaginGiltzain: elizako giltzak eta batzuetan kontuak edukitzen zituenak(fransesez fabricien)Gozamen: ontasun baten, ondare baten erabiltzeko eskubideaHartzedünHerri bide (frantsesez chemin ou route vicinale)Herriko mithil: Igandeetan eliza atarietan justizia erabaki batzuk,subastak eta beste abisuak «oihüstatzen» zituena. Orain herriko etxearen(udalaren) mezuak banatzen dituena eta errekauak egitenHerbeste: legez herritik kanporatzea (frantses zaharrean bannissement,orain interdiction de séjour)68Hitz harmen: notari gabe, eginaHuntarzünak: ondareaIzterbegi: etsaia, baina ez gerrakoaJabetarzün: jabe izateaJakile: legezko lekuko edo gertatua ikusi eta kontatzen duena

Jesaite/sos jasaite: diru mailegatu (kontratüz edo lekukoekin egina)Jüjamentü: epaiJüje: epaileKondenatü/kundenatü: kondenatuKomendio: norbaitek afera batean duen interesen zaintzeko egina.Kontratü: notari aurrean egin tratuaKridak: ezkontzaren abisuaKrima (sin. ehaite): hilketa baizik ez da zubererazLegar: zerga nagusiLegeOgen:1. erru, 2. kalteOgendant: errudunOndoko: seme alaba gehi beste guztiakOrdeiñatü, ordeiñatzen, ordeiñatüko: testamentua, hilburukoaeginOrdeiñü (sin. testamentü): hilburukoaPherestazalePlete(i)atü, plete(i)atzen, plete(i)atüko: abokatu batek defentsaeginPleteiu: defentsa`Partida: afera batean kontrarioaPrima: lehen alaba oinordezkoaPrimagei: etxerako aurre ikusi alabaPrimantza: lehen jaioari etxaldea edo ontasuna emateaPrimü: lehen seme oinordezkoaEuskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan69

Txomin Peillen KarrikaburuPrimügei: etxerako aurre ikusi semeaProses: auziaSarjant: frantsesez «huissier» legezko konstatazio egileSegida: seme-alabakSententzia: epaitzaÜrkhatü: urkatu (legezkoa galdua da, baina mende horietan jendeanitz urkatzen da)Ürkhabe: urkatzeko zur eraikuntzaXiberoako alkartea: Zuberoako herrien amankomunitatea, antziñakoZinbidetaren jarraipena botere askoz gutiagorekin, baina kulturan,antolakuntza, eta ekonomian erabaki hartzaileaZordün: zordunZor kitantxa: zorra ordaindu delako papera, notarioen edo jendeenartean paperean idatzia.Zürrünbide: hilkutxaren ohiturazko igarobidea, hilbidea70