Maquetación 1 - Pamplona

BIDEAKIRUÑA ETANAFARROAEZAGUTZEKO5 IBILBIDE IRUÑEAN ZEHAR9 BIDE NAFARROA EZAGUTZEKONafarroako ErresumaLur Anitza

NafarroaNafarroako ErresumaLur AnitzaNafarroako turismo informazioawww.turismo.navarra.es(+34) 848 420 420

1. IBILBIDEA . Iruña monumentala2. IBILBIDEA. Iruña, hiri gotortua: harresiak eta Ziudadela3 IBILBIDEA. Donejakue Bideak Iruña deskubritzen du4 IBILBIDEA. Iruña berdez5 IBILBIDEA. Gastronomia eta erosketakP1P2P3P4P5ARGITARATZAILEA. Iruñeko UdalaTESTUAK. Cristina Ochoa, Ana Ulargi etaEGN ComunicaciónITZULPENAK. www.traduCCI.comARGAZKIAK. Nafarroako GobernukoSustapen eta Irudi TuristikoarenZerbitzuko Argazki Artxibategia, IruñekoUdala, Diario de Navarra, EGNComunicaciónAZALEKO IRUDIA:Berta Buzunáriz | Formas de ProyectarDISEINUA. EGN ComunicaciónINPRIMAKETA. Gráficas CastueraLEGE GORDAILUA. NA-299/20111. BIDEA. Aralar mendia eta Ultzama ibarra2 BIDEA. Arroilen artean3 BIDEA. Pirinio atlantikoak4 BIDEA. Ekialdeko Pirinioak5 BIDEA. Erribera6 BIDEA. Estellerria7 BIDEA. Erronkari eta Zaraitzu ibarrak8 BIDEA. Ekialdeko Erdialdea9 BIDEA. Nafarroako ErdialdeaR1R2R3R4R5R6R7R8R9

Interesguneak9581097671 Gazteluko plaza2 Nafarroako jauregia3 San Nikolas eliza4 Gendulaingo Kondearen jauregia5 Navarro-Tafallaren jauregia6 Udaletxea7 San Saturnino edo San Zernin eliza8 Kondestablearen jauregia9 Comptos Ganbera10 Redin eta Cruzatarren jauregia11 Ezpeletaren jauregia12 San Lorentzo eliza13 Agustindar Errekoleten basilika14 Portale Berria15 Nafarroako Museoa16 Domingo Santuaren eliza17 San Joan seminarioa eta UdalArtxiboa18 Errege Jauregia / Artxibo Nagusia41920212223242526123Aldapako San Fermin basilikaRozalejoren jauregiaAndre Mariaren katedralaArtzapezpikuaren jauregiaHizkuntza EskolaSan Agustin elizaGoyenecheren jauregiaEntzierroaren monumentuaSan Bartolome gotorlekua(Iruñeko GotorlekuakInterpretatzeko Zentroa)Labriteko bastioiaBarbazán apezpikuaren ingurabidea1 I. IRUÑA MONUMENTALA2 I. IRUÑA, HIRI GOTORTUA3 I. DONEJAKUE BIDEAK IRUÑA DESKUBRITZEN DU4 I. ARGAREN IBAI PARKEA32245681011121311345Redingo bastioiaFrantziako portalea edo ZumalakarregirenaAskako bastioiaIngurabideko pasealekua.San Rokeko ilargierdiaTaconerako bastioiaSan Nikolaseko portalea.ZiudadelaMagdalenako zubiaCaparrosoren errotaDone Petri zubiaArrotxapeako zubiaDona Grazia zubia

IruñaIruñamonumentalagazteluko plazaArkitektura estiloak, jaurerria, erlijiotasuna, administrazioeremuak, elkarguneak... Bertako eraikin adierazgarrienakbisitatzea da modurik onena hiri baten idiosinkrasia uler -tzeko, jendearekin nahastea, zereginei erreparatzea, baitaeremuen ikusgarritasunaz, armarrien eta garai desberdinetakoeraikuntza estiloen dotoretasunaz gozatzea ere.Ibilbide honetan gauza asko aurkituko ditugu: eliza sinbolikoenak,katedrala barne; hobekien iraun duten jauretxeak,armarriak eta guzti; museo eta administrazio eraikingarrantzitsuenak, baita hiriko bizimoduan funtsezkoak direnzenbait gune ere.GAZTELUKO PLAZAIbilbidea plaza honetan hasiko dugu; izena datorkio LuisHutinek XIV. mendean horren mutur batean altxatu zuengaztelutik. Geroago, Fernando Katolikoak gaztelu bat eraikitzekoagindu zuen aurrekoa ordezteko, eta hori ereeraitsi zen denbora baten buruan, Iruñeko Ziudadela modernoaeraiki zenean. Luze jo zuen bertan etxebizitzakeraiki ziren arte, iruindarrak hirigunearen barnean bizibaitziren. Halere, XIV. mendean jada aisia eremu gisaerabiltzen zen.Plaza, gaur egun, biltzeko gunea da, eta bertan kafetegieta taberna ugari daudenez, aisiako uneak aise pasatzendira han. Kioskoa erdi-erdian dago 1943tik, eta hiriarensinboloetako bat bilakatu da; bertan maiz aurkitzen diragaitari-taldeak edo udal bandak kalea girotzen.baluarteairuña ibilbideakNAFARROAKO JAUREGIAGazteluko plazako mutur batean Nafarroako Jauregia dago,hau da, Diputazioaren egoitza. Sarasate pasealekukofatxada José de Nagusia arkitektoaren lana da; eskulp14iruña monumentala

Iruñairuñaibilbideaknafarroako museoamentzen da barnean nagusi direnpago zuraren kolore beroenaldean.ZAPATERIA KALEAXVIII. mendean, gizarte maila garrantzitsualortu zuen kale horrek hirikoegituran, eta bertako eraikinetanislatu zen hori. Horren lekukoakdira egundaino irauten duten jauregibarrokoak, baita biztanleen etxeaskotan oraindik ageri diren armarriakere.Eraikin interesgarrienen artean dagoGendulaingo Kondearen Jauregia;Enerizko Eslava familiak eraikizuen, eta, gaur egun, luxu handikohotela da. Etxeko fatxada hirikoluzeenetakoa da, eta hiru solairu ditu;bertako balkoietatik ziur askoikusten zituzten, eta oraindik ereikusten dituzte, Alde Zaharreko kalegarrantzitsu horretan izaten direnprozesioak eta gertaerak.Navarro Tafalla familiaren Jauregiaere nabarmentzen da;1752an agindu zuen hori eraikitzekoJuan Francisco Adán y Pérez kapitain,Donejakue zaldun eta Indietakomerkatariak.KALE NAGUSIAHiri historikoaren kale nabarmenenada; Donejakue erromesen betikokarrika da, San Saturnino parrokia–San Zernin parrokia ere esatenzaio, garai bateko burguaren elizagotorlekuabaitzen– San Lorentzoparrokiarekin lotzen duena. Hiruburguek bat egin zutenean, hirikokale nagusia bilakatu zen, eta bertanhainbat gremio eta lanbide bilduziren. XVIII. mendeko zenbait etxebarroko eta armarri noble ditu, eremuarenbultzada sozialaren adierazgarri,esaterako, Redin y CruzatarenJauregia, edo Ezpeletarena.San Saturnino elizaren ondoanKondestablearen Jauregia dago;XVI. mendearen erdialdean eraikizen hori, Leringo IV. kondearentzat.Berriki birmodelatu zuten eta hiriakdituen zentro zibikoetako bat da;erakusketak egiten dira bertan, baitaekitaldi ugari ere.Une horretan, Campana kaletik desbideratuzgero, Comptos Ganberarainoiritsiko gara; gotiko berantiarrarenetxe-arkitekturaren adibideada. Arku zorrotzeko ataritik kanoi-gangabatek estalitako pasabidebatera sartzen da; horren bukaeranpatio bildu bat dago.ERREKOLETENKOMENTUAKale Nagusiaren bukaeran, Errekoletenplazan, izen bereko komentubat dago, Felipe III.aren idazkariJuan de Cirizak fundatua; horrekgestio guztiak egin zituen lur horienjabe zen Koroak Ama Errekoleteiutz ziezazkien. Lana, Juan Gómezde Morak diseinatua, 1634an bukatuzen, eta XVIII. mendeko komentuarkitekturareneredua jarraitzenduen eraikina da emaitza.Kanpoaldearen soiltasunak ez dituislatzen tenpluaren barnealdeandauden erretaula barroko abera -tsak. Erretaula nagusia nabarmentzenda, eta alboetako beste bi; horiekmultzo ikusgarri bat osatzendute, 1700ean Francisco Gurrea yGarcíari enkargatutakoa.NAFARROAKOMUSEOAO-ko Andre Maria plazatik barnaaurrera eginez, Ingurabideko pasealekurairisten da; PortaleBerria da hori, garai batean hirirasartzeko zeuden ateetako bat.Handik oso atsegina da NafarroakoMuseoraino doan pasealekua;garai bateko Andre Maria Errukizkoarenospitalean dago museoa.Portadak irauten du jatorrizkoeraikinetik; 1556an altxatu zenhura eta Juan de Villarealen lanada. Kapera zaharrak ere irautendu, 1547an Juan de Anchieta harginakaltxatutakoa. Kaperako fa -txada ez da jatorrizkoa; XVIII.mendeko lan barrokoa da,1934an Garesko Bakardadearenelizatik horra ekarritakoa. Kaperanarte sakratuari buruzko erakusketainteresgarria dago.iruña ibilbideakp16iruña monumentala

IruñaIruñahIrI gotortuaZALDI ZURIAREN TXOKOAPenintsulan hobekien iraun duten adibideetako bat da Iruñekodefentsa-gunea, arkitektura militarrari dagokionez.Bere espazio gehienean ibil daiteke, eta horixe da, dudarikgabe, hiria bisitatzeko modurik onenetakoa. Bere kokapenestrategikoarengatik, bastioiek ikuspegi ederrakeskaintzen dizkigute inguruko auzoen gainean, baita hiriainguratzen duten mendien gainean ere. Harresietan egitendiren ibilaldiak lasaiak dira, idealak galtzeko eta inguruazeta konpainiaz gozatzeko. Egituren handitasunakbeste garai batzuk ekartzen dizkigu gogora, historianfuntsezkoak izan diren batailak, Iruña muga-hiria izan zenekodenborak.Bestalde, Ziudadelak eta hori inguratzen duen parkeak,Gaztelugibelak, hiriburuko zona berezienetako bat osa -tzen dute: harresiz inguratutako parke eder bat hiriarenbihotzean. Txoko eder horretara egindako bisita baliadaiteke bere eraikinetako batzuentzat egiten diren erakusketarenbat ikusteko –arte modernoari buruzkoak izatendira, eta Mistoen aretoan edo Bolborategian egitendira–, edo, bestela, aire zabalean dauden eskulturak ikusteko.SAN BARTOLOME GOTORLEKUAXVIII. mendean eraiki zuten, harresiz inguratutako esparrunagusiaren kanpoko laguntza nagusi gisa. Verboommarkesak –jatorri flandestarra zuen ingeniari militarespainiarra, Ingeniarien Errege Gorputzaren fundatzailea–1726ko proiektuan proposatu zituen hiru gotorlekunabarmenetatik, San Bartolome da osorik geratu den bakarra.Gaur egun duen itxura Antonio Hurtadok 1796anegindako lan osagarrien ondorioa da. Gainera, Iruñeanosa tu zen azken defentsa da. Horren gainean daude,gaur egun, Telleria eta Media Lunako lorategiak. Hauxeda, dudarik gabe, abiapuntu onena harresietan barnakoibilbidea hasteko, Iruñeko Gotorlekuak InterpretatzekoZentroa bertan dagoelako.LABRITEKO BASTIOIAHango albo batean hasten zen Telleriako aurrealdea.Gaur egun desagertuta dagoen arren, Jito-Alai pilotalekuarenondoan dago horren hasiera. Horren oina ingura -tzen zuen plataformaren zati bat besterik ez da gelditzen,1960 aldera, Txantreako errepidea zabaltzekoobrak egin ondoren, aldeetako bat eraitsi baitzuten.BARBAZAN APEZPIKUARENINGURABIDEAIruñeko alde historikoko karrika mehar eta bihurgune -tsuetan ez bezala, hiria bat-batean zabaltzen da harresiengaineko balkoi handi honetan, Zaldi Zuriaren eta SanBartolome gotorlekuaren artean.BARBAZAN APEZPIKUAREN INGURABIDEAiruña ibilbideakP28iruña, hiri gotortua

Iruñeko harresiak bazeuden jadaErdi Aroan, eta Luis Hutinengazteluak osatu zuen hirikodefentsa (1308)Redingo bastioitik Arrotxapea,Txantrea eta Sanduzelaiauzoak ikus daitezke, eta,hondoan, Ezkaba mendiaHiria inguratzen duten landaredia eta ikuspegiak ibiltariarenlagun dira harresietako linean zehar dabilen bitartean;zati horretan, hiriko alde sakratuena babesten duteharresiek: Artzapezpikuaren jauregia eta klaustroa, Barbazankapera eta Andre Mariaren katedraleko burualdea.Tarte horretan, harresi-atalak ez du kanoi-zulorik, eta bigarita daude, XVIII. mendearen erdialdekoak.REDINGO BASTIOIA1540. urtearen inguruan eraiki zen, eta, Labritekoarekinbatera, bastioirik zaharrena da; harresitutako eremuarengainaldean dago, eta hori dela-eta, Argaren gaineko ikuspegiederrena eskaintzen duen behatokia da hiri osoan.Hori da, dudarik gabe, hiriko txoko zoragarrienetakoa,eta leku ederra da paseatzeko, San Jose plazaren etakatedralaren ondoan. Hiriko ikuspegi ederrena dago bertan:Arrotxapea, Txantrea eta Sanduzelai auzoak ikusdaitezke, eta, hondoan, Ezkaba mendia, eta gainaldeanduen gotorleku utzia.ERREGE-ERREGINEN REBELLINAXVIII. mendean eraiki zen; garai horretan, Vauban ingeniariakgaratutako teknika militar berriak kontuan hartuta,Frantziako aurrealdearen defentsa hobetu behar zela ikusizen.fRANTZIAKO PORTALEARedingo eta Askako bastioiak defendatzen laguntzekosortu zen. Horretarako, garai berean eraikitzen ari zirenbeheko bi bastioien artean –Pilarekoa eta Guadalupekoa–ezarri zen.FRANTZIAKO PORTALEAAte hori da hobekien iraun duena, hiriko harresiak garaibatean zituen seietatik.1553an eraiki zuen erregeordeak, Alburquerqueko duke-taconeraTaconera parkea, 1830. urte inguruansortua, hiriko parkerik antzinakoena etaederrenetakoa da. Bertan nahasten dirazuhaitzak, landare-hesiak, loreak,monumentuak, bai eta animaliak ere,lubanarro eta harresietan zoo-parke batbaitago. Bastioien artean, Gonzagakoanabarmentzen da; izan ere, XVII. eta XVIII.mendeetan egindako erreforma lanak direlaeta,egitura aski bitxia eta konplexua du.1925ean goitik behera aldatu zuten:lubanarroa itxi eta harresien zati bat eraitsizuten, kanpoaldean berreraikitzeko.San Rokeko rebellina ere mirestekomodukoa da; 1675. eta 1700. urteen arteaneraiki zen, Karlos II.aren erregealdian.Ziudadelara begira eraiki zuten, kanpokodefentsa moduan. Aurrealdeetako bateanPignatelli erregeordearen armarria agertzendu –San Vicenteko markesa zen, 1699anizendatutakoa–. Gaur egun, oreinenbabeslekua da gauero, rebellinaren goikoaldera igotzen baitira, atseden hartzeko etazoo txiki horretan dauden gainontzekoanimaliengandik aldentzeko.Baina, dudarik gabe, Taconerako bastioia dahobekien iraun duenetakoa; duela gutxiegindako zaharberritze lanak bastioiaosatzen duten horma-atalen egoera bereonenera itzultzeko aukera eman du.iruña, hiri gotortuaP29iruña ibilbideak

Iruñairuñaibilbideakak, eta oraindik ere beren hartan daude zubi altxagarriaeta bertako kateak, duela gutxi berriz eginak.Armarri errenazentista bat ageri da portalean, bere tailanbi buruko arranoa eta enperadorearen armak irudikatzendituena. Plaka batek gogorarazten du Zumalakarregirenihesaldia; 1833an alde egin zuen Iruñetik, tropa karlistenburu aritzeko.ASKAKO BASTIOIAHiriaren beheko aldetik bastioi horretara igoz gero, harresiekhiriari ematen zioten segurtasun izugarriaz jabetukogara. Magdalenaren aurrealdeko horma-atala izugarriageri da bere tamaina eta sendotasunarengatik, Pilarekoeta Guadalupeko beheko bastioiak erakutsita. Hortik Navarreriakohiri zaharrera iristen da Frantziako portaletik.PILAREKO BEHEKO BASTIOIAXVIII. mendearen erdialdean gehitu zitzaion Askako bastioiaridefentsarako gaitasuna areagotzeko, baita harresiagarai modernoetara egokitzeko ere. Defentsa berrihori Vauban ingeniari ospetsuaren teknika berriei jarraikizegin bazen ere, bi bastioi horien multzoa (XVI. eta XVIII.mendeetakoak, hurrenez hurren) bereziki harmonikoada, haien artean bi mendeko aldea dagoen arren. Ingeniaritzamilitarraren aurrerapen teknikoen bilakaera irudikatzendute.ERREGE JAUREGIA/ARTXIBONAGUSIANafarroako Erregeen Jauregia Parma bastioiaren gaineandago. Leku hori, egun Nafarroako Artxibo Nagusia bilakaturikRafael Moneoren zaharberritzearen ondoren, liskariturri izan zen erregearen eta apezpikuaren artean ia ErdiAro osoan zehar. Jauregia Antso VI.a Jakitunaren (1150-1194) garaian eraiki zen, eta garai berekoa da iparraldekohegalaren erdisotoa. Patioko galeria geroago eginzen; XV. mendekoa da, eta gainera aldatu egin zen XVI.mendean zehar, zapata gaztelar tipikoak sartu zirenean.Espainiako Karlos I.a erregearen garaikoa da portada,eta 1598an egin zen berriro, Felipe II.aren bisita zela-eta.Jauregiaren atzealdean baratzeak eta lorategiak zeuden,Santo Domingoko parkeraino iristen zirenak.INGURABIDEKO PASEALEKUAPasealeku hori, soldaduek garai batean egiten zutenahorizonteari eta inguruari zelatan hiria babeste aldera,San Zernin burgu zaharraren atzealde osoan barnadoa, Taconeratik Zaldi Zuriraino. Dudarik gabe, hirikobehatoki onenetakoa da. Zirkulaziorik gabeko inguruberdea eta monumentala denez, pasealeku atseginada harresiaren eta Arga ibaiaren artean.PORTALE BERRIAHiriko sarrera ikusgarrienetako baten aurrean gaude.Harresiaren irekidura horren sorrera 1675ean izan zen,bertan portale bat altxatu baitzen, Fuensalidako kondeaerregeorde zela. Ziur asko, zubia berreraiki zen 1823kobonbardaketa absolutistaren ondoren, nahiz eta 1906aneraitsi zen Gipuzkoako errepideari sarrera zabalagoaegiteko. Horren ordez, burdinazko pasabide erabilgarribat jarri zuten. XX. mendearen erdialdean, Víctor EúsakPortale Berria eraiki zuen, gaur egun ikus daitekeen itxuraemanda.ZIUDADELAHiriko lehen erreferentzia urbanistikoa da arkitektura multzohori. Errenazimentu espainiarreko arkitektura militarrarenZIUDADELAKO LUBANARROAKiruña ibilbideakP210iruña, hiri gotortua

Iruñadonejakue bIdeakIruña deskubrItzen duIRUÑEKO KATEDRALEKO KLAUSTROAOspe handiko Donejakue Bideko lehen hiria da Iruña–Frantziako bidekoa–; Gizadiaren Ondare izendatutadago bide hori. Ehunka kilometro harago dago Santiago,bidaiaren helburua; santuaren hilobiraino iritsi arte,hainbat herrixka, meseta huts, hiri eta bide mehar zeharkatubeharko ditu erromesak.Hirian barna doan ibilbide honek erromes batek Iruñeanegiten ohi duen bidetik eramanen du bisitaria, Magdalenakozubitik Arga ibaia gurutzatzen duenetik hiri zaharrarenErdi Aroko tenplu eta karriketaraino. Ibilbide honetanerromesaren lekuan jarriko gara egun batez, etaIruña zeharkatzen duen bidearen zatian ibiliko gara.IRUÑEKO zEnTRO hISTORIKOADonejakue Bideak hiriaren alde zaharrena igarotzen du,bere alde zaharra. Aukera oso ona da Erdi Aroko hiriegiturabihurrian eta galtzada-harrizko zoladuran gal -tzeko, baita bere merkataritza eta ostalaritza eskain -tzaz gozatzeko.iruña ibilbideakP312donejakue bideak iruña deskubritzen du

Donejakue Bideak hiriko alde zaharrenahartzen du, eta aukera oso ona da ErdiAroko hiri-egitura bihurrian galtzekoFrantziako portalea hirikozaharrena da (1553), eta bi burukoarranoa eta inperioaren armakdituen armarria agertzen dituMagdalenako zubiaZubi gotiko hau dugu erromesen sarbide nagusia. XII. mendeaneraikia; hiru ogiba-arku ditu, handiak eta zorrotz samarrak,zubi-branka triangeluarrak, eta erdi puntuko deskarga-arkuakeuskarrietan. Mutur batean gurutzarri bat dago, Donejakuerenirudiarekin. Arga zeharkatuta, Iruñeko harresien pean gelditzenda erromesa.FRANTZIAKO PORTALEAMagdalenako zubia gurutzatu ondoren, erromesakFrantziako edo Zumalakarregiren portalea (1553) zeharkatubeharko du, Navarreriaraino iristeko Carmenkalean barrena. Kale hori Pelegrinen karrika deitzen zuten,XIV eta XV. mendeetan. Frantziako portalea Iruñeandagoen antzinakoena da. Armarri bat ageri da portalean,bi buruko arranoa eta enperadorearen armak irudikatzendituena.ZALDI ZURIAREN TXOKOARedingo bastioiaren goienean dago Iruñeko txokorik zoragarrienetakobat. Hemen, antzinean, jauregi bat zegoen,eta horren lekuko dugu Solastokiko Gurutzea(1500); gero, erromesen ostatua izan zen. Egun, ostalaritzakoestablezimendua dugu bertan. Bertatik ikuspegieder-ederra dago, Arga ibaiaren eta lubanarroen gainean.ANDRE MARIA KATEDRALAVentura Rodríguezek egindako fatxada neoklasikoarengibelean, XIV. eta XV. mendeetako tenplu gotiko honekhainbat arte-altxor ditu gorderik, hala nola NafarroakoKarlos III.aren eta Gaztelako Leonorren mausoleoa, edofinezia handiko klaustroa, europar gotikoaren hoberenetakotzatjoa. Iruñeko katedralaren absidea poligonalada, eta deanbulatorioa dauka, erromes elizetan ohikoaden bezala.UDALETXEADonejakue Bideak Udaletxe plaza zeharkatzen du; horida, hain zuzen, ospe handiko sanferminetako topalekurikgarrantzitsuenetakoa. Udaletxeko fatxada barrokoarenerdiko balkoian egiten du eztanda Txupinazoak urtekouztailaren 6an, hots, sanferminei hasiera ematendien suziriak. Iruñeko hiru burguak batzearekin batera(1423), hemen eraiki zen lehen udaletxea.donejakue bideak iruña deskubritzen duP313iruña ibilbideak

IruñairuñaibilbideakDOMINGO SANTUARENELIZAGarai batean, ermandade batek bideko erromesak hartueta babesa ematen zien bertan. Eliza gardena da,apaindura gutxikoa eta zabala, prediku-arkitektura dutenelizen gisakoa. Barnealdean Errenazimentuko erretaulaederra ikus daiteke, Donejakueri eskainia. Santuafatxadako horma-hobi batean ere badago, erromesezjantzia, pordoi, kapela, eta beirez apainduriko kapa laburrasoinean dituela. Fatxadan beiradun apaindura errepikatzenda, hala horma-hobietan nola atean; azkenbatean, Bidearen ikurra da beira.SAn FERMInEn KAPERA SAn LOREnTzO ELIzAnNAFARROAKO MUSEOASanto Domingo aldaparen bukaeran museoa dugu;bertan Nafarroako arkeologiaren eta artelanen bildumarikgarrantzitsuena dago, eta nabarmentzekoa daLeireko kutxeta (XI. mendearen hasierakoa) eta Goyakegindako San Adriango markesaren erretratua. Garaibatean Ospitale Nagusia zen; eraikin hartako lekukoKALE nAgUSIAiruña ibilbideakP314donejakue bideak iruña deskubritzen du

donejakue bIdeak Iruña deskubrItzen du3 igisa diraute oraindik ere XVI. mendeko fatxadak etaka pera platereskoak.SAN NIKOLAS ELIZAHori ere eliza-gotorlekua da, eta garai batean hirikoharresien zati zen. XII. mendean eraiki zuten, eta elizahonetan oraindik antzeman daitezke defentsarako aztarnak:murru lodiak, burdin hesia eta zaintza-dorrebat. Eraberritua izan zen XIX. mendean. Barnealdean,finezia handiko gotikoa gordetzen du. Koruan Iruñekoorgano barroko garrantzitsuenaz goza daiteke.san saturnino edo sanzernin elizaSAN LORENTZO ELIZAXVIII. mendean inauguratu zuten, eta Erdi Aroko jatorrizkotenplutik soilik dorre batek dirau. Bertan dago SanFermin kapera ospetsua, eta horretan Iruñeko patroiaeta lehen gotzaina izan zen santuaren erliki-bustoa ikusdaiteke. Eliza honen ondoan Errekoleten plaza edo Baratxurienplaza dago, eta bertan, Luis Pareten iturri neoklasikoaeta Karmeldarren komentua, 1634koa.SAn nIKOLAS ELIzAFrantziako Tolosako San Saturninoren eliza-gotorlekua(Iruñeko ebanjelizatzailea), edo San Zerninena, izen berekoburuaren bihotzean dago; bertan lehen biztanle frankoakkokatu ziren, burgesia ekintzaile eta dinamiko bat osatzenzutenak. Barnealdean forma gotikoen nahasketa dotoreadago. Bertako kaperetako baten buru da Bideko AmaBirjina, Iruñeko andrea eta erregina.donejakue bideak iruña deskubritzen duP315iruña ibilbideak

IruñaIRUÑA bERDEZ:pARkEAk EtA loRAtEgIAkIruña berdean barnako ibilbide baten hasiera Ziudadelaizan daiteke; gero Gaztelugibelean sartuko ginateke Antoniuttiparkera iritsi arte; Taconeraren gelaurrea da hori.Lorategi horiek Ingurabideko pasealekuarekin egiten dutebat, eta Zaldi Zuriraino eramanen gaitu horrek. Handik,Alde Zaharra utzi eta Media Luna parkera abiatuko gara.Beste hiru txoko eder nabarmentzen dira, bisitariak galdubehar ez dituenak; nolanahi ere, hiriko erdigunetik aldentzendira hauek: Yamaguchi parkea, Ermitagaña auzoan,eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko zein NafataconeraParkeaNafarroako hiriburuko paisaia ez da ulertzen bertako parkeeta lorategirik gabe; horiek hiria oxigenatzen dute berelandaredi oparoarekin, eta babesa ematen diote lasaitasunabilatzen duen ibiltariari. Ziudadela eta Gaztelugibelnabarmentzen dira –hiriko birikatzat hartzen dira horiek–,baita Argaren Ibai Parkea ere; ibai horren ertzetikdoan bidea da hori, baratzeak, granjak, zubiak, hiriarenantza handiagoa duten paisaiak eta bukolikoagoak direnbeste paisaia batzuk zeharkatuta. Hiriko azaleraren%20tik gora berdea eta oinezkoentzat da; horri esker,pasatzeko hiri pribilegiatua da gurea.yamaguchi Parkeairuña ibilbideakP416iruña berdez: parkeak eta lorategiak

Hiriko parke zabalena daGaztelugibel, eta zelaiberdeak etaoinezkoentzako bideak dituHiriko parke zaharrenada Taconera (1830), etazoo txiki bat dulubanarroen barneangaZteLugiBeL Parkearroako Unibertsitateko campusak. Bere aldetik, ArgarenIbai Parkea Iruñean sartzen da Magdalenako baratzeetanbarrena, eta hiri nafarra uzten du Sanduzelai auzotik.ZIUDADELA PARKEAIruñeko Ziudadela defentsa-multzo garrantzitsuenetako batda Europako Errenazimenduko arkitektura militarrean. FelipeII.ak agindu zuen eraikitzeko, 1571. urtean, frantziarrekbehin eta berriz egiten zituzten erasoei aurre egiteko.Gaur bertako hormek parke lasai bat inguratzen dute; horretan,arbola txikiekin eta belardiarekin batera, abangoardiazkoeskultore batzuen lanak ikus daitezke: Jorge Oteiza,Nestor Basterretxea, Vicente Larrea, Alberto Eslava, RikardoUgarte, Imanol Aguirre, Pablo Juarros... Eraikin militarretan,artelan garaikideen erakusketak egiten dituzte.GAZTELUGIBEL PARKEAIruñeko parkerik handiena dugu. Ingeles estilokoa da, etaberdegune zabalak, arbolak eta oinezkoendako bidexkakditu; hau da, ezin giro aproposago, oinez ibili edo kirolaegiteko. Parkea Ziudadelako glazisen gainean dago eraikita,hots, eraikina inguratzen zuten lurren gainean; horiekbadute malda txiki bat, lubanarroen aldera; horretan debekaturikzegoen eraikitzea. Parke honetan egungo eskultorehoberenen zenbait lan ere ikusgai daude: Alberto Eslava,Faustino Aizkorbe edo Alfredo Sada.ANTONIUTTI PARKEATaconerako portalea zeharkatu eta bertan dugu parkehau, zuhaitzez josita; patinaje pista eta skateko zirkuituadaude. Hortaz, ez da harritzekoa bertan gazte mordoaikustea, kirol horietan aritzen.Hemen ere eskultura garaikide bat ikus dezakegu, JoséRamón Andaren Polifemo lana bertan dago-eta.Parke honek Larrainarekin egiten du bat, harresietan jadanik.Bertatik, Argaren gainetik, aparteko bistak ditugugozatzeko.TACONERA PARKEAErromantizismo frantziarraren erako parke hau harresiarenbastioi baten gainean dago eraikita. Iruñeko antzinakoenada (1830), eta zoo bat dauka lubanarroetan; oreinak,ahuntzak, ahateak, zisneak, untxiak eta paumak bizidira hor, erdi aske. Era askotako arbola exotikoak ditu,antzina-antzinako espezie batzuk barne.iruña berdez: parkeak eta lorategiakP417iruña ibilbideak

Iruñairuñaibilbideakmedia Luna ParkeaBertan, Sofora japoniarreko aleikus garri baten ondoan, Café Vienéskafetegia dugu: kafe eta tesorta zabala du aukeran. Paseoanhainbat eskultura topatzen ahal ditugu:Mari Blanca ezaguna (XVIII.mendea), Julián Gayarre tenorrarenmonumentua, San Nikolasekoportalea (1666), edo TeobaldoII.aren arkuteria gotikoa.MEDIA LUNA PARKEAErromantizismo erako diseinuadauka, ilbeherako itxurakoa; iturriak,urmaela arrainekin, patinajepista eta kafetegi apain bat daudeparkean. 43 arbola-espezie ditu,besteak beste, hainbat sekuoia. Pasealekuanbarna zenbait monumentuoroigarri topatzen ahal ditugu,hala nola Pablo Sarasate nafar biolin-jotzailearenomenezkoa edo Iruñekoerrege Antso Nagusiarena.Ha rresien oinetan, Telleria parkeadugu, Erdi Aroko Magdalenako zubirainoiristen dena.YAMAGUCHI PARKEAIruña eta Yamaguchi hiri senidetuenartean dauden harreman onekaukera eman dute ekialdeko itxurakoparke hau egiteko; diseinuanpaisaia-egile japoniarrek hartu duteparte. Azalera handiko berdeguneadugu, kultura japoniarraren apaindurezjantzita dagoena: geyserhandi bat, zubia eta ur-jauzia dituenurmaela eta Japoniako hainbat zuhaitzzein zuhaixka espezie. Omenaldiaegiten die lau urtaroei. Parkearenbarnean Iruñeko PlanetanaFarroakouniBertSitateko camPuSairuña ibilbideakP418iruña berdez: parkeak eta lorategiak

IRUÑA bERDEZ: pARkEAk EtA loRAtEgIAk4inuPeko camPuSarioa dago, programazio desberdinekineta zenbait erakusketa-gunerekin.NAFARROAKOUNIBERTSITATEPUBLIKOKOCAMPUSANafarroako Unibertsitate Publikokocampusean bost kontinenteetatikekarritako ehun espezietik gora daude:espezie afrikarrak (palmondoa,Libiako izeia, Atlaseko zedroa...),amerikarrak (sekuoia, akazia, magnolia...),ozeaniarrak (eukaliptoak),asiarrak (pagodetako arbola, hu-rrondo turkiarra...) eta europarrak(haritza, hagina, pagoa...). Halaber,Nafarroako espezieak ere ageri dirabertan.NAFARROAKOUNIBERTSITATEKOCAMPUSAHiriko eremu berde garrantzitsuenetakobat bilakatu da. 40.000 m 2dauka luze-zabal, eta 43.000 zuhaitzeta zuhaixka baino gehiago, besteakbeste, ondoko espezietakoak: sekuoia,astigarra, ezkia, makal italiarra,Judeako arbola, izeia, zedroa,sahatsa eta gingko biloba.Argaren Ibai parkea12 kilometroko ibilbide naturala da,Argak Iruñetik pasatzean egindakobidearen paraleloa. Ibiltariak gauza askoaurkituko ditu bidean, besteak beste,parkeak, lorategiak, ibaiaren gainekozaldainak eta zubiak, ontziralekuak,merenderoak, arrantza egiteko puntuak,jolas zentroak eta garai batek errotazaharberrituak.Ingurumen arloan, ibaiaren bazterraklehengoratzeak aukera ematen du, baitaere, bere faunaz gozatzeko: dortokak,arrainak, ahateak eta beste hegaztibatzuk.iruña berdez: parkeak eta lorategiakP419iruña ibilbideak

IruñagastronomIa etaerosketakIruñeak aukera asko eskaintzen dizkio bisitariari bereegonaldiaz gozatzeko inguru eroso eta atseginba tean. Auzoak bizi-bizirik daude. Horietan, dendatxi ki familiarrak establezimendu berri, azalera handikomerkataritza gune, eta merkatuen ondoan bizi dira;denen artean eskaintza zabala jartzen dute bertakoeneta bisitarien esku, gastronomia, kultura etaaisia arloetan.Alde Zaharrean eta bi zabalguneetan metatzen daeskaintzarik zabalena hirian; gune horiek iruindarrenelkarguneak izan ohi dira, bertan denda anitz pila -tzen baitira.Iruñeko erdigunea leku ezin hobea da paseatzeko,erosteko, jateko eta bertakoen ohitura tipikoetanmur giltzeko; izan ere, bertako kale eta etorbide askooinezkoendako dira, eta bertako giroan hiriarenezau garri diren lasaitasuna eta algara orekatzen dira.Kaleetan barrena kultura eta zerbitzu eskaintzaSAN NIKOLAS KALEAzinez zabala aurkitzen ahal duzu: 500 dendatik gora,ostalaritzako 300 lokal inguru eta zerbitzuen arlokoehun bat jarduera aisiaren eta erosketen inguruandituzun behar guztiak asetzeko. Establezimendutradizionalak mota guztietako dendekin tarteka -tzen dira. Lehenbiziko horietan gauza anitz erostekoaukera izanen duzu: zapi gorri tipikoa, Erraldoieneta Buruhandien Konpartsako figurak, modu artisauanegindako ardo-zahatoa, kamiseta orijinalak edoartisautza-pastak, ibilaldia gozatu nahi izanez gero.Bigarrenetan, aldiz, espezializatutako dendak aurkitukodituzu; bertako markak, frankiziak, nazioartekomarkak eta marka esklusiboak dituzten boutiqueugari. Modu berean, alde horretan daude hiriko bi -txi-denda apartenak.GELDIALDI BAT BIDEANIruindarren artean, ospe handiko ohitura da bideangeldialdi bat egitea eta pintxoek eskainitako zaporekontzentrazioaz gozatzea.Oso gomendagarria da Estafeta, San Nikolas edoNa varreria karriketan ibiltzea eguerdian edo asteburuan,tabernek, miniaturan, goi mailako sukaldaritzarenaukera zabala eskaintzen baitute. Zorte pixka batekin,baliteke horien ezaugarriak goresteko antolatutakoekitaldiren bat topatzea: Kazuelikaren eta Nafa -rroako Ardoaren Astea, Pintxoaren Astea, produktumikologikoen inguruko jardunaldi gastronomikoak(ugari dira inguruko basoetan), Ehiza Jardunaldiak...Gainera, arratsean, makina bat gazte ibiltzen dira horietanjardunaldiaren erritmoa ordu txikietara arte luzatzeko.PINTXOAK, GOI MAILAKO SUKALDARITZA TAMAINA TXIKIANiruña ibilbideakP520gastronomia eta erosketak

Oso gomendagarria da Estafeta, SanNikolas edo Navarreria karriketanibiltzea eguerdian edo asteburuanMañueta karrikaren hondarreanSanto Domingoko merkatuadago, hiriko zaharrenaTENTAZIOAK AHOSABAIAGOZATZEKOZaila da benetan estimatutako gastronomia nafarrarenprodukturen bat ez erostea. Horregatik, ezinbestekoada establezimendu tradizional batean sartzea eta zerbaiteskuratzea: ardi-esnez egindako gazta on bat –horienartean bi Jatorri Izendapen nabarmentzen dira: Idiazabaleta Eronkari–; errelleno tipiko bat –odolkiaren antzadu, hori kolorekoa, eta arkume-gantzez, arrautzezeta arrozez egina da–; hestekiak, ospe handiko txorizoa,edo txistorra; edo patxaran botila on bat. Gozozaleentzat,ez dago mantekatuak, pastak edo kafe-gozokiakbaino hoberik.Nafarroako baratzeetako onena dastatu nahi izanez gero,Mañueta karrikaren hondarrean Santo Domingokomerkatua dago; hiriko zaharrena da, 1876an egin bai -tzen. 50 saltoki baino gehiago ditu, eta han sasoiko produktueneskaintza freskoena aurkituko duzu, baita supermerkatubat eta taberna-jatetxe bat ere. Zabalgunekomerkatua, hori ere hurbil eta produktu bikainekin, hirikoplaza tradizionaletako bat da.Baina nahiago baduzu Nafarroako gastronomia bertatikbertara ezagutu, Alde Zaharrean eta zabalguneetan hirikojatetxe garrantzitsuenetako batzuk daude. Gehiengehienekgastronomia tradizionalean oinarritzen duteeuren sukaldaritza, nahiz eta fusioen eta teknika abangoardistenaldeko apustuak ere lekua hartzen duen hainbatlokaletako sukaldeetan. Barazkiak –samurrak, fres -koak eta betiere sasoikoak– dira protagonista handiak,eta benetako plazera da, esaterako, menestra on batententaldian erortzea, edo kardua, babak eta borraja das -tatzea; Magdalenako baratzeetako –Iruña ondoko nekazaritzaeremua da, Arga ibaiaren bazterrean– kukuluakere aukera bikaina dira ahosabaian zapore gozoaluze uzteko, olio pixka batekin eta baratxuri oso txikituarekinjanda.Era berean, tipikoak dira potxak zerri-buztanarekin etababarrun gorriak, piperminekin batera zerbitzatuta.Haragiak ere garrantzitsuak dira Nafarroako gastronomian,eta bertako aratxe-txuletoia dugu errege, etaehi za, erregina. Arrainei dagokienez, ajoarrieroak os -pe handia du bere zapore jatorrarengatik, baina zerbaitarinagoa nahi izanez gero, Bidasoa ibaiko izokinaedo nafar erara egindako amuarraina (frijitua urdaiazpikoarekin)aukera bikainak dira.Postrerako, mamiaren zapore errea baino hoberik ezda, edo goshua edo costrada bat norbaitekin partituzbazkalburuan sartzea.nafarroako JatorriIzendapena dutenardoakSANTO DOMINGOKO MERKATUALagungarri gisa, Nafarroako Jatorri Izendapena dutenardoek aukera zabala eskaintzen dute: ospe handiko ardogorriak, Chardonnay zuriak, beltz onduak edo moskatelgozoak. Ardo horiek edozein egoera edo gustutarako diraegokiak, bisita berezi bat une ahaztezina bihurtzeko.gastronomia eta erosketakP521iruña ibilbideak

ideakIruñetikg idaliburu honetan bide sorta bateskaintzen dizugu; horiek, Iruñetik abiatuta,Nafarroa hobeki ezagutzeko aukeraeskainiko dizute modu eroso eta errazean.Zure hotelaren konfortetik, eta soilik ordu ba -tzuen buruan, oso erakargarriak diren paraje ba -tzuetara joateko parada izanen duzu; bertanNafarroako arte eta kultura aberastasuna ezagutukoduzu.Espero dugu bide hauez benetan gozatzea; gureartean eman behar duzun egonaldia atseginagoaizatea dute helburu.Aurkezpena. bideak iruñetikaurkezpenaR023bideak iruñetik

1.bideaLurralde horiek izugarri ederrakdira. Berriz ere harrigarriasuertatzen da Nafarroahezeko berdetasuna, bai etaabeltzaintzan aritzen direnherrixken xarma ere. Ara la -rren bat egiten dute ingurukotrikuharriak biltzen dituzten–60tik gora– mendietako gailurrenhanditasun oldarkorraketa basoen hostotza oparoak.Ultzaman suabeagoa da ingurua,eta belardiek nahiz ibarreksentsazio baketsu paregabeasortzen dute.SAN MIGELEKO ERRETAULALekunberrira itzultzeko bidean,N-750 errepideko desbideratzeahartu eta ibilgailua Iribasen utzikodugu. Ordu erdiren buruanLarraungo iturburura iritsikogara, Aitzarretan; amildegi batenbeheko aldean dagoen iturburuikusgarria da. Hori bai, euria eginbadu, beste baterako utzikodugu. Lohiak bere egiten dubidea.Iruñera itzultzean, Lizasorakonorabidea hartuko dugu Urritzan.Bide meharra da, basoz, belardizeta larrez inguratutakoa;Basaburu Nagusiko paisaia zoragarriada, eta Erbiti pasa eta gero,oharkabean, Ultzamako ibarreansartuko gara.Lizasoko kontzeju ederreanOrgiko hariztia aurkituko dugu;zinez atsegina den aisia-eremubat da, paseo lasai bat egitekoprestatua.•aralarko san migel •larraungo iturburua •orgiko hariztiaARALAR MENDIA ETAuLTzAMA IbARRAAARALAR MENDIAAralar mendia, berez, sekulakoikuskizuna da. Oskarbi dagoen egu -nen argitasuna edo ohiko lainoenmagia beldurgarria nagusi dela,betiere lirain eta eder ageri da.208 km koadroko azalera da, etabertan kareharrizko gailurrak etaibar suabeagoak eta gorabehera -tsuagoak daude, Gipuzkoaraino za -baltzen direnak.Mendiaren bi heren Nafarroarenakdira, eta gainerakoa ondoko he rri -al dearena. Aralarko santutegitik be -re luze-zabalaren zati handia ikusdaiteke.Gizakiak historiaurreko garaietatikizan dira Aralarren. Horren frogadira bertako 44 trikuharriak etazutarri bakarra; Nafarroako trikuharri-dentsitatehandiena da hori.Ikerlari sutsu askok ikertu dituztelagin megalitiko horiek, baita horietanmarkatutako arrastoak eta hilobikolektibo horietan aurkitutakohon dakinak ere.Bertan maiz egiten du euria, baina,halere, deigarria da Aralar mendianerrekak eta latsak apenas izatea.Arrazoia, funtsean kareharrizkoaden egitura bat; horren ondorioz,bertako haitzetan ehunka leize-zuloeta koba daude, baita lurrak bereganatutakoura isurtzen duten iturburuakere. Mendien barnealdetik,infiltratutako ur kopuru handia dabil.bideak iruñetikR124Larraun ibaia, Guadiana bezalaxe,lur-azalean dabil hala nahi duenean,eta, halaber, berak aukeratzendu noiz desagertu bere bila dabil -tzanen bistatik. Larraun ibaia behinbaino gehiagotan “sortzen” da.Lehenbiziko aldia Aitzarretako iturburuan,izugarrizko amildegi batenazpian; emari handia dago urtaroarenarabera. Gero, ur guztia isurbidebatetik galtzen da; horren ondoriozhurrengo lur-tartea guztizlehorra da; salbuespena izan daitekeeuri handia egin izana, etalurrak ezin izatea ur guztia irentsi.Berriro azaleratuta ere, edozeinarrasto erabat galduko da azkeneanLezegaldeko leizean; bigarrenez“sortzen” den arte, Iribaskoiturburuan, are emari handiagoarekin.Aralar bezalako leku batean kirolasko egin ditzakegu: eskia, piraguismoa,espeleologia, mendi-ibilaldiak,mendizaletasuna edomendi-bizikleta. Aukeratu besterikez duzu.aralar mendia eta ultzama ibarra

95 KILOMETRO INGURU BAIZIK EZ DIRA BIDEHONETAN, BAINA ERA ASKOTAKO PAISAIAK ETAKULTURA AZTARNAK AURKITUKO DITUGU: MENDIGAILURRAK, IBARRAK, ELURRA ETA BELARDIAKAARALARKO SAN MIGEL SANTUTEGIAARALAR MENDIAMendiaren gainaldean, 1.235 me -tro ko altueran, Aralarko San Migelsantutegiak bertute anitz ditu harroagertzeko, baina, dudarik gabe,paisaia aukeratuko du horretarako.Beriain mendiaren 1.494 metroak,San Donatoko muturra, Arakilgokorridorea 700 metro beherago,Oskiako haitzartea, Urbasa mendia,Putretokiko haitz zurixka eta,hondoan, urrun bada ere beti ageridiren Pirinioak, harri eta zur utzikogaituztenak. Lainoa izanda ere–oso ohikoa da Ara la rren–, baldineta oso itxia ez bada, ikuspegiakNOLA HELDUez du xarmarik galtzen. Are gehiago,inguru guztia istorio eta kondairabeldurgarrien aureola magikobatez inguraturik gelditzen da.Garai batean ahalegin handiabehar zen San Migelera iristeko,errepiderik ez baitzen, eta bertarainoigotzeko bi ordu ere beharizaten ziren. Santutegia zen erromesekbidea egin eta gero aurki -tzen zuten saria. Izan ere, kapilaubatek behin eta berriz aurre eginzion bide horiek eraikitzeari, horiekizanda erromesaldi neketsuak berezentzua galduko ote zuen beldurbaitzen.Aralarko San Migel santutegia1074an altxatu zen. Hiru nabe,hiru abside eta atari bat ditu; barnealdeankapera bat ere badago,XII. mendekoa, eta, diotenez,Teodosio de Goñi zaldun nafarraridragoi bat agertu zitzaion tokiarengainean dago eraikita. Kon dai -ra ren arabera, goiaingeruak beregurutzearekin salbatu zuen dragoiarengandik,eta maiterreakerotuta gurasoak hil izanagatikzigor gisa lotzen zuten kateetatikaskatu zuen zalduna.Jomugara Iruñetik iristeko, Donostiaaldera doan PA-30 ingurabidea hartubehar dugu. Gipuzkoako etorbidetikere joan gaitezke, baina zirkulazioa ezda hain arina handik. Berriozaringuratuta, AP-15 autopista hartukodugu Irurtzuneraino, eta gero, A-15autobidea, Donostiarantz. Bidean, BiHaizpeko igarobide atseginetik pasakogara. Elkarren antza handia duten bimendi dira, eta errepidea eta Larraunibaia haien artean igarotzen dira.A-15 autobiako 34. kilometroan,Lekunberri-Aralargo San Migelirteeratik joanen gara. Malloetakogailurren edo zirkuaren ikuspegiizugarria lagun dugula, ezkerrerantzjoko dugu. NA-7510 errepidebihurgunetsua hartuko dugu, beraz,San Migel santutegiraino eramangogaituena. Kontu handiz gidatu behakoAralarko SanMigel SantutegiaEtxarri-AranatzBaraibarNA-7510Uharte-ArakilA-10A-15IribasNA-7500LekunberriA-15dugu errepide estu horretatik; horrela,inguruan dugun harizti ederraz gozatuahalko dugu. Laster, Aralarko San Migelsantutegi dotoreraino iritsiko gara. Eraikinsoila da, sosegu handiz sekulakoikuspegiaren jabe ageri dena.UdabeMadotzIrurtzunErasoJauntsaratsCíaNA-411AuzaAP-15N-240-AOrgiPAMPLONALarraintzarLizasoMarcaláinLatasaBurladaVillavaaralar mendia eta ultzama ibarraR125bideak iruñetik

1.bideaaralar mendia eta ultzama ibarrauULTZAMA IBARRAEmaten du margolari baten irudimenetikaterata dagoela Ultzamaibarra. Margolanetan, paisaia on -du latua eta berdea, suabea, atseginairudikatu zuen. Mendi gainakez dira altuak, ezta malkartsuakere; mendi leunagoak dira.Tarteka ageri dira, batetik, belardiberde eta zabalak, eta, bestetik,basotxoak, pagadiak, hariztiak,pinudiak eta gaztainondoak. Lan -da re-hesi naturalek eta biziekbereizten dituzte lurrak, eta hainbattamaina eta koloretako lur-sailaksortzen dira.Mendiz, belardiz, basoz eta errekazinguratutako ibarra da, etaga nadua bazkan ikusten da bertan;klima hezea eta suabea da,hau da, belardi eta iralekuei dagokiena.Herri txikiak eta ederrak dira.Etxeak handiak izaten dira, harrizkoak,bi isurkiko teilatua eta erdipuntukoateak dituztenak, eta bal-koi handiez apaindutako fatxadak.Horien artean, Auza eta Eltzaburunabarmendu daitezke; Ultzamaiba rreko bi herri eder.Nafarroa hezeko herriak abel -tzaintzan eta basogintzan aritzendira, nahiz eta azken urteetanbultzada handia eman dioten es -ne kien industriari. Aparteko sukaldaritzaere badute.Ibarraren gaineko ikuspegi ederraizateko, Eltsora edo Gelbentzukobehatokira joan gaitezke; handikUltzama eta Basaburua ibarrakikusten dira, baita Malloak etaAra lar mendia ere.Auzan, Eltzabururako norabidean,ehun metro eskasean, Ultzamakobehortegiraino eramanen gaituenpista aurkituko dugu; 120 hektareadaude hor zaldikumeak etabehorrak hezteko, lasterketetakobenetako odolgarbiak izan daitezen.Benetako ikuskizun bat.Nabarmendu behar da Orgikohariztiak programa oso interesgarribat garatzen duela ikusmen urritasunaduten pertsonentzat.Antolatzen duten jardueretan ikusmenaez diren gainerako zentzumeneiematen zaie lehentasuna:natura sentitzeko bestelako modubat, hariztiak eskaintzen duen guztiazerabat gozatzeko aukera batematen diona jende askori. Izanere, gehienetan, pertsona askok ezdute eskura inguratzen gaituenarionura handiena ateratzeko beharadina baliabide, eta, oro har, denokgaltzen ditugu sentsazio zirraragarriakgure gaitasunak erabiltzen ezdakigulako. Gaur proba egitekoaukera dugu.Lizasotik hurbil, Orgiko HariztikoAisiarako Natur Eremuraino eramanengaituzten seinaleak ikusikoditugu. Bidexka eta bideenartean, Orgi gure zain dago;natura hurbil sumatuko dugu bertan,haritzen eta beste 50 zu -haitz espezieren freskurak lagunduta.ULTZAMA IBARRAbideak iruñetikR126aralar mendia eta ultzama ibarra

idea 11iprogramaesperimentalaORGIKO HARIZTIRAKO SARBIDEABASO-IGEL GORRIALizasotik oso hurbil, eta Iruñetik soilik30 kilometrora, Orgiko Natur Eremuadago. Bisitaria hartzeko egokituta,hariztian hainbat bidexka daude,paseo atsegina egiteko aukera ematendutenak. Herri-basoz osatutako80 hektarea dira, eta bertan haritzkandudunak laketu dira. Horiez gainera,beste zuhaitz mota batzuk, landareaketa zuhaixkak daude; guztira,berrogeita hamar espezie baino gehiago.40 hegazti mota baino gehiagoere ikus daitezke bertan, besteak beste,zozoa, okila eta gabiraia.ORGIKO HARIZTIAORGIKO HARIZTIAOHarrera-guneak emanen digu ongietorria;bertan aparkalekua etamerenderoa dugu, eta horien ondoanzenbait panel ere bai, inguruadagoenaren berri ematen digutenak.2 kilometroko baino gehiagoko bidesarea dago, eta horietan ibilizhariztiaren baretasuna sentitukoORGIKO HARIZTIAdugu urrats bakoitzean. Orgin fintasunhandiz zaindu da naturarenaskatasuna. Inguru bizi baten erdiangaude, eta bere legeen araberahazten da. Bertan bidexkaeta zaldain gutxi batzuk baizik ezdira prestatu sarbidea errazteko,baina landareen eta animalien bizitzaaskeak eskainitako ikuskizunabertatik bertara ikusteko lekuparegabean gaude.Ibilbide honetan landarez inguratutakolabirinto txiki bat dago, haurrekbenetan gozatuko dutena.Gainera, Orgin bada azken eremubat, ederra, baina sarbide mugatuadu. Gelbentzura doan errepidearenbeste aldean dago, eta basoabirsortzeko eremua da.aralar mendia eta ultzama ibarraR127bideak iruñetik

2.bidea•irunberriko arroila • arbaiungo arroilaARROILEN ARTEANUGATZAKIRUNBERRIKO ARROILAIruñetik aterako gara Zaragoza-Madril norabidean,eta Jaka-Huesca markatzen duen bidea hartukodugu A-21 errepidetik.Atzean utziko dugu Loitiko gaina eta ezkerrera jokodugu NA-150 errepidetik; hiru kilometroren ondorenIrunberriko arroilara doan bidera iritsiko gara.ARBAIUNGO ARROILAArbaiun bisitatzeko, Irunberriko errepidera aterakogara, NA-178ra alegia, eta Domeñun Usunera joanengara. Usungo zubitik 3 kilometroko bidexkameharra abiatzen da, haitzean bertan landua,Irunberrira ura eramateko ubidea izan zena.NOLA HELDUIruñeraNA-150A-21NA-150NA-178LumbierIrunberrikoArroilaIRUNBERRIKO ARROILADomeñoLiédenaArbaiungoArroilaJacaraN-240bideak iruñetikR228arroilen artean

IBILBIDEA 90 KMNATUR ERRESERBAKO 40 HAIrunberriko arroilan, edo Arbaiungoan, Naturarenindarra handia sentituta, babesgabe samarrakgarela ohartuko gara.Uraren eta higaduraren ahalmenak kolpatzengaitu; milioi urtean zehar zintzurrak zizelkatuditu horrek mendiari puskak kenduta. Lekuhelezinak dira ingurukoak: pareta bertikalak,ibilgu sakonak, arrailek eta kobazuloekurratutako haitzak; animalia askoren babeslekudira, bereziki hegaztienak. Hauek dira nagusi: saiarreak, ugatzak, belatzak, miruak. Ez daharritzekoa, beraz, Arbaiungo arroila HegaztienBabesgune Berezia izendatu izana.IIRUNBERRIKOARROILABertan kilometro bat baino gehixeagokoarroila, Natur Erre ser ba ko 40hektarea eta 130 metroko desnibeladitugu; azken hori urak kareharriengainean zizelkatutakoa da.Hasieran eta bukaeran, pasabidemeharra da, baina barnealdeanzabaldu egiten da.Leku zeharkaezina zen almadiazainausartentzat ez beste guztientzat;50eko hamarkadara arte “Irati” trenaigarotzen zen bertatik, mendian zulatutakobi tuneletan zehar. Orain,garai bateko trenbideari esker bidexkabat dugu arroilan. Horretan, erdihondatua dagoen zubi bat topatukodugu, XVI. mendekoa; kondairak dio -enez, deabruak berak egina da.IRUNBERRIKOARROILAAARBAIUNGOARROILA1.164 hektarea dituen NaturErreserba da Arbaiun. Zaraitzuibaiak 6 kilometro ikusgarri ze -har katzen ditu; mendi-zintzur ho -rretan 385 metroko sakoneradago, eta, batez beste, 550 me -tro daude pareten artean. Egiturabitxia du: oso oso bertikala dagoialdean, haitz karedun gogorrezkopareta malkartsuak ageridirela; beheko aldean, ordea,sua beagoa da, eta kareharri ha -reatsua da, ez hain gogorra etairagazkorra, higadura erraztendue na.Landare desberdin ugari daudebertan; dena dela, nagusi dira ha -ritzak eta arteak, pagoak, artadiak,erkameztiak eta ezpela.ZARAITZU IBAIASAI ARREAarroilen arteanR229bideak iruñetik

3.bideaNOLA ELDU•bertiz jaurerria •elizondo •urdazubiko eta zugarramurdiko leize-zuloakPIRINIOATLANTIkOAkNafarroa Behereko etorbidetik aterako garaIruñetik. Burlata eskuinaldean utzirik,Frantziarako bidea hartuko dugu, N121Aerrepidean barna. Hurrengo biribilguneaneta bidegurutzean norabide berera jokodugu. Lantzetik oso hurbil pasako gara.Saioa mendiaren magalean dago herri hori,eta oso ospetsuak dira hango inauteriak.Aurrerago, Ultzamako benta utziko dugueskuinaldean. Dena den, itzultzean dastatubeharko dugu hango mamia, artisautza produktuabaita.Handik oso hurbil, Bertizko Jaurerriaren sarbideaaurkituko dugu. Lorategi zainduak etaoihan basatia ditu jaurerriak. Amildegiz etamendiz beterik, mendateko paisaia ikaragarriada. Hala ere, bide zabala da hangoa, etapanoramika ederrak gozatzeko hainbat geldialdiegiten ahal dira arazorik gabe.N121 B errepidean barna bideari jarraitzenbadiogu, Elizondora helduko gara sarri.Hiribildu ederra da, eta zurezko habeak etajauregi armarriak ageri dituzte hango etxeek.Xarma hezez betetako hainbat zubikbereizirik, ibaiaren bi bazterretan kokaturikdaude etxeak. Horietako batzuk Baztan ibaitikberetik sortu direla ematen du. Jarraian,Otsondo mendatea zeharkatu beharko dugu,hango mendi-gainera heldu arte, panoramikaikaragarria eskainiko baitigu. Gero, zazpikilometroko jaitsiera suabea eginen dugu,Urdazubira heldu arte. Han dago herrikoauzo ospetsua: Dantxarinea. Ezkerrera jokodugu auzoan, errepide estu batean gaindiZugarramurdiko leize-zuloetara heldu arte.Oraindik ere hegan dabiltza sorginen etaakelarreen istorioak.Errepide nagusira itzulirik, Urdazubirantz etaIkaburu leize-zuloetarantz doan saihesbideahartuko dugu, estalaktita eta estalagmitenparadisua baita hangoa. Txango zoragarriaizanen da.BertizN-121AZugarramurdiOronoz–MugairiIruñeraN-121BUrdax/UrdazubiElizondoBaztan ibarrean, Nafarroako iparraldeko berezkomagia nagusi da hango paisaia zoragarrietan,soiltasunez betetako herrietan eta gastronomiaparegabean. Beti berde, bazkaleku zabalenaberastasuna ageri da bazter xarmagarri hartan.Haritzak eta pagoak oihan usoen jaun eta jabe dira.bBERTIZ JAUREGIABertizko Jaurerriak 2.000 hektareaditu, eta gozatzekoak diraazalera horren zentimetro guztiak.Lorategi botaniko ikusgarria,jauregi itxurako eraikinaketa multzo ederra inguratzenbideak iruñetikduen oihan malkartsua etabasatia aurkituko dituguNafarroan berebiziko garran -tzia duen bazter eder horretan.Natur parkea da gaur egun,baina antzinako denboretanibarreko jaunek eskuratuzuten eskualdea, Frantzia etaGaztelaren aurrean Nafarroakneutral jarraitzeagatik sarimoduan irabazia. Pedro CigaR330pirinio atlantikoaky Mayo izan zen jaurerriaren azkenjabea. 1889an erosi zuen, garaiko650.000 pezeta urre ordaindurik.Naturazale amorratua, abokatudirudun horrek landatu zuen lorategibotanikoa, kontinente guztietatik120 espezie baino gehiago ekarriz.1949an zendu zenean, PedroCigak Nafarroako Foru Diputazioarieman zion Bertiz, baldintza bakarbat ezarririk: lursaila gorde beharzuen, horren ezaugarriak baterealdatu gabe.Botanikari dagokionez, zuhaitzezosaturiko lorategi zainduak aukeraeskaintzen du munduko herrialdeaskotan ibiltzeko.Behar bezalako errotuluak oinean

PIXKANAKA, MENDIAK GERO ETA APALAGOAK DIRA KANTAURI ITSASORA HURBILDU AHALAdutela, 120 espezie baino gehiagozain ditu bisitariak, ametsetakoeremu batean, zubiak, ur-jauziak,per golak, zidorrak eta urmaelaknonahi baitaude. Bidai asko eginik,Pedro Cigak ekarri zituen hangozuhaitz eta zuhaixka batzuk. Ho na -ko hauek nabarmentzen dira, besteakbeste: abaniko hostoak dituengingko exotikoa, Javako zika palmondoaeta banbu oihan harrigarria.Eta aurreko guztia gutxi balitz, jaurerriakNaturaren InterpretazioZentroa du, Tenientetxea baserriankokaturik. Estilo modernistako ka -pe rak osatzen du jaurerriko mu l -tzoa.Eta mendia gelditzen zaigu oraindik.Oinez, bizikletaz edo zaldiz,lorategitik ateratzen den bideahartu, eta edertasun basatiz betekogaituen landaretzan murgildukogara. Pago, haritz eta gaztainondoaknagusi dituen basoa izanendugu zain, Aizkolegiko jauregianbukatzen den 11 kilometroko bi -dex ka batek zeharkaturik. Izanere, apetaz egindako jauregi horiemazteari oparitu zion PedroCigak. Bista zoragarriak gozatzekotokia da. Hango oihanean animaliaespezie asko daude, horietakobatzuk galzorian. Era berean,deigarriak dira Bertizen bizidiren 50 hegazti espezieak. Go -za tzera, bada!ELIZONDOEELIZONDOEderra da Elizondo, Baztan ibarrekohiriburua eta hango merkataritzaeta administrazio erdigunea.Udal barruti bakarra daibar osoa, eta bertako edozeinherritarrek erabiltzen ahal dituhango herri-jabetzak. Feriak etaazokak egiteko leku hautatuada Eli zon do, eta biztanleria bizibiziadu, bor-bor etengabeanbeti dabilena.Elizondoko etxeek iparraldekoestiloa agertzen dute, eta Baz -tan edo Bidasoa ibaien ertzeandau de. Handiak izaten dira, etabi isurialdeko teilatuak eta teilatu-hegalbizkorrak dituzte,zurezko balkoi ederren ba bes le.Arku eta atari batez eraturik,ibiltariaren begirada erakartzendute etxeko ateek.BERTIZ JAUREGIAOso deigarriak dira Elizondoapaintzen duten jauretxe eta jauregiugariak, kale nagusikoak ba -tez ere. Garaian, eskualdeko he -rri tarrek Ameriketara joan be harizan zuten etorkin. Beste ba -tzuek, berriz, Madrilgo gorteanetorkizun oparoa landu etanoblezia-tituluak lortu zituzten.Ha la ber, kapare eta indiano ba -tzuk Ame ri ketatik itzuli, eta hanerdietsitako ondarea ekarri zu -ten.Etxetzar horietan Arizkuneneajau regi barrokoa nabarmentzenda. Miguel de Arizkunek eraikizuen 1730ean, Felipe V.arengorteko zerbitzari gailena izanbaitzen. Le he nengo Karlistaldianbisitari ospetsuak izan zituen jauregiak:Borboiko Karlos Es pai -nia ko erregegaia, Zumalakarregieta Es poz y Mina jenerala.Udaletxe barrokoa eraikin arkupetuada, XVIII. mendekoa. Gauregun, ibarreko antzinako banderagorde du barnealdean,pirinio atlantikoakR331bideak iruñetik

3.bideapirinio atlantikoak1212an, Navas de Tolosako ba -tai lan nafarrek harro erakutsiomen zutena.Hona hemen beste eraikin ospetsubatzuk: Istekonea, Arozarenaeta Arretxea oinetxeak, Fran ce -se nea, Datue jauregia, Erre geor -dea ren etxea eta Santiago eliza.Gozozaleak hemen joanen diragalbidera. Malkorra gozotegiaktxokolatea almendrekin egitendu, miazkatzeko modukoa. Bai -na hasiera besterik ez da hori.Eli zon doko lur aberatsek kalitatebikaineko produktuak eskaintzendituzte: behikia, bildoskia etatxe rrikia zoragarriak dira, izokinitxurako amuarraina aparta,eta, postreen alorrean, mamiaeta gaz tanbera kapela kentzekomoduko produktuak dira. Bil -dots tripekin eginik, txuri etabel tza da beste plater tipikobat, gozo-gozoa.ZUGARRAMURDIKO LEIZE-ZULOAKEDO IKABURUKO LEIZE-ZULOAKuURDAZUBISorginkeriengatik Zugarramurdikoak ospetsuenak izan arren, Hango adar ugarietatik sala ikaragarriak sortzen dira, etaUrdazubiko leize-zuloak ikusgarriagoak eta ederragoak dira. Urtxuma errekastoaren soinua gordetzen dute. Leize-zuloFrantziako mugan hurbil-hurbil kokaturik, azienda-herrihori egokiturik dago, eta argiztapen eta eskailera onak dituederra da Urdazubi, Donejakue bideko nahitaezko geralekua.bisitariari bidea errazteko.Izan ere, handik datorkio izena. 1221az geroztik, Urdazeko Bestalde, historiaurreko bi aztarnategi ditu Urdazubik,San Salbatoreko monasterioaren botere handiaren mende Alkerdi eta Berroberria leize-zuloak.egon zen hiribildua. Antzinako erromes-ospitalea izan zen Era berean, Axular baserria ikusten ahal dugu. Handik hartumonasterioa, harik eta 1789a arteraino. Konbentzio Gerran zuen izena Pedro de Agerrek, euskarazko idazle klasikoerrea eta arpilatua, eta 1839an abandonatu zuten arren, handiak. Kondairaren arabera, deabruak berak eman omenmonasterioko eliza zoragarria ikusten ahal dugu egun. zizkion nekromantziako eskolak, bere arimaren truke. HalaGainerako atalak, klaustroa, adibidez, moldatu ziren etxebizitzakegiteko. XVI. eta XVII. mendekoak dira gainerako are-bizian atera zen ihesean. Haren atzetik abiatu zen Satan,ere, ordaintzerakoan Pedro Axular iritziz aldatu eta ziztutoak.baina Axularren itzala besterik ez omen zuen harrapatu.Zugarramurdirako bidean, Matxingonea baserriaren ondoan, Hori dela eta, “itzala galdu zuen gizona” zelako ezagutzenIkaburuko leize-zuloak aurkituko ditugu. Lamiak –erdi emakumeerdi arrain omen ziren emakumeak– bizi ziren hango beste kontakizun asko, herriaren irudimenak sortuak, heganzuen jende guztiak. Aztiei edo itxikoei buruzko legendakokobazuloetan. Zulo txikiagoak dituen 350 metroko leizezulohorretan estalaktitak eta estalagmitak sortu eta hiltzen Gainera, janari bikaina gozatzeko aukera izanen dugudabiltza Urdazubi inguruko paisaien gainean.direla antzematen ahal dugu sentsazio berezian, kareharriagatikgris kolorea harturik eta magnesioak leundurik daudela behiki eta bildoski zaporetsuak; eta, postreen atalean,Urdazubin: onddo gozoak, lekak, porruak eta txikoriak;ikusirik.baserriko mamiak eta ardi gaztaz egindako gaztanbera.bideak iruñetikR332pirinio atlantikoak

zZUGARRAMURDIKOLEIZE-ZULOAKJatorriz, Zugarramurdi UrdazubikoSan Salbatoreko monasterioarenbaserria izan zen. Kris tau ta su na -ren aurreko ohitura errotuak dituhango eskualdeak. Izan ere, ohiturahorien eraginez bizkortu zensorginkeria, XVI. eta XVII. mendeetanbatez ere.Historiari dagokionez, 1610ekoautofedera jo behar dugu, urtehartan Baztan, Urdazubi eta Zuga -rra murdiko 31 herritar Logroñoraeraman baitzituzten, sorginkerialeporaturik. Inkisizio Santuak on -do koak leporatu zizkien: mezabeltzetan eta orgietan parte har -tzea, deabrua barnean izatea,banpirismo eta nekrofagia ekintzakegitea, begizkoak botatzeaeta erauntsiak sortzea. Batzuk salbatuziren, dena aitortu baitzuten.Dena den, hamahiru hil ziren garaikoespetxe krudeletan. Halaber,ho rie tariko sei bizirik erre zituztenhogeita hamar mila ikusleren au -TRIKUHARRIA GORRAMENDIANrrean, eta bost estatuan irudikaturikhil ziren.Akelarre horiek egiteko erabiliomen ziren leize-zuloak Zuga rra -mur ditik 400 metrora daude, Be -rros koberro edo Akelarre soroarenondoan. Horietara heltzeko,Infernuko errekak landutako zulobat zeharkatu behar da. Zu loa -ren 120 metrotan zehar ibiltzenda ura, leku batzuetan 12 metrogarai den tunel batetik, oraindikgorago dauden bi galeriek etenik.Sorgin lezea deitzen da bata.Luziferrekin elkartu nahi zutenakbidea 3erratzen gainean edo animaliabihurturik ibiltzen omen ziren.Ahari edo gizaki itxura harturikazaltzen zen deabrua, eta Luzifergurtzeko zeremonian aritzenomen ziren guztiak. Hilotzak jatenomen zituzten erritua burutuondoren, orgiaren zoramena hastenzen.Asmo txarreko herritar askok us -tez ko magia eta kondaira ugarihoriek baliatu, eta zoritxar guztienerrua leporatu zizkieten auzokidehoriei. Tortura latzak pairatu on -do ren, errudunak zirela aitortuzuten. Ziur aski, bilera horiek egunerokomonotonia hausteko etakontu debekatuak gozatzekouneak besterik ez ziren, ez inolazere deabrukeriak.Abuztuaren 18an, zaindariarenfes tetan, bazkari oparoa egitenda Leize-zulo Handian. Gerren ba -tez iltzaturik, sutan jartzen diraahari puskak, eta, behin errerik,zikiro jatea egiten da. Piperradaeta zopa lagun dituela, ohiko ekitaldiada zikiro jatea, eta eskualdekoeta Iparraldeko herritar askobiltzen dira otordua gozatzeko.3iKINTOApirinio atlantikoakR333bideak iruñetik

4.bidea•orreaga •orbaizetako ola •iratiko oihanaEkIALDEkOPIRINIOAkDonejakue bidearen zati batean ibiltzeko aukera heldu zaigu,baina alderantziz egina. Izan ere, Orreagako monumentuen multzozoragarrian sortzen da Donejakue bidearen Espainiako puska.OORREAGADonejakue bidearen abiaburua daOrreaga, eta, horregatik, be -harbada, leku mitiko horri darizkionhistoria eta kondaira antzematenahal ditugu.Erdi Aroan, nahitaezko guneaizan zen Europan. Milaka erromesnonahitik heltzen ziren hara.Errolanen kantoreak, Frantziakogesta kanta antzinakoenak (XI.mendea), mugak zeharkatu zi -tuen legendako heroiaren istorioarenberri emateko. Izan ere,Errolan hil zen eskualde horretan,778an, Karlomagnok baskoienaurrean galdu zuen batailan.IBAÑETA: ERROLANEN OROITARRIA1127an, ospitale bat eraiki zenIbañetan, baina mendateko elureta hotz handiak zirela eta,Orreagara eraman behar izan zu -kolejiataErrege Kolejiata, XIII. mendeko landagotikofrantziar estiloz eraikirik, bostbeirate eder ditu. Era berean,gurutzadurarik gabeko hiru nabe, XVII.mendeko klaustroa eta kapitulu-gelaederra ditu. San Agustin kaperan —"Preciosa" ere deitua– Antso VII.aAzkarraren eta bere emaztearengorpuzkiak daude. Mausoleoko irudiakerregearen benetako altuera du.Egiazkoa da. Bere femurra ikerturik,egiaztatu zen garaiko kronikek ziotena:2,25 metro garai zen.ten handik bost urtera.Sarri, Kolejiata hasi zen jasotzenEuropako noble, erromes, etaerrege-erreginen laguntza, AntsoVII.a Azkarrarena bereziki.Era berean, kolejiatak OrregakoAma Birjinaren irudi eder bat gordetzendu, XIV. mendekoa. Aur -pegia eta eskuak izan ezik, irudiarengainerako atalak zilarrezestalirik ditu estatuak. Harri ga -rria da horren begi zabalen es -presioa, Jesus Haurrari begira -tzen diola.Eraikuntza zaharrenean, SanctiSiritusen kaperan edo Kar lo mag -noren Siloan (XII. mendea), Orre -a gan hiltzen ziren erromesakehortzirik daude, baita, Orrea ga -ko batailan hil omen zi ren Fran -tziako hamabi pareak ere. Ba -taila galdurik, Roldanek harribatean sartu zuen bere ezpataDurandal, eta, harri horretan,hain zuzen ere, eraiki omen zu -ten kapera.Museoak esmalteak, urregintzakopiezak, eskulturak eta pinturakgordetzen ditu. Pieza guztienartean, Luis de Moralesen Fa mi -lia Santua, triptiko flandestarra,eta Orreagako ebanjelioa edoKar lomagnoren xakea nabarmentzendira.Bestalde, Santiago kapera etaErro mesen Gurutzea daudemultzo an. Orreagatik ateratzeanerro mes guztioi agur egin digugurutzeak XVI. mendetik egundaino.bideak iruñetikR434ekialdeko pirinioak

FORU KOMUNITATEKO PAISAIA BERDEETANETA HANGO HERRI EDER ETA ABEGITSUETANMURGILDURIK DAGO BIDEA.OORBAIZETAKO OLAORREAGAZalantzarik gabe, kokaleku bereziada hori. Orbaitzetako ArmenOla duela mende bat jardueran ariez denez, hango esparru askohartu ditu naturak. Sas tra kek etalandaretza usuak bat egiten duteburdin eta harrizko egiturarekin,eta eraikinaren arkuak, berriz,industria jarduerari baino gehiagonatur parke bati dagokion paisaiariatxikitzen zaizkio. Nolabaitekoirrealtasun kutsua dario eremuhorri, eta, batez ere, harritzekomodukoak dira hango bazterrak,edertasun bitxia eta isil tasun handianagusi baitira nonahi.Arma eta Munizioaren Errege Oladeitu zioten garaian. Ko bre, merkurio,burdin, zilar, zink eta berunmeategi ugari daude eskualdehorretan. Antzina, Erdi Aroko burdinolabat zegoen esparru horretan.Izan ere, 1784. urtera jo be -har dugu, urte hartan Es pai niakoKarlos III.ak galdategia erosi baitzuen.Ordurako, meak agorturikzeudenez, Bizkaiko meategietatikekarrarazi zituen meak. Artilleriabonbak eta burdin lingoteak ekoitzizituen fabrikak. Ekoizpen handiaizan zuenez eta mugatik hurbilzegoenez, eraso, arpilatze eta suugari pairatu zi tuen fabrikak,harik eta 1873an jarduera bertanbehera utzi zuen arte. Urteetanabandonaturik, zahar berritzeNOLA HELDULuzaideraBurlatatik aurrera jo, eta Iruña utziko duguatzean. Atarrabiako bidegurutzean (MiguelIndurainen sorterria), N-135 errepidea hartukodugu Frantziarantz. Uharte iraganik,Frantziara eta Zubirira jarraituko dugu. ErdiAroko zubi gotikoa dago herri abegitsuhorretan, amorrua sendatzen omen duena.Paisaia zoragarria gozatuko dugu han.N-138 errepidea hartuko dugu, 7 km eginondoren Eugiraino eramanen gaituena.Herri txikia den arren, iparraldeko etxetzarrakditu Eugik, eta urtegiaren ertzeandago. 1971az geroztik, Iruñerrirako urabiltzen da urtegian. Giza kontsumorako uradenez, debekaturik dago han bainatzea.Laku artifizial horrek uretan islaturik oparitzendizkigu maiz Eugi herria eta Kintoamendia. Espezie asko bizi dira 5.900 hektareadituen hango mendi zoragarrian:pagoak, astigarrak, gorostiak, ezpelak,basurdeak, azeriak, oreinak... Udazkenarenhasieran, orein arren orroak entzuten diramendietan.N-135 errepidera itzulirik,Erroko (801 m) eta Mezkirizko(922 m) mendate apalak iraganenditugu.Donejakue bidean kokaturik,Auritz zeharkatuko dugu.Erromesendako galtzada-kaleaeta armarriz apaindutako etxetzarederrak ditu herriak.EmbalseOrreagara helduko gara jarraian.Hainbat mendetan guneak berebizikogarrantzia izan zuen Europan.Leku zoragarria izan ezik, esanahihistoriko handi-handia duNafarroarendako.Jarraian, atzera joko dugu, eta NA-140 errepideautonomikoa hartuko dugu. Garraldaatzean utzirik, Aribera helduko gara.Orbaizetarako bidea hartuko dugu, hango armafabrikara heldu arte. Iratiko oihan izugarriarenpaisaia izanen dugu lagun. Harrigarria dahango arma ola bisitatzea. Ola ikustean lekumagikoa dela ulertuko dugu berehala.N-138EugiZubiriN-138N-135IruñeraIbañetaAuritz/BurgueteN-135ErroIratiko OhianaOrreagaOrbaizetako OlaOrbaizetaNA-140AribeAribera itzulirik, Aezkoako Hiriberrira doan bideahartuko dugu. 925 metroko altueran dago ibarra,eta garai ospetsuak eta San Salbatore eliza aurkitukoditugu han. Azkenik, neguan kontuz ibilierrepideetan: sarri egiten du elurra eta izotza.ekialdeko pirinioakR435bideak iruñetik

4.bideaekialdeko pirinioakORBAIZETAKO OLAlanek ola berpiztu eta antzinakoitxuraren zati bat utzi zuten agerian.Ez da ohiko kontua garai hartakoenpresa eta industria arkitekturarenlagin bat ikustea. Horregatik,hain zuen ere, Orbaitzetako fabrikakbadu zer erakutsi, hango langileenhots ozenak harat-honat ze -biltzan garaian bizimodua nolakoaURKULUzen jakinarazteko.Plazaren inguruan, langileen etxebizitzakikusiko ditugu, baita ar -mak fabrikatzeko prozesuaren zatibat: tailerrak, gordetegiak, burdinaurtzeko bi labe... fabrikarenbihotzean. Halaber, Legartzaibaia ren in darra aprobetxatzekoeraiki zen ubidea dago. Gaur egunzutik daude oraindik ubidearenhorma sendoak eta eratu zutenganga harrigarri batzuen hondakinak.Eta, gainera, hainbat txangorenabiapuntua da ola. Urkuluko trikuharriaketa hondakin erromatarrenhondakinak eta Ortzan zu -rieta eta Mendilatz –hurbilekomendiak– bisitatzen ahal diratxan go horietan.IIRATIKO OIHANABetidanik, legenden munduari lorturik egon da Iratiko oihana. Ezda harritzekoa. Isiltasuna eta soinu ulertezinak lagun diren esparrueder hartan, Basajaun mitikoa ikusten ari garela imajinatzenahal dugu aise, makil batean bermatzen den ile luzeko izaki altualtua,alegia. Bidean aurkitzen badugu, ez dugu horrengandik aldeegin behar, ezta, are gutxiago, hura haserretu behar. Hark esandakoaegiten badugu, gure gidaria izanen da, eta ez digu kalterikeginen.Iratiko oihana Nafarroako baso azalerarik handiena da, eta, tamainaridagokienez, Europako bigarren pagadia. Irati ibaiak eta bereibaiadarrek zeharkatzen duten sakonune batean dago 12.400hektareako baso hura: horietarik 6.250 Irati mendikoak dira eta1.800, berriz, La Cuestión mendikoak. Batez ere, pagoek etaizeiek –bertako espezieak– eratzen dute oihana. Udazkeneanzoragarria da ikustea naturak sortzen dituen kolore liluragarriak.bideak iruñetikR436ekialdeko pirinioak

idea 44 iAspalditik Iratiko oihana ukitugabe egon arren, XVIII. mendeanFrantziaren eta Espainiaren artekoliskar mingotsen auzia izanzen. Gerrak zirela eta, hangozura irrikatzen zuten biek ontzidiakegiteko. Izan ere, Iratikozuhaitzen enborrekin egiten zirenitsasontzien masta onenak.1856an, Mugen Itunak Espainiarieman zizkion lurrak, eta, mendehorretan ere, Gobernuak zuhai -tzak doan mozteko eskubideaeman zion Armadari. XX. mendeanustiapena gehiago zabalduzen oraindik.Baina, La Cuestión mendian oi hanbirjinaren zatitxo bat salbatu zenmozketa horietatik. Lizar doia koerreserba edo Parkea da hura,aldatu gabe dagoen 20 hektarea-ko oihan esparrua. 40 me tro garaidiren izeiak daude, eta metrotikgorako diametroa dute berenenborrek. Hango adaburu usuekzeruaren bista galarazten dutebatzuetan. Xar ma ga rria zinez.Iparraldean, Irabia urtegiarenedertasunak ez du parerik. Ur te -gia ren inguruan dagoen 9 kilometrokobidea oinez edo bizikletazegiten ahal da. Era berean, hariztiederrak daude Iratin, Tris tui bar teaeta Aritztokikoak, besteak beste.Oihan barnako zidorren ibilbideakgaldu gabe, oihaneko bizitza an -tzematen ahal dugu aise: txontak,txantxangorriak, basurdeak, azeriak.Isilik ibiliz gero, orkatzak etaoreinak ere aurkitu ahalkoditugu.ARIBEIRABIA URTEGIAekialdeko pirinioakR437bideak iruñetik

5.bidea•bardea •tutera •peñalén •la olivako monasterioaERRIbERAPenintsulako iparraldean bete-betean dugu basamortua, Sahararenpuska bat, higadurak eraldatzen duena. Ekialde urruneko gaizkilepistoladunak, bidelapur atzerritarraren aurka ari direla, aisedakarzkigu gogora. Ardibideen lurralde historikoa da Bardea, etahunkituko gaitu, ziur. Eremu horretan oso higadura handia dagoenez,buru itxurako muinoak, mendixkak eta sakanak –apetaz eginakematen dute– ageri dira nonahi, Ebroaldeko neguko ipar haizeen,euri-jasen eta udako bero zakarren eraginez are nabarmenagoak.bBARDEAHautsez estalitako zidorrez zeharkaturik,sartzeko gonbitea egiten diguBardeak, hori bai, eremuko mapaona eskuetan edo, bestela, lekuabehar bezala ezagutzen duen norbaiteklagundurik.Lau gunetan berezirik daude, etaoso erakargarriakdira laurak.415 kilometro koadroko eremua daBardea, eta Aragoi eta Ebro ibaienarteko paisaia ikusgarriak eskain -tzen ditu. Erdigunean Bardea Zuriadago, eta halako izena eman diotegatz eta igeltsu elementu asko daudelakohan. Hegoaldean BardeaBeltza aurkituko dugu, AragoikoMonegros eremuaren antza handiagoaduena. Buztin gorriek eta kareharriekosaturik dago.El Planoko ordokia eta El Ferialekourtegia iparraldean daude. Uretakomota guztietako hegaztiz beterikdago urtegia. Ekialdean BardeaBerdea dago, estepa eremua, soroNOLA HELDUPeñalénN-113MarcillaFunesNA-128AP-68AP-15IruñeraCarcastilloLa OlivakoMonasterioaValtierraBARDEAArguedasAP-15NA-128N-121NA-134TUDELAEl YugoNoaindik aterako gara Iruñetik, etaZaragoza eta Soriarantz doan N-121errepidea hartuko dugu. Komeni da 69kilometrotan AP-15 autopistan barnaibiltzea. Valtierratik hurbil, autopistatikaterako gara: 13. irteera. AP-15/N-113lotura hartuko dugu, eta, geroago, 6,5kilometro eginen ditugu NA-134 errepidearijarraikiz.Jarraian, ezkerretara eginen dugu bira500 metrotan, eta Arguedasera heldukogara, Yugo ermitarantz abiaturikBardeara sartzeko ohiko lekura.Tutera izanen da gure hurrengo helmuga.Erriberako hiriburua da, etaArguedasetik 14 kilometrora dago, NA-134 errepidetik. Gastronomia eskaintzazabala aurkituko dugu han, eta hangobaratzeetako produkturik onenak goza -tzeko aukera emanen digu.La Olivako monasterioa bisitatu nahiizanez gero, Tuteratik abiaturik 10 kmeginen ditugu NA-232 errepidean etabeste 3 km AP-15/NA-113 lotura-erre-pidean. Alfarotik hurbil, IruÒerantzjo, eta 20 km egin behar dira AP-15autopistan barna.Jarraian, 29. irteeratik aterako gara:Martzilla, La Azucarera (peajea: 2,1euro), eta NA-128 errepidean barnajarraituko dugu, Funeserako bideazehazten duen seinaleraino.La Olivako monasterioa bisitatzeko,7 kilometro eginen ditugu NA-128errepidean barna, N-121 errepiderasartuko gara, eta 2 km ibili ondoren,Traibuenasetik hurbil, 8,5 km eginenditugu NA-124 errepidean barna.Santacaran eskuinetara bira eginiketa 1,5 km egin ondoren, ezkerretarajoko dugu: NA-5500 7 kilometrotan.Iruñera itzulirik, ibilbide bera hartukodugu berriz, eta, Traibuenasetikhurbil, NA-121 errepidera sartu eta,26 km egin ondoren, AP-15/121loturari jarraituko diogu. Tafallatikhurbil, AP-15 autopista hartukodugu 83B irteeraraino (Iruña).bideak iruñetikR538erribera

NAFARROA KONTRASTE ASKOTAKOLURRALDEA BADA, HORIETARIKOMUTURRENEKOA DA BARDEAureztatu gisa erabiltzeko duelagutxi lehengoraturik. Behatokiegokia nahi izanez gero, aukeraugari ditugu: El Yugoko AmaBirjina, Aguilaresko gaina, El Pasoeta Antso Abarkaren santutegia.Artzaintza izan zen eskualdekojarduera nagusia. Urtero, Erron ka -ri, Zaraitzu eta inguruko herrietatiknahitaezko transhumantziariekiten zioten aziendek baztermagiko hartaraino. Horren aztarnekiraun dute egundaino: zidorrak,artegiak eta urmaelak.Halere, aziendak ez ziren Bar dea -ko elementu bakarrak. Antzina,gaztelu batzuk ere izan ziren han,baina lau hondakin besterik ezzaizkigu gelditu, Peñaflor gazteluarenak,besteak beste.ARGEDASKO KOBAZULOAKAholku bat: ez zoazte Bardearaudan. 37º-tik gorako tenperaturakizaten dira. Euria gogor ari dueneanere ez da gomendagarria,lohiak arazoak ekartzen ahal dizkigulako.BARDEA ZURIALa Olivako monasterioaXII. mendean sortu zen La Olivako monasterioaren monumentu multzoa, eta arkitekturazistertarraren adibide nabarmena da,Aitasantutzaren eta Nafarroako nobleen eta errege-erreginen laguntza izan zuen,eta Nafarroako monasteriorik boteretsuenetariko bat izan zen XII. mendearenerdialdean, hango lurrei eta liburutegi zabalari esker. Geroago, arazo politikoakheldurik eta 1835eko desamortizazioaren eraginez, hondamena eta abandonuapairatu zituen monasterioak. Hutsik egon zen 1927a arte. Urte hartan monjeekmonasterioa berreraiki eta han sartu ziren.Aurrealde nagusiak ateak irekitzen dizkigu dotore eta eder, barnealde magikorasartzeko. Andre Maria elizak bi esparru ditu, bata erromanikoa da eta bestea,berriz, gotikoa. Antso VI.a Jakitunak eta bere seme Antso VII.a Azkarrak ordainduzuten tenplua eraikitzeko gastua. Harlanduz eraiki zen, XII. eta XIII. mendeen artean.Hiru nabe ditu. Soiltasun zistertarra garbi nabarmentzen da tenpluaren apainketasinplean. Landare, animalia eta fantasiazko irudi batzuk eta gangetako hainbatgiltzarri kendurik, ez dago apaingarri gehiagorik. XII. mendeko antzinakoklaustroan kokaturik, kapitulu-gela obra protogotiko ederra da.Elizatik XIV. mendeko klaustro gotiko eder batera sartzen ahal gara. Denbora geldirikdagoela antzemanen dugu han. Gurutze gangek estaltzen dituzte hangogaleriak, giltzarri apainduek elkartutako nerbio konkortuen bidez. Abade-jauregiaere elizari atxikirik dago. XVI. mendean eraikirik, XVIII. mendean eraberritu zuten.Elizaren absidearen aurrean eta gaur egun monasterioko baratzea den sailean SanJesukristoren kapera dago, monasterio osoko esparrurik zaharrena.Monasterioko artisautza produktuakdastatu behar ditugu(barazki bikainak, ardo bel -tzak, zuriak eta gorriak etabehi gazta suabea), eta,aukera izanez gero, ostatuhartzen ahal dugu han, egunbatzuetan, bederen, monjeekinbizimodua partekatzeko.Aste Santua bukaturik,pazko-hirurrenekoa egunbikaina da La Olivara joateko.Ospakizun handiak bat egitendu gregoriano-kantuarensentimenduarekin.erriberaR539bideak iruñetik

5.bideaerriberaPPEÑALÉNZirrara eraginen dizu Peñalenek. Batbatean,lurzorua dago, bat-batean,ez. Haitza mozten da erabat, eta,amildegian bete-betean, ErregearenSakana sortzen da. Peñalen are zi -rra ragarriago egiten zaigu jakiteansakan horretan, 1076. urtean, AntsoIV.a erregea amildu zutela bere anaiarrebek,Ermesendak eta Ramónek.Go rro to, ezinikusi eta anbizioen istorioada hura, heriotza seguruarendesioa ardatz duena. Sinesten ez ba -du zue, begiratu nondik jaurtiki zutenerregea.Funesko udal barrutian dago Pe ñalén.Beti ez da sakan hutsa izan. 1084anPeñalen herria zegoen han, eta, geroago,XIV. mendean, Villanueva deituzen. Azkenik, desagertu egin zenherria.Dirudienez, Arga ibaiaren uholde ba -tek herria suntsitu zuenez, ibaitikurrun berreraikitzea erabaki zutenbertakoek. Aurrerago, 1400. urtealdean, desagertu egin zen betiko.Han dago Peñalen, eta beldurrik gabeikusten du Arga eta Aragoi ibaiak nolaelkartzen diren, ondo-ondoan FunesPEÑALéNeta Milagro lagun dituztela. Arga etaAragoi ibaien urak nahasten dira han,eta ez dute kilometro sobera egin be -har ko Milagrotik oso hurbil Ebro ibaihandiarekin erabat elkartzeko.Igeltsuek eta buztinek osatutako mui -no horretatik paisaia zoragarria izanendugu aurrean: bi ibaien el kar -gunea, gari eta mahasti soroz etabaratzez inguraturik. Ibaiek igeltsuaketa buztinak higatzen dituzte, eta,plaka bertikalak izanen balira bezala,material horiek blokean erortzen direnez,labar handiak sortzen dituzte,Peñalengoa, besteak beste.Hurbileko lurretan, beste altuera tar teapalagoak ere badira.Ezkai, erromero eta hurbileneko sa -sien urrina usaintzen ahal dugu osoabegitsua ez den eremu idor samarhorretan.Hango giro idor eta epela antzematenda aise.Bestalde, ohikoa da Peñalen inguruanardi saldoren bat aurkitzea.Interesgarria da jakitea Peñalenen 13kilometroko ibilbide zirkularra badagoela.Behar bezala seinaleztaturikdago, eta oinez zein bizikletaz egitenahal da. Inguruko herritarrak maizibiltzen dira han. Hor bai, eguzkiarenzartada gogorra da udan. Urtekobeste sasoi batean joateko gomendatzendizuegu.TUTERA, FORUEN PLAZAbideak iruñetikR540erribera

TTUTERATUTERAKO KATEDRALEKO KLAUSTROAErriberako hiriburua ospetsua dahango baratzengatik eta historian kulturdesberdinen artean izan den bizikidetzarengatik.Amrus Ibn Yusuf muladiakhirigune garrantzitsu bihurtu zuenTutera.Musulmanak IX. eta XII. mendeen bitarteanegon ziren Tuteran. 1119an birkonkistatuondoren, Alfontso Bo rro ka -lariak Tuteran zeuden hiru kultur monoteistenarteko bizikidetza bilatu zuen.Lau mendetan lortu zuten xede hori.Juduak adituak ziren bitxigintzan, larrugintzan,medikuntzan eta merkataritzaalorreko maileguetan, eta musulmanak,berriz, nekazaritzan, zurgintzaneta igeltserotzan.Bakean bizi izan zirela ez dago zalan -tzarik, Tuteratik letra, matematika etamedikuntzako jakintsu handiak aterazirelako.Dena bukatu zen juduak eta musulmanak–1498an eta 1516an, hu rre nezhurren– egotzi zituztenean.Kulturen arteko nahasketa garbi antzematenda Alde Zaharrean. Foruen Pla -za ren inguruan bor-bor aritzen da hiriarenbizitza.Lau aurrealdek –balkoiz eta armarriaketa zezenketen eszenak dituzten zeramikazbeteak– zezenketak egitekoerabiltzen zen garaia ekartzen digutegogora (1700a eta 1842a bitartean).Erdian kiosko bat: Erlojuaren etxea,bitxia zinez.Tenplutik hurbil, ondoko eraikin zibilak,historikoak guztiak, bisitatuko ditugu,besteak beste: Deanaren jauregia,aurrealde platereskoa duena; Uhar te -ko markesaren jauregia, XVIII. mendekoeraikin barrokoa, eskailera izugarriaeta gangak dituena; Heredia-Spinolabidea 5kondeen etxea; eta Almirantearenetxea, nafar jauretxe platereskoa.Ebro ibaiaren gaineko zubirantz, Por -tal kalean, San Adriángo markesarenjauregia aurkituko dugu, teilatu-hegallandua eta patio errenazentista dituena,baita Mag da lena eliza ederra ere,Tuterako monumenturik zaharrena.Jesusen Bihotzak Tuterari begiratzendio etengabe. Ebroko ibaiertzetan,barazki bikainak hazten dira: orburuak,piperrak, kukuluak, zainzuriak,karduak, ilarrak, babarrunak, borraja...Eta bertako ardoak ere ez dituguahaztu behar. Goza dezagun!.5iTuterakokatedralaERRIBERAKO ZAINZURIAKHemendik, Tuterako katedraleraabiatuko gara. 1180an eraiki zen,antzinako mezkita nagusiaren hondakinengainean. Gotikoa den arren,klaustro erromaniko ederra du katedralak.Era berean, nabarmentzekoada Azken Epaiketaren portalea.Katedralean kontu bitxia antzemanendugu: kapera asko ditu. Hangodorre altua hiriaren ikurra da.erriberaR541bideak iruñetik

6.bidea•gares •irantzuko monasterio •urederra ibaiaren iturburua•lizarra •obanos •eunateko baselizaEsTELLERRIAEUNATEKOBASELIZAEstellerria kontu askoren ikurra da: hiri historikoak, ardobikainak eta Urbasa eta Andia mendien harmonia. Era berean,bitxikeria bat dute mendi horiek: herri-lurrak dira bi mendiak,hau da, nafar guztiek doan erabiltzen ahal dituzte. Eskatuzgero, edozein nafarrek hartzen ahal du bere egur sorta.Baseliza ederrik bada, hori da Eu -na tekoa. Oinplano oktogonala etakanpoko klaustro gisako arkuteriaederra ageri ditu, xume eta xarmagarri.Galsoroz eta mahastiz estalirik,laua eta lasaia da inguruko paisaia.Han dugu Eunate, legendaaskoren egoitza. Izan ere, nahasmenada nagusi eliza horren jatorriarenauzian. Jerusalemerakoerro mesaldia eginik, Izarbeibarkonoble batzuek eraiki zutela dirudienarren, tenplarioena izanomen zen eliza. Faro-eliza izanomen zen, eta sua ageri zuen betipizturik, aterperik gabe gauakharrapatzen zituen erromesak gi -datzeko.Donejakue bidean bertan kokaturik,Eunatek, harrera egiteaz gainera,ospitalea eskaini zien erromesei.Horietariko asko, ahiturikhil zirenez, han ehortzi zituzten.XIII. mendeko erromanikoaren ka -pri txoa da tenplua. Aurrealdean,absidean eta kapiteletan aurpegimisteriotsuak eta basapiztiamunstroakditugu zain, oldarturikoso. Oktogono itxurako egitura bi -txian garaiko harginen ikurrak aurkitukoditugu. Era berean, me rezidu zorrotz aztertzea kanpokoatari arkupeduna –eraikin zoragarriada– eta hango kapitel desberdinak.Euskaraz Eunatek “ehun ate” esannahi du; latinez, berriz, "ongijaioa” (eu-nato). Nolanahi ere, ba -se lizaren ateak zeharkatu ondoren,barnealde ederra eta lau an -ge luko nerbioak dituen gangabat, arkitektura arabiarraren ku -tsua duena, aurkituko ditugu.Erromesaldiak egiten dira Eu na -te ra, oparoaldia eta ura etortzekoeta izurriteak aldentzeko es -ka tzera. Halere, beste ba tzuekarrazoi esoterikoengatik bisitatzendute, Eunateri halako botereaegozten diotelako.Eunatetik oso hurbil dugu Oba -nos, eder-ederra. XII. mendeaninfantzoien ordenaren egoitzaizan zen. Erregeek egiten ahalzituzten gehiegikerien aurka ari -tzen ziren noble horiek. Urtero,hango herritarrek Obanosko Mis -te rioa antzezten dute udan. Sanbideak iruñetikR642estellerria

IBILBIDEA: 139 KMERROMANIKOA ETA NATURAZudaireUREDERRAREN ZIRKUAGilen eta Santa Feliziaren tragediakontatzen du ekitaldiak. Aki ta -nia ko duke gaztea zen Gilen,baina ezin izan zuen jasan arrebakbehartsuak zaintzeko eginzuen hautua, eta hil egin zuen.EUNATEKO BASELIZAURBASA MENDIAUrederra IbaiaerenIturburuaNA-718AbárzuzaNA-120IrantzukoMonasterioESTELLADamuturik, handik hurbil dagoenArnotegiko baselizara erretiratuzen. Oso antzezpen zaindua da,eta Obanosko plaza historikoanegiten da, behar bezala giroturik.A-12N-111Puente laReinaA-12IruñeraNA-601ObanosEunateko baselizaNOLA HELDULogroñora doan autobiatik (A-12) aterako garaIruñetik. Erreniegako mendatea eta hangoerrota parkea zeharkatuko ditugu. Garesinguratu eta Lizarra (erdialdea) irteeratikjoanen gara. Gasteiz eta Donostia aldera jokodugu eta, hiria zeharkatuta, NA-120errepidearen bidegurutzea topatuko dugu.Donostiara doa errepide hori, Etxarri-Aranatzetik. Abartzuzara iristean, besteerrepide bat hartuko dugu, 4 kilometro igarotaIrantzuko monasterioraino eramangogaituena.Ibaiak landutako arroila eder baten bihotzeandago monasterioa. Jatorrian beneditarra zenarren, XII. mendean garrantzi handia hartuzuen ordena zistertarraren eskutik. Gaur egun,hango eliza gozatzen ahal dugu. Hiru nabe,gurutze ganga, klaustro gotikoa, kapitulu-gelaeta sukaldea ditu tenpluak.Handik itzultzean, Abartzuza iraganik,eskuinetara doan eta seinalerik ez duenerrepide xume bat hartuko dugu. 10 kilometroeginik, Olaztirako bidean utziko gaitu. Arretahandiz, Bakedaorantz abiatzen den bideahartuko dugu. Herriaren goialdean mendi-bidebat hartuko dugu, aurrerago larre bateanutziko gaituena. Oinez, bide zoragarri bateanhasiko gara, eta, 45 minutuko ibilaldia eginik,Urederra ibaiaren iturburura eramanen gaitu:ur-jauzi eta putzu ikusgarriak, malkararrokatsuak eta espezie anitzeko basoa(pagoak, lizarrak, ezkiak, astigarrak, hurritzaketa arteak) gozatuko ditugu han. Urbasakokareharrizko karstak garaian xurgatu zuen etaegun askatzen duen ura inguratzen du ba soak.Harrigarria da hango ura, edertasunaerakusteaz gainera (Urederra=ur ederra),izugarri hotza delako!Itzultzean, Lizarrara helduko gara. Garesekingertatzen den bezala, merezi du hiria bisi ta -tzea, monumentala eta ederrera baita.Eta Gares iragan eta berehala, Obanosera doanbidea hartuko dugu, horrek ere EunatekoAndre Maria baselizara ere eramanengaituelako. Oinplano oktogonala du elizak, etahango atari arkupedunak sentsazio askopiztuko dizkigu.Garesera doan errepideraino itzultzeagomendatzen dugu edota Muruzabal etaUtergatik joatea (A-12 autobidea hartu daitekehan, Iruñera doana).OBANOSLogroñoraA-12estellerriaR643bideak iruñetik

6.bideaestellerriaLLIZARRA: EGAREN HIRIAKARTZELAREN ZUBIAHistoriaz gainezkaturik dago Li za -rra. Hiri monumental horretakobaz ter, eraikin eta eliza guztietanartea dago.Antso Ramirez erregeak eraikizuen 1090. urtean, Lizarra herribaskoiaren gainean, erromeseilagun tzeko. Hartara, antzinakoLizarrak garapen handia izan zuenDo ne ja kue bidean. Frankoak helduziren, eta herritarren artean judukopuru nabarmena finkatu zenez,juduteriaren gune handia bihurtuzen Lizarra. Merkataritza jarduerabizi-bizia jaso zuen primutzan, etaRUAKO SAN PEDROgeografikoki abantaila izan zuen,Men dial dea eta Erribera elkartuzituelako.XIX. mendean, tesi karlisten gotorlekuhandia izan zen Lizarra, etaEstatu Karlistaren hiriburu izendatuzuten. Ministroak eta berezko kodepenala ere izan zituen hiriak.Hango artelanen aukeraketa bategin behar denez, San Martin plazatikhasiko gara. Nafarroako errege-erreginenjauregia dago plazan.XII. mendekoa eta Nafarroan dagoenerromaniko zibilaren adibide ba -ka rra da. Gaur egun, Gustavo deMaeztu Museoa dago eraikinean.Eskualdeko Epaitegia, XVIII. mendekoa,eskaileraren ondoan dago.Eskailera igota, Ruako San Pedroeliza ikusiko dugu. Ederrak dira XII.mendeko eliza zistertar horrenaurrealdea eta klaustro erromanikoa.Rua kalean zain ditugu eraikin batzuk:Lizarrako Fray Diego jauregiplatereskoa (egungo kultur etxea),Gobernadorearen jauregia etaKartze laren zubi soila (San Agustinzubia).Hilobi Santuaren eliza gotikoa,Domingo Santuaren komentu gotikoaeta Santa Maria Jus del Cas ti -llo eliza erromanikoa ere izanen di -tu gu zain.Eta beste leku zoragarri batzukditugu ikusteko oraindik ere: SanMartin eliza, Foruen plaza eta San -tia go plaza. Ostegunero artisautzaazoka garrantzitsua egiten daplaza hartan: zeramika, oihalak,for ja, larrua, zura...San Joan eliza, Errekoleten ko -men tua, Puyko Ama Birjinarenbasilika (XX. mendekoa), SantaKla ra komentua eta Ro ca ma dor re -ko Andre Maria eliza ere aipatzekoakdira.Bestalde, txerrikume errea etahiru sor-marka gozatzen ahal ditugu:Idiazabalgo gazta, Lodosakopikillo piperra eta Nafarroa sormarkakoardoak. Upategi askokire kita dituzte ateak bisitariak har -tzeko.bideak iruñetikR644estellerria

idea 66iGGARESGARES“Eta hemendik aurrera Donejakuebide bakarrean elkartzen dira bideguztiak”. Halako idazketa du erromesarenomenez jarritako monumentuak,ongietorria egiten digunak. Etaez da gezurretan ari: Garesen elkar -tzen dira Som por te tik eta LuzaidetikPirinioak gurutzatzen zituzten ibiltarienbideak.Gaztelaniaz Garesek “Puente la Rei -na” du izen, eta horrela deitzen daherria sortu baino lehen zubi erromanikoederra zegoelako han. Erreginabaten aginduz eraiki omen zen zubia.Beste batzuen iritziz, “Reina” ez zenjatorrizko hitza (Puen te la Reina), Ru -na baizik, Arga ibaiaren antzinakoizena, alegia.XI. mendearen lehenengo erdialdeaneraiki zuten zubi eder hori, erromesekibaia aise zeharka zezaten. Gauregun, irekiera desberdineko erdi puntukosei begi ageri ditu harro-harro,baita lurpean dagoen beste bat ere.Harrian zulatutako arkutxo batzuekurari errazten diote bidea uholdeadenean. Gainera, Txoriren kondairaederra du apaingarri. Txoriño horrekmo koan garraiatzen omen zuen ibaikoura, Ama Birjinaren aurpegia garbi -tzeko.Jende askoren bidegurutzea izan zenGares. Berebiziko garrantzia izanzuen, eta, ekonomia eta kulturaridagokienez, azkar aberastu zen.Horren lekuko dugu erromanikoberantiarreko Gurutzearen eliza, XII.mendearen erdialdean tenplarioekeraikia. Jesus Haurra duen Ama Birjinbat dago barnean (XII. mendea) baitaGurutziltzatu eder-eder bat ere.Alemaniatik ekarria, deigarria da hori,gurutzeak Y itxura duelako.Kale nagusia kalea eta artea da aldiberean: herri arkitektura ageri du ka -leak, baita etxe armarridunak, jau -regiak eta artisauen saltokiak ere,besteak beste.XII. mendearen bukaerakoa sor tzezeta XV. mendean berreraikita, San -tia go Nagusiaren elizak aurrealdeerromanikoa eta San Bartolome etaSantiago Beltzaren tailu gotikoakerakusten ditu. “Beltza” deitzen zaioirudi horri zaharberritu baino lehenkolore iluna zuelako.Plaza Nagusia xarmagarria zeharkatuondoren, zubitik hurbil, San Pedroeliza eta Sancti Spirituseko Ko men -da doreen komentua daude.Gastronomiari dagokionez, ederki ja -rria izanen dugu mahaia: babarrunzuriak edo gorriak, txerrikume edobildots errea, eta, ehiza garaian,galeperra, erbia eta eperra gozatukoditugu, Izarbeibarko ardo bikainakahaztu gabe.UREDERRA IBAIAREN ITURBURUAestellerriaR645bideak iruñetik

7.bideaIbar horietan paisaia malkar -tsuak dira nagusi, lainoen arteaneta elurretan bilduak.2.000 metrotik gorako gainekberde hordigarria, oihan usuaketa ibaietako ura dituztelagun. Erronkarin eta Zarai -tzun, gizakiak baimena eskatudio naturari harekin bizi -tzeko. Pirinioetako herriakondokoak ditu sorburu: harrizkoetxetzarrak, bi edo lauisurialde dituzten teilatu konkortuak,zurezko marko etahabez osa tutako egiturak,karrika harriztatuak...ERRONKARI•erronkari •izaba •otsagabiaERRONkARI ETAzARAITzu IbARRAkEERRONKARIMendian gora bizi da Erronkari.Armarriz jantzitako etxeak harrizzo la tutako karrika estuei atxikirikdau de, Gazteluko Andre Mariarenbaseliza goialdeko zelatari dutela.Bazter horretatik, Erronkarirenbista ederra dugu, Ezka ibaiarengainean.Pirinioetako herri horretan, teilakonkortua duten isurialde batzuetakoteilatuek XVII. eta XVIII. mendekojauretxe asko estaltzen dituzte, XVI.mendeko San Esteban eliza lagungailena dutela. Erdi Aroko istoriobaterako propio sortu den agertokiaematen du herriak.Xarma berezia dute herriko bazterguztiek. Artzaintzari eta oihanarilotutako bizimodua antzematen danonahi, baita hango herritar xumeenadeitasuna ere.Hango karriketan eta Gazteluko au -zoan barna egin beharreko ibilaldiazgainera, Julián Gayarre tenor handiarenbizitza ezagutu beharko du -gu, mundu zabalean ospetsua izanbaitzen. Gazte denboran artzainaizan zen Gayarre (1844-1890).Iruñean, Madrilen eta Italian musikaikasten lortu zuen, eta mundu osokoopera agertoki onenak bereganatuzituen. Garaiko dokumentu askotangelditu da tenorearen oroitzapena,eta Gayarreren ahots bikaina goraipatzenzuten guztiek. Musikagilehandiek ere –Wagnerrek eta Gou no -dek, besteak beste– goretsi zutenbere kantua. Zoritxarrez, ez dagobere ahotsaren grabaziorik, gauregun entzun ahal izateko. BenlliurekNOLA HELDUIruñetik aterako gara, Zaragozarako bidetik,eta 6,8 kilometroan A-21 errepidea hartukodugu, Huescatik Jakara doana. Elomendi,Loitiko mendatea, Irunberriko arroila etaEsako urtegia gozatuko ditugu. Aragoikolurretan gaudelarik, NA-137 errepidea hartubeharko dugu, Salbaterra Ezkatik. Tarteestua da, eta bihurguneak dituen arren,hobetu egiten da Erronkarira heltzean.Burgira helduko gara, Pirinioetako herri xarmagarrira.Erdi Aroko zubia berezia da.Egundaino zutik iraun dute zubiaren jatorrizkoarkuek, eta urtero, almadien egunean,almadiazainak iragaten dira zubipetik, duelahamarkada gutxi arte han izan den bizimoduarenoroigarri. San Pedro elizan Leirekomonasterioko organo zaharra dago.Bideari jarraituko diogu Erronkarirantz.Ohore handia du herriak, Julián Gayarretenor handiaren sorterria baita. Herri ederrada Erronkari, eta gazta bikaina egitenda han.Lau kilometro aurrerago Izaba aurkitukodugu. Udalerri bizi-bizia da. Iraupen eskikoeta alpetar eskiko Frantziako pistetatik hurbildago Izaba, eta jende asko ibiltzen dahango karrika ederretan. Gainera, handik osohurbil, Hiru behien zerga egiten da urtero.NA-140 errepidera abiatuko gara. Lazakomendatea zeharkaturik, Otsagabiara eramanengaitu. Han, buelta bat egin etaNaturaren Interpretazio Zentroa ezagutuahalko dugu.Itzultzeko, NA-178 errepidea hartuko duguNabaskozerantz, eta handik Irunberrirainohelduko gara. Errepide ona izanen duguzati horretan, nahiz eta Isoko mendateanbihurgune asko egon. A-21 errepideraaterako gara, zuzenki Iruñera eramanengaituelako.IruñeraNA-178LumbierLiédenaAbodiraIratiko OihanaraNA-2012EzcározNA-178GüesaLeirekoMonasterioaMuskildaOchagavíaUztárrozIsabaNavascuésSalvatierraNA-240NA-140RoncalJacaraBurguiA-137BELAGUANA-137bideak iruñetikR746erronkari eta zaraitzu ibarrak

MEREZI DU NAFARROAKO BAZTER HORREKESKAINTZEN DIGUNANAFARROAKO PIRINIOAKeginik, Gayarreren mausoleoa mi -resten ahal dugu. Hilerrian dago,herritik 600 metrora. Laringearengaitz larri baten ondorioz hil zenGayarre. Bere bizitzaren azkenurteetan gaixotasunak ez zion utzikantatzen, onik zegoela artistahandiak egiten zuen bezala, bederen.Museo-etxean tenorearen bi -zitzaren aldi bat ezagutuko du gu,artistaren objektuen eta oroigarripertsonalen bidez.Betalde, Erronkarik InterpretazioZentroa du, naturari erabat loturikIIZABAErronkari ibarreko iparraldeko muturrean dagoIzaba. Belagua eta Uztarroze ibaien elkarguneansortzen da, Ezkaurre haitzaren pean. Handik atera -dagoelako.Herriaren irteeran dago zentroa,eta inguruan dugun paisaia zoragarriaulertzen lagunduko digu.Eta ez ahaztu Erronkariko gaztadastatzea. Pirinioetako larreetanelikatzen den rasa ardiaren esnearekinegina da. Behar bezala on -durik, oso zaporetsua. Oso prozesudelikatua izan ondoren lortzenda gazta hori. Hori bai, Erron karisor-markako zigiluaren kalitateabeharko du. Bidean, leku as ko tansaltzen dute gazta gozo hori.ERRONKARIKO GAZTAtzen da Belaguarako errepidea. Glaziar jatorriaduen ibar ikaragarria zeharkatzen du. Neguko kirolakegiten dira han: iraupen eskia eta alpetar eskia(Frantziako Eretako estazioan), besteak beste.Horregatik, Izabak turismo zerbitzu ugari eskain -tzen dizkio bisitariari, eta, horrekin batera, herriarenerronkari eta zaraitzu ibarrakR747bideak iruñetikIZABA

7.bideaerronkari eta zaraitzu ibarrakHiru behienzerga1375ean, epai batek ebatzi zituen ura eta bazkalekuengatik ibarrenartean izaten ziren auziak. Ezarri zen zergaren ordainketa hura errituederra da gaur egun. Mugaren alde batean Erronkariko alkateak jartzendira, ibarreko arropa jantzirik: kapela, kapa eta lepo waloiarra.Beste aldean, Baretouseko alkateak jartzen dira, Frantziako janzkeratipikoa jantzirik eta Errepublikaren hiru koloreko zerrenda bularreangurutzaturik. Izabako alkateak frantziarrei hirutan galdetzen die hirubehien zerga ordainduko ote duten. "Behar bezalako hortzak eta ilajeaizan beharko dituzte aziendek, eta urtean 28 egunetan ura eta bazkalekuakerabiltzeko eskubidearen truke eman beharko dituzte.Frantsesek baietz erantzuten dute, eta Izabakoak harrez geroztikbakea egonen dela agintzen die. Gainera, albaitari batek aztertzenditu abereak, osasuntsu dauden ziurtatzeko.edertasuna, etxe armarridunak,arku gotikoak eta zubi landatarrakeskaintzen baititu. San Ziprianoeliza nabarmentzen da. XVI. mendekoada gotorleku itxura duentenplu hori. Berezia da bere teilatugorrixka. Plateresko estiloan eginik,polita da erretaula nagusia.Bestalde, 1751ko organo barrokoederra eta Idoiako Ama Birjinareneta Haurraren tailua ikusten ahalditugu elizan. Ama Birjina horrekbaseliza bat du herritik kanpo.Monumentu errenazentista ederrada ermita.Hurbileko behatokietan paisaia izugarriagozatzen ahal da. 2.000me trotik gorako gailurrak ikusiahalko ditugu, besteak beste: Au -ñamendi, Hiru Erregeen Mahaia,Lakora, Lakartxela eta Larrako gu -ne karstikoa.Juan Pito benta ospetsuan ereikus pegi ederra dago. Handik osohurbil, San Martin harriko 262. mu -ga rriaren ondoan, Hiru behienzerga egiten da urtero, uztailaren13an.LAKARTXELA MENDIA (ESKUINALDEAN)ETA HIRU ERREGEEN MAHAIA (BEHEAN),BELAGUANbideak iruñetikR748erronkari eta zaraitzu ibarrak

idea 77iOAskok esan dute Nafarroako hiriederrenetarikoa dela. Muskilda muinoarenpean dago Otsagabia, Za -raitzu ibaia sortzeko Anduña etaZatoia ibaiak elkartzen diren gunean.Otsagabiako etxeak, Piri nio e -tako estilokoak, multzokaturik dau -de Anduña ibaiaren bazterretan etaherriaren bi zatiak bereizten dituztenharrizko bi zubien inguruan. Za -toia ibaiak herria besarkatzen du,eta bi zubi gehiagok zeharkatzendute ibaia.Hango karrika ederrak, errekarrizeginak, oso estuak dira, Zaraitzuibarrean hotz handia egiten baitune guan. Otsagabian harrizko etxeakpreziatu eta zaintzeaz gainera,teilatuak eta teilatu-hegal nabarmenakeraikitzeko erabiltzen dituztenzura eta teila laua eta zaharraerrespetatzen dituzte. Etxe askokOTSAGABIAizen propioa dute, eta, horietarikobatzuk jauretxe gotikoak, errenazentistaketa barrokoak dira.Paisaia xarmagarrian bildurik, Za -rai tzu ibarreko herririk jendetsuenada Otsagabia. Ibarreko ekonomiarenerdigunea da, eta hango plazetanazienda merkatuak eta feriakegiten dira. Halere, nekazaritza etabasogintza ez dira hango herritarrenjarduera bakarrak, turismoaere garrantzitsua da Za raitzun, es -kualdeak ezaugarri egokiak baitituneguko kiroletan aritzeko eta udantxangoak egiteko.Otsagabiara sartu eta berehala,gurutze plateresko eder bat ikusikodugu. Bide malkartsu batek SanJoan Ebanjelariaren elizaraino eramanengaitu. Tenpluaren erretaulaerrenazentista ederra da, eta merezidu ikustea. Miguel Espinalenobra da, Anchietaren ikaslea izanzen artista batena.OTSAGABIAOtsagabiatik hurbil, leku zoragarriakdaude, hango herritarrek bizikigomendatzen dituztenak. Han -dik oso hurbil Iratiko oihana dugu.Era berean, Muskildako Ama Bir ji -naren baseliza oso hurbil dagohandik, Izaba eta Otsagabia lotzendituen errepidearen adar batean.Ez du ia apaingarririk, eraikin erromanikoada argi eta garbi. Urtero,irailaren 8an, zaraitzuarrek erromesaldiaegiten dute hara. Kas ka -biloak, kolore askotako ze rren daketa kono formako txanoak jantzirik,bertako zortzi dantzarik es -kualdeko dantzak dantzatzen di -tuzte: lau makil dantza, horietarikobat zapiekin, jota tradizional bateta kalejira bat, dantzariek kriskitinakjotzen dituztela egina. Gai -tariak eta “bobo” izeneko per -tsonaia bat dituzte lagun, aurpegibikoitzeko maskara janztenduena.erronkari eta zaraitzu ibarrakR749bideak iruñetik

8.bidea•zangoza •xabier •esa •leireko monasterioaEkIALDEkOERDIALDEAEuropak izendatutako natur erreserbei dagokienez, Nafarroankontzentrazio handiena duen gunera abiatuko gara. Natura eta gizakiakezarri duen historia, monumentu eta arkitektura zigilua nahasten dirabazter horretan. Hango herrietan, eta, nola ez, Esako urtegian(Pirinioetako Itsasoa) antzematen da gizakiaren eragina.zZANGOZA“Sangüesa la Vieylla” Rocaforteizena duen muino baten tontorreanzegoen antzina. Musulmanen inbasioetatikIruña babesteko sortuzen, eta, geroago, Aragoi erresumatikdefendatzeko gotorlekuaizan zen. 1121ean, Alfontso Bo rro -kalariak egungo kokalekura eramanzuen hiria. Etengabeko joanetorrienlekua da, eta lau galtzadaerromatarren elkargunean dagoegun: Zaragoza, Jaka, Iruña etaAki zetik datozenak. Gainera, Do ne -ja kue bidearen bihotzean dago Zan -goza.Defentsa zeregin garrantzitsua izanik,Zangoza berehala hasi zenerre ge-erreginen laguntzak goza -tzen. Horiei esker, arte ondare ederra–erlijiosoa zein zibila– eskuratuzuen, gaur egun herriko bazterguz tietan ikusten dena.Monumentu nazional izendaturik,Andre Maria Erreginaren eliza da,beharbada, hango bitxirik balio -tsuena, aurrealdearen eskulturamultzoa bereziki, zinez ederra bai -ta. Estatua-zutabeak eta ikonografiadelikatua ditu atal horrek. Eraberean, bisitatu beharrekoak diraelizaren dorre gotiko oktogonala,burualdeko XIII. mendeko hiru absideak,plateresko estiloko erretaulanagusia, Rocamador Ama Bir ji na rentailu gotikoa, erretaulan dagoena,eta kustodia prozesional gotiko bat.Kale Nagusian barna jarraituz ge -ro, Granadako dukeen jauregiaaurkituko dugu (XV. mendekoa)eta Gendulaingo kondeen jauregia(XVII. mendekoa). Alfontso Bo rro -ka laria kalean, Vallesantoro jauregiaaurkituko dugu, hango aurrealdechurriguereskoa, XVII. mendekoa,eta zur landuzko teilatu-hegalmonumentala. Gaur egun, kulturetxearen egoitza da jauregia.Kaleari jarraiturik, San Salbatoreeliza gotikora helduko gara. AzkenEpaiketaren irudia ageri da elizarenaurrealdean. Gainera, ez du -zue Zangozatik atera behar udale -txea eta hango aurrealde errenazentistaikusi gabe. Vianako prin -tzearen gotorleku-jauregiaren ga -raiko handitzea da eraikina. Hanbizi izan zen printzea, ZangozaZANGOZA: ANDRE MARIAELIZAIruñetik aterako gara, Zaragoza-Madrilerrepidetik, 6,8 kilometrora helduarte, han abiatuko baikara Huesca etaJakara doan bidera. Eloko Higa atzeanutzirik, ez dugu handik aurrera bidearenezkerreko bazterra galdu behar:Irunberriko arroilaren natura malkar -tsua, erradikala, zoragarria, baitainguruan dituen ibarrena ere; Iratiibaiak marraztutako zintzurra; berdebasatia, kareharri grisaxkarekin kontrasteaegiten duena; eta, atzean,neguko egun garbietan, AragoikoPirinioen eta hango gailur elurtuendirdira.Lederantz jarraituko dugu. Han, NAbideak iruñetikR850ekialdeko erdialdea

Na farroako errege-erreginen gorteaizan zenean. Gaur egun bi do -rre almenadun eta barneko lubanarroageri ditu oraindik jauregiak.Era berean, Santiago eliza bisitatukodugu. Erromanikoaren etago tikoaren arteko eraikina da.1965ean, Santiago apostoluarenharrizko estatua bat, handi-handia,aurkitu zen elizan, hango oholtzanezkutaturik.Gainera, bi komentu nabarmendubehar ditugu: Asisko San Fran tzis -ko eta Karmengo Andre Maria.Komentu horrek, eliza eta klaustrogotiko ederrak izateaz gainera,museo bitxia du: dorreko antzinakoerloju bilduma du, 1546tikegun dainokoa.XABIERKO GAZTELUASan Frantzisko Xabierkoak, Nafarroako zaindariak, urtero milaka nafar biltzen ditu martxoan,Xabierraldian huts egin gabe (batzuek duela 40 urte egiten dute urtero). Foru geografiaosotik Zangozaraino joaten dira erromes. Biharamunean, erromes multzo handiak ViaCrucis batean bildurik egiten ditu Zangozaren eta Xabierren arteko zortzi kilometroak.Xabierren sortu zen santua, 1506an. Lurralde urrunetan, Japonian, besteak beste, ibili zenmisiolari nekaezin hura.X. mendean eraiki zen gaztelua, mugari behatzeko zegoen dorre bat oinarri harturik.Aragoi ibaiaren ibarra ikusten zen haitz baten gainean zegoen dorre horretatik. 1223an,Antso VII.a Azkarrak Aragoiko infantearengandik jaso zuen gotorlekua, 9.000 soldatatakomailegu baten berme gisa. Kopuru hori ez zen itzuli, eta Nafarroak hartu zuen gaztelua.Urteek aurrera jo ahala, jabeek defentsarako hainbat esparru eraiki zituzten dorreareninguruan, gaztelu bihurtu arte. San Migeli eskainia da omenaldi-dorrea, eta horregatik dei -tzen zaio San Migel dorrea edo “Torraza”. Egungo gaztelua XIX. mendeko zaharberritzeeraikinada, Gaztelak Nafarroa beretu zuenean Cisneros kardinalaren aginduz ia gazteluosoa eraitsi baitzen. Cisnerosek kanpoko hormak suntsitzeko, dorreak mozteko, lubana -rroak estaltzeko eta gezileihoak erabilezin bihurtzeko agindu zuen. Deuseztatze horrenondotik, zaharberritze etengabeak izan ditu gazteluak.Dorre almenadun sendoek osaturik dago eraikina, eta hormari atxikirik, basilika dago, SanFrantzisko Xabierkoa bataiatzeko erabili zuten bataiarria duena. Gidarien eskutik bisitatzenahal ditugu gazteluko aretoak, eta bizitzan santuak izan zituen oroitzapenak kontatukodizkigute gela horietan. Irriaren Kristo Santuaren irudiari buruz hitz eginen digute.Intxaurrondo zurez egina, kaperaren elementu nagusia da. Era berean, Herioaren Dantzairudikatzen duten horma-pinturak daude kaperan. Eskeleto horiak nabarmentzen dira pinturarenhondo beltzaren gainean. Hango horma ikaragarriek ezkutatzen dituzten sekretuakkontatuko dizkigute gidariek.127 errepidea harturik, Zangoza hirimonumentalerantz desbideratuko gara.Merindadeari ematen dio izena, eta eraikinistorio askoren altxorra da.Gune horretan, Nafarroako eta Aragoikoerresumen arteko gatazken helburu izanziren mugak zeharkatuko ditugu. Sausek(Sos del Rey Católico), XII. mendera arteNafarroako eremua izan zen herriak,denetik du: karrika estuak, Erdi Arokooroitarriak, harresiak, gaztelua, errenazimentuestiloko udaletxe ederra eta SanEsteban eliza erromanikoa, hagitz ederrahura ere. Zalantzarik gabe, FernandoKatolikoaren sorlekuan ibiltzea bizipenberezia da.NA 127 errepidetik itzuliko gara. Bihurrisamarra da. Zangozara heldurik,Xabierrerako errepidea hartuko dugu.Handik 8 kilometrora dago gaztelua.San Frantzisko Xabierkoaren sorlekuada, Nafarroako zaindariarena. Urtero,milaka nafar mugitzen ditu, ohikoxabierraldietan gaztelura abiatzen baitiraerromes.Xabierko gaztelua bisitatu ondoren,Esara abiatuko gara, eta Leireko monasterioradoan bidea hartuko dugu. Leiremendian dago monasterioa, eta basoak,karraskalak eta erkameztiak nagusi diraesparruan. Esako urtegiaren gainekobista ederra du. Hunkituko gaitu, ziur.NOLA HELDUIruñeraSangüesaLeirekoMonasterioaLumbierN-240A-21JavierNA-127A-127JacaraEmbalsede YesaSos del ReyCatólicoekialdeko erdialdeaR851bideak iruñetik

8.bideaekialdeko erdialdeaLLEIREKO MONASTERIOALeireko San Salbatore monasterioakhango mendi basatiaren edertasunagozatzen du, gainditu ezinezkohaitz gorrixkak eta basoaknagusi dituen erlaitza gainean due -la. Begiradaren pean Esako urtegiadu, uharka ikaragarri haren ur urdinakapaingarri. 74 metro garai eta411 luze da presa.Paisaia horretan aurkituko dugumonasterioa, historia, edertasuneta legendaz beterik. San Virilarenada elezahar horietariko bat. Izanere, monasterioko abadea izan zenVirila, eta hegazti baten txioek liluraturik,iturri baten aurrean gelditurioa, eta errege-erreginen betirakoatseden-egoitza hautatua. Gauregun, abenduaren 3an Na fa rroa -ren eta San Frantzisko Xa bier koa -ren eguna handitasun osoz ospa -tzen da han.Leireko monasterioa Penintsulakolehenbiziko eraikin erromanikoetarikobat da. Barnealdean ibiltzean,erraza da imajinatzea hormen ar -tean elizgizonek duten bizimodua.Monje beneditarrak eta zistertarraktarteka bizi izan ziren monasterioan,eta 75 urte ibili zirengatazkatan haien artean. Men di za -ba len desamortizazioaren ondoriozzen unetxo batez txoriari entzuteko.monasterioko bizimoduaItzultzean, zur eta lur gelditu 1836an desagertu zen, etazen 300 urte iragan zirela ohartuzenean.848an monasterioa han zegoelaba dakigu. Lehenbiziko mendeetanIruñeko erresumaren erlijio eta kulturzentro handia izan zen monaste-1954a arte monjeak ez ziren itzuli,kasu honetan beneditarrak.Ondoko atalak ditu Leirek: kripta,absideak, hiru nabe erromanikoeta lau angeluko dorre liraina. Be -ne tako altxorra da kripta: antzina-ERDI AROKO KUTXATILAGANGAESAKO URTEGIAbideak iruñetikR852ekialdeko erdialdea

idea 88iko areto landugabea da, eta han -go zutabe sendoek XI. mendekolanda-apainketa ageri duten kapitelitzelak eta desberdinak bermatzendituzte. Soiltasuna na gu si daesparruko partikula guztietan.Monasterioko elizan, nabe gotikohandiak ia ez du apaingarririk.Kris to Gurutzean irudikatzen duentailuari erreparatu behar diogu,Leireko San Salbatore baita hura.Burdin sare eder baten atzean,errege-erregina antzinakoen gorpuzkinakgordetzen dituen kutxatilaneogotikoa aurkituko dugu.Erretaula ederra ikusiko dugu,Nunilo eta Alodia santuek musulmaneneskutik pairatutako martirioakontatzen duena.Kanpoan gaudela, Porta Speciosaikusiko dugu, elizaren sarrera na -gu sia, XII. mendeko erromanikoa-LEIREKO MONASTERIOAren adibidea. Edertasuna zabal -tzen du nonahi agertzen dituenapaingarri ugarien xehetasun guztietan.KRIPTA ERROMANIKOAekialdeko erdialdeaR853bideak iruñetik

9.bideaErdialdea... Ez da iparraldea,ez Erribera. Kontrasteen batasunarenindarra da, liskarturikegonik ere azkenean elkartuziren anai-arreben elkargunea.Iparraldeko oihanakdesagerturik, horien ordezsoroak eta mahastiak diranagusi. Mendiak leundu dira,eta ordokiz inguraturik agerizaizkigu beti. Basamortuak,berriz, sasiz eta zuhaitz bakanezjanzten dira.•mendigorria •artaxoa •erriberri •san martin unx •erriberri•gerindako parkea •uxueERDIALDEAARTAXOAZerkoaTrikuharrien IbilbideaErdi Aroan murgildu nahi badugubete-betean, aukera ona izanendugu Artaxoan. XI. mendean eraikirik,Artaxoako Zerkoko esparru ha -rre situak eta lau angeluko hamabidorreek ametsetan dugun giroaeskainiko digute. Irudi dotorea ematendiete eliza goiburu duten harresiei.San Saturnino gotorleku-elizada, handi-handia, sendoa eta soila.XIII. mendean eraiki zuten eliza erromanikobaten hondakinen gainean.Aurrealdean tinpano gotiko ederradu, ederki landurik. San Sa tur ni no -ren irudiak ageri dira han, Na fa rro -ako Joana erregina eta Felipe Ederrabere senarra ondoan dituela. Egituraaztertuz gero, gerra garaian eraikizela antzematen da. Ziega gisa erabilizen nabearen gangaren gaineaningurabide bat gordetzen du gauregun. Barnealdean, trazadura gotikokoerretaula nagusiak pintura protoerrenazentistabat erakusten digu.Gainera, bi erretaula barroko etataula gaineko pintura batzuk aurkitukoditugu han.Baina, Erdi Arora atzeratzearekinaski ez badugu, gizakion jatorriarengaraira bidaiatzeko aukera izanendugu trikuharrien ibilbidean. Ho rie ta -ra heltzeko, hilerrira joan behardugu, eta kanposantuaren atzealdeandagoen errepidera hartuko duguhan. Enerizko atakako eta Fa ran gor -teako trikuharriak aurkituko ditugu,erromatar kultura megalitikoarenoroi tarriak. Biek harlauza bat dutebereizteko, eta 2,5 metro garai di -ren eta 20 metroko diametroa dutentumuluetan daude. Bestalde, Kristoau rreko lehen milurtekora abiatukogara Farangortea eta Dorreko etxolaneolitikoen hondakinetan.Era berean, nabarmentzekoak diraSan Pedro eliza gotikoa, Epifania irudikatzenduen hango triptiko flandestarraeta laranja erdiko kupula. He rri -tik kanpo, Jerusalemgo Ama Bir ji na -ren basilika dago. Urregintza erromanikoestiloko tailu bat aurkitukodugu eliza hartan. Kobre esmaltatuzeginik, 30 cm altu da, eta, legendakkontatzen duen bezala, artaxoar ba -tek ekarri zuen Lurralde Santukogurutzadatik.Era berean, karriketan barnako ibilaldibat egiten ahal dugu Artaxoan, teilatupez,armarriz eta arkuz apaindutakoetxeak ikusteko.bideak iruñetikR954erdialdea

IPARRALDEKO OIHANAK DESAGERTURIK,HORIEN ORDEZ SOROAK ETA MAHASTIAKDIRA NAGUSIERRIBERRIKO GAZTELUAERRIBERRIErriberrin barna ibiltzean, antzinakogaraietara itzuliko gara. ErdiAroa bizirik dago herriko kale, jauregieta bazterretan. Sor eta gor,herritarren zelatari dago gaztelua.Errege-erreginen egoitza izateazgainera, upategien eta ardo gozoarenlurra da Erriberri.Erriberriko jauregi-gaztelua Na fa -rroa ko obrarik adierazgarri etamaiteenetariko bat da. Hormaerromatarren gainean eraiki zen,XIII, XIV eta, batez ere, XV. mendean,Nafarroako Karlos III.aren erregealdian.Goreneko mailara helduzen urte haietan. Gaztelako koroakNafarroa beretu zuenean hasizen gainbehera. Orduan ez zegoenNafarroan han bizi zitekeenerrege-erreginarik. Bi sute etaarpilatze baten ondorioz, ezagutezingelditu zen. 1925ean monumentunazional izendaturik, zaharberrituberria da gaztelua. Gauregun, jauregi zaharra ParadoreNOLA HELDUA-12 errepidetik aterako garaIruñetik Lizarra-Logroñorantz, etaGareseraino helduko gara.Tafallarantz doan NA-6030 errepideahartuko dugu. Mendigorriara etaAndelos hiriaren hondakinetara heldukogara. Villa erromatarra da hura,eta bere historia kontatuko digu. Bideberari jarraikiz, Artaxoara heldukogara. Zerko harresitu handia eta trikuharrienibilbidea eskainiko dizkiguherriak.Tafallara heldu arte jarraituko dugu,Erdialdeko hiriburura, alegia, eta N-121 hartuko dugu Erriberrirantz.Erriberri Erdi Aroko hiria denez, bisitatubeharko dugu nahitaez. NA-5300 eskualde-errepideak San MartinUnxeraino eramanen gaitu: etxearmarridunak, harresiaren hondakinaketa eraikin gailenak ditu nagusi.San Martin eliza deigarria da hainbatarrazoirengatik: biluzia eta soila da,eta bi aurrealde eta kripta bat ditu(eskailera kiribila dago hara sartzeko).Popoloren Andre Maria gotorlekuelizagotikoa eta San Migel baselizaikus beharko ditugu nahitaez.Jarraian, NA-5310 errepidea hartukodugu, oso bide bihurria. Uxuerainohelduko gara. Legendetatik errealitatetikbaino hurbilago dago herria.Karrika estuak, harriztatuak, ezinezkobazterrak, bista zoragarria...XXI. mendera bat-batean itzuli nahibadugu, Gerindako parke eolikoraabiatuko gara, Europako handienetarikoabaita. On Kixotek burua jasokobalu! Hemezortzi pisutako eraikinakbezain altuak, aerosorgailuek bat egitendute Pirinioetako panoramikazoragarriarekin. Nafarroa Europakohirugarren potentzia da energiaberriztagarri horren sortze jardueran,A-12Puentela ReinaMendigorríaAndelosObanosNA-601NA-6030ArtajonaTafallaIruñeraAlemania eta Danimarkarenatzetik. Parkea horren adibideargia da. Errotetara heltzeko,San Martin Unxera atzeratubehar dugu, Lergara abiatukogara, eta, jarraian, Olletara jokodugu.NA-6020N-121AP-15OliteTuteraraAP-15NA-5110LergaNA-132NA-5300NA-5310UjuéerdialdeaR955bideak iruñetik

9.bideaerdialdeaNazionala da, eta oraindik dorrebatzuk gordetzen ditu: San Jorge,Zikoinena eta Espetxearena.Gaztelu berria oso deigarria da,hamabost dorre, guztiak desberdinak,dituelako. Ondokoak nabarmentzendira: omenaldi-dorrea,Ta laia, Hiru Koroena, Lau Haizenaeta Zelatariarena, zirkularra hura.Zalantzarik gabe, luxuzko gazteluaizan zen: igeltsu eta azulejo landelikatuak, beirate polikromatuak,sabai urreztatuak eta iturriak zi -tuen. Errege-erreginen areto bi -txien artean (lehoitegia, usategia,txoritegia, komunak –garai hartan!–)elurtegi berezi bat nabarmentzenda: izotza biltzeko erabiltzenzen arrautza itxurako erai-ORBAIBARkina, harriz egina.Gainera, Erriberrik Andre Maria eli -za gotikoa du. Klaustro ederra,aurrealde bikaina eta Pedro deApon tek margotutako erretaulanagusia ikusi ahalko ditugu han.San Pedro eliza beste artelan batda, estilo batzuen nahasketa harmoniatsua:dorre gotikoa, orratzoktogonala harro ageri duena, etaaurrealde eta klaustro erromanikoak.Barnealdean, erretaula ederradago eta Kanpandorrearen AmaBirjinaren kapera dago, tailu gotikoederra duena. San Frantziskoeta klaratarren komentuak ere bisitatukoditugu. Biek erretaula rococodituzte. Era berean, KarlosIII.aren plazan Erlojuaren Dorreaeta Erdi Aroko lurpeko galeria ba -tzuk ikustekoak dira.UXUEbideak iruñetikR956erdialdea

idea 99 iuxue etaerromesaldiakuUXUEMarrazkilari baten zoramenak sortua ematendu Uxuek, alegiazko herri bat egin nahirik,ipuin batetik aterata izanen balitz bezalaasmatua: muinoaren magaletan irristatzendira karrika estuak, malden edo eskailerengainean jarriak beti; herriko etxeak; bazterahaztu guztiak...Hatsa itotzeko modukoa da dena. Eta horigutxi balitz, Uxuetik edonora begiratzea go -za mena da. Herriaren oinean Tafalla eta Erri -berriko ordokia, Erribera, Moncayo eta Pi ri -nioak ikusten dira, Auñamendi eta Hiru Erre -geen Mahaia lagun dituztela.Uxue bisitatu nahi izanez gero, herriaren sa -rre ran edo santutegiko plazan ibilgailuauzteko gomendatzen dizuegu, autoak ezinbaitira sartu herrigunera.Uxuen egiten da Foru Komunitateko erromesaldirikhunkigarrienetariko bat. Apirilaren25aren, hau da, San Markos egunaren hu -rren go igandean ospatzen da. Ama Bir ji na -ren omenez egiten da. Tunika eta guru tzeakjantzirik ibiltzen dira erromesak, eta, ba -tzuetan, oinutsik eta kateak loturik. Agu rra -ren Gurutzearen ondoan biltzen dira, eta,jarraian, santutegira abiatzen dira, Ama Bir -ji nari otoitz egitera.Jatorrian, Nafarroa defendatzeko gotorlekua izan zenUxue, hasieran musulmanengandik eta, geroago,Aragoitik.Herriaren goreneko gunean Andre Maria elizaerromanikoa dago. Liluratu egiten gaitu, handia etasoila delako. XI. eta XII. mendeetan eraiki zen, elizaprerromaniko baten hondakinen gainean. Dena den,Karlos II.a Gaiztoak bultzada bizkorrenaeman zion elizari. Errege horrek nabegotikoa, ingurabide-korridoreederra eta hiru dorrealmenadunak eraiki zituen.Barnealdean Santa Maria etaHaurraren irudi ederra dago,Nafarroako eskultura erromanikoenbitxia. XII. mendekoa da, eta zilarrezestalirik dago. Uxue biziki maitezuenez, Karlos II.ak, hil baino lehen,bere bihotzak betiereko atsedena harzezan hautatu zuen herria. Etaegundaino egon da han, kutxa bateansarturik.UXUEerdialdeaR957bideak iruñetik

ON LINEKO ERRESERBA ZENTROA