You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
avtoris stili daculia<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti<br />
humanitarul mecnierebaTa fakulteti<br />
arqeologiisa da eTnologiis instituti<br />
merab miqelaZe<br />
mgel-ZaRlis simbolo qarTul miTologiaSi<br />
anTropologiis doqtoris (Ph.D.) akademiuri xarisxis mosapoveblad<br />
warmodgenili<br />
d i s e r t a c i a<br />
samecniero xelmZRvaneli: istoriis mecnierebaTa doqtori,<br />
profesori qeTevan xuciSvili<br />
Tbilisi<br />
2012<br />
1
mgel-ZaRlis simbolo qarTul miTologiaSi<br />
sarCevi :<br />
Sesavali - ZiriTadi Teoriebi totemizmis Sesaxeb _ 3-31 gv.<br />
Tavi pirveli<br />
mgel-ZaRlis simbolo qarTul miTsa da folklorSi<br />
1) yurSas miTosuri saxe da RvTaeba kviriasTan misi mimarTeba _<br />
32-53 gv.<br />
2) mgel-ZaRlis simbolo qarTul samonadireo eposSi – 54-75 gv.<br />
3) mgel-ZaRlis simbolos mimarTeba kvdomad da aRdgenad RvTaebebTan<br />
– 76-91 gv.<br />
Tavi meore<br />
mgel-ZaRlis simbolo qarTul eTnografiul sinamdvileSi<br />
1) `mgelTuqmeoba da mgeljixvaoba~ _ 92-105 gv.<br />
2) seTis wm. giorgis sadResaswaulo cikli da mglisgamosaxulebiani<br />
saweso droSa `lemi~ _ 106-130 gv.<br />
3) mgel-ZaRlis simbolos xTonuri aspeqtebi – 131-146 gv.<br />
daskvna _ 147-151 gv.<br />
ilustraciebi – 152 gv.<br />
gamoyenebuli literaturis sia – 153-162 gv.<br />
2
Sesavali<br />
mgel-ZaRlis simbolo sainteresod vlindeba qarTul miTsa da<br />
folklorSi. am mxriv, saintereso masalaa Semonaxuli qarTul<br />
eTnografiul yofaSic. winamdebare sadisertacio naSromi swored mgel-<br />
ZaRlis simbolos istoriul-kulturul WrilSi Seswavlas eZRvneba.<br />
vinaidan mgel-ZaRli erT-erT uZveless zoomorful simbolos<br />
warmoadgens, romelsac mravalmxrivi funqcionaluri datvirTva eZleoda<br />
msoflios sxvadasxva kulturebSi, naSromSi moxmobili iqneba ucxouri<br />
masalac, romelic qarTul masalasTan Tanxmierad iqneba ganxiluli.<br />
sakiTxis aqtualobas gansazRvravs mgel-ZaRlis simbolos aqtiuri<br />
warmoCena qarTvelTa winareqristianul religiur panTeonSi, misi<br />
gamovlena qarTul saxviT xelovnebaSi, miTsa da eposSi. aRniSnul<br />
simbolosTan dakavSirebuli mravalmxrivi masalis Tavmoyras da mis erT<br />
sistemaSi moyvanas isaxavs miznad winamdebare naSromi.<br />
mgel-ZaRlis simbolos qarTul sinamdvileSi gansakuTrebul<br />
adgils umkvidrebs Tundac is faqti, rom mglis saxeli qarTvelTa<br />
eTnikur saxelSia asaxuli. amasTan dakavSirebiT, S. amiranaSvili<br />
SeniSnavs: `dasavleT saqarTvelos, e.i. istoriuli kolxeTis<br />
mosaxleobis eTnikur saxelwodebaSi ZiriTad elements Seadgens ger,<br />
gver (margili, egrisi, enguri, argveTi da sxv.), rac megrul-WanurSi<br />
niSnavs `mgels~. cnobilia, rom mcire aziis mcxovreblebis, lubielebis<br />
aRsaniSnavad, ixmareboda idiograma UR, BAR, RA, rac sumerul enaze<br />
`mgels~ niSnavs. lubielTa nesituri dasaxeleba lu-u-i-li Seefereba<br />
laTinur lupus-s. likielTa tomobrivi dasaxeleba etimologiurad axlo<br />
dgas berZnul sityvasTan λυχoς (mgeli). Zu mgelis mier gamokvebili<br />
romuli da remi, marsis vaJiSvilebi iyvnen, romelsac mis gaigivebamde<br />
berZnul aressTan, Tayvans scemdnen mglis saxiT. Zveli kolxeTis<br />
xelovnebaSi ZiriTad Temas warmoadgens tomobrivi totemis _ mglis<br />
gamosaxuleba, romelsac religiur-magiuri azrovnebis ganviTarebis<br />
gansazRvrul safexurze gabatonebuli mniSvneloba hqonda... totemur<br />
cxovels Tan axlavs fantastikuri atributebi, romelTa axsna unda<br />
veZioT xalxur TqmulebebSi, religiur-magiur wes-CveulebebSi da<br />
warmodgenebSi~(8,45).<br />
3
qarTvelTa aRmniSvneli eTnikuri saxelis mgelTan dakavSireba<br />
ucxour wyaroebSic gvxvdeba. magaliTad, `parTul da saSualo sparsul<br />
enebze qarTls (iberias) ewodeba Warucan, e.i. `mglis qveyana~~(106,117).<br />
amasTan dakavSirebiT, i. surgulaZe SeniSnavs: `garda eTnografiuli<br />
monacemebisa, mglis problemisaTvis Tvalyuris gadevneba istoriuli<br />
wyaroebiTac xerxdeba. cnobilia, rom mefe vaxtangs mglis saxiani<br />
muzaradi exura da metsaxeli `gorgasali~ aqedan warmomdgara. saxeli<br />
vaxtangi sparsulad niSnavs `mglis tanis mqones~. uaxlesi gamokvlevebiT<br />
dadasturebulia, rom me-III saukunis parTuli wyaroebi iverias ixsenieben<br />
saxeliT `virSan~ (gamoiTqmis `virCan~), xolo saSualo sparsulze<br />
ewodeboda `v-ruCan~, rac mglis qveyanas niSnavs. cxadia, roca qveyanas<br />
ase eZaxian, saamiso safuZvelic unda hqonodaT~(85,136).<br />
mglis simbolos qarTvelTa eTnikur saxelSi warmosaxva<br />
ganpirobebuli unda yofiliyo imiTac, rom `qarTul tradiciaSi ZaRlisa<br />
da masTan asocirebuli mglis simbolo mraval konteqstSi vlindeba:<br />
`ciuri ZaRli – elvis gansaxiereba, wylis ZaRli, romelic moicavs<br />
rwmena-warmodgenaTa mTel kompleqss. wavTan dakavSirebiT, saiqios ZaRli<br />
Sesabamisad ZaRli – fsiqopompi, mgeli, rogorc mTeli koleqtivis<br />
erTianobis simbolo (ritualSi aSangelo, SaSangelo), ZaRlis paraskevi<br />
da ZaRlis oTxSabaTi, e.w. `mglis uqmeebi~ dReobaTa kalendarSi; erTerTi<br />
mTavari gamosaxulebaTagani uZveles brinjaos culebisa da<br />
sartyelebis dekorSi; mglebi – TrialeTis sasmisis cnobil frizze;<br />
mglebi jer morige RmerTis damxmareni, mogvianebiT wm. giorgis mglebi<br />
da sxv.~(2,57).<br />
mgel-ZaRlis simbolo aseve aqtiurad vlindeba qarTul<br />
samonadireo eposSi. e. virsalaZis azriT, nadirT RvTaebis erT-erT<br />
ZiriTad atributs, mis saxecvlilebas, swored ZaRli warmoadgens(39,71).<br />
imis gaTvaliswinebiT, rom mgeli kargad gamokveTili solaruli<br />
cxovelia, razedac naSromSi gveqneba saubari, naTlad ikveTeba mglis<br />
simbolos kavSiri mzis astralur kultTan. sakiTxTan dakavSirebiT,<br />
yuradReba mivaqcioT im faqts, rom qarTvelTa warmarTuli RvTaeba –<br />
kviria, romlis daqvemdebarebaSi mglebi arian, swored solaruli<br />
RvTaebaa(117,203).<br />
4
niSandoblivia, rom qarTvelTa warmarTul religiur panTeonSi,<br />
mgel-ZaRlebi gvxvdebian astralur RvTaebaTa triadis (morige RmerTi,<br />
mzeqali, kviria) saTaveSi myofi morige-RmerTis daqvemdebarebaSic, rac am<br />
cxovelebis sakulto xasiaTs sagangebod usvams xazs: `божества пантеона<br />
отличались друг от друга наличием у них различного вида зооморфных и<br />
антропоморфных духов-помощников или подручных, которые проживали в святилищах<br />
этих божеств и изучение культа которых может дать возможность установить генезис<br />
самих астральных божеств пантеона, как это видно на примере исследования культа<br />
волков Мориге Гмерти и собак – мтцеварни, подручных некоторых общинных божеств<br />
(см. здесь, же «Знамя лем, волк-собака» и «Пантеон астральных божеств периода<br />
разложения первобытно-общинного строя»)~(12,23). mglebi warmarTul RvTaebaTa<br />
nebis aRmsruleblebad gvevlinebian: `Наказание виновных происходило также по<br />
велению Гмерти. Непосредственными исполнителями его велений были так называемые<br />
«есаулы Гмерти» хтис иасаулни, Квирия же являлся их предводителем. По<br />
представлениям восточно-грузинских горцев, есаулы Гмерти были его подручные<br />
волки. Мориге гмерти посылал их под началом Квирия на сушу для покарания виновных,<br />
взимания с них налогов и непосильно тяжкого, равносильного смерти обложения<br />
ими~(12,22).<br />
mgel-ZaRlis kultis gansakuTrebul mniSvnelobaze miuTiTebs aseve<br />
balsqvemo svanebSi mgelTa mbrZaneblis – mamberis figura, romelsac<br />
astralur RvTaebaTa darad, samarTlis warmoebis uzenaesi funqcia<br />
ebara: `Наряду с этнографическими фактами вскрывающими тотемическое отношение к<br />
волкам, в сванских (нижнебальских) религиозных пережитках обрисовывается фигура<br />
властителя волков, так называемый Мамбери, который связывал пасть волкам, когда<br />
был доволен сванами и, напротив, напускал их на скотину сванов, если сваны<br />
заслуживали его гнева~( 12,47).<br />
rogorc aRiniSna, mglis saxeli vlindeba qarTvelTa ucxour,<br />
kerZod iranul saxelwodebebSi. amasTan, S. amiranaSvili megrelTa<br />
satomo saxels aseve mgels ukavSirebs. aRniSnuli gvafiqrebinebs, rom<br />
mgeli SeiZleboda yofiliyo qarTvelTa socialuri erTobis simbolo<br />
(mxedvelobaSia misaRebi mgel-ZaRlis metad sapatio adgili winareqristianul<br />
qarTul religiur panTeonSi), rac SesaZloa uZvelesi,<br />
totemuri rwmena-warmodgenebis gamoZaxils warmoadgendes. mgel-ZaRlis<br />
5
simbolos amgvari gaazrebis winapirobebs iZleva miTo-religiuri<br />
konteqstebi da mdidari istoriul-eTnografiuli masala.<br />
mgel-ZaRlis simbolos Seswavlas, qarTul kulturaSi misi<br />
adgilis gansazRvras TavianT naSromebSi Seexnen qarTveli da ucxoeli<br />
mecnierebi: n. mari, b. kuftini, v. bardaveliZe, e. virsalaZe, m. Ciqovani, T.<br />
oCiauri, s. makalaTia, i. surgulaZe, d. janeliZe, b. abaSiZe, j. ruxaZe, i.<br />
kikviZe, z. kiknaZe, i. gagulaSvili, J. SaraSiZe, a. mileri, i. meSCaninovi, i.<br />
domanski, v. vinogradovi, m. vadbolski, e. xinTibiZe, m. xidaSeli, r.<br />
canava, n. abakelia, q. alaverdaSvili, n. RambaSiZe da sxv. aRsaniSnavia,<br />
rom mgel-ZaRlis sakulto mniSvnelobas qarTvelTa warmarTul<br />
religiur panTeonSi gansakuTrebuli adgili dauTmo v. baradveliZem<br />
Tavis naSromSi: `Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое<br />
искусство Грузинских племен~. mgel-ZaRlis kultis gamovlenas qarTul<br />
samonadireo eposSi sagangebod exeba e. virsalaZe monografiaSi:<br />
`qarTuli samonadireo eposi~. aRniSnuli kultis adgils qarTul miToritualur<br />
sistemaSi specialur Tavs uZRvnis n. abakelia naSromSi:<br />
`simbolo da rituali qarTul kulturaSi.~<br />
vinaidan mgel-ZaRlis zoomorfuli simbolo SeiZleba uZveles<br />
totemistur rwmena-warmodgenebs davukavSiroT, ris safuZvelsac<br />
gvaZlevs qarTvelTa eTnikur saxelSi mglis saxelis warmoCenac,<br />
naSromSi ganxiluli iqneba totemuri Teoriebi (k. levi-strosi, e.<br />
diurkemi, k. van genepi, z. froidi, j. frezeri da sxv.) da qarTul<br />
eTnologiur masalasTan maTi mimarTebebi. mgel-ZaRlis kults<br />
totemistur WrilSi ikvlevdnen: v. bardaveliZe, n. mari, b. kuftini da<br />
sxv., Tumca i. surgulaZes sakiTxis mimarT gansxvavebuli Sexeduleba<br />
hqonda.<br />
sakiTxis istoriul-eTnologiur WrilSi ganxilvisas, Cven daveyrdnobiT<br />
Semdeg avtorebs: iv. javaxiSvili, S. amiranaSvili, T. CxeiZe, n. mari, gr.<br />
giorgaZe, a. svaniZe, T. miqelaZe, J. eriaSvili, m. CarTolani, n. xazaraZe, i.<br />
tatiSvili, v. nozaZe, a. lekiaSvili, s. makalaTia, m. baliauri, i. Wyonia,<br />
i. qerqaZe da sxv.<br />
6
istoriul-arqeologiuri masala naSromSi ganxiluli iqneba Semdegi<br />
avtorebis mixedviT: b. kuftini, t. CubiniSvili, g. javaxiSvili, o.<br />
jafariZe, k. kuSnareva, n. kiRuraZe da sxv. naSromSi aseve warmodgenili<br />
iqneba qarTveli da kavkasieli xalxis eposi, miTologia, narativebi da<br />
velze muSaobis Sedegad mopovebuli informacia.<br />
naSromze muSaobisas Cems mier gamoyenebulia eTnografiuli kvlevis<br />
savele meTodi, rac gulisxmobs konkretul regionSi eTnografiuli<br />
xasiaTis dakvirvebis da adgilobriv mkvidrTa interviurebas. 2008 wlis<br />
ivlisSi, savele samuSao Cavatare piriqiTa xevsureTSi da zemo svaneTSi.<br />
meore meTodi, romelsac naSromSi viyeneb aris kros-kulturuli-<br />
SedarebiTi meTodi. vinaidan naSromi iTvaliswinebs mgelTan<br />
dakavSirebuli religiuri kompleqsis farTod Seswavlas, aRniSnuli<br />
meTodi SeiZleba gamoyenebul iqnas 2 doneze:<br />
a) sinqronul doneze<br />
b) diaqronul doneze<br />
totemuri periodi kacobriobis ganviTarebis uZveles etaps<br />
ganekuTvneba. mak lenani iyo pirveli, vinc totemizmi daukavSira<br />
kacobriobis zogad istorias. mkvlevarma igi miiCnia saTaved<br />
zoolatriuli da fitolatriuli yvela kultisa, rac ki Zveli<br />
xalxebis yofaSi SeiniSneba (32,129). totemizmi rogorc sistema ZiriTadad<br />
SemorCenilia avstraliisa da samxreT amerikis uZveless aborigenul<br />
mosaxleobaSi. Tumca misi nakvalevi aseve sxva xalxebSic SeiniSneba.<br />
totemur religiaSi vlindeba pirvelyofili sazogadoebis socialuri<br />
da religiuri organizaciis uZvelesi formebi. totemi rogorc klanis,<br />
tomis damRa, emblema, koleqtiuri cnobierebis gamovlinebaa, vinaidan:<br />
`jgufis erToba sagrZnobia mxolod koleqtiuri saxelis wyalobiT,<br />
romelsac yvela misi wevri atarebs da, aseve, koleqtiuri emblema<br />
ganasaxierebs am saxeliT aRniSnul erTobas. klani aris im individTTa<br />
gaerTianeba, romlebic atareben erTsa da imave saxels da erTi da imave<br />
niSnis irgvliv arian gaerTianebulni~(32,326).<br />
7
n. mari aRniSnavs, rom qarTvelTa tomobrivi gaerTianebebis<br />
socialur struqturebSi aisaxa jer totemuri, xolo Semdgom<br />
astraluri rwmena-warmodgenebi; metad sagulisxmoa avtoris mosazreba<br />
sakiTxTan dakavSirebiT: `Эпохами своего возникновения эти языческие верования<br />
относятся к двум ярко выделяющимся этапам развития человеческого мышления,<br />
тотемному, с предпосылкой социальной структуры при малых коллективах, и<br />
астральному космическому, что предпологает уже наличие социальной организации<br />
большого масштаба. В настоящее время мы их находим беспорядочно в состоянии<br />
скрещения. Они почти девственно нетронуты в таких кавказских районах, нередко в<br />
пределах Грузии, как, Абхазия (Абазгия), ныне автономная республика, или Свания, или<br />
Хевсурия, где быт социальной организации с малыми коллективами, не переходящими<br />
норм племенной структуры, продолжает господствовать по крайней мере в среде<br />
массового населения. Культ свиньи, увязанной с солнцем, имеет свои переживания в<br />
Грузии, грузинском клине, вбитом между лазами и мегрелами к Батумскому выходу в<br />
море; в ней, грузинской области, сверху до низов, начало года торжественно справляли<br />
еще на нашей памяти обрядами обоготворения свиньи, но палеонтология речи населения<br />
этой грузинской сверху до низу области вскрыла смену господства в ней абхазов, сванов и<br />
мегрелов, а в Свании слово, означающее, “свинью” и “божество”, (святыню) не<br />
различается в двух соседящих ущельях.<br />
Ванские халды нам помогают с их солярной троичностью датировать<br />
астральный культ с космическим мировоззрением, которой следовал за<br />
предшествующей системой мышления, тотемной с культом камня, дерева, таких<br />
домашних животних, как собака, лошадь, свинья. Впрочем, у халдов мы находим<br />
переживание конского культа~(61,21).<br />
n. maris mosazreba sainteresoa imiTac, rom vanis xaldebSi mzis<br />
astralurs kults, sxva totemur simboloTa Soris, win uswrebda<br />
ZaRlis Tayvaniscemac, rac kidev erTi sabuTia imisa, rom es cxoveli<br />
mziur semantikaSia gansaxilveli. aqve aRvniSnoT isic, rom zogadad<br />
mglisa da ZaRlis kultebi erTmaneTTanaa gaigivebuli: `mglebis<br />
ZaRlebTan gaigiveba Cveulebriv movlenas warmoadgens saerTo kavkasiur<br />
(da ara marto kavkasiur) tradiciaSi. gaigiveba, rogorc enobrivi, aseve<br />
miTologiuria. svanuri zeyar udardeba xevsurul rwmena-warmodgenebs<br />
mwevrebze, romlebic igivdebian RvTaebaTa `mwevar-mglebTan~~(2,56).<br />
kavkasiuri arqeologiuri masala mravalferovnad avlens mgel-<br />
ZaRlis gamosaxulebebs, rac am erT dros sakraluri cxovelis<br />
8
mniSvnelobaze calsaxad migvaniSnebs: `изображение собаки является не только<br />
обычным в древностях Кавказа, но оно выступает в многочисленных вариациях и в<br />
таком характере что мы вправе будем на основании этих документов указать и на<br />
особенное значение этого животного в кавказской яфетической среде, утвердившееся<br />
уже в глубокой древности и имевшее, повидимому, последовательный ряд более поздних<br />
переживаний, вероятно, родственных в своем первичном источнике~(68,289).<br />
materialuri kulturis Zeglebze (kolxur-yobanuri kultura)<br />
mgel-ZaRlis gamosaxulebebs qarTvelTa eTnikuri totem-simbolos<br />
datvirTvas aZlevs b. kuftini: `Собаковидное существо представляет<br />
неоднократно уже упоминавшегося «гвера» драконо-волка, значение и смысл которого<br />
выясняется: из языково-палеонтологиеской, как мы выше уже говорили, связи между<br />
грузинскими названиями волка и змеи (gueri ‘змея’, по мегрельски, и gweri ‘волк’, по<br />
чански ), из этнического наименования мегрелов герами с эпонимным их героем Герия и<br />
из не менее тесной, указанной акад. И.И. Мещаниновым, материальной связи<br />
изображений змеи и собаки на кобаньской бронзе~(50,193).<br />
sainteresoa isic, rom svanuri masaliT, mglebi iTvlebian wm.<br />
giorgis, igive jgragis wminda ZaRlebad (12,48). SesaZloa erT dros<br />
`RvTaebasTan~ gaTanabrebuli, qarTvelTa socialuri erTobis gadmomcemi<br />
cxoveli – mgeli, RvTaebaTa anTropomorfizaciis Sedegad, am<br />
ukanasknelTa mxolod sakralur atributad iqca. sakiTxTan<br />
dakavSirebiT, d. xaituni aRniSnavs: `Мы не можем не согласиться с Г.В.<br />
Плехановым, что «Когда животнообразное (зооморфическое), представление о боге<br />
уступает место человекообразному (антропоморфическому) представлению о нем, тогда<br />
животное, бывшее прежде тотемом, становится так называемым атрибутом».<br />
Атрибуты богов – орел Зевса, змея и сова Афины, лань Артемиды, голубь Афродиты, волк<br />
и дельфин Аполлона, конь Посейдона и т.д. относятся поэтому к явлениям того же<br />
порядка~(111,83).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, r. canavas mosazrebiT, berZnul-romaul<br />
miTologiaSi zoomorfuli kodis gaCena garkveulwilad aseve<br />
totemizmis anarekli unda iyos: `berZnul da romaul miTebSi sustad,<br />
magram ikiTxeba `totemisturi kvali~: mirmidonelebi WianWvelebisagan<br />
warmoiSvnen. vazis rqisgan – oZolielebi. aTenis damaarsebeli kekropsi<br />
gvelkaci iyo. olimpieli RerTebis gardasaxvebi berZnuli miTebis<br />
popularuli Temebia: zevsi xaria, arwivi da oqros wvima; aTena – bu da<br />
9
yvavi, poseidoni – cxeni, demetre – faSati, apoloni – Tagvi, mgeli; hera<br />
– Zroxa, asklepiosi – gveli; dionise – melia da a.S. (Tumca am miTebs<br />
sxvagvaradac xsnian). totemistur warmodgenebs ukavSireben kentavrebs da<br />
sxva najvar arsebebs. totemizmis kvals xedaven italikuri tomebis<br />
miTosSic. magaliTad: samnitebis totemebi iyvnen: yvavi, mgeli da xari.<br />
romSi marss Tayvans scemdnen mglis saxiT. berZnul da romaul<br />
mwerlobaSi Zalian popularuli iyo miTebi, romlebic cxovelebad<br />
gardasaxvebze mogviTxrobdnen~(107,35).<br />
avtori iqve ganagrZobs: `kavkasiur, qarTul samyarosTan<br />
mimarTebaSi mecnierebaSi ori mosazreba gamoiTqva: zogi miiCnevs, rom aq<br />
Cans totemisturi warmodgenebis kvali, zogi amas kategoriulad<br />
uaryofs. alrien golani wers: ~kavkasiaSi ar dasturdeba totemizmis<br />
kvali. es kvali ar Cans arc evropasa da wina aziaSi, romelTa<br />
kulturebTanac aris dakavSirebui kavkasia. ase rom, araviTari safuZveli<br />
ar gvaqvs am regionzec gavavrcoT is monacemebi, romlebic avstraliasa<br />
da amerikaSia mopovebuli. zogierT avtors miaCnia, rom totemizmi<br />
religiuri universaliaa da dedamiwis yvela xalxSi dasturdeba. es ase<br />
ar aris~. totemizmi, rogorc mentaluri sistema, Cvens sakvlev<br />
TematikaSi ramdenime TvalsazrisiT erTveba, romelTagan gansakuTrebiT<br />
aqtualuria e.w. `totemuri msxverplSewirvisa~ da totemi cxovelebis<br />
sakiTxi~(iqve).<br />
marTlac, arqeologiuri, eTnologiuri Tu miTo-folkloruli<br />
masala mowmobs sxvadasxva zoomorful simboloTa arsebobas (Cvens<br />
SemTxvevaSi mgel-ZaRlisa), romlebic socialur-religiur sistemebTan<br />
garkveul mimarTebaSi imyofebian. eTnikur saxelSi zoomorfuli<br />
simbolikis gaCena nebauneburad gvakavSirebs totemistur rwmenawarmodgenebTan<br />
(vinaidan totemi koleqtiuri cnobierebis gamovlinebaa),<br />
Tumca terminis – totemi xmarebas pirobiTi xasiaTi unda mieces. es<br />
ukanaskneli me-20 saukunis pirveli naxevris samecniero literaturaSi<br />
aqtiur mimoqcevaSi iyo qarTuli kulturis iseT mkvlevarebTan,<br />
rogorebic iyvnen n. mari, i. javaxiSvili, b. kuftini, v. bardaveliZe da<br />
sxva. Tumca, Tanamedrove mecnierebi totemizmis ganzogadebisgan Tavs<br />
ikaveben, vinaidan am uZvelesi religiuri sistemis, erTian, universalur<br />
doneze rekonstruireba ver xerxdeba; Sesabamisad, aRniSnuli terminis<br />
10
xmarebisas ifarglebian mxolod avstraliisa da Crdilo-amerikis<br />
religiuri sistemebiT, romlebsac Tavad totemizmis warmoSoba<br />
ukavSirdeba.<br />
aRsaniSnavia, rom warmarTuli religiuri sistemebi totemizmisTvis<br />
damaxasiaTebel niSan-Tvisebebs met-naklebi saxiT mainc inarCuneben;<br />
marTlac, qarTvelTa eTnikuri saxelis, rogorc socialuri erTobis<br />
gadmomcemi terminis religiur sibrtyeSi ganxilva, rac nebsiT Tu<br />
uneblied, totemisturi rwmena-warmodgenebis uZveless arealSi gvaqcevs,<br />
mogvagonebs svaneTSi dadasturebul erT saintereso rituals _<br />
`aSangelo-SaSangelos~, romelSic mglis simbolo vlindeba swored<br />
rogorc socialuri erTobis simbolo.<br />
aRniSnuli ritualis dros, romelic aRwerili aqvs v.<br />
bardaveliZes da romelsac avtori uZveless totemistur rwmenawarmodgenebs<br />
ukavSirebs, xdeboda mglis ritualuri mkvleloba _<br />
mamakacTa sazeimo procesias win miuZRoda mglis mkvleli, romelsac<br />
xelSi eWira Woki, romelzec mokluli mglis tyavi iyo wamocmuli.<br />
procesia simReriT Semoivlida sofels da yoveli saxlis win Cerdeboda.<br />
saxlis patronebi gareT gamodiodnen da winamZRols tyvias an safants<br />
gadascemdnen. es ukanaskneli mglis mkvlelobaSi Tanamonawileobis<br />
gamomxatveli iyo. avtoris azriT, am mniSvnelovani detalis meSveobiT<br />
aRdgenilia forma cxovelis koleqtiuri mkvlelobisa. vinaidan saweso<br />
msvleloba pirdapir kavSirSia cxovelis mkvlelobasTan (es procesia<br />
mxolod mglis mkvlelobis dros tardeboda), v. bardaveliZis azriT,<br />
saqme unda exebodes totemuri cxovelis saweso mkvlelobas (12,45). Tuki<br />
mglis saweso mkvlelobas miviCnevT sakralur, totemur cxovelTan<br />
ziarebis gamovlinebad, ar aris gamoricxuli mgel-ZaRli yofiliyo,<br />
socialur-religiuri ganviTarebis garkveul etapze, gvaris, Temis, tomis<br />
erTianobis simbolo-totemi, romlis mkvlelobiT xdeboda tomis<br />
`sulieri Zalebis~ regeneracia-ganaxleba.<br />
dabolos, zemoT damowmebuli `aSangelo-SaSangelos~ svanuri<br />
rituali, romelSic mgel-ZaRlis kulti socialuri identobis<br />
simbolod aRiqmeba, met damajereblobas hmatebs S. amiranaSvilis<br />
mosazrebas, rom kolxur xelovnebaSi dafiqsirebuli cxoveli<br />
warmoadgenda `tomobriv totems – mgels, romelsac gansazRvruli<br />
11
adgili eWira magiur-religiur azrovnebaSi tomis ganviTarebis garkveul<br />
safexurze~ (8,45). aqve, damowmebuli citatis avtori SeniSnavs, rom<br />
`Zeglebis Seswavla gveubneba, rom cxovelebisa da astraluri sxeulebis<br />
Sefardebas ufro simboluri mniSvneloba unda hqondes. cxovelebis<br />
gamosaxuleba Cven unda ganvixiloT ara rogorc realuri sinamdvilis<br />
gadmocemis cda mxatvruli saSualebiT, aramed rogorc simbolur<br />
saxeebSi gadmocemuli adrindeli xanis religiuri warmodgenebis<br />
gamosaxuleba~ (8,43).<br />
amgvarad, kolxur saritualo culebze astraluri da zoomorfuli<br />
simboloebis semantikuri gaxsna qarTvelTa uZvelesi religiuri rwmenawarmodgenebis<br />
konteqstSi unda moxdes: `ganviTarebul brinjaos<br />
kulturis xanis xelovnebis nawarmoebebSi totemuri cxoveli gamoisaxeba<br />
grafikuli naxatiT da mxatvruli dekoris ZiriTad motivs Seadgens, mas<br />
gansazRvruli, religiur-magiuri mniSvneloba aqvs~(8,45). Sesabamisad,<br />
Cvens mosazrebas, mgel-ZaRlis simbolo solarul sistemaSi movaqcioT,<br />
razedac naSromSi dawvrilebiT gveqneba saubari, mxars isic umagrebs,<br />
rom kolxur saweso culebze, rig SemTxvevaSi, mgel-ZaRlebis gverdiT,<br />
mzis gamosaxulebebia dafiqsirebuli (33,13).<br />
12
ZiriTadi Teoriebi totemizmis Sesaxeb<br />
totemizmi pirvelad gvxvdeba j. longis wignSi, romelic 1791 wels<br />
londonSi gamoqveynda. Kkomersanti jeims longi hyveboda ojibves tomis<br />
monadiris monaTxrobs, romelmac SemTxveviT mokla daTvi, ris gamoc<br />
meore daTvma mas mkvlelobaze pasuxi mosTxova, miuxedavad imisa, rom<br />
monadiris mobodiSeba daTvma miiRo. Mmonadire mainc Sewuxebuli<br />
darCenila da ase uTqvams: “bedma mimuxTla, Cemi totemi gamibrazda,<br />
amieridan nadirobis ufleba aRar maqvso” (15,550).<br />
longis monaTxrobidan naxevari saukunis ganmavlobaSi totemizmi<br />
cnobili iyo rogorc mxolod amerikuli instituti. 1841 wels ki, msgavsi<br />
wes-Cveulebebis arseboba avstraliaSic dadasturda. amis Semdeg,<br />
mecniereba zogadi xasiaTis mqone, Camoyalibebuli sistemis winaSe dadga.<br />
mak lenani iyo pirveli, vinc totemizmi daukavSira zogadad kacobriobis<br />
istorias. mkvlevarma igi miiCnia saTaved fitolatriuli da<br />
zoolatriuli yvela kultisa, rac ki Zveli xalxebis yofaSi SeiniSneba.<br />
misi azriT: “ar arsebobs adamianis modgma, romelsac rwmenis es<br />
primitiuli etapi ar hqondes gavlili”(15,550). miuxedavad mak lenanis am<br />
gancxadebisa, mecnierebis ganviTarebis mocemul etapze, totemizmi,<br />
rogorc uZvelesi socialur-religiuri struqtura, met-naklebad<br />
sistemuri saxiT gvxvdeba mxolod avstraliasa da Crdilo amerikaSi,<br />
Sesabamisad misi, rogorc sistemis ganzogadebisgan, mecnierebi Tavs<br />
ikaveben.<br />
sityva totemizmi warmoiSva Crdilo amerikis didi tbebis regionSi<br />
gavrcelebuli, algonkinis enidan. gamoTqma ototeman, romelic<br />
daaxloebiT niSnavs _ “Cemi naTesaobidan aris” _ gamoxatavs naTesaobas<br />
ego-sa da naTesav mdedrs an mamrs Soris, sazRvravs ra amgvarad erTi<br />
Taobis egzogamiur jgufs. ojibves klanebi atareben metwilad<br />
cxovelebis saxelebs. frangi misioneri _ tavene, romelmac kanadaSi<br />
icxovra me-18 saukunis bolosa da me-19 saukunis dasawyisSi, am faqts<br />
xsnida im gadmocemiT, rom TiToeuli klani Tavis warmoSobas ukavSirebs<br />
TavianT mxareSi arsebul cxovels: yvelaze lamazs, yvelaze megobruls,<br />
yvelaze saSiSs, yvelaze gavrcelebuls; anda yvelazed ufro xSirad<br />
monadirebuls (53,30). totemad ZiriTadad miiCneva mcenareTa an cxovelTa<br />
13
samyaros warmomadgeneli; metwilad es ukanaskneli. xdeba isec, rom<br />
totemi aris ara erTi mTliani sagani, aramed sagnis nawili. zogjer<br />
totemad gvxvdeba bunebrivi movlena, an ciuri sxeulebi: magaliTad, mze,<br />
mTvare, esa Tu is Tanavarskvlavedi.<br />
frangi anTropologi levi-strosi imTaviTve miiCnevs, rom<br />
“totemizmi”, rogorc koleqtiuri saxeldebis sistema, ar unda iyos<br />
aRreuli rwmenasTan, romelic miRebulia igive ojibveebSi, sadac<br />
TiToeul individs SeuZlia urTierTobaSi Sevides cxovelTan, romelic<br />
misi mfarveli suli gaxdeba. erTaderTi damowmebuli termini, romelic<br />
aRniSnavs am mfarvel individualur suls, aRwerili iyo me-19 saukunis<br />
mogzauris mier rogorc _ nigouimes; mas araferi saerTo ara aqvs sityva<br />
– totemTan, an raime msgavss gamoTqmasTan. kvlevebi ojibveze aCveneben<br />
rom pirveli aRwera e.w. “totemizmis” institutisa, rasac unda<br />
vumadlodeT me-18 saukunis dasasrulis inglisel vaWarsa da mTargmnels<br />
_ longs, Seicavs garkveul uzustobas, vinaidan masSi klanuri leqsika<br />
(sadac cxovelebis saxelebi Seesabameba koleqtiur dasaxelebebs) da<br />
mfarvel sulebTan (romlebic individualuri damcvelebi arian)<br />
dakavSirebuli rwmenebi erTmaneTSia aRreuli (53,30). amasTan<br />
dakavSirebiT, levi-strosi xazs usvams im faqts, rom saWiroa<br />
koleqtiuri totemebi ganvacalkevoT individualuri mfarveli<br />
sulebisgan da aqcenti gavakeToT adamiansa da klanur eponims Soris<br />
urTierTobis metaforul da Suamavlur xasaiTze. avtors mohyavs<br />
indielTa miTi, romelic gviambobs, rom maTi upirvelesi xuTi klani<br />
warmoiSva eqvsi zebunebrivi anTropomorfuli arsebebisgan, romlebic<br />
okeanidan amovidnen, raTa adamianebs Sereodnen. erT-erT maTgans Tvalebi<br />
hqonda axveuli da ver bedavda Seexeda indielebisTvis, Tumca amis didi<br />
survili gaaCnda. ver SeZlo ra sakuTari Tavis damorCileba, man bolos<br />
saburavi moiSora da misi mzera moxvda erT-erT kacs, romelic<br />
mexnakraviviT adgilzeve mokvda. miuxedavad stumris keTili zraxvebisa,<br />
misi mzera Zalzed Zlieri aRmoCnda. Tanamgzavrebma is aiZules ukan,<br />
zRvis siRrmeebs dabruneboda. danarCeni xuTni darCnen indielTa Soris<br />
da maT bevri wyaloba uyves 1 . maT dasabami misces did klanebs Tu<br />
1 aRsaniSnavia, rom indielTa miTi garkveulwilad gamoZaxils poulobs Suamdinarul<br />
miTologiaSi, sadac wylidan amosuli uzenaesi sibrZniT dajildoebuli Svidi Tevz-kaci _<br />
afqali civilizacias aziarebs Sumeris qalaq-saxelmwifoebs. isini eweodnen kulturul-magiur<br />
14
totemebs: Tevzi, wero, zRvis ixvi, kverna (53,31). zogierTi adgilis<br />
dasaxeleba SeiZleba aseve totemad iqces, rasac safuZvlad udevs rwmena<br />
imisa, rom romeliRac miTiuri winapari TiTqos am adgilze gaCerda, an<br />
amave adgils ukavSirdeba misi legendaruli cxovrebis raime epizodi.<br />
magram miTebSi es winaprebi, imavdroulad, warmodgenilni arian rogorc<br />
wevrebi ama Tu im klanisa, romelTac TavianTi mudmivi totemebi hyavdaT<br />
cxovelTa an mcenareTa samyarodan. astraluri totemebic imave<br />
warmoSobis SeiZleba iyvnen radgan mze, mTvare, ciuri mnaTobebi xSirad<br />
gaigivebulia miTosuri epoqis winaprebTan. zogjer – da arc Tu<br />
gamonaklisis saxiT – romelime winapari an winaparTa jgufi uSualo<br />
totemobas uwevs romelime klans. amitomac igi iwodeba ara im realuri<br />
sagnis an misi saxeobis saxelis mixedviT, aramed mas wminda miTiuri<br />
arsebis saxeli hqvia (32,150).<br />
avstraliis tomTa umravlesobis safuZvelia jgufi, romelsac<br />
koleqtiur cxovrebaSi upiratesi mniSvneloba ekuTvnis: es aris klani.<br />
nivTTa is saxe, romelic emsaxureba mTeli klanis aRniSvnas, iwodeba mis<br />
totemad, rac imavdroulad TiToeuli misi wevris totemic aris. TviT<br />
erTi da imave tomis or sxvadasxva klansac ki ver eqneba erTi totemi<br />
(32,146). rac Seexeba im wess, romliTac totemuri saxelis darqmeva xdeba,<br />
emil diurkemis azriT, igi ufro exeba klanis Sevsebasa da organizacias,<br />
vidre religias, e.i. esadageba ufro ojaxis sociologias, vidre<br />
religiis sociologias. amasTan dakavSirebiT, tomebis mixedviT,<br />
totemuri saxelis SerCevisas sami sxavadasxva wesi moqmedebda. SeiZleba<br />
iTqvas, ZiriTadad sazogadoebaTa umravlesobaSi bavSvs aqvs dedis<br />
totemi. sxvagan totemi mamis xaziT gadaicema. adgilobrivi jgufi<br />
ZiriTadad Sedgeba im adamianebisgan, vinc erTsa da imave totems<br />
ekuTvnian; mxolod gaTxovili qalebi arian ucxo totemis mqoneni.<br />
dabolos, aruntebsa da loritjebSi bavSvis totemi ar ganisazRvreba<br />
arc dedis da arc mamis xaziT; es aris miTosuri winapris totemi –<br />
romelic dedas mistikurad gamoecxadeba gasanayofiereblad da Casaxavs<br />
bavSvs. saTanado meTodi am winapris Secnobis saSualebasac iZleva da<br />
imasac, Tu romel totemur jgufs miekuTvneba igi. magram, radgan ama Tu<br />
saqmianobas da Tavis TavSi aerTianebdnen moRvaweobis rogorc socialur, aseve religiur<br />
aspeqts. SumerTa uzenaes RvTaeba enqisac, rogorc okeanis siRrmeTa ufals, tani Tevzisa hqonda,<br />
xolo misi qurumebi mis msgavs niRabs atarebdnen msxverplSewirvisa Tu sxva ritualebis dros<br />
(45,173).<br />
15
im winapris gamoCenas dedis siaxloves, gansazRvravs SemTxveva, amdenad<br />
bavSvis totemi sabolood gauTvaliswinebel garemoebebzea<br />
damokidebuli (32,151,152).<br />
klanis totemis miRmaa da masze aRmatebulia fratriis totemebi.<br />
fratrias uwodeben erTmaneTis monaTesave klanebis gaerTianebul jgufs.<br />
Cveulebriv, erTi avstraliuri tomi or fratriad aris gayofili,<br />
romelTa Sorisac sxvadasxva klanebia gadanawilebuli. avstraliaSi ar<br />
arsebobs tomi, sadac fratriaTa raodenoba ors aRematebodes (32,152-156).<br />
fratriaTa amgvari dualisturi organizacia, rogorc socialuri<br />
struqtura, avstraliaSi warmodgenilia totemur cxovelTa Tu<br />
frinvelTa wyvilebiT: Sevardeni da yorani, arwivi da yvavi da sxv. (53,63).<br />
emil diurkemi askvnis, rom totemi, uwinares yovlisa, aris saxeli<br />
da garkveuli emblema, namdvili gerbi, romlis analogiebi heraldikur<br />
niSnebTan xSirad aRuniSnavT. yoveli adamiani uflebamosilia ataros<br />
igi, rogorc damamtkicebeli sabuTi im ojaxTan identobisa, romelsac<br />
igi ekuTvnis. Sarlevuas Tanaxmad, indielTa zogierT toms omis dros<br />
xelT epyra namdvili droSa – gakeTebuli tyavis naWrebisgan da<br />
damagrebuli tarze (Wokze) _ razec gamosaxuli iyo totemebi.<br />
iniciaciasTan dakavSirebuli ritualis Sesrulebis dros, roca<br />
axalgazrda kaci Seabijebda tomis religiur cxovrebaSi, mas sxeulze<br />
totemur simboloebs axatavdnen. CrdiloeT amerikis Crdilo-dasavleT<br />
sanapiroze mcxovrebi tomebi klanis totems axataven ara mxolod<br />
cocxlebs, aramed gardacvlilebsac – cxedars damarxvamde adeben<br />
totemis niSans. amrigad, totemi ar aris mxolod saxeldeba da emblema.<br />
religiuri ceremoniebis msvlelobis dros isini asruleben totemis<br />
rols, romelic imavdroulad warmoadgens koleqtiurobis iarliys da<br />
aqvs religiuri xasiaTi. marTlac, totemTan mimarTebaSi iyofian sagnebi<br />
sakralurad da profanulad. totemi aris TviT tipi sakraluri sagnisa<br />
(32,161,167,169). centraluri avstraliis tomebi, ZiriTadad aruntebi,<br />
ritualebis dros gamudmebiT iyeneben garkveul sagnebs, romelTac<br />
Curingebi ewodeba. es aris xis naWrebi an priala qvis naxatebi. TiToeul<br />
totemur jgufs amgvari qvebis met-naklebad mniSvnelovani maragi aqvs.<br />
yovel maTganze amotvifrulia naxati, romelic amave jgufis totems<br />
ganasaxierebs. Curingebis sakraluri xasiaTi gadaecema im adgilsac,<br />
16
sadac maTi samalavia mowyobili. es aris totemuri jgufis<br />
sakurTxeveli, saimedo TavSesafari, romelic profans aZevebs Tavisi<br />
siaxlovidan (32,169,172). totemuri gamosaxulebebi ar gaxlavT erTaderTi<br />
sakraluri ram. ritualebis obieqtebi SeiZleba iyvnen totemuri<br />
cxovelebi da mcenareebi. Cveulebriv, mcenareulobisa da cxovelTa<br />
yofiTi daniSnuleba maTi sakvebad gamoyenebaa; totemuri cxovelis an<br />
mcenaris sakraluri Tviseba ki Seicnoba im faqtiT, rom akrZalulia<br />
maTi Wama. arsebobs gansakuTrebuli SemTxvevebi, rodesac klanis wevrebs<br />
an maT belads ara marto SeuZliaT, aramed evalebaT SeWamon totemuri<br />
cxoveli an mcenare. miTebi aseve gvamcnoben, rom didi winaprebi, klanis<br />
fuZemdeblebi, regularulad Wamdnen TavianT totems; Tumca es ar<br />
niSnavs, rom totemuri cxoveli an mcenare odesme gamoiyeneboda sakvebad<br />
Cveulebrivi wesiT. piriqiT, sakvebi, romelsac Seeqcevian am mistikuri<br />
trapezis dros, iTvleba sakralurad da, Sesabamisad, akrZalulia<br />
profanTaTvis. vinaidan cxovelebi da mcenareebi, romlebsac iyeneben<br />
totemebad, “miwierni” arian da yofiTi cxovrebis nawils warmoadgenen,<br />
xolo Curingebi ki daculia erTgvari saxis taZrebSi, romelTa<br />
zRurbls iqiTac profanuli cxovrebis yovelgvari kvali qreba,<br />
SeiZleba mivideT im daskvanmde, rom totemuri arsebis gamosaxulebebi<br />
ufro wmnidaa, vidre Tavad totemuri arsebebi. amasTan, klanis yoveli<br />
wevri Tvlis, rom is iseTive sakraluri bunebiTaa mosili, riTac<br />
mosilia misi mfarveli totemuri cxoveli. am `pirovnuli siwmindis~<br />
safuZvelia misive rwmena, rom igi erTdroulad aris Cveulebrivi<br />
adamianic – am sityvis pirdapiri mniSvnelobiT, - da totemuri saxeobis<br />
cxovelic Tu mcenarec. adamiani, weren Jileni da spenseri, im arsebas,<br />
romelic mas totemobas uwevs, Tvlis imad, rac Tavad aris (32,181,188,189).<br />
koleqtiuri totemebis gverdiT arsebobs sxva, yoveli<br />
individisaTvis sakuTari totemic, romelic mis pirovnebas gamoxatavs da<br />
romlis kultsac igi calke rituals uZRvnis. individsa da mis totemur<br />
cxovels Soris umWidroesi kavSiria. adamianisa da cxovelis buneba<br />
erTia – maT aqvT saerTo Tvisebebi, da naklovanebebic. magaliTad, visi<br />
individualuri gerbic aris arwivi, iTvleba, rom mas aqvs momavlis<br />
ganWvretis unari. Tu adamiani atarebs daTvis gerbs, amboben rom<br />
ganwirulia brZolebSi dasaWrelad, radgan daTvi zantia da mZime da<br />
17
advilad ebmeva maxeSi. cxoveli miCneulia adamianis oreulad, mis alter<br />
ego-d. maT Soris mWidro kavSiri ganapirobebs maTi xvedris msgavsebasac.<br />
amboben, rom cxoveli adamianis Tanamdgomia da igi saocar Zalas<br />
gadascems Tavis mewyvile individs. totemi aris klanis mfarveli, iseve,<br />
rogorc individis mfarveli aris misi personaluri totemi. maSin roca<br />
klani totemad aRiarebuli cxovelis an mcenaris Camomavlad miiCnevs<br />
Tavs, individs ar hgonia, rom raime CamomavlobiTi mimarTeba aqvs Tavis<br />
pirad totemTan. es ukanaskneli misi mxolod megobari, mokavSire da<br />
mfarvelia. individualuri totemis dasadgenad saritualo qmedebaTa<br />
mTeli seriis aRsrulebaa aucilebeli (32,222,223).<br />
sainteresoa, ra principiT xdeboda klanis mier totemuri<br />
cxovelis arCeva. amis saintereso analizs gvTavazobs levi-strosi,<br />
romelic acxadebs, rom Znelad Tu vipoviT raimes, romelic erTi kuTxiT<br />
Tu meore kuTxiT, pozitiur Tu negatiur aspeqtSi ar yofiliyos<br />
garkveuli interesis aRmZvreli, rasac ver wvdebian utilitaruli da<br />
naturalisturi Teoriebi. ase magaliTad,Atotemebs SeiZleba<br />
warmoadgendnen saxifaTo da arasasiamovno arsebebi, rogoricaa niangebi<br />
da buzebi (sxvagan kidev wurbelebi), romlebsac uaryofiTi socialuri<br />
datvirTa gaaCniaT, magram amave dros, SeiZleba maTi gamravleba, raTa<br />
ziani miayeno mtrebsa da ucxoelebs. erTi SexedviT, buzebi da mwerebi<br />
iseT ubedurebas warmoadgenen, rom gviWirs gageba, Tu ratom arseboben<br />
ceremoniebi, romlebic maT gamravlebas isaxaven miznad... Tumca, ar unda<br />
dagvaviwydes rom buzebi da mwerebi, miuxedavad maTdami zizRisa, mWidro<br />
kavSirSia imasTan, risi mopovebac aborigens yvelazed ufro metad<br />
sWirdeba, gansakuTrebiT wlis garkveul periodebSi, es gaxlavT Zlieri<br />
wvima (53,96,97). aRsaniSnavia isic, rom umravlesoba totemuri cxovelebis<br />
saxeobebisa ar gvTavazobs kargad gamokveTil ekonomikur interess.<br />
magaliTad, nuerTa tomSi aranairi kargad gamokveTili gamoyenebiTi<br />
faqtori totemTa arCevaSi ar dominirebs. ZuZumwovrebi, frinvelebi,<br />
Tevzebi, mcenareebi da nuerTaTvis Zalzed saWiro arsebebi ar<br />
figurireben maT totemTa ricxvSi. Sesabamisad, dakvirveba nuerTa<br />
totemizmze ar amtkicebs im mkvlevarTa mosazrebas, romlebic<br />
umeteswilad anda principulad xedaven totemizmSi empiriuli<br />
interesebis ritualur gamoxatulebas (53,117). msgavsebis ideac, rasac<br />
18
obieqturad aRiqvam adamianebsa da totemebs Soris, problematurad<br />
gamoiyureba azandes tomis wevrebSi, romlebic TavianTi totemebis<br />
ricxvSi iTvlian warmosaxviT cxovelebs: qoCriani gveli, gveli –<br />
cisartyela, wylis leopardi, cxoveli – mexi (53,116). redklif-brauni<br />
cdilobs erT-erTi avstraliuri fratriis totemebi _ Sevardeni da<br />
yorani, axsnas struqturalisturi meTodiT, iSveliebs ra miToeTnografiul<br />
konteqsts. kerZod mas mohyavs dasavleT avstraliuri<br />
miTis erTi versia, romelic warmogvidgens Sevardenisa da yornis (mamri)<br />
urTierTobas; pirveli maTgani – meoris biZaa dedis mxridan da aseve<br />
misi potenciuri simamric, Tuki moxdeba sasurveli SeuRleba dedis Zmis<br />
qaliSvilTan. simamrs, realursa Tu potenciurs, ufleba aqvs mosTxovos<br />
Tavis siZes saCuqrebi sakvebis saxiT da amitomac Sevardeni ubrZanebs<br />
yorans moutanos mas kenguru-valabi. warmatebuli nadirobis Semdeg,<br />
yorani cdunebas emoneba: is nanadirevs miirTmevs, magram Tavs aCvenebs<br />
TiTqos nadirobidan xelcarieli dabrunda. magram biZas amis ar sjera<br />
da ekiTxeba Tu ras niSnavs misi damrgvalebuli muceli. yorani<br />
pasuxobs, rom SimSilis dasaokeblad man muceli akaciis qerqiT amoivso.<br />
Tumca eWviani Sevardeni iwyebs disSvilis muclis Ritins da isic xorcs<br />
amoarwyevs. dasjis mizniT, Sevardeni damnaSaves isvris cecxlSi da iq<br />
amyofebs iqamde, sanam mas Tvalebi ar gauwiTldeba da bumbuli ar<br />
gauSavdeba. maSin yorans tkivilisgan yvirili aRmoxdeba, romelic<br />
amieridan misTvisaa damaxasiaTebeli. Sevardeni ki adgens, rom yorani<br />
amieridan Tavad aRar inadirebs, aramed moiparavs sxvaTa nanadirevs. mas<br />
Semdeg asec xdeba. am miTis gageba SeuZlebelia, aRniSnavs redklifbrauni,<br />
Tu ar mivmarTavT eTnografiul konteqsts. avstralieli Tavs<br />
Tvlis “xorcismWamelad”, xolo Sevardenic da yoranic, rogorc<br />
“xorcismWameli” frinvelebi, misi ZiriTadi konkurentebi arian. roca<br />
aborigenebi nadiroben da wvaven junglebs, maleve gamoCndebian<br />
Sevardnebi, raTa Seecilon maT nanadirev frinvelSi, romelic cecxlis<br />
als usxlteba: isinic monadireebi arian. cecxlisgan Soriaxlos, xeebze<br />
Semomjdari yornebi ki elodebian rodis danayrdebian sxvaTa nadimis<br />
xarjze. am tipis miTebi SeiZleba SevadaroT msgavsi struqturis mqone<br />
sxva miTebsac, Tumca maTSi monawileebad sxva cxovelebi gvevlinebian.<br />
cxovelur saxeobebs Soris arsebuli msgavseba da gansxvaveba ixsneba<br />
19
megobrobisa da konfliqtis, solidarobisa da dapirispirebis cnebebSi,<br />
anu, cxovelTa samyaros cxovreba warmodgenilia socialuri kavSirebis<br />
saxiT, iseTiT, rogoric prevalirebs adamianur sazogadoebaSi _ askvnis<br />
redklif-brauni. sakiTxisadmi amgvar eTnografiul midgomas levistrosis<br />
azriT damajerebloba aklia, vinaidan Sedegi rom miviRoT,<br />
bunebrivi saxeobebi klasificirebulni unda iyvnen dapirispirebuli<br />
wyvilebis saxiT, da es SesaZlebelia im pirobiT, Tuki irCevian saxeobebi,<br />
romlebsac gaaCniaT sul cota erTi saerTo niSan_Tviseba, rac<br />
Sepirispirebis saSualebas iZleva. principi naTelia Sevardnisa da<br />
yornis magaliTze, romlebic arian xorcismWameli frinvelebi, Tumca<br />
mainc gansxvavdebian erTmaneTisgan: pirveli – rogorc mtacebeli, meore<br />
– rogorc mZoris mWameli. magram rogor avxsnaT wyvili: Ramura – bu<br />
redklif-brauni aRiarebs, rom Tavidan cdunebas ahyva roca maTi saerTo<br />
niSan-Tviseba dainaxa imaSi, rom orive Ramis frinvelia. Tumca, axali<br />
samxreT uelsis regionSi, rogorc mdedrobiTi totemi, swored beRuris<br />
msgavsi dRis frinvelia Sepirispirebuli RamurasTan: marTlac, swored<br />
am beRuris msgavsma frinvelma aswavla qalebs xeze asvlis xelovneba.<br />
informatoris axsniT gaTamamebuli redklif-brauni kiTxulobs: ’’ra<br />
msgavsebaa Ramurasa da “beRuras” Soris” razedac aseTi ucodinrobiT<br />
gaognebuli aborigeni pasuxobs: “SexedeT mainc! isini orive xeebis<br />
fuRuroSi cxovroben!” marTalia, asociaciur fsiqologias<br />
mniSvnelovani adgili ukavia totemisturi kvlevebis TvalTaxedviT,<br />
SeniSnavs levi-strosi, magram struqturaluri analizis dros<br />
SeuZlebelia forma Sinaarss daaSoro. forma ara gareT, aramed SigniTaa.<br />
imisaTvis, rom CavwvdeT cxovelTa dasaxelebebis mizezs, saWiroa maTi<br />
konkretuli ganxilva, vinaidan Cven ufleba ar gvaqvs gadavlaxoT<br />
zRvari, romlis iqiT ganukiTxaoba mefobs – SeniSnavs levis-strosi da<br />
iqve dasZens, rom redklif-brauni ar xsnis imas, zogierTi avstralieli<br />
tomi ratom xedavs adamianur mdgomareobasa da cxovelur cxovrebas<br />
Soris msgavsebas xorcis Wamisken midrekilebaSi, maSin roca sxva tomebi<br />
maT Soris msgavsebas xedaven sacxovrebeli adgilis niSniT. Tumca misi<br />
Cveneba farulad mainc uSvebs, rom es gansxvaveba ukve Rirebulia da rom<br />
vyofiliyaviT sakmarisad informirebulni, SevZlebdiT mis dakavSirebas<br />
aseve sxva gansxvavebebTan, romlebsac aRmovaCenT ori mocemuli jgufis<br />
20
Sesabamis rwmenebSi, maT unarebSi anda garemosTan maT<br />
damokidebulebebSi (53,134). Sesabamisad, askvnis, levi-strosi, totemuri<br />
cxovelebi aRar arian mainc da mainc is arsebebi, romlebisac eSiniaT an<br />
romlebiTac aRfrTovandebian da romlebiskenac Zalzed iswrafvian: maTi<br />
grZnobismieri realoba warmoSobs cnebebsa da kavSirebs, romelTa<br />
wvdoma SeiZleba Teoriuli azrovnebiT, dakvirvebis monacemebidan<br />
gamomdinare. dabolos, gasagebi xdeba, rom bunebrivi saxeobebi irCevian<br />
ara imitom, rom “saWmelad vargisni arian”, aramed imis gamo, rom<br />
“vargisni arian, rom iazrovno” (53,128,130,132).<br />
amrigad, Tuki diurkems totemis cneba, rogorc sazogadoebis<br />
koleqtiuri “sulieri emblema” RmerTis gagebamde mihyavs, levistrosistTvis<br />
igi momdinareobs gansjidan da moTxovnebs, romelsac is<br />
pasuxobs, xerxi, romliTac is cdilobs maT dakmayofilebas, upirveles<br />
yovlisa inteleqtualuri xasiaTisaa. am TvalsazrisiT, mas araferi aqvs<br />
arqauli da Soreuli. misi suraTi proecirebulia, da ara miRebuli; is<br />
garedan ar iZens sakuTar arss. vinaidan, Tuki iluzia faravs erT nawils<br />
WeSmaritebisas, es ukanaskneli Cvens gareT ki ar aris, aramed CvenSia<br />
(53,153). imowmebs ra gledis reiCards, levi-strosi askvnis, rom<br />
miuxedavad imisa, rom Zalian bevria dawerili totemizmze, garemoebebi<br />
romlebSic igi vlindeba mravalsaxovania msoflios nebismier kuTxeSi;<br />
msgavsebebi am garemoebebSi zedapirulia da bevrnair konteqstSi<br />
SeuZliaT gamovlineba, ris gamoc absoluturad SeuZlebelia maTi erT<br />
kategoriaSi moTavseba (53,13). imave azrs iziarebs totemizmis meore<br />
frangi mkvlevari van genepi: “totemizmma ukve gamoscada araerTi<br />
mecnieris sazrianoba da gamomgonebloba; aris safuZveli vifiqroT, rom<br />
ase gagrZeldeba kidev mravali weli” (53,13).<br />
totemizmze, rogorc religiur sistemaze saubari qarTul realobasTan<br />
mimarTebaSi gamoricxulia, miT umetes, roca mecnierebs, totemizmis<br />
rogorc Camoyalibebuli religiur-socialuri sistemis danaxva, TviT<br />
avstraliaSi da Crdilo amerikis qveynebSic ki uWirT, sadac Tavad<br />
totemizmi Caisaxa. miuxedavad amisa, totemizmis garkveuli niSnebi<br />
qarTul eTnografiul masalaSic SeiZleba mikvleul iqnas. ase<br />
magaliTad, is faqti, rom svaneTSi mglis mkvleloba tabuirebuli iyo, v.<br />
21
ardaveliZes totemizmis nakvalevad miaCnia: `Убийство волков было<br />
табуировано, причем в основе запрета, повидимому, лежало древнее понимание тотемнородственных<br />
связей с данным миром животных... Сван, случайно нарушивший табу,<br />
становился перед убитым им зверем и с непокрытой головой приносил ему извинения,<br />
уверяя, что он ошибся, не признал волка, ибо он же не мог захотеть убить его, подобно<br />
тому, как не смог бы он этого пожелать в отношении родного брата. Затем оплакивал<br />
зверя, «как члена своей семьи» и, сняв с него шкуру, хоронил в землю~ (12,45).<br />
damowmebul citataSi yuradsaRebia isic, rom mobodiSebis teqstSi svani<br />
moklul mgels rogorc `ojaxis wevrs~ ise daitirebs, riTac TiTqos<br />
xazgasmulia totemad aRiarebul cxovelTan naTesaobis ideac. svaneTSi<br />
dafiqsirebul ritualSi: aSangelo, SaSangelo, romelic mglis<br />
ritualur mkvlelobas ukavSirdeboda, v. bardaveliZe aseve totemizmis<br />
gamoZaxils xedavda. avtoris Tvalsazriss mxars umagrebs isic, rom am<br />
saweso mkvlelobas koleqtiuri qmedebis xasiaTi hqonda: `Во главе процесии<br />
шел убийца волка, который нес длинный шест с укрепленной на его вершине шкурой<br />
убитого зверя. Процессия с пением обходила село, останавливалась у каждого дома.<br />
Обитатели домов выносили порох или пулю и передавали предводителю процесии.<br />
Передача населением пороха и пули убийце волка, несомненно, является символическим<br />
выражением соучастия сельчан в убийстве последного. Следовательно, посредством этой<br />
важной детали восстанавливается форма коллективного убийства зверя. А то<br />
обстоятельство, что обрядовая процессия была непосредственно связана с актом убийства<br />
зверя (она устраивалась только в тех случаях, когда убивали волка), обнаруживает<br />
первоначальный характер коллективного дейсвия и значение обьекта подвергавшегося<br />
данному действию: повидимому, это было обрядовое убийство тотемного животного~<br />
(12,45).<br />
Tuki mxedvelobaSi miviRebT imas, rom totemi, uwinares yovlisa,<br />
aris garkveuli emblema, svanuri saweso droSa _ lemi, romelzedac<br />
mglis simbolo iyo gamoxatuli, totemur niSnad SeiZleba moviazroT.<br />
igive iTqmis, svanebis mier mglis tyavis tarebis tradiciazec(12,45),<br />
vinaidan sxvadasxva mniSvnelovani garemoebebis dros, klanis wevri<br />
cdilobda garegnuli msgavsebiT xazi gaesva totemTan naTesaobisTvis da<br />
amisaTvis icvamda totemuri cxovelis tyavs anda misi gamosaxulebis<br />
tatuirebas ikeTebda (91,169). erTi detalic. v. bardaveliZes xazgasmuli<br />
aqvs is faqti, rom mglis tyavis tareba mxolod asakovan svanebs<br />
22
SeeZloT: `Из вольчих шкур изготовлялась одежда, которую носили – в<br />
предреволюционный период, само собой разумеется, уже только престарелые сваны. Я<br />
их видела позднее сравнительно в большом количестве в Лентехском обществе Нижней<br />
Сванетии. Примечательно, что эта одежда состояла из длинных – от локтя до кисти рук,<br />
нарушников и шубы с вывернутой наружу шерстью и хвостом позади, спускающимся<br />
намного ниже талии~(12,45). avtoris zemomoyvanili cnoba sayuradReboa<br />
imiTac, rom totemuri msoflmxedvelobis Tanaxmad, nebismieri totemuri<br />
ceremonialis dros ritualis aRsruleba metwilad swored tomis<br />
uxucesebs evalebodaT (32,463).<br />
“lemis” saweso droSasTan dakavSirebiT, gansxvavebul mosazrebas<br />
gvTavazobs i. surgulaZe. Aavtoris azriT, Sewiruli cxovelis xeze<br />
dakidebis motivi, romelic jer kidev argonavtebis miTosidanaa cnobili,<br />
warmoadgens agraruli miTis amsaxveli ritualis nawils. aseve, raime<br />
gansakuTrebuli mizani ar unda hqonoda mglis tyavis zeda samosad<br />
gamoyenebas, radgan samosad uamravi jiSis cxovelis tyavs iyenebdnen<br />
rogorc saqarTveloSi, ise mTel msoflioSi. termini “totemi” svanTa<br />
ritualis aRsaniSnavad, avtoris azriT, mxolod pirobiTad SeiZleba<br />
iyos xmarebuli. svanTa ritualuri praqtikisaTvis damaxasiaTebeli<br />
zogierTi detalis Sefaseba totemizmis realuri gadmonaSTebis<br />
dadasturebad ki ar unda CavTvaloT, aramed masSi unda davinaxoT am<br />
sazogadoebis religiuri azrovnebisaTvis tipuri, misi istoriuli<br />
ganviTarebisTvis Sesabamisi sarwmunoebrivi samsaxuris elementebi,<br />
romlebic TavianTi arsiT Zlier daSorebulni arian totemizmisgan _<br />
askvnis avtori (86,187). i. surgulaZe, marTalia sagangebod usvams xazs<br />
mglisa da vefxvis mkvelobaze arsebuli tabus tradicias, magram am<br />
cxovelebTan dakavSirebul ritualur gamovlinebebSi totemizmis<br />
anareklis danaxva mainc uWirs. momyavs avtoris analizi sakiTxTan<br />
dakavSirebiT: `saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi SemCneulia, rom<br />
eridebodnen vefxvisa da mglis mokvlas. am cxovelebis monadirebas tabu<br />
edo. yofas gansakuTrebiT aqtiurad mgelTan dakavSirebuli masala<br />
SemorCa. v. bardaveliZes motanili aqvs moxuc svanTa naambobi am<br />
sakiTxze. isini Tvlidnen, rom mgels aqvs adamianis sasikeTod<br />
momarTuli raRac magiuri Zala, mglebi adamians exmarebian da<br />
mfarveloben, aseve ician `sisxlis aReba~ mokluli TavisianisTvis.<br />
23
svanebi yovelTvis cdilobdnen ar moeklaT mgeli ara imis gamo, rom<br />
maTgan SurisZiebisa eSinodaT, aramed imis gamo, rom xalxuri CveulebiT<br />
mglis mokvlas erTgvarad eridebodnen. monadire moklul mxecs, iseve,<br />
rogorc vefxvs, Tavze daadgeboda, quds moixdida, ebodiSeboda,<br />
arwmunebda, rom mkvleloba SemTxveviT moxda, radgan iseve ar undoda<br />
misi mokvla, rogorc sakuTari Zmisa. Semdeg mgels ojaxis wevriviT<br />
daitirebda, tyavs gaxdida da xorcs usaTuod daflavda. aseTive wesiT,<br />
rogorc vnaxeT vefxvis mimarTac sruldeboda. rogorc aRvniSneT, am<br />
momentebs v. bardaveliZe totemizmTan akavSiebda, rac saeWvoa. SesaZloa<br />
aq darCenili iyos odesRac arsebuli rwmenaTa inercia, magram nadirTan<br />
naTesauri kavSiris aRniSvna formaluria da ara sisxlismieri, arc<br />
masTan igiveobis grZnoba Cans, rac ase axasiaTebs totemizms. Semovla,<br />
yvela saxlis karwin simRera da yvelasagan mglis mkvlelobisaTvis<br />
tyvia wamlis gadacema ufro saTemo warmodgenebze migviTiTebs, vidre<br />
sagvareuloze da mTlianad emTxveva dResaswauli Sesrulebis svaneTSi<br />
miRebul wess. cxadia, es cxovelebi odesRac SesaZloa marTlac iyvnen<br />
totemuri obieqtebi, magram CvenTvis xelmisawvdom masalaSi koncefcia<br />
darRveulia, damaxasiaTebeli socialuri garemo aRar arsebobs, igi<br />
mTlianad gardasaxulia da misi socialur-istoriuli maxasiaTeblebi<br />
sul sxva sazogadoebriv dones adasturebs. rac Seexeba mgelTan, mis<br />
bewvTan, brWyalTan dakavSirebul warmodgenebs, maTi arseboba svaneTSi<br />
jer kidev 1882 wels daafiqsira r. erisTavma. maTi am saxiT arseboba<br />
Cveulebrivi movlenaa nebismieri sazogadoebisaTvis~(85,136).<br />
vfiqrob, SaSangelos ritualSi garkveuli totemuri niSnebi mainc<br />
SeiZleba davinaxoT Tuki mglis saweso mkvlelobas miviCnevT sakralur<br />
totemur cxovelTan ziarebis gamovlinebad. amasTan, mglis, rogor<br />
sakuTari `ojaxis wevris~ datirebis faqti, iseve rogorc am cxovelis<br />
tyavis tarebis tradiciac asakovani svanebis mier, swored erT dros<br />
sakralur cxovelTan mimsgavsebis surviliT unda yofiliyo nakarnaxevi,<br />
rac nebauneburad totemistur rwmena-warmodgenebTan gvabrunebs.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT ar aris gamoricxuli mgel-ZaRli yofiliyo,<br />
socialur-religiuri ganviTarebis garkveul etapze, gvaris, Temis, tomis<br />
erTianobis simbolo-totemi. amis dasturad SesaZloa miviCnioT gvaris<br />
daSlis, gayofis dros ZaRlis orad gakveTis rituali, romelic<br />
24
dafiqsirebulia aRmosavleT saqarTvelos mTaSi (110,27). amave<br />
suliskveTebis gamomxatvelia xeTebis mefe xaTusilis anderZic: “gvari,<br />
dae, erTiani iyos viTarca mglisa!” (30,56).<br />
totemuri cnobierebis gamoZaxili unda iyos, m. Ciqovanis azriT,<br />
monadireTa mier mokluli cxovelis sajarod xmiT datireba da<br />
sinanulis Txovna Cadenili danaSaulis gamo. vefxvis amgvari<br />
mkvlelobisa da datirebis rituali dafiqsirebulia kaxeTsa da<br />
svaneTSi: `neta, Sen magivrad Svili mogvekla, netav, Cveni ded-mama<br />
daxociliyo, netav is Cveni saxl-kari dagvewva, isev Cveni Tavi mogvekla~.<br />
magiuri teqstis xmamaRla warmoTqmiT adamianis moqmedeba erTgavard<br />
gabaTilebulia da amdenad totemma monadire ar unda dasajos<br />
(104,257,258). amasTanave, SeniSnavs avtori, Zveli datirebisgan gansxvavebiT,<br />
axla Txovna-vedreba ara uSualod nadirs, totems miemarTeba, aramed maT<br />
mfarvel RvTaebebs; erTdroulad - qristianul macxovarsa da wm.<br />
giorgis, warmarTul dalsa da afsaTs. Aaqve aRvniSnavT, rom qal-RvTaeba<br />
dali simbolizirebuli iyo jixvis saxiT. cxovelis saxiT xSirad<br />
igulisxmeboda nayofierebis uZvelesi mfarveli da ganmasaxierebeli<br />
qalRvTaeba. sayovelTaod cnobilia kretuli qalRvTaebis kavSiri<br />
jixvisebur cxovelTan, berZnuli artemides kavSiri SvelTan da a.S.,<br />
razedac yuradRebas amaxvilebs i. surgulaZe (86,121,124). aqve aRvniSnavT,<br />
rom qarTvelTa warmarTuli warmodgenebiT kldis angelozi, nadirT<br />
angelozi xSirad gulisxmobda araCveulebrivi silamazis jixvs, arCvs<br />
da sxv. (39,149).<br />
samonadireo miTosidan yuradRebas iqcevs SeWmuli nadiris<br />
maTraxis dakvriT gacocxlebis idea, romelic universaluria ara<br />
mxolod kavkasiisaTvis, aramed mTeli msoflios xalxebis<br />
kulturebisaTvis: `kavkasiuri masalisaTvis tipiuria siuJetebi, sadac<br />
mokluli da SeWmuli cxovelis gacocxleba RvTaebaTa mier xdeba<br />
Zvalisa da tyavis, rogorc sasicocxlo minimumis bazaze. sagangebo<br />
yuradRebis Rirsia epizodebi, romelTa Sesabamisad, nadirTa RvTaebebi<br />
sanaTesao (saojaxo) jgufia da saerTo cecxlTan mjdomT aqvT saerTo<br />
trapezi. aRsaniSnavia is garemoeba, rom RvTaebebi icaven<br />
stumarTmoyvareobisa da maspinZlobis im wesebs, romlebic aRebul<br />
regionSi moqmedeben, rac Tavis mxriv xazs usvams maspinZeli jgufis<br />
25
egzogamiurobas. aseve saerToa siuJetTa umravlesobisaTvis cxovelis<br />
aRdgenis meqanizmi da amisTvis saWiro iaraRi (maTraxi, joxi, wkepla).<br />
sakraluri idea, romelic moqmedebaSi moyavs nadirTa mwyemsebis<br />
koleqtivs, totemistur warmodgenebSi iRebs saTaves. totemuri cxovelis<br />
magiuri saSualebebiT aRdgena-gamravleba totemuri jgufis ZiriTadi<br />
religiuri kvlavmwarmoebluri aqcia iyo~ (86,61).<br />
totemuri cnobierebis Tanaxmad, adamiani eqvemdebareboda saerTo<br />
Soreul winaprebs, romlebic sakraluri cxovelebis saxiT iyvnen<br />
simbolizirebulni; Sesabamisad, cxoveli, rogorc akrZalvis obieqti,<br />
winaparTan asocirdeboda, romlis ganadgurebac igive mkvlelobis<br />
tolfasi iyo (53,110). swored winaparTa saflavebi iyo pirveli<br />
sakurTxevlebi vinaidan kacobriobisTvis cnobili pirveli kulti<br />
gardacvlil winaparTa sulebi iyo (32,81,401). miTosur winaparTa cneba<br />
CarTulia Tavad im principebSi, rasac efuZneba totemizmi; am miTosur<br />
winaparTagan TiToeuli aris totemuri arseba. winaprebi TandaTanobiT<br />
uaxlovdebian da uerTdebian RmerTebis rigebs. didi RmerTic, Tavadac<br />
erT-erTi, oRond gansakuTrebuli mniSvnelobis winaparia. mis Sesaxeb<br />
mogviTxroben, rogorc adamianze, romelic udavod dajildovebuli iyo<br />
zeadamianuri SesaZleblobebiT, magram miwaze, sxva adamianTa gverdiT,<br />
Cveulebrivi cxovrebiT icxovra (32,401). winapris sakralizaciis motivs<br />
SesaZloa vxvdebodeT xevsureTSi. ase magaliTad: `arxotis<br />
mTavarangelozSi loculoben jabuSanurebi da xucessac am gvaridan<br />
irCeven. maTi winapari mgela wmindani yofila da mas xatebi Turme<br />
ecxadebodnen. mgela didad gavleniani xuci yofila da misi sulis<br />
mosaxsenieblad jabuSanurebi furTvakeze midian da aq mgelas saflavze<br />
saRrmTos ixdian~ (56,257). TviT saxelSi _ “mgela” SeiZleba garkveuli<br />
totemuri nakvalevi davinaxoT, Tuki imasac movigonebT, rom arxotis<br />
mTavarangelozis xatis galavnis qvemoT mTavarangelozis mwevris<br />
saflavia, romelsac “miqeelis mwevars” uwodeben da mis saflavze<br />
religiuri xasiaTis ritualebs asruleben (56,257). mgel/ZaRlis simbolo<br />
gansakuTrebiT Tavs iCens saqarTvelos mTian regionebSi. Aamis naTeli<br />
magaliTia “RvTaebis rangSi” amaRlebuli mWedeli pirquSi, romelic<br />
mgelaiSvilia da xalxuri leqsi, roca tomis beladisgan da<br />
winamZRolisgan iTxoven mglis muxlis mobmas: “gagviZeR bero mindiav,<br />
26
muxli maibi mglisao” (99,32). Mmfarvel totemTan TviTidentifikaciis<br />
magaliTebi ki, rogorc aRiniSna, totemuri religiis erT-erTi ZiriTadi<br />
damaxasiaTebelia Tvisebaa. saxeli, romelsac individi atarebda, ar iyo<br />
miCneuli ubralo sityvad, pirobiT niSnad, aramed igi aRiqmeboda<br />
rogorc Tavad individis arsi. msgavsad amisa, rodesac adamiani<br />
cxovelis saxels atarebda, mas aucileblad sjeroda, rom Tavadac am<br />
cxovelis yvelaze ufro damaxasiaTebeli niSnebis matarebeli iyo.<br />
arsebobda Tvisobrivi Sesabamisoba totemsa da mis matarebel individs<br />
Soris: `totemisturi problemis WrilSi ganixilavs levi-strosi<br />
adamianTa sakuTari saxelebis sakiTxs. misi azriT, sakuTari saxelebi<br />
aris ara imdenad lingvistikis, ramdenadac eTnologiis sakvlevi. amas<br />
mkvlevari ormag paradoqss uwodebs. yvela pirvelyofili sazogadoeba<br />
sakuTari saxelebis warmoSobas klanis aRmniSvnel cxovels ukavSirebs.<br />
`melaneziaSi yoveli individi atarebs Tavisi klanis totemuri winapris,<br />
sulis, Citis, varskvlavis, nivTis, instrumentis saxels. erTsa da imave<br />
individs SeiZleba hqondes 30 da meti saxeli, romelTa etimologia adis<br />
`saidumlo miTebamde~. igive situaciaa avstraliaSi: `Tu iciT arandes<br />
ena, sakmarisia, gaigoT nebismieri adgilobrivi mkvidris saxeli, rom<br />
gaigoT vinaa misi totemi~. cxadia, individualuri saxeldebebi<br />
damokidebulia imave sistemebze, razec koleqtiuri saxeldebebi.<br />
individualuri saxeli aris nawili koleqtiurisa. saklasifikacio<br />
sistemaSi sakuTar saxelebs imgvarive struqturuli funqcia aqvT,<br />
rogorc titulebs. imdenad, ramdenadac sakuTari saxelebi warmodgebian<br />
paradigmatuli erTobliobidan, isini warmoqmnian maqmans klasifikaciis<br />
saerTo sistemasTan~(107,33).<br />
aqedan gamomdinare, SesaZloa Soreuli totemuri cnobierebis<br />
anareklad miviCnioT vaxtang mefis saxeli, rac iranulad mglis tanians<br />
(vahrka-tanu) niSnavs (25,496), iseve rogorc mis muzaradze mglis<br />
gamosaxulebac. kavkasiaSi, iseve rogorc msoflios bevr qveyanaSi, mgeli<br />
miCneuli iyo moxerxebulobis, vaJkacobisa da Seupovrobis simbolod.<br />
amis magaliTs xSirad vxvdebiT qarTul xalxur poeziaSi _ erTi<br />
xevsuruli xalxuri leqsi, romelic aspinZis oms exeba, xevsurTa jars,<br />
xatovani saxiT, rogorc `mglebs~ ise warmogvidgens:<br />
27
`erekle batoniSvili taxtzeiT garmamxdarao,<br />
iaraRebi ausxam, babRias gadamjdarao:<br />
kaci xevsureT walala: `Tav damWirdeba ymisao~.<br />
qalaqs miua batonsa jogi legisa mglisao~ (56,40).<br />
me-17 saukunis xevsurTa cnobili saxalxo gmiri – martia<br />
misurauli erT xalxur leqsSi aseve mgelTanaa Sedarebuli:<br />
`oms uzmen misuraulni;<br />
martia bebris mglisasa,<br />
Subsa hkravs, gaagdebinebs<br />
beladsa lekebisasa~( 31,19).<br />
`mgelTan~ zemoaRniSnuli metafora TuSur folklorSic gvxvdeba:<br />
`alvanSi TuSis Svilebi xmals ulesaven pirsao,<br />
wamovidoda bakura, jogi Tan mosdevs mglisao~(59,99).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, SeiZleba isic movigonoT, rom totemi<br />
rogorc sazogadoebis socialuri diferenciaciis erT-erTi saSualeba<br />
garkveuli elementis saxiT Tavs iCens fSav-xevsureTSi, sadac didi<br />
gvarebis ganayars, rig SemTxvevaSi, zoomorfuli simbolikis niSan-kvali<br />
atyvia. ase magaliTad, WinWaraulebis didi gvari gayrilia or mTavar<br />
fratriad, erTia _ mgeliaurebis gvari, xolo meore ki _<br />
yurdRelaurebisa (41,11).<br />
totemis perioduli mokvla da SeWma, romelic droSi win uswrebda<br />
anTropomorfuli RvTaebisadmi pativiscemas, totemuri religiis<br />
mniSvnelovan nawils warmoadgenda (32,463). am mosazrebas exmianeba<br />
iloris wm. giorgis dResaswauli. gadmocemis mixedviT, `samsxverplo<br />
xari Tavad wm. giorgis mihyavs eklesiis ezoSi. roca samsxverplo xars<br />
dahklaven misi rqebi da xorcis metiwili samegrelos mTavars ekuTvnis,<br />
xolo danarCen xorcs wvril-wvrilad Wrian da sofelSi inawileben. am<br />
xorcs gaaxmoben kvamlze da didis sasoebiT Seinaxaven avadmyofobis<br />
dros mosaxmarad. darwmunebulni arian, rom igi saukeTeso wamalia~(57,30).<br />
28
samsxverplo cxoveli warmoadgenda uZveless totemur cxovels, yvelaze<br />
primitiul RmerTs, romlis mokvliT da SeWmiT klanis wevrebi<br />
anaxlebdnen da amtkicebdnen TavianT RvTismsgavsobas (91,172).<br />
aRsaniSnavia isic, rom s. makalaTias mixedviT, samsxverplo xari<br />
ikvleboda im piris mier, romlis ojaxsac odiTganve ekuTvnoda es<br />
xeloba. im ojaxSive Zvelidan darCenilia najaxi, romliTac unda<br />
daiklas xari da romelsac inaxaven rogorc saRvTo nivTs da sxvaze<br />
araferze ar xmaroben. Sesabamisad, kolxur-yobanur saritualo culebze<br />
gamosaxuli zoomorfuli gamosaxulebebi (ZaRli, mgeli, gveli, cxeni<br />
iremi da sxv.) SeiZleba garkveulwilad totemuri religiis niSan-kvals<br />
atarebdnen, vinaidan, rogorc ukve aRiniSna, totemuri ornamentebi<br />
gvagrZnobineben, rom totemi ar aris mxolod saxeldeba da emblema _<br />
religiuri ceremoniebis msvlelobis dros isini asrulebdnen totemis<br />
rols, romelic imavdroulad warmoadgenda koleqtiurobis iarliys da<br />
hqonda religiuri xasiaTi. marTlac, totemTan mimarTebaSi iyofian<br />
sagnebi sakralurad da profanulad. totemi aris TviT tipi sakraluri<br />
sagnisa. rogorc amas SeniSnavs i. surgulaZe, “sagangebod gaformebuli<br />
culi sakulto daniSnulebis iyo da mis mxatvrobas kosmogoniurmiTologiuri<br />
aspeqti gaaCnda” (86,184), romelic saTaves SesaZloa swored<br />
totemuri rwmena-warmodgenebidan iRebdes. arsebobs mecnierTa<br />
Sexeduleba, romlis Tanaxmadac zoomorfuli motivebi keramikul Tu<br />
liTonis nivTebze totemuri warmodgenebis bazaze iqmneboda. Tumca<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, i. surgulaZes miaCnia, rom zoomorfuli<br />
simbolika, romelmac adremiwismoqmedTa keramikaSi moikida fexi da<br />
iSviaTi mravalferovnebiT aisaxa brinjaos kulturebze, Camoyalibda ara<br />
Zveli, totemuri rwmenebis safuZvelze, aramed aRmocenda axal sameurneo<br />
pirobebSi, rogorc sazogadoebis mier bunebis Secnobis axali donis<br />
Sedegi (86,135).<br />
zemoT moyvanili magaliTebidan gamomdinare, mxolod fragmentuli<br />
saxiT SeiZleba gamovyoT rigi komponentebisa, romlebic SesaZloa dRes<br />
arsebuli totemuri sistemis sqemaSi movaqcioT. marTalia saqarTveloSi<br />
farTod iyo gavrcelebuli ritualebi, sadac Tavmoyrilia cxovelTa<br />
koleqtiuri mokvlis, cxovelis xorcis sayovelTao savaldebulo SeWmis,<br />
cxovelis gacocxlebisa da aseve sqesTa urTierTobis imitaciis<br />
29
epizodebi, Tumca maTi aRdgena-rekonstruireba erTiani totemuri<br />
cnobierebis doneze mainc ver xerxdeba. ase magaliTad, nayofierebasTan<br />
dakavSirebul berikaobis qarTul dResaswaulSi zoomorfuli<br />
elementebi aSkarad Tavs iCenen, Tumca ara im mkacrad gansazRvruli<br />
magiur-ritualuri saxiT, romelsac vxvdebiT avstraliis, kerZod<br />
aruntebis tomSi, “intiCiumas” saxeliT(32,454), romelic gulisxmobda<br />
ceremoniaTa cikls, mimarTuls ganayofierebisa da totemuri saxeobebis<br />
gamravlebisTvis. Tumca, berikaobis ciklis erTi rituali aSkara<br />
msgavsebas iCens `intiCiumas~ ciklis ritualTan: saqme exeba `furTxiT~<br />
ganayofierebis aqts. ase magaliTad, berikaobis svanuri ciklis mTavar<br />
personaJs, `saqmisais miarTmeven ZRvens, romelzedac devs yveli. igi<br />
aiRebs xelSi yvels da dailoceba. amis Semdeg yvels daReWavs da aqeTiqiT<br />
ifurTxeba. xalxi cdilobs misi furTxi moixvedros. amboben: visac<br />
saqmisais furTxi moxvda, kargia da visac ara – cudia misTviso~ (81,33).<br />
msgavsi rituali aRwerili aqvs e. diurkems avstraliis tomebSi,<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklSi: `intiCiumas ritualis dros,<br />
maraebis tomSi (avstraliis tomebi) ceremoniis Semsrulebeli midis<br />
sakralur ormosTan, amoiRebs wyals, Caigubebs pirSi da ifurTxeba<br />
yvela mimarTulebiT. aseve kartofilis gasamravleblad, beladi iRebs<br />
erTs, kbeCs da nakbeCebs yvela mxares isvris. intiCiumas ritualebi<br />
mimarTulia totemuri saxeobebis gamravlebisTvis da nayofierebasTanaa<br />
dakavSirebuli~(32,456). ra Tqma unda, warmodgenili ritualuri msgavseba<br />
mxolod epizoduria da arc iZleva raime winapirobas imisaTvis, rom<br />
qarTul eTnografiul realobasTan mimarTebaSi totemizmis garSemo<br />
seriozuli msjeloba wamoviwyoT.<br />
erTaderTi, rac totemizmze SeiZleba met-naklebi albaTobiT<br />
iTqvas, SeniSnavs sakiTxTan dakavSirebiT r. canava, aris is, rom `igi<br />
winaklasobriv sazogadoebaSi Camoyalibebuli yvelaze adreuli<br />
msoflaRqmaa (amitomac sqeli burusiT moculi), romelsac safuZvlad<br />
udevs adamianTa garkveuli jgufis mier sakuTari Tavis cocxal<br />
bunebasTan misadageba-markirebis idea. raki totemi cxoveli (mcenare,<br />
nivTi) am markirebis sistemaSi zis da is CvenTvis cnobili Tu ucnobi<br />
uamravi asociaciis mTavari mizezia, Sesabamisad, SegviZlia CavTvaloT,<br />
rom totemuri arseba aris simbolo. Cven unda SeveguoT azrs, rom e.w.<br />
30
`totemuri~ simbolikis bolomde axsnas ver SevZlebT~(107,35). swored es<br />
totemuri simboloebi qmnian winaklasobrivi sazogadoebis socialurreligiuri<br />
cxovrebis ZiriTad maxasiaTeblebs, romelTa niSnebic<br />
sxvadasxva saxiT Semoinaxa msoflios sxvadasxva qveynebis miToritualurma<br />
sistemam da magiurma rwmena-warmodgenebma.<br />
31
1. mglis kulti qarTul miTsa da folklorSi<br />
1) `yurSas~ miTiuri saxe da RvTaeba kviriasTan misi mimarTeba<br />
rogorc e. virsalaZe SeniSnavs ``yurSasTan~ dakavSirebuli<br />
miTologiuri motivi erT-erTi nimuSia qarTveluri tomebis saerTo<br />
uZvelesi folkloruli maragisa~(39,54). misi pirvelwyaroa qarTuli<br />
samonadireo eposi, Tumca aseve vlindeba nayofierebasTan dakavSirebul<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklSic, romelic Tavis mxriv, kvirias,<br />
berikas saxelebs ukavSirdeba. vfiqrobT, am ukanasknelTan kavSirze unda<br />
mowmobdes yurSas `RvTaebrivi niSnebic~.<br />
`yurSas~ motivi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi<br />
sxvadasxvanairad iSleba, Tumca met-naklebad saerTo siuJeturi qarga<br />
aqvs. arsebul TqmulebaTa Tanaxmad, yurSa orbis, yornis an zRapruli<br />
faskunjis Svilia, frTosani lekvi, romelic drodadro gamoiCekeba<br />
xolme budeSi da deda Citi mas budidan gadmoagdebs; frTosan lekvs<br />
monadire ipovnis da gazrdis. yurSas iRbali moaqvs nadirobaSi, magram<br />
erTxelac is Tavis patrons daekargeba. monadire mis kvals ipovis<br />
gauyveba da maRal kldeze aRmoCndeba, saidanac ukan dasabrunebel gzas<br />
veRar poulobs, daklavs yurSas, magram ver SeWams da bolos iRupeba.<br />
miTiur yurSas yur-tuCi oqrosi asxia, yurSas Tvalebi “mTvaris an<br />
sacris odenaa”, yurSas yefa “ruxunsa gavda cisasa”, yurSas warbebi<br />
gvelebia. Cvens Tvalwin naTlad ixateba miTiuri frTosani ZaRli<br />
mTvaris odena TvalebiTa da quxilis msgavsi yefiT. am ZaRlis<br />
gamoxatulebas e. virsalaZe mraval uZveles qarTul arqeologiur<br />
Zeglebze xedavs. aseTia, avtoris azriT, kolxur culebze daculi<br />
ZaRlis gamosaxuleba, aseTia brinjaosgan Tu rkinisagan gamoqandakebuli<br />
ZaRlis gamosaxulebani, romelic uxvad aris mopovebuli rogorc<br />
saqarTvelos teritoriaze, ise sxva xalxTa arqeologiur ZeglebSi<br />
(39,66).<br />
Cveni azriT, “yurSas” miTiuri saxe unda mowmobdes mgel/ZaRlis<br />
uZvelesi kultis arsebobaze saqarTveloSi. am kults, rogorc qvemoT<br />
moyvanili masala migvaniSnebs, mkveTrad gamokveTili solaruli<br />
aspeqtebi aqvs. amis dasturad migvaCnia qarTul saxviT xelovnebaSi,<br />
32
kerZod brinjaos sartyelebis da culebis dekorSi, mgel-ZaRlebis<br />
gverdiT, mzis gamosaxulebebi (sur.#1) 2 . mzesTan da cecxlis stiqiasTan<br />
mgel/ZaRlis kavSiris gamomxatvelia saqarTveloSi ZaRlis<br />
gavrcelebuli saxelebi: almasa, brolia, muria da sxv. aqve gavixsenoT<br />
nadiris piris Sesakravi qarTuli xalxuri Selocvis teqsti, sadac<br />
mocemulia mglis “mziuri” xasiaTi: “mgeli mova mgelosani, Tvali moaqvs<br />
cecxlosani, kbili moaqvs oqrosani”(100,242).<br />
rogorc cnobilia, mgeli gamoirCeva araCveulebrivi<br />
mxedvelobis unariT, didi fizikuri ZaliT, moxerxebiT da amtanobiT.<br />
svaneTSi gavrcelebuli rwmena-warmodgenebiT “mgels SeuZlia 12 mTis<br />
gadaRmiT momxdari ganWvritos da gaigos, anu es is manZilia, romlis<br />
garbenac mgels erT RameSi SeuZlia”(12,44). saqarTveloSi da zogadad<br />
kavkasiaSi ikveTeba mgel/ZaRlis kavSiri lomTan, romelic aseve mzis<br />
zoomorfuli simboloa. amaze miuTiTebs Tundac mgel-lomis<br />
gamosaxuleba vaxtang gorgaslis muzaradze. CeCnebisTvis lomi igive<br />
mgelia, oRond fafriani(38,112). aqve aRvniSnavT, rom mglisa da lomis<br />
amgvari kavSiri SeiniSneba sxvadasxva kulturebSi. ase magaliTad,<br />
etruskuli rwmena-warmodgenebis Tanaxmad, zodiaqos centraluri figura<br />
_ lomi, mgliT an qimeriT Cainacvleba xolme(90,29). SesaZloa svanebSi<br />
dafiqsirebuli mglis erT RameSi 12 mTis Semorbenis unari da misi<br />
araCveulebrivi mxedveloba aseve ukavSirdebodes ekliptikas, mzis<br />
wliur zodiaqalur cikls, rac kidev erTxel usvams xazs mglis kavSirs<br />
mzesTan. SemTxveviTi arc is unda iyos, rom herakle gmirobaTa 12<br />
safexurian cikls asrulebs swored hadesis mgel-ZaRlis, kerberosis<br />
amoyvaniT (18,98). mgel/ZaRlisa da lomis kavSirze miuTiTebs aseve<br />
“siriusi, igive “qofakis varskvlavi”, romelic caze im dros Cndeba,<br />
roca mze Sedis lomis zodiaqoSi (23 ivliss), roca gansakuTrebuli<br />
sicxe iwyeba. amis gamo mgosnebi lomsa da ZaRls xSirad<br />
aigivebdnen”(75,245).<br />
rogorc amas v. bardaveliZe SeniSnavs, “yovel astralur<br />
RvTaebas qarTul panTeonSi Tavisi damxmare hyavda zoomorfuli da<br />
anTropomorfuli sulebis saxiT”(12,23). eTnografiuli masalis mixedviT<br />
2 ix. Я. В. Доманский, Древняя художественная бронза кавказа (в собрании Гос. Эрмитажа) Москва,<br />
«искусство», 1984, sur. 3, gv. 13.<br />
33
mgel-ZaRlebi dakavSirebulni arian aRmosavleT saqarTvelos mTaSi<br />
dadasturebul rwmena-warmodgenebTan. pirveli, rac gvafiqrebinebs<br />
mgel/ZaRlis kavSirs mzesTan, es gaxlavT kviria, romlis<br />
“daqvemdebarebaSi arian iasaulni, anu mglebis laSqari, romlis<br />
movaleobas Seadgens miwaze RvTis nebis aRsruleba”(12,48). iv.<br />
javaxiSvili SeniSnavs, rom “kviria morige RmerTis Semdeg uZlieress<br />
RvTaebad iyo miCneuli. samarTlis warmoeba kvirias uflebas Seadgenda.<br />
mas morige RmerTis karze Tavisufali moqmedebis uflebac hqonda, anu<br />
RvTis karze moaruli iyo”(117,202). avtori aseve aRniSnavs kvirias kavSirs<br />
mzesTan: “Satilis RvTismSoblis xatis xucisaSi naTqvamia: “dideba<br />
RmerTsa, madli RmerTsa... mzesa, mzismyol angelozTa, dids kviriasa,<br />
RvTis maRlis makarvesa!” am savedrebelisgan gamomdinareobs, rom kviria<br />
marto “morigesTan” ki ar iyo dakavSirebuli, aramed mzesTanac”(117,203).<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTaSi da kerZod, mTiulur rwmenawarmodgenebSi<br />
kviriasTan karavi da cecxlia dakavSirebuli (amaze ufro<br />
qvemoT). misi “dasjis erT-erTi meTodi swored saxl-karis gadawva<br />
iyo”(12,14). aseve mxedvelobaSia misaRebi sakiTxis etimologiuri mxarec,<br />
razec yuradRebas amaxvilebs v. bardaveliZe: saxel kvirias<br />
etimologiuri siaxlove saweso purTan kverTan, romelic keriis nacarSi<br />
cxveboda, kvarTan (sinaTlis wyaro) da Tavad sityvasTan kera, keria 3 .<br />
amasTanave mkvlevari aRniSnavs, rom kveri SeiZleba yofiliyo<br />
Teoforuli saxeli purisa, romelic odesRac kvirias eZRvneboda. is<br />
garemoeba, rom kviria damsjel saSualebad cecxls iyenebda SeiZleba<br />
miuTiTebdes kavSirze am RvTaebasa da cecxlis kults Soris; oRond aq,<br />
avtoris SexedulebiT, unda igulisxmebodes miwieri, keriis cecxli,<br />
razec miuTiTebs kvirias epiTeti: “xmelTmouravi”(12,13-14). v. bardaveliZis<br />
am mosazrebas emxroba i. kikviZe. avtors miaCnia, rom kvirias simbolo<br />
cecxli da keria unda yofiliyo. amas unda mowmobdes mtkvar-araqsis<br />
adrebrinjaos xanis namosaxlarebi, sadac sxvadasxva fenis Senobebis<br />
iatakebi erTmaneTzea gadalesili. rogorc i. kikviZe fiqrobs, axali<br />
saxlis Senebis dawyebamde Zveli sagangebod iwmindeboda; gamonaklisi<br />
mxolod damwvari nagebobebia. naxanZrali Senobebis gawmendas ratomRac<br />
3 Tuki gaviTvaliswinebT y da k bgerebis urTierTCanacvlebas qarTul enaSi, keriis<br />
sinonimad naxmari – yverfi kidev ufro met fonetikur siaxloves amJRavnebs kverTan<br />
da Sesabamisad kviriasTanac.<br />
34
eridebodnen. cecxlisadmi amgvar mowiwebas mkvlevari im faqtiT xsnis,<br />
rom qarTvelTa religiuri warmodgenebiT, Secodeba kvirias winaSe<br />
xanZriT isjeboda. Sesabamisad, avtori varaudobs, rom qvacxelebis,<br />
xizanaanT gorisa da gudabertyis namosaxlarebi SeiZleba gadamwvari<br />
yofiliyo nayofierebis RvTaebis _ kvirias dResaswaulis dros, radgan<br />
adreuli brinjaos namosaxlarebze nayofierebis kultsa da aqts<br />
gansakuTrebiT aqvs xazi gasmuli. Tuki kviria igive keraa, SeniSnavs<br />
avtori, romelSiac centraluri adgili cecxls ukavia, rogorc<br />
nayofierebis aqtis Sedegs, maSin es dResaswauli cecxlis dReobad unda<br />
warmovidginoT; qarTul realiaSi araerTi aseTi dReobaa<br />
dadasturebuli: Wiakokonoba, kudianwuxra, liqureSi, mariamwmindoba da<br />
sxv. am mxriv, ganagrZobs avtori, metad sainteresoa gadasatani kerebi,<br />
romlebsac igive daniSnuleba SeiZleba hqonodaT, rogorc qarTvel<br />
mTielTa religiur warmodgenebSi xatis droSebs; samlocvelos an<br />
saxlis gareT yovelgvar sakulto ritualSi, igi stacionarul keras<br />
cvlis, e.i. kvirias gadasatani xatia(44,195,206).<br />
kviriasTan erTad mzisa da cecxlis kultTan dakavSirebulia<br />
kviristavic, romelic moyolebuli eneoliTis periodidan erT-erT<br />
upirveles sakulto-religiuri daniSnulebis mqone sagnad iTvleba<br />
saqarTvelos teritoriaze. rogorc amas i. kikviZe SeniSnavs,<br />
“kviristavebis umravlesobaze vxvdebiT mzis stilizebul gamosaxulebas:<br />
sxiviseburad ganlagebul wertilovan, wiwvovan, xazovan da<br />
frCxilisebur Wdeebs, romlebic dinamiuradaa gadmocemuli, rac<br />
SesaZloa imis mauwyebeli iyos, rom saqme gvaqvs sicocxlis, mzis<br />
kultTan”(44,155).<br />
rac Seexeba “yurSas” sakiTxs, e. virsalaZis mixedviT, Cvenamde<br />
moRweuli “yurSaos” simRera warmoadgens sagalobels, himns, qebas,<br />
mimarTuls zebunebrivi arsebisadmi, romelzedac Zveli rwmenawarmodgenebis<br />
mixedviT, damokidebuli iyo monadiris iRblianoba.<br />
amasTanave, avtori fiqrobs, rom ZaRlis gamosaxulebas culebze<br />
SeiZleba samonadireo datvirTva hqonoda(39,66), Tumca arc nayofierebis<br />
funqciaa gamosaricxi, razedac qvemoT gveqneba saubari. qarTvelebs<br />
yurSa Sav ZaRlad warmoudgeniaT. rogorc n. abakelia SeniSnavs: “yurSa –<br />
yurSavis Semoklebuli formaa. misi Savi feri meteorologiur<br />
35
simbolizmTanaa dakavSirebuli. igi samgloviaro funqciasac inarCunebs.<br />
mniSvnelovania, rom yurSa erTsa da imave dros “oqros morTulobiT”<br />
dakavSirebulia zeciur ZalebTan, xolo Savi bewvis SeferilobiT RvTis<br />
mglebTan. yurSas saxeSi dafarulia misi sabediswero xasiaTi. patroni<br />
da ZaRli Tvals TvalSi uyrian gadamwyvet wuTebSi pirvelad<br />
gaelvebisas, roca patroni Tavisi Tanxmlebis arss Caswvdeba; meored<br />
roca yurSa dakvirvebiT Sescqeris TvalebSi mas, visac ramdenime wuTSi<br />
ufskrulSi gadasCexavs”(2,63,67,80). yurSas “RvTaebrivobas” xazs usvams<br />
erTi mxriv, misi ciuri warmomavloba (orbis, qoris, arwivis naSobi),<br />
meore mxriv ki, misi Weqa-quxilis xma. rogorc cnobilia, Weqa-quxili<br />
iTvleba RvTis nebis gamovlinebad. sakralurad swored namexari xe iyo<br />
miCneuli. saqarTveloSi da zogadad kavkasiaSi, mexiT mkvdars RmerTis<br />
rCeulad Tvlidnen. Zvelad aseTi sikvdili bednierebad miaCndaT. ase<br />
magaliTad: “afxazebi mexiT mkvdars “RvTis sagalobels” ugalobdnen,<br />
zesadgarebze daasvenebdnen da marxavdnen; amasTanave marTavdnen cekvasimReras,<br />
tirili akrZaluli iyo” 4 (85,271). yurSa rogorc bedismwerali<br />
da damsjeli funqcionalurad uaxlovdeba kvirias mgel_ZaRlebs,<br />
romelic, rogorc aRiniSna, swored cecxlis stiqiiT sjian. Zvel<br />
msoflioSi “mze yvelgan samarTlianobis damdgenelad iTvleboda”(76,317).<br />
aRvniSnavT imasac, rom kvirias, rogorc samarTlis gamtareblis “mziuri,<br />
cecxlovani aspeqti” analogs poulobs xeTur samyarosTan, sadac mzis<br />
RvTaeba, upirveles yovlisa, samarTlis gamgeblad gvevlineba: “cis, mzis<br />
RvTaebav, zRvidan amodixar, da cad amaRldebi; kacis, ZaRlisa (da)<br />
Roris, gareuli cxovelebis samarTals yoveldRiurad Sen, mzis RvTaeba,<br />
qmni”(87,97). amrigad, yurSas Weqa-quxilis xma da oqros yur-tuCi,<br />
upirveles yovlisa, unda miuTiTebdes mis kavSirs mzesTan.<br />
n. mari mzis semantikis Semcvel kur-cxals zmna - yurebas<br />
ukavSirebs: `Что же касается первой части слова kur-tsqal, то kur - 'глаз' совершенно не<br />
ладит с груз. tual ‘глаз’, но находит свое оправдание в основе kur глагола из живой<br />
грузинской народной речи – kur-eb-a ‘смотреть’~(64,331). amrigad, ufro<br />
TvalnaTeli xdeba yurSas kavSiri TvalTan da yurebasTan. aRniSnul<br />
mosazrebas aZlierebs isic, rom monadiris daRupvamde swored Sexedva,<br />
4 aRsaniSnavia, rom “mzisa da cecxlis Zvelinduri RvTaeba agni dabadebulia rogorc elva<br />
wvimaSi, “xma wylisa”, agni aris Svili mzisa; igia mze”(76,36).<br />
36
yureba, “Tvalis TvalSi gayra” iqceva gadamwyvet, fatalur aqtad,<br />
sacrisodena Tvalebi ki erTis mxriv xazs usvams yurSas “farTo xedvas”,<br />
xolo meores mxriv ki, mis unars garkveuli zemoqmedeba iqonios amindis<br />
cvalebadobaze, radgan “sacris tola” Tvali, i. surgulaZis miniSnebiT,<br />
“saavdrod gamzadebul saxeze, amindis RvTaebis mrisxanebis, gaavdrebis<br />
suraTis metaforuli gadmocemaa”(85,251). gavixsenoT e. virsalaZis<br />
miniSneba, rom raWuli versiiT, “yurSasadmi” miZRvnil saritualo<br />
ferxulis Sesrulebas amindis cvalebadoba mohyveboda xolme. Tanac<br />
avtors `yurSa~ nadirTpatronis zoomorful simbolod miaCnia, romelic<br />
aseve iTavsebda amindis patronis funqciebsac: `ZaRli mtkiced iyo<br />
dakavSirebuli nadirTpatronis, gvian ki monadireobis RvTaebis saxesTan.<br />
igi xSirad mis dublikats, mis saxecvlilebas warmoadgenda. nadirT<br />
patroni ZaRlis saxiT eCveneboda monadireebs. gvian ZaRli nadirT<br />
patronisa da monadireTa RvTaebis erT-erT atributad iqca. Cveni yurSas<br />
saocari wamoSoba, misi uSualo kavSiri nadirTpatron mesefeebTan, misi<br />
nadiorbis unari da iRblianoba nadirobaSi, misi cis quxilis magvari<br />
yefa, mTvaris odena Tvalebi da gveliviT daklaknili warbebi ar yofila<br />
SemTxveviTi saxeebi qarTul folklorSi. yurSa nadirT patronis, ufro<br />
gvian ki monadireobis RvTaebis atributi an misi erT-erTi<br />
saxecvlilebaa. sagulisxmoa, rom raWaSi daculi warmodgeniT, `yurSaos~<br />
simReras ferxulSi Sesrulebas amindis Secvla mohyveboda xolme.<br />
rogorc Cans, adreul periodSi nadirT patroni iTavsebda amindis<br />
patronis funqciebsac~(39,72).<br />
RvTaeba kvirias daqvemdebarebaSi mgel-ZaRlebis laSqaria _<br />
yurSasTan misi kavSiri miTo-religiuri TvalsazrisiT gamarTlebuli<br />
unda iyos; Tanac sruliad bunebrivia, rom mzesTan dakavSirebuli,<br />
samarTlis gamgebeli uzenaesi RvTaebis funqcia swored samwysoze<br />
dakvirveba, Tval-Tvali yofiliyo. RvTaeba kvirias `TvalTan~ kavSiri<br />
rom unda hqonoda, amis dasturia isic, rom mTiulTa rwmena-warmodgeniT,<br />
Tvalis Cini erTmeoda mas, vinc kvirias dReobaze (xalarjoba) uqmes ar<br />
Seinaxavda(12,13).<br />
yurSas oqros yur-tuCi da Weqa-quxilis xma “RvTis sityvad”,<br />
“RvTaebrivi energiis gamtarad” SeiZleba moviazroT. pirisa da zogadad<br />
metyvelebis kavSirs mzesTan da cecxlTan SeiZleba mivakvlioT qarTuli<br />
37
miTologiiuri personaJebis, pirimzisa da pircecxlis saxelebSi.<br />
cecxlisa da metyvelebis kavSirze miuTiTebs qarTul enaSi alis<br />
mniSvnelobiT naxmari: cecxlis ena da gamoTqma enamziani, romelsac<br />
mWermetyvelis, lamazi eniT mosaubres datvirTva aqvs. igive mniSvneloba<br />
aqvs konstantinopolis mTavarepiskoposis, cnobili RvTismetyvelis,<br />
ioanes zedwodebasac – oqropiri, Tuki gaviTvaliswinebT oqros mziur<br />
semantikas. RmerTis “oqropiroba” mocemulia qarTul xalxur poeziaSic,<br />
roca RvTis karze misuli pirquSi RmerTs misi ymis Sewyalebas sTxovs:<br />
“bagen dauZrna ufalma, xedavs oqrosa pirsao...”(98,121). analogiuri<br />
Sexedulebebi dasturdeba indur miTologiaSi, magaliTad:<br />
““upaniSadebSi” aRwerilia pirvelarsis puruSas Seqmna... piri gamTbarisa<br />
gaiRo rogorc kvercxi; piridan gamovida sityva, sityvidan –<br />
cecxli...”(86,129).<br />
interesmoklebuli ar unda iyos Weqa-quxilis gaCenis<br />
alternatiuli varianti, “romelic fSaur poetur tradicias emyareba,<br />
romlis mixedviT Weqa-quxilis gaCena RmerTs ki ar ukavSirdeba, aramed<br />
erT-erT RvTiSvils, rostoms. igi devebTan mebrZoli gmiria. gaugebrobis<br />
gamo, mas sakuTari Svili Semoakvdeba; gamwarebuli rostomi ise<br />
Sehkivlebs, rom Weqa-quxils gaaCens”(114,117). fSauri poeziis am<br />
fragmentSi niSandoblivia is, rom aqac ikveTeba xmisa da Weqa-quxilis<br />
urTierTmimarTeba.<br />
“Weqa-quxilis xma” Tuki RvTaebrivi nebis gamoxatulebaa maSin<br />
advilad ixsneba kavkasiur-narTul eposSi yurSas naTelxilvis,<br />
gulTmisnobis unari (7,167). bagisa da cecxlis mimarTeba bibliaSic<br />
dasturdeba. swored cecxlis stiqiiT xdeba esaia winaswametyvelis<br />
“bageTa ganwmenda” da misTvis winaswarmetyvelebis unaris miniWeba:<br />
“mofrinda CemTan erT-erTi serafimi da xelSi samsxverplodan aRebuli<br />
muguzali eWira maSiT. bageze Semaxo da miTxra: aha, Seexo es Sens bages<br />
da mogcilda ukeTureba, mitevebulia Seni codva”(Zveli aRTqma, esaia<br />
winaswarmetyveli, Tavi VI, T. 5-7). suliwmindis madli mociqulebze<br />
cecxlovani eniT gadmodis aRdgomidan ormocdameaTe dRes: “da<br />
moevlinaT maT gayofili enebi, rogorc cecxlovanni da TiTo-TiTod<br />
daedgnen yovel maTganze. da yvelani aRivsnen suliwmindiT da iwyes<br />
laparaki sxva enebze, rogorc suli aZlevda maT ametyvelebas”(axali<br />
38
aRTqma, saqme 2, Tavi 2). qarTvelTa mefe farnavazis sizmaric sruliad<br />
bunebrivad Tavsdeba amave konteqstSi Tuki gaviTvalswinebT mis did<br />
misias qarTuli enis ganvrcobisa da ganmtkicebis saqmeSi: `maSin ixila<br />
farnavaz sizmari, reca iyo igi saxlsa Sina ukacursa da egulveboda<br />
gansvla da ver ganvida. maSin Semovida sarkumelsa missa Suqi mzisa da<br />
moertya welTa misTa da ganizida da ganiyvana sarkumelsa mas da viTar<br />
ganvida velad, ixila mze qvue-mdablad, mihyo xeli misi mohxoca cuari<br />
mzisasa da icxo pirsa missa~(93,21).<br />
axla gavixsenoT, rom Weqa-quxili cecxlTan erTad wvimas,<br />
wyals ukavSirdeba 5 . rogorc Cans, mgel/ZaRlis simbolos saqarTveloSi<br />
mzesTan erTad mWidro kavSiri unda hqonoda wylis stiqiasTan. amis<br />
naTeli dadasturebaa mesefeebTan erTad zRvidan amosuli ZaRlebi,<br />
romlebsac meteorologiuri funqcia eniWebodaT(46,127) da asevev gveris,<br />
anu gvelebisfexebiani mgel-drakonis arseboba kolxur culebze(37,29).<br />
mgel/ZaRlebis gamosaxulebebi gvxvdeba farflis formis fexebiTac<br />
(sur.#2), rac `aseve qvesknelur wyalTan kavSirze miuTiTebs~(114,132).<br />
mgelisa da gveris fonetikuri msgavseba gvelTan damajerebels xdis im<br />
varauds, rom mglis totemis ufro arqauli saxe, rogorc amas n. mari<br />
SeniSnavs, gveli an ciuri gveleSapi unda yofiliyo(62,32), romelic<br />
kosmiur okeanes, zesknelisa da qvesknelis wylebs, pirvelad qaoss<br />
warmoadgenda: “qaoss ufro xSirad drakoni 6 ganasaxierebda. gveli,<br />
romelic qvesknels ekuTvnoda, mziuradac miiCneoda. qarTvelTa rwmeniT,<br />
mze gvelze Semjdari, zesknelisa da qvesknelis wyalTa Soris Tavisi<br />
moZraobis aucilebel cikls asrulebda. Rame qvesknelSi mzis CaZirvis<br />
Sedegi iyo, sadac mas am wylebis gamgebeli drakoni STanTqavda, magram<br />
mze Tavs daaRwevda da yovel diliT zecaze amobrwyindeboda” 7 (114,131).<br />
igive motivebi Cans TrialeTis kulturaSi. kerZod, aseTi mtkicebis<br />
safuZvels gvaZlevs “XVII yorRanSi mopovebuli WurWeli, romlis mxarze,<br />
5 n. maris mosazrebiT, cecxlis aRsaniSnavad qarTuli ena iyenebs imave sibiliantur<br />
nairsaxeobas _ cxal, romelic wyals niSnavs, Tumca umatebs ce-s (igive ze-s) “zeda”-s<br />
mniSvnelobiT(63,26).<br />
6 wylis stiqiasTan drakonis kavSirze miuTiTebs Zveli Cinuri tradicia, romlis<br />
mixedviT, gvalvis dros “wvimis RvTaebas”, uzarmazar drakons gamoWridnen<br />
qaRaldisgan da sofel-sofel daatarebdnen(79,89).<br />
7 niSandoblivia, rom germanul miTologiaSi mzes, gveleSapis nacvlad mgeli ylapavs,<br />
rac kidev erTxel usvams xazs, mglis totemis gvelidan, gveleSapidan<br />
momdinareobas(29,25). gveleSapis rogorc “mcvelis”, “darajis” funqciebi savaraudoa<br />
mgelma Cainacvla, razedac mowmobs Tunda hadesis mgel-ZaRlis “kerberosis” saxe,<br />
romelsac tani gvelebiT aqvs dafaruli.<br />
39
Sua welamde, gamosaxulia wylis klaknili zoli. xveulebSi zis<br />
diskoebi, mzis gamosaxulebebiT. aseTi klaknili, gaRma-gamoRma dasmuli<br />
astraluri niSnebiT TrialeTSi jer kidev adrebrinjaos xanaSia<br />
damowmebuli. TrialeTelTa mxatvrobaSi ikveTeba warmodgena kosmosuri<br />
wylebiT garemocul samyaroze, romelsac gars uvlis mze”(85,197). am<br />
TvalsazrisiT, yuradRebas imsaxurebs, erT-erTi kolxuri tipis culi,<br />
romlis tarze mocemul talRovan klaknilis, rac wylis stiqiaze<br />
migvaniSnebs, amSvenebs ara mzis, aramed ZaRlismagvari Tavebis<br />
gamosaxulebebi. naxati qmnis STabeWdilebas, rom ZaRlebma esesaa<br />
“wylidan amoyvinTes” (sur.#3). Tuki gaviTvaliswinebT, mgel/ZaRlis<br />
solarul aspeqts, SeiZleba davuSvaT varaudi, rom am SemTxvevaSi, mzis<br />
gamosaxulebas ukve misi zoomorfuli simbolo Caenacvla.<br />
amrigad, gvelebisfexebiani mgel/ZaRli ori stiqiis kavSirze<br />
miuTiTebs: wylisa da cecxlis da pirdapir siaxloves avlens kosmiuri<br />
wylebidan “mzis dabadebis” miTologemasTan. Sesabamisad, safuZveli<br />
gvaqvs vifiqroT, rom wyalSi “gaCenili” Weqa-quxili ideurad ukavSirdeba<br />
“Sesaqmis” aqts, anu RvTis sityvis gamovlinebiT kosmiur, qaosur wylebSi<br />
samyaros dabadebas: “suli RvTisa iZvroda wylebs zemoT. Tqva RmerTma:<br />
iyos naTeli! da iqmna naTeli”(biblia, dabadeba, Tavi I). swored aqedan<br />
unda iRebdes saTaves Weqa-quxilis sakraluri xasiaTi, romelic “yurSas”<br />
miTiur saxeSia Semonaxuli. amgvarad, kolxur saweso-saritualo<br />
culebze gamosaxul gvelebisfexebian mgelSi, romelic ori stiqiis:<br />
wylisa da cecxlis 8 kavSirze miuTiTebs, SesaZloa davinaxoT<br />
nayofierebis umaRlesi gamovlineba samyaros “Sesaqmis” TvalsazrisiT da<br />
amasTanave ganvWvritoT sikvdilisa da kvlav dabadebis idea, romelic<br />
ukavSirdeba qveskneluri wylebidan mzis dabadebis yoveldRiur cikls.<br />
es cikli ki alegoriulad dakavSirebulia kvdomad da aRdgenad,<br />
gamanayofierebeli Zalebis mqone uZveless RvTaebebTan da maTTan<br />
dakavSirebul sagazafxulo dResaswaulebTan, romlebic saqarTveloSi<br />
kvirias, berikas saxelebs ukavSirdebian (85,107). amitomac, “yurSaos”<br />
saweso ferxuli, romelic daRupuli monadiris datirebis teqsts<br />
8 wyalsa da cecxls odiTganve pirveladi sasicocxlo mniSvneloba hqonda; amazed<br />
miuTiTebs sibrZne ziraqisa: “adamianisTvis sicocxlis saxsarTagan mTavaria: wyali da<br />
cecxli...”, ix. Zveli aRTqma, sibrZne ziraqisa, T. 39-40, 26; amasTanave, aRvniSnavT, rom<br />
Zvel romis kanonmdeblobiT, vinmesTvis wyliTa da cecxliT sargeblobis akrZalva:<br />
“aqua et igni interdictum” niSnavda misTvis cxovrebis SesaZleblobis mospobas, rac<br />
umkacress sasjels gulisxmobda _ romis teritoriidan gaZevebas.<br />
40
moicavs, emTxveoda gazafxulis dadgomas. sakiTxTan dakavSirebiT e.<br />
virsalaZe SeniSnavs: `nadirT patronis SurisZiebiT daRupuli monadiris<br />
saxeli saqarTveloSi garkveuli kultis sagani iyo. svaneTSi igi<br />
gazafxulis dResaswauls ukavSirdeboda. swored es dRea aRwerili<br />
beTqilis ferxulSi da TviT es ferxulic am dRes sruldeboda.<br />
mTaraWuli Tqmulebis Tanaxmad im uzarmazari qvis - `qvacixis~<br />
maxloblad, romelic gadmocemiT `gadmoyva~ kldidan `gdmofrenil~<br />
monadires _ aSenebulia eklesia, sadac inaxeba daRupuli monadiris<br />
mSvild-isari, sagulisxmoa, rom qvacixesa da ivane qvacixiselis<br />
saxelTan dakavSirebuli dReoba aRdgomis mesame orSabaTs sruldeboda.<br />
am dRes asrulebdnen aq ferxuls, sadac imRereboda yurSas leqsidatireba<br />
(39,123). avtori iqve askvnis, rom `rogorc raWuli ise svanuri<br />
masalebi xazs usvamen erT garemoebas: daRupuli monadiris sxeuli<br />
`nawil-nawil~ dafleTili mTels kldes moedo `Zvali calke da xorci<br />
calke~, dabla mdgari deda da axloblebi mis Zvlebs `krefen~. es<br />
daJinebiT gameorebuli motivi ar aris SemTxveviTi. movigonoT kldidan<br />
gadmogdebuli attisis dafleTili sxeuli, romelsac qveviT deda<br />
elodeboda, rom Semdeg RvTaebrivi Wabukis gardacvalebiT gamowveuli<br />
cremlebi sixaruliT Secvliliyo. misi sxeuli ganayofierebis simbolo<br />
iyo, romlis Sedegad RvTaeba mkvdreTiT aRdgeboda da masTan mTeli<br />
bunebac. es sagazafxulo dResaswaulis msxverpli iyo~(39,124).<br />
daRupuli monadiris saxe ki, `romelic xSir SemTxvevaSi<br />
nayofierebis qal-RvTaebasTanaa dawyvilebuli, mzis nayofierebis<br />
mamrobiT Zalebs ganasaxierebda. nadirobis scenebi, sadac lomebi (da<br />
vfiqrobT, zogadad solaruli niSniT gamorCeuli cxovelebi, maT Soris,<br />
mgel/ZaRlebi 9 - m.m.) an monadireni dasdeven irmebs, unda ganvixiloT<br />
rogorc bunebis kvdoma-aRorZinebis simboluri asaxva. maTi<br />
dapirispirebiT gamosaxulia deduri da mamuri pirvelsawyisebis<br />
kosmogoniuri principebi~(85,35). qarTul saqorwilo rituals amis<br />
zogierTi niSani SerCa: `xSiria nefis – monadiris saxiT, xolo<br />
dedoflis – monadirebulis, nanadirevis saxiT warmodgena~(85,115).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, e. virsalaZe SeniSnavs: `nadirobis qalRmerTi<br />
9 kolxur-yobanur balTebze gamosaxuli ZaRlebi ZiriTadad gamosaxulni arian<br />
“nadiris devnis” procesSi, winswrafvis xazgasmiT, farTo dakiduli yurebiT, ukan<br />
aprexili kudebiT da daRebuli xaxiT (68,297).<br />
41
mcire aziasa da saberZneTSi iseve, rogorc zogierT sxva qveynebSi,<br />
qorwinebis mfarvel RvTaebadac iTvleboda. qarTul saqorwilo rituals<br />
amis zogierTi niSani SerCa. pirveli, rac ipyrobs Cvens yuradRebas<br />
qarTul saqorwilo poeziaSi, aris nefisa – monadiris saxiT, xolo<br />
dedoflisa – monadirebulis, nanadirevis saxiT warmodgena:<br />
saqarTveloSi metad gavrcelebuli erT-erTi mayruli teqsti qorwinebis<br />
aseT gaSlil metaforas warmogvidgens:<br />
Cvens nefes unadirnia<br />
arsianisa mTazedao,<br />
mouklavs xari, iremi,<br />
gadukidia mxarzedao~(39,148).<br />
kolxur culebze gamosaxul mgel/ZaRlebSi ikveTeba erTi mxriv,<br />
“samarTlis gamtareblebis” funqcia, xolo meore mxriv, maTi<br />
gamanayofierebeli, mamrul-falikuri funqcia. vfiqrobT, es ori aspeqti:<br />
samarTlianoba da mziuroba, dRevandel eTnografiul yofaSi miikvleva<br />
saqarTvelos mTianeTSi gavrcelebuli kvirias saxeSic.<br />
kvirias epiTetebia – “karaviani”, “RvTis karze mokarve”, “RvTis<br />
mokarve”. gasaTvaliswinebelia adgilobrivi rwena-warmodgenebi kvirias<br />
“karavTan” dakavSirebiT, razedac yuradRebas amaxvilebs a. lekiaSvili:<br />
“xevsuri mTxroblis giorgi (ZaRlika) liqokelis sityviT: “kviraes<br />
karavi caSia gadafenili”, mas “yovel SabaTs xmelze gadmodgams da<br />
kviras naSuadRevs ukan aiRebs”. amave mTxrobelma xevsuruli sadideblis<br />
Semdegi sityvebic gaixsena: “dido kviraev, Zaliano, xmelze karavis<br />
garmamdgmelo””(54,170).<br />
kvirias `karavs~ SesaZloa RvTaebrivi `karis~ funqcia hqondes,<br />
romelic Tavis mxriv, miTo-religiur siaxloves iCens `kerasTan~,<br />
romelsac swored “karis” funqcia hqonda qarTvelTa sacxovrisSi,<br />
vinaidan warmoadgenda RvTiur samyaroSi “gasasvlels”, romlis garSemoc<br />
mTeli rigi saweso ritualebi sruldeboda. axla Tuki movigonebT, i.<br />
kikviZis mosazrebas imis Taobaze, rom kvirias saxe uwinaresad<br />
dakavSirebulia kerasTan da cecxlTan, ar aris gamoricxuli misi<br />
`karvianobac~ cecxls, mzes davukavSiroT.<br />
42
sakiTxTan dakavSirebiT, aRsaniSnavia, rom qarTuli arqeologiuri<br />
masala icnobs itifalur RvTaebebs, romlebsac erTi an wyvili rqa<br />
amSvenebT, rac udaod maT RvTaebrivobas usvams xazs. j. ruxaZe am<br />
RvTaebebs ukavSirebs berikaobis sagazafxulo dResaswaulebs (81,144).<br />
rqisa da RvTaebis urTierTkavSirze miuTiTebs aseve lomisis wm. giorgi,<br />
romelic xalxuri TqmulebiT, “TeTri xaris, “lomas” rqaze mjdara da<br />
saqarTveloSi iranidan ise Semosula”(57,32). vfiqrobT, xaris, rogorc<br />
wminda cxovelis rqebs, “RvTiuri karis” funqciac hqondaT, razedac<br />
miuTiTebs TaRis, igive salocavis mniSvnelobiT naxmari qarTuli sityva<br />
niSi/niSa, romelic imavdroulad “niSa-xaris” epiTetic aris, romelic<br />
iseve “rogorc loma, nikora da sxv. sakulto saxelebs advilad<br />
SegviZlia mivuaxlovoT”(5,149). xaris kultis gamoZaxilia axalgazrda<br />
daukodavi xaris, kuratis samsxverplo mniSvneloba saqarTveloSi da<br />
bavSvis “kuretad dayenebis” wesi, romelic “atarebs inicialuri<br />
simbolikis niSnebs da Tavisi arsiT exmianeba berZnul iniciaciagavlil<br />
axalgazrda SeiaraRebul ymawvilebs – kouretes – orgiastul<br />
mocekvaveebs”(2,29). Tuki kur marcvlis “mziur” konteqstSi gaazrebas<br />
movigonebT, advili SesaZlebelia samsxverplo kuretSi da “kuretad<br />
dayenebis” wesSi kosmiur wylebSi “mzis dabadebis” miTologema<br />
davinaxoT, vinaidan iniciaciagavlili ymawvili kureti igive “xar-Wabukia,<br />
romlis mTavari funqcia samyaros yovelwliuri ganaxleba iyo” (2,29).<br />
amave suliskveTebis gamomxatvelia xaris rqebze sanTlis danTebis<br />
tradiciac da svanuri xalxuri poezia, sadac sakulto xaris rqebi<br />
mzesTanaa dakavSirebuli: “mze SemoaqvT rqebiT xarebs, mze Senia,<br />
barbol-dolaS” (5,148). naTqvamTan dakavSirebiT, gavixsenoT ciuri sxiviT<br />
ganayofierebuli egviptelTa wminda xari – apisi, romlis rqebs Soris<br />
xSir SemTxvevaSi mzis diskoa gamosaxuli. sainteresoa, rom yazbegis<br />
ganZis sakulto Standartebi moicavs “itifalur RvTaebebs, romlebic<br />
xaris rqebs Soris myarad dganan”(sur#.4) (116,68). safuZveli gvaqvs<br />
vivaraudoT, rom rqebs Soris sivrce, romelic sruliad bunebrivad qmnis<br />
karisa Tu TaRis imitacias, solarul-gamanayofierebeli niSnebis mqone<br />
“RvTaebaTa sadgomad” miiCneoda. sakiTxTan dakavSirebiT, momyavs<br />
fragmenti S. amiranaSvilis naSromidan: `a. talgrenis azriT, kavkasiis<br />
xalxTa xelovnebaSi, agrerig gavrcelebuli adamianis figuris cxovelis<br />
43
qebze moTavseba, Semotanilia mcire aziidan, radgan igi gvxvdeba siriis<br />
gliptikur Zeglebze. magram mcire aziis xalxTa, gansakuTrebiT xeTebisa<br />
da mitanelebis mcire plastika, jerjerobiT sakmaod ar aris<br />
Seswavlili da talgrenis mosazreba jerjerobiT sadavod rCeba. am<br />
azris winaaRmdeg, umetesoba niSnebisa, romelnic ganasxvaveben brinjaos<br />
figurebs rogorc stilis, ise Sinaarsis mxriv, SeiZleba aixsnas mxolod<br />
qarTuli masalebiT. upirveles yovlisa, unda aRiniSnos, rom xeTuri<br />
brinjaos mcire plastikis arc erT nawarmoebs ar axasiaTebs iTifaloba.<br />
es imiT aixsneba, rom saqarTvelos teritoriaze mopovebuli brinjaos<br />
mcire skulptura mTlianad dakavSirebulia nayofierebis mamrobiTi<br />
sqesis RvTaebis kultTan. am kultis gadmonaSTs vxedavT xalxur<br />
sanaxaobriv warmodgenebSi, gansakuTrebiT berikaobasa da yeenobaSi,<br />
romlebic saqarTveloSi imarTeboda gazafxulis pirze, Cveulebriv<br />
yvelierSi~(8,59). aqve, ar unda daviviwyoT arc nadirobis misteria wm.<br />
estatesi, romelsac manaTobeli jvari da jvarcmuli qristes<br />
gamosaxuleba swored irmis rqebs Soris gamoecxada. aqve unda<br />
gavixsenoT `Cvens miTologiaSi dadasturebuli epiTetebi gareuli<br />
jogebis beladisa `rqa naTliani~ an `rqamnaTi jonqai~ (vaJa); agreTve<br />
xalxuri leqsi:<br />
RvTisagan kurTxeuli xar, gadgeba sveti Tvazeda,<br />
Seni Wirime nikorav, Wirime Seni Zalisa,<br />
Send maucemav ufalsa Zal-Rone amiranisa~(45,191).<br />
rogorc z. kiknaZe SeniSnavs, `aseTi sveti adgas Tavze RvTaebasTan<br />
gaTanabrebul, SumerTa mefes, xalxis mwyemss naramsins, romelic<br />
`gareul xarTanaa~ gaigivebuli; satriumfo bareliefze is marTlac<br />
Zlevamosili xariviT miuZRveba win Tavis laSqars~(45,191). niSandoblivia<br />
isic, rom fSavuri andreziT xaris rqebs Soris `cecxlis gaCena~ im<br />
adgilze salocavis daarsebis aucileblobaze miuTiTebda: `ReleSi,<br />
sadac winwin xoSarlebi cxovrobdnen, jer salocavi ar yofila. erTxel,<br />
roca purs lewdnen, xarebs rqebze cecxli uCndeboda. bolos, mkiTxavma<br />
uTxra: `aq Tamar mefis salocavi daarsda da unda aiyarneT, rqebze<br />
cecxli amis mizezi ariso~~(47,232). damowmebuli masalac meti<br />
44
damajereblobiT gvafiqrebinebs, rom rqebs Soris sivrce RvTaebrivmanaTobeli<br />
karis gagebiT SeiZleba aRviqvaT. dabolos, mzisa da karis<br />
urTierTmimarTebasTan dakavSirebiT, saintereso epizods gvTavazobs<br />
amiranis eposi: `sadac rom mzem piri mohkra, amiranma muxli mglisi,<br />
koSkma piri iq daaRo, iq Saiba kari misi~(9,26).<br />
kvirias mier SabaTs xmelze karvis gadmodgma da kviras, naSuadRevs<br />
misi ukan aReba SesaZloa gulisxmobdes im RvTaebriv-manaTobeli “karis”<br />
gaRebas, romelic RvTisTvis gankuTvnil SabaT-kviris dRes mrevls<br />
salocavad uxmobs. es is dReebia, roca aRasruleben xat-salocavebSi<br />
locvas kviriasadmi da asruleben religiuri xasiaTis ritualebs.<br />
niSandoblivia is, rom kviria aseve “RvTiSvilTa winamZRolia da<br />
uzenaess morige-RmerTTan Suamavali”(12,23), anu Tu SeiZleba iTqvas igi<br />
“krebiTi saxea” im xat-salocavebisa, romelTa meurveobac<br />
gadanawilebuli aqvT RvTisSvilebs. solaruli warmodgenebis dros<br />
RvTaebis erToba da mravalwilianoba warmodgenilia Semdegnairad:<br />
“xevsurebis, mTiulebis da gudamayrelebis religiuri rwmenebiT<br />
dedamiwa mzis samefoa, misi sakuTrebaa, samzeoa, sadac yovel adamians<br />
hyavs Tavisi mze, “mzis wili””(44,188). am mzis “wilSi” SesaZloa<br />
vigulisxmoT TiToeuli ojaxis, gvaris, Tu Temis xat-salocavi, romelic<br />
SesaZloa romelime RvTiSvils hqondes mibarebuli. TiToeuli maTganis<br />
RvTaebrivi “wili” Tu “kari” erTianobaSi qmnis im uzarmazar “cecxlovan<br />
karavs”, romlis mpyrobelic xmelTmouravi mze-kviriaa da romelsac igi<br />
SabaT-kviras “xmelze gadmodgams”. keraSi danTebuli “wminda cecxli”,<br />
romelic Sib-sakidliT eSveba cidan swored TiToeuli ojaxisTvis<br />
gankuTvnili RvTaeba kvirias “wili sinaTlea”, romlis Caqrobac da<br />
ganelebac sikvdilTan, ubedurebasTan iyo asocirebuli. qarTul yofaSi<br />
“RvTaebrivi siwmindiT” sargeblobda kerac da sakidelic imdenad, rom<br />
“Tuki mas mosisxle mteric ki Seaxebda xels, sicocxles unarCunebdnen”<br />
(103,141). amitomac, qarTveli, saxlis mniSvnelobiT xmarobs saxl-kars, ara<br />
Cveulebrivi yofiTi gagebiT, aramed imis xazgasmiT, rom yoveli saxli,<br />
keria, ojaxi sakraluria, vinaidan gaaCnia “kari”, romelic “wilnayaria”<br />
ufalTan. narTebis aRsasrulSi moTxobilia, rom “gadidgulebul<br />
narTebs eSmaki sirdoni urCevs RmerTisadmi urCoba imiT gamoxaton, rom<br />
saxlebs maRali kari Seaban, rom iq Sesvlisas RmerTs Tayvaniscemis<br />
45
niSnad Tavi aRar dauxaron”(73,226). Tuki gaviTvaliswinebT imas, rom<br />
metiwili religiuri ritualebisa keris garSemo sruldeboda, sruliad<br />
bunebrivia vifiqroT, rom odesRac saxlis “karSi Sesvla” igive<br />
“salocavSi” Sesvlis tolfasi iyo. kari gvxvdeba agreTve saqarTveloSi<br />
soflebis, dabebis dasaxelebaSi (mag., maRalaanT kari, maRaros kari da<br />
sxv.), rac udaod gvaZlevs saSualebas ufro farTo TvalTaxedviT<br />
gaviazroT misi socialuri Tu religiuri arsi. SeiZleba davuSvaT<br />
varaudi, rom iseve rogorc keraa ojaxis erTianobis da nayofierebis<br />
simbolo, aseve karic, gaazrebuli religiur konteqstSi, SeiZleboda<br />
yofiliyo ufro farTo socialuri erTeulis, Temis, sagvareulos<br />
erTobis gamoxatuleba.<br />
sagulisxmoa agreTve fSauri warmodgena kvirias karavis<br />
raobaze. fSaveli xevisberis gadmocemiT, kvirias karavi igive eklesiaa,<br />
razedac a. lekiaSvili SeniSnavs: ““karavi” ganuyrelad ukavSirdeba<br />
qristes, rogorc axali religiis damaarseblis saxels. “zeciuri, anda<br />
wminda karavi”, gamoxatavs ciur samlocvelos (taZars) da agreTve<br />
RmerTis ciur samyofels. am qristianuli warmodgenebis Suqze cxadi<br />
xdeba, rom kvirias karavi, igive qristes karavia – misi zeciuri taZarisamlocvelo”(54,170).<br />
aq ar SeiZleba ar gavixsenoT moses “wamebis karavi”,<br />
romelic man uflis miTiTebiT aago (Zveli aRTqma, gamosvla, Tavi 23-25).<br />
moses “karavi” qristianuli eklesiis pirvelsaxed Seiracxa. SesaZloa<br />
fsalmunSi moxseniebul ~meSexTa” (romlebsac zogi istorikosi mesxebs<br />
ukavSirebs) karvebsac swored aseTi religiuri datvirTva hqonodaT,<br />
razedac miuTiTebs is monaniebis kilo, romliTac daviT mefe ufals<br />
eubneba: ~vai me, rameTu vcxovrobdi meSexTan, bina mqonda kedaris<br />
karvebTan”(daviTis fsalmuni, 119). Tuki gaviTvaliswinebT karvis<br />
~salocav” aspeqts, daviT mefis fsalmunTa am monakveTSi ikveTeba garda<br />
~meSex-mesxebTan” arsebuli socialuri dapirispirebisa, sxvadasxva<br />
religiur platformaze myofi xalxebis urTierTmimarTebis sakiTxic.<br />
niSandoblivia is, rom moses karavi urTxelis xisgan aigo, romelsac<br />
iseve rogorc “meSex-mesxTa kedars” SesaZloa imTaviTve sakraluri<br />
xasiaTi hqonda da rogorc maradmwvane xeebi warmoadgendnen sakraluri,<br />
sicocxlis xis gansaxierebas. ziraqis sibrZneSi naTqvamia, rom mas<br />
Semdeg, rac mas moefina uflis madli, igi amaRlda: “rogorc kedari<br />
46
libanSi da rogorc kviparosi hermonis mTebze”(Zveli aRTqma, sibrZne<br />
ziraqisa, Tavi 23-24, 13.). aRvniSnavT imasac, rom urTxelis xe,<br />
romlisganac aigo “wamebis karavi” wmindad iyo Seracxuli saqarTvelos<br />
araerT regionSi, rac samarTlianad gvafiqrebinebs, rom “xis kulti”<br />
religiuri cnobierebis ufro adreuli safexuria, vidre karavi da<br />
Semdgom eklesia. amis dasturi unda iyos isic, rom RvTaeba kvirias<br />
dResaswaulze saxeldaxelod igeboda `xis karvebi~ e.w. `faTvlis qoxi~,<br />
rac upirveles yovlisa, am RvTaebis xis kultTan kavSirze unda<br />
miuTiTebdes: `Кроме эпитета каравиани, шатер обнаруживается в мифологических<br />
воззрениях и обрядах, связанных с культом данного божества. Расположенная в селении<br />
Тчалисофели Тчартальского ущелья Мтиулетии христианская церковь с окружающим ее<br />
небольшим участком земли у мтиулов почиталась под названием Квирацховлис хати в<br />
качестве святилища божества Квирия. Божество и святилище эти служили обьединяющим<br />
центром общинной организации, состоящей из четырех селений ущелья. Главным<br />
праздником Квирацховлис хати был Квирацховлоба – Фоминое воскресенье. Накануне<br />
праздника служители святилища сооружали четыре так называемых «лиственных<br />
хижин» патвлис кохи (patvlis koxi) – каркасы четырех шатров из лиственных<br />
деревьев. Поднявшиеся в «святилище» (хати) для ночного бдения поселяне приносили с<br />
собой паласы, которыми перекрывали эти каркасы. Каждое село располагалось в одном из<br />
шатров – хижин, где и проводило ночь, а на следующий день там же устраивались<br />
праздничные пиршества. По народному воззрению, сооружение в хати таких шатров –<br />
хижин в праздник Квирия было издревле установленным обычаем~(12,13).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, mniSvnelovania is faqti, rom “adreul<br />
brinjaos xanaSi nayofierebis kults cecxli, kviria ansaxierebs, romlis<br />
xats Sveriliani kera warmoadgens, xolo ufro gvian nayofierebis<br />
RvTaebas asaxierebs rogorc kera, aseve “RvTis karze” amosuli<br />
sicocxlis xis motivi; amasTanave, rqiani sadgrebis da kerebis naxvretSi<br />
SeiZleboda CaemagrebinaT CiCilaki, rogorc sicocxlisa da nayofierebis<br />
simbolo” (44,193). aqve droulia gavixsenoT svaneTSi kvirias adre<br />
sagazafxulo dReobaTa ciklSi gavrcelebuli muryvamoba-kvirieobis<br />
rituali (85,109), roca specialurad zeimisTvis agebul Tovlis koSks<br />
swored naZvis toti an jvari amSvenebda, rogorc nayofierebis simbolo;<br />
or banaks Soris Semdeg imarTeboda Sejibri; saiTac gadaingreoda koSki<br />
im wels xvavi da baraqa imaT darCebodaT. ar aris gamoricxuli Tavad<br />
47
sityva _ kvirti, rogorc pirveli niSani gazafxulis mosvlisa da<br />
sicocxlis ganaxlebisa, davukavSiroT aseve kvirias saxels. rac Seexeba<br />
keraSi amosuli xis (ifani) miTologemas, romelic salocavis daarsebas<br />
ukavSirdeba, kidev erTxel gvaxsenebs imas, rom sakraluri xe<br />
RvTiSvilTa sadgomicaa, razedac mowmobs Tundac “nugzar erisTavis<br />
mier moWrili laSaris bermuxa, romlis wverze oqros Sibi ekida da zed<br />
angelozebi Camodiodnen” (46,111). amis gamoZaxilia xalxuri leqsic: “beri<br />
giorgi mec viyav, cas vebi oqros SibiTa; goraze medga bermuxa, zed<br />
avdiodi kibiTa” (98,118). gamodis wminda xe iseTive “sadgomia uflisa”,<br />
rogorc “karavi” da Semdgom, eklesia. Sesabamisad, kvirias “karavi”<br />
gaazrebuli qristianuli eklesiis konteqstSi mainc “gvabrunebs”<br />
kerasTan da misgan momdinare sakraluri xis simbolikasTan. sakiTxTan<br />
dakavSirebiT, yuradRebas iqcevs “svaneTSi saaRdgomo sufris<br />
aucilebeli elementi, sakraluri xe, “kamarai-s” saxelwodebiT” (2,121),<br />
romelic garkveul ideur siaxloves amJRavnebs cis karis, TaRis, karvis<br />
religiur arsTan. “RvTis karze” amosuli xis simbolika Tavisi arsiT<br />
aseve ukavSirdeba kerasTan mdgari dedaboZis simbolos, romlis Tavxeze<br />
angelozebi sxdebian xolme. aRvniSnavT, rom wminda xis miTo-religiuri<br />
suraT-xati aisaxa sveticxovlis “misteriaSic”, iseve rogorc araerTi<br />
eklesia aSenda saqarTveloSi wminda xis moWris Sedegad (mag. martvilis<br />
monasteri, romlis adgilas manamde wminda muxis xe idga).<br />
angariSgasawevia isic, rom kvari, rogorc sinaTlis wyaro, romelsac v.<br />
bardaveliZe “kviriasTan” erT semantikur velSi ganixilavs, swored<br />
fiWvis an naZvis xis anaTalisgan mzaddeboda. amrigad, Tuki<br />
mxedvelobaSi miviRebT “karavis” rogorc religiuri simbolos kavSirs<br />
kerasTan, rogorc “RvTis karTan”, cecxlTan, sinaTlis wyarosTan da<br />
amasTanave davuSvebT dRemde cnobili pirveli “salocavi karvis” xis<br />
kultidan momdinareobas, safiqrebelia, RvTaeba kvirias “karvianoba”<br />
winare qristianul rwmena-warmodgenebSi veZeboT. marTlac, zemoT<br />
motanili msjelobis gaTvaliswinebiT, SeiZleba warmovidginoT RvTaeba<br />
kviriasTan dakavSirebuli sakraluri triada – kera/xe/karavi, sadac<br />
triadis mesame wevri, qristianobis periodSi, ukve eklesiiT iqna<br />
Canacvlebuli, iseve rogorc solaruli RvTaebis - kvirias saxe ieso<br />
qristes kanonikurma RvTismsaxurebam Caanacvla.<br />
48
sxvaTaSoris, safiqrebelia xis sakralur motivs davukavSiroT<br />
dRes ukve samxedro, safortifikacio nagebobis mniSvnelobiT naxmari –<br />
cixe, romelsac adre SesaZloa religiuri datvirTvac hqonoda, miT<br />
umetes, rom aRmosavleT saqarTvelos mTis rwmena-warmodgenebiT, cixe<br />
`suleTSi~ gardacvlil sulTa gansasvenebel adgilsamyofels<br />
warmoadgens(65,59). qarTul xalxur samonadireo eposSi vxvdebiT erT<br />
leqss, romelSic cixe Tavisi simboluri datvirTviT pirdapir<br />
`sicocxlis xis~ suraTs gvixatavs:<br />
`zen bacaligos Tovlsa sTovs,<br />
qven bacaligos Sreboda,<br />
abuleTaurT cixesa<br />
kuTxe marjvena sqTeboda.<br />
Tavs azis Savi yorani<br />
gveli libuSi Zvreboda _<br />
avad ars kvirikais Ze<br />
guls uwadinod kvdeboda...~(39,141).<br />
cixe romlis boloSi Savi yorani zis, xolo liboSi ki Zvreba<br />
gveli, bunebrivia mogvagonebs `sicocxlis xes~, romlis fesvebSi swored<br />
gveli budobs, xolo kenweroSi ki mziuri niSniT gamorCeuli frinveli.<br />
Sesabamisad, cixe, rogorc Tavad sityva gveubneba, Tavdapirvelad<br />
SeiZleba gaazrebuli yofiliyo rogorc cis xe, igive sakraluri xe,<br />
romelic RvTaebaTa sadgomadac iyo miCneuli. amrigad, erT dros<br />
salocavTan, `suleTTan~ gaigivebuli `cixe~ TandaTanobiT mxolod<br />
gamagrebuli, TavdacviTi nagebobis profanul gagebamde unda<br />
`CamoqveiTebuliyo~.<br />
Tuki mxedvelobaSi miviRebT karvis, rogorc “moZravi<br />
salocavis” funqcias, rac vlindeba imaSic, rom mas kviria gadmodgams<br />
SabaTs da kvira naSuadRevs ukan aiRebs, aRsaniSnavia, rom karis<br />
aRmniSvneli laTinuri sityva porta, aseve safuZvlad daedo zmnebs:<br />
gadatanis, motanis, gadaadgilebis mniSvnelobiT. laTinuri “karis” es<br />
~dinamiuri” xasiaTi SegviZlia imave religiuri principis safuZvelze<br />
avxsnaT, romlis mixedviT, kari upirveles yovlisa or samyaros Soris<br />
49
makavSirebeli ~gasasvlelia”. qarTuli gamoTqma ~samaris kari” am<br />
mosazrebis sasargeblod laparakobs. SemTxveviTi arc is unda iyos, rom<br />
gadarCenis mniSvnelobiT naxmari qarTuli sityva: xsna, zmna - gaxsnas<br />
ukavSirdeba, vinaidan Tuki sakiTxs religiuri kuTxiT mivudgebiT<br />
~sulis xsna” swored ~RvTis karis” gaxsnaSia. amave konteqstSi SeiZleba<br />
ganvixiloT iseTi gamoTqmebi, rogoricaa “bedis Sekvra” da “bedis<br />
gaxsna”(2,128).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, aseve saintereso unda iyos sityva –<br />
karibWes religiuri kuTxiT danaxva. aRmosavleT saqarTvelos mTaSi<br />
gavrcelebuli rwmena-warmodgenebiT, miRmieri samyaro, igive `suleTi~<br />
warmoadgens erT trial mindors, sadac centrSi dgas cixe, romlis<br />
wveri cas ebjineba. sanam micvalebulis suli am cixeSi moxvdeba,<br />
SesasvlelSi mas asamarTleben bWeni, romlebic Cadenili codva-madlis<br />
gaTvaliswinebiT, iReben gadawyvetilebas cixis romel sarTulze<br />
ganaweson suli (65,59). yuradReba mivaqcioT imasac, rom ``WiSkari<br />
`bWiSkarisgan~ aris warmoSobili da rom bibliis teqstebis uZveles<br />
qarTul TargmanebSi `bWe~ mosamarTles ki ar niSnavda, aramed kars<br />
(rusuli `vorota~). am mxriv niSandoblivia gamoTqma `vrceli ars bWe~.<br />
amave dros bWe niSnavda mosamarTlesac. ~Cveuli iyo bWe igi mitevebad<br />
erTisa pyrobelisa ersa mas~(maTe, 17,15)~(72,61). amrigad imis<br />
gaTvaliswinebiT, rom kviria `RvTis karze moaruli iyo~ da mas<br />
`samarTlis warmoeba~ ebara, `samarTlis~ konteqstSi gaazrebuli<br />
`karibWe~ da `WiSkaric~, vfiqrob, Tamamad SegviZlia davukavSiroT,<br />
kvirias `karavs~, romelsac RvTaebrivi samarTlis mwarmoebeli `karis~<br />
datvirTvac unda hqonda. gaviTvaliswinoT isic, rom kvirias “dasjis<br />
erT-erTi meTodi swored saxl-karis gadawva iyo~. aRsaniSnavia, rom<br />
`karis~ RvTaebrivi aspeqti narCundeba misi rogorc yofiTi, aseve<br />
religiuri gagebiT iseT gamoTqmaSi, rogoricaa - `yudro kari~, romelic<br />
SeiZleboda yofiliyo rogorc jvar-xatis kari, aseve jalafobis, ojaxis<br />
saxl-kari. amasTanave, saxlis ganaTvlis dros ixseniebodnen yudro karis<br />
damWeri angelozni: `Sena samTavrod, Sena gasamarjod as, yudro-karis<br />
damWero angelozni, moxsenebuli samsaxuri~(121,47,198). aqve movigonoT,<br />
rom Zv. romSi ianusTan erTad arsebobda `portunusi – WiSkris RmerTi<br />
da karna – karis anjamis qalRmerTi~(20,95), romlis saxelwodeba nebsiT<br />
50
Tu uneblied, qarTul `kars~ mogvagonebs. isic cnobilia, `Tu rogor<br />
didad fasobda Zvel aRmosavleTSi saxlis xis kari, rodesac<br />
iZulebulni iyvnen mietovebinaT saxli, kari Tan mihqondaT. rogorc<br />
irkveva kars, WiSkars religiur-sakulto daniSnuleba hqonda~(72,62).<br />
davubrundebi mgel/ZaRlis kults. saqarTveloSi, kerZod<br />
qarTlSi dafiqsirebuli masalis mixedviT, “arsebobs rwmena saiqios<br />
karebTan mdgomi ZaRlebis Sesaxeb, romlebic mxolod im SemTxvevaSi<br />
gaatarebdnen micvalebulis suls, Tuki mis saxelze ZaRlisTvis saaqaos<br />
puri qondaT gadagdebuli”(79,19). Tuki es ZaRlebi kvirias nebis<br />
aRmsruleblebi arian, savsebiT bunebrivia, rom isini ase iolad “RvTis<br />
karSi” aravis gaatareben 10 . Sesabamisad, saweso puris – kveris religiuri<br />
kavSiri kviriasTan ufro damajerebeli xdeba. amave suliskveTebis<br />
gamomxatvelia imereTSi dafiqsirebuli termini “mekre-mebaJe, romelic<br />
“ZaRlisTvis gankuTvnil” gansakuTrebuli zomisa da formis purs<br />
gulisxmobs, raTa man daindos micvalebuli”(2,76). yurSa/yurSavis saxeSi,<br />
upirveles yovlisa, unda davinaxoT “SaveTis, qveskneluri mzis”<br />
zoomorfuli simbolo, romlis avbediTi mzera, “yureba,” rogorc iTqva,<br />
sasikeTos aravis uqadis.<br />
Tuki kviriasTan mimarTebaSi cecxlis stiqias amosavlad<br />
miviCnevT, kidev erTxel gavusvamT xazs cecxliT dasjis miseul aspeqts<br />
da gaviTvaliswinebT v. bardaveliZis mosazrebas erTian religiur<br />
semanatikaSi iqnas ganxiluli RvTaeba kvirias saxeli, keraSi gamomcxvari<br />
saweso puri _ kveri da sinaTlis wyaro _ kvari, mxedvelobidan arc<br />
samWedlo saqmesTan dakavSirebuli kveri da kverva unda gamogvrCes, miT<br />
umetes, rom “mWedels, iseve rogorc samWedlos erT dros religiuri<br />
funqciebi hqonda da samarTalsac ganagebda, razedac mowmobs dRemde<br />
SemorCenili religiuri sawyisis mqone qarTuli gamoTqma: “kveris<br />
dakvra””(5,112). samWedlo “kvers”, misi “samarTlis warmoebis” konteqstSi<br />
gaazrebis garda, madlianobis, RvTaebrivobis mniSvnelobac hqonda; amis<br />
naTeli magaliTia gamoTqma “mxarkveriani, romelic xSirad meomar<br />
arwivTan, nawilian vaJkacTan mimarTebaSi ixmareboda”(5,113). sakiTxTan<br />
10 sakiTxTan dakavSirebiT, yuradRebas iqcevs svaneTSi, lentexis raionis sof. lujis eklesiis<br />
Sesasvleli karis Tavze (arqitravze) gamosaxuli zoomorfuli simbolo, romelic aSkarad mgel-<br />
ZaRls mogvagonebs; aRniSnuli unda iyos qarTvelTa uZvelesi religiuri rwmena-warmodgenis<br />
gamoZaxili, romlis Tanaxmadac RvTis karSi Sesasvlels swored mgel-ZaRlebi icaven.<br />
mxedvelobaSia misaRebi isic, rom lujis eklesia wm. giorgis saxelobisaa, xolo svanuri<br />
tradiciis Tanaxmad, jgragi, igive wm. giorgi swored mglebis winamZRolad moiazreba.<br />
51
dakavSirebiT, arc kverTxi unda gamogvrCes mxedvelobidan, rogorc mefequrumTa<br />
insignia, romlis tarebac albaT imTaviTve swored mxarkveriani<br />
vaJkacebis ufleba iyo.<br />
amrigad, samWedlo cecxlic, viTarca “samarTlis gamrige”, raRaca<br />
saxiT dakavSirebuli aRmoCnda kviriasTan. aRniSnuli, iseve rogorc<br />
kvirias winaaziuri analogiebi, razedac zemoT gvqonda saubari, ar unda<br />
iyos sinamdviles moklebuli Tuki imasac movigonebT, rom “xeTebis<br />
samefos avtoriteti maxlobel aRmosavleTSi, rogorc liTonis<br />
mwarmoebeli qveynisa, damyarebuli iyo adgilobrivi mosaxleobis,<br />
tabalebis, xalib-kainTa saukunovan metalurgiul tradiciebze. am<br />
tradiciebis saTaveebi ki iZireba im uZvelesi qarTveluri da dasavleT<br />
amierkavkasiuri mosaxleobis kulturis miRwevebSi, romelic mcire<br />
aziaSi xeTebis uwinares ivaraudebian”(69,46). erTi detalic. “mglis<br />
muxli” ZalasTan, vaJkacobasTan aris gaigivebuli qarTul miTsa da<br />
eposSi. gavixsenoT amiranis “mglis muxli” da xalxuri leqsi: “gagviZeR<br />
bero mindiav muxli maibi mglisao”. niSandoblivia is, rom muxlis Tavis<br />
mniSvnelobiT aseve ixmareba muxlis kveric (94,1171), rac bunebrivad<br />
gvabrunebs Teoforul saxelTa mwkrivSi xmelTmouravi kviriasi, romlis<br />
daqvemdebarebaSic albaT swored “muxlkveriani” mgel/ZaRlebi iyvnen.<br />
aqve aRvniSnavT, rom fizikuri Zalis, simagris, gamZleobis garda<br />
“muxlis kveris” Teoforuli xasiaTi SeiZleba vlindebodes imaSic, rom<br />
adreul epoqaSi, liTonis civad Wedvis procesSi muxli asrulebda<br />
funqcias grdemlisa, romelmac Semdgom sakralur-religiuri datvirTva<br />
miiRo: “afxazuri versiiT, Zvelad cxovrobda pirveli mWedeli, romelic<br />
kveris magivrad muStiT sargeblobda, grdemlad ki muxls xmarobda da<br />
amasTanave mxolod spilenZis nivTebs amzadebda”(8,55). amasTanave,<br />
mxedvelobidan ar unda gamogvrCes isic, rom “xevSi yeenis, berikas<br />
saxelze gadasaxads “muxliskvera” erqva; masSi Sedioda erbo, yveli,<br />
xabizginebi, qada, xaWapurebi da sxv.”(81,53). aRniSnuli met<br />
damajereblobas hmatebs mosazrebas, “muxliskverSi” kvirias saxeli<br />
amovikiTxoT, vinaidan misi RvTaebrivi saxe berikasTan, yeenTan erTad<br />
nayofierebasTan dakavSirebul adre sagazafxulo dReobaTa ciklSic<br />
moiazreboda.<br />
52
dabolos, gamoricxuli araa rom sityva - sakvirvelSi erT<br />
dros uflis mniSvnelobiT naxmari kvirias imanenturi saxe idos, iseve<br />
rogorc dasavleTevropul enebSi metwilad siyvarulis, aRtacebis<br />
mniSvnelobiT naxmari laTinuri Ziris mqone _ adoratio imTaviTve uflis<br />
Tayvaniscemas gamoxatavda.<br />
53
2) mgel-ZaRlis simbolo qarTul samonadireo eposSi<br />
mgel-ZaRlis simbolo sagulisxmod vlindeba nadirTRvTaebaTa<br />
rCeuli monadireebis miTiur saxeSi. qarTul samonadireo eposSi eseTebi<br />
arian: TeTri manguri, Corla, beTqili, ivane qvacixiseli da sxv.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, v. bardaveliZis masalaze dayrdnobiT, e.<br />
virsalaZe SeniSnavs, rom `yovel astralur RvTaebas qarTul panTeonSi<br />
Tavisi damxmare hyavda zoomorfuli da anTropomorfuli sulebis saxiT.<br />
morige RmerTisa da mzeqalis amgvar damxmareTa Soris aris - mgeli.<br />
zogierT saTemo RvTaebas damxmared hyavda gvelebi da ZaRlebi –<br />
mwevarni (beTqils xom swored ori mwevari axlavs Tan)~(39,67). am<br />
SemTxvevaSi, Cveni kvlevis saganTan mimarTebiT, yuradRebas swored rom<br />
mwevar-ZaRlebze gavamaxvilebT _ Tavidanve saWiroa dadgena imisa, Tu<br />
riT imsaxurebs monadire `RvTaebrivi niSniT~ gamorCeuli wyvili<br />
mwevrebis yolas. aqve aRvniSnoT, rom Tuki beTqilis SemTxvevaSi<br />
monadires wyvili mwevari dahyveba, sxva SemTxvevebSi, rCeul monadires<br />
Tan axlavs aseve RvTaebrivi niSniT gamorCeuli, miTiuri ZaRli – yurSa.<br />
upirveles yovlisa, xazi gavusvaT imas, rom astraluri motivi,<br />
kerZod ki solaruli aspeqti, monadireTa saxeSic xazgasmulia: `sagzlad<br />
monadires colis an dalis gamomcxvari xmelganatexi unda waeRo –<br />
ritualuri puri, romlis zedapiri mzis dafantuli sxivebis msgavsad<br />
iyo daWrelebuli. monadire SeWamda da ityoda: marjvena damiloce<br />
dali~(39,26).<br />
msoflio miTologia icnobs didi monadiris saxes, romelic<br />
astralur simboloebTanaa dakavSirebuli. aseTia berZnul miTologiaSi<br />
goliaTi da SesaniSnavi monadire _ orioni. nadirobis RvTaeba _<br />
artemides orioni TavdaviwyebiT Seuyvarda. sakuTari dis RvTaebrivi<br />
siwminde rom gadaerCina, apolonma cbierebiT moakvlevina orioni.<br />
mwuxare artemidem satrfo moaTavsa varskvlavebs Soris, sadac igi<br />
gamoCndeba xolme rogorc lomis tyaviT Semosili maxviliani goliaTi,<br />
romelsac gverdiT misdevs ZaRli _ siriosi da romlis winac pleiadebi<br />
dafrinaven~(19,72). aqve droulia gavixsenoT meore didi monadire _<br />
nebroTi: `bibliuri gmiri, qamis Zis xusis (quSis) miTiuri Svili,<br />
sworupovari monadire: ese iyo gmiri monadire winaSe uflisa RvTisa.<br />
54
amisTvis Tqves, rameTu nebroT gmiri monadire~(Seqmn.,10,9). mas miewereboda<br />
babilonis samefos daarseba. misi saxeli dakavSirebulia Zvel<br />
saqarTvelosTanac: `aq iyo nimrodi, babilonis samefos miTiuri<br />
damaarsebeli, romelmac mTeli qveyniereba daipyro da aq pirvelad<br />
damarcxda, sikvdili hpova~(27,342).<br />
rogorc damowmebuli masala gviCvenebs, misi socialuri aspeqtebis<br />
garda, monadiris saxeSi `RvTaebrivisken swrafvaa~ Cadebuli; SesaZloa<br />
`mzisken swarfvac~, Tuki gaviTvaliswinebT imas, rom Tavisi oqrosferi<br />
TmebiT, solarul sawyiss uaxlovdeba nadirTRvTaeba – dali, romlis<br />
erT-erTi korelati SeiZleba mgel-ZaRli yofiliyo, Tuki, rogorc ukve<br />
iTqva, ZaRli dakavSirebuli iyo nadirT patronis, gvian ki monadireobis<br />
RvTaebis saxesTan da xSirad mis dublikats, mis saxecvlilebas<br />
warmoadgenda. e. virsalaZe sakiTxTan dakavSirebiT SeniSnavs, rom `yurSa<br />
uZvelesi personaJia qarTuli miTologiisa, gadmosuli amiranis<br />
TqmulebaSi, rogorc im droisa da warmodgenebis rudimenti, rodesac<br />
monadire sxvadasxva tabuTa darRvevisaTvis, ZiriTadad ki nadirT<br />
patronis siyvarulis ugulebelyofisaTvis, dasjili iyo kldeze umweod<br />
datovebiT. iqvea misi erTaderTi mxlebeli ZaRli yurSa, romelic TviT<br />
damsjeli RvTaebis saxecvlileba an misi atributia~(39,90).<br />
SeiZleba vivaraudoT, rom rCeuli monadiris mudmivi Tanamgzavri,<br />
miTiuri ZaRli – yurSa, erTgvarad misi `mentaluri oreulia~; amas<br />
gvafiqrebinebs RvTaebrivi mesefeebis `Wkviani ZaRlebis~ arseboba:<br />
`samegreloSi gavrcelebuli warmodgeniT, tyis da nadirT patroni<br />
mesefeebi ZaRlebis TanxlebiT dadian. es ZaRlebi araCveulebrivi<br />
gonebiTa da nadirobaSi unarianobiT gamoirCevian. maT Zalin mokle xnis<br />
sicocxle aqvT. es ZaRli SeiZleba monadires Cauvardes xelSi da Svelis<br />
mas nadirobaSi~(39,68). Tuki gaviTvaliswinebT imasac, rom miTiuri yurSas<br />
oqros yur-tuCi da Weqa-quxilis xma SeiZleba `RvTis nebis gamovlinebad~<br />
aRviqvaT, zemomoyvanil msjelobas damajerebloba emateba. rogorc<br />
samonadireo eposidanaa cnobili, erTxelac `monadire gahyveba yurSas<br />
kvals da mis ZebnaSi maRal kldes ayveba. monadire ukan dasabrunebel<br />
gzas veRar ipovis da bolos iRupeba~(39,65). magram `yvela sikeTesTan<br />
erTad~ ratom TamaSobs yurSa sabediswero rols monadiris cxovrebaSi<br />
da sabolood ratom aris gardauvali yvela vaJkacuri niSniT Semkuli<br />
55
monadiris daRupva Tuki sakiTxs wminda religiuri kuTxiT SevxedavT,<br />
vfiqrob, amiT xazgasmulia monadiris `miwieri aspeqti~ da Sesabamisad<br />
isic, rom saboloo jamSi, `RvTaebrivisken winswrafva~ miwieri<br />
adamianisTvis zRvardebulia. aRniSnul faqtze miniSneba, vfiqrob,<br />
arsebobs qarTul samonadireo eposSi. gavixsenoT beTqilis nadiroba:<br />
`beTqils dali gamoecxada TeTri iremis an Sunis saxiT da igi tyeSi<br />
gaityua. sasowarkveTili sikvdilis win Tanasoflelebs sTxovs `samTa<br />
WvSxaSi~ Seasrulon mis win. es ferxuli sruldeba yovel gazafxulze<br />
JabeSSi im kldesTan, sadac Tqmulebis Tanaxmad daiRupa beTqili. aseTive<br />
wes-Cveulebani gvxvdeba qvemo svaneTSi... beTqili qarTuli warmarTuli<br />
panTeonis gmiria~(39,91). Tanasoflelebi, beTqili daRupvisgan rom ixsnan,<br />
kldes kibes miayudeben, magram es saqmes mainc ar Svelis; piriqiT, klde<br />
kidev ufro izrdeba!(39,54).<br />
SesaZloa `kldis zrdaSi~ mocemuli iyos erTi mxriv, sabediswero<br />
garduvaloba, xolo meore mxriv, swored sulieri samyaros<br />
`ukideganoba~, rasac msxverplad unda Seewiros saxelovani monadiris<br />
miwieri cxovreba: `miTur gmirs zeciur wvdomaSi xels uSlis miwieri<br />
cxovrebis tkbobis Zlieri cduneba. gmiric tragikulia, radgan ar<br />
SeuZlia mTlianad mowydes adamianur yofas~(5,89). isic aRvniSnoT, rom<br />
zogadad klde, mTa zena samyaros miesadageba da RvTaebaTa<br />
`sadgomadacaa~ miCneuli. es kargad dasturdeba svanuri masaliTac: `m.<br />
Ciqovanis masalebiT, svaneTSi nadiri oTx jgufad aris gayofili: 1.<br />
SiSveli mTis nadiri (iremi, Sveli, arCvi, jixvi), romelsac qal-RmerTi<br />
dali mfarvelobs. 2. tyis mxecebi (daTvi, mela, kverna, maCvi), romelsac<br />
tyis angelozi (cxeviS angelvez) mfarvelobs. 3. mgeli, romlis saqmes wm.<br />
giorgi (jgragi) ganagebs. 4. frinvelebi da Tevzebi, romelTac afsati<br />
mfarvelobs. yvela maTi ufrosi ber SiSvliSi – SiSveli mTis<br />
ufalia~(39,32).<br />
sulieri Semecnebis gzaze myofi monadire sadac iRupeba, is adgili<br />
sakralur saxes iZens: `kldeze daRupuli monadire raWaSi agreTve<br />
aqtiuri kultis sagani iyo. ivane qvacixiselis saxels sxvadasxva adgils<br />
ukavSireben, yvelaze metad ki kldes – qvacixes, sofel RebTan, sadac<br />
dgas misi saxelobis niSi da qvas, romelic, Tqmulebis Tanaxmad,<br />
gadmoyva ivanes kldidan da igi gaacamtvera~(39,93).<br />
56
saxelovani monadiris sulieri kuTxiT `danaxvas~ marTlac unda<br />
gaaCndes istoriul-eTnologiuri safuZveli: `monadiris urTierToba<br />
dalTan gvagonebs im mlocvelis urTierTobas sulier ZalebTan,<br />
romelsac surs am ukanasknelebTan pirdapiri kavSiris gabma. svani<br />
monadire mimarTavs ciskars, romelic dalis (adgilis dedis) astraluri<br />
saxea. aq monadire bers gvagonebs, romelic locviT iwrTobs suls...<br />
wminda beri rogorc monadire qarTvelebisTvis ucxo ar iyo. solomon<br />
yazbegis gadmocemiT, Zvelad samebis berebi ganTqmuli monadireebi<br />
yofilan, romelTa saxelma Cven dromdisac moaRwia~(5,84). ufro meti.<br />
zemoT moyvanili citatis avtori, wm. giorgis arqetipul saxes aseve<br />
samonadireo eposSi eZebs: `monadiris kldidan Camovardna da miwaze<br />
naWer-naWer dacvivna saintereso miniSnebebis mizezic xdeba. Cven viciT<br />
wminda giorgis cxovrebidan, rom wmindans borbalze akraven da<br />
nawilebad Wrian. saidan moitanes qarTvelebma wminda giorgis 363<br />
nawilad da ara sxva ufro advil saTqmel cifrad danawevreba. mizezi<br />
erTia, qarTul xalxur azrovnebas tradiciulad SemorCenili hqonda<br />
miTiuri monadiris sikvdili swored nawil-nawil daWriT. es epizodebi<br />
ise mtkiced iyo xalxSi Sesisxlxorcebuli, rom Semdeg, roca wminda<br />
giorgis saxe Semoitana mwignobrulma qristianobam, xalxma wmindani<br />
daanawevra 363 nawilad da TiTo nawils TiTo eklesia miawera...<br />
monadiris tragikuli sikvdilis gaanalizeba gvafiqrebinebs, rom wminda<br />
giorgis 363 nawilad daWris qarTuli gadmocemis safuZveli uxsovar<br />
droidan Seqmna qarTvelma xalxma Tavis miTebSi...~(5,82,89). sainteresoa<br />
avtoris daskvna: `1. sanam adamiani arsebobs sxeulSi, is ver<br />
daakmayofilebs keTili sulieri Zalebis moTxovnebs (amitomac eomebian<br />
miTuri gmirebi RmerTebs). 2. gansxvavebas miwiersa da zeciur Zalebs<br />
Soris sxeuli hqmnis. fizikuri adamianis suls esmis, SeuZlia Seicnos,<br />
Sesruleba ki uZneldeba; amitom iRupeba beTqili da moTqvams xalxic:<br />
`sabralo beTqil, sacodavo beTqil!~ 3. mzis weliwadis damkvidrebis<br />
Semdeg adamianis buneba srulyofilad rom SeefardebinaT mzis ciklTan,<br />
igi 363 nawilad dayofili warmoisaxes~(5,89).<br />
e. virsalaZis miniSnebiTac: `mTiuleTSi Cawerili Tqmulebis<br />
Tanaxmad, wm. giorgi borbalze daakres da ise daagores kldidan. am<br />
wamebis Sedegad misi sxeuli nawil-nawil daqucmacebuli moedo mTel<br />
57
kldes. es nawilebi angelozebma akrifes. zogierTi TqmulebiT, giorgis<br />
sxeuli 363 nawilad daiSala da TiToeulis adgilas aSenda eklesia.<br />
TiTqos amitom axseneben locvaSi 363 giorgis... SemTxveviTi ar aris wm.<br />
giorgis eklesiebis kldis Tavze, mTis mwvervalebsa da borcvebze<br />
moTavseba:<br />
goris jvris wminda giorgi<br />
maRla mTasa asvenia,<br />
nadiri bevri miudis,<br />
mgeli, arCvi da melio,<br />
daTvs raRa miarbeninebs<br />
- vai, SiSi ra Znelia!<br />
tyis nadirTa `SiSi~ maRla mTaze dasvenebuli wm. giorgis mimarT<br />
kidev erTxel gviCvenebs Cveni xalxis SemecnebaSi SemorCenils mis<br />
kavSirs nadirT patronis, kldis angelozis kultebTan. qarTuli<br />
folkloris masalebi amtkiceben, rom qristianuli wm. giorgis kults<br />
saqarTvelosa da kavkasiaSi win uswrebda nadirT patronis mamakacuri<br />
korelatis kulti, jer nadirT patroni qalis daRupulivaJis an<br />
satrfos, xolo Semdeg TviT nadirT patronis funqciebs dauflebuli<br />
misi Zmis an meuRlis saxiT. droTa msvlelobaSi ukanasknelma daCrdila,<br />
zogjer ki sul gandevna qalis nadirT patronis kulti, monadireobis<br />
mTavari RvTaebis niSnebi mieRo...~(39,125-126).<br />
davubrundeT zemomotanil, b. abaSiZis daskvas, romelic<br />
sagulisxmoa imiTac, rom 363 nawilad danawevrebuli monadire<br />
praqtikulad `mzes ewireba~! ai, ratom axlavs mas dasaxuli misiis<br />
aRsrulebaSi Tanamgzavrad `mziuri~ niSniT gamorCeuli RvTaebrivmiTiuri<br />
ZaRli, romelic erTgvarad nadirTRvTaebis miwier hipostasad<br />
vcaniT, iseve rogorc mglebi iTvlebian aseve 363 nawilad danawevrebuli<br />
wminda giorgis wminda ZaRlebad, romelTa mokvlac svanebs dRemde<br />
ekrZalebaT gansakuTrebiT im soflebSi, sadac wm. giorgis eklesia dgas:<br />
`sadac jgragis eklesiaa da moljgragebi arian, iq akrZalulia mglis<br />
mokvla. mglebi wm. giorgis ZaRlebia. qaSveTSi (sofeli zemo svaneTSi)<br />
magaliTad wm. giorgis eklesia aqvT da iq akrZaluli iyo~(citata<br />
58
ekuTvnis sof. lenjeris mkvidrs, muSni udesians (dab. 1924w.), romelic<br />
Caviwere 2008 wlis ivlisSi, zemosvaneTSi savele eqspediciis dros).<br />
samonadireo eposidan kidev erTi detali msurs gamovyo: kerZod,<br />
monadiris kldis wverze Tavdayira dakidebis motivi. ase magaliTad,<br />
kldeze Tavdayira dakidebuli monadire jarji _ `mTasa vkidivar fexiTa<br />
fur-bewvis qalamniTao~ - avi ambis macned yurSas agzavnis dedasTan da<br />
dasTan (39,44). Tuki monadiris saxeSi `sulieri Semecnebis~ idea devs,<br />
gmiris Tavdayira dakidebis motivi erTgvarad uaxlovdeba germanelTa<br />
miTologiis mTavari RvTaebis odinis saxes, romelic aseve Tavdayira<br />
daekida samyaros xeze, igdrasilze, raTa sibrZnes ziareboda da mieRo<br />
sakraluri anbani _ runebi. xeze Tavdayira dakidebuli monadiris<br />
msgavsebas odin-votanis miTiur saxesTan xazs usvams n. abakelia(2,78).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, yuradRebas iqcevs sxva msgavsebac, kerZod is,<br />
rom `odins mudam wyvili mgeli axlavs Tan, romlebic ZaRlebad<br />
moixseniebian; mglebis ZaRlebTan gaigiveba Cveulebriv movlenas<br />
warmoadgens saerTo kavkasiur (da ara marto kavkasiur) tradiciaSi~(2,56).<br />
monadiris saxeSi mziuri aspeqtis warmoCena da misi kavSiri wm.<br />
giorgisTan gvafiqrebinebs, rom samonadireo eposi nayofierebasTanac<br />
unda iyos dakavSirebuli. pirveli, razedac msurs yuradReba<br />
gavamaxvilo, aris `nadirobis eposis saxeebisa da motivebis mtkice<br />
kavSiri rogorc qarTul saqorwilo, ise saZeobo poeziasTan~(39,153).<br />
rogorc e. virsalaZe SeniSnavs, `nadirobis qalRmerTi mcire aziasa da<br />
saberZneTSi, iseve rogorc zogierT sxva qveynebSi, qorwinebis mfarvel<br />
RvTaebadac iTvleboda. qarTul saqorwilo rituals amis zogierTi<br />
niSani SerCa. pirveli, rac ipyrobs Cvens yuradRebas qarTul saqorwilo<br />
poeziaSi aris nefisa – monadiris saxiT, xolo dedoflisa –<br />
monadirebulis, nanadirevis saxiT warmodgena:<br />
Cvens nefes unadirnia<br />
arsianisa mTazedao,<br />
mouklavs xari, iremi,<br />
gadukidia mxarzedao...<br />
59
...gzaSi nefe-dedofalTan mihyavT mezoblebs qaTmebi da mtredebi.<br />
ufrenen da mefec xanjal, an xmalamoRebuli swyvetavs saxlSi<br />
mosvlamdis. saxlSi rom Sedian, mayrebi mRerian:<br />
xelmwifes unadirnia,<br />
mSvild-isriT xmali ukria,<br />
mouklavs xoxobi da irem-Sveli, nukria...<br />
amave mayruli simReris variantia Cawerili sagarejoSi –<br />
safaravanos zRvazeda<br />
Cven mefes gaumarjvnia,<br />
amouwyvetavs mas mtrebi,<br />
samSoblo gauxarnia...<br />
unadiria, mouklam:<br />
jixvi, irmebi, qednebi;<br />
mogvyav da mogvixaria<br />
dedal-mamali mtredebi.<br />
am leqsis mravalricxovani variantebi mowmobs mis Rrma<br />
tradicias. sainteresoa, rom frinvelebis gawyveta, romelSiac, v.<br />
kotetiSvili samarTlianad qalis ZaliT wamoyvanis gansaxierebas<br />
xedavda, warmoadgenda qalis ara ubralod motacebas, aramed qalis<br />
`monadirebas~ am sityvis pirdapiri mniSvnelobiT. es wesiwarmogvidgenda<br />
nefes ara saerTod vaJkacis, gmiris saxiT, aramed saxelovani monadiris<br />
saxiT, rogorc mamakacobisa, vaJkacobis umaRles Sefasebas. am leqsSi<br />
gaSlili rTuli metaforac swored amasve gulisxmobs. aq mTeli<br />
qorwili nadirobasTan, nefe nadirobaSi gamarjvebul monadiresTan,<br />
xolo dedofali nanadirevTan aris Sedarebuli~(39,148).<br />
niSandoblivia isic, rom `qarTuli saqorwilo ritualis kavSirs<br />
uZveles warmodgenebTan, mowmobs saqorwilo qarTul simReraSi wminda<br />
giorgis, rogorc meuRleTa mTavari SemaerTebeli Zalis xsenebac.<br />
marTalia, mas zogjer (Zalian iSviaTad) qriste-RmerTi enacvleba, magram<br />
60
mag. mTiuleTSi Cawerili cxra variantidan eqvsi ixseniebs mxolod wm.<br />
giorgis da mxarSi mdgom mis angelozebs –<br />
jvari jvarsao<br />
jvari winasa,<br />
angelozebi<br />
marjvniv mxaresa,<br />
samocdasami<br />
wminda giorgi<br />
Tu daswers jvarsa<br />
Cven nefianTa!<br />
anda:<br />
vin daswers jvarsa<br />
Cvens nefiansa,<br />
wm. giorgi is daswers jvarsa!<br />
am simReriT keris garSemo nefionis Semovla, rogorc Cans, Zveli<br />
qarTuli saqorwilo ritualis ZiriTad moments warmoadgenda da<br />
qristianuli qorwilis ritualze bevrad Zveli iyo~(39,149).<br />
rac Seexeba nadirobis eposis kavSirs saZeobo poeziasTan, romelic<br />
aseve mziur-gamanayofierebel niSnebs atarebs, e. virsalaZes mohyavs<br />
saqarTvelos xelnawerTa institutSi daculi qarTuli saZeobo simReris:<br />
`mze Sina da mze gareTa, mzev, Sin Semodio~, erTi metad saintereso<br />
varianti, romelSic mzis kultTan erTad nadirobis motivic iCens Tavs:<br />
`mze Sinao, mze Sinao, mzee Sinao;<br />
vaJis mama Sina ar iyo, mzee Sinao;<br />
skvinCa iyo, nacvlad missa, mze Sinao;<br />
ymas esma xma WikWikisa, mzee Sinao;<br />
Casuliyo sanadirod, mzee `Sinao;<br />
aq ras ismens, es ar icis, mzeeSina;<br />
aq ras ismen, es ariso mzeeSinao;<br />
irems mohklavs, Tavs moitans mzeeSinao;<br />
61
mexi eces, Tavs daatans, mzeeSinao!<br />
mexi vgoneb ver daatans, mzeeSinao<br />
am simReras arqaul motivTa mTeli rigi aqvs SenarCunebuli. jer<br />
erTi, aq didi adgili uWiravs nadirobis motivs. bavSvis mama Sin ar<br />
aris, igi sanadirod aris wasuli. axaldabadebuls mis magier darCenili<br />
Citis, skvinCas WikWiki esmis. vaJis mamam iremi unda mohklas da misi Tavi<br />
moitanos. es Tavi mas daifaravs mexis dacemis SemTxvevaSi. mamis<br />
sanadirod wasvla ueWvelad ufro Zveli motivia. gvian aq sxva motivacia<br />
gaCnda. vaJis mama `qalaqs aris akvnisaTvis, akvnis iaraRisaTvis~~(39,150).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, sainteresoa i. surgulaZis mosazreba imis<br />
Taobaze, rom Tavad nadirobis procesi warmoadgens mamruli da<br />
mdedruli sawyisebis urTierTSepirispirebas: `mziuri gmirebi da lomebi<br />
urTierTis adekvatur simboloebad gvevlinebian. lomi solaruli<br />
Zalebis simboloa da mamrul sawyiss ganasaxierebs. nadirobis scenebi,<br />
sadac lomebi an monadireni dasdeven irmebs, unda ganvixiloT rogorc<br />
bunebis kvdoma-aRorZinebis simboluri asaxva. maTi dapirispirebiT<br />
gamosaxulia deduri da mamuri pirvelsawyisebis kosmogoniuri<br />
principebi~(85,35). marTalia, am konkretuli magaliTiT avtori mgel-<br />
ZaRlis simbolos ar axsenebs, Tumca, vfiqrob, yvela ufleba gvaqvs, rom<br />
mgelica da ZaRlic aseve solaruli Zalebis mamrul simbolod aRviqvaT,<br />
miT umetes, rom `kolxur-yobanur balTebze gamosaxuli ZaRlebi<br />
ZiriTadad gamosaxulni arian “nadiris devnis” procesSi, winswrafvis<br />
xazgasmiT, farTo dakiduli yurebiT, romlebic ukanaa gadayrili<br />
rbenisas, ukan aprexili kudebiT da daRebuli xaxiT~ (68,297). ZaRlebis<br />
`mamruli xasiaTi~ vlindeba erT svanur saaxalwlo ritualSic,<br />
romelsac qalebi asruleben: `axali wlis Rames qalebi wminda vedrebas<br />
(wyilian limzir) asrulebdnen. qalebi am dros bavSvebs, kacebs, ZaRlebs<br />
saxlSi ar ayenebdnen. kar-fanjaras gadaketavdnen, raTa ar smenodaT<br />
kacis xmac ki, maSin dideba moiSleboda. aseT pirobebSi acxobdnen<br />
lamariaS lemzirs~(103,185). sakiTxTan dakavSirebiT, isic movigonoT, rom<br />
xevsuruli tradiciiT, Tuki ojaxSi nanatri vaJi daibadeboda, mas<br />
`mgelikas~ arqmevdnen, rac am cxovelis `mamrul~ xasiaTs kidev erTxel<br />
mogvagonebs: `xevsureTSi saxels saeklesio kalendris mixedviT mRvdeli<br />
62
arqmevda. magram, amasTanave, mSoblebi bavSvs xevsurulsa da xatis<br />
saxelsac arqmevdnen. magaliTad, visac vaJi ar ebadeba da Semdeg<br />
gauCndeba, xSirad mas daTvias an mgelikas arqmeven, radganac, xalxis<br />
rwmeniT, am nadirebis saxelis matareblebs avi da mavne ar<br />
miudgebao~(56,186).<br />
rogorc i. surgulaZe SeniSnavs `bunebis ayvaveba warmoidgineboda<br />
rogorc deda RvTaebisa da mziuri mamrobiTi Zalebis SeerTeba~(85,34).<br />
Sesabamisad, nadirobis ritualis arqetipuli formebi SeiZleba veZeboT<br />
miTiuri monadirisa da qalRvTaebis sasiyvarulo istoriis uZveles<br />
formebSi: `dali da beTqili aris RvTiuri wyvili, dakavSirebuli<br />
bunebis ganaxlebis gazafxulis dResaswaulTan, msgavsad Sumerulbabilonuri<br />
iStaris da Tamuzisa, frigiis kibelasi da atisisa,<br />
berZnuli afrodite da adonisisa. amas mowmobs qarTvelT nadirT<br />
patronis, xolo Semdeg monadireobis qalRvTaebis siyvaruli mokvdavi<br />
monadirisadmi, mis mier rCeulis dajildoeba da bolos, monadiris<br />
tragikuli sikvdili, damowmebuli ara marto beTqilis datirebaSi,<br />
aramed mravali sxva simRerebiTa da TqmulebebiT~(39,91). uZvelesi<br />
misteriis eniT, nadirobis ritualSi sasiZo, `rogorc arqauli “mefe” am<br />
momentSi Wabuk RvTaebas ganasaxierebs da deda RvTaebis wiaRSi miiltvis<br />
Tavisi miTosuri mowodebis xorcis Sesasxmelad. kosmosuri aRdgenis<br />
erotiuli ZalebiT Sepyrobili “mefe” is miTosuri monadirea, romlis<br />
gamosaxulebebsac vxedavT cnobil brinjaos sartylebze. aq aris<br />
faliuri gmiri, monadire, romlis moqmedeba araegzogamiur garemoSia<br />
gaSlili (radgan igi faliuria). Tu ras SeiZleba niSnavdes es scena, es<br />
garkveviTaa naTqvami qarTul da msoflio miTosSi. aq Wabuki “monadire<br />
mefe” daeZebs Tavis mijnurs, mSvenier qal-RvTaebas, raTa sikvdilis<br />
fasad mopovebuli siyvaruliT kvlav aaRorZinos miZinebuli qveyana da<br />
kidev erTi cikli, erTi wre miumatos drois krialosans. qarTuli<br />
xalxuri qorwili, axali weli, wvimis gamowveva, Tu berikaoba-yeenoba,<br />
uZvelesi sagazafxulo misteriis saxeSecvlili nairsaxeobebi Tu<br />
damoukidebel dResaswaulebad qceuli fragmentebi unda iyos.. aseTive<br />
gadmonaSTi unda iyos CvenTvis “mefis ganadirebis” rituali, romelic<br />
uZvelesi adreklasobrivi epoqebidan dRemde Semounaxavs qarTvel xalxs.<br />
kulturis elementis aseTi mdgradoba ara marto miTosur-religiuri<br />
63
TvalsazrisiTaa saintereso, aramed igi mniSvnelovani argumentia<br />
kulturul-genetikuri da eTnogenetikuri sakiTxebis kvlevisas~ (85,129).<br />
amrigad, mdedrul da mamrul sawyisTa sakraluri kavSiri, viTarca<br />
ganayofierebis umaRlesi aqti, romlis gvirgvinicaa qorwili,<br />
alegoriuli saxiT, nadirobis sceniT gadmoica. vfiqrob, aRniSnuli<br />
wiTel zolad gasdevs qarTul miTsa da zRapars. sayvarel mijnuramde<br />
savali gza xSirad faTerakebiTa da winaaRmdegobebiT aris aRsavse.<br />
tyeSi, viTarca pirvelad qaosSi dabrunebiT, sakraluri nadirobiT,<br />
mamakacma erTgvari iniciacia unda gaiaros, unda ganiwmindos da<br />
amaRldes, raTa Tavisi gulisworis Rirsi Seiqmnas, raTa `moinadiros~<br />
misi guli. aq naTlad Cans qalis kultis primati erTi mxriv, xolo<br />
meore mxriv ki, mamakacis mudmivi `mzaoba~ da qalis mudmivi `lodini~.<br />
poema `vefxistyaosani~ amis naTeli magaliTia, roca nestan-darejani<br />
tariels sayvedurobs: `bediTi bneda, sikvdili ra mijnuroba ggonia<br />
sjobs, sayvarelsa uCvenne saqmeni sagmironia~(80,377).<br />
mSvenier andromedes rom SeeuRlos persevsma jer mis dasaxsnelad<br />
gveleSapi unda moakvdinos (18,43). es miTologema universaluria mravali<br />
xalxis eposisTvis. Tuki movigonebT gveleSapismmusvrel RvTaebaTa<br />
solarul sawyiss, aRniSnuli naTlad miuTiTebs imazed, rom gveleSapis<br />
mokvdinebiT, romelic xTonur, qvesknelur wylebs ganasaxierebs, sasiZo<br />
rogorc `mziuri gmiri~ xelmeored `iSveba~, ganwmendilia da mzadaa<br />
sakraluri qorwinebisTvis, Sesabamisad, Tamamad imsaxurebs `nefis~<br />
titulsac. qarTul xalxur zRaprebSi, xSirad mefis qaliSvilis glexis<br />
biWze miTxovebiT xazgasmulia isic, rom `nefis~ titulatura ar<br />
iTvaliswinebs socialur aspeqts, igi mTlianad sakralur-religiuri<br />
wiaRidan iRebs saTaves.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, kidev erTi niuansia yuradsaRebi. qarTul<br />
zRaprebSi, mzeTunaxavis dasaxsnelad wasul gmirs zogjer satrfo ise<br />
uyvardeba, rom mas arc ki icnobs. xSirad mas sizmrad euwyeba xolme<br />
Tavisi sakraluri misia _ gansacdelisgan daixsnas mzeTunaxavi. gmirSi<br />
aRiZvreba siyvaruli da es siyvaruli Zlierdeba sasurveli qalis Ziebis<br />
procesSi, winaaRmdegobaTa daZlevis gzaze... vfiqrob, am erTi SexedviT<br />
umniSvnelo detalSi, Tavad sakiTxis arsia moTavsebuli. aq<br />
64
mniSvnelovania Tavad siyvarulis principi: aqtiuri, mamruli da pasiuri,<br />
mdedruli energiebis SerwymiT srul iqmnas adamiani.<br />
vfiqrob, amiranis xalxuri eposi sainteresoa sakiTxis SeswavlakvlevasTan<br />
dakavSirebiT, miT umetes, rom amiranze Tqmuleba samonadireo<br />
eposs ekuTvnis. RrubelTbatonis qaliSvilis – yamaris motacebiT,<br />
samonadireo eposs bunebrivad eqsoveba `saqorwilo motivic~. Tuki<br />
amirani yvela niSnis mixedviT `mziuri gmiria~, sainteresoa, rom yamaris<br />
saxeSi SeiZleba `mTvaris~ saxels mivakvlioT: `sabas ganmartebiT,<br />
`yamari~ arabuli sityvaa da qarTulad mas `mTovare~ - mTvare ewodeba.<br />
Svid cTomilTa Soris mTovare – yamar – lunas pirveli adgili<br />
uWiravs~(105,217). amrigad, SesaZloa amiranisa da yamaris SewyvilebiT,<br />
gadmocemuli iyos mzisa da mTavris, igive dRisa da Ramis, mamruli da<br />
mdedruli energiebis urTierTSepirispireba.<br />
rogorc aRiniSna, qarTvel mecnierTa mosazrebiT, miTiuri<br />
monadirisa da nadirTRvTaebis sasiyvarulo Tavgadasavali<br />
dakavSirebulia bunebis ganaxlebis gazafxulis dResaswaulTan,<br />
Sesabamisad monadire viTarca `RvTaebrivi~ meqorwile Tavisi arsiT<br />
ukavSirdeba kvdomad da gacocxlebad adresagazafxulo dReobaTa<br />
RvTaebebs: `qorwili iyo sakraluri aqcia, romelsac yvela meqorwile<br />
wyvili `mefisa da dedoflis~ rangSi ahyavda. warmodgenaTa es sistema<br />
aisaxa xalxuri saqorwilo ritualebis rTul struqturaSi, aseve<br />
adresagazafxulo misteriaSi, romelic `berikaoba-yeenobis~ saxeliT<br />
sruldeba yvelierSi da ganfenili iyo miTosur droSi `mefis~<br />
simboluri sikvdilidan aRdgenamde da `dakarguli~ dedoflis<br />
dabrunebamde. dResaswauli yofaSi groteskuli formiT tardeba, rac mis<br />
seriozul socialur datvirTvaze migvaniSnebs. meore mxriv, am sistemis<br />
naxevari TamaSdeboda dakrZalvis xalxur ritualebSi, romelic mokvdavi<br />
RvTaebis datirebis gegmiT imarTeboda kerZo sagvareulo organizaciaSi,<br />
kerZo piris gardacvalebisas, an mTel saxelmwifoSi mefis<br />
gardacvalebisas. SeiZleba iTqvas, rom am or momentSi vlindeba<br />
qarTvelTa winaqristianuli miTosisa da religiis yvela ZiriTadi<br />
warmmarTveli principi, romelTa realizacia yovelTvis xdeboda<br />
niuansuri saxecvlilebiT, Sesabamisad eTno-socialuri garemosi~ (85,207).<br />
65
naTqvamTan dakavSirebiT, magondeba berikaobis ciklis rituali,<br />
romelic afxazeTSi dadasturebul erT samonadireo rituals saocrad<br />
Camohgavs (es ukanaskneli imiTaa sainteresoa, rom masSi vlindeba mgel-<br />
ZaRlis gamanayofierebeli funqcia). berikaobis `dResaswaulis dros,<br />
zogjer mTavar berikas bewvs gamoaglejen da diasaxliss miscemen. am<br />
bewvs diasaxlisi saqonlis bagaSi, wiwilebis sabudarSi Cadebs da amiT<br />
mTeli wlis manZilze qaTmebisa da saqonlis gamravlebasa da ojaxis<br />
dovlaTsa da xvavs daibedebs~(81,33). axla movigonoT afxaz monadireTa<br />
rituali: `afxazebis rwmeniT, tyis mxecebi da nadiroba eqvemdebareba<br />
gansakuTrebul RvTaebas – aTeiSpas, romelsac locviT mimarTaven<br />
nadirobis win, ris Semdegac monadire ZaRlis bewvs cecxlSi wvaven, amiT<br />
TiTqosda surT ZaRlebsac miaRebinon monawileoba am samonadireo<br />
ritualSi~ (68,295). safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom monadire ZaRlis<br />
bewvis dawva iRbliani nadirobis da Sesabamisad nayofierebis `garanti~<br />
unda yofiliyo; garda amisa, iqmneba STabeWdileba, rom Tavad ZaRli,<br />
RvTaeba _ aTeiSpas zoomorfuli saxe SeiZleboda yofiliyo, vinaidan<br />
swored RvTaebisadmi locvis aRvlenas mosdevda ZaRlis bewvis dawva,<br />
romelic albaT nayofierebasTan dakavSirebuli berikas bewvis<br />
TanabarRirebuli xat-simbolo iyo.<br />
amrigad, rogorc damowmebuli masalidan irkveva, nadiroba, romlis<br />
sakraluri aspeqti saqorwilo ritualSic vlindeba, bunebis Zalebis<br />
aRorZinebasTan da nayofierebasTanaa dakavSirebuli; aRniSnuli<br />
damajereblobas matebs Cvens mosazrebas imis Taobaze, rom miTiuri<br />
monadireebisa da maTi Tanmxlebi ZaRlebis arqetipuli saxeebi,<br />
qarTvelTa uZvelesi solaruli rwmena-warmodgenebidan unda iRebdes<br />
saTaves. amasve isic gvafiqrebinebs, rom nadirTRvTaebis mdedruli<br />
korelati TandaTan wminda giorgis mziur-gamanayofierebelma kultma<br />
Caanacvla, romlis miTo-religiur saxeSi mgel-ZaRlis simbolo aseve<br />
aqtiurad vlindeba.<br />
mgel-ZaRlis simbolos gamovlenaa raWaSi SemorCenili qarTuli<br />
xalxuri leqsi, romelic `qarTuli folkloris kidev erTi uZvelesi,<br />
originaluri Zeglia, dakavSirebuli monadireobis xanasa da kultTan. es<br />
aris leqsi `qalsa visme erqva SroSani~. `yurSas~ leqsis msgavsad, es<br />
66
leqsic saferxulo Sesrulebisaa da mas raWaSi dRemde saweso xasiaTi<br />
aqvs SerCenili. am ferxuls iseve, rogorc beTqilis ferxuls, svaneTSi<br />
aRebis Ramis wina dRes asrulebdnen qalebi. am dRes qalebi dilidan<br />
arc saWmels da arc wyals ar ekarebodnen. am leqsis da kidev ramdenime<br />
saweso sagazafxulo simReris mReriT qalTa ferxuli soflis yovel<br />
saxls moivlida, xolo saRamos yvelieri iwyeboda. mTa raWis mTqmelTa<br />
mowmobiT, es ferxuli ZiriTadad qalTa mier sruldeboda, rac agreTve<br />
mis arqaulobas mowmobs~(39,68).<br />
rogorc e. virslaZe SeniSnavs, `yurSas Tqmulebisa da misi miTiuri<br />
saxis gaSifvris Semdeg ixsneba am leqsis siuJeti~(iqve), vinaidan `es<br />
sadidebeli himni, romelsac gazafxulze monadireTa ferxuli<br />
asrulebda, warmoadgens vedrebas qalRvTaebisadmi, raTa man mouvlinos<br />
monadires RvTaebrivi frTosani lekvi, yornis an qoris jadosnuri<br />
bartyi, romelic monadires iRbals moutans da mis bednier nadirobas<br />
uzrunvelyofs~(39,178).<br />
movigonoT am leqsis Sinaarsi:<br />
`qalsa visme erqva SroSani.<br />
xuTsa TiTsa ecva beWedi.<br />
beWdis Tvalsa moli mosula,<br />
molis Tavsa naZvi asula,<br />
naZvis wversa qors bude edga.<br />
bude iyo, abreSumisa,<br />
kvercxi hqonda iagundisa,<br />
gamosCeka margalitisa.<br />
RmerTo, erTi CemTvis gazarde,<br />
gazarde da gaakeTe,<br />
CemTvis amyofe.<br />
sxva aTasi sxvas gauzardeo,<br />
sanadirod – gza gauwafe,<br />
sanadirod wasuliyos,<br />
moklas iremio~ (39,69).<br />
leqsis sxva variantSi, miTosuri yurSas dabadebis motivi ukeT ikveTeba:<br />
67
`bude iyo, bude iyo<br />
abreSumisao:<br />
kvercxi hqonda, kvercxi hqonda<br />
iagundisao;<br />
lekvi Ceka, lekvi Ceka<br />
margalitisao.<br />
RmerTo erTi, RmerTo erTi<br />
CemTvis gazardeo,<br />
gazarde da damimTavre,<br />
karga mimyofeo~(39,70).<br />
sainteresoa e. virsalaZis mosazreba imis Taobaze Tu `vin aris is<br />
`qali vinme SroSani~, romelsac xuTsa TiTsa ecva beWedi, beWdis Tavs ki<br />
moli da molze naZvi mosuliyo es igive nadirT patronia, romelsac<br />
ukve nayofierebis RvTaebis, bunebis batoni qalis niSnebi aqvs. monadire<br />
xan mas, xan mis zoomorful saxes – qors mimarTavs TxovniT, naqebi<br />
sanadiro ZaRlis yurSas movlenis Sesaxeb. mas SesTxovs, budeSi<br />
margalitis kvercxidan gamouCekos lekvi, romelsac igi nadirobaSi<br />
gamoiyenebs. Cven ukve viciT, mravali Tqmulebis Tanaxmad, rom aseTi<br />
lekvi monadirisTvis sanatreli iyo~(39,70).<br />
aRniSnul saritualo leqss, garda samonadireo daniSnulebisa,<br />
unda hqonoda RvTaebriv-gamanayofierebeli funqciac, rac xazgasmulia<br />
imiT, rom misi Sesruleba emTxveoda gazafxulis dadgomas. RvTaebrivi<br />
yurSas `dabadeba~ alegoriuli saxiT aseve unda yofiliyo<br />
dakavSirebuli berikaobis ciklis adresagazafxulo dResaswaulebTanac.<br />
mokvdav da gacocxlebad RvTaebebTan dakavSirebiT, gavixsenoT e.<br />
virsalaZis mosazreba imis Taobaze, rom `am kultebis safuZveli iyo<br />
warmodgena bunebis yovelwliuri sikvdilisa da ganaxlebis Sesaxeb.<br />
monadireobis xanaSi igi ukavSirdeboda nadiris, rogorc adamianis<br />
ZiriTadi sasicocxlo wyaros klebas zamTarSi da mis gamravlebasgamoCenas<br />
gazafxulze. amiT aixsneba zoomorfuli saxeebis siuxve am<br />
miTebSi. aqteonis, adonisis, atisis sikvdili nadirTan an<br />
monadireobasTan aris dakavSirebuli. mesaqonleobis ganviTarebasTan<br />
68
erTad bunebis sikvdilisa da ganaxlebis Sesaxeb warmodgena<br />
mcenareulobis RvTaebas daukavSirda. am warmodgenebs gansakuTrebuli<br />
mniSvneloba mieca miwaTmoqmedebis xanaSi~(39,93).<br />
amrigad, samonadireo eposi arsobrivad ukavSirdeba<br />
adresagazafxulo dReobaTa cikls da am ciklis mTavar personaJebs.<br />
leqsSi `qalsa visme erqva SroSani~ es kavSiri cxadliv aris mocemuli,<br />
razedac msurs sagangebod gavamaxvilo yuradReba.<br />
pirveli, rac leqsSi ipyrobs yuradRebas aris is, rom RvTaebrivi<br />
lekvis dabadebas win uswrebs sakraluri xis amosvla, romelsac deda<br />
RvTaebis xeli `Sobs~. RvTaebis `xeli~ Semkulia im `beWdiT~, romelSic<br />
akumulirebulia miTosuri suraT-xatebis mTeli wyeba, romelic, Cemi<br />
varaudiT, solaruli rwmena-warmodgenebidan unda iRebdes saTaves. aq<br />
beWedi deda RvTaebis insigniaa, romelsac konkretuli funqcia akisria.<br />
sanam uSualod xis simbolikaze gadavalT, SevexoT beWeds, kerZod ki<br />
`beWdis Tvals, razedac iSleba araCveulebrivi suraTebis wyeba: beWdis<br />
Tvalsa... moli mosulao; molis Tavsa, naZvi asulao, naZvis wversa... qors<br />
bude edgao, xolo budeSi qors margalitis kvercxebi ewyo~(5,97).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, sagulisxmoa b. abaSiZis mosazreba imis Taobaze,<br />
rom `Tvali~ da `margaliti~, romelic leqsSi Segvxvda, Zvirfasi qvebis<br />
nairsaxeobas miekuTvneba da maTSi adamianebi keTil sulier arsebebs<br />
gulisxmobdnen... kaxeTSi aris TeTri giorgis taZari. gadmocemiT es<br />
saxeli mitom Serqmevia, rom iq, sadac dRes taZaria, adre tye yofila da<br />
Sig TeTri qva debula wminda giorgis gamosaxulebiT... amiranis eposis<br />
svanur variantSi xSirad gvxvdeba `TeTri klde~, rogorc wminda adgili.<br />
migvaCnia, rom svani swored sulier qvas (brols) gulisxmobs, roca<br />
`TeTr kldes~ warmoTqvams `dali kldeSi mSobiarobs~~(5,.97).<br />
niSandoblivia, rom `brolis sxvadasxva saxeobas xSirad vxvdebiT<br />
saqarTvelos mTianeTis niSnebsa da sakulto adgilebze: bevri xatis<br />
niSze awyvia mTis brolis qvebi, bevrgan ki wveri TeTri qvisa aqvs.<br />
xevsureTSi dResac SemorCenilia micvalebulis saxelze niSis an<br />
sasmeli wylis gamoyvanis wesi; aseT niSebze TeTr qvebs vxvdebiT. saxlis<br />
aSenebis dros cdiloben, kedelSi TeTri qva Caayolon... yazbegSi brolis<br />
ganTqmuli maZieblebi arian... aqaurebis azriT, `broli kldeze<br />
izrdeba~~(5,98). broli, qristanobis Semdegac inarCunebs sakulto<br />
69
xasiaTs, vinaidan `brolze, rogorc sulier ZalTa Semcvelze, Sua<br />
saukuneebis qristianuli eklesia aRar miuTiTebs, magram saeklesio<br />
inventarSi ki aucilebel nivTad iTvleba~(5,99).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, zemoTmoyvanili citatis avtori<br />
Segnebulad amaxvilebs yuradRebas brolis sakulto mniSvnelobaze,<br />
vinaidan erTi mxriv, masTanaa asocirebuli qalRvTaeba dalis<br />
`mSobiarobis ambavi~, xolo meore mxriv ki, rac Zalzed sainteresoa,<br />
broli asocirebulia cecxlTan, rasac RvTaebriv-gamanayofierebeli<br />
mniSvneloba eniWeba, Tundac Cvens mier ganxilul saweso leqsSi, Tuki<br />
RvTaebis beWdis Tvals brolad aRviqvamT: `klde simagrisa da Zlierebis<br />
simboloa, misi umaRlesi saxeoba brolia – naTeli, gamWvirvale, spetaki;<br />
kaJi ki (brolis saxeoba) naperwklis bude da energiaa... brolis rogorc<br />
qvisa da kldis umaRlesi saxis mniSvneloba cecxlur energiaSi<br />
mJRavndeba. sulieri Zalebic cecxlovani energiiTa da naTebis unariT<br />
gamoirCevian~(5,16). aqve, Cemi mxriv, imasac davsZen, rom brolis magaliTiT<br />
Tu vimsjelebT, Zvirfasi qvis sinonimad naxmari `Tvali~ swored am<br />
ukanasknelis mziur-cecxlovan da Tu gnebavT `RvTaebriv-sulier~<br />
xasiaTs (Tundac zemoTmotanili leqsis saweso xasiaTidan gamomdinare)<br />
usvams xazs, radganac Tvali, rogorc xedvis organo, mudam mzis<br />
manaTobel semantikaSi ganixileba. amasTanave, `Zvirfas qvaze rogorc<br />
sulier arsebaze, amboben: Tu Suqi dakarga, `qva mokvdao~, rac ufro<br />
Zvirfasia qva, miT ufro Zlieri sulieri Zalebis samyofelad<br />
igulisxmeba~(5,106). swored Tvalis mziuri semantikis xazgasmiT aris<br />
gadmocemuli didi dedis astraluri bunebac, rogorc amas SeniSnavs i.<br />
kikviZe: `samele kldis kviristavebis ganxilvis dros aRvniSne, rom<br />
kviristavi, borbali, Tvali – mzis simboloebia. am mxriv, sainteresoa<br />
Tvali, romelic Zveli civilizebuli xalxebis warmodgenebSi mzis<br />
sinonimi Cans, aseve qarTulSi sadac mzes, rogorc n. mari aRniSnavs,<br />
saerTo fuZe aqvs ”mzerasTan” da mnaTobis garda Tvalsac aRniSnavs.<br />
xramis “didi goris” anTropomorful figurebs saxeze yvelas<br />
reliefurad Tvalebi aqvT gamoyvanili, romlebic amave dros,<br />
inkrustirebulnic arian. vfiqrob, Tvalebis aqcentirebas simboluri<br />
mniSvneloba aqvs da xazgasmulia mze-RvTaebis da “didi dedis” erToba,<br />
“didi dedis” astraluri buneba~ (44,161).<br />
70
Tuki davuSvebT varauds, rom deda RvTaebis beWdis Tvali brolis<br />
qvisaa, aRmoCndeba, rom am sakulto qvis saxeli da Sesabamisad misi<br />
`sulieri Tvisebebic~, leqsis miTosuri qargis Tanmimdevrobis<br />
gaTvaliswinebiT, `beWdad azis~ qoris budeSi gamoCekil lekvebsac.<br />
marTlac: `aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi gavrcelebul tragikulad<br />
daRupul monadiris ciklidan erT-erT TuSur variantSi monadiris<br />
ZaRls almasa hqvia... ZaRlis saxeli almasa (almasi Zvirfasi qvis<br />
brolis nairsaxeobaa) iseve, rogorc ZaRlis meore saxeli brolia<br />
(broli mTis Zvirfasi qva savaraudebelia frinvel borasagan<br />
nawarmoebad) orbis lekv yurSas identur miTur arsebebze<br />
migvaniSnebs~(5,103).<br />
axla SevexoT leqsSi molidan amozrdili xis sakiTxs. b. abaSiZis<br />
azriT, `moyvanil leqsSi naZvi `sicocxlis xed~ aris nagulisxmebi.<br />
`sicocxlis xis~ wverze miTuri frinveli budes ikeTebs da margalitis<br />
kvercxebs sdebs~(5,101). sakiTxTan dakavSirebiT aseve sainteresoa e.<br />
virsalaZis mosazreba, rom `al. robaqiZis mowmobiT, monadire dalis<br />
mimarT locvas naZvis xis qveS asrulebda xolme. naZvis xe mcire aziasa<br />
da saberZneTSi wminda xed iyo miCneuli. misi kulti saberZneTSi swored<br />
nadirobis qalRmerTis artemides saxels ukavSirdeboda. gansakuTrebiT<br />
Zlieri iyo naZvis kulti frigiaSi, sadac igi uZvelesi, nayofierebis<br />
qalRvTaebis kibelas xed iyo miCneuli~(39,71). avtorisve mosazrebiT<br />
`nadirT patronis saxes ukavSirdeba CvenTan naZvis kultic, romelic<br />
artemides saxelTanac iyo dakavSirebuli. naZvis qveS loculobs<br />
monadire. naZvis xe ixsenieba Cvens mier ukve garCeul saferxuloSi<br />
`qalsa vismes~, rogorc RvTaebis sadgomi da RvTaebrivi yurSas gaCenis<br />
da monadiris mier misi povnis adgili. akad. a. SaniZis mier Cawerili<br />
erT-erTi svanuri TqmulebiT, dali da monadire, tyeSi darCenili<br />
monadire xedavs rogor gaipo Suaze wifela da xidan dali gamovida.<br />
dalim monadire qorwilSi waiyvana, diliT ki isev wiflis xeSi Sevida.<br />
meore dRes monadirem 9 jixvi mokla~ (39,97).<br />
aqve droulia gavixsenoT svaneTSi kvirias adre sagazafxulo<br />
dReobaTa ciklSi gavrcelebuli muryvamoba-kvirieobis rituali (85,109),<br />
roca specialurad zeimisTvis agebul Tovlis koSks swored naZvis toti<br />
an jvari amSvenebda, rogorc nayofierebis simbolo; or banaks Soris<br />
71
Semdeg imarTeboda Sejibri; saiTac gadaingreoda koSki im wels xvavi da<br />
baraqa imaT darCebodaT. sakraluri xis motivi Tan erTvis<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklis, mokvdavi da gacocxlebadi<br />
RvTaebebis kultmsaxurebas. sakiTxTan dakavSirebiT, niSandoblivia, rom<br />
`ieroglifur-luviur damwerlobaSi, sadac Zvelanatoliuri miTebis<br />
Taviseburi asaxvac mowmdeba, am TvalsazrisiT gansakuTrebiT yuradRebas<br />
imsaxurebs is garemoeba, rom sakuTari saxelwodeba `telefinu~<br />
ieroglifur-luviur damwerlobaSi xis gamosaxulebiTaa warmodgenili,<br />
xolo mokvdavi da aRorZinebadi RvTaeba telefinus miTis daskvniTi<br />
nawilis erT-erT centralur Temas swored xeze (eiaze) am RvTaebisadmi<br />
msxverplad Sewiruli cxvris tyavis (sawmisis) Camokidebis rituali<br />
Seadgens (113,161).<br />
sakraluri xe did rols TamaSobda aRmosavleT saqarTvelos<br />
mTaSi, xatSi yrmis pirvelad miyvanis dros, roca xdeboda `naTloba~ da<br />
Sesabamisad, sruldeboda yrmis Temis sruluflebian wevrad gaxdomis<br />
rituali, romelic `misambareos~ ritualiTaa cnobili: ``misambareos”<br />
ritualSi mTavari momenti iyo sruliad SiSveli bavSvis `droSaT<br />
sabrZan koSkTan~ dadgmuli droSis qveS `Segoreba~. SiSveli yrmis<br />
Segoreba jvris xis qveS arsebiTad misi xisgan Sobis simulacias<br />
warmoadgens, xolo astraluri religiis ganviTarebis maRal safexurze<br />
igi dakavSirebulia solarul kultTan da sicocxlisa da nayofierebis<br />
xes warmoadgens~ (81,176).<br />
v. bardaveliZis azriT, `bavSvis droSis qveS Segorebis momenti,<br />
mibarebis wesSi misi Sobis simulacias gamoxatavda erT dros sakulto<br />
xis, Semdeg ki jvar-xatebisa da maTi ganmasaxierebeli droSis mier.<br />
mTlianad wesi ki bavSvis RvTaebisadmi (totemuri xis, sakulto xis,<br />
jvar-xatis da misi ganmasaxierebeli droSisadmi) miSvilebaSi<br />
mdgomareobda~(36,95).<br />
aRvniSnoT, rom sakraluri xe ritualSi xSirad droSiTaa<br />
Canacvlebuli, romelic praqtikulad mis analogs warmoadgens: `droSas<br />
`alvis tani~ ewodeboda, rac miuTiTebs am sagnis kavSirze RvTaebaTa<br />
karze amosul, RvTaebaTa sabrZanisis miTiur xesTan~(81,177). berikaobayeenobis<br />
ritualSi droSas, rogorc `sicocxlis xis~ dublikats,<br />
gamanayofierebeli misia ekisreba: `rodesac yeens wyals asxamen, gaiZaxian:<br />
72
`nam, nam, mosavali, wvima, mosavali.“ wyliT xalxis `ganaTvla-dasveleba~<br />
ician agreTve droSis meSveobiTac. droSis damtarebeli, `mebairaxtre~<br />
droSas wyalSi daasvelebs da xalxs gawuwavs~(81,59).<br />
imis gaTvaliswinebiT, rom droSa sakraluri xis identuria, erT<br />
xevsurul miTologiur warmodgenas saintereso paraleli eZebneba Cvens<br />
mier warmodgenil saweso leqsTan: `qalsa visme erqva SroSanio~. kerZod,<br />
am warmodgenis mixedviT: `droSa qaluri warmomavlobis sagniT aris<br />
`agebuli~; mis SeqmnaSi monawileobs qalis xeli, romelic droSis<br />
ganaTvlis Semdeg mas verasodes Seexeba~(81,177). albaT, am qaluri<br />
sawyisis mosagoneblad `droSas ebmis qalTagan Senawiri. rac mTavaria,<br />
droSas `aSenebs~ sakadrisebi (an samkadroebi), romlebic qalis<br />
Sesamoselis nawils Seadgens~(iqve).<br />
niSandoblivia, rom mas Semdeg rac droSas qali `Sobs~, is ukve<br />
mamrul xasiaTs imkvidrebs. berika-yeenis xelSi droSas, iseve rogorc<br />
xis xmals, ukve falikur-gamanayofierebeli funqcia eniWeba. rogorc j.<br />
ruxaZe SeniSnavs, `astraluri niSnebiT gamoxatuli droSa da sakulto<br />
xe (xati) simbolurad gamoxatavs keTildReobas, siuxves, sicocxles,<br />
ganaxleba-aRorZinebas. igi ukavSirdeba qarTvelTa uZveles warmodgenebs<br />
sicocxlis xis Sesaxeb, romlis Tanaxmadac, xe qveynierebisa da misi<br />
mudmivi kvdoma-ganaxlebis simbolo iyo~(81,173).<br />
xe, rogorc kvdomisa da ganaxlebis simbolo, qarTul leqsikaSi<br />
aisaxa iseT gamoTqmaSi rogoricaa: dabelva, gadabelva, xis gasxvlis,<br />
gamxmari totebis moSorebis mniSvnelobiT, rac TavisTavad gulisxmobs<br />
aRorZinebis ideas. dabelvaSi unda bel fuZe gamovyoT, romelic iv.<br />
javaxiSvilis miTiTebiT, igive ber fuZea, davanebuli mokvdavi da<br />
aRdgenadi RvTaebis – berikas saxelSi. am sakiTxze sagangebod<br />
amaxvilebs yuradRebas J. eriaSvili: `qarTul enaSi mibareba niSnavs<br />
vinmes, an raimes mosavlelad, sapatronod, aRsazrdelad micema, rac<br />
srul SesatyvisobaSia wesis Sesrulebis axlandel daniSnulebasTan.<br />
magram vfiqrob, SesaZlebelia ufro adreuli safexuris gamoyofac.<br />
mibarebaSi bar – sityvis Ziria, romelic iv. javaxiSvilis ganmartebiT<br />
bara mcirewlovanebis, Svilobis aRmniSvnelia. niSandoblivia, am mxriv,<br />
rom bere WanurSi Svils ewodeba, xolo megrulsa da qarTulSi<br />
SemorCenilia gvarebsa da saxelebSi, rac “saqarTveloSi Zvelad beris,<br />
73
viTarca Svilis, anu Zis aRmniSvnel sityvis, arsebobas amtkicebs”. iv.<br />
javaxiSvilis azriT, barasa da beres fonetikur saxesxvaobas<br />
warmoadgens daTvis Svilis saxelad qceuli sityva belic. rodesac<br />
axali norCi totebis gamosatanad da erTnairi ganaxlebis mizniT xes<br />
Zvel totebs SeaWrian, amas dabelva ewodeba. es saxelzmna, ra Tqma unda<br />
imave belisgan aris nawarmoebi da am SemTxvevaSi es sityva xis axal,<br />
norC totebs gulisxmobs. es garemoeba cxadyofs, rom belsac winaT<br />
zogadi mniSvneloba hqonia da odesRac igi marto daTvisa ki ara, aramed<br />
saerTod naSobis gamonayofis gamomxatveli yofila~(36,97).<br />
rodesac xis `ganaxlebis~ mizniT naxmar zmnas _ dabelva, vudarebT<br />
daTvis Svilis saxels beli da am ukanasknelSi zogadad Svilierebis<br />
saxels vxedavT, rac sruli WeSmaritebacaa am sityvis Wanuri<br />
mniSvnelobidan gamomdinare, ar unda dagvaviwydes isic, rom daTvi<br />
kvdomadi da aRdgenadi RvTaeba – berikas erT-erTi zoomorfuli<br />
simbolocaa, romlis niRabic berikas ritualSi arcTu iSviaTad<br />
figurirebs. Tuki movaxdenT sakiTxis kidev ufro dakonkretebas, daTvis<br />
Svili – beli ara mxolod Svilierebis simboloa, aramed sikvdilisa da<br />
kvlav dabadebis simboloc, rac niuansuri sizustiT gadmoica ukve xis<br />
gasxvlis mniSvnelobiT naxmar zmnaSi – dabelva/gadabelva.<br />
naTqvamis sailustraciod gavixsenoT, rom `kaxeTSi imarTeba taxis<br />
gasamarTleba, romlis drosac taxi da berika Widaoben, Tbilisis satios<br />
ubnis berikaobaSi, imarTeboda qorwili, sadac taxi qorwindeba, sxvagan<br />
mgeli da daTvi klaven taxs, an taxi klavs romelime berikas, romelic<br />
Semdeg cocxldeba... d. janeliZem sagangebod miaqcia yuradReba im<br />
garemoebas, rom berikul TamaSobebSi zoomorful niRabTagan yvelaze<br />
Warbad daTvisa da taxis amsaxveli masalaa Semonaxuli. man es<br />
misteriebi RvTaebaTa kvdoma-aRdgenis specifikur ciklSi moaqcia da<br />
taxisagan mokluli adonisis miToss daukavSira~(85,100). aRniSnuli, i.<br />
surgulaZisve mosazrebiT, `TvalsaCinod adasturebs qarTuli ritualis<br />
elementTa uaRres arqaulobas da farTod ganfenilobas Zveli<br />
msoflios kulturebSi. safiqrebelia, rom qarTvelTa winaprebi<br />
ZvelTaganve mWidro kulturul urTierTobaSi unda yofiliyvnen TavianT<br />
mezoblebTan. maTi miTologia, religia da xelovneba im epoqisaTvis<br />
tipiuri da saerTo Tvalsazrisis safuZvelzea aRmocenebuli da<br />
74
Camoyalibebuli, rac bunebrivia didi kulturuli siaxlovisa da mWidro<br />
eTnokulturuli procesebis fonze unda momxdariyo~ (85,264).<br />
maradmwvane, sicocxlis xis simbolikaze msjeloba bunebrivad<br />
gvaaxlovebs mgel-ZaRlis kultTan, vinaidan qarTul xalxur leqsSi:<br />
`qalsa vismes erqva SroSanao~ miTiuri yurSas dabadeba swored<br />
maradmwvane xis kenweroSi xdeba. rogorc sakulto xeSi davinaxeT<br />
sikvdil-sicocxlisa da bunebis aRorZinebis miTiuri xatebebi, vfiqrob,<br />
analogiuri suraTi unda gvqondes mgel-ZaRlTan dakavSirebiTac, radgan<br />
kvdomisa da gacocxlebis - berikaobis ritualSi droSasTan erTad,<br />
romelic `sicocxlis xis dublikatia~, aseve monawileobs mgel-ZaRlis<br />
niRbebic, razedac qvemoT dawvrilebiT visaubrebT.<br />
75
3) mgel-ZaRlis simbolos mimarTeba kvdomad da aRdgenad RvTaebebTan<br />
erTi qarTl-kaxuri saweso simRera Sinaarsobrivi TvalsazrisiT<br />
Zalzed Camohgavs Cvens mier ukve ganxilul leqss: `qalsa vismes erqva<br />
SroSanao~. am leqsSi motanili miTosuri siuJeti iSleba maranSi, sadac<br />
sicocxlis xis darad `alvis xe~ amodis da zed bulbulia Semomjdari.<br />
n. abakelia am leqsis siuJets samoTxis xatebas ukavSirebs:<br />
`iagundis maranSia<br />
Sig Rvino da lali bWviso,<br />
Sig alvis xe amosula,<br />
norCia da Stosa Sliso,<br />
zed bulbuli Semomjdara,<br />
gasafrenad frTasa Sliso~(2,118).<br />
leqsis saweso, nayofierebasTan dakavSirebuli Sinaarsis<br />
gaTvaliswinebiT, safiqrebelia, rom am SemTxvevaSic, `alvis xeSi~ unda<br />
vigulisxmoT maradmwvane kviparosis xe, romelic Tavisi funqcionaluri<br />
datvirTviT leqsis miTosur Sinaars ufro esadageba. alvis xis kavSirs<br />
kviparosTan xazs usvams n. abakelia: ~sainteresoa sakraluri xis xateba<br />
alvis xis saxiT, romelic uflis (sxva SemTxvevaSi romelime<br />
RvTisSvilis) karze amosula. ukanaskneli kvlevebis mixedviT, alvis xe,<br />
romelic surnelovnebiTaa ganTqmuli da RvTis msaxurebaSi farTodaa<br />
gamoyenebuli sakmevelSi, aseve maradmwvane xis mniSvnelobis<br />
matarebelicaa da igive kviparozia~(2,116). maranSi aRmoceneba imazec<br />
migvaniSnebs, rom `alvis xis~ saxiT SesaZloa nagulisxmebi iyos vazic,<br />
romelic aSkarad mziur semantikaSia moqceuli; gaviTvaliswinoT isic,<br />
rom aRmosavleT saqarTvelos mTaSi gavrcelebul erT saweso simReraSi,<br />
RvTis karze amosuli `alvis xe~ igive ~yurZenia~, `vazia~:<br />
`Cveni xTisSvilis karzeda<br />
xe alva amosulao,<br />
wverad mausxam yurZeni,<br />
saWmelad Camosulao,<br />
76
misi uWmeli qal-vaJi udrood daSaulao~(2,117).<br />
davubrundeT maranSi amosuli xis motivs da gavixsenoT v.<br />
bardaveliZis xedva zemomotanil leqsTan dakavSirebiT. avtoris<br />
mosazrebiT, leqsSi naxsenebi marani unda ukavSirdebodes didi dedis -<br />
nanas da misi Tanmxlebi RvTaebebis – batonebis, samyofels - `mzis baRs~,<br />
sadac ia-vardi da TuTis xeebi xarobs(12,79). naTqvamis sailustraciod,<br />
avtors mohyavs saweso simReris erTi fragmenti: `iisa da vardis baRSi<br />
batonebi brZandebian, batonebsa sufra nebavT garSemo Zlier morwyuli~.<br />
aq naxseneb `baRSi~ v. bardaveliZe Ria, sazafxulo marans xedavs,<br />
romelic qarTvelTaTvis stumris miRebis sapatio adgilad<br />
iTvleboda(12,80).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, sainteresoa Tu rogoria didi dedis baRi<br />
da ra miTo-religiuri saxeebiTaa is datvirTuli: `В легендах ето царство<br />
называется «страной господ» (batonebis qveyana), вариантах песни в честь Наны –<br />
«садом господ» (batonebis baRi), а в сказках «садом солнца» (mzis baRi). Под<br />
последним термином разумеется сад божественной семьи, которая по одной кахетинской<br />
сказке состоит из представителей трех поколений: матери больших светил дня и ночи<br />
(mzisa da mTvaris deda), солнца, луны и трех дочерей солнца (sami mzis qali);<br />
кроме того, при них находятся бог грома и молнии Элия, волк и «золотой баран»<br />
(oqros verZi/oqros erkemali). В «саду солнца» в одно и то же время одни растения<br />
находятся в цвету, другие опадают, а на иных висят спелые плоды(zogi mwife iyo,<br />
zogi maSina yvaoda, zogi maSin ifoTleboda, zogs ki Camohdioda)~ (12,78).<br />
zemoT moyvanili citata mravalmxriv sainteresoa. jer erTi<br />
aRvniSnoT, rom Tuki maranSi mgel-ZaRli ar figurirebda, mas ukve<br />
vxvdebiT didi dedis – nanas baRSi; amrigad, RvTaebaTa sadgomSi, iqneba<br />
es marnis Tu baRis saxiT warmodgenili, mgel-ZaRlis simbolo sapatio<br />
adgils ikavebs. Tanac yuradReba mivaqcioT imas, rom `mglisgan~<br />
Soriaxlos Weqa-quxilis RvTaeba eliacaa, romlis niSnebsac Cvens mier<br />
ukve araerTxel aRniSnuli miTosuri yurSa atarebs. didi dedas - nanas<br />
baRis `mziuri~ xasiaTi imazedac migvaniSnebs, rom masSi warmodgenili<br />
zoomorfuli Tu anTropomorfuli simbolika aseve mziuri niSniTaa<br />
daRdasmuli.<br />
77
kidev erTi saintereso aspeqti gaaCnia didi dedis `mzis baRs~, _<br />
kerZod, is, rom iq moweuli nayofi, `zogi mwife iyo, zogi maSina yvaoda,<br />
zogi maSin ifoTleboda, zogs ki Camohdioda~. am sagulisxmo niuansiT<br />
xazgasmulia baRis samoTxisuli, maradiuli aspeqti, drois `uZraoba~,<br />
rac gadmoica weliwadis oTxive droisTvis damaxasiaTebeli niSan-<br />
TvisebaTa erTobliobiT. iqmneba STabeWdileba, rom baRSi CarTuli<br />
simboloebic unda atarebdnen maradiul, `RvTiur~ niSnebs. sakiTxavia, Tu<br />
ras unda ganepirobebina mglis am `rangSi~ ayvana upirveles yovlisa,<br />
xazi gavusvaT imas, rom qarTvelTa warmarTuli religiuri panteonis<br />
rogorc mdedruli, aseve mamruli RvTaebebis nebis aRmsrulebleblad<br />
mgel-ZaRlebi iTvlebian (3,29), ramac daumkvidra kidec am zoomorful<br />
simbolos RvTaebrivi `statusi~. Sesabamisad, am simbolos aseTi<br />
mdgradoba missave siZveleze miuTiTebs!<br />
meorec, rac aseve sainteresoa sakiTxTan dakavSirebiT, gaxlavT is,<br />
rom qarTuli miTosuri xedviT, mgel-ZaRli erTdroulad ciuricaa,<br />
miwieric da qvesknelTan dakavSirebulic. marTlac, rogorc orbis<br />
Svili, miTosuri yurSa ciuri ZaRlia, Tanac RvTaebrivi niSnebis mqone,<br />
radganac oqros yur-tuCi da Weqa-quxilis xma aqvs; caSi naSobi yurSa<br />
miwaze brundeba da monadiris erTgul ZaRlad iqceva, Tumca<br />
sabediswero rolsac TamaSobs mis cxovrebaSi. mgel-ZaRlis qvesknelur<br />
aspeqtTan dakavSirebiT, gavixsenoT kolxuri samyaros mgel-drakoni –<br />
gveri, romelsac fexebi gvelebisa aqvs da romlis gamosaxulebasac<br />
kolxur saweso culebze xSirad vxvdebiT. gvelis xTonur bunebaze ki<br />
isic miuTiTebs, rom mas swored sicocxlis xis fesvebSi udevs bina. aqve<br />
isic aRvniSnoT, rom miTosur yurSas warbebi gvelebisa aqvs, riTac<br />
albaT misi xTonuri aspeqtia xazgasmuli. mglis simbolos samsaxovneba<br />
ukve kavSirs poulobs samyaros xesTan, e.w. Axis mundis-Tan, romelic<br />
zesknelis, Suasknelisa da qvesknelis sakralur kavSirs warmoadgens.<br />
samive sknelTan wilnayarobas SeiZleba kidec ganepirobebina mgel-<br />
ZaRlis simbolos dabinaveba didi deda – nanas samoTxiseul, `mziur<br />
baRSi~. axla gavixsenoT isic, rom samyaros xis simbolikas unda<br />
ukavSirdebodes Sesruleba wriuli ferxulebisa, romlebic q.<br />
alaverdaSvilis miniSnebiT, `gamoxataven mTeli samyaros, vertikalze<br />
ganlagebuli misi samive donis wrebrunvis ideas Axis mundis-is garSemo,<br />
78
cisa da miwis kavSirs sakralur centrSi, drois ciklur mdinarebas, rac<br />
bunebrivia, ukavSirdeba wesrigs, nayofierebas, keTildReobas da a.S.~(6,77).<br />
naTqvamis gaTvaliswinebiT, adre sagazafxulo dReobaTa ciklSi, yurSas<br />
sapativcemulod gamarTuli wriuli ferxuli, iseve rogorc misi<br />
Tanmxlebi sasimRero motivebi, kidev erTi aSkara dadasturebaa mgel-<br />
ZaRlis simbolos da Axis mundis-is sakraluri kavSirisa. sakiTxTan<br />
dakavSirebiT aseve metad sainteresoa mesxeT-javaxeTis sof. udeSi<br />
dadasturebuli berikaobis ritualSi Sesrulebuli ferxuli, razedac<br />
yuradRebas amaxvilebs d. janeliZe: `sof. udis berobanaSi kosmogoniuri<br />
miTosis fenac mkveTrad aris warmodgenili. sof. udis berobanaSi<br />
ferxuls `samyrelos~ asruleben. berobanas meTauris st. balaxaSvilis<br />
TqmiT Caviwere: `aReba Rames iwyeba parCabmiT ferxuli `samyrelo~:<br />
_ samyrelo, samyrelo,<br />
Zirs Camodi samyrelo.<br />
nu geS, nu geSinia,<br />
qveS bumbuli gigia.<br />
_ rogor ar meSinia,<br />
casa bewviT vkidivar.<br />
am saferxulo sasimRero-qmediTs dialogSi aSkarad SeiniSneba<br />
analogia msoflioSi gavrcelebul gadmocemebTan zecidan dedamiwaze<br />
Camomaval RvTisSvilebis Sesaxeb, rac aqac dafiqsirebulia.<br />
SesaZlebelia am ferxulSi Semonaxuli iyos cisa da miwis<br />
daSoriSorebis, gancalkevebis da kavSirgawyvetis miTosis<br />
natamalic~(118,30).<br />
amrigad, saweso ferxulis SesrulebiT, TiTqos cocxldeba<br />
samyaros kosmogoniuri warmodgenebi da sknelTa warmosaxvis meSveobiT<br />
xdeba `RvTaebrivi Zalebis~, `RvTisSvilebis~ sknelidan sknelSi<br />
`gadaadgilebac~, rasac unda gamoewvia mosavlianoba, Sviliereba,<br />
ganayofiereba da a.S., risTvisac iyo kidec gankuTvnili dReobaTa es<br />
cikli. amitomac, didi mniSvneloba eniWeboda saritualo ferxulebis<br />
yvela wesis dacviT Catarebas, risi ugulvebelyofac ukve<br />
mousavlianobis mizezi SeiZleboda gamxdariyo. naTqvamTan dakavSirebiT,<br />
79
momyavs v. bardaveliZis sityvebi: `Тушины по тому, как исполнялся их<br />
двуярусный хоровод корбегела и сопровождающая его песня, гадали о будущем: если<br />
пели нестройно, путались ноги, кто-либо падал с верхнего яруса, словом, если нарушалась<br />
стройность хороводной песни и пляски – это, по глубокому убеждению тушин,<br />
предвещало неурожай, падеж скота, болезни среди людей и, напротив, исправное<br />
исполнение корбегела служило залогом изобилия урожая, размножения скота,<br />
благополучия и счастья людей~(12,56).<br />
erTi detalic. ar aris gamoricxuli, rom `mzis baRSi~ naxsenebi<br />
`sami mzis qali~, aseve sknelTa kavSiris gamomxatveli iyos; maSin Cveni<br />
warmodgena `mzis baRis~ maradiuli statusis Sesaxeb, kidev ufro<br />
damajerebeli xdeba.<br />
Tuki mgel-ZaRli erTgvarad sknelTa makavSirebelia, razedac<br />
miuTiTebs misi samsaxovneba, rac sxvaTaSoris daculia miTosuri hekates<br />
saxeSi, romlis atributikaSi swored ZaRlebi figurireben (2,78), aqedanve<br />
unda iRebdes mgel-ZaRlis, rogorc fsiqopompis aspeqtic, iseve rogorc<br />
am sakulto cxovelis RvTaebriv-gamanayofierebeli unaric, vinaidan<br />
bunebis aRorZineba, rogorc davinaxeT, dakavSirebulia sikvdilTan da<br />
kvlav dabadebis ideasTan, rac adresagazafxulo dReobaTa ciklis<br />
mTavari warmmarTveli xazia.<br />
swored am rwmena-warmodgenebs unda ganepirobebina isic, rom mglis<br />
tyavi gamoyenebulia RvTaebaTa Tu qurumTa SesamoselSi, romelsac<br />
vxvdebiT sakulto mniSvnelobis mqone TrialeTis vercxlis Tasze<br />
gamosaxul saritualo kompoziciaSi, romelic nayofierebasTan unda<br />
iyos dakavSirebuli.<br />
aRsaniSnavia, rom Tasze warmodgenil saritualo scenas Tavisi<br />
saintereso paraleli eZebneba xeTur-xuritul samyaroSi; sanam am<br />
sakiTxs SevexebiT, manamde aRvniSnoT, rom frizze gamosaxul siuJetSi<br />
naTlad ikveTeba `sicocxlis xisa~ da mgel-ZaRlis simbolos<br />
urTierTkavSiri, rasac sagangebod aRniSnavs v. bardaveliZe: `Посколько<br />
божества племени взращены на волчьей тотемической основе, между древом изобилия и<br />
этими божествами могла существовать генетическая близость: в верованиях<br />
охотничьего периода породившего тотемных волков, естественно, последние должны<br />
были связываться с лесом и деревьями~(12,105). avtors miaCnia, rom Tasze<br />
gamosaxuli ceremoniis siuJeturi qarga qarTvelTa religiuri panTeonis<br />
80
uZvelesi rwmena-warmodgenebis fonze iSleba, sadac mglis tyaviT<br />
Semosili 22 anTropomorfuli figura igive RvTisSvilebi SeiZleba<br />
iyvnen, xolo `sicocxlis xis~ Soriaxlos dabrZanebuli mTavari RvTaeba<br />
asocirdeba `morige RmerTTan~, romlis ferxTiT mwoliare cxovelebi<br />
arian igive `mwevrebi~, _ rogorc viciT, uzenaesi RvTaebis nebis<br />
aRmsruleblebi. amave azrs iziarebs i. kikviZec: `qarTul sagaloblebSi<br />
araerTgzis aris moxseniebuli RvTis karze amosuli venaxi. TrialeTis<br />
Tasze gamosaxuli xe RvTis karze amosuli sicocxlisa da nayofierebis<br />
xea. procesia gamoxatavs “sadidebelTais”, romelsac saTemo RvTaebebi<br />
asruleben satomo RmerTis karze. pirganieri WurWeli ludis Cxuti unda<br />
iyos da RvTaebebic wminda luds svamen; samsxverploebTan mwoliare<br />
cxovelebi ZaRlebi – “mwevrebia”. figurebi aSkarad totemisturi<br />
warmoSobisani arian, maT niRabi ki ara mglis Tavebi aqvT~(44,183).<br />
Tu raoden Zvelia mglis simbolo amazed miuTiTebs v.<br />
baradevliZis TqmiT isic, rom meore aTaswleulis Sua periodis<br />
religiur rwmena-warmodgenebSi, anTropomorfuli RvTaebebi jer kidev<br />
inarCuneben totemur cxovelTan erTgvarovnebas (12,115).<br />
`sicocxlis xis~ motivi da mglis simbolos warmoCena upirobod<br />
unda mianiSnebdes imas, rom Tasze gamosaxuli kompozicia bunebis<br />
kvdoma-aRorZinebis sakraluri, miTo-religiuri suraT-xatia.<br />
Sesabamisad, samonadireo motivi am kompoziciaSi ukve meoraxarisxovan<br />
elfers iZens: `b. kuftini Tasze gamosaxul scenas nadirobis kults<br />
ukavSirebda da am mosazrebis gasamarTleblad imowmebda kudebs,<br />
romlebic Tasze adamianis figurebs aqvT, Tumca iqve dasZenda rom<br />
`samiwaTmoqmedo-mesaqonluri xasiaTi TrialeTuri kulturisa~,<br />
pirvelsawyis samonadireo RvTaebas transformirebuls warmogvidgenso.<br />
b. kuftini mjdomare figuris ukan mdgar xis gamosaxulebas iqidan<br />
gamomdinare wylis ori nakadiT `wminda~ anu `sicocxlis xes~ uwodebda<br />
da Tvlida, rom igi unda yofiliyo atisis fiWvi, an osiris batas<br />
wyalTan gazrdili kedari, an kidev tyis mbrZanebeli xumbabas<br />
kedari~(16,133).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, metad sainteresoa m. beriaSvilisa da z.<br />
sxirtlaZis mtkicebuleba imis Taobazed, rom ritualis nawili,<br />
romelic TrialeTis Taszea gamosaxuli, `xeTur-xurituli samyarosaTvis<br />
81
esoden damaxasiaTebeli, sikvdil-sicocxlis ciklTan dakavSirebuli<br />
erT-erTi ritualTagania~(16,141). avtorebi imTaviTve usvamen xazs imas,<br />
rom `xeTur-xuritul samyaroSi sxvadasxva ritualebSi monawileoben<br />
adamianebi, romelTac cxoveluri aspeqti gaaCniaT, cxoveluri adamianebi<br />
arian. esenia: `ZaRlis, `mglis~, `lomis~ xalxi~(16,137). vrclad moviyvanoT<br />
avtorTa mier warmodgenili ramdenime rituali:<br />
`iseTi xeTuri sezonuri dResaswaulebis dros, rogoric iyo<br />
vurulia, kilami da sxva, ritualebSi monawile xalxTan erTad xSirad<br />
dasaxelebulia `mglisa~ da `ZaRlis~ adamianebi. unda aRiniSnos, rom es<br />
sicocxlis ganaxlebis ritualebia. Sewyvetili sicocxle kvlav<br />
iRviZebda, igi axlidan ibadeboda am ritualTa Sesrulebis dros, mefis<br />
win ZRveniT gaivlidnen sxvadasxva (kategoriis) adamianebi, maT Soris<br />
`mglis~ adamianebi.<br />
erT-erT teqstSi dasaxelebulia nivTebi, romlebic `mglis xalxis~<br />
da ritualis sxva monawileTa mieraa Sewiruli, an maTTvisaa<br />
gankuTvnili. anTaxSum ritualis dros, rogorc Cans, `ZaRlis xalxs~<br />
saCuqrebs urigebdnen.<br />
erT xeTur teqstSi, romelic `ciTxaria dResaswauls~ exeba<br />
dasaxelebulia `ZaRlis xalxis~ mier ZRvnad moyvanili msxvilfexa<br />
saqoneli. sayuradReboa, rom cxoveluri `xalxi~ ritualebSi sxvadasxva<br />
`xalxTan~ erTad iRebda monawileobas. ra Tqma unda, maT<br />
gansakuTrebuli movaleoba ekisrebodaT, magram araviTari upiratesobiT<br />
ar sargeblobdnen. maTi daswreba aucilebeli iyo ritualis<br />
Sesrulebisas. xSir SemTxvevaSi es `xalxi~ yefda (`ZaRlis xalxi~),<br />
ymuoda (`mglis xalxi~) an cekvebs asrulebda.<br />
xeTur ritualebSi dadasturebulia cxovelur `xalxTan~ erTad<br />
imave saxelwodebis cxovelebis monawileobac, amasTanave sxvadasxva<br />
liTonisagan damzadebuli cxovelTa figurebis gamoyenebac. `xalxi~<br />
imoseboda im cxovelebis tyaviTa da niRbebiT, romlebsac ganasaxierebda.<br />
ganmasxvavebeli atributi ritualis dros sxva kategoriis adamianebisgan<br />
aucilebeli iyo.<br />
es ritualebi rogorc aRiniSna aris sicocxlis ganaxlebis<br />
ritualebi sikvdil-sicocxlis brunvis ciklisa. sainteresoa kidev erTi<br />
82
– luviuri rituali, romelic Tavisi daniSnulebiT sruliad<br />
gansxvavebulia, magram misi arsic, Cveni azriT, igivea. am rituals<br />
ewodeba carfias rituali, vinme mkurnal (LÜ A.ZU) carfias mixedviT,<br />
romelic am ritualis mTxrobelia. es rituali dakavSirebulia navs<br />
weliwadTan, rodesac qalaqebSi sikvdilianoba matulobs. maSin `saxlis<br />
batoni~ (BEL BITTIM) asrulebs msxverplSewirvas TxiTa da RviniT.<br />
rituali gankurnebasTan, qalaqSi sicocxlis aRdgenasTan aris<br />
dakavSirebuli. amaze is faqti miuTiTebs, rom am ritualSi erT-erT<br />
RvTaebad dasaxelebulia inaruanTa, rac warmodgeba xeTuri zmnis<br />
inarawahh-isagan da `mxned, kargad yofnas~ niSnavs. carfias ritualSi<br />
Cvens yuradRebas ipyrobs monakveTi, sadac Semdegi epizodia aRwerili:<br />
`...isini mas samsxverplo magidaze dayrian da win Rvinos daRvrian da rva<br />
axalgazrda biWi mova. qali ukve adrevea wasuli. maTgan erTi<br />
axalgazrda biWi Txis tyavs moisxams da Semdegnairad gaakeTebs: win da<br />
ukan ivlis da mgliseburad iymuvlebs. Semdeg magidas atrialeben da<br />
beWsa da mkerds (xorcs) SeWamen~.<br />
es ritualic sikvdil-sicocxlis brunvis ciklSi Tavsdeba imitom,<br />
rom aqac sicocxlis aRdgenasTan gvaqvs saqme. aq, sadac ar monawileobs<br />
TviT `mglis xalxi~ axalgazrda biWi mglisebr (UR.BAR.RA-ili) ymuis da<br />
dadis. aqac saWiroa am cxovelis erTgvari `arseboba~. aqac, iseve<br />
rogorc zemoT moyvanil magaliTebSi, es aris mTavari moqmedeba<br />
ritualisa, masTan erTad sruldeba sxva mravalic.<br />
ara marto sikvdil-sicocxlis ciklis erTi nawilis, kerZod,<br />
sicocxlis ganaxlebis ritualebSi iRebda es `xalxi~ da TviT es<br />
cxovelebi monawileobas. am cxovelTa (kerZod ZaRlebis) monawileoba<br />
dadasturebulia agreTve dakrZalvis (e.i. sikvdilis) ritualebSi. es ki<br />
kravs am cikls. aq yuradRebas vamaxvilebT `mglis xalxze~ imitom, rom<br />
Cveni azriT, swored aseTi adamianebia gamosaxuli TrialeTis vercxlis<br />
Tasze, magram esec rom ar iyos, ara marto es `xalxi~ aramed saerTod<br />
xeTur-xuritul samyaroSi am ritualSi monawile sxva kategoriis<br />
`xalxic~ am ciklis orive nawilis ritualebSi monawileobs; es<br />
gasagebicaa, es xom erTiani, mTliani, ganuyofeli ciklia~(16,139).<br />
83
sainteresoa m. beriaSvilisa da z. sxirtlaZis mosazrebac Tasze<br />
gamosaxul `sicocxlis xis~ motivTan dakavSirebiT. sakiTxis aqtualobis<br />
gaTvaliswinebiT, srulad momyavs citata damowmebuli naSromidan:<br />
`mjdomare figuris ukan gamosaxul mcenares yvela mkvlevari<br />
uwodebs `sicocxlisa da nayofierebis xes~. gansxvaveba mxolod imaSi<br />
mdgomareobs, rom zogierTi mecnieri mas miiCnevs vazad, xolo zogierTi<br />
_ Cveulebriv xed. winaaziur, kerZod xeTur-xuritul samyaroSi<br />
principuli sxvaoba ar aris imaSi, vazi iqneba es, Tu ubralo xe, da ai<br />
ratom.<br />
xeTur teqstebSi, romlebic dakrZalvis ritualebs exeba, Cven<br />
vxvdebiT adgils, sadac laparakia vazis moWraze. vazs Wrian maSin<br />
rodesac sicocxle kvdeba, adamiani gardaicvleba. am kerZo SemTxvevaSi,<br />
mefis an dedoflis gardacvalebis dros, vazs axveven qsovilis naWerSi<br />
da wvaven, Tu SeiZleba ase iTqvas `kremacias~ ukeTeben, raTa manac igive<br />
gza gaiaros, romelsac gaivlis gardacvlili. igi xom Tavidan iSveba,<br />
oRond exla ukve sxva rangSi, RvTaebis rangSi. vazic raRa simbolo<br />
iqneboda sicocxlisa, Tu igi samudamod moispoboda; misi gzac msgavsia<br />
mefe-dedoflisa, igi mxolod droebiT ubrundeba Tavis pirvelsawyis<br />
mdgomareobas, raTa axlidan iSvas. da marTlac axali sicocxlis<br />
gaCenasTan erTad vazic irgveba. sasaxlis samSeneblo ritualis teqstSi<br />
naTqvamia, rom axali sasaxlis aSenebisas vazi unda dairgas... amave dros,<br />
rogorc samSeneblo ritualSi, aseve dakrZalvis ritualebSi naxsenebia<br />
marad mwvane xe eia. vazis msgavsad isic unda dairgas.<br />
xis gamosaxulebas ara marto TrialeTis Tasze, aramed saerTod am<br />
periodis sxva nivTebzec, CvenSi uklebliv yvela specialisti<br />
sicocxlisa da nayofierebis xes uwodebs, Tumca winaaziuri miTologia,<br />
saerTod lursmuli wyaroebi, amis ase gagebis ara Tu saSualebas,<br />
uflebasac ki ar iZlevian. umetes SemTxvevaSi, xe ganasaxierebs kosmiur<br />
RerZs. CvenTvis saintereso SemTxvevaSi, ukeTes variantSi igi aris<br />
siuxvisa da siZlieris simbolo (mefis ojaxs iseve mZlavrad unda<br />
hqondes gadgmuli fesvebi, rogorc am mcenareebs aqvs); simbolo da ara<br />
sicocxlisa da nayofierebis xe. es ukanaskneli rom bibliamde sxva<br />
wyaroebSi ar gvxvdeba, germanelma mecnierma h. gengem Suamdinareuli<br />
84
lursmuli wyaroebis analizis safuZvelze aCvena. TrialeTis Tasze rom<br />
marTlac siuxvisa da siZlieris simbolo da ara sicocxlisa da<br />
nayofierebis xe unda iyos gamosaxuli, amas adasturebs zemoT naxsenebi<br />
xeTuri ritualebis monacemebi, romelTa mixedviT ara vazi da xe<br />
warmoqmnian sicocxles, aramed isini sicocxlesTan erTad iSvebian da<br />
misi siZlieris ganmasaxierebeli simboloebi arian~(16,141).<br />
amrigad, xeTur ritualebSi, romlebic sikvdil-sicocxlis<br />
maradiul cikls exeba, mgel-ZaRlis simbolos wamyvani funqcia eniWeba.<br />
sainteresoa zemoT damowmebul avtorTa mosazrebac, amave cikls<br />
daukavSiron TrialeTis Tasis sakulto semantikac.<br />
xeTuri ritualebis elementebic bevr saerTos naxulobs qarTul<br />
masalasTan. ase magaliTad, anTaxSum ritualis dros, `ZaRlis<br />
xalxisTvis~ saCuqrebis darigeba, erTgvarad mogvagonebs berikaobis<br />
ritualSi, berikasa da misi amalis dasaCuqreba-gamaspinZlebis tradicias;<br />
berika/yeeni erTgvarad `xarkis amkrefadac~ gvevlineba. sakiTxTan<br />
dakavSirebiT, j. ruxaZe SeniSnavs: `wesi iyo karze mosuli berikebis<br />
guluxvad gamaspinZleba. miuxedavad amisa, isini saxlebSi mainc<br />
Serbodnen da sursaTs itacebdnen. maspinZeli berikebs arays da Rvinos<br />
daaZalebda, ojaxs daalocvinebda, sanovagiT da sasmeliT daasaCuqrebda.<br />
Tu berikebi nadavliT da ZRvniT ukmayofiloni iyvnen, berika an<br />
dResaswaulis romelime wevri ezoSi gagordeboda, rac cudi ambis<br />
momaswavebeli iyo: egonaT, maT ojaxs im wels baraqa ar eqneboda.<br />
sanovagiT datvirTuli berikebi axla sxva ojaxs miakiTxavdnen~(81,68).<br />
xeTur masalasTan mimarTebiT, sainteresoa isic, rom qarTul<br />
ritualSi `ZaRlisTaviani~ berikebis arsebobac dasturdeba; aseT<br />
berikebs xelSi skivri-kidobani uWiravT, rogorc kvdoma-gacocxlebis<br />
erTgavri simbolo: `ganayofierebis, Svilierebis Zalis sadidebel wessaxiobis<br />
simbolikaSi kalaTas, kasrsa, sacersa da gudasTan erTad<br />
skivric (kidobanic) unda movixsenioT. studiel m. TofuriZis CanaweriT<br />
(1935), berikaTagan `ramdenime maTgani gamowyobili iyo Zvelman<br />
tansacmelSi ZaRlis niRbebiT, romelTac skivri eWiraT xelSi. am<br />
skivrSi saciqvels (samaxaroblos) fulsa da sxvadasxva Sesawiravs<br />
85
aTavsednen~. skivri-kidobani warmoidgineba rogorc akvani an kubo da mas<br />
sikvdil-sicocxlis simbolos mniSvneloba eZleva~(118,48).<br />
xeTur ritualebSi, ritualis Sesrulebas (ciTxarias rituali) Tan<br />
axlda cekvebi, romelTa sakulto funqciebidan gamomdinare, es<br />
ukanasknelni SeiZleba davukavSiroT Cvens ferxulebs, romlebic yurSas<br />
sapativcemulod ewyoba: aq ritualSi dafiqsirebuli `ZaRlis xalxis~<br />
miTosur saxeSi SesaZloa swored `yurSas mrevli~ vigulismxoT; Tuki<br />
yurSas samonadireo motivebsac gavixsenebT, ciTxarias ritualSi<br />
~ZaRlis xalxis mier ZRvnad moyvanili msxvilfexa saqoneli~ SeiZleba<br />
aseve nadirobis ritualis erTgvar analogiad miviCnioT, romelSic<br />
ganayofierebis elementebi uxvad moipoveba. qarTul-xeTuri masalis<br />
siaxloves aseve adasturebs xeTur miTologiaSi frTiani yvav-ZaRlebis _<br />
`kursas~ arsebobac, romlebic pirdapir mogvagoneben orbis mier naSob<br />
qarTul - yurSas(107,229). sxvaTaSoris, igive nadirobis ritualis motivi<br />
SeiZleba davinaxoT carfias luviur ritualSi: roca axlagazrda biWi<br />
Txis tyavs moisxams da Semdeg mglisebr ymuils iwyebs, amiT SeiZleba<br />
swored ganayofierebis aqts gadmoscemdes. sakiTxTan dakavSirebiT,<br />
Zalzed sayuradReboa mesxe-javaxeTis folkloruli masala, kerZod<br />
berikaobis analogiuri, berobanas adgilobrivi rituali, romelSic<br />
samonadireo elementebis gaTvaliswinebiT, vlindeba mgel-ZaRlis<br />
adgilobrivi simbolo: `saxilveli berobanas sawyisi, albaT,<br />
ukavSirdeboda sameurneo mniSvnelobis monadireobas, rodesac<br />
monadireebi nadirTRvTaebis dasamwyalobeblad warmosaxavdnen<br />
nadirobas. sof. udis moxucebi gviamboben, rom iq Zvelad `daTvobias~<br />
TamaSobdnen, xolo udis arqeologiuri masala da mesxeTSi Cawerili<br />
xalxuri leqsebi miuTiTeben irmisa da ZaRl-mglis totemur<br />
warmosaxvaze~(118,23).<br />
irmis, rogorc sakulto cxovelis, gamosaxulebebi gvxvdeba<br />
TrialeTis cnobili Tasis qveda frizzec, rasac m. beriaSvili da z.<br />
sxirtlaZe aseve xeTur kulturas udareben:<br />
`erT-erT xeTur teqstSi, romelSic aRwerilia nuntariasxa<br />
rituali, Cven vxvdebiT adgils, sadac saubaria aRniSnul ritualSi<br />
irmebis monawileobaze. ritualis es nawili tardeba q. arinas mzis<br />
86
RvTaebis taZarTan: `mefe Camodis etlidan, dgeba asvlis adgilas, mis<br />
garSemo mocekvave trialebs, Semdeg igi irmebis win gaivlis. meriqifes<br />
uWiravs WurWeli da asrulebs msxverplSesxurebas irmebis win~.<br />
rogorc vxedavT, am ritualSi monawileoben irmebi, rac<br />
maniSnebelia ganaxlebuli sicocxlis gazafxulis ritualisa. irmebis<br />
kavSiri mzis RvTaebasTan ki ufro Zvelia da midis protoxeTur<br />
sawyisebamde. irmebis monawileoba mzis RvTaebasTan dakavSirebul<br />
ritualebSi dasturdeba sxva xeTur teqstebSic. Cvn aq aRar SevudgebiT<br />
imis kvlevas, Tu ratom ukavSirdebian irmebi mzis RvTaebas, saerTod<br />
mzes, amjerad es Cveni kvlevis sagans scildeba. magram mTavaria is, rom<br />
irmebic monawileni arian mzis RvTaebisaTvis esoden damaxasiaTebeli<br />
sikvdil-sicocxlis ciklisa (iremi mzis simbolos gansaxierebaa).<br />
amdenad, TrialeTis Tasis or frizze gamosaxuli procesebi erTmaneTTan<br />
erTi da imave miTiuri cikliTaa dakavSirebuli~(16,141).<br />
Cemi mxriv, davsZen, rom xeTur ritualebSi sxvadasxva liTonisagan<br />
damzadebuli sakulto cxovelTa figurebis gamoyeneba, razedac zemoT<br />
visaubreT, nebsiT Tu uneblied, gvabrunebs mesxeT-javaxeTis sofel<br />
udeSi, romelic esoden saintereso informaciis damtevi aRmoCnda xeTurqarTuli<br />
paralelebis TvalsaCinoebisaTvis: `sof. udis berobanas am<br />
fuZe-fenis gamovlenisTvis gansakuTrebiT sayuradReboa udeSi<br />
arqeologiuri ganZis mopoveba. Zv. w. XII-X ss. udis ganZis erTi nawili<br />
Seicavs mxatvrulad damuSavebul nivTebs, maTze gamoxatulia<br />
fantastikuri ZaRlis (Tu mglis) da irmis gamosaxulebani.<br />
xelovnebaTmcodne al. javaxiSvilma da arqeologma t. CubiniSvilma udis<br />
ganZis nivTebze Sesrulebul gamosaxulebaTa axsnisas Semdegi azri<br />
gamoTqves: `fantastikuri atributebiT aRWurvili ZaRlisa da irmis<br />
gamosaxuleba uTuod unda ukavSirdebodes odesRac realurad sameurneo<br />
mniSvnelobis mqone monadireobas, ramac SemdegSi Taviseburi arekvla<br />
ganicada totemur warmodgenebSi; magram, cxadia, rom droTa<br />
ganmavlobaSi am warmodgenebma dakarges Tavdapirveli azri da misma<br />
nivTierma gamoxatulebamac TandaTanobiT wminda dekoraciuli saxe<br />
miiRo~(118,23).<br />
87
sagulisxmoa, rom qarTulma xalxurma poeziam erTad asaxa mglisa<br />
da irmis sakulto mniSvneloba, romlis arqaul xasiaTs xazs usvams d.<br />
janeliZe: `irmis da ZaRl-mglis totemuri Tu miTologiuri warmosaxvis<br />
gadmonaSTTan dakavSirebiT yuradRebas iqcevs mesxeTSi Cawerili<br />
xalxuri leqsi:<br />
awyverSi daviarebi,<br />
rogorc iremi rqiani,<br />
nadirsa vwyvetam, musrs vaden<br />
vefxvi, focxveri, mgelkaca<br />
pirgableSvili Riani.<br />
zoomorfuli saxierebis anTropomorfulTan sinTezis<br />
TvalsazrisiT, aseve yuradRebas iqcevs `mgelkacas~ dakonkreteba iv.<br />
gvaramaZis mier mesxeTSi Cawerili leqsiT:<br />
Walas viyav mimavali,<br />
Worats Wanmglebs gadveyare,<br />
damibnelda oriv Tvali.<br />
amgvarad `iremi~, `mgelkaca~, `Wanmgeli~... `mgelmuxla beri~ rom<br />
totemuri gadmonaSTis iers atarebs, kargad exmianeba udis ganZis<br />
nivTebze fantastikuri cxovelebis mxatvrul gamosaxulebas da, rogorc<br />
Cans, didi xnis manZilze inarCunebs cxovelmyofelobas~(118,24).<br />
kidev erTxel davubrundebi TrialeTis Tasze gamosaxul<br />
`sicocxlis xis~ motivs. masSi m. beriaSvili da z. sxirtlaZe metwilad<br />
xedaven `kosmiur xes~ da askvnian, rom es ukanaskneli unda iyos<br />
`siuxvisa da siZlieris simbolo da ara sicocxlisa da nayofierebis xe~.<br />
Tumca, Tavad `sicocxlis xis~ motivi arc Tu Sors unda idges `samyaros<br />
xis~ Semecnebisgan. daviwyoT iqidan, rom `samyaros xe~, rogorc sknelTa<br />
makavSirebeli, maradiulobis simboloa, iseve rogorc am ukanasknels<br />
ukavSirdeba `sicocxlis xis~ gamosaxulebac, romelic RvTis baRSi,<br />
edemSia rguli. `sicoxlis xe~ SeiZleba iyos rogorc vazi, aseve<br />
maradmwvane kedari an naZvi, igive `alvis xe~, razedac ukve gvqonda<br />
88
saubari.<br />
TrialeTis Tasze `sicocxlis xis~ axlos mdinaris motivi kidev<br />
ufro aZlierebs am xis samoTxiseul gagebas, vinaidan qarTuli rwmenawarmodgenebiT,<br />
suleTSi mdgar xes aucileblad wyaro Camoudis:<br />
`TeTri cixe dga suleTSi,<br />
wveri cas mimdinaria,<br />
maganeT alvis xei dgas<br />
caSi miudis wveria;<br />
bolozed veSa wyaro dis,<br />
sasmelad gemnieria;<br />
madliann mavlen, wyalsa smen,<br />
codviann mwyurvielnia.~ (24,91)<br />
Sesabamisad, Tasze gamosaxul kompoziciaSi, logikuria, rom es<br />
`maradiuli xe~ mTavar RvTaebasTan iyos darguli, romelic siuxvisa da<br />
nayofierebis momcemia. qarTul xalxur leqsSi, romelic Cven cota<br />
zemoT davimowmeT, `alvad amosuli xis~ nayofis – yurZnis miReba<br />
axalgazrda wyvilisTvis aucilebelia, raTa isini udrood `ar<br />
daSavdnen~. aq `yurZnis miReba~ igive maradisobasTan ziarebaa. gavixsenoT,<br />
rom meore xalxur leqsSi, maranSi amosuli xis motivi v. bardaveliZem<br />
daukavSira didi deda nanas samoTxiseul `mzis baRs~, sadac<br />
mglisTvisacaa sapatio adgili gankuTvnili. Sesabamisad, TrialeTis<br />
Tasze `sicocxlis xis~ Soriaxlos `mwevar-ZaRlebis~ arsebobac<br />
qarTuli religiuri rwmena-warmodgenebiTa da miTo-poeturi saxeebiTaa<br />
ganpirobebuli. sakiTxTan dakavSirebiT, saintereso unda iyos zemoT<br />
damowmebuli leqsis kidev erTxel gaxseneba:<br />
`iagundis maranSia<br />
Sig Rvino da lali bWviso,<br />
Sig alvis xe amosula,<br />
norCia da Stosa Sliso,<br />
zed bulbuli Semomjdara,<br />
gasafrenad frTasa Sliso~<br />
89
ferTa simbolikis gaTvaliswinebiT, leqsSi `lalis~, wiTeli feris<br />
SemotaniT, romelic qarTuli miTosuri warmodgeniT, Suasknelis<br />
simboloa(24,87), SesaZloa adgili hqondes `samoTxis xis~ igive didi deda<br />
nanas `mzis baRis~ alegoriuli suraT-xatis `miwier~ konteqstSi<br />
gadmotanas. sagulisxmoa, rom leqsSi saocari ubraloebiTa da amave<br />
dros siRrmiseuli wvdomiT mocemulia `maradisobis~ aspeqti. aq siuJeti<br />
xom arc warsulSi da arc momavalSi, aramed `mudmiv~, awmyo droSia<br />
fokusirebuli: wiTlad elvarebs Rvino, amosuli norCi alvis xe `Stosa<br />
Sliso~, zed Semomjdari bulbulic `gasafrenad frTasa Sliso~; aq<br />
maradiuli `awmyo~ maradiuli qmnadobisa da ganayofierebis ideiTaa<br />
TiTqos SenivTebuli.<br />
`kosmiuri xis~ motivze saubrisas, aseve yuradsaRebia isic, rom<br />
Sumeruli miTologiis Tanaxmad, mefe-qurumi `kosmiuri xis~ funqcias<br />
asrulebs da misi Zlevamosileba gaTanabrebulia kedaris xesTan.<br />
movigonoT SumerTa mefis, ur-ninurTas xeldasxmisas mis mimarT<br />
gamoTqmuli qaTinauri: `rCeulo kedaro, mSvenebav equris ezoisav, urninurTa,<br />
Sens Crdils Sumeris qveyana mowiwebiT Seuvrdes!~(45,125).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, aseve Zalzed sainteresoa lagaSis VI dinastiis<br />
mmarTvelis gudeas (Zv.w. 2143-2124ww.) qandakebis teqsti, sadac SumerTa<br />
saxelovani mefis erT-erTi insignia aris kverTxi, romelzedac<br />
`samTaviani ZaRlia~ gamosaxuli: `...qimaSis mTaSi spilenZi amoTxara,<br />
misgan kverTxi `nubenuili~ gaakeTa, meluxadan nekerCxali wamoiRo da<br />
daamuSava, zanimis lodi wamoiRo, misgan kverTxi saxelwodebiT<br />
`samTaviani ZaRli~ gaakeTa, oqros madani wamoiRo, kaparWi daamzada.<br />
...wamoiRo, gubinidan, tirifebiT dafaruli mTebidan, tirifebi wamoiRo,<br />
`saxuravis SesaniSnavi frinveli~ daamzada~(108,54). amrigad, SumerTa<br />
mefis `samTaviani ZaRlis~ kverTxi, romelic SesaZloa sami sknelis<br />
kavSirze miuTiTebdes, iseve rogorc ur-ninurTas kedaris xesTan<br />
gaigiveba, TanabarRirebuli miTo-religiuri xat-simboloebia, rac<br />
qarTul eposTan poulobs erTgvar analogs, Tundac Cvens mier<br />
ganxilul xalxur leqsSi: `qalsa vismes erqva SroSani~, sadac mgel-<br />
ZaRlisa da maradmwvane xis simboloebi erTamenTs ejaWveba.<br />
dabolos, TrialeTis Tasze gamosaxuli RvTaebebis mglis tyavis<br />
90
samoseli kidev erTxel gvaxsenebs, rom mglis simbolos samsaxovnebidan<br />
gamomdinare, razedac ukve visaubreT, RvTaebebic, Tu RvTisSvilebic<br />
Sesabamisad, samive sknelis gamgeblebi arian; sknelebs Soris maTi<br />
gadaadgileba ki alegoriulad unda asaxuliyo adresagazafxulo<br />
dReobaTa ciklSi gamarTul sarTulebian ferxulebSi. `sicocxlis xis~<br />
motivi, edemSi, igive suleTSi darguli maradiuli xis analogiaa,<br />
romelic sknelTa makavSirebel `samyaroseuli xis~ gagebas bunebrivad<br />
ukavSirdeba.<br />
91
2. mglis sakulto-ritualuri gamovlineba qarTul eTnografiul<br />
sinamdvileSi<br />
1) `mgeljixvaoba~ da `mgelTuqmeoba~<br />
qarTulma miTo-religiurma sistemam Semogvinaxa `mglis uqmed~,<br />
igive `mgeljixvaobad~ cnobili erTi saintereso rituali, romelsac<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTaSi vxvdebiT:<br />
`aRniSnuli ritualebi mavnebeli cxovelebisa da adamianebis<br />
sawinaaRmdegod iyo mimarTuli. ase magaliTad, didmarxvis pirvel<br />
kviraSi TuSeTSi mglis uqmes icavdnen, gaakeTebdnen mogrZo coms, erT<br />
boloSi xels wauWerdnen viTom Taviao. am coms pirSi qvas Caudebdnen,<br />
viTom es qva Wame saqonlis nacvlado... am dResve iyo mgel-jixvaoba.<br />
ufuari comisgan yvela gamoacxobda `mgel-jixvaobis bacukaebs~, mglis<br />
da jixvis imden gamosaxulebas, ramdeni vaJic yavdaT ojaxSi. SuadRes,<br />
maT soflis saanjmoSi gaitandnen da garkveuli manZilidan bavSvebi<br />
isrebs esrodnen. vinc ras moartyamda, mas ergeboda. Tu vinmes im wels<br />
bavSvi hyavda gardacvlili, adamianis formis gamomcxvar sulis bacukas<br />
gautanda. vinc mas isars moartyamda, misi mSobeli arays gamoitanda da<br />
iq myof ufrosebs micvalebulis sulis Sesandobars aTqmevinebda.<br />
fSavSic am dRes mgelTuqmes icavdnen. kecze cercvs moxalavdnen,<br />
gamoacxobdnen mglis saxis mgelTkvers, romelsac Tvalebs Savi<br />
cercvisgan an naxSirisgan ukeTebdnen. zogi kvers wnelis magvar raimes<br />
Seabamda, TiTqos mgeli dabmuliao. am kvers bavSvebi saniSned<br />
daayenebdnen da isrebs esrodnen, Semdeg SeWamdnen. vinc pirveli<br />
moartyamda, ityoda mgeli movkalio. `daukodavi~ kveris Wama, mglis<br />
gamarjvebas niSnavda~(4,82).<br />
fSavSi `mgelTuqmeobis~ ritualis Sesaxeb informacias gvawvdis s.<br />
makalaTia: ``mgelTuqme~-s didmarxvis pirvel SabaTs uqmoben. fSavlebis<br />
TqmiT, RmerTs mglisaTvis erTi dRe urgunebiao da es dRe kacma uqmad<br />
unda Seinaxoso. vinc gatexavs, imisi cxvar-Zroxac RvTisagan mglisaTvis<br />
dalocviliao. amitom mgelTuqme Zlieri uqmea, metadre mwyemsisaTvis,<br />
romelsac xSirad `exedveba~ mgeli da azaralebs. mgelTuqmeSi<br />
diasaxlisi aiRebs `gurCs~ - sanay qvas da savarcxels da miakravs<br />
92
dedaboZs, rom amiT mgeli daixuTebao, zed anTebul muguzalsac<br />
daaxlis, rom mgels piri daeTuTqoso. zogi cxel kecze cercvsac<br />
moxalavs, `mgels piri daewveso~. acxoben agreTve mgelTkverebs.<br />
mgelTkvera mglis saxisaa da mas Tvalebi Savi cercvis an naxSirisa aqvs<br />
Casmuli. zogi mgelkveras yelze wnelis magvar rames Seabams, viTomc<br />
mgeli dabmuliao. am mgelTkverebs bavSvebi niSanSi Cadgamen da isriT<br />
ramdenjerme unda dakodon da mere ki SeuZliaT SeWma. vinc pirvelad<br />
isars moaxvedrebs, daiZaxebs: `mgeli movkalio~. daukodavi mgliskveris<br />
SeWma ar varga, es mglis gamarjvebas niSnavso~(58,179).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, m. baliauri da n. makalaTia aseve<br />
mogviTxroben: `mglis sawinaaRmdegod iyo erTi uqme, romelsac<br />
`mgelTuqms~ eZaxodnen. gzafxulze, did marxvamde erTi kviriT adre iyo<br />
`mgelTuqmi~. paraskev dRes, saRamoTi, mzis Casvlis Semdeg dadgeboda<br />
`mgelTuqmi~ da grZeldeboda erTi dRe. SabaTs, imave dros, ra drosac<br />
daiWerdnen paraskevs, gavidoda uqmi. roca uqmi dadgeboda yvela<br />
ojaxSi `biWons~ moxalavdnen (qers, siminds an xorblis marcvals<br />
moxalavdnen rkinis qvabSi). diasaxlisi, roca biWons xalavda, kovziT<br />
urevda da Tan ambobda: `RmerTo eeser mautusi mgels piri, rogorc aq, am<br />
qvabSi iwvebis itusebs es biWonio~. mTeli im xnis ganmavlobaSi, sanam<br />
biWoni ixaleboda, diasaxlisi kovziT urevda da gaiZaxoda: `RmerTo eesr<br />
mautusi mgels piri, gamasdagi, gamaxbugi mgels laS-pirio~. rodesac<br />
gaaTavebda daxalvas da gadmodgamda qvabs, ityoda: `RmerTo, eesr<br />
gamaufSruki mgels piri, gamaudagen laS-kbilni. nu gaaxareb Cvenis<br />
saqonis SaWmiTo~.<br />
amis Semdeg biWons bavSvebs aWmevda, mere saparsvels (makratels)<br />
bawriT magrad Sekravda da Tan iZaxoda: `RmerTo eesr Saukar mgels<br />
pirio~. makratels qvis yoreSi Seinaxavda da ityoda: `RmerTo eesr<br />
gauWedi mgels pir-kbili, rom veRar aRebdas laS-ybaso~. meore dRes,<br />
roca mgelTuqmi gaTavdeboda, makratels gamoitanda, gaxsnida da ityoda:<br />
`gavid mgelTuqmi. eesramc gaerTxmis mglis pirio~. mgelTuqmis dros,<br />
SabaT dRes gamoacxobdnen `baCayuraebs~ (sam an oTx qimian-fexebian<br />
purebs) da bavSvebs miscemdnen. bavSvebi `baCayurebs~ dadebdnen sadme<br />
moSorebiT da isars esrodnen. amiT mTavrdeboda mgelTuqmi~(11,132).<br />
93
vfiqrob, purisgan, xorbleulisgan mglis gamosaxulebis gamocxoba,<br />
upirvelesad unda miuTiTebdes, rom mgel-ZaRlis simbolos<br />
saqarTveloSi garkveuli kavSiri unda hqonoda marcvleul kulturebTan<br />
da SesaZloa am marcvleuli kulturebis `mfarvel suladac~<br />
moiazreboda. mgel-ZaRlis simboluri gamovlinebebi da misi solaruli<br />
aspeqtebi, razedac qvemoT visaubrebT, am varaudis SesaZleblobas ar<br />
gamoricxavs. sakiTxTan dakavSirebiT, bunebrivia gavixsenoT T. oCiauris<br />
mier qarTlSi dafiqsirebuli masala: `ZaRli xalxisaTvis puris<br />
mompoveblad da sxva sikeTis momtanad gvevlineba... ufro winaT, -<br />
gviambobs mTxrobeli, _ Camoyrian Turme cidan qadas, nazuqs da xalxi<br />
imas Wams. erT qals puriT bavSvi gauwmendia (gasvrila bavSvi). gamwyrala<br />
RmerTi da puri aRar Camouyria zevidan – TviTon moxnano. RmerTs<br />
Cameevlo da eTqva _ erTi kvali moxani geyofao. mere is ro wavida<br />
guTnisdedam Tqva _ erTsac movxnav da meoresacao. bevri moxna,<br />
gamoevlo ieso qristes ukan da eTqva: xaniT, TeseT da ver gaZexiTo.<br />
pirveli sami kvali rom moexna da daefarcxa, Ziridan esxa TavTavi,<br />
meore dRes ro bevri moxna, imaze gawyra RmerTi, dausva am TavTavs xeli<br />
da sxepams. ro aitana Tavamde, ZaRlma Seyefa, rom Cemi lukma mainc<br />
datoveo. imisaTvis gauSva. exla ro TavTavi marto wverSia, imito aris”.<br />
`ca rom maRla wasula da lavaSi aRar Camodioda, xalxi damSeula. aRar<br />
ician puris saxeli. unda uTxran meufesa da aRar ician rogora<br />
sTxovon, aRar ician rogor dasTeson, mere wasulan da lekvs uTqvia _<br />
amaT puri undaTo~ (79,19-20).<br />
marTalia, `mgelTuqmeoba~ gareuli nadirisgan saqonlis dacvas<br />
isaxavda miznad, aRniSnuli rituali imavdroulad, mglisadmi, rogorc<br />
sakulto datvirTvis mqone cxovelisadmi, Tayvaniscemasac unda avlendes.<br />
amas gvafiqrebinebs is faqti, rom svanuri monacemebiT, v. bardaveliZis<br />
mixedviT, `mgelTuqmeobis~ ritualis dros, garda imisa, rom cxveboda<br />
mglisadmi Sewiruli kverebi, aseve warmoiTqmeboda savedrebeli magiuri<br />
teqstebi da Selocvebi, rac erTi mxriv, emsaxureboda am cxovelis<br />
gauvneblebas, xolo meore mxriv, mis momadlierebas, albaT swored<br />
imitom, rom mglebi, svanTa rwmena-warmodgeniT, `didi RmerTis ZaRlebi<br />
iyvnen~: `...во имя данного класса животных существовали календарные дни запрета<br />
работы и праздники, называемые у грузин мгелт укми или мгелт квераоба, у сванов<br />
94
тхероб, литхар или тхереми лампроб, в которые совершались магические действия,<br />
произносились заклинания и молитвы, преподносились волкам обрядовые хлебцы, а у<br />
сванов так называемая «волчья порция» гело лагяп, возжигались факелы и т.д. Одни из<br />
этих обрядовых действий и словесных формул преследовали цель обезвредить, а другие<br />
задобрить зверей и таким путем уберечь от них скотину... По верованиям сванов, волки<br />
имелись, например, у «Великого бога» и они назывались «собаками Великого бога», у<br />
Джгырага и тоже именовались «собаками Джгырага», у Мацхвар и назывались «собаками<br />
Мацхвар». Сваны обращались к божествам с молитвой не насылать на них своих «собак»,<br />
разумея под последними именно волков божества. Волки – «собаки» часто упоминались и<br />
в сванских формулах проклятий («да нашлет на того то такое то божество своих<br />
«собак»)~(12,47-48).<br />
naTqvamis gaTvaliswinebiT, warmodgenil ritualSi mglis<br />
gamosaxulebisTvis isrebis daSenas, mis `daTofvas~, SesaZloa aseve<br />
mglis, rogorc `RvTaebrivi cxovelis~ mimarT Tayvaniscemis konteqsti<br />
moeZebnos da ar iqnas gagebuli mxolod rogorc mtacebeli cxovelis<br />
mimarT gamoxatuli siZulvili. gaviTvaliswinoT isic, rom mglis<br />
gamosaxuleba gamomcxvaria purisgan, romelsac qarTuli religiuri<br />
azrovnebis ganviTarebis yvela etapze Teofagiuri datvirTva hqonda.<br />
SesaZloa mgel-ZaRlis simbolo erT dros saqonlis mfarvel RvTaebadac<br />
moiazreboda, rasac erTi mxriv unda mowmobdes balsqvemo svanebSi<br />
mgelTa mbrZaneblis – mamberis figura, romelic `связывал пасть волкам,<br />
когда был доволен сванами и, напротив, напускал их на скотину сванов, если сваны<br />
заслуживали его гнева~(12,47), xolo meore mxriv, xevsureTSi, kerZod<br />
~xaxmatis jvarSi, `mwevris saflaviT~ cnobili salocavi, sadac<br />
swiravdnen msxverpls cxvar-saqonlis gamravlebisaTvis. es salocavi<br />
Savi ZaRlis saxiT hyavdaT warmodgenili. aq ar SeiZleba yuradReba ar<br />
gavamaxviloT qarTlis cxovrebis XIII saukunis erT qronikaze, romelic<br />
gvamcnobs, rom didoelebi uniSno, Sav ZaRls scemeno Tayvans~(109,18).<br />
niSandoblivia aseve, xevsureTSi saqonlis gadenisas mwyemsTa SeZaxili:<br />
geri, ageri (97,22), rac Zalauneburad gvaxsenebs mglis megrul saxels –<br />
geri. sakiTxTan dakavSirebiT, gavixsenoT romaelTa mwyemsTa da jogTa<br />
mfarveli RvTaebis, favnusis metsaxeli _ luperkusi, romelic `mglebis<br />
ganmdevnels~ niSnavs; mis sapativcemulod Tebervlis TveSi imarTeboda –<br />
95
luperkaliebi, romelsac ganwmendis, Svilierebis, nayofierebis<br />
mniSvneloba hqonda (20,111).<br />
niSandoblivia, rom totemuri rwmena-warmodgenebis mixedviT,<br />
sakraluri cxovelis Tayvaniscema SeiZleba ukavSirdebodes winaparTa<br />
kults(32,236); Sesabamisad, mglisTvis isrebis daSena, misi `daTofvac~<br />
SeiZleba mgelTan, rogorc sakulto-totemur winaparTan `kavSiris<br />
damyarebas~, masTan `sulieri~ ZafiT dakavSirebas, RvTaebriv, totemur<br />
energiasTan ziarebas niSnavdes. mglis `daTofvis~ am konteqstSi danaxvas<br />
xels uwyobs amave ritualSi gardacvlili bavSvis saxelze gamomcxvari<br />
bacukas `monawileobac~. amgvari bacukas isriT `daTofviT~ saiqio<br />
samyarosTan, `suleTTan~ kontaqti unda momxdariyo, ris Semdegac<br />
gardacvlilis ojaxis wevrebi ritualSi monawile `isris msrolelebs~<br />
aryiT Sesandobars aTqmevinebdnen. mgelTuqmes rituali moicavs<br />
nayofierebis elementsac, vinaidan cxveba imdenive puri, ramdeni vaJicaa<br />
ojaxSi, amitomac marcvleuls, romelic ritualSi monawileobs swored<br />
biWoni hqvia. moxaluli biWonis, iseve rogorc mgelTkveris,<br />
bavSvebisTvis sakvebad micema ki SeiZleba aRqmuli iyos rogorc<br />
`sakulto-totemur cxovelTan ziarebis aqti~, am ukanasknelisTvis Zalis<br />
droebiT `warTmeva~ da maTi bavSvebisTvis `gadacema~. angariSgasawevia is<br />
faqtic, rom `daukodavi~ kveris Wama mglis gamarjvebas niSnavda,<br />
Sesabamisad mglisTvis `nayofierebis warTmeva~ misi gamosaxulebis mqone<br />
`puris dakodviT~ unda momxdariyo. sxavaTaSoris, mgelTuqmeobis<br />
rituali rom nayofierebasTanacaa dakavSirebuli amazed unda mowmobdes<br />
is faqtic, rom am uqme dRes xevsurebs gomuris daxveta ekrZalebodaT _<br />
savaraudoa dovlaTis dakargvis SiSiT; aseve am dRes ikrZaleboda rkinis<br />
nebismieri saxis iaraRis xmarebac. Tuki vinme SemTxveviT mainc ixmarda,<br />
iaraRisTvis pirze unda ekbina da Sendoba eTxova (aRniSnuli<br />
mosazrebebi ekuTvnis Satilis mkvidrs, koba WinWarauls, romelic<br />
Cavwere savele muSaobis dros xevsureTSi 2008 wlis ivlisSi). aRniSnuli<br />
miuTiTebs imaze, rom mglis simbolos kavSiri unda hqonoda rkinasTan<br />
da Sesabamisad sabrZolo Tu sayofacxovrebo iaraRTanac. amis dasturia<br />
Tundac kolxur saritualo culebze mgel-ZaRlebis gamosaxulebebi.<br />
amrigad, garda im uaryofiTi damokidebulebisa, rac mglis mimarT<br />
vlindeba, zemoT motanil ritualebSi aseve adgili unda hqondes mglis,<br />
96
ogorc sakulto-totemuri cxovelis mimarT Tayvaniscemis<br />
gamovlinebasac. aseTi ambivalenturi damokidebuleba sakraluri<br />
cxovelis mimarT sruliad misaRebia totemuri rwmena-warmodgenebis<br />
TvalsazrisiT (91,38).<br />
vfiqrob, saritualo mgelTkverSi unda momxdariyo mzisa da<br />
cecxlis fitolatriuli da zoomorfuli simboloebis Serwyma, radgan<br />
`xorbali~ da `mgeli~ mzis sakulto semantikaSia gasaazrebeli. svanuri<br />
saweso puri lemzir fonetikur siaxloves iCens rogorc mzesTan, aseve<br />
cecxlTan _ lemesg. aseve mxedvelobaSia misaRebi msgavseba saweso pur<br />
kversa da cecxlis, sinaTlis mniSvnelobiT naxmar kvars Soris, razedac<br />
sagangebod amaxvilebs yuradRebas v. bardaveliZe(12,14). sakiTxTan<br />
dakavSirebiT, sainteresoa, `puris~ sakraluri kavSiri `marjvena xelis~<br />
simbolikasTan. rogorc Teimuraz batoniSvili ganmartavs: `SoTi puri<br />
swored RvTis samsaxurad SemarTuli kacis marjvenis, mklavis saxed<br />
gamomcxvari puria~(117,169). aRniSnuli mosazreba exmianeba aRmosavleT<br />
saqarTvelos mTaSi gavrcelebul gamoTqmas: mxarkveriani, romelic<br />
meomari arwivis, mebrZoli vaJkacis epiTetia(115,166). imis gaTvaliswinebiT,<br />
rom saweso `kveri~ sinaTlesTan, mzesTan asocirdeba, vfiqrob,<br />
`mxarkverianSi~ gadmocemuli unda iyos swored marjvena xelis mziuri,<br />
`gamanayofierebeli~ aspeqti, rac vlindeba Tundac im faqtiT, rom<br />
svaneTSi gavrcelebuli tradiciiT, mokluli nanadirevis marjvena beWi<br />
ewireboda jgrags, wm. giorgis (wm. giorgis solarul aspeqtebs<br />
dawvrilebiT qvemoT ganvixilavT), romelic monadireTa mfarvelad<br />
moiazreboda da imavdroulad `mgelTa mbrZanebelic~ iyo(12,48). aqve<br />
droulia gavixsenoT brinjaos sakidi yobanuri arqeologiuri masalidan,<br />
romelic warmoadgens gaSlil xels, romelzedac mgel-ZaRlebia<br />
gamosaxuli (33,69) (sur.#5,6). aq, eWvgareSea saqme unda gvqondes `marjvena<br />
xelTan~, romelic iseTive `mziuria~, rogorc masze gamosaxuli mgel-<br />
ZaRlebi.<br />
puri rogorc ziarebis mTavari atributi pirdapir kavSirSia<br />
sulTan da `suleTTan~. amis naTeli magaliTia Tundac is, rom<br />
ritualSi gamoyenebuli `biWoni moxaluli suladia~, rac sulTan avlens<br />
kavSirs. yuradRebas iqcevs agreTve puris danawevrebis konteqstSi<br />
gamoyenebuli gamoTqma: `puris dafSvna~, vinaidan rogorc cnobilia, fSa,<br />
97
fSe marcvlebi sulTanaa dakavSirebuli iseT sityvebSi rogoricaa<br />
fSvina, safSvinveli da sxv. rogorc i. javaxiSvili SeniSnavs `fSva Zvel<br />
qarTulad surnelis gamoRebasac niSnavs. yabardoulad suls,<br />
sicocxles, cxovelur Zalas fse ewodeba, xolo svanurad lifSire,<br />
Sobas gamravlebas niSnavs~(117,35,38).<br />
safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom qarTul yoveldRiur metyvelebaSi<br />
ase xSirad naTqvami `puris dafSvna~ imTaviTve unda Seicavdes<br />
qristianuli evqaristiis, ziarebis ideas. rac Seexeba zemoT moyvanil<br />
ritualSi mglis `puris sxeuls~, es ukanaskneli naTlad miuTiTebs<br />
mglis simbolur kavSirze marcvleul kulturebTan da `suleTTan~,<br />
miTumetes rom purTanaa dakavSirebuli mglis, rogorc fsiqopompis<br />
aspeqti (2,76).<br />
puriT ziarebas rom Sorsgadgmuli fesvebi aqvs qarTul<br />
tradiciaSi, amis dasturia saqarTveloSi gavrcelebuli<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklis – berikaoba/yeenobis erT-erTi<br />
rituali: `yeens Tavze daadeben mrgvlad moxveul “Wils” – “Cala-burdas”<br />
da misive zomis xmiad purs. lxinis damTavrebis Semdeg yeens xmiads<br />
aaclian, nawilebad daamtvreven da mas mrevlze gaanawileben, raTa<br />
kargad yofna da mosavlis siuxve daibedon. xmiadis Sesaxeb amboben:<br />
“pur-wyalia ega glexis sasmel-saWmeli; Tu vinmes uRonobas, sisustes<br />
SeamCneven, hkiTxaven: yeenis puri ar giWamia, egre rom xaro amboben,<br />
visac eg uWamia, Ronieric is ariso”. sagulisxmoa moyvanili citatis<br />
avtoris komentari: `nayofierebis RvTaebisaTvis aRniSnuli puris<br />
Tavsaburavad xmarebas, albaT, Teofagiuri mniSvneloba hqonda “mzis”<br />
kveriT ziarebis gamo. yeeni/berika/mefe “mefis” titulis matarebeli,<br />
RvTaebrivi warmoSobis sakraluri piri nayofierebis RvTaebasTan<br />
wilnayaria da amdenad Tavsaburavi mrgvali xmiadis saxiT miTosuri mzis<br />
amqveyniur hipostasad CaiTvleba~ (81, 45, 137).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, angariSgasawevia isic, rom adrebrinjaos<br />
xanaSi, `gansakuTrebuli adgili arqeologiur gaTxrebSi ukavia ormagi<br />
kedliT Semofarglul, mrgvali formis nagebobas, romelic dasaxlebis<br />
yvelaze maRal adgilzea aSenebuli da warmoadgens savaraudod<br />
xorblis saerTo sacavs. am droisTvis, aseTi Senoba unikalurad miiCneva,<br />
Tumca xorblis Sesanaxi ormoebis raodenoba, romlebsac igive<br />
98
daniSnuleba hqondaT, dafiqsirebulia arqeologebis mier sxva<br />
Zeglebzec~(51,101). am `pirvelyofil beRlebs~ SesaZloa ritualuri<br />
datvirTvac hqonodaT da warmoadgendnen sakulto mzis analogias,<br />
razedac unda miuTiTebdes erTi mxriv, maTi simaRleze gaSeneba, xolo<br />
meore mxriv, maTi wriuli forma. marTlac, `qarTvelTa sarwmunoebriv<br />
warmodgenebSi wriseburi da mrgvali obieqtebi mzisa da savse mTvaris<br />
gamosaxulebebTan iyvnen damsgavsebuli da asocirebuli~(6,63). mTaze,<br />
goraze gaSenebul `xorblis sacavebs~ rom sakulto datvirTvac unda<br />
hqonodaT, amazed TiTqos unda miuTiTebdes saritualo ferxulis<br />
saxelwodeba `qorbeRela~. jer erTi ferxulis Sesrulebis tradiciuli,<br />
wriuli xasiaTi ukve gvabrunebs mzis semantikasTan, meorec yuradRebas<br />
iqcevs Tavad marcvali qor-i, romelic `qori (gori, gvari) Senobasac<br />
niSnavs da socialur erTeuls, gvars... romelic maRlobze binadrobda<br />
da mtkice (socialur) organizacias warmoadgenda~(6,71). amasTanave,<br />
`ferxuli `qorbeRela~ SeiZleba ganvixiloT rogorc sarTulebiani,<br />
maRali Senoba (Sead. sulxan-saba: `qori _ saxli saxlzed agebuli;<br />
qored-qoredi _ oTxi, xuTi saxli saxlze Senebuli~). v. bardaveliZis<br />
mosazrebiT, `qorbeRelad dawyoba~, `dabeRvla~ sakulto beRlis<br />
gadaxurvis struqturasTan dakavSirebuli teqnikuri xerxis<br />
aRmniSvnelia da gardigardmod dawyobas niSnavs~(6,73).<br />
`mgelTuqmeobis~ ritualSi aseve yuradRebas iqcevs mglis piris<br />
akvris epizodi; aq `mglis piri~ dakavSirebulia xorbalTan _ biWonTan.<br />
ritualis Sesrulebis dros diasaxlisi iTxovs, rom rogorc biWoni<br />
iwvis da itruseba igive mglis xaxasac daemarTos. simpaTetur magiaSi<br />
arsebuli analogiis principis mixedviT, mocemul SemTxvevaSi, xorbali<br />
_ biWoni, mglis piris analogiaa. gamodis `piri~ da `puri~ fonetikuri<br />
siaxlovis garda Sinaarsobrivi TvalsazrisiTac unda iyvnen<br />
dakavSirebulni. am kavSirs unda ganapirobebdes `pirisa~ da `puris~<br />
mziur-cecxlovani xasiaTi. gavixsenoT, qarTuli miTosuri ZaRli yurSa,<br />
romlis yur-tuCi oqrosia, xolo xma Weqa-quxilis, romelic RvTis nebis<br />
gamovlinebad moiazreba da kavSirSia sityvasTan. amazed unda mowmobdes<br />
qarTuli gamoTqmac: `azris gaelveba~, rac sityvas, rogorc ukve azris<br />
Sedegs, akavSirebs mziur-cecxlovan energiasTan.<br />
Tuki gaviTvaliswinebT imas, rom piri `RvTis sadgomia~ da<br />
99
dakavSirebulia sityvasTan da sityva kidev cecxlTan da<br />
nayofierebasTan, SegviZlia davaskvnaT, rom puric, rogorc mziurcecxlovani<br />
semantikis Semcveli, SesaZloa dakavSirebuli iyos<br />
sityvasTan, metyvelebasTan da Sesabamisad damwerlobasTanac. purisa da<br />
cecxlis urTierTmimarTebasTan dakavSirebiT, niSandoblivia, rom<br />
mTiuleTSi, e.w. `did komlze~ dawesebuli `saxato begara~ gulisxmobda 1<br />
litr qers Tu qersvels, rasac `cecxlis begaras~ eZaxdnen(110,161).<br />
niSandoblivia, rom Suamdinarul miTologiaSi `RmerTis sityva~<br />
dakavSirebulia `purTan~, xolo orive maTgani ki gamanayofierebel,<br />
sasicocxlo ZalebTan: `erT Sumerul teqstSi enqi ambobs:<br />
sityva Cemi cas miswvdeba –<br />
da siuxvis wvima iwvimebs cidan;<br />
miwas miswvdeba –<br />
da mcenareuli gaCndeba miwad;<br />
amwvanebul yanas miswvdeba _<br />
da Cemi sityviT mosavali uxvad daxvavdeba<br />
RmerTis arsebidan mis bageTa wiaR sityvasTan erTad sicocxlec ibadeba;<br />
RmerTi ityvis sicocxles `Tavisi tkbili bageebiT~, ise rom sityva<br />
sicocxlea Tavad: `puria naTqvami misi, sicocxlea sityva misi~, Sd. `me<br />
var puri da cxovreba~, _ ambobs Tavad sityva-qriste~(45,94).<br />
ar aris gamoricxuli, Tavad enqis sityva, romelic<br />
gamanayofierebeli Zalis mqone `siuxvis wvimas awvimebs~ cidan,<br />
dakavSirebuli iyos Weqa-quxilTan, imave principiT, riTac miTosuri<br />
yurSas `Weqa-quxilis xma~ RvTis sityvis gamovlinebad vcaniT. es<br />
msgavseba miT ufro TvalsaCino gaxdeba Tuki aRvniSnavT imasac, rom<br />
miTosur yurSas gamanayofierebeli funqciebic eniWeba, vinaidan misi<br />
miTosuri saxe vlindeba adresagazafxulo dReobaTa ciklSic.<br />
berikaobis ritualSi yuradRebas iqcevs berikas ucilobeli<br />
atributi, xis xmali, romelsac ritualSi falikur-gamanayofierebeli<br />
funqcia aqvs. rogorc Cans `falikuri xmali~, rogorc marjvenis<br />
`gagrZeleba~ dakavSirebulia mzesTan, cecxlTan da gamoricxuli araa<br />
sityvasTanac, rogorc `RvTaebrivi nebis~ gamovlinebasTan. Tuki<br />
100
movigonebT, rom amiranis eposSi, RvTaebrivi gmiris xmlis Wedvis<br />
procesi dakavSirebulia Weqa-quxilTan (sakiTxs dawvrilebiT ufro<br />
qvemoT SevexebiT), romelic RvTis `nebis gamovlinebadaa~ miCneuli,<br />
riTac dajildovebulia qarTuli miTosuri ZaRlis - `yurSas xmac~, rac<br />
mis saxes aSkarad `RvTaebrivs~ xdis, xmlisa da sityvis kavSiri naTeli<br />
xdeba. SemTxveviTi arc is unda iyos, rom sityva xmalSi fuZed `xma~ devs.<br />
xmali kavSirs poulobs purTanac, sadac makavSirebeli rgoli,<br />
swored `sityvaa~. marTlac, Tuki movigonebT, rom SoTi puri RvTaeba<br />
armazs ewireboda `mklavisa Zlierebisa da xrmlisa mkveTelobisaTvis~<br />
(117,169) da Tu imasac gaviTvaliswinebT, rom maxvili RvTis sityvis<br />
gamovlinebaa, rogorc es ioanes gamocxadebaSia naTqvami: `misi piridan<br />
gamodis basri maxvili, rom igi dascxos erebs da igi damwyevsavs maT<br />
rkinis kverTxiT~(gamocxadeba ioanesi, Tavi 19), kavSiri pursa da sityvas<br />
Soris mkafio xdeba. maxvili da zeciuri puri (`me var puri zecidan<br />
Camosuli~ - ioanes saxareba, Tavi 6) ieso qristes religiuri<br />
simboloebia da uflis sityvas unda ukavSirdeobodes. rogorc cnobilia<br />
`kanonikuri teqstiT erTmaneTTan aris dawyvilebuli RvTis sityva da<br />
arsobis puri: ara xolo puriTa erTiTa darCebis kaci, aramed RvTis<br />
yoveli sityviT~(43,214).<br />
xmlis da puris urTierTmimarTeba mocemulia raWuli saaxalwlo<br />
puris saxelSi: ``xmlis triali~, romelsac xmlis forma hqonda da<br />
mamakacebisTvis iyo gankuTvnili~ (96,1471). aqve, imasac davsZen, rom berika<br />
da saaxalwlo ritualuri puri “basila” mamrobiTobis aRmniSveli<br />
asoTi iyo gamosaxuli da orives mizans mcenareTa da cxovelTa<br />
ganayofierebaze zemoqmedebis moxdena warmoadgenda(81,82).<br />
Tavdapirveli damwerloba swored purTan, miwaTmoqmedebasTan,<br />
ganayofierebasTan iyo dakavSirebuli. aqedan unda iRebdes saTaves puris<br />
`falikuri~ xasiaTi. Zveli bustrofedonuri damwerloba saTaves swored<br />
miwaTmoqmedebidan iRebs da kavSirs avlens ganayofierebasTan: `g. Citaias<br />
azriT, xvna xalxuri gagebiT magiuri aqtia, sadac miwa mdedrobiTi<br />
sqesis warmomadgenelia, xolo erqvani _ falosi~(81,160). pureulis<br />
Teslis aRmniSvneli sityva marcvali aseve niSnavs, `raime azris Canasaxs,<br />
agreTve bgeras an bgeraTa jgufs, romelic erTi amosunTqviT<br />
warmoiTqmeba~(95,74). niSandoblivia isic, rom sametyvelo bgeris<br />
101
aRmniSvneli _ aso, aseve ukavSirdeba sxeulis nawilebs, gansakuTrebiT<br />
ki mamakacis sasqeso organos mniSvnelobiT, rac xazs usvams<br />
Tavdapirveli damwerlobis kavSirs ganayofierebis aqtTan. Tuki mgel-<br />
ZaRlis kulti purTan da Sesabamisad, sityvasTanac unda yofiliyo<br />
dakavSirebuli, rogorc es davinaxeT `yurSas saxeSi~ (romlis Weqaquxilis<br />
xma RvTis sityvis gamovlinebad vcaniT), maSin gamarTlebulad<br />
gveCveneba isic, rom `samgreloSi ZaRlis lekvis aRmniSvneli _ kutu,<br />
kuta, kutavi~ (117,206) aseve ixmareba gvar-saxelebSi da mamakacis sasqeso<br />
organos mniSvnelobiTac, xolo `kuti imavdroulad nakverCxlebze<br />
gamomcxvari puria~(94,1446), rac gankuTvnili iyo ZaRlisTvis da<br />
ritualuri datvirTva hqonda (79,21).<br />
kuta/kutavis paraleluri formaa koti-kotia, romelic<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklis mTavari personaJis, berikas<br />
oreulis, lazares epiTetia: `lazares saxelis varianti “koti-kotia”<br />
misi tabuirebuli, metaforuli saxelia, romelic RvTaebis faliurobas<br />
aRwers da aqcents svams nayofierebis funqciaze (85,242).<br />
amrigad, kuta/kutavi/koti/kotia sakulto-saritualo datvirTvis<br />
mqone sityvebia, romlebic TavianTi mniSvnelobiT qmnian nayofierebasTan<br />
da gamravlebasTan dakavSirebul simboloTa erTobliobas: ZaRli, puri,<br />
xmali, falosi.<br />
kuta/kotias simboloebi: puric, xmalica da falosic ukavSirdeba<br />
sityvas, Tu gnebavT `RvTis sityvas~, romelsac umaRlesi<br />
gamanayofierebeli Zala eniWeba da romelic swored mgel-ZaRlis<br />
simboloSia davanebuli. marTlac, Tuki mivubrundebiT, T. oCiauris mier<br />
qarTlSi mopovebul savele masalas, upurod darCenil xalxs, RmerTTan<br />
Suamavlobas swored ZaRli uwevs, romlis wyalobiT xalxi xvna-Tesvis<br />
codnas xelmeored iZens.<br />
kut fuZis sakulto-religiuri xasiaTi unda asaxuliyo qarTul<br />
eTno-toponimikaSi da ara marto; am fuZes urartus dasaxelebebSic<br />
vxvdebiT: `kut-fuZiT nawarmoebi saxelebi erTnairad aris gavrcelebuli<br />
rogorc samxreT-dasavleT saqarTveloSi, ise samegrelosa da imereTSi.<br />
magaliTad, Woroxisa da aWariswylis auzebSi vxvdebiT Semdeg saxelebs<br />
quTauri, quTureTi, kvitaura, kvitauri, kvitamere, kvitieTi da sxv.<br />
samegreloSi damowmebulia Zalian saintereso forma am saxelisa:<br />
102
cxakaias raionSi sasamne adgils ewodeba lekutora, romelSic aSkarad<br />
gamoiyofa samegrelos toponimiisaTvis damaxasiaTebeli `le~ prefiqsi.<br />
kut-fuZian saxelTa aseTma gavrcelebam unda moxsnas argonavtikis<br />
kutaiis mxolod quTaisTan dakavSirebis sakiTxi. tiglaTpalasar III Zv. w.<br />
735 wels dapyrobil urartus qalaqebsa da soflebs Soris asaxelebs<br />
sofel kutas. urartus teritoriaze punqti kutu dasaxelebuli aqvs<br />
agreTve tiglaTpalasar III Svils sargon II. friad sagulisxmoa, rom<br />
pilosis warwerebSi vxvdebiT dasaxlebuli punqtebis saxelebs,<br />
romelnic TiTqmis ar gansxvavdebian rogorc antikuri kutaia, ise<br />
qarTuli quTaisis saxelebisagan~ (69,87).<br />
mgel-ZaRlis kavSiri marcvleul kulturebTan gvxvdeba aseve<br />
sxvadasxva kulturebSi. safrangeTSi da zogadad evropaSi gavrcelebuli<br />
rwmena-warmodgenebis Tanaxmad, `marcvleulis, puris suli mgelSia;<br />
safrangeTSi, kerZod sofel champberry-Si, arsebobs Cveuleba, romlis<br />
Tanaxmad, “roca momkelebi bolo Znas Sekraven, mas mglis saxels<br />
arqmeven da yvirian: “aq mgeli zis”’. germaniaSi, kiolnTan axlos,<br />
arsebobda wesi, romlis mixedviT, bolo Znas mglis formas aZlevdnen~<br />
(92,420-421).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT aseve sagulisxmoa cnobili frangi<br />
mwerlis, JorJ sandis sityvebi, rom `mis mSobliur sofel berry-Si man<br />
moismina Tqmuleba mglebze, rogorc mbrZaneblebze, Tanac es Tqmuleba<br />
imdenad seriozuli xalxis mier iyo moyolili, rom man arc ki icoda ra<br />
efiqra~ (52,45). aRniSnuli SeiZleba gamowveuli yofiliyo imiTac, rom<br />
safrangeTSi da germaniaSi yanis daraji mgelia: “roca TavTavebs qari<br />
arxevs, amboben mgelma gadaurbinao, agreTve gavrcelebuli wesis<br />
Tanaxmad, Tuki mkis dros mindorSi mgeli gairbens da mas kudi<br />
daSvebuli aqvs nayofierebis da kargi mosavlianobis niSania~ (92,419).<br />
sakiTxTan mimarTebaSi sainteresoa aseve etruskuli xTonuri RvTaeba –<br />
velTa, romelic mglis saxiTaa warmodgenili: `m. palotino velTas<br />
mindvrebis geniad warmogvidgens, xolo fr. meserSmidti am etruskuli<br />
demonis gamosaxulebas ramdenime urnazec ki xedavs, sadac Cans erTgan<br />
mgelTaviani, xolo meoregan mglis niRbiani da gvelebiani, miwidan<br />
amomavali RvTaeba~(49,71). aqve SeiZleba isic movigonoT, rom cnobil<br />
TrialeTis Tasze, romelzec nayofierebasTan dakavSirebuli ritualia<br />
103
asaxuli, procesiis monawile qurumebis samosSi figurirebs Zirs<br />
daSvebuli mglis, zogierTi mosazrebiT meliis kudi (8,35).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, angariSgasawevia isic, rom CeCnurSi mglis<br />
aRmniSvneli sityva Борз praqtikulad identuria fetvis aRmniSvneli<br />
sityvisa Борц. mxedvelobidan ar unda gamogvrCes arc siuxvisa da<br />
dovlaTis gadmomcemi CeCnuri sityva _ Беркат (88,32,33), romelic qarTuli<br />
baraqisa da lazuri bereqeTis sinonimad gvevlineba.<br />
mglis kultTan dakavSirebuli frangul-qarTuli paraleli kidev<br />
erT saintereso detals avlens. dasavleT evropaSi gavrcelebuli<br />
rwmena-warmodgenebiT, `mgeli metyvelebis unars arTmevs mas, visac `avi<br />
TvaliT~ Sexedavs~(52,44). analogiuri rwmena-warmodgena dafiqsirebul<br />
iqna Cems mier xevsureTSi savele muSaobis dros; Cemi respondentis,<br />
TqmiT, `mgeli ise Seereva cxvars verc gaigeb. xSirad uTqvamT mwemsebs:<br />
mgeli ki davinaxe, magram xmis amoReba ver SevZeli, mgelma Cemi xma<br />
waiRoo... da ase waiRebdnen saqonels~ (aRniSnuli mosazreba ekuTvnis<br />
Satils mkvidrs, SoTa (apareka) WinWarauls, romelic Cavwere 2008 wlis<br />
ivlisSi piriqiTa xevsureTSi savele musaobis dros). gamodis magiuri<br />
dacvis mizniT `mglis enis jibiT tarebac~ (11,131-133) konkretul mizans<br />
emsaxureboda da SesaZloa gulisxmobda `avi Tvalisgan~ Tu `avad<br />
mosaubrisgan~ Tavdacvas. aqve imasac davsZen, rom mglis aRmniSvneli<br />
afxazuri `bag~ (102,79) fuZe kavSirs poulobs bagesTan, anu pirTan,<br />
metyvelebasTan, rac zemoTnaTqvamis gaTvaliswinebiT, SemTxveviTobiT ar<br />
aixsneba. sxvaTaSoris, sakiTxTan dakavSirebiT yuradRebas ipyrobs<br />
italielTa yoveldRiur metyvelebaSi damkvidrebuli gamoTqma: ~In bocca al<br />
lupo”, rac niSnavs “mglis xaxas,~ `mglis xaxaSi yofnas~ da Tavad<br />
italielTa ganmartebiT unda niSnavdes saxumaro formiT warmatebis<br />
gamoTqmis survils im piris mimarT, romelic raime seriozuli gamocdis<br />
winaSe dgas. aqve davsZen, rom es gamoTqma gansakuTrebuli popularobiT<br />
sargeblobs studentTa Soris, raRa Tqma unda, gamocdebis wina periodSi.<br />
SeiZleba gamovTqvaT varaudi, rom am konkretul SemTxvevaSi, `saxumaro<br />
ganwyobis~ miRma dgas mglis uZvelesi religiuri aspeqti, romelic<br />
sityvasTan da metyvelebasTan aris dakavSirebuli da romelic eris<br />
koleqtiurma mexsierebam odnav profanuli formiT dRemde `moitana~.<br />
italiuri gamonaTqvamidan kargad Cans, rom `mglis xaxas~, am konkretul<br />
104
SemTxvevaSi, sikeTis motana SeuZlia, gansakuTrebiT metyvelebis<br />
konteqstSi, albaT swored imitom, rom is `pircecxlia~, `mziuria~ da<br />
Sesabamisad ganayofierebis unariT dajildovebuli. aqve imasac davsZen,<br />
rom Tuki qarTul miTosSi mze gveleSapis piridan ibadeba yoveldRe,<br />
germanul miTSi mzesa da mTvares ylapavs mgeli (29,25), romelic<br />
SesaZloa ideurad ukavSirdebodes kolxur culebze gamosaxul gvers,<br />
anu mgel-drakons.<br />
rogorc aRiniSna, swored ZaRlia adamiansa da RmerTs Soris<br />
Suamavali, visi wyalobiTac xalxi xvna-Tesvis unars ibrunebs. naTqvamTan<br />
dakavSirebiT, momyavs kidev erTi pasaJi, T. oCiauris mier qarTlSi<br />
dafiqsirebuli savele masalidan: ~uwindeli xalxi regveni, ucodinrebi<br />
yofilan; Turme ro cecxls daanTebdnen, axlo Tabxebi udgiaT<br />
talaxiani. scxelaT, _ isxamen zeda da isomen im talaxs. Turme erTi<br />
finiaa, dascxeba ukan wava, Sasciva – win modis. patarZals uTqvia _ ese<br />
raTa Svrebio, mere TviTonac egre uqniaT. ZaRlsa da patarZals CaugdiaT<br />
xalxi gonebaSi~ (79,20). qarTlSi dafiqsirebuli es Tqmuleba, Tavisi<br />
arsiT mravlismomcveli unda iyos, vinaidan Tuki `ZaRls Caugdia xalxi<br />
gonebaSi~ misi simboluri mniSvneloba arcTu mcirediT yofila<br />
Semofargluli: qarTuli eTnografiuli masala naTlad avlens mgel-<br />
ZaRlis simbolos funqcionalur kavSirs metyvelebasTan.<br />
amrigad Tuki gaviTvaliswinebT mgel-ZaRlis metad sapatio misias<br />
`RmerTTan Suamavlobis~ TvalsazrisiT, iseve rogorc mglis solarul<br />
kavSirs marcvleul kulturebTan da metyvelebasTan, gaviTvaliswinebT<br />
imasac, rom `mwevris salocavze~ nadirT gamravlebas iTxovdnen,<br />
SegviZlia ganvacxadoT, rom `mgelTuqmeobis~ rituali, romelic<br />
mavnebeli cxovelebisgan saqonlis dacvis mizniT sruldeboda, aseve<br />
avlens mgel-ZaRlis sxvadasxva funqcionalur aspeqts, romelic<br />
gulisxmobda saqonlisa da marcvleuli kulturebis mfarvelobas,<br />
nayofierebas, gamravlebas, da rac yvelaze mTavaria, `RvTis sityvas~,<br />
romelic Tavisi arsiT, mziur-falikuria da magiur-gamanayofierebeli<br />
Zala aqvs.<br />
105
2) seTis wm. giorgis sadResaswaulo cikli da mglisgamosaxulebiani<br />
saweso droSa - lemi<br />
saweso droSa – lemi imTaviTve mogvagonebs sakulto xis<br />
simbolikas, romelic gadmoscems kvdoma-gacocxlebisa da Svilierebis<br />
maradiul cnebebs. amasTan dakavSirebiT, v. bardaveliZe SeniSnavs: `Таким<br />
образом, знамя лем, подобно восточно-грузинскому горскому знамени, уводит нас в мир<br />
тотемических верований и практики. И тогда, как восточногорское знамя своей исходной<br />
формой разумеет тотемное дерево, сванское знамя генетически или преемственно (путем<br />
перенесения на него народных представлений о своем древнейшем штандарте)<br />
связывается с тотемным животным – волком~ (12,46).<br />
svaneTSi erTurTs erwymis sakraluri xisa da droSis cnebebi:<br />
`beCos TemSi realurad arsebuli saRvTo xis garSemo gamarTuli wes-<br />
Cveuleba da liCeniSis dros droSis Sewirvis Cveuleba erTnairia da xis<br />
kultis Sesaxeb rwmenidan momdinareobs. beCoSi aRniSnuli Cveuleba<br />
sruldeba xesTan, romelsac droSa ganasaxierebs. aseTive mniSvnelobisaa<br />
zemosvanuri aRba-laRralisa da qvemo svanuri muryvamobis dros xeze<br />
droSis, RvTaeba lamarias gamosaxulebisa da jvris erTidaimave<br />
mniSvnelobiT gamosaxva. amitomaa, rom droSas ara marto yrmis Svilad<br />
ayvana da mfarveloba SeeZlo, aramed Zis gaCenac, gamravlebac da<br />
gankurnebac. droSa iyo avi Tvalisa da yovelgvari avis ganmdevneli da<br />
ubeduri SemTxveviT daRupuli micvalebulis mxsneli. droSas agrarul<br />
kultSic sapatio adgili eWira, xalxuri masalebis Semkrebis, sebi<br />
guledanis cnobiT, droSa lemi mosavlianobasTanac iyo dakavSirebuli.<br />
am droSis gamotana xdeboda eliSobis – eliasa da wm. giorgis dRes<br />
dar-avdarTan dakavSirebiT~(81,173).<br />
droSis saxelwodeba – lemi gvafiqrebinebs, rom saqme unda<br />
gvqondes lomTan da ara mgelTan, Tumca, rogorc amas v. bardaveliZe<br />
SeniSnavs: `По распространенному верованию сванов и по их преданиям изображенное<br />
знаменем животное не лев, а волк; он называется львом (лем) в знак того, что волк силен<br />
и победоносен, как лев. Наше знамя - уверяли меня старики сваны – означало, что мы<br />
сильные и непобедимые, подобно волкам и львам~ (12,44).<br />
aRsaniSnavia, rom `Знамя лем хранилось в церкви св. Георгия Сетийского<br />
Местийского общества Верхней Сванетии. Само знамя в том виде, в каком оно дошло<br />
106
до нас, сшито из желтой шелковой материи и имеет зооморфную форму~( 12,37).<br />
avtorisve SeniSvniT, es droSa, Tavisi xasiaTiT: `относится к драконовидным<br />
штандартам, засвидетельствованным во II веке у парфян, скифов, сарматов, даяков,<br />
начиная с III века у римлян, заимствовавших его от названных народов, и в IV веке у<br />
сасанидских царей, перенявших его от парфян~(12,38).<br />
istoriuli monacemebis mixedviT, rogorc amas adasturebs v.<br />
bardaveliZe, seTis wm. giorgis Temi cnobili iyo leljgragis saxeliT.<br />
masSi gaerTianebuli iyo oTxi gvari, romlebsac moljgrags eZaxdnen.<br />
esenia: faliani, mWedliani, ratiani da niguriani. amaTgan uZvelesia<br />
falianTa gvari; seTis jgragi maTi uZvelesi sagvareulo salocavi<br />
yofila. falianTa gvaridan irCeoda Temis meTauri, e.w. leljgragi<br />
Txvim; Tumca ar aris dadgenili iyo Tu ara igi imavdroulad `droSis<br />
damWeri~ - lemi mugvene (12,40,41).<br />
davazustoT Tu ra Sedioda leljgragis movaleobaSi: `В<br />
обязанности лелджгырага входило справить праздники в честь Сетийского св. Георгия -<br />
один праздник осенью, в конце сентября, другой – летний, так называемый Хылиш или<br />
Хылшоб. В осенний праздник молджгыраги закалывали жертвенного быка, а для Хылиш<br />
собирали с каждого двора общины по одной мерке ячменя для выгонки водки,<br />
праздничные хлебы же каждый из них выпекал из собственной муки у себя на дому~<br />
(12,43).<br />
aRsaniSnavia, rom v. bardaveliZis mixedviT, xiliSoba Tu iliSoba<br />
saerTo svanuri tradiciuli dResaswauli iyo, romelic gadmocemis<br />
mixedviT, ukavSirdeboda uxsovar droSi svanTa mier dampyroblebis<br />
gandevnas. is petre-pavlobis marxvamde erTi kviriT adre iwyeboda da<br />
ramdenime dRe grZeldeboda. am zeimisTvis damaxasiaTebeli iyo<br />
sxvadasxva xasiaTis sportuli varjiSebi da saweso-samxedro TamaSobebi,<br />
maT Soris – doRic. swored es ukanaskneli iyo zeimis damagvirgvinebeli<br />
RonisZieba. aranakleb 15 mxedari Seikribeboda seTis wm. giorgis<br />
eklesiis win. maT winamZRolobda jafariZeTa gvaris warmomadgeneli,<br />
romelsac `lemis mtareblis~ - lemi mugvene-s statusi hqonda<br />
(jafariZeTa gvari moljgragTa gvarebs gvian periodSi SeuerTda). doRis<br />
principi Semdegi iyo: mxedrebi, auCqareblad, medroSes winamZRolobiT,<br />
miemarTebodnen winaswar moniSnuli dasavleT sazRvrisken, Semdeg<br />
trialdebodnen da ukan, aRmosavleTis sazRvrisken brundebodnen. es<br />
107
meordeboda orjer zedized. mesame jerze, roca mxedrebi, aseve neli<br />
svliT, mividodnen daniSnul adgilamde _ dasavleTis sazRvramde, isini<br />
cxenebs atrialebdnen, erT xazze ewyobodnen da gamafrTxilebeli<br />
SeZaxilis Semdeg, Sejibrs iwyebdnen. gamarjvebulad iTvleboda is<br />
mxedari, vinc aRmosavleTis sazRvars pirveli miaRwevda. gamarjvebis<br />
wyurviliT yvela iyo Sepyrobili; amasTanave dauSveblad iTvleboda<br />
medroSe mxedrisTvis raime SeRavaTis gaweva, vinaidan es daarRvevda<br />
Tavad saweso doRis kanonmdeblobas: `Праздничные игры проводились на<br />
площади Сетийского храма, где собиралось все местийское население со своими гостями.<br />
Бега или скачки с знаменем происходили по окончании остальных игр. В скачках<br />
принимали участие не менее 15 всадников. Сидя на наилучших скаковых лошадях, они<br />
приближались к храму и выстраивались у его дверей во-главе с представителем фамилии<br />
Джапаридзе. Мокил выносил знамя и передавал его «держателю льва» (Джапаридзе).<br />
Последний, при помощи своего «помощника», конец древка знамени прикреплял к<br />
стремени, затем садился на коня и, держа в правой руке древко, а левой управляя конем,<br />
медленно трогался в сопровождении остальных всадников. С правой стороны от леми<br />
мугвене держался его «помощник» тоже верхом на коне; он в опасные моменты скачек<br />
поддерживал знамя, чтобы оно не упало.<br />
Всадники под предводительством знамени медленно ехали к заранее намеченной<br />
западной границе скакового поля, оттуда поворачивали обратно и в том же порядке и<br />
также шагом проезжали до восточной границы и затем вновь обратно до западной<br />
границы; - это был второй тур. Когда в том же порядке и также медленно в третий раз<br />
подьежали к западной границе, здесь они выстраивались в линию, в один ряд и, после<br />
сигнала «hea» пускались вскачь. Победителем был всадник, доскакавший до восточной<br />
границы первым. Все старались стяжать себе славу победителя. Нельзя было в этом<br />
уступать даже знамени; напротив, малейшее старание со стороны участвующих в скачках<br />
всадников способствовать победе знамени, нарушало основной смысл обрядовых скачек.<br />
Если при свободном состязании, победителем оставалось знамя (т.е. знаменосец), то это,<br />
по народным верованиям, предвещало победу сванов во всяком деле и урожайный<br />
год~( 12,43-44).<br />
sainteresoa Tavad droSa – lemis warmomavlobasTan<br />
dakavSirebuli svanuri gadmocemebi: `По одной версии – вызвавшей протест и<br />
сильное возмущение всех моих сказителей стариков против свана якобы исказившего<br />
предание – знамя лем было отнято у «татар» во время поражения их и бегства из<br />
Сванетии; по другой – оно было сшито само царицей Тамарой и посвящено Сети<br />
108
Джгырагу; наконец, по третьей версии знамя вручила сванам богиня Ламария,<br />
покровительница материнства, плодородия земли и, в особенности, хлебных<br />
злаков~( 12,44).<br />
amrigad, droSa lemis sakulto funqciebi gvafiqrebinebs, rom es<br />
ukanaskneli ganayofierebasTan da bunebis ZalTa aRorZinebasTanac unda<br />
yofiliyo dakavSirebuli, miT umetes, rom doRSi droSa - lemis<br />
gamarjveba mosavliani weliwadis garanti unda yofiliyo. amasTan, is<br />
faqti, rom droSis warmomavlobis sakiTxSi samidan ori versia qalur<br />
sawyis daukavSirda, nebsiT Tu uneblied, mogvagonebs saweso leqss -<br />
`qalsa vismes erqva SroSanao~, sadac sakraluri xis, xolo Semdeg,<br />
miTosuri ZaRlis _ yurSas dabadeba deda-RvTaebis Tayvaniscemis<br />
motivebzea agebuli. gaviTvaliswinoT, rom yurSasTan dakavSirebuli<br />
ferxuli da saweso simRerebi adre sagazafxulo dReobebs emTxveoda da<br />
samonadireo xasiaTTan erTad, ganayofierebasTan iyo dakavSirebuli.<br />
svanuri lemis SemTxvevaSic, miTologiuri TvalTaxedva absoluturad<br />
SenarCunebulia: aqac, saweso droSa – lemi gadmomcemia sicocxlis xis<br />
da mgel-ZaRlis sakraluri kavSirisa, romlis saTaveebTan SesaZloa<br />
idges dedaRvTaeba – lamaria, Svilierebisa da nayofierebis garanti.<br />
sxvaTaSoris, am `mesame versiis~ damajereblobas isic gansazRvravs, rom<br />
lamaria metwilad xorbleuli kulturebis mfarvelia, rac savsebiT<br />
bunebrivad gvaxsenebs qarTlis savele masalas, romelSic `puris<br />
moyvana~ swored ZaRlis simbolos ukavSirdeba. aqve gavixsenoT axlaxan<br />
damowmebuli masalac, roca adgili aqvs qvemo svanuri muryvamobis dros<br />
xeze droSis, RvTaeba lamarias gamosaxulebisa da jvris erTidaimave<br />
mniSvnelobiT gamosaxvas.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, mizanSewonilad mimaCnia, wina planze<br />
wamovwioT wm. giorgis solaruli buneba, saidanac unda iRebdes dasabams<br />
misi gamanayofierebeli aspeqtic. upirveles yovlisa, aRvniSnoT, rom<br />
`qarTuli folkloris masalebi amtkiceben, rom qristianuli wm. giorgis<br />
kults saqarTvelosa da kavkasiaSi win uswrebda nadirT patronis<br />
mamakacuri korelatis kulti~(39,125). es kulti ki, rogorc ukve<br />
aRvniSneT, emyareboda warmodgenas bunebis yovelwliuri sikvdilisa da<br />
ganaxlebis Sesaxeb, rac monadireobis xanaSi ukavSirdeboda nadiris,<br />
rogorc adamianis ZiriTadi sasicocxlo wyaros klebas zamTarSi da mis<br />
109
gamravlebas-gamoCenas gazafxulze. nayofieri nadirobis Semdeg, jgrags,<br />
igive wm. giorgis nandirevi nadiris marjvena beWi ewireboda, riTac am<br />
RvTaebis mziuri xasiaTia naCvenebi, vinaidan, rogorc cnobilia, marjvena<br />
xelis simbolika mzis gamanayofierebel Zalebs ukavSirdeba.<br />
wm. giorgis kultis arqetipul saxed gveleSapis damTrgunveli<br />
solaruli RvTaebebia miCneuli. v. nozaZis TqmiT: `TeTri anu wm. giorgi<br />
ar aris mTvaris kultis warmomadgeneli, wm. giorgi swored mzis kultis<br />
gamomsasxvelia~ (76,209,210). amave azrs iziarebs n. abakeliac: `zepiri<br />
gadmocemis Tanaxmad, saqarTveloSi imdenive wm. giorgis salocavia<br />
ramdeni dRecaa weliwadSi... mis kultSi aSkarad ikveTeba solaruli<br />
elementebi~(3,21,22). mzesTan kavSirze miuTiTebs wmindanis 365 nawilad<br />
danawevrebac, rac mzis wliuri kalendris alegoriuli gamovlinebaa. mas<br />
ukavSireben warmarTobisdroindel TeTri giorgis kults. religiuri<br />
sinkretizmi gvidasturebs, rom wm. giorgim raRaca saxiT SeinarCuna<br />
kavSiri RvTaeba kviriasTan, vinaidan igi gvevlineba mglebis<br />
mbrZanebladac, rogorc es svanuri masaliTaa damowmebuli: `jgragi, anu<br />
wm. giorgi – mglebis mbrZanebeli~ (84,483). sakiTxTan dakavSirebiT, m.<br />
Ciqovani aseve SeniSnavs: `Cven vfiqrobT, rom mgelze nadiroba svaneTSi<br />
(agreTve xevSi) uwin akrZaluli unda yofiliyo. amas gvafiqrebinebs<br />
Semdegi garemoeba: mgels `jgragiS JeR~ ewodeba, jggragi – wm. giorgi ki<br />
keTil mfarvel RvTaebas warmoadgens. amitom misi ZaRlis mokvla, yovel<br />
SemTxvevaSi giorgisda daukiTxavad, ubedurebis momaswavebeli iqneboda.<br />
mgeli mavneblobas maSin Caidens, aqaurTa rwmeniT, roca amas misi<br />
patroni ukarnaxebs damnaSave soflis an ojaxis dasjis mizniT~(105.64).<br />
axla ukve naTeli efineba imas, Tu ratom aris mglisgamosaxulebiani<br />
droSa – lemi swored seTis wm. giorgis eklesiaSi davanebuli.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, yuradRebas iqcevs qarTuli arqeologiuri<br />
masaliT damowmebuli wm. giorgis arqetipuli saxeebi, razedac<br />
sagangebod amaxvilebs yuradRebas k. gamsaxurdia: `qarTvelTa uZveles<br />
sarwmunoebas gansazRvravda naTlosani mxedari SubiT xelSi, romelic<br />
qristianobis xanaSi Seerwya wm. giorgis saxes. misi ikonografia gvxvdeba<br />
jer kidev Cv.w.a. meoTxe saukuniT daTariRebul sabeWdavebze saZeguridan,<br />
yanCaeTidan, winwyarodan. es mxedari gvevlineba marto, xanac iqve<br />
gamosaxulia gvelisebri arseba, oRond RvTaeba ki ar gmiravs mas, igi<br />
110
TiTqos gmirisgan gansxvavebul sibrtyeSi moZraobs. erT-erT firfitaze,<br />
gamosaxulia RvTaeba, romelic SubiT xelSi gmiravs gveleSaps. aq<br />
SeiZleba saqme gvqondes RvTaeba vereTragnas gamosaxulebasTan. amave<br />
firfitaze, mebrZol RvTaebas marcxena xelSi uWiravs kombali. es<br />
sayuradRebo elementia, romelic mas anaTesavebs miTrasTan. kombali<br />
miTras motivebSi gaiazreba sakulto instrumentad, romliTac RvTaeba<br />
klavs xars~ (26,41-43).<br />
wm. giorgis kultis astralur gaazrebasTan dakavSirebiT, e.<br />
virsalaZe Tavad saxelSi – giorgi, qarTuli da Crdilo-kavkasiuri<br />
enobrivi Sexvedrebis gaTvaliswinebiT (m-r-g-v-a-l-i rgoli, Wanuri<br />
murgvali, megruli rgvali, marT.megr. morgvi, andiuri gurguma, xunZuri<br />
gor-rgoli, qarTuli gorgali; CaCnuri giorgli-guorglieS), xedavs<br />
`simrgvalis ideas~ da uSvebs varauds, rom es SeiZleba mTvaris kultTan<br />
iyos kavSirSi: `xom ar SeiZleba am kompleqsSi mogveZebna Cven kavkasiuri<br />
safuZveli wm. giorgis saxelis mTvaresTan dakavSirebisa, romelic egeb<br />
mrgvals _ mTvares ukavSirdeba es, ra Tqma unda, mxolod savaraudo<br />
mosazrebaa, magram mas kidev ramodenime dakvirveba amagrebs. giorgis<br />
saxeli, romelic svanurad jgragad gamoiTqmis, Cven gvxvdeba qarTul<br />
enaSi, rogorc misi qristianuli transkripciiT – giorgi, ise<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi gorgis formiT. saxeli gorgi gorgus<br />
_ Cven wina aziaSi gvxvdeba. gordus da midasi frigiel mefeTa<br />
tradiciuli saxelebi iyo. es saxelebi Taobidan Taobas gadaecemoda da<br />
maT RvTaebaTa saxelebs warmoadgenda. jems frezeri, romelsac mohyavs<br />
es cnoba, ar aRniSnavs, Tu sakuTriv romel RvTaebas erqva frigiaSi<br />
gorgi, magram cnobilia, rom mTvaris kulti iq erTi ZiriTadTagani<br />
iyo~(39,122).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, avtori aseve aRniSnavs, rom `nadirT<br />
patronis SurisZiebiT daRupuli monadiris saxeli saqarTveloSi<br />
garkveuli kultis sagani iyo. svaneTSi igi gazafxulis dResaswauls<br />
ukavSirdeboda. swored es dRea aRwerili beTqilis ferxulSi da TviT<br />
es ferxulic am dRes sruldeboda. sagulisxmoa, rom aseve daRupuli<br />
monadiris, ivane qvacixelis saxelTan dakavSirebuli dReoba aRdgomis<br />
mesame orSabaTs sruldeboda. am dRes asrulebdnen aq ferxuls, sadac<br />
imRereboda yurSas leqsi-datireba. am dReobis gazafxulze da orSabaT<br />
111
dRes uqmoba akavSirebs mas mTvaris da, maSasadame, wm. giorgis<br />
kultTan~(39,123).<br />
dabolos, `iq, sadac adre kldis wverze ferxuls abamdnen<br />
daRupuli monadiris, nadirT patronis msxverplis mosagonarad, axla<br />
mRvdels wm. giorgis xati amohqonda. Zveli da axali rwmena erTmaneTs<br />
ejaWveboda da axla ferxulSi `gorgormavali~ gmiris, mSvild-isriani<br />
monadiris magier wm. giorgi ixsenieboda. amas xels uwyobda misi<br />
saxelic da warmodgena masze, rogorc wminda mxedarze, mebrZol<br />
wmindanze~(39,126).<br />
e. virsalaZis mosazreba metad sagulisxmoa, Tumca garda mTvarisa,<br />
wm. giorgis saxeSi, rogorc aRvniSneT, mzis kulti unda davinaxoT.<br />
gasaTvaliswinebelia isic, rom gveleSapismmusvrel RvTaebaTa solaruli<br />
saxe alegoriulad ukavSirdeba kosmiur wylebSi mzis dabadebis Sesaxeb<br />
warmodgenas, romelic Rrmadaa gamjdari qarTul miTosSi. naTqvamTan<br />
dakavSirebiT, momyavs m. xidaSelis mosazreba: `qarTvelTa rwmeniT, mze,<br />
gvelze Semjdari, zesknelisa da qvesknelis wyalTa Soris Tavisi<br />
moZraobis aucilebel cikls asrulebda. Rame qvesknelSi mzis CaZirvis<br />
Sedegi iyo, sadac mas am wylebis gamgebeli drakoni STanTqavda, magram<br />
mze Tavs daaRwevda da yovel diliT zecaze amobrwyindeboda. moZraobis<br />
amgvarsave cikls gadioda arwivic, romelic zesknelisa da qvesknelis<br />
damakavSirebeli iyo~(114,131). aRniSnuli rwmena-warmodgena dasturdeba<br />
TrialeTuri kulturiTac; kidev erTxel gavixsenoT, i. surgulaZis<br />
mosazreba sakiTxTan dakavSirebiT: `mniSvnelovani Tema, romelic aSkarad<br />
Cans TrialeTelTa mxatvrobaSi, aris warmodgena kosmosuri wylebiT<br />
garemocul samyaroze, romelsac gars uvlis mze. mze RamiT mogzaurobs<br />
kosmosis pirvelqmnil wylebze. aseTi mtkicebis safuZvels gvaZlevs XVII<br />
yorRanSi mopovebuli WurWeli, romlis mxarze, Sua welamde,<br />
gamosaxulia wylis klaknili zoli. xveulebSi zis diskoebi, mzis<br />
gamosaxulebebi. aseTi klaknili, gaRma-gamoRma dasmuli astraluri<br />
niSnebi TrialeTSi jer kidev adrebrinjaos xanaSia damowmebuli.<br />
SesaZloa okeane-mdinare sxvadasxva miTosur versiebSi gaiazrebodes<br />
rogorc drakoni – gveli, romelic did rols TamaSobs indoevropelTa<br />
miTosSi. msgavsi faqtebi sakmaod aris mopovebuli kavkasiaSic, rogorc<br />
TrialeTis masalaSi, ise momdevno xanebSiac. am mxriv, Zalian<br />
112
TvalsaCinoa bomboras velze samarxSi mopovebul ritonze gamosaxuli<br />
drakoni-gveli, romelic aSkarad Caenacvleba mdinares. Zvel<br />
aRmosavleTSi farTod iyo gavrcelebuli miTosuri siuJeti wyliT<br />
garemoculi miwis Sesaxeb, romelsac gars uvlis mze~(85,197).<br />
safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom wm. giorgis arqetipi,<br />
nadirTpatronis mamakacuri korelatis kulti, romelic emyareboda<br />
warmodgenas bunebis yovelwliuri sikvdilisa da ganaxlebis Sesaxeb,<br />
aseve SesaZloa ukavSirdeboda mzis yoveldRiur cikls _ qvesknelSi<br />
Casvlasa da dilas xelmeored dabadebas, riTac m. xidaSelis miniSnebiT,<br />
`yoveldRe meordeboda qaosidan samyaros Seqmnis aqti~(114,72). Tavad<br />
samonadireo miTosis arsi am mosazrebis sasargeblod laparakobs:<br />
`qaoss ufro xSirad drakoni ganasaxierebda. mas qveyanaze wesrigis<br />
damamkvidrebeli RvTaeba unda dapirispireboda: igi unda yofiliyo<br />
drakonis mkvleli da axali wesrigis damfuZnebeli. igive ideas<br />
gulisxmobda miTebSi monadiris Sexvedra cxovelTan. RvTaebrivi<br />
nadiroba araerTi miTis safuZveli iyo. rodesac mwyemsi Tamuzi RvTaebad<br />
gadaiqca, mis sikvdils xSirad cxovels miawerdnen xolme. Tamuzi<br />
nayofierebis ZalebTan iqna gaigivebuli da mokvdavi da aRdgomadi<br />
RvTaebad gaiazreboda. mis sikvdils yovelTvis sicive da qariSxali<br />
sdevda, rac miTSi danaxuli iyo rogorc mteri, rogorc is cxoveli,<br />
romelsac Tamuzis sicocxle Seewira~(114,93).<br />
wm. giorgis arqetipebze msjelobisas, Zalzed sainteresoa RvTaeba<br />
vereTragnas dabadebis kavkasiuri eposi, romelic kosmiuri wylebidan<br />
`mzis dabadebis~ CvenTvis cnobili miTologemis odnav saxecvlili<br />
variantia: `Zveli somexi istorikosi mose xoreneli gadmogvcems<br />
uaRresad saintereso cnobas varaTragnis eposze, romelic warmarTul<br />
xanaSi gavrcelebuli yofila amierkavkasiaSi. xoreneli wers:<br />
`mSobiarobis tkivilebs ganicdida zeca da dedamiwa. mSobiarobis<br />
tkivilebiT Sepyrobili iwva ZowiT mosili zRva:<br />
zRvam Sva wiTeli lerwami,<br />
lerwmis yelidan amodioda kvamli,<br />
lerwmis yelidan amodioda ali,<br />
alidan amodioda vaJi,<br />
113
mas hqonda Tmebi cecxlisa,<br />
mas hqonda wveri alisebri,<br />
xolo Tvalebi _mze, _<br />
Cven TviT gagvigonia, _ ganagrZobs mose xoreneli, _ Tu rogor<br />
mRerodnen amas qnaris ayolebiT. Semdeg simReraSi umRerodnen vahagnis<br />
(varaTragnis) brZolas veSapebTan da vahagnis maTze gamarjvebas~(5,19).<br />
amrigad, RvTaebis cecxlovaneba, misi mziuri Tvalebi, udaod mis<br />
solarul sawyisze migviTiTebs. RvTaebis cecxlovan bunebasTan<br />
dakavSirebiT, b. abaSiZe aseve SeniSnavs, rom `qarTvelebs zebunebrivi<br />
Zalebis saxed _ cecxluri movlena hqondaT warmosaxuli, romelic,<br />
sinaTlis garda, siZlieresac avlens, riTac borot Zalebs spobs. mzis<br />
RvTaeba miTrac ar iyo marto mzis Svili; igi cecxlis, kosmiuri naTebis<br />
Svilia~(5,19).<br />
zemoT motanili masalis gaTvaliswinebiT, wm. giorgis xateba sul<br />
ufro uaxlovdeba samonadireo kultidan momdinare kvdomadi da<br />
aRdgenadi RvTaebebis saxeebs: `aqteonis, adonisis, atisis sikvdili<br />
nadirTan an monadireobasTan aris dakavSirebuli. mesaqonleobis<br />
ganviTarebasTan erTad bunebis sikvdilisa da ganaxlebis Sesaxeb<br />
warmodgena mcenareulobis RvTaebas daukavSirda. am warmodgenebs<br />
gansakuTrebuli mniSvneloba mieca miwaTmoqmedebis xanaSi~(39,93). wm.<br />
giorgis `muxis angelozad~ moxsenieba xom pirdapir gvaxsenebs `xidan<br />
Sobili~ adonisis RvTaebriv saxes. aqve aRvniSnoT, rom `n. mari<br />
ukavSirebda erTmaneTs svanur jgrags da megrul jgeges da jgeragunas.<br />
am sityvaSi igi uZvelesi `iafeturi~ rwmenis, muxaTa pativiscemis naSTs<br />
xedavda da mas adiReursa da afxazur enasac ukavSirebda~(39,121).<br />
wm. giorgis dakavSireba mzis yoveldRiuri `dabadebis ciklTan~,<br />
vfiqrob, aseve paralels poulobs kvdomadi da aRdgenadi RvTaeba<br />
beri/berikas saxeSic, romelic gamanayofierebeli Zalebis mqone<br />
miTosuri mzis amqveyniuri hipostasia: `berikaoba-yeenobis mTavari<br />
iTifaluri personaJi `ber/berika~ epiTetia saqonlis, adamianTa<br />
gamravlebis, mosavlianobisaTvis gankuTvnili vegetaciuri, qTonuri da<br />
solaruli RvTaebisa, maT fuqciebs iTavsebs da ganxiluli uda iyos am<br />
ZalebTan garkveul mimarTebaSi~(81,86). niSandoblivia, rom beri _ wm.<br />
114
giorgis erT-erTi `RvTaebrivi~ epiTetia; qarTulma xalxurma poeziam<br />
Semogvnixa beri giorgis sakulto kavSiri bermuxasTanac:<br />
`beri giorgi mec viyav, cas vebi oqros SibiTa,<br />
xmelgorze medga bermuxa, zed avdiodi kibiTa,<br />
Cems saymoT SemonaZRveni RmerTTan mimqonda iqiTa...~(46,113).<br />
Tuki berikas saxeSi mzis RvTaebriv-gamanayofierebel saxes<br />
vigulvebT, ar aris gamoricxuli, rom beri/berikaobis ritualis erTerTi<br />
damagvirgvinebeli `akordi~ _ berikas wyalSi Cagdeba da misi<br />
gawuwva ukavSirdebodes qveskneluri wylebidan mzis dabadebis<br />
zemoTmoyvanil cikls: `gvalvis Tavidan asacileblad da uxvi mosavlis<br />
misaRebad yeens ara marto wyalSi Casvamen, aramed Sig abanaveben<br />
kidec~(81,60). yeenis wyalSi CasvliT, wyali gamanayofierebeli ZaliT<br />
`imuxteba~, Sesabamisad, yeenis banaoba marto gvalvis Tavidan acilebis<br />
mizniT ar unda tardebodes. niSandoblivia isic, rom wyalSi Casvlas<br />
Tan axlavs garkveuli erotikuli scenebi, rac pirvel rigSi,<br />
ganayofierebaze gvafiqrebinebs: `sofel mereTSi Cawerili masalidan<br />
vgebulobT, rom wyalSi yeenTan erTad berikebic Cadian da dedoflis<br />
mimarT isinic erotikul survilebs avlenen – exvevian da kocnian~(81,60).<br />
ritualSi erTi saintereso detalic iqcevs yuradRebas: `wyalSi<br />
waqceuli yeenis Tavis mimarTulebasac ki hqonia saTanado mniSvneloba am<br />
wlis mosavlis raodenobisa da xarisxisaTvis. Tu wyalSi yeens Tavi<br />
dasavleTisaken eqna, maTi Rrma rwmeniT, mosavali ar mova, xolo, Tu<br />
aRmosavleTisaken, maSin uxvi mosavlis miRebis imedi aqvT. Cans,<br />
dResaswaulis monawileTa movaleobaa ara marto yeenis gawuwva da<br />
banaoba, aramed misi Tavis mimarTulebis gansazRvrac~(81,60). amrigad,<br />
yeenis `mziuri~, kvdomadi da aRdgenadi bunebidan gamomdinare, safuZveli<br />
gvaqvs vifiqroT, rom wyalSi myofi yeenis aRmosavleTiT Setrialebuli<br />
Tavi kosmiur wylebSi `mzis dabadebis~ ideis erTgavri gamoxatuleba<br />
unda iyos.<br />
wm. giorgis kultze msjelobisas aseve Zalzed sayuradRebo unda<br />
iyos isic, rom mgelTan erTad misi kulti cxensac ukavSirdeba.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, Zalzed sainteresoa mosazreba Tavad saxelSi –<br />
115
giorgi davinaxoT mcirewlovani cxenis saxeli – gerge: `elementaruli<br />
logika gvikarnaxebs, rom sakuTari saxeli `giorgi~ davukavSiroT `asak<br />
micresa cxensa gerges~. ase gvafiqrebinebs isic, rom svanuris<br />
balszemoursa da laSxur dialeqtebSi, giorgi gvxvdeba `gerge~-s<br />
formiT~(70,112). legendas wminda giorgis Sesaxeb ori personaJi hyavs:<br />
gveleSapi da giorgi. safiqrebelia, rom `Tqmuleba Tavdapirvelad<br />
emyareboda cxenisa da gveleSapis brZolis epizods. cxeni, rogorc<br />
vTqviT, tabal-tibaren-mesxebis sayvareli totemi iyo, adamianis<br />
fantaziiT `gagveleSapebuli~ gveli ki keltur-germanul-skandinaviuri<br />
modgmis tomebs hyavdaT totemad miCneuli. totemTa orTabrZolis<br />
epizodSi aisaxa rTuli istoriuli procesi, rodesac Crdilo tomebis<br />
migraciulma talRam jer evropa waleka da mere aziaSic SemoaRwia.<br />
keltebs fexdafex mohyvebodnen germanul-skandinaviuri tomebi. mcire<br />
aziam kidev erTi saxelmwifos `dabadeba izeima~. mis gulSi sokosaviT<br />
aRmocenda `galatia~, romelmac TiTqmis sami saukune iarseba da axali<br />
welTaRricxvis mijnaze dalia suli. damxvdur-momxdurTa urTierToba<br />
ara yofila mSvidobiani da ukonfliqto. modgma awydeboda modgmas...<br />
totemi totems. `frTosani raSi~ ebrZoda `gveleSaps~~(70,112).<br />
cxenisa da gveleSapis brZolis istoriul konteqstSi moqceva<br />
TavisTavad saintereso unda iyos, Tumca vfiqrob, am `brZolaSi~<br />
imTaviTve qarTvelTa miTosuri xedviT, `mzis dabadebis~ cikli unda<br />
davinaxoT. Sesabamisad, `gveleSapis~ miTo-religiuri saxe iseTive<br />
`kanonikuria~ rogorc `cxenisa~. gaviTvaliswinoT isic, rom gvelica da<br />
gveleSapic, qarTveluri modgmis tomebis uZvelesi sakulto xatsimboloebia.<br />
amis dasturia Tundac gvelis saxiT warmodgenili fuZis<br />
angelozi da aseve gvelis kultSi gacxadebuli svaneTSi arsebuli<br />
meziris kulti; aqve movigonoT isic, rom muxaze dakidebul oqros<br />
sawmiss swored gvelveSapi icavs, rac mis sakulto-sakralur xasiaTs<br />
usvams xazs.<br />
Tuki cxenisa da gvelis brZolas mzis dabadebis cikls<br />
davukavSirebT, maSin, bunebrivia cxenis simboloSic solaruli sawyisebi<br />
davinaxoT. marTlac, jer erTi SemTxveviTi ar unda iyos is faqti, rom<br />
mcirewlovani cxenis saxeli – gerge, pirvel rigSi, gvaxsenebs mglis<br />
megrul-lazur saxels – geri, xolo orive maTgani ki wm. giorgis<br />
116
`mziur~ xatebas. sakiTxTan dakavSirebiT, gavixsenoT Tundac geris<br />
wminda giorgis saxeli(121,136). amasTanave, asakmcire cxenis saxeli<br />
`gerge~, rogorc aRiniSna, pirdapir emTxveva wm. giorgis erT-erT svanur<br />
saxels - `gergem~: `gergemiS sofelia azanTis sas. sabWoSi. es iseTive<br />
warmoSobis toponimia, rogoric aris `barmiS~. `gergemiS~ toponimSi –iS<br />
svanuri sufiqsis Camocilebis Semdeg gvrCeba fuZe-sityva `gergem~,<br />
romelic svanurad wm. giorgis kults aRniSnavs, xolo `ligergi~ _<br />
svanurad giorgobaa~(67,259).<br />
cxenis simbolos mziur semantikaSi gansaxilvelad, yuradRebas<br />
iqcevs cxenis iseTi sakulto saxeli, rogoricaa – berkvici., romelic<br />
ganmartebulia mxolod rogorc `beberi kvici~. misi pirvelmniSvneloba<br />
SesaZloa yofiliyo, RvTaeba-mzis saxelze `dayenebuli~, Sewiruli<br />
cxenis saxeli, iseve rogorc, erT dros bermuxa unda yofiliyo mzis<br />
sakulto xe. Sesabamisad, gamoTqmaSi `cxens moagelvebso~ unda<br />
wavikiTxoT ara mxolod mglis lazuri saxeli – geri, aramed am<br />
sakulto cxovelis mziur-cecxlovani bunebac, vinaidan fSaur kiloSi<br />
`geleba, gelaoba, elvasaviT datanebas, daqrolebas, Wenebas<br />
niSnavs~(115,62).<br />
sxvaTaSoris, aseTive sakulto mniSvneloba SeiZleboda hqonoda<br />
jixvis mTiulur-gudamayrul saxels – berxeni, romelic aseve<br />
ganmartebulia, rogorc `daberebuli jixvi~(97,70). gavixsenoT isic, rom<br />
jixvi mgel-jixvaobis ritualSic monawileobs, Tanac dawyvilebulia<br />
mziuri semantikis mqone mglis saxelTan. ar aris gamoricxuli, xalxur<br />
leqsSi, `vefxvisa da moymis~ Sesaxeb, axalgazrda monadiris tragikuli<br />
daRupva ukavSirdebodes sakraluri jixvis - berxenis mkvlelobasac,<br />
romelic SesaZloa am SemTxvevaSi, nadirTRvTaebis erT-erTi miwieri<br />
xateba iyo:<br />
`jixvsa Tof davkar berxensa,<br />
Walas jaxn iqnen rqisani~ (99,242).<br />
savaraudebelia, `ber-xenSic,~ religiuri semantikis Semcvel `ber~<br />
marcvlis warmoCeniT, xazgasmuli yofiliyo, upirveles yovlisa, am<br />
cxovelis sakulto-religiuri xasiaTi.<br />
117
davubrundeT berkvics. n. mari, eZebs ra iafetur Zirebs udmurtul<br />
enaSi, xazgasmiT miuTiTebs cxenisa da mgel-ZaRlis kultebis<br />
urTierTkavSirze da maT `mziur~ warmomavlobaze. avtori wm. giorgis<br />
kultTan maT kavSirzec saubrobs: `собственно, «собака» kon↔kun, с падением k<br />
(←k) →h→- :on↔un, как должно было звучать, на своем месте мы уже видели, « бог»,<br />
«небо»(ср. в комийском названии «волк» kу-in), на юге мы имеем сибилянтную<br />
разновидность шun «собака» и спирантную hon-e ↔hun-e у древних грузин «лошадь», то<br />
же слово, что русск. «конь» kon-e.<br />
Оба домашних животных были тотемами, потому, когда сваны сами себя именуют<br />
не только шwan, mu-шwan, мн. ч. шuan-ar, но и mu-шwni, mu-шn-er, mu-шni-er, а язык<br />
свой – lu-шnu, то независимо от возможного, но не обязательного возведения шwan к шоn<br />
по разложению губного гласного (о↔wa), они именуют себя, следовательно,<br />
разновидностями названия шon↔шun, тотема «собаки», а когда рядом в Раче город On-i, в<br />
Имерии недалеко от города Кутаиса город Qon-i, то это города также во имя тотема<br />
«собаки» или, точнее, «лошади» не потому только, что здесь спирантная разновидность,<br />
как в древнелитературном грузинском слове hun-i [↔hon-i] «лошадь», но и потому, что в<br />
Имерии же откопано в Борийском кладе блюдо с изображением культовой лошади перед<br />
алтарем.<br />
...связь космического Амирана-Солнца, resp. христианского св. Саргиса<br />
«Победоносца» с собачкой, это связь христианского же Георгия Победоносца с<br />
лошадью, это раздвоение первичной цельности, выделение новой культовой единицы,<br />
эпического героя, полубога в образе уже человека, вместо исчезнувшего «солнца»,<br />
смененного отходившими в тень одомашненными животными, верными спутниками<br />
(«собакой», за «собакой» «лошадью»)~(64,518).<br />
amrigad, n. maris mier moyvanili masala kidev ufro aaxlovebs<br />
mgel-ZaRlisa da cxenis sakulto saxelebs da maT gveleSapismmusvrel<br />
RvTaebaTa erTian solarul sistemaSi aqcevs.<br />
me-2 saukuniT daTariRebuli, boris Tasi armazidan, romelzedac<br />
bomonis winaSe mdgari cxenia gamosaxuli, rasac xazs usvams n. mari,<br />
migviTiTebs am cxovelis sakulto mniSvnelobaze, mis kavSirze cecxlis<br />
stiqiasTan. sxvaTaSoris, sakiTxTan dakavSirebiT, movigonoT isic, rom<br />
xevsureTSi miRebuli iyo iaxsaris xatisTvis kvicebis Sewirva: `iaxsaris<br />
xatSi aTengenobas winaT qistebic modiodnen Turme. qistebi am xats<br />
kvicebs uklavdnen da iaxsars cxenebis gamravlebas SesTxovdnen. dRes ki<br />
iaxsaris xats amRelebi saremaos uxdian. am mizniT, rodesac cxeni kvics<br />
118
moigebs, cxenis patronma kvicis magier iaxsars cikani an batkani unda<br />
dauklas, Torem, xalxis rwmeniT, kvici ar gaizrdeba~(56,260).<br />
zemoT naTqvamis gaTvaliswinebiT, Tuki wm. giorgis cxenic `mziuri~<br />
niSniTaa dadaRuli, SemTxveviTi ar unda iyos, rom etimologiurad cxeni<br />
axlos dgas cxelTan, anu siTbosTan, e.i. cecxlTanac da Sesabamisad<br />
sicocxlesTanac, rac qarTvelTa rwmena-warmodgeniT swored cecxlTanaa<br />
asocirebuli: `keraSi danTebuli cecxli ojaxis arsebobisa da misi<br />
sicocxlis unarianobis gamomxatvel simbolod iqca. amis safuZvelze<br />
cecxlis gamoqroba ojaxis arsebobis Sewyvetas moaswavebda. cecxls<br />
keraSi axvevdnen da inaxavdnen, raTa misi gaqrobiT ojaxis<br />
keTildReobisaTvis ziani ar mieyenebinaT~(103,92). niSandoblivia isic, rom<br />
sicocxle qarTvelTaTvis gulisxmobs ara marto saaqao, aramed saiqio<br />
cxovrebasac; amitomac, cecxlisa da sicocxlis gadmomcemi `cx~<br />
nawilaki qarTvelebma Casdes sulis saukuno netarebis gadmomcem iseT<br />
sityvaSi, rogoricaa – cxoneba. qarTuli cxoneba, iseve rogorc misi<br />
megruli Sesatyvisi – Cxonafasi atarebs cecxlis ideas, romelic<br />
qarTvelTa rwmena-warmodgeniT, maradiuli sicocxlis xat-simboloa:<br />
`sainteresoa etimologia sityvisa cxovneba anu megruli Cxonafa-si. misi<br />
Ziri qarTulad cx, xolo megrulad Cx. aqedan warmoebuli sityvebi: Cxe _<br />
cxeli, daCxiri _ cecxli, anu rac iwvis, rac sicocxlisaTvis saWiroa,<br />
Cxuru_ucxelo_sicive, Cxana_rac aTbobs_mze, Cxonafa_Tbilad yofna anu<br />
arseboba, cxovreba, cxovneba. ai, am Cxonafa-s an saiqioSi sulis mier<br />
cxovrebis gangrZobas usurveben megrelebi TavianT micvalebuls~(65,184).<br />
sxvaTaSoris, `cx~ nawilaki Caido magiur-religiuri datvirTvis<br />
mqone `cxra~-Sic, romelic mzesTan asocirdeba, gamoTqmaSi: `cxraTvala<br />
mze~.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, aseve arsebobs mosazreba, romlis Tanaxmad<br />
`qarTuli sityva “cxovreba” warmodgeba “cxvar” (“cxovar”) fuZisagan.<br />
saqarTvelos teritoriaze mecxvareoba unda dawinaurebuliyo Sua<br />
brinjaos xanaSi. aqedan gamomdinare, unda vifiqroT, rom odesRac<br />
“cxovreba” mecxvareobas, SesaZloa saerTod mesaqonleobasac aRniSnavda~<br />
(71,341).<br />
vfiqrob, Zneli warmosadgenia, rom ganviTarebuli miwaTmoqmedebisa<br />
da mevenaxeobis qveyanaSi maincdamainc mecxvareoba yofiliyo `cxovrebis~<br />
119
aRmniSvneli da ganmsazRvreli. `cxvarSic~ da cxovarSic~, vfiqrob, unda<br />
cecxlisa da mzis aRmniSvneli konteqstebi veZeboT; gavixsenoT Tundac<br />
didi dedis _ nanas `mzis baRi~, sadac mgelTan erTad, `oqros verZi~ Tu<br />
`oqros erkemali~ imyofeba, romelic maradiuli sicocxlis xatsimboloa.<br />
naTqvamTan dakavSirebiT, isic movigonoT, rom mzis RvTaeba<br />
barbolis, anu dekembris TveSi, qarTvelTa rwmeniT, daaxloebiT 21-dan<br />
24-mde periodSi, anu manam sanam 25 dekembers moxdeba dRis mateba, rac<br />
mzis yovelwliur `dabadebasTanaa~ asocirebuli, mze verZis sam naxtoms<br />
akeTebs (14,85), rac kidev erTxel, am sakulto cxovelis mziur semantikas<br />
gvaxsenebs. aqve isic gavixsenoT, rom qarTvelTa rwmeniT, ~aRdgomas mze<br />
cxvars eTamaSeba _ xan maRla isvris da Semdeg iWers, xan kocnis da<br />
sxv.~(14,86).<br />
ra Tqma unda, `cxvari~ SeiZleba ukavSirdebodes `cxovrebas~, magram<br />
maTi makavSirebeli `cx~ nawilaki maradiul sicocxlesTan asocirebuli<br />
cecxlis stiqiaa, romelsac yofiTi daniSnulebisa garda, sulieri<br />
datvirTvac aqvs, vinaidan `saRvTo werilSi zeciuri samyaro yvelaze<br />
xSirad cecxlTan dakavSirebul saxeebSia simbolizirebuli~(40,55).<br />
swored, cecxlis stiqiaSi gacxadebuli es `sulieri~ impulsia qarTuli<br />
miTosuri azrovnebiT, cxovrebisa da sicocxlis momcemi da<br />
pirvelSemqmneli.<br />
dabolos, Tuki sakulto `cxenSi~, saaqao da saiqio cxovrebis,<br />
maradiuli `cecxlis~ xateba imaleba, SemTxveviTi arc is unda iyos, rom<br />
xevsurebi micvalebulis mosagonrad marTaven doRs, romelSic<br />
micvalebulis e.w. sulis cxens pirveli adgili ukavia. am cxens sadoRed<br />
sagangebod kazmaven(56,203). niSandoblivia isic, rom `sulis cxeni<br />
saxeldadebulia da saiqioSi is micvalebuls unda emsaxuros, amitom<br />
misi kargi movla da Senaxva saWiroa. am dakurTxeul cxenze tvirTis<br />
akideba ar SeiZleba~(56,206).<br />
amrigad, cxenis solaruli aspeqtis gaTvaliswinebiT, meti<br />
siTamamiT SeiZleba iTqvas, rom wm. giorgis sakraluri xateba dasabams<br />
poulobs kosmiuri wylebidan mzis dabadebis qarTul miTologemaSi, rac<br />
Tavis mxriv, dakavSirebuli unda iyos kvdomad da aRdgenad RvTaebebTan,<br />
romlebic aseve solarul ciklSi arian gaazrebulni. wm. giorgis<br />
gamanayofierebeli fuqciebi swored mis mziur bunebas unda<br />
120
ukavSirdebodes. sxvaTaSoris, aqedan gamomdinarea, rom wm. giorgis, igive<br />
jgragis dResaswaulze svaneTSi am dRes arafris gacema ar SeiZleba, miT<br />
umetes fulis sesxeba (aRniSnuli informacia momawoda zemosvaneTis,<br />
sof. lenjeris mcxovrebma, n. guledanma, zemosvaneTSi savele muSaobis<br />
dros 2008 wlis ivlisSi). movigonoT isic, rom rogorc aRiniSna ukve, wm.<br />
giorgi mefe-patarZlis jvaris damwericaa:<br />
`vin daswers jvarsa Cvens nefiansa,<br />
wm. giorgi is daswers jvarsa!~ (39,149)<br />
wm. giorgis mziur-gamanayofierebeli xasiaTi mocemulia aseve<br />
xaxmatis jvarisadmi dakarguli saqonlis Sexvewebis teqstSi, romelSic<br />
wm. giorgi moxsenebulia rogorc `cxrajer cxrav wmindav<br />
giorgio~(121,87). aqve movigonoT isic, rom `folkloruli monacemebis<br />
mixedviT, `ardi~ iyo `cxraTvala mze~. etyoba `cxra~ magiuri Zalis<br />
ricxvad miaCndaT qarTvelTa winaprebs, razedac metyvelebs gamoTqmebi:<br />
cxra suli, cxraklituli, cxra wyaro da sxv. gamoricxuli araa, rom<br />
amgvari rwmenisaTvis safuZvels iZleoda, bunebis erT-erTi udidesi<br />
saidumloebis, Casaxva-mSobiarobis procesis xangrZlivoba (cxra<br />
Tve)~(70,46).<br />
dabolos, gavixsenoT, jvar-xatTa erT-erTi sadidebeli: `Senamc<br />
ididebi, kotias wmindao giorgio, wiTelaurTa salocavo~(121,114). wminda<br />
giorgis saxelTan `kotias~ xseneba xom pirdapir gvaxsenebs kvdomadi da<br />
aRdgenadi RvTaeba – lazares tabuirebul saxels - `kotia~, riTac<br />
swored am RvTaebis faliur-gamanayofierebeli funqciaa wina planze<br />
wamoweuli. ai, kidev erTi dasturi imisa, Tu rogor siaxloves iCens<br />
kvdomad da aRdgenad RvTaebebTan wm. giorgis kulti.<br />
swored wm. giorgis, igive jgragis mziur-gamanayofierebeli<br />
xasiaTidan gamomdinarea isic, rom masTan dakavSirebuli aRmoCnda mglis<br />
sakulto saxeli, romelic kvdomadi da aRdgenadi RvTaebebis erT-erTi<br />
zoomorfuli simboloc unda yofiliyo, razedac unda mowmobdes<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklis zemoT moyvanili xeTur-qarTuli<br />
paralelebi.<br />
saintereso iqneboda, am TvalTaxedviT danaxuli seTis wm. giorgis<br />
121
eklesiaSi dabrZanebuli droSa _ lemTan dakavSirebuli rituali.<br />
marTalia, es ukanaskneli maincdamainc gazafxulis dadgomas ar emTxveva,<br />
magram mravali niSnis mixedviT, vfiqrob, is saerTos amJRavnebs<br />
dReobaTa sagazafxulo ciklTan. aRniSnuli SemTxveviTobiT ar aixsneba<br />
Tuki movigonebT, rom am ritualis Catarebis erT-erTi mTavari mizani<br />
marcvleuli kulturebis moyvanasa da zogadad, mosavlianobanayofierebas<br />
ukavSirdeboda. Tuki mxedvelobaSi miviRebT im garemoebas,<br />
rom lemTan dakavSirebuli rituali tardeboda seqtemberSi da ivnisSi,<br />
ar aris gamoricxuli, rom is ukavSirdeboda Semodgomisa da zafxulis<br />
dReRamsworobas, Tumca gadaWriT aq verafers vityviT.<br />
amasTanave, droSis warmomavlobasTan dakavSirebuli `sabrZolo~<br />
qveteqstebi `meoradi~ unda iyos, xolo misi safuZvelTa safuZvelia<br />
nadirobasTan da gamravleba-nayofierebasTan dakavSirebuli xalxuri<br />
rwmena-warmodgenebi, romlebic uZvelesi qarTuli miTosiTaa<br />
nasazrdoebi. aRvniSnoT isic, rom am droSis `mtrisgan warTmeva~,<br />
`brZolis velze misi mopoveba~, aseT farTomaStabian kultis sagnad mas<br />
ver aqcevda; Sesabamisad, am versiis warmoSoba ufro `profanuli~ unda<br />
iyos.<br />
axla SevecadoT davinaxoT Tavad ritualis arsi. aRsaniSnavia, rom<br />
cxenze amxedrebuli `lemi mugvene~-s, igive `melome~-s xeliT<br />
zeaRmarTuli saweso droSa _ lemi doRis dros qariT ibereba: `При<br />
спокойном положении изображение висит на древке бесформенной массой, а при<br />
движении знамени оно наполняется воздухом, вздувается и принимает форму<br />
животного~(12,38). xom ar SeiZleba davuSvaT varaudi, rom qariT<br />
`sulSTaberili~ droSiT xdeba wm. giorgis, igive jgragisa da RvTaeba<br />
lamarias zoomorfuli, sakulto-totemuri cxovelis _ mglis sakraluri<br />
`dabadeba~, romelic mosavlianobisa da nayofierebis garanti unda iyos.<br />
SemTxveviTi arc is unda iyos, rom swored qaris meSveobiT `ibrunebs~<br />
sakulto cxoveli mis pirvandel, fizikur iers, vinaidan, qars zogadad,<br />
RvTaebrivi konotacia aqvs; amis dasturia Tundac iseTi gamoTqmis<br />
arseboba qarTulSi, rogoricaa `sulis STaberva~; sainteresoa isic, rom<br />
aqac, RvTaebriv-gamanayofierebeli semantikis momcveli `ber~ marcvali<br />
iCens Tavs, rac sruliad bunebrivad gvesaxeba, radgan saqme gvaqvs<br />
SobasTan, dabadebasTan, ganayofierebasTan. `qaris~ amgavri gaazreba<br />
122
mocemulia daviT-mefe winaswametyvelis sityvebSic: `uflis sityviT<br />
Seiqmna zeca da misi bageTa qariT – mTeli misi Semadgenloba~(fsalmuni,<br />
32(33),6). aqve gavixsenoT xevsureTSi dadasturebuli religiuri xasiaTis<br />
terminic: `piris qari~, romelic xucesis mier warmoTqmul, e.w. `Sesaval<br />
locvas~ gulisxmobs (65,43). sakiTxTan dakavSirebiT, yuradsaRebia isic,<br />
rom wminda religiuri TvalsazrisiT, `ciur arsebebs “qarebsac”<br />
uwodeben, radgan isini uswrafesi freniT TiTqmis udrood efinebian<br />
yovelives. haerovani sulis “qarad” wodeba ciur gonebaTa<br />
RvTissaxovnebasac cxadyofs, radganac qaric Seicavs RmerTmTavruli<br />
moqmedebis xatsa da saxes. es gulisxmobs qaris mamoZravebelsa da<br />
cxovelmyofel bunebas, uswrafessa da daubrkolebel svlas, agreTve,<br />
misi moZraobis dasabamTa da dasasrulTa idumalebas, rac<br />
Seucnobelicaa CvenTvis da uxilavic. werili ambobs: “ar ici saidan<br />
modis igi, anda saiTken midis” (ioane 3,8)~(40,61).<br />
droSa `lemis~ qariT gabervasTan dakavSirebiT, isic movigonoT,<br />
rom `berikaobis ritualSi qalebi Camoabamen did saqanelas da dRe da<br />
Rame qanaoben. saqanelaze qanaoba miznad isaxavda ganwmendas da, meore<br />
mxriv, haeris gamanayofierebel ZalasTan SeerTebas. saqanela, saqanelaze<br />
qanaoba sagazafxulo dResaswaulis, sanaxaobis berikaobis Semadgeneli<br />
nawilia da mosavlianobis siuxvis da Svilierebis gamravlebis<br />
momaswaveblad aris miCneuli~(118,62,64,67). Tuki mxedvelobaSi miviRebT<br />
haeris gamanayofierebel Zalebs, doRSi gaberili `lemic~ berikaobis am<br />
ritualTan garkveul ideur kavSirs poulobs. <br />
lemis ritualSi sakulto mglis `dabadebis~ Sesaxeb Tvalsazriss<br />
Tu gaviziarebT, rac lamariasa da jgragis gamanayofierebel funqciebs<br />
unda ukavSirdebodes, davinaxavT Tu raoden axlos dgas es rituali<br />
Tavisi SinaarsiT da miTo-poeturi suraT-xatebiT RvTaebrivi `lekvis~<br />
dabadebis xalxur motivTan, romelic samonadireo eposTan erTad<br />
dakavSirebulia sagazafxulo dReobaTa ciklTan da nayofierebasTanac.<br />
Tuki mglis droSa _ lemis pirvelSemqmneli RvTaeba lamariaa,<br />
movigonoT isic, rom nayofierebasTan dakavSirebul qvemosvanur<br />
muryvamobis ritualSi xeze droSas, RvTaeba lamarias gamosaxulebas da<br />
jvars erTidaigive datvirTva eZleva. swored qaluri pirvelsawyisia<br />
sakraluri xis, romlis dublikaticaa sakulto droSa, xolo Semdeg ki<br />
123
miTosuri mgel-ZaRlis dambadebeli Cvens mier zemoTganxilul leqsSi _<br />
`qalsa vismes erqva SroSanao~. safiqrebelia, rom droSa-lemi sicocxlis<br />
xis alegoriaa, romelTanac mWidro kavSirSia mgel-ZaRlis simboloc;<br />
aRniSnuli TrialeTis Tasis siuJetiTac dasturdeba. rodesac<br />
nadirobisa da ganayofierebis mdedrul RvTaebas TandaTanobiT mamruli<br />
korelati enacvleba, lamarias `droSac~ jgragis `xelSi inacvlebs~.<br />
`lemis rituali~ sxva mxrivac sainteresoa. yuradRebas iqcevs is<br />
garemoeba, rom doRi iwyeba `dasavleTis~ sazRvridan da sruldeba<br />
swored `aRmosavleTis~ niSnulTan, rac gvafiqrebinebs imas, rom am<br />
detalSic TiTqos `mzis dabadebis~ miTosuri xatebaa Camaluli.<br />
gaviTvaliswinoT isic, rom `melome~ mxedris gamarjveba nayofierebisa<br />
da mosavlianobis aucilebeli garantiaa; amitomac, ritualSi `melome~-s<br />
saxiT mTeli simZlavriTaa `moqmedebaSi moyvanili~ yvela is miToreligiuri<br />
komponenti, ramac unda uzrunvelyos mxaris keTildReoba da<br />
mosavlianoba: es gaxlavT Tavad jgragis oreuli `naTlosani~ mxedari,<br />
romelsac xelSi uWiravs droSa, igive nayofierebis, sakraluri xis<br />
dublikati, romlis wverzec `cocxldeba~ miTosuri mgeli, lamariasa da<br />
jgragis zoomorfuli simbolo. man pirvelma unda `miirbinos~<br />
`aRmosavleTis mxares~, raTa iSvas rogorc gamanayofierebeli `mze~ da<br />
miT uzrunvelyos wlis ganmavlobaSi uxvi mosavali da baraqa. vfiqrob,<br />
Cvens mier ganxiluli mgel-ZaRlis simbolos yvela aspeqti, romelic mis<br />
solarul sawyisebze miuTiTebs, saweso droSa - lemTan dakavSirebuli<br />
ritualis amgvar konteqstSi danaxvis yvelanair winapirobas iZleva.<br />
minda kidev erTxel davubrunde xalxuri leqsis: `qalsa vismes<br />
erqva SroSanao~ lemis ritualTan mimarTebis sakiTxs. msurs gavixseno,<br />
rom leqsSi miTosur lekvs mziuri niSniT gamorCeuli qori Sobs,<br />
romelic naZvis xis kenweroSi ikeTebs budes. upirveles yovlisa, xazi<br />
gavusvaT im garemoebas, rom `sicocxlis xis~ kenweroSi davanebuli<br />
frinveli `mziuri~ xasiaTisaa. sakiTxTan dakavSirebiT, v. bardaveliZe<br />
SeniSnavs, rom `batonebis baRSi~ amosuli alvis xe gamoirCeva: `нежными,<br />
как нарцис, ветвями и сидящими на них различными птицами – соколом, в истории<br />
религии представлявшего солнечную птицу, и соловьями~(12,81). sxvaTaSoris, b.<br />
abaSiZe aseve SeniSnavs, rom `ZaRl-frinveli jer kidev sasanidur<br />
literaturaSi gvxvdeba. mkvlevar n. trevers ZaRl-frinvelis samSoblod<br />
124
kavkasia da irani miaCnia, mis samyofelad ialbuzis mTa iTvleba, rogorc<br />
sinaTlesTan, mzesTan axlos myofi arseba~(5,104). ZaRl-frinvelis<br />
samSoblo rom kavkasia unda yofiliyo amazed TiTqos isic unda<br />
mowmobdes, rom zmna – yefa ixmareba ara mxolod ZaRlTan dakavSirebiT,<br />
aramed frinvelTa xmis gadmosacemadac, Tanac iseTi gansxvavebuli<br />
frinvelebisa, rogorebic arian arwivi da bulbuli.<br />
niSandoblivia, isic, rom `leqsidan Cans, rom qori budeSi<br />
margalitis kvercxebs sdebs. qaliSvilebi ki, sagazafxulo saweso<br />
ferxulis Sesrulebis dros keTil Zalebs sTxoven, rom margalitis<br />
kvercxebidan gamoCekili erT-erTi bartyi maTTvis gazardon; ferxulis<br />
Sesrulebisas qaliSvilebi saqmros sTxovdnen keTil bunebas. im<br />
periodSi, igulisxmeba, rom saqarTveloSi Tayvans scemdnen frinvelebs;<br />
naxseneb frinvelebSi Zlieri da keTili arsebebi isxdnen. qaliSvilebs<br />
sjerodaT, rom aseTi kvercxebidan Sobili Wabuki kargi monadire unda<br />
gamosuliyo~(5,102).<br />
leqsSi sakulto frinvelis warmoCenasTan dakavSirebiT, b. abaSiZe<br />
askvnis Semdegs: `zemoT moyvanili leqsi `qalsa vismesa~... frinvelTa<br />
totemis periodSia Seqmnili, im xanebSi, roca adamiansa da keTil<br />
RvTaebas Soris Suamavlad frinveli (Citi, orbi, qori da sxv.)<br />
iTvleboda, romelic adamians karg beds uvlenda: qaliSvilebs saucxoo<br />
saqmroebs, xolo mamakacebs nadirobaSi karg beds aniWebda. SeiZleba<br />
davaskvnaT, rom moyvanili leqsis mixedviT, kargi ojaxis Semqmneli<br />
mamakacisa da kargi samonadireo bedic totemis, frinvelis kvercxidan<br />
iCekeba; kvercxi ki Zvirfasi qvisaa (margaliti, iagundi da sxv.); Zvirfasi<br />
qvebi _ miTologiasa da religiaSi keTili sulieri Zalebis samyofelad<br />
aris aRiarebuli. wminda qvis molze izrdeba `xe cxovrebisa~,<br />
romelzedac RvTaebrivi frinvelis abreSumis bude keTdeba da keTili<br />
adamianis bedi iCekeba.<br />
zemoT moyvanili leqsi saSualebas gvaZlevs vimsjeloT qarTul<br />
miTologiaze, kerZod, miTur qorze, Zvirfas qvaze da monadire ZaRl<br />
yurSaze, romelic orbis (qoris) lekvia~(5,106).<br />
amrigad, b. abaSiZis daskvna sayuradReboa imiTac, rom sagazafxulo<br />
saweso ferxulis Sesrulebis dros, am leqsSi Tavs iCens `saqorwilo<br />
motivebic~, rac sakulto-totemuri frinvelisTvis `kargi bedis~<br />
125
TxovnaSi vlindeba. rogorc Cans, ganayofierebis es `mxarec~ `mziuri~<br />
frinvelebis – qoris, orbis da a.S. prerogativa iyo. SemTxveviTi arc is<br />
unda iyos, rom Tavad sityvaSi - qorwili, imTaviTve sakulto<br />
mniSvnelobis mqone – qori Caido, romelsac aseve vxvdebiT<br />
nayofierebasTan dakavSirebul, saweso ferxulis saxelwodebaSi –<br />
qorbeRela.<br />
marTalia, seTis wm. giorgis droSa-lemis ritualSi sakulto<br />
`qori~ arsad ar sCans, magram qvecnobierad mainc `igrZnoba~ misi<br />
arseboba. upirveles yovlisa, xazi gavusvaT imas, rom wm. giorgi `jvaris<br />
damwericaa~, Sesabamisad `mziur qorTan~ miTosuri kuTxiT<br />
daaxlovebuli. SemTxveviTi ar unda iyos isic, rom qarTuli xalxuri<br />
poeziisaTvis, romelsac miTosur wiaRSi udevs fesvebi, damaxasiaTebelia<br />
`mglisa~ da `qor-Sevardenis~ Sewyvileba. ase magaliTad gavixsenoT<br />
xalxuri leqsi wowres papa:<br />
`vina sTqva (enamc gahxmeba!) : `wowres papai beria~.<br />
beria, arc –ra beria, siaxle xelTa sWeria,<br />
cxenze Sejdeba – qorsa hgavs, dauqveiTebs – mgelia~<br />
(99,237).<br />
niSandoblivia, rom leqsSi `papis~ Wabukuri SemarTeba mocemulia<br />
`mgelTan~ da `qorTan~ misi SedarebiT. Tanac daculia miTosuri xedvis<br />
`Tanmimdevrobac~. cxenze amxedrebuli papa ciuri `konteqstis~ Semcveli<br />
`qoris~ saxes iRebs, xolo qveiTad myofi ukve `mgelia~. erTgvarad,<br />
leqsi mexsierebaSi acocxlebs miTosuri yurSas dabadebis motivs,<br />
romelic marTalia xis kenweroze dabadebuli qoris Svilia, magram<br />
`miwaze~ ukve iRbliani monadiris erTguli ZaRlia.<br />
marTalia droSa-lemis – mgeli mTlad ZaRl-frinveli ar aris,<br />
magram ritualSi misi `dabadebis adgili~, miTosuri konteqstiT, im<br />
sakraluri xis kenweros ukavSirdeba, sadac qorma RvTaebrivi `lekvi~<br />
unda Svas _ monadireTa Semwe da qaliSvilTa `bedis momtani~. droSalemis<br />
kavSiri wm. giorgis kultTan bunebrivad gvafiqrebinebs, rom<br />
`mziuri~ da sakulto TvisebebiT is miTiur `qorTanac~ unda avlendes<br />
erTgvar kavSirs.<br />
126
mxedvelobaSi miviRoT isic, rom sakulto saxeli – `qori (gori,<br />
gvari) Senobasac niSnavs da socialur erTeuls, gvars. socialuri<br />
erTeuli (gvari, gori, qori, saxli) maRlobze binadrobda da mtkice<br />
(socialur) organizacias warmoadgenda~(6,71). niSandoblivia isic, rom<br />
`qori, rogorc Senoba, maRal saxls niSnavs saxlze aSenebuls, saxli ki<br />
aseT Sinaars ar Seicavs~(iqve). amrigad sayuradReboa, rom qori, rogorc<br />
saxlis `zeda sivrce~ TiTqos ukavSirdeba im `xis kenweros~ sadac qors<br />
udevs bina. misi sakraluri buneba ki imaSi gamoixateba, rom saxlis zeda,<br />
bolo sarTuli, casTan meti siaxlovis gamo, salocavadac gamoiyeneboda.<br />
mxedvelobaSi miviRoT aseve `qoris~ enobrivi paraleli _ `gori~,<br />
romelic sadRac mogvagonebs kidec aRmosavleT saqarTvelos mTaSi<br />
gavrcelebul wm. giorgis erT-erT saxels – gorgi, iseve rogorc wm.<br />
giorgis arqetips _ gorgormavali monadiris gmirul saxes, rac albaT<br />
ar unda iyos SemTxveviTi Tuki zogadad, am sakulto saxels wm. giorgis<br />
kults davukavSirebT.<br />
wm. giorgis saxes Tuki aseve qveskneluri wylebidan `mzis<br />
dabadebis~ cikls davukavSirebT, isic movigonoT, rom `moZraobis<br />
amgvarsave cikls gadioda arwivic, romelic zesknelisa da qvesknelis<br />
damakavSirebeli iyo~(114,131), Sesabamisad ufro mkafiod SeiZleba<br />
warmovidginoT wm. giorgis kavSiri zogadad `mziuri~ niSniT gamorCeul<br />
frinvelebTan _ arwivTan, qorTan, orbTan da a.S. qarTuli xalxuri<br />
poeziis samonadireo eposis nimuSebSi es miTosuri frinvelebi xSirad<br />
mgelTan erTad mxatvrul saxeebs qmnian vaJkaci monadirisa, romlis<br />
mfarveladac swored jgragi, wm. giorgi moiazreboda. rogorc e.<br />
virsalaZe SeniSnavs, `amgvar metaforul SedarebaTa raodenoba<br />
dausrulebelia. zogjer leqsi amgvar SedarebaTa mTel sistemazea<br />
agebuli:<br />
Tval uzis TvalajaiZes jurxasa Savardnisao.<br />
xmasa gagitexs xevsureTs, muxlsa Saibams mglisao.<br />
winav gudaniT movalis Zali gudanis jvrisao;<br />
imas Rerenam mosdiva arwivma sinsiliTao.<br />
bloel berdia mavida, qor mxar-bolosa Slisao;<br />
xirClam saferxe Saxkazma, ze orbi Sajda mxriTao.<br />
127
lo-Rele gadaavlia, saZele kinkiliTao~(39,162).<br />
aqve droulia imis gaxsnebac, rom qarTul xalxur leqsSi, kai yma,<br />
arwivi da mgeli vaJkacobisa da silaRis erTian simbolur saxeebs qmnian:<br />
`kai yma, mgeli, arwivi,<br />
arc erTi ar gaiwurTneba;<br />
mgeli ar moSlis mglobasa,<br />
kai yma mamacobasa<br />
arwivi arwivobasa –<br />
mTis yureT nadirobasa~(105,4).<br />
niSandoblivia isic, rom arwivi, viTarca RvTaebrivi frinveli,<br />
iTvleboda mSoblad frigieli mefis – gorgiosisa, romlis saxelsac e.<br />
virsalaZe swored wm. giorgis arqetipad miiCnevs: `berZnuli uzenaesi<br />
RmerTis – zevsi – wminda frinveli aris arwivi. winad ki arwivi, rogorc<br />
vTqvi, TviTon iyo RmerTi da am RmerTisgan warmoSobilad iTvlebian<br />
mefeni: babilonSi (gilgameSi), sparseTSi (aexemenes), lidiaSi da frigiaSi<br />
(tantales da gorgios)~(77,454). avtorisve SeniSvniT `mTels aRmosavleTSi<br />
arwivi mze-RmerTTanaa dakavSirebuli... yvelgan da saberZneTSi arwivi<br />
mzis Svilad iTvleboda. mxolod arwivs SeuZlia mzes Tvalebi gauCeros<br />
da mas pirdapir Sexedos; igia erTad erTi frinveli, romels ZaluZs<br />
mzes miuaxlovdes~(iqve). miTologiaSi arwivs adareben feniqssac,<br />
romelic kvdomadi da aRdgenadia da am SedarebaSi gamosWvivis qarTul<br />
miTosSi dadasturebuli `mzis ciklTan~ arwivis kavSiri. momyavs v.<br />
nozaZis sityvebi: `sainteresoa, fiziologos-Si (Tavi 9), romelic<br />
qarTulad naTargmnia meaTe saukuneze adre, arwivis Sesaxeb Semdegia<br />
naTqvami: roca igi berdeba, frTebi umZimdeba da TvalT sinaTle<br />
akldeba; maSin igi eZebs wyaros da mifrinavs eTerSi mzisaken, am wyaros<br />
pirdapir; mze swvavs mis frTebs da TvalT, magram igi CaeSveba wyaroSi,<br />
ibanavebs samjer da Wabukdeba-o. maSasadame, `fiziologos~-Si arwivi aris<br />
CvenTvis ukve kargad cnobili feniqsi~(77,458).<br />
aqve aRvniSnoT, rom qarTul miTSi arwivi `nawiliani~ frinvelia,<br />
`mxarkveriania~, rac mis RvTaebrivobaze miuTiTebs, miT umetes, rom sof.<br />
128
dafnarSi (samtrediis raioni) aRmoCenil WurWelze gamoxatulia –<br />
arwivkaci (119,111). aRniSnuli faqti, arwivis uZveless, sakulto-totemur<br />
funqciebze gvafiqrebinebs, roca adamiani winapari-totemi cxovelisa Tu<br />
frinvelis pirdapir STamomavlad miiCnevda sakuTar Tavs.<br />
dabolos, sakiTxTan dakavSirebiT, maxsendeba egviptelTa<br />
SevardnisTaviani solaruli RvTaeba _ xori (horosi), romlis simboloc<br />
frTosani mzis disko iyo(35,52). xori (horosi) raRaciT wm. giorgis<br />
kultsac gvaxsenebs, vinaidan erT-erT koptur stelaze igi gamosaxulia<br />
rogorc gveleSapismmusvreli RvTaeba, romelic SubiT gmiravs ara<br />
gveleSaps, aramed xTonuri wylebis binadar niangs (34,195), romlis<br />
saxeSic horosis mamis, osirisis mkvleli biZa, boroti RvTaeba _ seTi<br />
moiazreba (27,627). am stelaze xori SevardenisTaviania, riTac swored<br />
misi `mziuri~ xasiaTi unda iyos mocemuli.<br />
amrigad, jgragis, wm. giorgis kulti dakavSirebulia qarTuli<br />
miTologiis `mzis dabadebis~ ciklTan da Sesabamisad, masSi vlindebian<br />
`mziuri~ konotaciis cxovelebi: cxeni da mgeli da zemoT naTqvamis<br />
gaTvaliswinebiT, gamoricxuli araa aseve `mziuri~ xasiaTis<br />
frinvelebic: arwivi, qori, orbi da sxv, romlebic marTalia `lemis~<br />
ritualSi ar sCanan, magram Tavs iCenen miTosuri ZaRl-frinvelis<br />
`yurSas~ dabadebis motivebSi, romelic monadireobasa da<br />
nayofierebasTan dakavSirebul adresagazafxulo dReobaTa cikls<br />
ukavSirdeba. es cikli, Tavisi ritualebiT da sasimRero motivebiT,<br />
miTosur `siaxloves~ iCens Cvens mier zemoTganxilul `lemis~<br />
ritualTanac, romlis gamarTvac ukavSirdeba rogorc jgragis, wm.<br />
giorgis kults, aseve safiqrebelia, nayofierebis, marcvleuli<br />
kulturebis da Svilierebis uZveless RvTaeba – lamarias saxes.<br />
miTosuri komponentebis identobam da maTma Sinaarsobrivma siaxlovem<br />
gvafiqrebina, rom rodesac `lemi~ qariT ibereboda SesaZloa `yurSas~<br />
darad, adgili hqonoda jgragisa da lamarias sakulto datvirTvis mqone<br />
cxovelis – mglis `dabadeba-gansxeulebas~, rasac nayofiereba da<br />
gamarjveba unda moetana mTeli zemo svaneTisaTvis.<br />
SeiZleba iTqvas, rom seTis wm. giorgis sadResaswaulo rituali,<br />
romelSic mglis gamosaxulebiani saweso droSa – lemi monawileobs,<br />
saerToqarTuli miTosuri ZirebiTaa nasazrdoebi da misi ganxilva<br />
129
qarTuli, adreqristianuli religiuri panTeonis wiaRSi unda moxdes,<br />
gamravleba-nayofierebasTan dakavSirebuli im uZvelesi solaruli<br />
rwmena-warmodgenebis fonze, sadac mgel-ZaRlis simbolos arcTu<br />
mciredi roli da funqcia akisria.<br />
130
3) mgel-ZaRlis simbolos xTonuri aspeqtebi<br />
rogorc cnobilia, `mgeli/ZaRli, rogorc daraji an mcveli,<br />
drakonTan, gvelTan da Sesabamisad veSapTan erTad (mari, tolstovi)<br />
klasificirdeba qvewarmavalTa klasis warmomadgenlebTan, e.i. qvesknelis<br />
binadrebTan (2,58). qarTvelTa miTosur ZaRls – yurSas, rogorc ukve<br />
aRiniSna, aseve mkafiod gamokveTili xTonuri aspeqti gaaCnia, rasac xazs<br />
usvams n. abakelia: `yurSa Tavisi aRwerilobis mixedviT, g. SaraSiZis<br />
mixedviT, Tavisuflad SeiZleba mivakuTvnoT urCxulisebr cxovelTa<br />
klass, romelnic qarTul miTologiur tradiciaSi ganisazRvrebian<br />
rogorc mgel-ZaRlni. aRniSnuli mgel-ZaRlis simbolo ramodenime<br />
rakursidan SeiZleba davinaxoT: (samonadireo eposSi misi zogadi saxe<br />
konkretuli saxeliTaa warmodgenili). erTi mxriv, Savi feris gamo da<br />
aseve, imis gamo, rom ZaRli (zogadad) qalRvTaebis (nadirTpatronis)<br />
atributs an mis erT-erT cxovelur saxecvlilebas warmoadgens, igi<br />
xTonur samyarosTanaa dakavSirebuli (yurSa anu yurSavi SaveTis<br />
warmomadgeneli). amis damadasturebelia eTnografiul yofaSi<br />
SemorCenili rwmena-warmodgenebi ZaRlze da aseve materialuri<br />
kulturis Zeglebzec~(2,76).<br />
xTonur samyarosTan mglis kavSirze unda miuTiTebdes sofel<br />
dafnarSi napovni qvevrsamarxis qveda frizze mgel-ZaRlis<br />
gamosaxulebac(48,57), romelsac garkveuli paraleli etruskul<br />
kulturaSi moepoveba, sadac mglis gamosaxulebas damkrZalav urnaze<br />
vxvdebiT (sur.#7).<br />
naTqvamis sailustraciod, interesmoklebuli ar unda iyos<br />
etruskuli miTologiis gaxsenebac: “miwisqveSeTis mbrZanebeli<br />
RvTaebebis etruskuli wyvilia aita-persepnei, romlebic berZnul hadespersefones<br />
wyvils Seesatyviseba. persepnei gamosaxulia or samgloviaro<br />
freskaze tarkviniaSi. RmerT-qali dabrZanebulia hadesis gverdiT,<br />
miwisqveSeTis mdidar sasaxleSi. persepneis TmebSi ori gveli yavs<br />
Caxveuli. aita-hadess moxuruli aqvs mglis tyavis mosasxami da xelSi<br />
gvelebi uWiravs. igi RvTaeba mgelia, xolo misi Tanamecxedre persipnei –<br />
RvTaeba Zu mgelia da am SesamosiT igi axlos dgas romis daarsebis<br />
legendasTan, miTiur Zu mgelTan” (89,90).<br />
131
aRmosavleT saqarTvelos mTaSi dadasturebuli rwmenawarmodgenebis<br />
Tanaxmad, `suleTSi~ Sesasvlels swored wyvili ZaRli<br />
icavs, riTac xazgasmulia mgel/ZaRlis rogorc miRmieri samyaros<br />
darajis funqcia. aRniSnuli rwmena-warmodgena bevr saintereso detals<br />
Seicavs, risTvisac mizanSewonilad mimaCnia misi met-naklebad sruli<br />
saxiT moyvana:<br />
`rodesac axlad micvalebuls `suleTs~ Seiyvandnen, mas pirvelad<br />
`bewvis xidzed~ gaatarebdnen. `bewvis xidi~ kupris alzea gadebuli. vinc<br />
`samzeos~ didi codvis mqmnelia, xididan gadavardeba da kupris alSi<br />
Cavardeba.<br />
vinc naxevrad codviania da `sakuprisale~ ar aris, is xidze gava.<br />
`bewvis xidis~ iqiT Zalian didi, triali mindoria; mindoris SuaSi didi<br />
cixea. cixe oTxi Tvalia. am cixes garedan aqvs modgmuli kibe wveramde.<br />
cixes didi, ganieri da maRali karebi aqvs Sebmuli da karebTan ori<br />
didi ZaRli abia: erTi erT gverdze da meore meore gverdze. am ori<br />
ZaRlis SuaSi karebTan zis metad didi, beberi kaci `suleTis karis<br />
yarauli~. vinc `bewvis xids~ gavida, mas am kacTan miiyvanen da es kaci<br />
ityvis, Tu sad unda Seiyvanon. rodesac es beberi gauSvebs mkvdars,<br />
ZaRlebi gamoekidebian. mkvdari ubidan `sagZalT~ amoiRebs, romelic<br />
dasflavebis win `samzeodan~ gaatanes, ZaRlebs gadauyris da isini<br />
moeSvebian.<br />
amis Semdeg suls erT oTaxSi Seiyvanen, sadac `bWeni~ sxedan,<br />
daudgamen `saunjo~ skams da dajdeba. `bWeT~ yvelaferi ician misi<br />
Canadeni codva da madli. Tu sajojoxeToa jojoxeTSi gagzavnian; Tu<br />
madliania, maSin iq dastoveben, sxva mkvdrebTan~(65,59).<br />
zemomotanil masalas mxolod imas davumatebdi, rom ZaRlisTvis<br />
gadagdebul `sagZalSi~ e.w. `mkvdris puri~ unda vigulisxmoT. naTqvamis<br />
sailustraciod, momyavs T. oCiauris mier qarTlSi dafiqsirebuli<br />
savele masala: `gamosveneba icodnen SuadRis Semdeg, mze rom<br />
gadaixreboda. micvalebuls Tmasa da frCxils moaWridnen. ori qvrivi<br />
dedakaci kubos aqeT-iqidan amoudgeboda da sagangebod gamomcxvar e.w.<br />
mkvdris purs micvalebulis gulze oTxad gadatexavdnen. puris natexebs<br />
an boRliwosTvis gamoiyenebdnen (RvinoSi Caalbobdnen) an ZaRlebs<br />
gadaugdebdnen, rac iSviaTad xdeboda. Cveulebriv, micvalebulis pirze<br />
132
nafareb sacerze rom ido, ZaRls im purs ugdebdnen. ZaRlisTvis puris<br />
gadagdebis wess adgilobrivni Semdegnairad xsnian: 1. saiqios Sesasvlel<br />
karebSi micvalebuls ori ZaRli daxvdeba da Tu zemoxsenebuli wesi ar<br />
SeusrulebiaT, saiqioSi ar uSveben. 2. ZaRlisTvis puris gadagdeba<br />
saiqios madlad eTvlebaT (“saiqios Turme erTi dedakaci iseTia, rom<br />
qveyanaze araferi gacemuloba ara aqvs. aq saaqaos erTi Zuknia<br />
ZaRlisTvis kuti gadaugdia, saiqios is ZaRli misula, kuti miutania da<br />
imiT dauxsnia is qali”.) 3. ZaRlisTvis puris gadagdeba daixsnis am pirs<br />
arasasurveli micvalebulis sizmarSi naxvisagan (“Tu sizmarSi sxvisasa<br />
xedavs da finTada aqvs dacdili, zarali icis, _ kuts Sendobas etyvis<br />
da ZaRls gadaugdebs. mere Tavis dReSi veRara naxams imasa”. ZaRls<br />
“kutsac gadaugdebdnen. Tu naxe sizmarSi mkvdario da aRar geSvebao,<br />
ZaRls kuti gadaugdeo da uTxario _ ai es kutio da sizmarSi nuRar<br />
meCvenebio, momeSvio” (s. qsovrisi, 1948w. sofio maxaraSvili, 50w.).<br />
warmodgenebi suleTis Sesaxeb qarTlSi ZiriTadad iseTivea,<br />
rogorc saqarTvelos sxva kuTxeebSi, gansxvaveba igrZnoba calkeul<br />
SexedulebebSi. qarTlSi Sekrebili yvela monacemi rom gavaerTianoT<br />
ZiriTadad aseTs suraTs miviRebT: saiqio qvesknelSia (zogi masaliT<br />
caSi). gardacvlils saiqios karebTan ori ZaRli xvdeba, romlebic im<br />
SemTxvevaSi gaatareben mas, Tu ZaRlisTvis saaqaos puri aqvT<br />
gadagdebuli (mkvdris gulze gadatexili, kutad Cavardnili). saiqio<br />
sustad ganaTebuli samyaroa, zogi masaliT sinaTles aq gaCaxCaxebuli<br />
sanTlebi ayenebs, romlebic saaqaos micvalebulTaTvis enTeba. aris<br />
masala imis Sesaxeb rom saiqios Tavisi manaTobeli mze aqvs~(79,19,21).<br />
zemoaRniSnuli qarTuli rwmena-warmodgena saiqio cxovrebaze,<br />
paralels poulobs sxva kulturebTan. gavixsenoT Zveli egvipturi<br />
rwmena-warmodgenebi, romlis Tanaxmadac, `samoTxis eqvivalents<br />
warmoadgenda `ialus mindvrebi~. saboloo netarebis miRweva SeeZlo<br />
mxolod imas, vinc ucodvelad da keTilad gaatara dedamiwaze cxovrebis<br />
wlebi. micvalebuli warsdgeboda Tavad osirisis winaSe. igi<br />
garSemortymuli iyo micvalebulTa samyaros 42 demoniT. iqve iyo anubisi<br />
– ZaRlTaviani RvTaeba, romelsac micvalebuli ialus mindvrebSi<br />
gadahyavda. aq micvalebuli warmoTqvamda Tavisi ucodvelobis<br />
133
damamtkicebel sityvas, `codvebis uaryofis~ sityvas, ris Semdegac misi<br />
simarTlis Sesamowmeblad, simarTlisa da wesrigis qalRmerTi maati<br />
wonida mis guls, romelsac frinvelis bumbuli ar unda gadaewona,<br />
winaaRmdeg SemTxvevaSi mas erT-erTi demoni STanTqavda~(108,128).<br />
vfiqrob, qarTul-egvipturi miTologiuri xedvebi bevrgan emTxveva:<br />
upirveles yovlisa, micvalebulTa sulis gadamyvani anubisi swored<br />
`ZaRlis Taviania~, rac mogvagonebs `suleTis cixis~ mcvel ZaRlebs. aqac<br />
`suleTi~ mwvane mindorTanaa asocirebuli; osirisi 42 demoniT<br />
gvaxsenebs `cixis darajs~ da im `bWeebs~, romlebic suls sjian.<br />
`frinvelis bumbuliT~ gardacvlilis `gulis awonva~ erTgvarad<br />
uaxlovdeba `bewvis xidis~ gavlis motivs, sadac imave principiT, codvamadlis<br />
gankiTxva xdeba.<br />
berZnuli miTologiis Tanaxmad, miwisqveSa hadesis mcveli aseve<br />
uzarmazari mgel/ZaRli – kerberosia: `samTaviani ZaRlia hadesis mcveli<br />
kerberosi, sxeuli gvelebiT aqvs dafaruli da kudic gvelisa aqvs,<br />
veeberTela enagadmogdebuli xaxebidan ki Sxamiani nerwyvi Camosdis~(19,<br />
57). sainteresoa, rom ZaRlisTvis puris gadagdebis motivi, kerberosTanac<br />
gvxvdeba, rasac aRniSnavs n. abakelia: `imereTSi, Cvens mier (1989 wels)<br />
dafiqsirebul iqna saintereso termini `mekre-mebaJe~. es aris<br />
gansakuTrebuli formisa da zomis ritualuri puri, romelsac<br />
micvalebulisTvis gankuTvnil sxva purebTan erTad acxobdnen. es saxeli<br />
erTdroulad gulisxmobs mekres – mekares (karSi mdgoms, saiqios karSi<br />
mdgoms) da mebaJesac (baJis mimRebs). es puri ZaRlis purs unda<br />
gulisxmobdes, raTa man daindos micvalebuli. gavixsenoT herakles<br />
mogzauroba saiqioSi, sadac man Taflis namcxvriT daaSoSmina<br />
kerberi~(2,77).<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, aseve sainteresoa kerberosTan axlos<br />
mdgomi etruskuli xTonuri RvTaeba – velTa, romelic mglis saxiTaa<br />
warmodgenili: `m. palotino velTas mindvrebis geniad warmogvidgens,<br />
xolo fr. meserSmidti am etruskuli demonis gamosaxulebas ramdenime<br />
urnazec ki xedavs, sadac Cans erTgan mgelTaviani, xolo meoregan mglis<br />
niRbiani da gvelebiani, miwidan amomavali RvTaeba~(49,71).<br />
mglis xTonuri kulti Tavs iCens samegrelos folklorSi<br />
dadasturebuli avsulebis – mzakvrebis saxeSi, romlebic mgelze<br />
134
amxedrebulebi daTareSoben, xolo maT dasaTrgunad mosaxleoba cecxls<br />
mimarTavs: `mzakvrebs yvelaze meti saqme WeWeToba Rames aqvT. WeWeToba<br />
agvistos TveSia. im saRamos yvela cecxls daanTebs da zed gadaaxteba.<br />
e.i. mzakvrebs wvaven. im saRamos mzakvrebi mglebze zian. jaSgviduSi<br />
lagami aqvT amodebuli. amosakravic jaSgvidusa aqvT, daSliginoben.<br />
ikribebian tabakonaze. aq inawileben saqmes – vin sad da ra gaakeTos.<br />
WeWeToba Rames dilamde darbian da daTareSoben~(101,99). amasTanave,<br />
`tabakona – mTaa martvilis raionSi, romlis RrmulSi marad beberi<br />
boroti arseba, mzakvarTa meTauri rokapia davanebuli. rokapi hekates<br />
tipologiuri saxesxvaobaa, WeWeToba Rames tabakonze imarTeboda<br />
mzakvarTa Sekreba, seroba~(iqve).<br />
germanul miTologiaSi saintereso kuTxiT gvxvdeba mgelze<br />
amxedrebuli jadoqris, hirokinis miTosuri saxe, romelic mze-RmerTis<br />
balderis damkrZalav rituals asrulebs: RmerTebis rCeuli balderi<br />
uwyvladi iyo. dedamiwaze yovelma arsma Sehfica mas, rom arafers<br />
avnebda. ficis dros, mxolod fiTris susti buCqi ar iqna mxedvelobaSi<br />
miRebuli, riTac isargebla borotma RmerTma lokim; man fiTris toti<br />
motexa, isariviT waumaxa Tavi da brma RmerTs, hoders asrolina<br />
balderis misamarTiT. sinaTlis RmerTi gulgangmiruli daeca(29,80,82).<br />
balderis neSti zRvaSi unda gaeSvaT da daewvaT, Tumca amis gakeTeba<br />
RmerTebma ver SeZles: `Toris Ronec sakmarisi ar aRmoCnda rom<br />
balderis neSti talRebisaTvis miendoT. maSin Torma uro<br />
aRmosavleTisaken SemarTa da SesZaxa: `hirokin, TursTa jadoqaro,<br />
gamoCndi!~ gamoCnda saSineli jadoqari, mgelze amxedrebuls sadaveebis<br />
nacvlad gveli eWira. diaci mglidan gadmoxta. oTxma vaJkacma mgeli<br />
SeboWa. hirokinma ki gems ubiZga da zRvaSi Seacura, sagoreblidan<br />
cecxlis ali gamovarda. Torma mokvla daupira uxeSobisTvis, magram<br />
jadoqari mgels moaxta da gauCinarda~(29,83).<br />
mgel-ZaRlis xTonuri kulti mJRavndeba mze-heliosis grZneuli<br />
qaliSvilis kirkes miTosur saxeSi, romlis ezoSic homerosis<br />
gadmocemiT `nebivrad wamowoliliyvnen qalRmerTis jado-wamliT<br />
gaCxibuli mglebi da lomebi~(122,164).<br />
movigonoT kolxur samyarosTan dakavSirebuli, mcireaziuri<br />
warmoSobis, kidev erTi RvTaeba – hekate, romelic samsaxovania, xolo<br />
135
mis zoomorful simboloTagan metwilad mgel-ZaRli da gveli<br />
figurirebs: `TmebSi gvelebiTa da ori anTebuli CiraRdniT xelSi<br />
saflavebs Soris daZrwis Rameuli moCvenebebis, zmanebebisa da<br />
jadoqrobis qalRmerTi hekate, titan persesisa da asteries asuli.<br />
ZaRlebis xrova dahyveba hekates ukan. uranosisgan da zevsisgan<br />
miniWebul udides Zalauflebas flobs hekate. igi monawileobs<br />
dedamiwis, zRvis, miwisqveSeTis Tu cis saqmeTa gadawyvetaSi da yvelani,<br />
mokvdavni da RmerTebi, pirvel rigSi ki zevsi, miageben pativs am<br />
Zlevamosil qalRmerTs. sami gzis gasayaris qalRmerTia hekate. aqve,<br />
gzajvaredinebze dgamen xolme mis samsxeuliansa da samsaxovan<br />
qandakebebs, sam gzas rom gahyureben. mokvdavebi mas msxverplad swiraven<br />
ZaRlebs, raTa qalRmerTma isini jadoqrebisa da grZneulebisgan<br />
daicvas~(19,56).<br />
amrigad, hekates `samsaxovneba~ saTaves unda iRebdes `samive<br />
sknelTan~ misi kavSiridan, ris gamoc igi flobs gansakuTrebul magiur<br />
Tvisebebs. niSandoblivia, rom am RvTaebis funqciebi marto jadosnobiTa<br />
da avismosurne sizmrebiT ar Semoifargleboda; misi `samsaxovnebiT~<br />
xazgasmuli unda iyos am RvTaebis SesaZleblobebis gacilebiT farTo<br />
areali. marTlac, `ar aris arcerTi mniSvnelovani mxare mokvdavTa da<br />
ukvdavTa moRvaweobisa, rom hekates masSi wili ar hqondes. igi<br />
mfarvelobs nadirobas, mwyemsvas, cxenTa moSenebas, adamianTa<br />
moRvaweobas, sasamarTlos, saxalxo krebebs, kamaTSi Serkinebas Tu<br />
omebSi monawileobas, bavSvebsa da yrmebs~(21,.22).<br />
RvTaeba hekates mcireaziuri warmomavlobis gaTvaliswinebiT,<br />
Zalzed sayuradRebo unda iyos am RvTaebis kavSiri kolxur<br />
samyarosTanac: `iasonze esoden Seyvarebulma medeam aRuTqva qalkiopes,<br />
rom diliT adre hekates taZrisaken gaemarTeboda da xarTa<br />
momajadoebel wamals miawvdida ucxoels. marTlac, medeam daTqmul<br />
dros yuTidan amoiRo wamali, romelsac promeTes wamals uwodebdnen.<br />
mas saocari Tviseba hqonda. Tuki hekates, dediserTa qalwul RvTaebas<br />
moilmobierebda vinme da am wamliT daizelda sxeuls, igi iaraRisTvisac<br />
da cecxlisTvisac uvnebeli gaxdeboda~(17,32).<br />
amrigad, mgel-ZaRlisa da gvelis zoomorfuli simbolika vlindeba<br />
samsaxovani hekates saxeSi, romlis `samsaxovnebac~ gvafiqrebinebs, rom<br />
136
misi funqciebic aseve mravalplastovani SeiZleboda yofiliyo.<br />
naTqvamTan dakavSirebiT, movigonoT, rom kverTxi `samTaviani ZaRlis~<br />
gamosaxulebiT, rogorc samefo Zalauflebis insignia, gvxvdeba SumerTa<br />
mefis – gudeas atributikaSi. SumerTa mefis kverTxSi, simbolizirebuli<br />
SeiZleba iyos sknelTa kavSiri, rasac aseve ganasaxierebda `samyaros<br />
RerZTan~ (axis mundis) asocirebuli maradmwvane kedaris xe, rasTanac<br />
sakuTar Tavs aigivebdnen SumerTa mefe-qurumebi; kverTxze gamosaxuli<br />
`samTava ZaRli~ ki mimaniSnebelia imisa, rom mgel-ZaRlis kulti samive<br />
sknelTanaa dakavSirebuli da Sesabamisad, xTonuri aspeqtis garda,<br />
gaaCnia gamanayofierebeli Zalac, risi garantic umaRlesi xelisufali<br />
iyo. dabolos, sknelTa simboluri kavSiri mocemulia qarTvelTa<br />
miTosuri ZaRlis – yurSas saxeSi, romelic erTdroulad ciuric aris<br />
da xTonuric, Sesabamisad, erTdroulad sikeTisa da ubedurebis<br />
momtanic. is `bedismwerali~ ZaRlia. niSandoblivia, rom yurSa, rogorc<br />
sknelTa makavSirebeli, nayofierebis momtanicaa sagazafxulo dReobaTa<br />
ciklSi, rac aseve ganpirobebulia imiTac, rom misi dabadeba maradmwvane<br />
`sicocxlis xis~ motivebs ejaWveba. niSandoblivia isic, rom yurSasTan<br />
dakavSirebul samonadireo motivebSi, klde, sadac miTiuri monadiris<br />
daRupvis scena TamaSdeba, iseve rogorc `ormo, ufskruli, gamoqvabuli<br />
da sxv. (romelsac qaluri konotacia aqvs) erT semantikur velSi<br />
Tavsdeba da sikvdilisa da kvlavdabadebis adgils da motivs<br />
ukavSirdeba~(2,78), xolo yurSaos sasimRero, saweso-saferxulo<br />
Sesruleba, dakavSirebuli adresagazafxulo dReobaTa ciklTan, swored<br />
sikvdilisa da kvlav dabadebis maradiul wre-brunvas gulisxmobs.<br />
rogorc ukve aRiniSna, yurSa ciuri warmomavlobisaa, mas orbi an<br />
Sevardeni Sobs da Semdeg miwaze gadmoagdebs. misi `oqros yur-tuCi~<br />
aseve ciur-RvTaebriv warmomavlobaze unda miuTiTebdes, xolo `gvelis<br />
warbebi~ da Savi Seferiloba ukve xTonur aspeqtze migvaniSnebs.<br />
yurSasadmi miZRvnili saweso leqsi ki adre gazafxulze warmoiTqmeboda<br />
da dakavSirebuli iyo qalur sawyisTan da maradmwvane `sicocxlis xis~<br />
motivebTan. SevniSnav, rom zogadad, qarTuli miTo-folkloruli masala<br />
avlens mdedrobiTi RvTaebebis kavSirs (mag. nadirTRvTaeba dalis saxe)<br />
mgel-ZaRlis kultTan, rac Tavis mxriv, asaxulia hekates miTosur<br />
saxeSic. sakiTxTan dakavSirebiT, n. abakelia SeniSnavs: `qarTul<br />
137
tradiciaSi ZaRlTan mWidrodaa dakavSirebuli Ramis moCvenebebisa da<br />
fantomebis RvTaeba, monadireobis qalRvTaeba dali da korinTos<br />
patarZali, yovelnairi jadosnobisa da jadoqrobis deda – medea, Tavisi<br />
mfarveli qalRvTaeba hekateTi. am ukanasknelis simboloebia gasaRebi<br />
(faustis II-e nawilsi - `dedebi~, gasaRebi ekuTvnis hekates, rogorc<br />
hadesis mcvelsa da RvTaebriv fsiqopomps), maTraxi (SiSis momgvreli<br />
dedis atributi), satevari da lampari (gavixsenoT, rom mas ewireboda<br />
ZaRlebi; igi gamodioda RamiT gzajvaredinebze ZaRlebiT da sxv.<br />
gavixsenoT iasonis mier Catarebuli msxverplSewirva mdinaris piras,<br />
RamiT hekatesaTvis)~(2,78). avtori aseve gamoTqvams mosazrebas, rom dali,<br />
wylis deda, medea da sxv. didi deda RvTaebis an misi Zalebisa da<br />
aspeqtebis mixedviT, uricxv numinad dayofili qalRvTaebis saxeebs<br />
warmoadgenen, xolo kldeze daRupuli monadiris saxe amasTanave<br />
gviCvenebs qalRvTaeba dalis kidev erT aspeqts. igi gvevlineba<br />
moCvenebebisa da fantomebis, Ramis sastik RvTaebad, romelic am<br />
konkretul SemTxvevaSi qvesknelis, sikvdilis qalRvTaebis erT-erT<br />
gamovlinebas warmoadgens (iqve).<br />
mgel-ZaRlis simbolo dakavSirebuli aRmoCnda aseve samWedlo saqmesTan,<br />
rac albaT am kultis mziur-cecxlovani xasiaTiTaa ganpirobebuli.<br />
samWedlo saqme sakralurad iTvleboda qarTvelur tomebSi: “afxazeTSi<br />
samWedlosa da mWedlebs igive mniSvneloba aqvT, rac morwmune<br />
qristianTaTvis saydarsa da mRvdels. qristianuli saqarTvelo mWedelsa<br />
da mRvdels aigivebda: “didi codnis amRebeli jer mWedeli, memre<br />
mRvdeli””(5,111). aqedan gamomdinarea, rom qristianobis dadgomis Semdeg,<br />
samWedlo saqme wm. giorgim SeiTavsa. wmindanis rogorc “mWedelTa<br />
mfarvelis” saxeSi Serwymulia mglis simboluri saxec, risi dasturicaa<br />
qarTuli xalxuri leqsi `qajaveT rad iarebi~:<br />
`_qajaveT rad iarebi,<br />
giorgiv, mgelTa ferao.<br />
_vali mikidav, valsa vTxov,<br />
ras mkiTxav qristis dedao.<br />
sinas SWeds qajTa mWedeli,<br />
138
mivaswrev wurvazedao:<br />
qurTemul mauglejie,<br />
cxeni Savagdi zedao;<br />
qajTa mWedelma xel-kveri<br />
cxens mica beWebzedao~(98,116).<br />
samWedlo saqmes ganagebs qarTvelTa warmarTuli RvTaeba –<br />
pirquSi. igi mgelaiSvilia, rac RvTaebis mglis simbolosTan kavSirze<br />
miuTiTebs. RvTaebad “gardasaxvamde” pirquSi Cveulebrivi mokvdavi<br />
yofila, oRond nawiliani, roca daiZinebda mxrebSua Suqi amouvidoda.<br />
Zalian lamazi yofila pirquSi, mzesaviT manaTobeli. qalebi mosvenebas<br />
ar aZlevdnen, amitomac Seevedra morige RmerTs, Tavi rom wmidad daecva<br />
misTvis fizikuri silamaze waerTmia. bolos pirquSs grdemlze<br />
daewereba Tavisi sikvdilis dRe. vinaidan wminda kaci iyo amitom<br />
sikvdilis Semdeg RvTiSvilad iqca. misi zedwodebebia: `lekurTas<br />
moburTali~, `cecxlisaliani~(46,152). sainteresoa, rom pirquSi koWlia,<br />
iseve rogorc berZenTa mWedlobis RvTaeba hefesto: `m. Ciqovans mohyavs<br />
mis mierve Cawerili masala pirquSis mWedlobaze da wers: gadmocemiT<br />
pirquSi mWedeli iyo koWli kaci, pirquSs yvelaze adre gamouWedia<br />
saxnisi, culi, waldi da sxva rkineuli~(5,109). is, rom `hefesto<br />
dabadebiT xeibaria, miTologiur da realistur gamarTlebas poulobs.<br />
aq asaxulia xalxis warmodgena: gansakuTrebuli niWiT dajildoebuli<br />
unda iyos raime niSniT gamorCeuli~(5,158). Tuki imasac gaviTvaliswinebT,<br />
rom pirquSma sakuTari fizikuri silamaze praqtikuald `Seswira~<br />
mWedlobis RvTaebrivi codnis miRebas, SeiZleba vivaraudoT, rom<br />
rogorc pirquSis, aseve hefestos `koWlobiT~, anu fizikuri aspeqtis<br />
erTgvari `daqveiTebiT~ wina planzea wamoweuli RvTaebaTa mentaluri<br />
aspeqti.<br />
samWedlo saqmesTanaa dakavSirebuli amiranis xalxuri eposic,<br />
romelSic mgel-ZaRlis simbolos mniSvnelovani adgili uWiravs. sanam<br />
uSualod samWedlo sakiTxs SevexebiT, movigonoT, rom amirani `mglis<br />
muxliTaa~ dajildoebuli, riTac xazgasmulia misi vaJkacoba da<br />
Seupovroba da gamoricxuli araa samWedlo saqmesTan misi kavSiric:<br />
139
`...Tormeti mTa gadiares, mecamete – algeTisni.<br />
ucxo mTaze koSki naxes, anagebi brolis qvisi;<br />
sami dRe-Rame uares, ver ipoves kari misi.<br />
sadac, rom mzem piri mohkra, amiranma – muxli mglisi,<br />
koSkma piri iq gaiRo, iq Seeba kari misi~(105,161).<br />
amiranis kavSiri mgel-ZaRlis solarul simbolosTan savsebiT<br />
bunebrivad warmogvidgeba, Tuki movigonebT im faqts, rom Tavad<br />
RvTaebrivi gmiri amirani mzesTanaa mWidrod dakavSirebuli. amis<br />
dasturia Tundac amiranis eposis sasimRero, saferxulo Sesrulebis<br />
raWuli versia:<br />
`adga amiran wavida, sad qali kamari ari.<br />
cixisa Ziras Camoxta amiran ori Zmiani,<br />
cixes Suqi Seayena, viTar cxoveli mze ari.<br />
kamar fanjara gaaRo, msgavsad egona mze ari.<br />
kamar exvevis amirans, TavgadaSlili Tmiani~(105,171).<br />
amiranis eposi mgel-ZaRlis simbolosTan sxva mxrivac avlens<br />
kavSirs: `svaneTSi dRemde arsebobs saferxiso leqsi, romelSic<br />
moTxrobilia Semdegi epizodi: maRal TeTr kldeSi dali mSobiarobs,<br />
Zirs mgeli ucdis. qalRmerTs bavSvi gadmouvarda, mgelma piri dastaca<br />
da tyisken gaaqana. amas qedidan Tvali mohkra saxelovanma monadirem<br />
mefisam. igi mgels daewia, mxeci mohkla da bavSvi waarTva, mglis tyavi<br />
ki welze Semoikra. dali Svilis dakargvas moTqvams. keTilma mefis<br />
monadirem Cvili yrma dedas miuyvana. dedis sixaruls sazRvari ara<br />
aqvs~(105,65). svanur am gadmocemaSi, damowmebuli citatis avtori, m.<br />
Ciqovani, monadiris mglis tyaviT Semosvis epizods, TrialeTis cnobili<br />
sakulto Tasis miTo-siuJetur qargas ukavSirebs (iqve).<br />
davubrundeT amiranis kavSirs samWedlo saqmesTan. erT-erTi<br />
versiiT amirans mWedeli exmareba yamaris mosapoveblad. mWedeli<br />
saTamaSo `cegebs~ amzadebs yamarisTvis, yamari nawnavebs CamouSvebs da<br />
aaqvs koSkSi. amirani mWedels sTxovs erT-erT cegSi CaWedvas, Tan<br />
axsenebs, rom spilenZisaa da cecxlSi ar daiwveba; amasTanave, yamaris<br />
qveyanaSi misuli amirani pirvel rigSi mWedelTan midis da saubars<br />
140
umarTavs, vinaidan mas zogadad mWedlebTan megobroba akavSirebs.<br />
svanuri Tqmuleba amiranis axal Tvisebas gvamcnobs: gmiri spilenZisaa da<br />
Wedvis atana SeuZlia(105,74,194).<br />
niSandoblivia isic, rom `amiranis xmlis WedvaSi kosmiuri Zalebic<br />
iqna Cabmuli~(iqve). amirani niSnis mogebiT eubneba sakuTar Zmas:<br />
`maSin sad iyav Sav badro, roca Cem xmali wrTeboda<br />
ca Weqda, miwa grgvinavda, samWedlo eqaneboda,<br />
mWedlebi – memWedurebi erTmaneTs efareboda!~ (105,194).<br />
bevri cdis Semdeg, amiranisTvis `mWedelma cxra fuTiani xmali<br />
gaWeda, gamoawrTo da gamodga~(105,73). amrigad, iqmneba STabeWdileba, rom<br />
amiranis `cxra fuTiani~ xmalic, misi RvTaebrivi patronis darad, mziuri<br />
niSniTaa daRdasmuli. Weqa-quxilis `TanxlebiT~ sakraluri xmlis Wedvas<br />
vfiqrob, Rrma miTo-religiuri safuZvlebi unda gaaCndes. Tuki<br />
movigonebT, rom indur miTologiaSi `mzisa da cecxlis RvTaeba agni<br />
iSva wyalSi, rogorc Weqa-quxili, safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom<br />
amiranis mziuri `cxrafuTiani xmlis~ wrTobac dakavSirebuli unda iyos<br />
kosmiur wylebSi mzis dabadebis miTologemasTan. niSandoblivia, rom<br />
qarTvelTa warmarTuli RmerTis armazis maxvilic elvasaviTaa: `aqvnda<br />
xmali brwyinvale, viTarca elva, da iqceoda xelTa Sina~(93,89).<br />
Tuki xmali RvTis sityvis simboloa: `da aiReT gadarCenis CaCqani<br />
da sulis maxvili, romelic aris RmerTis sityva~(axali aRTqma,<br />
efeselTa mimarT 6:17), xom ar SeiZleba gamovTqvaT varaudi, rom amirani,<br />
romelic almasis xmliT fatravs Sav gveleSaps, xelmeored ibadeba ara<br />
mxolod rogorc `mze~, aramed rogorc `RvTis sityva~, imis<br />
gaTvaliswinebiT, rom `ionas gamosvla veSapis muclidan alegoriulad<br />
moaswavebs RvTis sityvis dabadebas qalwulis muclidan~(45,106).<br />
Sesabamisad, amiranis unari devebis `xmiT daxocvisa~(105,307), SeiZleba<br />
kidev erTxel gvaxsenebdes, rom `sityva~ da `maxvili~ Tanabari Zalis<br />
miTo-religiuri xat-simboloebia.<br />
Tuki amiranis xmlis Wedvis procesi Weqa-quxilTanaa<br />
dakavSirebuli, eposSi bunebrivad erTveba dar-avdarTan dakavSirebuli<br />
miTosuri siuJeti. amasTan dakavSirebiT, i. surgulaZe sainteresod<br />
141
SeniSnavs, rom amiranis `sacris tola~ Tvalebi, amindis RvTaebis<br />
metaforuli gadmocemaa: `Tu gaviTvaliswinebT, rom sabas ganmartebiT<br />
`Ruari ewodeba wyalsa wvimisasa~, maSin gamoTqmaSi `cremlis Rvari~,<br />
cremli wvimasTan aris gaigivebuli. gamodis, rom `cremlis Rvari~ igive<br />
cremlis wvimaa, romelic aseve miRebuli gamoTqmaa qarTulSi. am<br />
gamoTqmaTa mixedviT, Tvals eniWeba wvimis wylis saTavsis, misi<br />
pirvelgamomwvevis mniSvneloba, xolo `sacris tola~ Tvali saavdrod<br />
gamzadebul saxeze, amindis RvTaebis mrisxanebis, gavdrebis suraTis<br />
metaforuli gadmocemaa, romelic miTosisa da misi Sesabamisi religiuri<br />
warmodgenebis mixedviT aris agebuli. amitom, gasagebi xdeba, Tu ratom<br />
aris amiranis Tvalebi maincdamainc sacris toli da ara sxva ram<br />
mrgvali sagnisa. saqarTveloSi, wyalTan da sisvelesTan bevri<br />
adgilobrivi RvTaeba iyo dakavSirebuli. `movida Tavis niaRvarsa,<br />
daanTo didi alio~, naTqvamia erT teqstSi xaxmatis jvris, giorgis<br />
Sesaxeb. Tavisi sadgomi adgiliT wyalTan dakavSirebuli Canan giorgi<br />
wyarosTavisai, miqiel wyalSuisai, giorgi naRvarmSvenieri, naRvarSi<br />
meburTali. am epiTetebis mixedviT, aRniSnuli RvTaebebi wyaros TavSi an<br />
napiras dganan, anu wyaro maTi sadgomi adgilia. migvaCnia, rom wyaros<br />
saTave, e.i. misi “wyaros Tvali” Tavidan RvTaebis cremlTan unda<br />
yofiliyo asocirebuli, miT ufro rom aseTi warmodgenebi bunebrivi da<br />
damaxasiaTebelia adresamiwaTmoqmedo kultebisaTvis. amasTanave<br />
SemoTavazebuli gaazreba srul TanxmobaSia qarTvelTa warmodgenebTan<br />
RvTaebaTa Sesaxeb, sadac xazgasmulia maTi kavSiri cecxlTan, samWedlo<br />
saqmesTan, iaraRebTan, sacerTan, sawyaosTan, saqonelTan, sagangebod<br />
aRiniSneba maTi pirquSoba da pirRrublianoba~ (85,251).<br />
amrigad, amiranis `sacrisodena Tvalebi~ da is faqti, rom is hgavs<br />
~Savsa Rrubelsa saavdrod gamzadebulsa~(85,314), mas amindis RvTaebasTan<br />
akavSirebs, romelsac ara marto dar-avdris daregulireba evaleboda,<br />
aramed zogadad qveynis nayofiereba da dovlaTi. amasve unda<br />
miuTiTebdes amindis RvTaeba lazares faliuri xasiaTi da misi<br />
zedwodeba – koti-kotia, riTac misi faliurobaa xazgasmuli (85,242).<br />
Sesabamisad, `saavdrod gamzadebuli saxe~ nayofierebis momaswavebelicaa,<br />
vinaidan Weqa-quxili warmoadgens wylisa da cecxlis sakralur kavSirs,<br />
kosmiur wylebSi `mzis dabadebis~ miTosur xatebas, `RvTis sityvis~<br />
142
gamovlinebas, rasac gamanayofierebeli Zalebi eniWeba, zustad ise,<br />
rogorc es mocemulia RvTaeba enqis Sumerul teqstSi, romelsac<br />
erTxel kidev davimowmebT:<br />
`sityva Cemi cas miswvdeba –<br />
da siuxvis wvima iwvimebs cidan;<br />
miwas miswvdeba –<br />
da mcenareuli gaCndeba miwad;<br />
amwvanebul yanas miswvdeba _<br />
da Cemi sityviT mosavali uxvad daxvavdeba~(45,94)<br />
rom `RvTis sityva~ SeiZleba gamanayofierebeli Zalebis mqone WeqaquxilTan<br />
asocirdes qarTvelTa miTo-religiuri azrovnebis balavarSive<br />
Caido, vinaidan c. inwkirvelis miniSnebiT, SemTxveviTi ar unda iyos is<br />
faqti, rom `sakuTari saxeli Tavdapirveli enisa qarTuli homiliiT<br />
`qebai da didebai qarTulisa enisai~ aris lazare, amindis qarTuli<br />
RvTaebis saxelic agreTve lazarea~(43,214).<br />
amiranis `pirRrublianoba~ aseve miuTiTebs samWedlo saqmesTan mis<br />
siaxloveze, vinaidan mWedlobac wylisa da cecxlis magiuri kavSiris<br />
gadmomcemia, rac alegoriuli saxiT dakavSirebulia gaavdrebis motivTan<br />
da sakralur Weqa-quxilTan. am TvalsazrisiT, amiranis `SavRrublianoba~<br />
sruliad bunebrivad eTanxmeba qarTvelTa mWedelT RvTaebis saxels –<br />
pirquSi, romelic analogiuri miTosuri SinaarsiT unda iyos damuxtuli.<br />
Tuki Weqa-quxilis sakraluri xasiaTi samWedlo saqmesTan<br />
mimarTebaSic vlindeba, SesaZloa, qarTvelTa miTiuri ZaRlis, yurSas<br />
`Weqa-quxilis xma~ kidev erTi sabuTi iyos mgel-ZaRlis simbolos da<br />
samWedlo saqmis urTierTkavSirisa; miT umetes, rom amirans mudam Tan<br />
axlavs misi erTguli yurSa. sakiTxTan dakavSirebiT, saintereso unda<br />
iyos, rom `maRali xarisxis foladis svanur saxelad miCneulia termini<br />
– yurC~(10,209), nebsiT Tu uneblied, `yurSas~ saxels mogvagonebs.<br />
Weqa-quxilis sakralizaciis motivs Zalzed saintereso kuTxiT<br />
vxvdebiT svanur saweso droSa-lemTan dakavSirebiT. kerZod, saqme exeba<br />
mglis simbolosTan dakavSirebuli droSis mpyrobeli gvaris, falianebis<br />
erT-erTi TvalsaCino warmomadgenlis, mabla falianis dakrZalvas.<br />
143
gadmocemis Tanaxmad, falianis sagvareulo koSki miwisqveSa gvirabiT<br />
dakavSirebuli iyo seTis jgragis eklesiasTan; mabla faliani Sin<br />
inaxavda taZris simdidres. is mdidar da wminda kacad iyo cnobili:<br />
`святости его, по словам сказителей, было указано и знамением свыше: когда умирал<br />
Мабла небо было безоблачное, блестящее, но как только он испустил последний вздох,<br />
оно нахмурилось и разразилась страшная гроза, сплошь покрывшая землю градом. Маблу<br />
Палиани похоронили в медном гробу, на котором было высечено его имя~(12, 41).<br />
axla yuradReba mivaqcioT imas, rom Weqa-quxili wm. giorgis<br />
kultTanacaa dakavSirebuli. is RvTaebis erT-erTi insigniaa, romlis<br />
meSveobiTac, da es metad sagulisxmo faqtia, xdeboda mis msaxur ymaTa<br />
SerCevac: `По широко распространенным в Самегрело поверьям, во время грозы св.<br />
Георгий верхом на своем белом коне мчится по небу, гонится за злыми, нечистыми<br />
силами и поражает их...Считалось, что святой ударом молнии предупреждал виновного<br />
или же «избирал его в рабы»...Во время грозы местные жители крестились и просили св.<br />
Георгия пощадить их и не поразить их дом молнией~ (3,21).<br />
amrigad, Tuki gaviTvaliswinebT, rom mabla faliani seTis wm.<br />
giorgis eklesiis msaxuri iyo, naTeli efineba imasac, Tu ratom mohyva<br />
mis gardacvalebas saSineli Weqa-quxili. SemTxveviTi ar unda iyos aseve<br />
misi dakrZalva spilenZis kuboTi, Tuki movigonebT, rom spilenZi<br />
dakavSirebulia suleTTan, `Ramis mzis~ misteriebTan, rasTanac kavSirSi<br />
iqneboda aseve droSaze gamosaxuli sakulto – mgelic. marTalia, mas<br />
ZiriTadad gamanayofierebeli funqciebi eniWeboda, magram movigonoT<br />
isic, rom nayofierebac, Tavisi arsiT, xTonur samyaros ukavSirdeba,<br />
vinaidan emorCileba sikvdilisa da kvlav dabadebis maradiul cikls.<br />
Tuki wm. giorgi samWedlo saqmis mfarvelicaa, aRniSnulic,<br />
SesaZloa misi Weqa-quxilTan kavSiriTac yofiliyo gamowveuli.<br />
yuradReba mivaqcioT imasac, rom am konkretul ampluaSi, RvTaeba<br />
mgelTanaa asocirebuli: `qajaveT rad iarebi, giorgiv, mgelTa ferao~,<br />
iseve rogorc mWedlobasTan dakavSirebuli amiranis mudmiv Tanamgzavrad<br />
erTguli yurSa gvevlineba, romlis miTiuri oreuli swored `Weqaquxilis<br />
xmiTaa~ dajildovebuli.<br />
sakiTxTan dakavSirebiT, sainteresoa cnobili osi mecnieris, v.<br />
abaevis mosazreba imis Taobaze, rom romaelTa cecxlisa da samWedlo<br />
saqmis RvTaeba – vulkanusis saxelwodeba SeiZleba warmosdgebodes<br />
144
`mglis~ aRmniSvneli Zvelinduri sityvisgan: `vrka~, imis gaTvaliswinebiT,<br />
rom: `культ огня и кузнечного дела был в свою очередь связан преемственно с<br />
тотемическим культом волка~(1,593). sakiTxTan dakavSirebiT, mxedvelobaSia<br />
aseve misaRebi v. ivanovis mosazrebac, imis Sesaxeb, rom `...согласно старой<br />
германской традиции кузнецы могли ставить на мече знак волка~(42,157). sxvaTaSoris,<br />
aRniSnul cnobas exmianeba qarTuli xalxuri leqsi `dabareba vels<br />
wasuls~, romelSic `xmali~ metaforulad `mgelTanaa~ Sedarebuli:<br />
`vels waxval, bewikauro, ra giTxra, ra dagabaro<br />
getyvi: Zils nu daendobi, _ Zili vaJkacis mkvlelia.<br />
getyvi: Tofs nu daendobi, _ Caxmax eSmakis cxenia.<br />
getyvi: xmals nu daendobi, _ xmali mSiera mgelia<br />
sadReod gulis mkeTei, saxvalod libus mTxrelia~(55,162).<br />
sakiTxze msjelobis dasasruls, movigonoT kaxeTSi<br />
dadasturebuli rituali, romelic ojaxSi vaJis SeZenasTan iyo<br />
dakavSirebuli: `SemohqondaT spilenZis didi qvabi, spilenZi, liToni,<br />
romelic mzis simbolo iyo, mze ki – sicocxlisa. qvabSi asxamdnen<br />
maradiulobis yvelaze didi informaciis matarebeli siTxis, sisxlis<br />
simbolos – Sav Rvinos. axalSobils am RvinoSi Caayofinebdnen tans<br />
Wipamde, ise rom mzis wnuli (isev mzis analogi) RvinoSi moxvedriliyo.<br />
qvabSi Caagdebdnen kaJs an, SesaZleblobis SemTxvevaSi almass, rom<br />
vaJkacs mWreli Tvalebi hqonoda da Zlieri yofiliyo, garda amisa,<br />
gaaxurebdnen cxenis nals, Cayofdnen RvinoSi, bavSvi mxedari rom<br />
gamosuliyo. qvevrsac am vaJis saxelze RviniT Seavsebdnen, sanam ar<br />
iqorwinebda qvevrs manamde ar gaxsnidnen. danayavdnen mglis muxls da<br />
fxvnils SigniT yridnen, rom mglis muxli hqonoda. amitom aris<br />
gamoTqma: `mglis muxli~. gogonazec analogiuri rituali sruldeboda,<br />
magram aq icvleboda mineralebi, kaJis an almasis nacvlad qvis brols<br />
xmarobdnen – rom gogonas sisufTavisa da sispetakis informacia<br />
mieRo~(60,6).<br />
amrigad, ritualSi gamoyenebuli atributebi - spilenZis jami, Sig<br />
Casxmuli Rvinoca da `mglis muxlic~, dakavSirebuli unda iyos sakulto<br />
`mzesTan~, romelic sicocxlisa da nayofierebis momcemi iyo. `mglis<br />
145
muxliT~ dalocva ki, riTac dajildovebulia Cveni RvTaebrivi,<br />
`Sublmziani~ gmiri amirani da rac Zalisa da vaJkacobis simbolod<br />
aRiqmeba, qarTvelTa winaprebSi mgel-ZaRlis simbolos siZvelisa da<br />
mniSvnelobis kidev erTi gamovlinebaa.<br />
146
daskvna<br />
mgel-ZaRlis simbolos gansakuTrebul siZveles da mniSvnelobas<br />
saqarTveloSi xazs usvams mglis aRmniSvneli saxelis warmoCena<br />
qarTvelTa rogorc adgilobriv, aseve ucxour saxelwodebebSi, kerZod,<br />
mxedvelobaSi gvaqvs, iberiis Zvelsparsuli saxelwodebebi. aRniSnuli<br />
gvafiqrebinebs, rom mgel-ZaRli uZvelesi xat-simboloa, dakavSirebuli<br />
uZveless rwmena-warmodgenebTan. amasve gvafiqrebinebs svaneTSi<br />
SemorCenili `aSangelo-SaSangelos~ rituali, romlis drosac mglis<br />
saweso, koleqtiuri mkvleloba sruldeboda.<br />
mgel-ZaRlis simbolo dakavSirebulia mzesTan da Sesabamisad<br />
solarul RvTaebebTan, romlebsac saqarTveloSi sxva funqciebTan erTad<br />
nayofierebis funqciebic aqvT. aseTad gvesaxeba cecxlTan, kerasTan<br />
dakavSirebuli personaJebi: kviria, berika da sxv., romlebic<br />
adresagazafxulo dReobaTa ciklSi monawileoben da romlebTanac<br />
raWaSi dafiqsirebuli “yurSas” miTiuri saxec asocirdeba.<br />
yurSas RvTaebrivi niSnebi: oqros yur-tuCi, sacris, an mTvaris odena<br />
Tvalebi, Weqa-quxilis xma dakavSirebulia RvTis nebis gamovlinebasTan,<br />
kosmiuri wylebidan “mzis dabadebis” miTologemasTan da RvTis sityvis<br />
gamovlinebiT kosmiur, qaosur wylebSi samyaros dabadebasTan. vfiqrobT,<br />
kolxur culebze gamosaxuli gevlebisfexebiani mgel-ZaRli aseve<br />
miuTiTebs ori stiqiis: cecxlisa da wylis kavSirze, rac aseve<br />
nayofierebis gamovlinebad gvesaxeba da kavSirSia sikvdilisa da kvlav<br />
dabadebis ideasTan, romelic ukavSirdeba qveskneluri wylebidan mzis<br />
dabadebis yoveldRiur cikls, rac alegoriulad dakavSirebulia kvdomagacocxlebis<br />
gamanayofierebeli Zalebis mqone uZveless RvTaebebTan.<br />
aseve ganxilul iqna mgel-ZaRlis simbolo qarTul samonadireo<br />
eposSi. rogorc damowmebuli masalidan irkveva, nadiroba, romlis<br />
sakraluri aspeqti saqorwilo ritualSic vlindeba, bunebis Zalebis<br />
aRorZinebasTan da nayofierebasTanaa dakavSirebuli; aRniSnuli<br />
damajereblobas matebs Cvens mosazrebas imis Taobaze, rom miTiuri<br />
monadireebisa da maTi Tanmxlebi ZaRlebis arqetipuli saxeebi, aseve<br />
qarTvelTa uZvelesi solaruli rwmena-warmodgenebidan unda iRebdes<br />
saTaves. amas isic gvafiqrebinebs, rom nadirTRvTaebis mdedruli<br />
147
korelati TandaTan wminda giorgis mziur-gamanayofierebelma kultma<br />
Caanacvla, romlis miTo-religiur saxeSi mgel-ZaRlis simbolo aseve<br />
aqtiurad vlindeba.<br />
samonadireo eposi arsobrivad ukavSirdeba adresagazafxulo<br />
dReobaTa cikls da am ciklis mTavar personaJebs. leqsSi `qalsa visme<br />
erqva SroSani~ es kavSiri cxadliv aris mocemuli. leqsSi warmodgenili<br />
simboloebi, rogoricaa deda RvTaebis beWdis Tvali, maradmwvane,<br />
`sicocxlis xe~, romlis dublkikaticaa sakulto droSa, mgel-ZaRlis<br />
simbolo da misi gamovlena adresagazafxulo dReobaTa ferxulebSi,<br />
kvdomad da aRdgenad RvTaebebTanaa dakavSirebuli da erTian solarul<br />
sistemaSia ganxiluli. naSromis am TavSi aseve gamovlenilia xeTurqarTuli<br />
saintereso eTno-kulturuli paraleli (igulisxmeba mglisa da<br />
ZaRlis niRbebis monawileoba berikaobisa da zogadad, kvdoma--<br />
gacocxlebis xalxur Teatralizirebul sanaxaobebSi, rac bevr saerTos<br />
poulobs analogiuri tipis xeTur ritualebTan), dakavSirebuli<br />
sikvdil-sicocxlis maradiul ciklTan da nayofierebasTan, rasac Tavis<br />
mxriv ukavSirdeba TrialeTis Tasze gamosaxuli religiuri Sinaarsis<br />
mqone kompozicia. amasTanave, yurSas erTdroulad ciuri da xTonuri<br />
aspeqtebi da masTan dakavSirebuli saweso ferxuli `samive sknelTan~ mis<br />
wilnayarobaze miuTiTebs da avlens kavSirs sknelTa makavSirebel<br />
samyaroseul xesTan – axis mundis-Tan.<br />
TrialeTis Tasze gamosaxuli RvTaebebis mglis tyavis samoseli<br />
kidev erTxel gvaxsenebs, rom mglis simbolo samsaxovnebidan<br />
gamomdinare, RvTaebebic, Tu RvTisSvilebic Sesabamisad, samive sknelis<br />
gamgeblebi arian; sknelebs Soris maTi gadaadgileba ki alegoriulad<br />
unda asaxuliyo adresagazafxulo dReobaTa ciklSi gamarTul<br />
sarTulebian ferxulebSi. `sicocxlis xis~ motivi, edemSi, igive<br />
suleTSi darguli maradiuli xis analogiaa, romelic bunebrivad<br />
ukavSirdeba sknelTa makavSirebel `samyaroseuli xis~ gagebas.<br />
TrialeTis Tasis zeda frizze `sicocxlis xesTan~ Soriaxlos mwevar-<br />
ZaRlebis warmoCenac am kavSiris kidev erTi gamoxatulebaa.<br />
naSromSi warmodgenilia mgel-ZaRlis ritualuri gamovlena<br />
qarTuli eTnologiuri masalis mixedviT. upirveles yovlisa,<br />
ganxilulia aRmosavleT saqarTvelos mTaSi dafiqsirebuli `mgel-<br />
148
jixvaobis~ da `mgelTuqmeobis~ xalxuri rituali, romelic mtacebeli<br />
cxovelebisgan saqonlis dacvis mizniT tardeboda. ritualis<br />
Semadgeneli komponentebis detalurma Seswavlam, qarTulma miTofolklorulma<br />
da qarTlSi dafiqsirebulma savele masalam (T. oCiauri)<br />
gvaCvena, rom es rituali aseve avlens mgel-ZaRlis, rogorc sakraluri<br />
cxovelis mimarT Tayvaniscemis elementebsac. marTlac, Tuki<br />
gaviTvaliswinebT mgel-ZaRlis metad sapatio misias `RmerTTan<br />
Suamavlobis~ TvalsazrisiT, iseve rogorc mis solarul kavSirs<br />
marcvleul kulturebTan da metyvelebasTan, gaviTvaliswinebT imasac,<br />
rom `mwevris salocavze~ nadirT gamravlebas iTxovdnen, Tamamad<br />
SegviZlia ganvacxadoT, rom `mgelTuqmeobis~ ritualSi, romelic erTi<br />
SexedviT mavnebeli cxovelebisgan saqonlis dacvis mizniT sruldeboda,<br />
aseve davanebulia mgel-ZaRlis uZvelesi, simboluri aspeqtebi, romelic<br />
gulisxmobda saqonlisa da marcvleuli kulturebis mfarvelobas,<br />
nayofierebas, gamravlebas, da rac yvelaze mTavaria, `RvTis sityvas~,<br />
romelic Tavisi arsiT, mziur-falikuria da romelsac magiurgamanayofierebeli<br />
Zala aqvs. .<br />
naSromSi aseve ganxilulia mgel-ZaRlis simbolosTan<br />
dakavSirebuli zemosvaneTis, seTis wm. giorgis eklesiaSi davanebuli<br />
saweso droSa – `lemis~ semantikuri mxare. upirveles yovlisa<br />
xazgasmulia `lemis~ kavSiri wm. giorgis kultTan. aRiniSna, rom<br />
jgragis, wm. giorgis kulti dakavSirebulia qarTuli miTologiis `mzis<br />
dabadebis~ ciklTan da Sesabamisad, masSi vlindebian `mziuri~<br />
konotaciis cxovelebi: cxeni da mgeli da gamoricxuli araa aseve<br />
`mziuri~ xasiaTis frinvelebic: arwivi, qori, orbi da sxv, romlebic<br />
marTalia seTis wm. giorgis sadResaswaulo ciklSi ar Canan, magram Tavs<br />
iCenen miTosuri ZaRl-frinvelis `yurSas~ dabadebis motivebSi, romelic<br />
monadireobasa da nayofierebasTan dakavSirebul adresagazafxulo<br />
dReobaTa cikls ukavSirdeba. es cikli, Tavisi ritualebiT da sasimRero<br />
motivebiT, miTosur `siaxloves~ iCens seTis wm. giorgis sadResaswaulo<br />
ritualTanac, romlis gamarTvac ukavSirdeba rogorc jgragis, wm.<br />
giorgis kults, aseve savaraudod, nayofierebis, marcvleuli<br />
kulturebis da Svilierebis uZvelesi RvTaebis – lamarias saxesac.<br />
miTosuri komponentebis identobam da maTma Sinaarsobrivma siaxlovem<br />
149
gvafiqrebina, rom rodesac ritualSi monawile saweso droSa - `lemi~<br />
qariT ibereboda SesaZloa `yurSas~ darad, adgili hqonoda jgragisa da<br />
lamarias sakulto cxovelis – mglis `dabadeba-gansxeulebas~, rasac<br />
nayofiereba da gamarjveba unda moetana mTeli zemo svaneTisaTvis.<br />
dabolos, naSromis bolo nawilSi ganxilulia mgel-ZaRlis<br />
xTonuri aspeqtebi, dakavSirebuli qvesknelur samyarosTan. am kuTxiT<br />
qarTuli eTnografiuli da miTologiuri masala bevr siaxloves iCens<br />
Zvelegviptur da berZnul miTologiur warmodgenebTan, kerZod,<br />
mxedvelobaSi gvaqvs saiqios daraji mgel-ZaRlis miTologiuri saxe.<br />
xazgasmulia aseve xTonuri RvTaeba hekates samsaxovneba, rac SesaZloa<br />
mgel-ZaRlis kultTan misi kavSiriT ixsnebodes, rasac mxars umagrebs<br />
qarTuli miTo-folkloruli masalac. ganxiluli gvaqvs aseve wm.<br />
giorgis, qarTuli miTosuri personaJis, RvTiSvili pirquSisa da<br />
RvTaebrivi gmiris, amiranis kavSirebi samWedlo saqmesTan, romelSic<br />
mgel-ZaRlis kulti aseve aqtiurad vlindeba. rogorc aRiniSna, es<br />
ukanaskneli dakavSirebulia rogorc mzesTan, aseve cecxlTan da<br />
wyalTanac; mgel-ZaRlis kavSiri wyalTan mocemulia `mesefeebis~<br />
Tanmxlebi ZaRlebis saxeSi, romlebic zRvidan amodian da sxva<br />
funqciaTa Soris, evalebaT dar-avdris daregulireba. amasTan,<br />
meteorologiuri funqciebi yurSas miTosur saxeSic fiqsirdeba.<br />
cecxlisa da wylis stiqiebis magiuri kavSiri ki saukeTosod isaxeba<br />
samWedlo saqmeSi, risi dasturicaa Tundac is faqti, rom amiranis xmlis<br />
Wedvis procesi alegoriulad daukavSirda Weqa-quxils, riTac<br />
dajildoebulia qarTvelTa miTosuri ZaRlis, yurSas xma. amasTan, Tuki<br />
cecxlisa da wylis stiqiebs zoomorful Sesatyviss movuZebniT,<br />
advilad SeiZleba, rogorc ukve aRvniSneT, maTi sakralurgamanayofierebeli<br />
kavSiri davinaxoT gvelebisfexebiani kolxuri mgeldrakonis<br />
– gveris saxeSi, romlis gamosaxulebasac kolxur saweso<br />
culebze vxvdebiT. rogorc cnobilia, gveli dakavSirebulia qalur<br />
sawyisTan, xTonur wylebTan (iseve rogorc wylis daraji gveleSapis<br />
saxe), nayofierebasTan, xolo mgel-ZaRli kargad gamokveTili mamrulfalikuri<br />
simboloa, Sesabamisad cecxlis stiqiasTan aqtiurad<br />
dakavSirebuli (gavixsenoT Tundac RvTaeba kviria, romelic cecxlis<br />
stiqiiT sjis xolo nebis aRmsruleblebad mgel-ZaRlis laSqari hyavs).<br />
150
sxvaTaSoris, saweso culze aseve gvxvdeba mglis gamosaxuleba<br />
farfliseburi fexebiT, rac sakiTxis arss ar cvlis, vinaidan Tevzica<br />
da gvelic urTierTSemcvleli simboloebia. wylisa da cecxlis<br />
sakraluri kavSiri, romelic simbolurad Weqa-quxilSi cxaddeba,<br />
amasTanave warmoadgens mamruli da mdedruli pirvelsawyisebis<br />
kavSirsac, rac gagebul unda iqnas rogorc ganayofierebis umaRlesi<br />
gamovlineba, sikvdil-sicocxlis maradiuli cikli, romelic<br />
yoveldRiurad mzis kosmiur wylebSi Casvlas da yovel dilas iqidan<br />
xelmeored dabadebas ukavSirdeba. swored am maradiuli wre-brunvis<br />
cikls unda gadmoscemdnen adre sagazafxulo dReobaTa ciklis mTavari<br />
RvTaebebi, romlebic aSkarad solarul niSnebs atareben da<br />
emorCilebian sikvdilisa da kvlav dabadebis ideas, rasTanac mgel-<br />
ZaRlis simbolos pirdapiri Sexeba unda hqonoda, vinaidan berikaobis<br />
sadResaswaulo ciklSi, rogorc davinaxeT, mgel-ZaRlebis niRbebiani<br />
berikebis monawileobacaa dadasturebuli.<br />
151
ilustraciebi:<br />
3. kolxuri culi<br />
yobanidan i. domanskis<br />
mixedviT (ermitaJis<br />
koleqciidan)<br />
2. kolxuri culi<br />
l. fancxavas<br />
mixedviT<br />
1. kolxuri culi mestiis<br />
arqeologiuri bazis<br />
fondidan<br />
5. brinjaos sakidi<br />
Crdilo kavkasiidan<br />
(yobani) a. mileris<br />
mixedviT<br />
6. brinjaos sakidi<br />
yobanidan, i. domanskis<br />
mixedviT<br />
4. Standartis Tavi<br />
yazbegis ganZidan<br />
7. damkrZalavi urna perujis<br />
arqeologiuri muzeumidan<br />
152
gamoyenebuli literaturis sia:<br />
1. Абаев В. И., Осетинский язык и фольклор, I, издательство АН СССР, Москва, 1949.<br />
2. abakelia n., simbolo da rituali qarTul kulturaSi, saqarTvelos<br />
mecnierebaTa akademia, iv. javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnografiis<br />
instituti, Tbilisi, 1997.<br />
3. Абакелия Н., Миф и ритуал в западной Грузии, Мецниереба, Тбилиси, 1991.<br />
4. abakelia n., alaverdaSvili q., RambaSiZe n., qarTuli xalxuri<br />
dReobaTa kalendari, `krialosani~, Tbilisi, 1991.<br />
5. abaSiZe b., miTologiis zogierTi sakiTxi qarTul zepirsityvierebaSi,<br />
`ganaTleba~, Tbilisi, 1984.<br />
6. alaverdaSvili q., sakraluri geometria, `universali~, Tbilisi, 2007.<br />
7. ambavi narTebisa, kavkasiuri saxli, Tbilisi, 2007.<br />
8. amiranaSvili S., qarTuli xelovnebis istoria, `xelovneba~, Tbilisi,<br />
1971.<br />
9. amirani, `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1975.<br />
10. axalkaci n., liTonis nivTebis damzadebis xalxuri wesebi svaneTSi,<br />
eTnologiuri Ziebani, III, `meridiani~, Tbilisi, 2007.<br />
11. baliauri m., makalaTia n., masalebi aRmosavleT saqarTvelos mTielTa<br />
sameurneo yofis istoriisaTvis, `mecniereba~, Tbilisi, 1989.<br />
12. Бардавелидзе В., Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое<br />
искусство Грузинских племен, Издательство Академии Наук Грузинской ССР, Тбилиси,<br />
1957.<br />
153
13. bardaveliZe v., aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis tradiciuli<br />
sazogadoebriv-sakulto Zeglebi, `mecniereba~, Tbilisi, 1974.<br />
14. bardaveliZe v., qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan, RvTaeba<br />
barbar-babar, `kavkasiuri saxli~, Tbilisi, 2006.<br />
15. Barnard A., Spencer J., Encyclopedia of social and cultural Anthropology, Taylor and<br />
Francis Group, London, 2006.<br />
16. beriaSvili m., sxirtlaZe z., TrialeTis vercxlis Tasis siuJetur<br />
gamosaxulebaTa gagebisaTvis, kaxeTis arqeologiuri eqspediciis Sromebi,<br />
VI, `mecniereba~.<br />
17. berZnuli miTebis samyaro, argonavtebi, `logosi~, Tbilisi, 1999.<br />
18. berZnuli miTebis samyaro, asparezze gamodian gmirebi, `logosi~,<br />
Tbilisi, 2003.<br />
19. berZnuli miTebis samyaro, zRva da miwisqveSeTi, mcire RvTaebebi,<br />
programa `logosi~, Tbilisi, 1998.<br />
20. berZnuli miTebis samyaro, troas omis Semdeg, `logosi~, Tbilisi,<br />
2005.<br />
21. berZnuli miTebis samyaro, qaosidan kosmosamde, `logosi~, Tbilisi,<br />
2005.<br />
22. biblia, saq. sapatriarqos gamomcemloba, Tbilisi, 1989.<br />
23. burWulaZe g., SavxeliSvili b., `qarTlis~, `saqarTvelos~ aRmniSvnel<br />
sityvaTa Taobaze naxur-daRestnur enebSi, saqarTvelos da qarTvelebis<br />
aRmniSvneli ucxouri da qarTuli terminologia, `mecniereba~, Tbilisi,<br />
1993.<br />
154
24. gagulaSvili i., qarTuli magiuri poezia, Tbilisis universitetis<br />
gamomcemloba, Tbilisi, 1986.<br />
25. Гамкрелидзе Т., Иванов Вяч., Индоевропейский язык и индоевропейцы, II, “Волк”,<br />
ст. 492-496, издательство Тбилисского Университета, Тбилиси, 1984.<br />
26. gamsaxurdia k., adreqristianuli qarTlis kulturuli mozaika,<br />
`piTagora~, Tbilisi, 1995.<br />
27. gelovani a., miTologiuri leqsikoni, `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi,<br />
1983.<br />
28. Gennep A. Van., L’Etat actuel du probleme totemique, Paris, 1920.<br />
29. germanuli miTebi, Tqmulebebi da baladebi, `nakaduli~, Tbilisi, 1986.<br />
30. giorgaZe g., aTasi RvTaebis qveyana, `mecniereba~, Tbilisi, 1988.<br />
31. gogoWuri d., xevsuruli sagmiro poezia da gmirebi, `ganaTleba~,<br />
Tbilisi, 1977.<br />
32. diurkemi e., religiuri cxovrebis elementaruli formebi, `ioane<br />
petriwi~, Tbilisi, 2004.<br />
33. Доманский Я., Древняя художественная бронза Кавказа, «искусство», Москва, 1984.<br />
34. Egyptes…L’Egyptien et le copte, Catalogue de l’exposition, edite par le musee<br />
archeologique Henri Prades, 34972 Lattes Cedex, 1999.<br />
35. egvipturi miTologiis leqsikoni, Tbilisis universitetis<br />
gamomcemloba, Tbilisi, 2005.<br />
36. eriaSvili J., uZvelesi socialur-religiuri institutebi<br />
saqarTvelos mTianeTSi, `mecniereba~, Tbilisi, 1982.<br />
155
37. vadbolski m., saqarTvelos heraldikuri simbolika, `xelovneba~,<br />
Tbilisi, 1980.<br />
38. Виноградов В., Тайны минувших времен, «Наука», Москва, 1966.<br />
39. virsalaZe e., qarTuli samonadireo eposi, `mecniereba~, Tbilisi, 1964.<br />
40. zeciuri ierarqia, wm. dionise areopageli ciuri ierarqiis Sesaxeb,<br />
gamomcemloba `mermisi~, Tbilisi 2006.<br />
41. TedoraZe g., xuTi weli fSav-xevsureTSi<br />
42. Иванов В. В., К Балкано-Балто-Славяно-Кавказским Параллелям, Балканский<br />
лингвистический сборник, издательство «Наука», Москва, 1977.<br />
43. inwkirveli c., ieso qristes didmSvenieri dideba, Tbilisi, 2000.<br />
44. kikviZe i., miwaTmoqmedeba da samiwaTmoqmedo kulti Zvel<br />
saqarTveloSi, `mecniereba~, Tbilisi, 1976.<br />
45. kiknaZe z., Suamdinaruli miTologia, `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi,<br />
1979.<br />
46. kiknaZe z., qarTuli miTologia, bakmi, Tbilisi, 2007.<br />
47. kiknaZe z., andrezebi, i. WavWavaZis saxelmwifo universitetis<br />
gamomcemloba, Tbilisi, 2009.<br />
48. kiRuraZe n., sofel dafnaris qvevrsamarxi, Jurnali `Zeglis megobari~,<br />
nomeri 27-28, Tbilisi, 1971.<br />
49. kobaxiZe e., etruskuli sakulto terminologia, `logosi~, Tbilisi,<br />
1994.<br />
156
50. Куфтин Б., Материалы к археологии колхиды, т. I, издательство «техника да шрома»,<br />
Тбилиси, 1949.<br />
51. Кушнарева К. Х., Чубинишвили Т. Н., Древние Культуры Южного Кавказа,<br />
«Наука», Ленинград, 1970.<br />
52. Лагаш К., Филипп Ф., Волки, Диалог, Москва, 1995.<br />
53. Levi-Strauss C., le Totemisme aujord’hui, presse universitaire de France, Paris, 1962.<br />
54. lekiaSvili a., aRmosavleT saqarTvelos mTielTa Teonimiidan:<br />
RvTaeba kvirias saxelebi da epiTetebi, masalebi saqarTvelos<br />
eTnografiisaTvis, # 23, Tbilisi, 1987.<br />
55. leqso ar daikargebi, `merani~, Tbilisi, 1985.<br />
56. makalaTia s., xevsureTi, `nakaduli~, Tbilisi, 1984.<br />
57. makalaTia s., jege-misaronis kulti Zvel saqarTveloSi, saqarTvelos<br />
samxareTmcodneo sazogadoeba, Tbilisi, 1938.<br />
58. maklaTia s., fSavi, `nakaduli~, Tbilisi, 1985.<br />
59. makalaTia s., TuSeTi, `nakaduli~, Tbilisi 1983.<br />
60. mamisaSvili n., qarTvelma adamianma kargad icoda da icis ojaxis<br />
fasi, Jurnali `codnis kera~, #1, maisi, Tbilisi, 2006.<br />
61. Марр Н., Грузинский язык, Госиздат Юго-Осетии, Сталинир, 1949.<br />
62. Марр Н., Смирнов Я., Вишапы, Москва, 1931.<br />
63. Марр Н., Из Пиренейской Гурии, Известия Кавказского Историко-Археологического<br />
Института, Тифлис, 1927.<br />
157
64. Марр Н., Избранные работы, т. V., Чуваши-яфетиды на волге, Государственное<br />
социально-экономическое издательство, 1935.<br />
65. masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis III, ssr kavSiris<br />
mecnierebaTa akademiis saqarTvelos filialis gamomcemloba, Tbilisi,<br />
1940.<br />
66. Мещанинов И. И., Халдоведение. История древнего Вана включая древнейшие<br />
сведения о Закавказье, издание Общества Обследования и изучения Азербаиджана, Баку,<br />
1927.<br />
67. mibCuani T., dasavleT saqarTvelos qarTvel mTielTa eTnogenezisis,<br />
gansaxlebisa da kulturis istoriidan, Tbilisis saxelmwifo<br />
universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1989.<br />
68. Миллер А., Изображения собаки в древностях Кавказа, Известия Росийской Академии<br />
Истории Материальной Культуры, т. 2, Москва, 1922.<br />
69. miqelaZe T., Ziebani kolxeTisa da samxreT aRmosavleTi<br />
SavizRvispireTis uZvelesi mosaxleobis istoriidan, `mecniereba~,<br />
Tbilisi, 1974.<br />
70. miqelaZe m., totemi da Zveli samyaro, `nekeri~, Tbilisi, 2001.<br />
71. musxeliSvili d., qarTvelTa TviTsaxelwodebis istoriisaTvis, macne,<br />
istoriis seria, 2, 1992, kreb. saqarTvelos da qarTvelebis aRmniSvneli<br />
ucxouri da qarTuli terminologia, Tbilisi, 1993.<br />
72. nadareiSvili g., qarTuli saxelmwifosa da samarTlis istoria, `bona<br />
kauza~, Tbilisi, 2005.<br />
73. narTebi, `irisToni~, cxinvali, 1977.<br />
158
74. niJaraZe b., qarTul-svanur-rusuli leqsikoni, `universali~, Tbilisi,<br />
2007.<br />
75. nozaZe v., vefxistyaosnis varskvlavTmetyveleba, Tbilisi, 2005.<br />
76. nozaZe v., vefxistyaosnis mzismetyveleba, Tbilisi, 2006.<br />
77. nozaZe v., vefxistyaosnis bunebismetyveleba, t. II,Tbilisi, 2005.<br />
78. ori aTasi lazuri sityva, `artanuji~, Tbilisi, 2005.<br />
79. oCiauri T., dakrZalvis wesebi qarTlSi Zvelad da axla, `mecniereba~,<br />
Tbilisi, 1987.<br />
80. rusTaveli S., vefxistyaosani, `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1966.<br />
81. ruxaZe j., bunebis ZalTa aRorZinebis xalxuri dResaswauli<br />
saqarTveloSi, `mecniereba~, Tbilisi, 1999.<br />
82. Сванидзе А., Материалы по истории Алародийских племен, издательство гос.<br />
университета, Тбилиси, 1937.<br />
83. Charachidze G., Promethee ou le Caucase, Essai de mythologie comparative,<br />
Ftammarion, 1986.<br />
84. Charachidze G., le Systeme religieux de la Georgie paienne, Francois Maspero, Paris, 1968.<br />
85. surgulaZe i., miTosi, kulti, rituali saqarTveloSi, Tbilisis<br />
saxelmwifo universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 2003.<br />
86. surgulaZe i., qarTuli xalxuri ornamentis simbolika, `samSoblo~,<br />
Tbilisi, 1993.<br />
87. tatiSvili i., xeTuri religia, `logosi~, Tbilisi, 2004.<br />
159
88. fareuliZe rostom., CeCnur-qarTuli leqsikoni, `qarTuli ena~,<br />
Tbilisi, 2003.<br />
89. Feo G., Pittura segreta Etrusca, nuovi equilibri, Pavona, 2004.<br />
90. Feo G., Miti, Segni e Simboli Etruschi, stampa alternativa, Pavona, 2003.<br />
91. Фрейд З., Тотем и табу, «Азбука-классика», Санк-Петербург, 2006 г.<br />
92. Фрэзур Д., Золотая ветвь, издательство политической литературы, Москва,1986.<br />
93. qarTlis cxovreba, tomi I, saxelgami, Tbilisi 1955.<br />
94. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, IV, saqarTvelos mecnierebaTa<br />
akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1955.<br />
95. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, V, saqarTvelos mecnierebaTa<br />
akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1958.<br />
96. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, VIII, `mecniereba~, Tbilisi, 1964.<br />
97. qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, al. Rlontis redaqciiT,<br />
`ganaTleba~, Tbilisi, 1984.<br />
98. qarTuli xalxuri poezia, tomi I, `mecniereba~, Tbilisi, 1972.<br />
99. qarTuli xalxuri poezia, tomi IV, `mecniereba~, Tbilisi, 1975.<br />
100. qarTuli xalxuri Selocvebi, aWaris Jurnal-gazeTebis<br />
gamomcemloba, baTumi, 1994.<br />
101. qarTuli miTologia, `merani~, Tbilisi, 1992.<br />
160
102. qerqaZe i., cxovelebis aRmniSvneli leqsika Zvel qarTulSi,<br />
`mecniereba~, Tbilisi, 1974.<br />
103. CarTolani m., qarTveli xalxis materialuri kulturis istoriidan,<br />
saqarTvelos ssr. mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1961.<br />
104. Ciqovani m., berZnuli da qarTuli miTologiis sakiTxebi, Tbilisis<br />
saxelmwifo universitetis gamomcemloba, Tbilisi, 1971.<br />
105. Ciqovani m., mijaWvuli amirani, Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
gamomcemloba, Tbilisi, 1947.<br />
106. CxeiZe T., saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli terminebi<br />
saSualo sparsulsa da parTul enebSi, - saqarTvelosa da qarTvelebis<br />
aRmniSvneli ucxouri da qarTuli terminologia, saq. mecnierebaTa<br />
akademia, iv. javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnografiis instituti,<br />
`mecniereba~, Tbilisi, 1993.<br />
107. canava r., miToritualuri modelebi, simboloebi antikur mwerlobaSi<br />
da qarTuli literaturul-eTnologiuri paralelebi, `logosi~,<br />
Tbilisi, 2005.<br />
108. Zveli aRmosavleTis xalxTa istoriis qrestomaTia, `mecniereba~,<br />
Tbilisi, 1990.<br />
109. wiklauri i., aRmosavleT kavkasiis mTianeTis sakulto centrebi,<br />
rogorc Sida tomebis da tomTaSorisi piligrimobis adgilebi, `miTi da<br />
tradicia~, Tbilisi, 2008.<br />
110. Wyonia i., qorwinebis instituti mTiuleTSi, saqarTvelos ssr<br />
mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1955.<br />
111. Хайтун Д., Тотемизм, его сущность и происхождение, Сталинабад, 1958.<br />
161
112. xazaraZe n., saqarTvelos Zveli istoriis eTno-politikuri<br />
problemebi, `mecniereba~, Tbilisi, 1984.<br />
113. xazaraZe n., ZvelaRmosavluri da qarTvelologiuri Ziebani,<br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademia, Tbilisi, 2001.<br />
114. xidaSeli m., samyaros suraTi arqaul saqarTveloSi, `nekeri~,<br />
Tbilisi, 2001.<br />
115. xornauli g., fSauri leqsikoni, Tbilisi, 2000.<br />
116. javaxiSvili g., anTropomorfuli plastika warmarTuli xanis<br />
saqarTveloSi, Tbilisis saxelmwifo universitetis gamomcemloba,<br />
Tbilisi, 1984.<br />
117. javaxiSvili iv., qarTveli eris istoriis Sesavali, wigni I,<br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, Tbilisi, 1950.<br />
118. janeliZe d., saxioba, saqarTvelos Teatraluri sazogadoeba,<br />
Tbilisi, 1980.<br />
119. janeliZe d., pirarwivsaxe samaia, Jurnali `sabWoTa xelovneba~, #9,<br />
1987.<br />
120. jafariZe o., qarTveli eris eTnogenezisis saTaveebTan, `artanuji~,<br />
Tbilisi, 2006.<br />
121. jvar-xatTa sadideblebi, Tbilisis iv. javaxiSvilis sax. saxelmwifo<br />
universiteti, folkloristikis kaTedris Sromebi 2, Tbilisi, 1998.<br />
122. homerosi, odisea, `nakaduli~, Tbilisi, 1975.<br />
162