Bizkaierazko gitxieneko hiztegia - Mendebalde

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
Xabier Amuriza
Hiztegi hau gehienik batuan diharduen, baina Mendebalde eremuko
ikasleak aurrean daukezan irakasleentzat pentsaturik dago,
batez be ikastola, eskola eta euskaltegietako irakasleentzat. Geroago
eta gehiago dira euskalkiaren kontzientziaz jabetzen doazenak, baina
sarritan erdi galduta aurkitzen dira euskalkiaren erreferentzia nagusiei
buruz. Beharbada bizkaiera halako zertzelada exotiko batzukaz edo
oso berba lokalakaz bat egiten dabe, edo, teorian erizpide zuzena euki
arren, gero ez dakie ziur erizpide hori zeintzuk berbatan gauzatu.
Umeakandik edo ikasleakandik entzuten dabenetik gidatzen dira.
Hiztegitxo honen bigarren hartzaile nagusiak, batuan idaztean,
gure euskalkiaren kolorea emoteari ondo deritxoenak dira. Berben
garrantzia oso erlatiboa izan arren, badagoz euskara batuan ezelako
bildur barik erabili geinkezanak eta behar geunkezanak (eroan, begi -
tandu, txarto, ederto, amama, aitita, asago, biago, agiraka, aldats,
abade, dagoz-zagoz... eta ehundaka) eta beste batzuk euskalkiaren
barruan garrantzitsu diranak, astearen egunak, esaterako. Etxetik
martitzena-ta dakarzan umeak eskolan be entzun behar ditu, nahizta
liburuetan asteartea eta abar ikusi.
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia esatean, euskalki horretako berba
ezbardinak batzen dira sarrera lez, ez euskara batuagaz bat datozenak.
111

Xabier Amuriza
Beste batzutan, berba komunak izan arren, adiera bat bizkaierazko
berezia izan daiteke eta hori da hemen jasotzen dana. Adibidez, lotu
= gelditu, edo adi = begira. Berba honein adiera komunak ez dira
jasotzen. Horrez gainera, ahal dala, bizkaierazko sinonimoen sortatxoetan
batzen dira. Batzuk mendebaldetik harago doaz, jakina.
Esaterako, logura, geriza ... gure euskalkitik kanpora be badagoz,
baina batuan berba egitean edo idaztean, logale, itzal ... behar dala
begitandu ohi jake bizkaitar askori, nahizta logura eta geriza besteak
baizen batuak izan. Sarreren azalpentzat datozen sinonimoak askotan
bizkaierakoak dira, baina baita zabalagoak be. Esaterako, gura, txar -
to... sarreren azalpentzat nahi, gaizki... emoteak ez dau esan gura
honeik bizkaieran erabiltzen ez diranik, euskalkiaren zati handia hartzen
dabe-ta.
Azkenik, zerrenda luze samarra izanik, lehenengo begikolpean
garrantzitsuen begitandu jatazanak maiukuskulaz ipini dodaz.
Bereizte hau sarritan dudazkoa izan arren, argi dago, esaterako,
amama eta apatx ez dirala inondik be garrantzi eta maiztasun bardinekoak.
Azken batean, berben garrantzia bakotxaren gorabeheran
dago. Perratzaile batentzat apatxa etenbako elementua izango da.
Hemen nahikoa da zerrenda honek norbere balorapena egiteko bide
bat emotea, azken baten berba ezbardinen eskala bakotxak egin beharrekoa
da-ta. Baleiteke zerrenda honetan berba garrantzitsuak falta
izatea, baina hemen datozenak, batez be maiuskuladunak, garrantzitsuak
dira gure euskalkian.
* * *
ASTEAREN EGUNAK: Astelehen, martitzen, eguazten, eguen,
bariku-bariaku, eguakoitz-egubakoitz, zapatu, domeka.
U RTEAREN HILAK: Urteil-ilbaltz, zezeil, marti-epail, apiril-
-jorrail, maiatz-lorail, bagil, garagarril, abuztu-dagenil, irail,
urri-urril-urriak, zemendi-azil, abendu-gabonil-lotazil.
112

Honeitatik MARTI gaur be erabilera osoan dago. URTEIL arkaikoa
da. ZEZEIL, EPAIL, BAGIL, GARAGARRIL, URRIL eta
ZEMENDI adinekoen ahoan entzun daitekez. EPAIL, JORRAIL,
LORAIL, DAGENIL, AZIL, GABONIL eta LOTAZIL idatzietan
aurkitzen dira.
* * *
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
ATZIZKI BATZUK
-Arren: Pozarren, amoriarren, Jaungoikoarren.
-Azo / -arazo: -Azi / -arazi. Galazo, janazo.
-Du: -Tu. Kantadu, faltadu... mogidu, hornidu, prijidu.
-En: Harturen, emonen, eginen: hartzekoa, emotekoa, egitekoa.
// Ho r rek ez deko joanenik: ez deko joan saririk, ez dau
joaterik merezi.
-ETAN / -ATEN / -KETAN: Pentsetan, kantetan... pentsaten...
pentsaketan.
-GAZ / -KAZ: -Kin. Nigaz, aitagaz... zuekaz, gorasoakaz: nirekin...
gurasoekin.
- Ke r a : Albokera, atzekera, aurrekera: alboz, atzeka, aurre r a n t z
emoten dauala.
-Kotx: -Koitz: bakotx, bikotx, zazpikotx.
-Ok: Nor hurbila. Danok, gareanok, ederrok.
-Rean: -Dik / -tik: idunearean, bentanarean = idunetik, bentanatik.
Atzizki arkaikoa.
-Tako / -teko: -Teko / -tzeko. Pentsetako, kantetako... zabalketako,
sinesketako... pentsateko, kantateko.
-Tan: -Ten / -tzen: parkatan, zabaltan, apurtan... = parkatzen.
-Tara: Honetara, horretara = honelan, horrelan. // Okerretara,
113

Xabier Amuriza
zabaletara = okerkera, zabalaren alderantz. // Ne u
neutara, biok biotara = neu neure modura, biok alkarre n
pentzura, alkarregaz.
-Tea: Olgetea, etortea, imintea, hiltea.
-Tearren / -tearrik: -Gatik: joatearren, saltzearren... joatearrik, saltzearrik.
-Tsitu / -tzitu: -Tu. Baltzitu, putzitu, hatsitu-antzitu, hotzitu... =
hustu, puztu... Silaba bakarreko berbakaz batez be.
-Tutea / -tuteko: -Tzea / -tzeko. Ondutea, hartutea, biztutea... onduteko,
hartuteko, biztuteko = ontzea... ontzeko.
-Tzeako: -Tzeko. Hartzeako, batzeako, saltzeako = hartzeko...
-Tzean: -Tzen. Hartzean, sartzean, batzean = hartzen...
-Zino / -sino: -Zione / -zio. Salbazino, okasino, parkazino = salbazione,
okasio, barkazio.
-Zinoi / -sinoi: -Zino / -sino.
* * *
HIZTEGIA
ABADE: Apez, apaiz.
ABADETZA: Apezgoa, apaiztasun.
ABAZUZA: Ik. txingor.
Abornada, abordada: Oldarra, erasoa.
ABROSIDU: Ik. gogait.
ADAUSI: Ik. ahausi.
ADI: Begira.
Adikune, begirakune: Begirada. / Begiratzeko modua.
ADITU, AITU, ULERTU: Konprenitu, entenitu.
ADITU, BEITU, BEGITU: Begiratu.
114

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
ADUR, LERDEN: Lerdea, ahotik darion tua. Leku batzutan adurra
umeena da eta lerdena handiena.
Afrontu: Haize gogorra. / Kanpoan, sapairik barik.
AGIRAKA: Hasarre, errieta, liskarra, eztabaida gogorra.
A H A R R AU S I : L o g u reak edo gogaitasunak eragiten dauan aho
zabaltzea.
AHAUSI, ADAUSI: Zaunka.
Aiko hemen, aikor-aiko hor, aiko han: Hona hemen, horra hor, hara
han.
Aiko-maiko, aiko-maikoan: Ezbaia, zalantza. / Atxakia, atxakian.
Ainube: Eguzkiaz osteko aldea.
AITABITXI, AITA PONTEKO-PUNTAKO: Bateoan edo pontean
umea besoetan hartzen dauen gizonezkoa.
AITAJAUN: Ik. aitita.
AITU: Ik. aditu.
AMABITXI, AMA PONTEKO-PUNTAKO: Bateoan edo pontean
umea besoetan hartzen dauan andrazkoa.
AITAXE: Aitaginarreba.
AITITA, AITAJAUN: Aitatxi, aitona.
Aken, akan, kapar, kaparra: Abereen narruko parasitoa.
AKORDATU, AKORDE: Ik. itzartu.
Alarao, alarau: Minezko, alazko oihua.
Alazo: Egokia. / Egokiro. Alazo dator: bete-betean, egoki dator.
Alazoko, alasoko: Egokia, ondo datorrena. / Handia, tamainu handikoa.
ALDAR: Ik. aldats.
ALDASGORA, ALDASBEHERA: Goranzko aldatsa, beheranzko
aldatsa.
ALDATS, ALDAR: Aldapa.
ALDENDU, URRINDU, ASAGOTU: Urrundu, urrutiratu. /
Aldendu: desagertu.
Aldikada: Denporaldi bat. / Gatx edo zerbaiten kolpea. Aldikadak
dekoz, aldikadak emoten dautsoz.
115

Xabier Amuriza
Aldra: Talde, moltzo.
AMAI, AKABU: Amaiera, bukaera.
AMAMA, AMANDRE: Amatxi, amona.
Anda, ateut: Hilkutxa, zerraldoa. / Anda: gaisoak eroateko ohetxoa.
Andan eroan, andandaka ero a n : bi edo gehiagoren art e a n
bizkarrera jaso barik eroan.
Andari: Anda edo hilutxa eroalea.
ANTXINA: Ik. behinola.
ANTZ, ANTZITU: Ik. hats.
Antza, antza danez, itxurea danez: Dirudienez.
Aparau, azartau, azartatu: Parean jo.
Apatx: Animalien hatzazala.
APUR, PITI, PITIN: Pixka.
ARAMU, PARASMA, MASMAU: Armiarma.
Arat, aratean, aratin, aratinik: Ahoz gora.
Arazo, arazu, beharleku: Zeregina, batez be endredoso samarra. Ume
txikerrak arazo handia emoten dau. Ganaduek arazu handie deko.
Jaieguna izan arren, baserrian beti dago arazoa.
Arbin, armin: Estu samarra, ezin egonez dabilena. / Jenio bizikoa.
Arbindu, armindu: Arbin jarri, jenio txarrean paratu.
ARDI: Kukuso, arkakuso.
ARDURA, LEBA: Axola. Ez dautso ardura, ez jako ardura. Ez deko
lebarik.
AREAN, AREAN BE-BERE: Ezer, inor. / Nonbait, hainbaten. Bai
arean. Deklinatu egin daiteke: areanek, areani...
ARIN, BIZKOR, AGURO, ARINEKETAN, ARIN ARINGA,
A N TX I N TXIKA, GALA PAN, ARRAPA LA D A N : L a s t e rk a ,
korrika.
Armin: Ik. arbin.
Arbindu: Ik. arbindu.
ARO: Giro. Gauaro, ibiltaro, egotaro...
ARRA: Esku zabalaren neurria hatz lodiaren puntatik txikiaren puntara.
116

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
ARRABIO, ERNEGU: Amorru, hasarre handia, amorrazioa.
Arrakada: Belarritako.
Arrakala, arrakalatu: Pitzadura, pitzatu, arraildu.
Arramuskada, erremuskada: Erneguzko, jenio txarreko keinua.
Arran, arren: Joare, zintzarri.
Arranpalo: Ik. kuso.
ARRASTI, ARRASTIRI: Arratsalde.
ARTASI, ARTASIAK, ARTASIKADA: Guraize, guraizeak, guraizekada.
Artasiku, artazuku, dungulu: Morokila.
Arteak hartu ezinik: Sosegatu ezinik, bere onean paratu ezinik.
ARTEGA, ARTEGATU: Urduri, urduritu.
ARTEZ: Zuzen.
ARTXO, AXURI: Bildots.
ASAGO: Urrun.
ASAGOTU: Ik. aldendu.
Asasku, asaskaldi, asaskatu: Gogoa askatzea, esturatik nasaitzea.
ASKO DA, BA! ASKO DOK, BA!: Harridurazko edo ezustezko
esapidea.
Aspel, asmel, azao: Sorta.
ASTIRO, GELDIRO, POLITO: Mantxo, poliki.
Astrapala, eskandalu: Zaratots, iskanbila.
Ateut: Ik. anda.
ATOAN, BEHINGOAN, AURKI: Berehala.
ATZAMAR: Eskuko hatza.
Aume: Ahuntzaren umea.
AURKI: Ik. atoan. / Ik. hainbaten.
AURRERANTZEAN: Honez aurrera, hemendik aitzina.
AURRETIAZ, AURRETIXEK-XIK: Aurrez, aldez aurretik.
AURREZ, EURREZ, AURREZEAN: Ugaritasun handian.
AURT, JAURT, HEURT: Ganaduei buelta eragiteko oihua. /
Itzultzea.
117

Xabier Amuriza
AUSIKI, USIKI : Ik. usigi.
AUTU: Barriketa, solas.
Autu-mautu: Ipuinak eta pasadizoak. Autu-mautuak, autu-mautuan.
Axuri: Ik. artxo.
Azao: Ik. aspel.
Azartau, azartatu: Ik. aparau.
AZATZ: Ildo. / Saila, ordena.
BAGA, BAGE, BARIK, BAGERIK: Gabe.
BAGAKO, BAGEKO, BAKO: Gabeko.
BAINO: Baizik. Hori baino ez Ez daukagu isilik egotea baino.
BAKO: Ik. bagako.
BANAN, BANANGO, BANANDU: Banaka, banakako, banatu.
BAPE, BAT BE, BAPERE, BAT BERE: Bat ere.
BAPEZ, BAT BE EZ, BAPEREZ, BAT BERE EZ: Bat ere ez.
BARIK: Baino, baizik. Hau barik bestea. Beharra barik dirua behar
da.
BARIK, BAGERIK: Ik. baga, bage.
BARREN: Gauza baten beheko aldea. / Bera da barren! Heuk egin
dok barren!
Barrena: Gitxienez. Mila hogerleko barrena.
BASA, LUPETZ, KAKATZA: Lohi, lokatz.
BAZKALOSTEKO: Ik. biago.
Baztarrak: Oso asko, ezin gehiago. Baztarrak galdu, baztarrak iraba -
zi, baztarrak bete diru.
BE, BERE: Ere.
Begirakune: ik. adikune.
BEGITANDU, BEGITANTZINO: Iruditu, irudipen.
BEGITU: Ik. aditu.
BEHAR, BEHAR EGIN, BEHARGIN: Lan, lan egin, langile.
BEHARLEKU: Ik. arazo.
Beharrean: Erdizka, ahaldan moduan, justu samar. Dana beharrean.
BEHARRIZAN, PREMINA: Behar, premia.
118

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
BEHINOLA, ANTXINA: Behiala, aspaldi.
BEHINGOAN: Ik. atoan.
BEITU: Ik. aditu.
BEKOKI: Kopeta.
BELU: Berandu.
BERBA, BERBETA, BERBALDI, BERBALDUN: Hitz, hizketa,
hitzaldi, hiztun.
BERBARO: Berba hotsa.
BEREBIZIKO, ALAZOKO: Aproposko, oso egoki.
BEREN BEREGI, BERARIAZ, BEREIN-BEREIN, BEREN
BEREZ: Apropos, espreski.
BERENDIA: Ik. urlia.
Beresi: Ik. txaraka.
BESTE, BESTEKO, BESTEAN: Adina, bezanbat, adinako, bezanbatean.
BESTELAN, BESTELANIK, OSTEAN, OSTANTZEAN, OSTE -
RANTZEAN, EZPABE, EZPABERE: Bestela.
BEZ, BE EZ, BEREZ, BERE EZ: Ere ez.
BIAGO, EGUERDIOSTEKO, BAZKALOSTEKO: Bazkalondoko
lotaldi txikia.
BIDER, BIDAR: Aldiz. Hamar bider.
Birrin, birrindu: Zati txiki txikia, xehetu.
BIRRITAN: Bi bider.
BITS: Apar. / Bitsetan, uraren ganeko bitsetan bizi.
BIZKOR: Ik. zoli.
BIZTU: Ik. izio.
Bornu, bornuan: Inguru, inguruan.
Brankatik emon: Musturrekoa, kontrako zartada emon.
BURU: Gaiso-buru, lelo-buru egin. Gaiso planta egin.
BUZKANTZ: Ik. odoloste.
DANDARREZ, TARRAZ, TATARREZ, NARRAZ, TARRASKA:
Herrestan, arrastaka.
119

Xabier Amuriza
Denganino, demonino, arrano: Zantar denganinoa!
DIDAR: Ik. txilio.
DIHAR, DIDAR, DIHARKA, GEDAR, GEDARREZ : Deihadar,
deihadarka.
DINGILIZ, DINGILIZKA, DINDILIZKA, T X I N TX I L I Z K A ,
ESKEGITA: Dilindan, zintzilik.
Domistikun, doministikun: Ik. usin.
Domun santu, domu santu, domuru santuru: Santu guztien eguna.
Droga: Liskar, hasarre. Drogan egin, beti drogan dabilena.
Drogoso: Droga edo liskar zalea.
Dungulu: Ik. artasiku.
Durdidu, durditu: Durduzatu, zorabiatuta itxi.
DURUNDI, DURUNDU: Zarata ozena, batez be oihartzuna edo
erresonantzia.
DZANGA, MOSUGER: Urpean murgiltzea. / Dzanga: edatearen
onomatopeikoa. Dzanga-dzanga edan.
EBATZI, ERABAGI: Erabaki.
EDEGI, IDIGI: Ireki.
Eder egin: Aurrekoagaitik ondo esan.
EDERTO: Ederki.
EDO: Edonor, edonon, edonoz, edozelan, edozenbat...
Egin eginean: Justu justuan, behar dan une unean.
Eginean: Norabait joera adierazoten dauana. Gora eginean, behera
eginean, albora eginean.
EGON: Gagoz, zagoz, dagoz; gengozan, zengozan, egozan...
EGUERDIOSTEKO: Ik. biago.
Eguzkibegi: Eguzkiak jotzen dauan aldea, egutera.
EI: Omen.
Elai: Enara.
ENE: Ai ene! Ene! Zu hemen
ENPARAUAK, ENPAIDUAK, GANERAKOAK, GAINETIKO-
AK: Beste guztiak, gainontzekoak.
120

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
ERA: Aukera, egokiera. Gauzak erara etorri. Ezkerretik ez dekot era -
rik.
ERABAGI: Ik. ebatzi.
ERAGIN: Azo-arazo. Jan eragin, ikusi eragin.
Erago, eragon: Jardun, ari izan. Daragoiot, daragoiozu... neragoion,
eragoion...
ERASO: Esanazo, ezkutukoa etara. / Mezea eraso: mezan abadeari
lagundu.
ERDU, ERDUE, ERDUZE: Zatoz, zatoze.
Erkin, erdikin: Makala, osora heltzen ez dana.
Erlabio, erlamino, kurubio, kurumino: Liztor.
ERNEGU, ERNEGATU, ERNEGETAN, ERNEGOSO: Hasarre,
hasarratu, hasarrekor.
EROAN: Eraman. Daroat, daroa, daroadaz, eta abar.
EROSTA, HILETA: Kexa, ahuen. Hileta jo: penak kontatu.
Hiletie besterik ez dekona.
ERPE, ERPA: Hatzapar, zenbait animaliaren hatzazala.
Erripe, erripa: Aldasgoran edo aldasbeheran dagoen lekua.
Eskandalu: Ik. astrapala.
ESKATZ, ESKARATZ: Ik. sute.
ESKEGI, ESEGI: Zintzilikatu.
ESKEKO: Eskale.
ESKOI, ESKUMA: Eskuin.
EURAK, EUREN, EUREI...: Berak beren, berei...
EURREZ: Ik. aurrez.
EUTSI, EUTSIZ: Hartuizu, hartuizuz. Eutso, eutsok, eutsozak, eu -
tson, eutsonaz...
EZAIN, MOTZ, ZATAR: Itsusi.
EZEIN, EZEINEK, EZEINI, EZEIN BEZ...: Zein-en negatiboa,
bat be ez.
EZ: Ez-entzun, ez-jakin, ez-ikusi... egin, entzun ez dauan planta
egin. / Ezune, ezurte: urritasun handiko unea, urtea.
121

Xabier Amuriza
EZIZEN, GATXIZEN: Guzurrezko izena, goitizena.
EZKINO, EZKETINO: Ezkero, -z gero.
EZPABE, EZPABERE: Ik. bestelan.
EZPAZE, EZPADAZE: Baino, baizik.
GALTZU: Gariaren lastoa.
GANERAKOAK, GAINETIKOAK: Ik. enparauak.
GANGAR, GANGOR, GANGUR: Galdor. / Gangarra, gangarre -
ria: harrosko buruarina, nabarmen zalea.
GANORA, JAS, JITE: Taxu, molde, funts.
GARAU, GARAUN, GARANDU: Ale, bihi, aletu.
GARUNAK, GARAUNAK: Burmuinak.
GATXIZEN: Ik. ezizen.
GATZATU: Gaztanbera, esne gatzatua.
Gauzeztan: Ezetako ez dana. Hauxe gizon gauzeztana!
GEDAR: Ik. txilio.
GELDIRO: Ik. astiro.
GERIZA, GERIZPE, KERIZPE: Itzal.
Gesu baten, gizi baten: Laster-laster, berehalaxe.
GIZAJO, GIZARAJO: Ik. koitadu.
GOGAIT, GOGAITU, GOGAIT EGIN, GOGAIKARRI, ABR O-
SIDU: Aspertasun, aspertu, aspergarri.
Go i e n : Zerbaiten gorengo aldea. Me n d i a ren barre n - g o i e n a k .
Astegoien, udagoien...
GOMUTA, GOMUTATU, GOMUTAGARRI: Oroitzapen, oroitu,
oroigarri.
GORPU: Hilotz.
GORTA, KORTA, OKOILU: Tegi, ikuilu.
GURA, GURARI: Nahi, desio.
HA, HAK, HAREK, HARERI... HAXE, HAXEGAITIK...: Hura,
hark, hari...
HAGINKA: Ik. usigi.
HAIN: Halako. Hain egunetan, hain lekutan. / Hain bakoa: dalako
zeozer bakoa.
122

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
HAINBATEN, HAREN BATEN, HURREAN, AURKI, KONTI -
XU: Nonbait, baiezpen baten hurbiltasuna adierazoten dabenak.
HALAN, HALANIK, HALANGO: Hala, halako.
HALAN HOLAN, ZELAN HALAN, ZELAN EDO HALAN:
Nola edo hala.
HALAN DA ZE, HOLAN DA ZE: Beraz.
HARA, HONA: Zerbaitetik zuzen, jarraian. Jaiotzatik hara, atzerik
hara, ohetik hona.
HARRI, HARRIABAR: Ik. txingor.
Hatan horretan: Ezarian, igarri barik.
Hatan be, hatan bere!: Bai gero! Bai, noski.
HATS, ANTZ, HATSITU, ANTZITU: Kirats, kirastu. Usaina ona
dok, hatsa dok txarra.
HEGAZ: Hegan.
HEURT: Ik. aurt.
HIGUIN, HIGUINDU, HIGUINGARRI: Nazka, nazkatu, nazkagarri.
HILETA: Ik. erosta.
Hobari: Sal-erosian hobea izateagaitik tokatzen dana.
HOBETO: Hobeki.
HODEI: Ik. justuri.
HOLAN, HONAN, HOLANIK, HOLANGO: Honela, horrela,
honelako.
HONETAN, HORRETAN: Beraz, hau holan dala.
Hordi, horditu: Mozkor, mozkortu.
HORMA: Paret.
HORRAITIO, HORRAITINO, HORREGAITINO: Esklamazino
partikulak. Holakorik horraitino!
(H)OSTRO: Ik. orri.
Hun: Muin.
(H)uri, (h)uriko, (h)uritar: Hiri, hiriko, hiritar.
HUR, HURREAN, PARAJE: Hurbil. / Hurrik bez, hurrik emon
bez: antzik ere ez, hurreratu ere ez.
123

Xabier Amuriza
HURREAN: Ik. hainbaten.
IDAKO: Ik. irako.
IDIGI: Ik. edegi.
IDUL, IDULEZ, IDULEZTARA, IRUNTZI, IRUNTZIETARA,
ITZULIETARA: Alderantzia, alderantziz, azpikoaz ganera.
IGARO: Ik. irago.
ILUNTZE, ILUNDE, ILUNKERA, ILUNABAR: Ilunsenti, inular.
INETAZI: Ik. txingor.
INKADU, INKAU-EU: Itsatsi, atxiki. Horman inkeute. Eztule inkeu
bistezu.
IRAGO, IGARO: Iragan.
IRAKO, IRAGOKO, IDAKO: Igaro den. Irako astebetean. Idako
hogei urtean: joan den astebetean, iragan hogei urtean.
IRUNTZI, IRUNTZIETARA: Ik. idul.
Iskilimin: Ik. txalin.
ITAUN, ITAUNE, ITAUNDU: Galdera, galdetu.
ITZAL, ITZEL, UPELAKO, UPIELAKO: Egundoko, sekulako,
aparteko.
ITZARTU, AKORDATU, ITZARRIK, AKORDE: Ernatu, atzarri,
esna.
ITZULIETARA: Ik. idul.
IXETU, IXOTU: Ik. izio.
IZARA: Maindire.
IZEKO: Izeba.
IZIO, IZIOTU, IXETU, IX OTU, BIZTU: Izeki, piztu.
Jadetsi, jaretxi, jaritxi: Erdietsi, lortu.
JAGI: Ik. jaiki.
JAGON, JAGOLE: Zaindu, zaintzaile.
JAIKI, JAGI: Pilotaren jauzia. / Soltura, jareintasuna. / Soltea, airosoa.
JAITON: Jagia, kanpetxanoa.
JAKITUN, JAKITURIA: Jakintsu, jakinduria. Jakitun egon, ipini:
jakinean egon.
124

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
Jantxakur: Non zer harrapatuko edo inoren lepotik dabilena.
JARAMON, JAMON, KAUSINO: Ardura, arreta, kasu.
JARRI: Ik. jesarri.
JAS: Ik. ganora.
JAURT: Ik. aurt.
JAURTI, JAURTIGI: Aurtiki, bota.
JAUSI: Erori.
JESARRI, JARRI: Eseri.
JITE: Ik. ganora.
Justuri, hodei: Trumoi.
JUSTURI: Ik. oinaztu.
KAKALARRI, KAKAGURA, KAKASI: Kakagale. Bardin txizalarri,
txizagura, txizasi.
KAKATZA: Ik. basa.
KANPOSANTU: Ik. ortusantu.
Kapar, kaparra: Ik. aken.
KARU, KARUTU: Garesti, garestitu.
Kasket, kazkar: Burezur, burua bera. Kasketaldi: bat bateko buruera.
KAUSINO: Ik. jaramon.
Kazkar: Ik. kasket.
KILI-KILI: Kilima.
KILI-KOLO, KILI-KOLA: Loka. Pertsonetan, osasun urriz.
KILI-MALA: Osasunez edo bestela erdizka.
KIRIKIO, KIRIKINO, KIRIKOL ATZ: Triku, sagarroi.
KOITADU, GIZAJO, GIZARAJO: Errukarri.
KOIU, KOXU, KOHIDU: Hartu, harrapatu.
KOKO: har. / Depresinoa. Kokoa euki, kokoak jota egon: jausita,
kokorrotuta egon.
KOKOLO: Inozente, xalo, malezi bako.
KOKOT: Garondo azpia.
KONORTE, KONORTERATU: Korde, korderatu.
125

Xabier Amuriza
KONTIXU, KONTUXU: Nonbait, hurrean, ziur asko. Bai konti -
xu, etorriko da kontixu.
KOPETA: Uletxorta, buruko ulez egiten dan txorta luzea.
KOPLA, KOPLOSO: Atxakia, engainu, kexa, kexati. Ez nabil kople -
tan. Ume honek koplea besterik ez deko.
KORTA: Ik. gorta.
Koxo: Herren.
KRISTINAU: Kristau.
KUMA: Sehaska.
Kurubio, kurumino: Ik. erlabio.
Kuso, txuzo, txorikuso, txorimalo, txorimamu, belakuso, arranpalo:
Txoriak uxatzeko panpina.
LABAN, LAPRAST, LARRAPAST, LABANKADA, LAPRAST A-
DA, LABAN-LAPRAST EGIN: Lerrakor, irristada, irrist egin.
LAGUN: Pertsona. Txakurraren zaunkan igertzen da laguna ala ani -
malia dan.
LAIN, BESTE: Adina, bezanbat.
LANDA, ZELAI: Pentze, belaze. / Laua, aldats bakoa.
Landur, lanbur, lanpar, sirimiri: Euri zehea.
LA N TXE, LA N TXERIK, LETXE, LEGETXE, LET X E R I K :
Bezalaxe. / Etxean sartuz lantxerik: etxean sartuz batera.
LANTZEAN, LA N T Z E A N - LA N T Z E A N : No i zean, tart e k a .
Lantzean bat: aldian bat.
LAPIKO: Eltze. Berbalapiko, kontulapiko, tontolapiko, barrilapiko:
horreitatik asko egiten dauena edo daukana.
LAPRAST, LARRAPAST, LAPRASTADA: Ik. laban.
LAR, LARREGI: Gehiegi. Larra txarra. Larra dana da txarra.
LASKITU, L AUSKITU: Ik. lorrin.
LETXE, LEGETXE, LETXERIK: Ik. lantxe.
LEGEZ, LEZ: Bezala.
LEI, LEITU: Izotz, izoztu.
LEKUTAN: Oso urrun. Lekutako amarenean dago hori!
126

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
LELO, TENTEL, PAPAO, TOTO: Ergel.
LEPO: Bizkar. Lepobete (emon, hartu...): zerbaitetik asko hartu edo
emon, gehienean gauza txarrak, zorrak, egurra eta holakoak.
LERDEN: Ik. adur.
Likin, likindu: Lingirda, lika, likaztu. / Itsaskor, likatsu.
LOKA, LOKATU: Nasai, nasaitu, kilikolo jarri. / Oilaloka, oiloa
lokatu.
LORRIN, LORRINDU, LASKITU, L AUSKITU: Lardaska, lardaskatu.
Lotsari: Lotsakizun, lotsatzeko motiboa.
LOTSOR, LOTSAKOR: Lotsati, lotsatzeko joera daukana.
LOTU: Geratu, gelditu.
LUKI: Azeri.
LUPETZ: Ik. basa.
LUPU: Ik. zantar.
MADARI, MAKATZ: Udare, txermen. Gehienean makatza madari
txikia, mentatu bakoa.
MAILUKI, MAILUBI: Marrubi.
Malmutz, mamutz: Maltzur, tranposoa.
Mamala: Tentela, andrazkoari aplikatua.
Mando: Oso handia. Gizon mandoa, arrazoi mandoa.
Mardo: Mardul sendoa, betea.
MASMAU: Ik. aramu.
Mausta-mausta, mauta-mauta, musta-musta, munta-munta: Jate
ugari eta gogotsuaren onomatopeia. Mausta-mausta jan: gogotsu
jan.
MAZAL, MASAL: Mantso, otzan.
Mendu, mentu, mentau-eu, mentatu: Txerto, txertatu.
MIAZTU, MIZKATU: Milikatu, mihia pasatu.
Mizke, mizkin: Edozer jaten ez dauena, beti zerbait barriaren bila
dabilena.
Mokil: Sokor, mokor, lurrezko harria lakoa.
127

Xabier Amuriza
MOLTSO: Harri inguruak garbitzeko trapua. Ahoan moltsoa sartzea
merezidu dau.
Monjor, monjorrada: Etxe, teilatu eta abarren amaia ospatzeko
jatordua, beharginei emoten jakena.
Morroi: Ale, elementu. Hi haz hi morroie! Badaezpadako morroi bat
agertu zan.
MORROSKO, MORROSKANA: Gizonezko galanta, andrazko
mardoa.
MOSUGER: Ik. dzanga.
MOTZ: Ik. ezain.
MOZOLO, MOZOILO: Gaueko txori bat. / Tentela, ergela.
MURRUSA: Ik. urruma.
Mutil: Esaldi esklamatiboetan, trebea, argia. Mutila da, ba, horretan!
Gure andrie pareu zen mutille!
NAHINON, NAHINOZ, NAHINORA: Edonon, noiznahi, noranahi.
NARRAZ: Ik. dandarrez.
NEBA: Senide artean, neskarentzat mutila.
NONON, NONOIZ, NONOR, NONORA: Nonbait, noizbait,
norbait, norabait.
OBATU, ORATU, EBATU: Heldu, atxiki.
ODOLOSTE, ODOLESTE, BUZKANTZ: Odolki. Buzkantza
este handiagaz egindakoa.
OINAZTU, OINAZTARRI, JUSTURI: Tximista.
OKAN, OKARAN: Aran.
OKELA: Jaten dan haragia.
OKOILU: Ik. gorta.
OLGADU, OLGAU, OLGETAN: Jolastu, jolasean.
ONDINO, ORAINDINO, ORAINDIO, ONDIO, OINDO:
Oraino, oraindik.
ONDINOKARREN, OINDOKARREN, ORAINDIOKARREN:
Oraindik.
128

Ondorik: Atzetik. Txakurra beti norbere ondorik.
OPA, OPATU, OPA IZAN: Eskaini. / Gura izan, desiatu.
ORPO: Landareen oinaldea. / Giza oinaren atzekaldea.
ORROE: Ik. urruma.
ORRI, (H)OSTRO: Hosto. Leku batzutan (h)ostro ortuarien trukutza
da, aza (h)ostroa, esaterako.
ORTOZIK: Oinutsik.
ORTU, ORTUARI: Baratz, barazki.
Ortusantu, kanposantu: Hilerri.
OSATU: Sendatu.
OSTE: Atze, beste aldea. / Ondorio. / Ostean: ondoren. / Zer esko -
la eta zer eskola oste!
OSTEAN, OSTANTZEAN, OSTERANTZEAN: Ik. bestelan.
OSTENDU, OSTU: Ostean paratu, ezkutatu.
OSTERA: Ordea. / Barriro, atzera. / Ostera!: hara, holakorik!
OTU: Bururatu.
OTZARA, OTZARE, ZARE, ZIMERA: Otarre mota bat, saski
azala.
PAPAO: Ik. lelo.
PAPAR, PAPAR TSU, PAPARRA EMON: Bular aldea, bulartsukementsu,
aurrea emon.
PARAJE: Ik. hur.
PARASMA: Ik. aramu.
PARATU-PARADU, PARAU-EU: Jarri, kokatu. Parau hor: jarri hor.
Txarto pareu nintzen: txaro jarri nintzen.
PATARI: Animalia, piztia.
PE N T Z UAN, PENTZUDAN, PENTZURA, P E N T Z U TA N :
Arabera, gorabeheran.
PERNIL: Xingar, urdaiazpi.
PESTE, PESTEKERIA: Zantar, zitalkeria. Hau da haixe pestie dabi -
lena!
Pitean-pitean, txitean-pitean:
Sarritan, edonoiz.
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
129

Xabier Amuriza
Piti, pitin: Ik. apur.
POLITO: Ik. astiro.
POPA: Untziaren atzekaldea. Popatik emon: atzetik emon.
POSTURA: Apustu.
PUXIGA, PUXIKA: Maskuri.
SAKATU, SAKAN, SAKADA: Bultz egin, presionatu, bultzada.
Ederra sakatu daust!: ziri handia sartu daust. Eskua sakan euki:
eskua presinoa egiten euki.
SAKOSTA: Ik. troka.
SAMA: Lepo, idun. Hazurra saman trabes.
SANDIA: Ik. urlia.
SANO, TXITO: Oso.
Sari: Horrek ez dauka eragin saririk: ez dau eragiterik merezi.
Sasi-eskola, eskola-sasi: Piper egitea.
SATS: Simaur. Dirua satsa lez deko: ugari, erruz dauka.
SEIN: Ume.
SENIDE, SENITARTE, SENITARTEKO: Ahaide, ahaideria.
SOKORRU: Ik. txilio.
Sorki: Sukaldeko esku trapua.
Sunde, keru: Usain, kutsu.
SUTE, SUETE, ESKATZ, ESKARATZ: Sukalde.
Takian-potian, takian-takian: Ik. txitean-pitean.
TANGADA, TANTAKADA: Tanta, tanto.
TARRAZ, TATARREZ, TARRASKA: Ik. dandarrez.
Tenplantza: Ik. trentin.
TENPLAU: Trankil, lasai.
TENTEL: Ik. lelo.
Tentu: Berezko izaera, umore. / Zuhurtzia, arreta. / Sen.
TERTZIO: Ordu, sasoi.
TIRA, TIRATU: Arrakasta, erakarmen. Gaur baserriak ez dauka
tirarik.
130

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
TIRA, TIRE, TIROZU, TIROZUE, TIROK-N: Tira interjekzioaren
forma jokatuak. / Hator, zatoz, zatoze. Tirok hona, tirozue
honantz.
TOPEKA, TOPEKA EGIN: Buruekin alkar joka, talkatu.
TOTO: Ik. lelo.
TRABES, TRABESKA: Alboz, zuzen barik oker.
Trentin, xaxara, tenplantza: Patxada, nasaitasun alper samarra.
Trilu, trisku, triskantza, triskatu: Kalte edo apurtze handia, hondamendia.
TRIPALAK: Tripako alak, tripetako mina.
Trisku, triskantza, triskatu: Ik. trilu.
TROKA, SAKOSTA: Sakongune handia, arroa.
TROKATU: Bihurtu, dislokatu.
Tutu: Atzea, ipurdia, argotean. / Txikia eta eskasa. Etxe tutua. Bizi
guztia beharrean, pentsino tutu bat altzetako.
TXAIRO: Dotore, airoso.
TXAKADA: Denpora edo ibilaldi laburra. Txakada baten eingozu.
Txakadan-txakadan: ostera txiki bakotxean, sarri-sarri.
Txakur: Oso txarra eta gogorra, zitala. Hau da bizimodu txakurre
pareu jakune. Eguraldi txakurra. Jentemodu txakurra.
Txalin, iskilimin: Berbajario handia. Horrek deko txaline! Harek
eroan dau iskilimine! / Txalin: barritsu, berbaldun.
TXAPLIGU: Suziri.
Txaraka, beresi: Daneriko zuhaitzez beteriko baso landu bakoa.
TXARTO: Gaizki.
TXATAL: Zerbaiten zati txikia, batez be ehun, paper eta holakoena.
Txatxar: Txiki eskasa.
TXILIO, SOKORRU, GEDAR, DIDAR: Garrasi, oihu.
TXINGOR, INETAZI, HARRI, HARRIABAR, ABAZUZ A :
Kazkabarra, euri leitua.
TXINTXILIZKA: Ik. dingiliz.
Txitean-pitean, txitean-potean, takian-potian, takian-takian: A l d i a n -
-aldian, sarri-sarri.
131

Xabier Amuriza
TXITO: Ik. sano.
TXIZALARRI, TXIZAGURA, TXIZASI: Txiza egiteko gogoa,
galea.
TXO: Mutil edo gizonezkoari deitzeko era kolokiala.
TXOKATU, ZURTU, ZURTZ EGIN: Harritu. Asko txokeu yatan
zu han ikustea.
Txori: Mutil, ale, elementu. Hi hago txoria! Txoria jarri zan, ba!
Txorikuso, txorimalo, txorimamu: Ik. kuso.
Txortxor, txortxorrean: Ekinean, barriketan.
Txotxin, txotxindu: Burua galtzen hasia, burua galdu.
TXOTXO: Ume jaio barria edo mantarretakoa, ume hizkeran. /
Mutiko bati deitzeko modua. Geldi, txotxo! Nora hoa, txotxo
TU, TXU: Txistu, listu.
Txutxumutxu, txutxumutxuka: Ahopeko marmarra, isil marmarka.
Txurruplin: Zurrut, zurrust, batez be edari alkoholikoena.
Txuzo: Ik. kuso.
UDAGUEN, UDAGOIEN: Udazken.
UGAR, UGER, UGARTU: Uhar, erdoil, erdoildu. / Gorrina.
Tomateari ugerra ein yako. / Txiki, txatxar, gauzeztana. Agure uger
bat: agure txatxar bat. Ugerrak hartu, ugerrak jan, ugerrak kendu.
UGER, UGER EGIN: Igeri, igeri egin.
UGAZABA, UZABA: Nagusia.
UGAZABANDRA, UZABANDRA: Nagusiaren andrea edo nagusi
andrazkoa.
UHOL, UIOL, UIAL: Uholde, ur handia.
ULERTU: ik. aditu.
UMEL, UMELTASUN: Heze, hezetasun.
Umo, umao, umotu: Heldua, heldu. Sagar umoa.
Umekondo, umemoko, umegorri: Ume txikia, kaxkarra.
Unada, unekada: Bolada txikia, une jakin bat.
UPELAKO, UPIELAKO: Ik. itzal.
URLIA, SANDIA, BERENDIA: Izenik zehaztu barik aitatzeko era.
132

Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
URRINDU: Ik. aldendu.
URRUMA, MURRUSA, ORROE: Marru, marruma.
USIGI, USEGI, AUSIKI, USIKI, HAGINKA: Horzka, kosk.
Usin, domistikun, doministikun: Sudur-ahoetatik arnasa zaratatsua
botatzea.
Xaxara: Ik. trentin.
Zal, zaal: Zail, gihartsu.
ZANTAR, ZATAR, LUPU: Zitala, gaiztotasun handikoa. Zatar
usaina euki: gaiztoaldian egon.
ZANTZO: Irrintzi.
Zaparro: Mutil koskor.
ZARE: Ik. otzara.
ZARRATU: Itxi. Laino zarratua, ule zarratua: laino trinkoa, ule
ugaria. ZATAR: Ik. ezain.
ZE, EZE: Ezen, non. Hain da ona eze, daukan guztia emongo leuke.
Ezin dot esan, ze neuk be ez dakit.
ZEGAN: Zenbatean, zer preziotan.
Zeken: Zikoitz, emotea kostatzen jakona.
ZELA, ZELAN, ZELANIK, ZELANGO, ZELAKO, EZELAN,
EZELAKO: Nola, nolako, inola, inolako.
ZELAI: Ik. landa.
ZELAN HALAN, ZELAN EDO HALAN: Ik. halan holan.
ZEOZER, ZER EDO ZER, ZEUZER, ZOZER: Zerbait.
Zetan hatan, zetan edo hatan, hatan edo horretan: Zerbaitetan, hau
edo hori egiten.
ZIL: Zilbor, gilbor.
ZILBOT: Sabela, gehienean handi kutsuz. Esku finak eta zilbot ede -
rra, lapurra ez bada alperra.
ZIMERA: Ik. otzara.
ZINDO: Zintzo. / Frutuetan ustelik edo harrik bakoa.
Zingira, zingura, padura: Ur asko dagoen lurgunea.
Zirkin: Mugida txikia. Geldi geldi egon zan, zirkinik egin barik.
133

Xabier Amuriza
Zokondo, zirkilu: Bazter, zoko.
ZOLI, ZUHUR, BIZKOR: Argia, talentu zorrotzekoa.
ZOLITU, ZOLDU: Infektatu.
ZUHUR: Ik. zoli.
ZURTU: Ik. txokatu.
ZURTZ EGIN: Ik. txokatu.
ZUTUNIK, ZUTUNDU: Tente, zutik, zutitu.
ZUZTER: Sustrai. / Zentzun, ganora. Beti zabiz zu zuzter bako gau -
zak esaten. Zuzter bako lagunagaz ezin lei inora joan.
* * *
BERBA BATZUREN BIZKAIERAZKO ALDAERAK
Aldaera gehienok ez dira Mendebalde osokoak, holakoak oso gitxi
baitira, baina lokalismoak baino askoz eremu handiagoa hartzen
dabe.
Ago // aiztu, aztu // ames, ameseta // arkal, alkar // asun // aterri
// atsen, atsen egin: geldialdi bat egin // atxaki, atxakia // aztru = azti
// baizen = bezain // baltz // bardin // barre // barri, barriz, barriro,
barriren barri // bedar // beitu, begitu // niri // biztu, berbiztu //
burdi // burpil // ebali // eberdi // edur // emon, emun // ebagi, ebai
// erabagi // edegi, idigi, edei // eperdi // eralgi // eretxi, eritxi // etara,
atara, atera // ete // entzun, etzin, itxun, etxun // ezpan // frakak, prakak
// franku // gan, ganean, ganera // gitxi / gorantzi / guntzurrun
// guzur, gizur // habia // hausi // hurun // idar // igurdi, igurtzi //
iko, piku // imini, ifini, ipini // inoz, noz // iretargi, itargi, idergi //
ikubil, ukubil // iruntsi // itxain, itxoin, itxon // itxi: atea ondo itxita
itxi dot // jagi = jaiki // jantza, jjantza, yantza // kako // kolko // kerexa,
kerixa // kitu, kittu, kitxu // kurtze, kurutze // lebatz // loba //
134

mailubi, mailuki // mamin // min, minpeko: mihi, mihiaren azpiko
// mosu // moltzo // mustur // narru // nasai // okotz // orban // orio
// premina // siku // sube, sugoi // suhin // su: sudur // txatxamurka,
txitximurka // txikar, txiker, txikin // tximur // ugal, ugel // ukutu,
ikutu // ultze, untze // urrin, urrun // urten, erten // usan, uzan,
uzen: izain // uzen: izen // zapo // zentzun // zetan, zetako // zidar,
zider // zihetz: zehatz // zul: zur // zurrust: zurrut // zutunik, zutundu.
* * *
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
E = A: Laba, hoba, suba. // Andra, etxekoandra, heda, saharda,
basurda. // Haga, suga, herensuga. // Bela, ula, betula, jagola, saltzaila.
// Txorikuma, txorikuna, emakuma, auzuna, hutsuna, baltzuna. //
Altara, bara, koilara, landara, lora, sara, serora. // Leza, leiza.
I + Z, S = IX: Ixan, gixon, bixi, bixitzan, ixen, haixe-haxe, ixilik,
goixean-goxean, pixu, lixu, eixu, leixu, dakixu, maixu, bixigu, gaixo,
eleixa-elexa-elixa, ixotu...
AITZ-OITZ = ATX-OTX: Hatx, gatx, ekatx, bekatx, modagatx,
zorigatx, haretx, bakotx, bikotx, hirukotx...
135