Telaga Terkawal - Akademi Sains Malaysia

Bekalan Air & Kebersihan Alam Sekeliling
(BAKAS)
Rural Environmental Sanitation Programme
(RESP)
Pengenalan Umum &
Perkembangan Semasa
Projek Bekalan Air di
bawah KKM
Bahagian Perkhidmatan Kejuruteraan
Kementerian Kesihatan Malaysia

Latar Belakang
‣ Kajian pada tahun 1968 menunjukkan bahawa keadaan liputan
bekalan air sangat rendah, di mana hanya 3.6% penduduk
mendapat bekalan air berpaip dan 85.3% mendapat bekalan
air daripada telaga tidak terkawal (unsanitary/open well)
‣ Kejadian penyakit berkaitan bawaan air juga didapati tidak
terkawal pada masa itu di mana banyak kejadian wabak telah
berlaku
‣ Pada 1978, satu wabak kolera telah berlaku di mana 1536 kes
dan 62 kematian telah dilaporkan.
‣ Sedangkan telah diterima umum bahawa antara faktor
terpenting dan asas bagi mengawal kejadian penyakit
berjangkit bawaan air adalah dengan memastikan masyarakat
memperolehi bekalan air selamat dan mengamalkan
penjagaan kebersihan.

Latar Belakang
‣ Jabatan Kerja Raya (JKR) merupakan agensi utama bagi
pembekalan air awam di Malaysia bekalan air yang
diberikan bersifat kekal dan menepati perundangan dan
piawaian yang diterimapakai dalam sektor berkenaan.
‣ Namun demikian, memandangkan kemampuan JKR untuk
melaksanakan tanggungjawab berkenaan pada masa itu
adalah terhad, terutama sekali di kawasan luar bandar dan
di kalangan masyarakat miskin.
‣ Kementerian Kesihatan melalui Cawangan Kejuruteraan
pada tahun 1968 telah memulakan sebuah projek perintis
dimana tujuan utama adalah untuk mengurangkan
kejadian penyakit bawaan air di kawasan luar bandar
melalui pemberian projek subsidi, diantaranya bekalan air
dan sanitasi.

Latar Belakang
• Pada tahun 1973, Rural Environmental Sanitation Program (RESP)
atau Program Kebersihan Persekitaran Luar Bandar yang
kemudian dikenali sebagai BAKAS (Bekalan Air & Kebersihan
Alam Sekeliling) telah diterima sebagai program kebangsaan
dalam Rancangan Malaysia ke 2.
• Pada awal program, subsidi hanya disediakan untuk penyediaan
bekalan air berteknologi rendah (telaga terkawal, GFS atau
tadahan air hujan) dan tandas curah, namun bermula pada RMK7
subsidi untuk pembinaan SPAL dan SPSP juga telah disediakan
• Bagi sambungan ke sistem bekalan air awam ianya diperkenalkan
di kawasan yang berisiko berlaku kejadian penyakit bawaan air.
Bantuan yang diberi dapat menjelaskan bayaran sebahagian
besar kos (80%) bagi mengadakan sambungan ke bekalan air
berkenaan. Baki 20% yang melibatkan di antara RM200-RM500
bagi sebuah rumah, perlu dikeluarkan sendiri oleh isirumah
sebelum sambungan dibenarkan oleh pihak JKR

Latar Belakang
‣ Semenjak pelancarannya, BAKAS telah menerima
pengiktirafan badan dunia seperti WHO dan Bank
Dunia sebagai program yang berjaya diterjemahkan di
lapangan.
‣ Kerajaan melalui UPE, KKM dan lain-lain agensi
sentiasa menerima dan bersedia menepati, malah
melebihi, sasaran berkaitan kebersihan dan bekalan air
yang ditetapkan di peringkat pertubuhan antarabangsa
seperti Water and Sanitation Decade (1980-1990) dan
Millennium Development Goals MDG (2000-2015).

Latar Belakang
1968
• Tahun percubaan
• Masalah penyakit bawaan air spt
Typhoid, Cholera, Viral Hepatitis
RMK 7
(1996-2000)
1974
• Dilancar menyeluruh sbg Program
Kebangsaan
• Tiga program utama :
1. Bekalan Air
2. Tandas Sempurna
3. Kawalan Mutu Air Minum
Tiga komponen program ditambah :
1. Perawatan & Pelupusan Air
Perlimbahan di Luar Bandar
2. Pembuangan Sisa Pepejal
3. Kawalan Mutu Air Minum Luar
Bandar

RMK 8 & RMK 9
(2001 – Kini)
Komponen utama di bawah Program BAKAS:
1. Bekalan Air
2. Tandas Sempurna
3. Sistem Pelupusan Air Limbah (SPAL)
4. Sistem Pelupusan Sisa Pepejal (SPSP)

Objektif & Skop Program BAKAS
Objektif Umum
Membantu mengawal & mengurangkan
penyakit bawaan air dan makanan melalui
penyediaan kemudahan asas bekalan air dan
sanitasi kepada penduduk luar bandar.

Objektif & Skop Program BAKAS
Objektif Khusus
1. Untuk mengurangkan kejadian penyakit-penyakit
berjangkit bawaan air dan makanan termasuk melalui
alam sekeliling yang sempurna.
2. Untuk mendapat penyertaan maksima daripada penduduk
bagi memperbaiki kebersihan alam sekeliling di
persekitaran rumah mereka dan juga untuk masyarakat,
supaya mendapat faedah maksima daripada persekitaran
yang telah diperbaiki, memperkenalkan kemudahankemudahan
kesihatan, mengurangkan kos dan menentukan
bahawa penyelenggaraan dan operasi kebersihan
diteruskan pada masa hadapan.
3. Untuk mendidik kanak-kanak menggunakan kemudahan
kesihatan

Objektif Khusus
4. Memastikan setiap buah rumah di seluruh negeri
mempunyai dan menggunakan tandas sempurna
5. Membekalkan bekalan air yang selamat dan mencukupi
kepada masyarakat serta memastikan bekalan air yang
dibekalkan oleh pihak berkuasa adalah mencukupi dan
selamat
6. Menentukan setiap buah rumah mengadakan sistem
pembuangan air limbah dan sampah sarap yang teratur
dan kebersihan rumah dan sekeliling yang memuaskan
supaya dapat menghapuskan serangga-serangga yang
membawa penyakit seperti nyamuk, lalat, tikus, lipas dan
sebagainya
7. Memastikan rumah di seluruh negeri mengamalkan tabiat
menjaga kebersihan alam sekeliling dengan sempurna

Anggota Terlibat Dalam Program BAKAS
KEMENTERIAN KESIHATAN
MALAYSIA
Bahagian Kesihatan Keluarga
Doktor, Jururawat
Bahagian Perkhidmatan Kejuruteraan
-Jurutera Kesihatan Umum
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran
- Pembantu Kesihatan Awam
Bahagian Promosi Kesihatan
-Pegawai Pendidikan Kesihatan
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran
Unit Kejuruteraan (BAKAS)
-Jurutera Kesihatan Umum
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran
Jabatan Kesihatan Negeri
Unit BAKAS
-Pen. Peg. Kesihatan Persekitaran
-Pembantu Kesihatan Awam
-Pekerja Am Rendah
Pejabat Kesihatan Daerah
Unit BAKAS
-Pembantu Kesihatan Awam
-Pekerja Am Rendah
Klinik Kesihatan

Strategi Pelaksanaan Program BAKAS
1. Meningkatkan penglibatan penduduk ke atas
projek yang dijalankan
2. Penggunaan teknologi kos rendah yang sesuai
dalam program BAKAS
3. Menggunakan kaedah dan strategi yang berbeza
bagi projek dalam kawasan ‘hard core’ dan
bermasalah
4. Menggabungkan elemen pendidikan kesihatan
dalam perancangan dan pelaksanaan projek
5. Menggalakkan budaya ‘self-maintenance’ kepada
masyarakat

Projek-Projek Di Bawah Program BAKAS
Melibatkan pembinaan projek:
• Sistem Sanitasi:
– Tandas curah
– Sistem Pelupusan Air Limbah
– Sistem Pelupusan Sisa Pepejal
• Sistem bekalan air
• Graviti Feed System
• Telaga Terkawal
• Telaga Terkawal Dengan
Sambungan
• Sistem Tadahan Air Hujan
• Sambungan Paip Air
PBA/KKM

Telaga Terkawal
Pembinaan telaga tiub
Telaga tiub dengan pam tangan

Contoh Telaga Terkawal Sambungan ke Rumah (TTSR)
Jenis telaga terbuka dan telaga tiub

Sistem Graviti Feed (GFS)
Empangan GFS dalam pembinaan
Empangan GFS
Penglibatan masyarakat
GFS di kampung tradisi

Sistem Tadahan Air Hujan

Sambungan JKR/KKM

Tandas Sempurna

Sistem Pelupusan Air Limbah
Installation of Sullage Screen
Chamber
Sullage Screen Chamber Type 1
Sullage Screen Chamber Type 2

Rajah Skematik Sistem Pelupusan Air Limbah
(SPAL)
Final
Discharge
Filter Trench
Sump
Sullage
Screen
Chamber
Oil & Grease
Filter

Sistem Pelupusan Sisa Pepejal (SPSP)

Pelaksanaan Projek-Projek BAKAS
‣ Kawasan Operasi
Sanitasi – di luar kawasan PBT
Bekalan Air - di luar liputan/rangkaian
pihak pembekal air
‣ KKM menyediakan bahan untuk pembinaan termasuk
nasihat teknikal
‣ Projek dilaksanakan melalui penglibatan masyarakat
setempat di setiap peringkat pembinaan sehingga
operasi penyelenggaraan supaya masyarakat
mempunyai rasa tanggungjawab terhadap projek yang
telah diberikan

Pencapaian Program BAKAS
Sehingga Disember 2009
• Bekalan Air - 96.36 % (1,724,093 Rumah)
• Tandas Sempurna - 97.92 % (1,752,057
Rumah)
• SPAL – 62.56 % (1,119,274 Rumah)
• SPSP – 69.69 % (1,246,979 Rumah)

Bilangan Projek Bekalan Air Sehingga 2009
Jenis Sistem
Bil. Rumah
GFS 162,426
Telaga Terkawal 20,221
Telaga Terkawal 27,564
Samb. Ke Rumah
Tadahan Air Hujan 74,823
JKR/KKM 147,176

LIPUTAN RUMAH LUAR BANDAR YANG MEMPUNYAI
BEKALAN AIR BERSIH
PECAHAN MENGIKUT AGENSI SEHINGGA TAHUN 2009
4.68%
6.38%
65.01% 24.16%
7.20%
34.05%
17.31%
37.58%
TT TSR GFS TAH JKR/KKM
KKM Lain-lain PBA/JKR

Masih terdapat 3.64% (65,104)
bilangan rumah di kawasan luar
bandar yang belum mempunyai
bekalan air bersih.
Punca:
- Bah. Perk. Kejuruteraan KKM RES222 & 223
Data Asas Bancian Luarbandar Oleh kakitangan BAKAS
- Jabatan Perangkaan Malaysia (http://www.statistics.gov.my)

BEKALAN AIR BAWAH
TANAH

PERATUS RUMAH LUAR BANDAR YANG
MENERIMA BEKALAN AIR BERSIH SEHINGGA
2009
NEGERI
JUMLAH
RUMAH LUAR
BANDAR
BEKALAN AIR
LIPUTAN
RUMAH %
PERLIS 39,236 38,982 99.35%
KEDAH 185,675 180,189 97.05%
P.PINANG 72,445 72,174 99.63%
PERAK 152,256 149,126 97.94%
SELANGOR 109,358 109,306 99.95%
N.SEMBILAN 66,993 66,734 99.61%
MELAKA 72,106 72,051 99.92%
JOHOR 145,559 144,915 99.56%
PAHANG 139,047 137,172 98.65%
TERENGGANU 136,346 134,944 98.97%
KELANTAN 263,327 223,115 84.73%
SARAWAK 202,039 194,965 96.50%
SABAH 204,810 200,420 97.86%
MALAYSIA 1,789,197 1,724,093 96.36%

LIPUTAN RUMAH LUAR BANDAR YANG MEMPUNYAI
BEKALAN AIR BERSIH
PECAHAN MENGIKUT AGENSI SEHINGGA TAHUN 2009
65.01%
24.16%
7.20%
KKM Lain-lain PBA/JKR

AGIHAN SISTEM BEKALAN AIR BERSIH
KKM SEHINGGA TAHUN 2009
4.68%
6.38%
34.05%
Dibawah BAKAS,
bekalan air bawah
tanah (TELAGA)
hanya melibatkan
47,785 rumah
(11.06%) dari jumlah
keseluruhan rumah
yang bekalan yang
diberikan.
17.31%
37.58%
TT TSR GFS TAH JKR/KKM

Untuk bekalan air bawah tanah,
Telaga terbahagi kepada dua jenis iaitu :
‣Telaga Terkawal (Sanitary Well)
Telaga yang mempunyai ciri-ciri rekabentuk dan lokasi yang
sesuai di mana tiada kemungkinan berlakunya pencemaran
terutamanya pencemaran mikroorganisma. Kaedah pembinaan
sesebuah telaga adalah bergantung kepada kesesuaian di tapak.
‣Telaga Tidak Terkawal (Insanitary Well)
Bagi Telaga Tidak Terkawal pula ianya tidak memenuhi kriteria
sebagaimana yang dinyatakan di atas.

Jenis-jenis dan definisi Telaga Terkawal (TT)
Telaga Terkawal yang biasa digunakan adalah seperti
berikut:
• Telaga Tiub
‣ Telaga korek (boring well)
‣ Telaga pasak/hentak (driven well)
‣ Telaga pemancutan (jetted well)
‣ Telaga gerudi (drilling well)
‣ Telaga tukulan (percussion well)
• Telaga Terbuka
‣ Telaga gali (dug well)

Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM
Telaga
Terkawal
Sambungan Ke
Rumah (TTSR)
Tangki Air
Tiang Tangki
Rumah Penduduk
Telaga
Terkawal
Apron
Rumah Pam
Rangkaian Paip Retikulasi

Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM
Telaga
Terkawal
Pam
Paip Retikulasi
Rumah
Penduduk
Apron
Telaga Terkawal Sambungan Ke
Rumah (Direct Connection -DC)

Rajah Skematik Contoh Sistem Bekalan
Air Telaga KKM Sambungan ke Rumah
Pam Tangan
Rumah Penduduk
Apron
Telaga Terkawal
Sistem Telaga Terkawal
menggunakan pam tangan

Proses Pembinaan Telaga
Setelah menerima
permohonan, lawatan
tapak dijalankan
Pembinaan sistem
mengikut kesesuaian

Pemasangan Pam

Kerja-kerja pembinaan menara tangki

Telaga yang telah siap dibina

Walaubagaimanapun,
• Jurang antara kawasan luar bandar dan
bandar (Spt contoh: bekalan air yang
diberikan, teknologi yang digunakan)
• Peningkatan kemudahan diperlukan
untuk mengurangkan perbezaan ini
• Kemudahan yang disediakan dapat
melindungi/mengurangkan impak
kepada alam sekitar

Fokus Baru Dalam RMK 10
1. Memperkenalkan Sistem Rawatan Air
berteknologi mudah di kawasan yang
tiada perancangan bekalan air awam
2. Mempertingkatkan penglibatan dan
pengetahuan penduduk luar bandar akan
kepentingan kesihatan alam sekitar
3. Memperkenal dan melaksanakan konsep
Water Safety Plan bagi bekalan air
alternatif luar bandar

Sekian, terima kasih