14.11.2014 Views

qarTuli mxedroba mefe Tamaris epoqaSi

qarTuli mxedroba mefe Tamaris epoqaSi

qarTuli mxedroba mefe Tamaris epoqaSi

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

FsaqarTvelos Tavdacvis saministro<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi<br />

J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis<br />

departamenti<br />

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti<br />

Teimuraz jojua<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong><br />

<strong>mefe</strong> <strong>Tamaris</strong> <strong>epoqaSi</strong><br />

meomris biblioTeka #25<br />

Tbilisi<br />

2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ ocdamexuTe wigni; seria<br />

iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli<br />

saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.<br />

seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli<br />

aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia<br />

popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es<br />

patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa<br />

udides <strong>mefe</strong> daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi<br />

warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel<br />

oficrebs, saqarTvelosa da msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da<br />

a.S.<br />

seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis<br />

instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.<br />

didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos<br />

yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.<br />

seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom<br />

brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.<br />

vaJa kiknaZe<br />

seriis saredaqcio kolegia:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

vaJa kiknaZe<br />

Tamaz beraZe<br />

recenzenti:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaJa kiknaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: leila xurcia<br />

ydis dizaini: giorgi kiknaZe<br />

redaqtori: nargiz xarabaZe<br />

teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili<br />

damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo<br />

departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis<br />

topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.<br />

q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20<br />

tel.: +995 32 91-19-83<br />

faqsi: +995 32 91-19-83<br />

2


1179 wels saqarTvelos <strong>mefe</strong>m, Tavisi drois erT-erTma udidesma<br />

sardalma, giorgi III-m naWarmagevis sasaxleSi * samefo taxtze aiyvana da<br />

Tanamosaydred akurTxa erTaderTi kanonieri asuli _ Tamari. es iyo<br />

pirveli SemTxveva <strong>qarTuli</strong> saxelmwifoebriobis istoriaSi, roca<br />

umaRlesi monarqiuli tituli qals xvda wilad.<br />

<strong>Tamaris</strong> ga<strong>mefe</strong>bas <strong>qarTuli</strong> samxedro aristokratia didi sixaruliT<br />

Sexvda. gamocdilma da mravalomgamovlilma mxedrebma wesisamebr Tayvani<br />

sces samefo taxtze dabrZanebul Tamars.<br />

aqedan moyolebuli, xuTi wlis ganmavlobaSi giorgi III da Tamari<br />

erTad marTavdnen saqarTvelos samefos, romelic im droisaTvis<br />

maxlobeli aRmosavleTis erT-erT uZlieres saxelmwifos warmoadgenda.<br />

am droisaTvis saqarTvelos sazRvrebi nikofsiidan * TeTrwylamde * da<br />

kavkasionis qedidan sevanis tbamde, uzarmazar sivrceze iyo gadaWimuli.<br />

giorgi III-isa da misi saxelovani winaprebis _ daviT IV aRmaSeneblisa<br />

da demetre I-is udidesi ZalisxmeviT Seqmnili vrceli kavkasiuri<br />

saxelmwifo moicavda rogorc mTeli istoriuli saqarTvelos<br />

teritorias, ise _ Zveli somxeTisa da Zveli albaneTis * mniSvnelovan<br />

nawils.<br />

1170-ian wlebSi saqarTvelos saxelmwifoSi Sedioda Semdegi<br />

istoriuli provinciebi: afxazeTi * , cxumi * , odiSi, svaneTi, raWa, Takveri<br />

(leCxumi), samoqalaqo (qvemo imereTi), argveTi (zemo imereTi), guria,<br />

aWara, tao, klarjeTi, SavSeTi, samcxe, eruSeTi, artaani, kola,<br />

palakacio * , javaxeTi, Tori (borjomis xeoba), TrialeTi, qarTli,<br />

dvaleTi, cxrazma (qsnis xeobis zemo weli), xevi, xada, cxavati,<br />

WarTali, fxovi (fSav-xevsureTi), erwo-TianeTi, TuSeTi, didoeTi,<br />

kaxeTi, hereTi, kambeCovani (qiziyi), Saqi * , yabala * , qvemo qarTli, gagi * ,<br />

lore * , kaeni * , kaiwoni * da sxva.<br />

giorgi III 1184 wels gardaicvala da samefo xelisufleba mTlianad<br />

<strong>Tamaris</strong> xelSi gadavida.<br />

dasavleT saqarTvelos sami didi feodaluri gvaris: vardanisZeebis,<br />

saRirisZeebisa da amanelisZeebis warmomadgenlebma, Tamars Zveli<br />

tradiciis Sesabamisad, erT-erTi umTavresi samefo insignia (niSani) _<br />

xmali miarTves, Tumca, vinaidan <strong>mefe</strong> qali iyo, maxvili welze ki ar<br />

Semoartyes, aramed _ win daubrZanes mas.<br />

<strong>Tamaris</strong> ga<strong>mefe</strong>bis Jams, qveynis umaRlesi saxelmwifo Tanamdebobebi<br />

giorgi III-is Zvel da erTgul TanamebrZolebs eWiraT. maT Soris iyvnen<br />

yubasari, romelic amirspasalarobasa * da mandaturTuxucesobas * flobda<br />

da afridoni, romelsac msaxurTuxucesoba * epyra.<br />

arc yubasari da arc afridoni qarTul aristokratiul wreebs ar<br />

miekuTvnebodnen. piriqiT, yubasari gaqarTvelebuli yivCayi iyo, xolo<br />

afridoni _ dabali socialuri fenidan gamosuli piri. maTi<br />

3


dawinaurebis mizezi ara gvariSviloba, aramed piradi Tvisebebi da<br />

giorgi III-is erTguleba gaxldaT.<br />

1185 wels, anu praqtikulad, <strong>Tamaris</strong> ga<strong>mefe</strong>bisTanave, qarTvelma<br />

didgvarovnebma, romelebic manamde giorgi III-is SiSiT eguebodnen<br />

Seqmnil mdgomareobas, poziciebis ganmtkiceba scades.<br />

didebulebma <strong>mefe</strong>s yubasarisa da afridonis gadayeneba mosTxoves,<br />

maT nacvlad ki aristokratiuli wridan gamosuli moxeleebis<br />

dawinaureba SesTavazes.<br />

axladaRsaydrebulma Tamarma didebulebs winaaRmdegoba ver gauwia<br />

da maTi moTxovnebi daakmayofila.<br />

yubasars, romelsac im droisaTvis, damblis dacemis gamo ena da<br />

xel-fexi hqonda warTmeuli, amirspasalaroba da mandaturTuxucesoba<br />

CamoarTves. TanamdebobasTan erTad, yubasars CamoarTves cixe-qalaqi<br />

lorec, romelic, tradiciulad, saqarTvelos amirspasalarebis<br />

rezidencias warmoadgenda.<br />

amave dros, Tamarma didgvarovanTa moTxovnebis miuxedavad, bolomde<br />

ar gaswira mamis erTguli moxele, mxolod Tanamdebobisa da lores<br />

CamorTmeviT Semofargla, danarCeni qoneba da yma-mamuli xeluxleblad<br />

dautova yubasars da gardacvalebamde udidesi pativiT epyroboda mas.<br />

gacilebiT ufro mZime xvedri ergo afridons, romelmac <strong>qarTuli</strong><br />

mxedrobis kategoriuli moTxovnis gamo, erTbaSad dakarga aramxolod<br />

msaxurTuxucesis Tanamdeboba da cixe-qalaqi Tmogvi * , aramed sxva<br />

mravalricxovani cixe-qalaqebi da mTeli qonebac ki.<br />

Tamari yofil msaxurTuxucess, yubasarisagan gansxvavebiT, verafriT<br />

daexmara.<br />

qarTvelma didebulebma pirveli warmateba izeimes da daTmoba mefis<br />

sisusted CaTvales. rogorc Cans, aristokratiam qalis mefobas<br />

daukavSira im imedebis ganxorcieleba, rasac giorgi III-is mefobam frTa<br />

Sekveca.<br />

sxva moTxonebmac ar daayovna. yubasarisa da afridonisaTvis<br />

Tanamdebobebis CamorTmevisTanave saxifaTod gaaqtiurda <strong>qarTuli</strong><br />

aristokratiis erT-erTi dajgufebis lideri, meWurWleTuxucesi *<br />

yuTlu-arslani, romelic TbilisSi, isnis velze, parlamentis msgavsi<br />

saxelmwifo dawesebulebis daarsebis moTxovniT gamovida da <strong>Tamaris</strong><br />

samefo Zalauflebis SezRudva-gakontroleba gadawyvita.<br />

amjerad, <strong>Tamaris</strong> mxridan daTmobaze wasvla SeuZlebeli iyo, es<br />

samefo xelisuflebis aSkara marcxs moaswavebda.<br />

amitom, man dauyovnebliv miiRo sapasuxo zomebi, gakadnierebuli<br />

yuTlu-arslani, romelic yubasarisaTvis CamorTmeuli amirspasalaris<br />

Tanamdebobis xelSi Cagdebas gegmavda, tyved Seipyro da<br />

meWurWleTuxucesis Tanamdeboba CamoarTva.<br />

4


yuTlu-arslanis Tanamoazreebi mefis moqmedebis gamo, didad<br />

SeSfoTdnen da isnis samefo sasaxleze * gadawyvites ieriSis mitana.<br />

<strong>qarTuli</strong> saxelmwifo Sida dapirispirebis safrTxis winaSe dadga.<br />

<strong>Tamaris</strong>a da yuTlu-arslanis momxreTa Soris sisxlisRvra, ra SedegiTac<br />

ar unda dasrulebuliyo es brZola, qveyanas kargs arafers uqadda.<br />

omis Tavidan acilebis mizniT Tamarma diplomatiis gzas mimarTa da<br />

amboxebulebTan mosalaparakeblad ori didgvarovani qali gagzavna:<br />

xuaSaq coqali, qarTlis erisTavis, rati suramelis deda da kravai<br />

jayeli.<br />

mefis wargzavnilTa da yuTlu-arslanis momxreTa molaparakeba<br />

warmatebiT dasrulda, amboxebulebi Tamars eaxlnen, patieba iTxoves da<br />

mis winaSe erTgulebis fici dades.<br />

yuTlu-arslanis gamosvlis damarcxebis Semdeg Tamarma maRal<br />

saxelmwifo Tanamdebobebze dauyovnebliv ganawesa misi erTguli<br />

moxeleebi. eseni iyvnen:<br />

Wyondidel-mwignobarTuxucesi * _ anton glonisTavisZe, gazrdili<br />

giorgi III-isa.<br />

amirspasalari _ sargis mxargrZeli, romelsac TanamdebobasTan<br />

erTad, gadaeca cixe-qalaqi lore da misi mimdgomi teritoria.<br />

mandaturTuxucesi _ Wiaberi.<br />

meWurWleTuxucesi _ kaxaber vardanisZe.<br />

msaxurTuxucesi _ vardan dadiani.<br />

CuxCarxi * _ maruSiani, romlis mamac, agreTve, CuxCarxi iyo.<br />

amilaxori * _ gamrekel Toreli.<br />

svanTa erisTavi * _ baram vardanisZe.<br />

raWisa da Takveris erisTavi _ kaxaber kaxaberisZe.<br />

cxumis erisTavi _ oTaRo SarvaSisZe.<br />

argveTis erisTavi _ amanelisZe.<br />

odiSis erisTavi _ bediani.<br />

qarTlis erisTavi _ rati surameli.<br />

kaxeTis erisTavi _ bakuryma ZaganisZe.<br />

hereTis erisTavi _ asaT grigolisZe.<br />

samcxis erisTavi da spasalari _ boco jayeli.<br />

samwuxarod, CvenTvis ucnobia <strong>Tamaris</strong> mier dadgenil sxva moxeleTa<br />

vinaoba. samagierod, viciT, rom swored zemoT CamoTvlili saxelmwifo<br />

moxeleebi da erisTavebi Seadgendnen im samxedro elitas, visi<br />

xelmZRvanelobiTac awarmoebda saqarTvelo mravalricxovan sabrZolo<br />

moqmedebebs <strong>Tamaris</strong> mefobis pirvel periodSi.<br />

samoxeleo aparatis srulad dakompleqtebis Semdeg qarTulma saero<br />

da sasuliero xelisuflebam dRis wesrigSi dasva <strong>Tamaris</strong> gaTxovebisa<br />

da mis Tanamecxedred iseTi piris SerCevis sakiTxi, romelic SeZlebda,<br />

5


giorgi III-is msgavsad, mTavarsardloba gaewia saqarTvelos samxedro<br />

ZalebisaTvis.<br />

<strong>Tamaris</strong> SesaZlo TanamecxedresTan dakavSirebiT, didebulTa azri<br />

imTaviTve orad gaiyo.<br />

erTni upiratesobas bizantiis saimperatoro gvaris warmomadgenels,<br />

imxanad saqarTveloSi myof aleqsi komnenoss aZlevdnen, xolo meoreni<br />

Tbilisis amiras, * abulasan iobisZis mier SemoTavazebuli<br />

kandidaturisaken ixrebodnen. es ukanaskneli qarTul aristokratias<br />

novgorodis yofil mTavars, giorgi bogolubskis sTavazobda, romelic<br />

imxanad devnilobaSi iyo da yivCaRTa <strong>mefe</strong>s afarebda Tavs.<br />

sabolood, qarTvelma didebulebma upiratesoba giorgi bogolubskis<br />

kandidaturas misces da misi saqarTveloSi Camoyvana Tbilisel<br />

didvaWars zanqan zorababels daavales. male giorgi saqarTveloSi<br />

Camovida.<br />

aq rusi mTavari piradad gaicnes da didad moiwones <strong>Tamaris</strong> mamidam,<br />

dedofalma rusudanma, qarTlis kaTolikosma miqael mirianisZem,<br />

umaRlesma samxedro moxeleebma, gansakuTrebiT, dasavleT saqarTvelodan<br />

gamosulma didebulebma da sxva.<br />

mas Semdeg, rac sasurveli kandidati moinaxa, qarTveli saero da<br />

sasuliero pirebi <strong>Tamaris</strong> dayoliebas Seudgnen da male sawadelsac<br />

miaRwies. amave, 1185 wels Tamarma giorgize iqorwina.<br />

Sida politikuri mdgomareobis met-naklebad mowesrigebis Semdeg<br />

saqarTvelos xelisuflebam mTeli yuradReba sagareo politikaze<br />

gadaitana.<br />

samefo karis mTavar safiqrals qveynis samxreTi sazRvris gaswvriv<br />

sokoebiviT momravlebuli Turquli politikuri gaerTianebebi<br />

warmoadgenda, romlebic metad agresiul samxedro politikas atarebdnen<br />

saqarTvelos winaaRmdeg da yvela xelsayrel SemTxvevaSi Tavs esxmodnen<br />

calkeul sazRvrispira provinciebs.<br />

<strong>Tamaris</strong> mefobis periodSi TurqTa erT-erTi pirveli aseTi Tavdasxma<br />

palakacios teritoriaze moxda.<br />

palakacioSi SemoWrili Turqebis laSqari sakmaod Soridan,<br />

gelaqunidan * iyo mosuli da mtkvris xeobis zemo welis moTareSebas<br />

isaxavda miznad.<br />

marbieli Turqebis moZraoba qarTvelebma droulad SeniSnes. mtris<br />

Sesaxvedrad daZrul qarTul sabrZolo SenaerTs saTaveSi amilaxori,<br />

gamrekel Toreli Caudga.<br />

miuxedavad imisa, rom Turqebi ricxobrivad bevrad aRematebodnen<br />

qarTvelebs, gamrekelma sastikad daamarcxa mteri, gandevna isini qveynis<br />

teritoriidan da TurqebisaTvis warTmeuli alafi, gamarjvebis niSnad,<br />

Tbiliss, samefo karze gagzavna.<br />

6


saqarTvelos samxedro xelisufleba, rogorc Cans, ar daakmayofila<br />

gamrekel Torelis mier qveyanaSi SemoWrili mtris damarcxebam da axla<br />

Tavad gadawyvita ieriSze gadasvla.<br />

1185 wels laSqarma TbilisSi moiyara Tavi. mxedarTa Soris ufro<br />

dasavleT saqarTvelodan mosuli meomrebi Warbobdnen. samxedro<br />

operacias piradad giorgi bogolubski Caudga saTaveSi.<br />

mefis pirveli laSqrobis keTilad gasrulebisaTvis, qarTvelebma Tan<br />

waritanes saxelovani qarTveli <strong>mefe</strong>ebis _ vaxtang gorgaslisa da daviT<br />

IV aRmaSeneblis naqoni, mraval brZolaSi gamarjvebuli samefo droSa.<br />

qarTvelebma SeteviTi operaciis placdarmad sagangebod SearCies<br />

palakacios mxare anu TurqTa mier sul mcire xnis win darbeuli<br />

provincia.<br />

palakaciodan giorgi bogolubskim ieriSi Tavdapirvelad samxreTis<br />

mimarTulebiT daiwyo da momijnave yarsis provinciaSi SeiWra. Turqebma<br />

qarTvelebisaTvis veranairi winaaRmdegobis gaweva ver SeZles.<br />

yarsis raionis moTareSebis Semdeg qarTvelebma Setevis mimarTuleba<br />

Secvales, samxreT-dasavleTisaken aiRes gezi da TurqTa kontrolis qveS<br />

myof kidev erT somxur provinciaSi _ karniforSi * SeiWrnen. Turqebma<br />

verc aq moaxerxes qarTvelTa ieriSis SeCereba.<br />

giorgi bogolubskim daubrkoleblad moarbia mTeli karnifori,<br />

TareSiT miaRwia gacilebiT ufro samxreT-dasavleTiT mdebare<br />

provinciis _ basianis * sazRvars da aqedan ukan, saqarTveloSi dabrunda.<br />

alafiT datvirTuli <strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> Tbiliss Cavida da<br />

gamarjvebuli warudga Tamars.<br />

sxvaTa Soris, gamarjvebuli laSqris maincadamainc Tbiliss Casvlas<br />

Tavis konkretuli mizezi hqonda.<br />

saqme isaa, rom Sua saukuneebis saqarTveloSi miRebuli wesis<br />

Tanaxmad, samxedro SenaerTebis mier laSqrobaSi mopovebuli alafis<br />

erTi mexuTedi mefis sakuTreba iyo da Sin dabrunebis Semdeg<br />

aucileblad unda eaxlebinaT misTvis.<br />

amitomac iyo, rom laSqrobidan dabrunebuli <strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong>,<br />

rogorc wesi, jer Tbiliss Cadioda da alafis kuTvnil mexuTedsac<br />

piradad gadascemda <strong>mefe</strong>s.<br />

qarTvelebis mier yarssa da karniforSi mowyobili samxedro<br />

operaciis sapasuxod, Turqebma axali didi laSqrobisaTvis daiwyes<br />

mzadeba. saqarTveloze Tavdasxmis organizebis saqmes saTaveSi Caudga<br />

erT-erTi msxvili Turquli politikuri gaerTianeba _ karnuqalaqis<br />

saamiro * , romelsac Crdilo-aRmosavleTidan basianis provincia<br />

esazRvreboda.<br />

karnuqalaqeli Turqebi kargad xedavdnen, rom qarTvelTa momdevno<br />

laSqrobis obieqti ukve ara yarsi da karnifori, aramed basiani da<br />

7


karnuqalaqi iqneboda, amitomac mowinaaRmdegisaTvis daswreba da<br />

saqarTveloze Seteva gadawyvites.<br />

karnuqalaqelTa mier wamowyebul saomar samzadisSi aqtiurad iyvnen<br />

CarTuli siriidan da maxlobeli aRmosavleTis sxva regionebidan<br />

mosuli Turqebic.<br />

Turqebma samxedro operacia 1185 wels daiwyes. Tavdapirvelad maT<br />

Seteva elviseburad ganaviTares, sazRvrispira <strong>qarTuli</strong> provinciebi<br />

swrafi marSiT gaiares da sul mokle xanSi samxreT-dasavleT<br />

saqarTvelos siRrmeSi, klarjeTsa da SavSeTSi aRmoCndnen.<br />

ioli warmatebiT gaxarebulma Turqebma dakavebuli teritoriis<br />

saZarcvavad marbielTa mravalricxovani razmebi sxvadasxva mimarTulebiT<br />

dagzavnes da amiT sakuTari samxedro Zalebi windauxedavad daqsaqses.<br />

TurqTa mier daSvebuli Secdoma kargad SeniSnes qarTvelebma da<br />

gadawyvites, pirdapir mowinaaRmdegis ZiriTad birTvze mietanaT ieriSi.<br />

qarTvelTa mxridan samxedro operacias meTaurobdnen guzan<br />

taoskareli da samcxis erisTavi, boco jayeli. maT daqvemdebarebaSi iyo,<br />

ZiriTadad, taosa da samcxis laSqari.<br />

qarTvelebma dartyma pirdapir TurqTa ZiriTadi birTvis<br />

mimarTulebiT ganaxorcieles, romlis brZolisunarianobac, marbieli<br />

razmebis Camocilebis gamo, Zalze daqveiTebuli iyo. Turqulma<br />

SenaerTebma Setevas ver gauZles da damarcxdnen.<br />

qarTvelebma brZolis velidan gaqceuli Turqebis erTi nawili<br />

daxoces, maTi umravlesoba ki _ tyved Caigdes.<br />

am warmatebuli samxedro operaciis aRsaniSnavad, mravalricxovani<br />

tyve Turqebi, rogorc qveiTebi, ise cxenosnebi, Tbiliss, samefo karze<br />

gagzavnes.<br />

momdevno, 1186-1187 wlebSi qarTvelebma Turqebs qveynis samxreTi<br />

provinciebidanac Seuties.<br />

sabrZolo moqmedebebis am mimarTulebas amirspasalar sargis<br />

mxargrZelis vaJebi _ zaqaria da ivane, agreTve, sargisis Zmis, varam<br />

mxargrZelis vaJebi _ zaqaria da sargisi xelmZRvanelobdnen.<br />

mxargrZelTa pirveli marbieli laSqrobis mizani iyo TurqTa mier<br />

dapyrobili Zveli somxuri qalaqis, dvinis * mimdebare teritoriis<br />

moTareSeba da am regionSi TurqTa kontrolis Sesusteba.<br />

Setevis placdarmad, savaraudod, SerCeuli iyo mxargrZelTa<br />

kuTvnili lores regioni.<br />

mxargrZelebma samxedro operacia 1186-1187 wlebSi ganxorcieles.<br />

Tavdapirvelad maT daubrkoleblad moiTareSes dvinis midamoebi da ukan<br />

gamobrundnen.<br />

male alafiT datvirTul qarTvelTa laSqars qalaq dvinidan da<br />

surmaris provinciidan mosuli samxedro SenaerTebi wamoewia.<br />

8


Turqebi Setevaze gadavidnen. mxargrZelebma mowinaaRmdegis ieriSs<br />

kontrSeteviT upasuxes. sisxlismRvreli brZola didxans gagrZelda da<br />

sabolood qarTvelTa gamarjvebiT dasrulda.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> Tbiliss Cavida da Tamars warudga.<br />

mxargrZelTa warmatebam, qarTul samxedro aristokratias dvinis<br />

winaaRmdeg kidev ufro masStaburi eqspediciis mowyobisaken ubiZga.<br />

meore laSqrobisaTvis jari mTeli saqarTvelodan Sekribes.<br />

<strong>mxedroba</strong>s saTaveSi giorgi bogolubski Caudga. laSqroba, 1186-1187<br />

wlebSi, savaraudod, Tbilisidan daiwyo.<br />

Turqebis mier kontrolirebad teritoriaze SeWrili qarTvelebi,<br />

amjerad, mxolod dvinis midamoebis morbeviT aRar dakmayofildnen da<br />

sakuTriv dvinzec miitanes ieriSi.<br />

qalaqSi gamagrebuli Turqebi, rogorc Cans, ar elodnen qarTvelTa<br />

Setevas da mowinaaRmdeges moumzadebelni Sexvdnen. giorgi bogolubskim<br />

dvini aiRo da uzarmazari alafiT dabrunda saqarTveloSi.<br />

gamarjvebuli laSqari Tbiliss dabrunda da Tamars eaxla.<br />

dvinis aRebisa da gaZarcvis Semdeg, amave 1186-1187 wlebSi,<br />

qarTvelebma kidev erTi laSqroba moawyves samxreTis mimarTulebiT.<br />

amjerad, Setevis obieqti gelaqunis provincia iyo. am regionSi<br />

damkvidrebuli mravalricxovani Turqmanuli tomebi sakmaod agresiul<br />

politikas awarmoebdnen <strong>qarTuli</strong> sazRvrispira provinciebis mimarT.<br />

swored gelaquneli Turqmanebis mier iyo organizebuli, mcire xniT<br />

adre, palakacios raionze momxdari Tavdasxma, romelic warmatebiT<br />

moigeria amilaxorma, gamrekel Torelma.<br />

gelaqunis mimarTulebiT dawyebuli samxedro moqmedebebis<br />

placdarmad, savaraudod, kaenis provincia unda yofiliyo SerCeuli.<br />

qarTvelTa laSqarma ieriSi moulodnelad miitana gelaqunel<br />

Turqmanebze, romlebic Tavisi mravalricxovnobis imedad iyvnen da ar<br />

moelodnen, rom mowinaaRmdege maTze Tavdasxmas gabedavda. qarTvelebma<br />

moulodnelobis efeqtiT isargebles, mravali Turqmani amowyvites, didi<br />

alafi aiRes da ukan gamobrundnen.<br />

Turqmanebma mokle xanSi moaxerxes mravalricxovani laSqris<br />

Sekreba, qarTvelebs kvalSi Caudgnen da male daewivnen kidec.<br />

TurqmanTa SenaerTebs ori sirieli didgvarovani _ rostomi da<br />

ialRuz-alfesi meTaurobda.<br />

mowinaaRmdegeebma samxedro danayofebi saomrad ganalages da<br />

Setakebac daiwyo.<br />

sastiki brZolis bedi qarTvelTa simamacem gadawyvita. maT<br />

Tavganwiruli ieriSi miitanes mowinaaRmdegeze, brZolis velidan<br />

gaaqcies Turqmanebi da xocviT mihyvnen ukan.<br />

brZolis dros Tavi TiTqmis yvela qarTvelma molaSqrem gamoiCina.<br />

gamarjvebuli <strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> Tbiliss Cavida da Tamars warudga.<br />

9


amave 1186-1187 wlebSi, gelaqunis midamoebis moTareSebis Semdeg,<br />

hereTis erisTavma, asaT grigolisZem axali, bevrad ufro masStaburi<br />

laSqrobis idea wamoayena.<br />

gegmis Tanaxmad, <strong>qarTuli</strong> sabrZolo SenaerTebi gacilebiT ufro<br />

Rrmad unda SeWriliyvnen Turqebis mier kontrolirebad teritoriaze,<br />

araqsis CrdiloeTiT mdebare Zveli somxuri provinciebi daerbiaT da iq<br />

maqsimalurad SeesustebinaT TurqTa gavlena.<br />

qveynis samxedro xelisuflebam gegma moiwona. laSqars mTeli<br />

saqarTvelodan mouyares Tavi.<br />

xangrZliv samxedro operacias saTaveSi piradad Caudga giorgi<br />

bogolubski. laSqrobaSi monawileoba TiTqmis mTelma qarTulma<br />

samxedro elitam miiRo. maT Soris iyvnen: samoqmedo gegmis avtori,<br />

hereTis erisTavi asaT grigolisZe; msaxurTuxucesi vardan dadiani;<br />

mxargrZelebi _ zaqaria da ivane sargisis Zeebi, zaqaria da sargis<br />

varamis Zeebi da sxva.<br />

laSqroba, savaraudod, hereTis saerisTavos administraciuli<br />

centridan, qalaq giSidan * daiwyo.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong>, Tavdapirvelad, samxreTisaken daZra da mtkvarze<br />

dadebuli saxelmwifo sazRvari sadRac, ranis * administraciulpolitikuri<br />

centris, qalaq ganZis * aRmosavleTiT gadalaxa.<br />

am ostaturi manevris wyalobiT, qarTvelebma yovelgvari<br />

danakargebis gareSe auares gverdi ganZaSi gamagrebul Turqul<br />

SenaerTebs, romlebic qarTvelTa Semotevas Crdilo-dasavleTidan<br />

elodebodnen.<br />

mtkvris marjvena napirze gadasuli qarTvelebi mdinares qvemoT<br />

dauyvnen, ranis provincia daubrkoleblad moiTareSes da qalaq<br />

bailayanamde * miaRwies.<br />

bailayanidan qarTulma <strong>mxedroba</strong>m samxedro operaciis mimarTuleba<br />

mkveTrad Secvala, araqsis marcxena napirze gavida da mdinares zemoT,<br />

araratis mTisaken auyva.<br />

qarTvelebma gzad TurqTa kontrolis qveS myofi sivnieTisa da<br />

naxiCevanis * Zveli somxuri provinciebi moarbies, araqsis marjvena<br />

napirze gadavidnen da araratis mTis midamoebs miaRwies.<br />

aq qarTvelebs ukan dadevnebuli Turqebis didi laSqari wamoewia.<br />

sisxlismRvreli brZola <strong>qarTuli</strong> mxedrobis gamarjvebiT dasrulda.<br />

brZolis dros Tavi gansakuTrebiT gamoiCines msaxurTuxucesma<br />

vardan dadianma da mxargrZelebma.<br />

araratis midamoebSi mopovebuli gamarjvebis Semdeg qarTvelebi ukan,<br />

saqarTveloSi dabrundnen.<br />

amasobaSi, dadga 1187 weli da saqarTvelos samefo karze didi<br />

cvlilebebi moxda. Tamarma TanamecxedresTan ganqorwineba gadawyvita.<br />

10


ogorc aRmoCnda, gvirgvinosani dedofali ori wlis ganmavlobaSi<br />

morCilad itanda da saidumlod inaxavda giorgi bogolubskis mraval<br />

uzneo saqciels, maT Soris, loTobasa da mamaTmavlobas.<br />

<strong>qarTuli</strong> aristokratiis aRSfoTebas sazRvari ar hqonda. didebulTa<br />

erTma nawilma giorgi bogolubskis sikvdiliT dasjac ki moiTxova,<br />

Tumca Tamarma didsulovnad Seiwyala yofili Tanamecxedre, didi<br />

simdidre misca da gemiT bizantiis dedaqalaqs, konstantinopols<br />

gagzavna.<br />

giorgi bogolubskis gandevnis Semdeg, dRis wesrigSi isev dadga<br />

<strong>Tamaris</strong> qorwinebis sakiTxi, misi xelis mTxovneli ki uamravi<br />

gvirgvinosani aRmoCnda.<br />

Tbiliss pirvelad karnuqalaqeli ufliswuli mutafradini Cavida.<br />

uzarmazari amaliTa da Zvirfasi saCuqrebiT Tamars eaxla, xeli sTxova<br />

da qorwinebis sanacvlod mahmadianobis uaryofasac ki dahpirda.<br />

Tamarma jerovani pativiT miiRo karnuqalaqeli ufliswuli, Tumca<br />

meored qorwinebaze uari Tqva da mutafradins Tavisi naxevarda, giorgi<br />

III-is ukanono asuli miaTxova.<br />

mcire xnis Semdeg Tbiliss axla ukve Sirvanis * Sahi, aRsarTan I<br />

ewvia. oficialuri versiis Tanaxmad, igi samefo karTan molaparakebis<br />

mizniT imyofeboda saqarTveloSi, Tumca realurad, <strong>Tamaris</strong> xelis<br />

saTxovnelad apirebda niadagis mosinjvas.<br />

Sirvanis Sahma Zvirfasi saCuqrebi miarTva qarTlis kaTolikoss,<br />

mahamdianobaze uaris Tqmas dahpirda da Tamarze qorwinebis saqmeSi<br />

daxmarebis gaweva sTxova.<br />

qarTlis kaTolikosis mxardaWeris miuxedavad, aRsarTan I-is<br />

mcdeloba uSedegod dasrulda. Tamarma kvlav uari Tqva meored<br />

qorwinebaze.<br />

qarTveli aristokratia Zalzed SeaSfoTa mefis Seuvalma poziciam<br />

da misgan lamis kategoriulad moiTxoves meored qorwineba. didebulebs<br />

<strong>Tamaris</strong> Tanamecxedris saxiT, samxedro Zalebis axali mTavarsardlis<br />

gamoCena da samefo taxtis memkvidris dabadeba surdaT.<br />

didi xnis mcdelobis Semdeg didebulebma sawadels miaRwies da<br />

giorgi III-is dis, dedofal rusudanis daxmarebiT, Tamari meore<br />

qorwinebaze daiTanxmes.<br />

<strong>Tamaris</strong> Tanamecxedred SearCies osi ufliswuli daviT soslani,<br />

romelic saqarTveloSi, dedofal rusudanis karze izrdeboda da Tavisi<br />

znekeTilobiT gamoirCeoda.<br />

qorwili, romelsac uamravi stumari eswreboda, Tbilisis<br />

gareubanSi, didubis samefo sasaxleSi, didi zar-zeimiT gadaixades.<br />

<strong>Tamaris</strong> meore qorwinebidan garkveuli drois Semdeg, 1191 wels<br />

bizantiaSi gandevnili giorgi bogolubski karnuqalaqs movida da aq<br />

11


farulad Sexvda saqarTvelos meWurWleTuxucesis moadgiles anu<br />

nacvals.<br />

molaparakebis dros, am ukanasknelma <strong>mefe</strong>-yofils dasavleT<br />

saqarTvelos aristokratiis saxeliT, <strong>Tamaris</strong> winaaRmdeg gamolaSqreba<br />

da samefo taxtis dakaveba SesTavaza.<br />

lixTimereli feodalebi, giorgi bogolubskis srul mxardaWerasa<br />

da sxva didebulebis gadmobirebas hpirdebodnen, daxmarebis sanacvlod<br />

ki, misgan ufro maRali saxelmwifo Tanamdebobebis miRebas elodebodnen.<br />

faruli molaparakeba mxareebis SeTanxmebiT dasrulda.<br />

1191 wels giorgi bogolubskim saqarTvelos sazRvari gadmolaxa da<br />

taos teritoraze Sevida. guzan taoskarelma centralur xelisuflebas<br />

uRalata da Tavisi samxedro SenaerTebiT giorgi bogolubskis mxares<br />

gadavida.<br />

mTeli samxreT-dasavleT saqarTvelo amboxebulTa kontrolis qveS<br />

aRmoCnda. <strong>mefe</strong>-yofili garkveuli droiT guzan taoskarelTan darCa da<br />

Semdegi moqmedebebisaTvis Seudga mzadebas.<br />

axali ambebis SetyobisTanave msaxurTuxucesi ivane dadiani, romelic<br />

aRmosavleT saqarTveloSi, qveSis cixeSi * imyofeboda, viTomcda <strong>Tamaris</strong><br />

poziciebis gasamagreblad dasavleT saqarTveloSi gadavida, geguTis<br />

samefo sasaxleSi * dabanakda da laSqris Seyras Seudga.<br />

am droisaTvis vardan dadiani saqarTvelos samefos erT-erTi<br />

yvelaze gavleniani saxelmwifo moxele iyo.<br />

aRmosavleT saqarTveloSi mas eqvemdebareboda qvemo qarTlisa da<br />

CrdiloeT somxeTis umniSvnelovanesi cixeebi: orbeTi, qveSi da kaeni,<br />

maTi mimdebare teritoriiTurT.<br />

rac Seexeba dasavleT saqarTvelos, aq igi mTeli lixTimereTis<br />

samxedro Zalebis sardlobas flobda.<br />

vardan dadianis mowodebaze laSqari mTeli dasavleT saqarTvelodan<br />

movida: svaneTidan, afxazeTidan, odiSidan, guriidan, samoqalaqodan,<br />

raWidan, Takveridan da argveTidan.<br />

geguTSi lixTimereTis laSqarTan erTad, imyofebodnen CrdilodasavleT<br />

kavkasiidan mowveuli meomarTa razmebic.<br />

vardan dadianma mis mier Sekrebili laSqari giorgi bogolubskis<br />

erTgulebaze daafica da guzan taoskarelis samxedro ZalebTan<br />

SesaerTeblad samxreTisaken daiZra.<br />

amrigad, mTeli lixTimereTi, samxreT-dasavleT saqarTvelos<br />

msgavsad, agreTve, giorgi bogolubskis kontrolis qveS gadavida.<br />

dasavleT saqarTveloSi <strong>Tamaris</strong> erTguli mxolod erTi maRali<br />

sasuliero rangis moxele, quTaTeli episkoposi anton saRirisZe darCa.<br />

vardan dadianis laSqrisa da guzan taoskarelis samxedro<br />

danayofebis gaerTianebis Semdeg giorgi bogolubskis droSis qveS<br />

mravalricxovanma <strong>mxedroba</strong>m moiyara Tavi.<br />

12


amiT gaTamamebulma amboxebulebma guzan taoskarelis saganmgeblo<br />

teritoria datoves da samcxeSi mividnen. aq maT mxareze gadavidnen<br />

samcxis erisTavi boco jayeli da sxva mesxi didebulebi.<br />

samcxeSi <strong>Tamaris</strong> erTguleba mxolod yvaryvare cixisjvarelma<br />

SeinarCuna, romelic momxreebTan erTad, savaraudod, cixe-qalaqi<br />

oZrxis * midamoebSi gamagrda.<br />

amboxebulebma gza samcxidan CrdiloeTisaken ganagrZes, imereTSi<br />

gadavidnen, giorgi bogolubski geguTis sasaxleSi samefo taxtze<br />

daabrZanes, Tavad ki, iqve, quTaisis midamoebSi dabanakdnen.<br />

paralelurad amisa, samefo karis winaaRmdeg mimarTulma procesebma<br />

Tavi iCina qvemo qarTlisa da CrdiloeT somxeTis mTel rig<br />

provinciebSic, romlebic amboxebulTa momxreebs ekuTvnodaT: gagi _<br />

ivane vardanisZes, kaiwoni _ mayas, kaeni _ Tavad vardan dadians da sxva.<br />

Sedegad, aRniSnuli provinciebi, ise, rogorc mTeli dasavleTi da<br />

samxreT-dasavleTi saqarTvelo, aseve, giorgi bogolubskis kontrolis<br />

qveS gadavida.<br />

amboxebulTa moqmedebebs Tvals fxizlad adevnebda centraluri<br />

xelisufleba.<br />

Tamarma, pirvel yovlisa, TavisTan ixmo misi erTguli erisTavebi da<br />

maTi daxmarebiT, sabrZolo mzadyofnaSi moiyvana: hereTSi, kaxeTSi, Sida<br />

da qvemo qarTlSi, CrdiloeT somxeTsa da samcxeSi mobilizebuli<br />

samxedro SenaerTebi.<br />

mefis mier Sekrebil laSqars saTaveSi, im droisaTvis ukve<br />

amirspasalaris Tanamdebobaze dawinaurebuli, gamrekel Toreli Caudga.<br />

samxedro Zalebis Tavmoyrisa da sabrZolvelad momzadebis<br />

miuxedavad, Tamarma mainc scada sisxlisRvris Tavidan acileba,<br />

gulmowyaleba gamoiCina da amboxebulebTan mosalaparakeblad mravalgzis<br />

gagzavna qarTlis kaTolikosi Teodore I, quTaTeli mTavarepiskoposi<br />

anton saRirisZe, samefo karis moxeleebi _ ejibebi, mestumreebi da sxva.<br />

amboxebulebma centralur xelisuflebasTan molaparakebaze uari<br />

ganacxades da <strong>Tamaris</strong> winaaRmdeg sabrZolo moqmedebebi daiwyes. maT<br />

laSqari Suaze gayves da ori mimarTulebiT daiwyes moZraoba.<br />

samxedro SenaerTebis erTma nawilma lixis qedi gadmolaxa, qarTlSi<br />

Semovida, qalaq gors zemoT mdebare teritoria daikava da adgilobrivi<br />

mosaxleobis Zarcva-rbevas Seudga.<br />

qarTlel didebulTa erTi nawili amboxebulTa mxares gadavida. maT<br />

laSqars SeuerTdnen CrdiloeT kavkasiidan gadmosul meomarTa razmebic.<br />

amboxebulTa laSqris meore nawili, romelsac vardan dadiani da<br />

sxva dadianebi xelmZRvanelobdnen, fersaTis qediT samcxeSi gadavida da<br />

cixe-qalaqi oZrxe dawva.<br />

13


oZrxesTan vardan dadians boco jayeli da sxva mesxi didebulebi<br />

SeuerTdnen. aq amboxebulebma samxedro moqmedebebis saboloo gegma<br />

SeaTanxmes.<br />

gegmis Tanaxmad, vardan dadiani da boco jayeli, pirvel rigSi,<br />

javaxeTis ZiriTad cixe-qalaqebs _ Tmogvsa da axalqalaqs daikavebdnen,<br />

aqedan, aRmosavleTisaken daiZvrebodnen, TrialeTze sakuTar kontrols<br />

daamyarebdnen, qvemo qarTlSi Cavidodnen da aq, agaraTa cixis * midamoebSi<br />

SeuerTdebodnen gagidan da CrdiloeT somxeTidan mosul momxreebs.<br />

sabrZolo moqmedebebis bolo etapze agaraTa cixis midamoebSi<br />

Tavmoyrili laSqari Tbiliss dasavleTidan da samxreTidan miadgeboda,<br />

goris midamoebidan daZruli <strong>mxedroba</strong> _ CrdiloeTidan da alyaSi<br />

moqceul dedaqalaqs ieriSiT aiRebdnen.<br />

oZrxesTan mdgomi amboxebulebi SeTanxmebuli gegmis Tanaxmad,<br />

javaxeTisaken daiZrnen.<br />

centralurma xelisuflebam sapasuxo zomebs mimarTa, sakuTari<br />

laSqari javaxeTSi gagzavna da mtkvris napirze gamagreba ubrZana.<br />

male mtkvars meore napiridan amboxebulebic moadgnen da mdinareze<br />

gadebuli xidis midamoebSi sisxlismRvreli brZola gaCaRda.<br />

<strong>Tamaris</strong> momxreTa laSqars amirspasalari, gamrekel Toreli<br />

meTaurobda. masTan erTad iyvnen TorelTa feodaluri saxlis sxva<br />

warmomadgenlebi, mxargrZelebi _ zaqaria da ivane sargisis Zeebi, zaqaria<br />

da sargis varamis Zeebi, savaraudod, yvaryvare cixisjvareli da sxva.<br />

amboxebulTa samxedro SenaerTebs vardan dadiani da boco jayeli<br />

sardlobdnen.<br />

sastiki brZola daRamebamde gagrZelda, Semdeg ki mowinaaRmdegeebma<br />

ukan daixies da Tavdapirvel poziciebze gamagrdnen.<br />

RamiT amboxebulebma TaTbiri gamarTes da vinaidan mixvdnen, rom<br />

<strong>Tamaris</strong> momxreebs winaaRmdegobas veRar gauwevdnen, gadawyvites, mtkvris<br />

ayolebaze ukan daexiaT da iseT strategiul adgilas gamagrebuliyvnen,<br />

sadac mowinaaRmdegis ieriSebis mogeriebas da warmatebuli kontrSetevis<br />

ganxorcielebas SeZlebdnen.<br />

RamiT amboxebulebma poziciebi datoves da eruSeTisaken daixies.<br />

gamrekel Toreli mowinaaRmdeges fexdafex mihyva, nialis velze * daewia<br />

da ieriSi miitana maTze.<br />

sisxlismRvreli brZola didxans gagrZelda da bolos <strong>Tamaris</strong><br />

momxreTa gamarjvebiT dasrulda. damarcxebuli amboxebulebis<br />

umravlesoba tyved Cauvarda gamrekel Torelis laSqars.<br />

nialis velze mopovebuli gamarjvebis ambavi TbilisSi saswrafod<br />

Caitana sargis mxargrZelma.<br />

vardan dadianis damarcxebis ambis SetyobisTanave <strong>Tamaris</strong> karze<br />

myofi samxedro moxeleebi dauyovnebliv Seudgnen moqmedebas, sakuTari<br />

SenaerTebi Tbilisidan gaiyvanes da dasavleTis mimarTulebiT daiZrnen.<br />

14


Tbilisidan gamosul laSqars gzad SeuerTdnen qarTlis erisTavis,<br />

rati suramelis samxedro danayofebi, romlebic manamde goris<br />

midamoebamde mosuli amboxebulebisagan icavdnen dedaqalaqs.<br />

<strong>Tamaris</strong> momxreTa laSqars piradad meTaurobda daviT soslani.<br />

masTan erTad iyvnen: mandaturTuxucesi Wiaberi, qarTlis erisTavi rati<br />

surameli, heri, kaxeli da qarTleli didebulebi.<br />

daviT soslanis samxedro operaciaSi monawileobas iRebdnen yivCaRTa<br />

sabrZolo razmebic.<br />

qarTlSi myofma amboxebulebma, romlebmac ukve icodnen vardan<br />

dadianis javaxeTSi damarcxebis ambavi, daviT soslanTan SebrZolebaze<br />

uari Tqves, qarTli datoves da ukan, dasavleT saqarTveloSi gadavidnen.<br />

daviT soslani Tbiliss dabrunda da TamarTan erTad qvemo qarTls<br />

mivida.<br />

gagsa da CrdiloeT somxeTSi gamagrebuli amboxebulebi mixvdnen,<br />

rom brZolis gagrZelebas azri aRar hqonda da Tamars, morCilebis<br />

niSnad, yelze sabelSebmulebi eaxlnen.<br />

zogierTi amboxebuli ufro Sorsac wavida da samefo karisaTvis<br />

erTgulebis damtkicebis mizniT, sakuTari biZac ki gamoasalma<br />

sicocxles.<br />

Tamarma amboxebulebi keTilad Seiwynara da Ralati apatia, Tumca<br />

ki, manamde kuTvnili cixe-qalaqebi da saxelmwifo Tanamdebobebi<br />

CamoarTva da Tavis erTgul feodalebs gadasca.<br />

kerZod, msaxurTuxucesoba da kaenis provincia CamoarTves vardan<br />

dadians da mis nacvlad, gadasces nialis brZolaSi daWril ivane<br />

mxargrZels. ivane mxargrZels uboZes manamde mayas kuTvnili kaiwonis<br />

provinciac.<br />

cvlilebebi Seexo gagis provinciasac, romelic CamoarTves mis Zvel<br />

mflobels, ivane vardanisZes da gadasces zaqaria varamis Ze mxargrZels.<br />

qvemo qarTlsa da CrdiloeT somxeTSi mdgomareobis mowesrigebis<br />

Semdeg Tamari Sida qarTls mivida da naWarmagevis sasaxleSi dadga.<br />

aq mas dasavleT saqarTvelodan mosuli Suamavlebi eaxlnen.<br />

lixTimereli didebulebi Tamars srul morCilebas ucxadebdnen, oRond<br />

uvneblobis pirobas ixvewebodnen da Tavdebobas dedofal rusudans,<br />

kaTolikos Teodore I-s, mandaturTuxuces Wiabersa da sxva maTTvis<br />

misando pirebs sTxovdnen.<br />

Suamavlebis gamogzavnis paralelurad, dasavleT saqarTvelodan<br />

svani didebulebi gadmovidnen, Tan giorgi bogolubskic moiyvanes da<br />

<strong>Tamaris</strong> pasuxs daelodnen.<br />

<strong>mefe</strong>m amboxebulebsac da <strong>mefe</strong>-yofilsac uvneblobis piroba misca.<br />

maSin isini dedofal rusudanTan erTad, naWarmagevSi eaxlnen<br />

Tamars.<br />

15


Tamarma amboxebulebs Ralati apatia da mxolod dakavebuli<br />

Tanamdebobebis CamorTmeva akmara, giorgi bogolubskis ki, ivane<br />

mxargrZelis TanxlebiT daatovebina saqarTvelos farglebi.<br />

giorgi bogolubskis gamosvlis CaxSobidan mcire xnis Semdeg<br />

gardaicvala amirspasalari gamrekel Toreli.<br />

madlierma Tamarma mis memkvidreebs yvelaferi xelSeuxeblad<br />

SeunarCuna, mxolod cixe-qalaqi Tmogvi CamoarTva da sargis mxargrZels<br />

uboZa.<br />

rac Seexeba amirspasalarobas, es Tanamdeboba zaqaria sargisis Ze<br />

mxargrZels gadaeca.<br />

amave zaqarias, romelic mamis gardacvalebis Semdeg cixe-qalaq<br />

lores memkvidreobiT flobda, damatebiT, cixe-qalaqi rusTavic eboZa.<br />

Tamarma uxvad daasaCuqra mandaturTuxucesi Wiaberic da mas cixeqalaqi<br />

Jinvali da aragvis xeobis didi nawili gadasca.<br />

wyalobis gareSe arc <strong>Tamaris</strong> erTguli sxva didebulebi darCenilan.<br />

<strong>mefe</strong>m jerovnad daasaCuqra: wirqvalelebi, zartibisZeebi, grigolisZeebi,<br />

WiaberisZeebi, maxatlisZeebi, TorRaisZeebi da sxva.<br />

TamarTan patiebis saTxovnelad gamocxadebul amboxebulebs Soris,<br />

rogorc Cans, ar iyo guzan taoskareli. am ukanasknelma, araTu ar<br />

Seinana sakuTari saqcieli, aramed gaagrZela kidec centraluri<br />

xelisuflebis winaaRmdeg brZola da am mizniT, axal mokavSireebs<br />

dauwyo Zebna.<br />

kerZod, guzan taoskareli piradad eaxla xlaTis * sulTans da mas<br />

taoskaris * , vaSlovanisa * da samxreT-dasavleT saqarTvelos sxva cixeebi<br />

gadasca.<br />

guzan taoskarelTan erTad, xlaTis sulTans morCileba gamoucxades<br />

amboxebis monawile sxva qarTvelma didebulebmac: samcxidan gamoqceulma<br />

samZivarma da misma aznaurebma, meRvineTuxucesis Tanamdebobis mqone vinme<br />

ucnobma feodalma da sxva.<br />

guzan taoskarelTan erTad, xlaTis sulTanTan imyofeboda misi<br />

erT-erTi vaJi, Tumca guzanis meuRle da misi meore Svili<br />

kvlavindeburad qarTvelTa mier kontrolirebad teritoriaze rCebodnen.<br />

xlaTis sulTanma guzanis ojaxis gamosayvanad da cixeebSi Turquli<br />

garnizonebis Casayeneblad saqarTveloSi laSqari gamogzavna. samxedro<br />

eqspediciaSi monawileobas iRebda guzanis vaJic.<br />

Turquli sabrZolo SenaerTebis moZraoba kargad SeniSnes <strong>Tamaris</strong><br />

erTgulma taoelma didebulebma: zaqaria fanaskertelma, Zinielebma da<br />

kalmaxelebma.<br />

maT saxeldaxelod Sekribes <strong>mxedroba</strong> da sadRac mtkvris<br />

saTaveebTan, kolas provinciaSi gadaeRobnen mowinaaRmdeges.<br />

Turqebi ricxobrivad didad aRematebodnen qarTvelebs da Tormet<br />

sabrZolo droSas flobdnen.<br />

16


miuxedavad amisa, zaqaria fanaskertelma jiqur miitana ieriSi<br />

TurqTa laSqarze da brZolis velidan gaaqcia igi.<br />

guzan taoskarelis ojaxi qarTvelebs CauvardaT xelT.<br />

zaqaria fanaskerteli kolaSi mopovebuli gamarjvebiT ar<br />

dakmayofilda, taoSi dabrunda da sul mokle xanSi Turqebs guzan<br />

taoelis mier gacemuli yvela cixe waarTva.<br />

xlaTis sulTnis mier mitacebuli teritoria kvlavindeburad<br />

saqarTvelos samefos daubrunda.<br />

gamarjvebuli taoeli didebulebi zaqaria fanaskertelis<br />

winamdgomobiT Tbiliss Cavidnen da Tamars warudgnen.<br />

rac Seexeba Tavad guzan taoskarels, is arc mogvianebiT iSlida<br />

Tavisas da xlaTis sulTnisagan zurgmomagrebuli ganuwyvetliv Tavs<br />

esxmoda saqarTvelos sazRvrispira raionebs.<br />

erT-erTi aseTi marbieli laSqrobisas guzan taoskareli mTibavebma<br />

Seipyres kolaSi da datyvevebuli Tbiliss gagzavnes.<br />

daviT soslani kargad icnobda <strong>Tamaris</strong> mowyale bunebas da SeeSinda,<br />

<strong>mefe</strong>s sxva amboxebulebis msgavsad, guzan taoskarelic ar Seewyalebina.<br />

amitom aCqarda, gandgomil didebuls Tavad gamoutana ganaCeni da<br />

Tvalebis dawviT dasaja.<br />

1192 wels qveynierebas moevlina <strong>Tamaris</strong>a da daviT soslanis pirmSo<br />

vaJi _ giorgi laSa.<br />

samefo taxtis memkvidris dabadebis aRsaniSnavad, 1193 wels<br />

qarTvelebma marbieli laSqroba moawyves samxreT-aRmosavleTis<br />

mimarTulebiT da ranis teritoriaze SeiWrnen.<br />

samxedro eqspedicia, savaraudod, gagidan daiwyo.<br />

qarTulma <strong>mxedroba</strong>m TareSiT gaiara TiTqmis mTeli rani,<br />

gaafTrebuli winaaRmdegobis miuxedavad, umokles droSi aiRo qalaqi<br />

bardavi * , ocdaaTi aTasi tyve wamoasxa saqarTveloSi da gamarjvebuli<br />

movida Tbiliss.<br />

Tamarma Cveuli gulmowyaleba gamoiCina, ocdaaTiaTasive tyve<br />

upirobod gaaTavisufla da mSvidobiT daabruna ukan, bardavSi.<br />

bardavis aRebidan ramdenime kviris Semdeg qarTvelebma kidev erTi<br />

marbieli laSqroba moawyves TurqTa winaaRmdeg.<br />

samxedro SenaerTebi, amjerad samxreT-dasavleTisaken daiZrnen da<br />

uSualod karnuqalaqze miitanes ieriSi.<br />

saomari mimrTulebis placdarmad, rogorc Cans, SerCeuli iyo<br />

xlaTis sulTnisaTvis axlad warTmeuli taos teritoria.<br />

miuxedavad imisa, rom qarTulma SenaerTebma swrafad gadalaxes<br />

saqarTvelos sazRvari da mokle xanSi karnuqalaqis kedlebTan<br />

aRmoCndnen, Turqebma mainc moaswres sapasuxo zomebis miReba da qalaqis<br />

dasacavad sakmaod mniSvnelovan Zalas mouyares Tavi.<br />

17


sakuTriv karnuqalaqSi idga adgilobriv TurqTa maravalricxovani<br />

garnizoni, romelsac meTaurobdnen nasr-adin salduxis Ze da misi ori<br />

vaJi.<br />

qalaqis Soriaxlos dabanakebulni iyvnen karnuqalaqelTa<br />

dasaxmareblad mezobeli provinciebidan _ yarsidan da surmanidan<br />

mosuli samxedro SenaerTebi.<br />

qarTvelebma karnuqalaqze Seteva gamTeniisas daiwyes. sastiki<br />

brZola daRamebamde gagrZelda.<br />

sibnelis dadgomasTan erTad, mowinaaRmdegeebma brZola Sewyvites da<br />

Tavdapirvel poziciebs daubrundnen.<br />

karnuqalaqSi gamagrebuli meomrebi koconebis aliT ganaTebul<br />

qarTvelTa banakSi mTeli Rame xedavdnen sakuTari ojaxis datyvevebul<br />

wevrebs, Tumca maTTvis daxmarebis gawevas verafriT axerxebdnen.<br />

gamTeniisas, sakuTari uZlurebiT gaafTrebulma Turqebma mTeli<br />

laSqari gamoiyvanes qalaqidan da iqve, galavnis win ganalages<br />

sabrZolvelad.<br />

TurqTa qveiT da cxenosan SenaerTebs zurgs umagrebdnen qalaqis<br />

kedlebze gadmomdgari meSurduleebi da mSvildosnebi, romlebic<br />

ganuwyvetliv uSendnen qvasa da isars mowinaaRmdeges.<br />

TurqTa moqmedebis paralelurad, sabrZolo poziciebi daikaves<br />

qarTvelebmac da Setevaze gadasasvlelad moemzadnen.<br />

brZola qarTulma kavaleriam daiwyo. SubSemarTulma cxenosnebma<br />

daviT soslanis winambrZolobiT, jiquri ieriSi miitanes TurqTa<br />

razmebze da elviseburad gaarRvies maTi rigebi.<br />

mowinaveebs danarCeni <strong>qarTuli</strong> SenaerTebic mihyvnen.<br />

Turqebma qarTvelTa masirebul ieriSs veRar gauZles, brZolis veli<br />

miatoves da qalaqis Sesasvlelisaken gaiqcnen.<br />

gamarjvebulma daviT soslanma aRar gaagrZela karnuqalaqze<br />

ieriSebi, daubrkoleblad moiTareSa qalaqis midamoebi, saqarTveloSi<br />

mravali tyve wamoiyvana da didi alafiT warudga Tamars.<br />

amave 1193 wels, karnuqalaqis winaaRmdeg mowyobili warmatebuli<br />

laSqrobis Semdeg qarTvelebma isev samxreT-aRmosavleTis mimarTulebiT<br />

gadawyvites samxedro eqspediciis mowyoba.<br />

amjerad, laSqroba, savaraudod, loredan daiwyo.<br />

Tavdapirvelad <strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> samxreT-dasavleTisaken moZraobda.<br />

maT TareSiT gaiares TurqTa kontrolis qveS myofi gelaquni da<br />

Zveli albanuri provinciebi _ xaCeni * da yaryari * .<br />

aqedan, laSqrobis mimarTuleba Secvales, araqsis marcxena napiris<br />

dayolebaze, Crdilo-aRmosavleTisaken gaemarTnen, bailayanis midamoebi<br />

daarbies, ukan gamobrundnen da ranis gavliT saqarTvelosaken wamovidnen.<br />

qarTvelebma yaryaridan saqarTvelos sazRvris axlos mdebare cixeqalaq<br />

Samqoramde * mosvlas eqvsi dRe moandomes da am eqvsi dRidan erTi<br />

18


dRec ki ar gasula ise, rom qarTvelebs brZola ar gadaexadaT<br />

TurqebTan.<br />

gansakuTrebiT sastiki iyo qalaq ganZis kedlebTan momxdari<br />

Setakeba. yvela am brZolaSi gamarjveba qarTvelebs darCaT da isinic<br />

Zlevamosili mividnen Tbiliss, <strong>Tamaris</strong> winaSe.<br />

momdevno, 1194 wels qarTvelebma marbieli laSqroba axla ukve<br />

samxreTis mirTulebiT moawyves.<br />

samxedro eqspedicia amjeradac loredan daiwyo. mas Zmebi _<br />

amirspasalari zaqaria da msaxurTuxucesi ivane mxargrZelebi<br />

xelmZRvanelobdnen.<br />

laSqrobis mizani iyo araqsis marcxena napiris moTareSeba da am<br />

regionSi TurqTa kontrolis Sesusteba.<br />

mxargrZelebma saqarTvelos sazRvari gadakveTes da araqsis marcxena<br />

napirisaken daiZrnen, Tumca gzad moulodnelad gadaeyarnen TurqTa<br />

razmebs, romlebic, piriqiT, CrdiloeTisaken modiodnen da saqarTvelos<br />

moTareSebas apirebdnen.<br />

TurqTa laSqari Zveli somxuri cixe-qalaqebidan _ dvinidan,<br />

bijnisidan * da amberdidan * gamoyvanili sabrZolo danayofebisagan<br />

Sedgeboda.<br />

erTmaneTis pirispir aRmoCenil Turqebsa da qarTvelebs Soris<br />

sastiki brZola gaimarTa da mxargrZelTa gamarjvebiT dasrulda.<br />

qarTvelebma laSqroba gaagrZeles, saqarTveloSi didi alafiT<br />

dabrundnen, Tbiliss Cavidnen da gamarjvebulebi warudgnen Tamars.<br />

imave 1194 wels msaxurTuxucesma, ivane mxargrZelma saqarTvelos<br />

samefo kars samxreTis mimarTulebiT, axali didi samxedro eqspediciis<br />

organizeba SesaTavaza.<br />

gegmis Tanaxmad, qarTvelebs TareSiT unda gaevloT gelaquni,<br />

misuliyvnen naxiCevans, aeRoT araqsis marcxena napirze mdebare qalaqi<br />

sparsi-bazari * da daerbiaT misi midamoebi.<br />

qveynis samxedro xelmZRvanelobam ivane mxargrZelis gegma moiwona.<br />

laSqrobas saTaveSi piradad Caudga daviT soslani.<br />

qarTvelebma swrafad daarbies gelaqunSi damkvidrebuli Turqmanebi,<br />

SeiWrnen naxiCevanSi da ieriSiT aiRes qalaqi sparsi-bazari.<br />

Turqebma winaaRmdegobis gaweva ramdenimejer scades, magram _<br />

uSedegod, daviT soslanma yvela SetakebaSi daamarcxa mowinaaRmdege.<br />

am mravalricxovani gamarjvebebis aRsaniSnavad, qarTulma <strong>mxedroba</strong>m<br />

pirdapir sparsi-bazris teritoriaze, Turqi sulTnisaTvis gankuTvnil<br />

moedanze gamarTa samxedro TamaSoba.<br />

qarTvelebma laSqrobis Sedegad uzarmazari alafi moipoves da<br />

Tbiliss, <strong>Tamaris</strong> winaSe mividnen.<br />

19


qarTvelTa laSqrobebiT Sewuxebulma iranis azerbaijanis * aTabagma, *<br />

abu baqrma gadawyvita, <strong>Tamaris</strong> dasasusteblad qveyanaSi axali<br />

Sidaareuloba gamoewvia da am mizniT, giorgi bogolubskis daukavSirda.<br />

<strong>mefe</strong>-yofili iranSi Cavida, aqedan, abu baqris brZanebiT, ganZas<br />

gamoemgzavra, ranis laSqars saTaveSi Caudga, 1194 wels mtkvari<br />

gadmolaxa da saqarTvelos farglebSi SemoiWra.<br />

giorgi bogolubski, Tavdapirvelad kambeCovanSi mivida da mimdebare<br />

teritoriis darbevas Seudga.<br />

ranis laSqris Tavdasxmis ambavi pirvelma cixe-qalaq xornabujis<br />

patronma saRir maxatlisZem Seityo, damxmare laSqars aRar daeloda da<br />

sakuTari razmebiT giorgi bogolubskis winaaRmdeg daiZra.<br />

saRir maxatlisZesTan erTad iyo misi sami vaJic.<br />

miuxedavad imisa, rom Turqebi ricxobrivad aTjer aRmatebodnen<br />

qarTvelebs, saRir maxatlisZem moulodneli gadawyvetileba miiRo da<br />

Tavganwiruli ieriSi miitana mowinaaRmdegeze.<br />

ranis laSqari aseT jiqur Setevas ar elodeboda da damarcxda.<br />

qarTvelebi kvaldakval mihyvnen ukan daxeul mters da mravali<br />

maTgani tyved Seipyres.<br />

giorgi bogolubskis Sepyroba ver moxerxda da man gaqceviT uSvela<br />

Tavs.<br />

daaxloebiT amave periodSi samxreT kavkasiaSi mniSvnelovani<br />

movlenebi ganviTarda.<br />

saqarTveloSi movida iranis azerbaijanis ufliswuli amir mirmani<br />

da Tamars Zmis, aTabag abu baqris winaaRmdeg brZolaSi daxmarebis gaweva<br />

sTxova.<br />

amir mirmansa da saqarTvelos samefo kars Soris Suamavlis rols<br />

Sirvanis Sahi, amir mirmanis simamri, aRsarTan I asrulebda.<br />

viTareba Semdegi iyo: abu baqrma aTabagoba ZaliT waarTva ufros<br />

Zmas, xutlu inanCs da umcros Zmas, amir mirmans devna dauwyo.<br />

amir mirmanma Tavi simamrs, Sirvanis Sahs, aRsarTan I-s Seafara. abu<br />

baqrma umcrosi Zmis winaaRmdeg gailaSqra da siZe-simamris<br />

gaerTianebuli laSqari sastikad daamarcxa.<br />

amas daerTo SirvanSi momxdari saSineli miwisZvra, romlis drosac<br />

qalaqi Samaxa mTlianad ganadgurda, aRsarTan I-is meuRle da Svilebi ki<br />

nangrevebSi daiRupnen.<br />

yovelmxriv Seviwroebul amir mirmansa da aRsarTan I-s meti gza<br />

aRar darCaT da daxmarebisaTvis saqarTvelos samefo kars mimarTes.<br />

Tbiliss mosuli mahmadiani siZe-simamri Tamars samxedro daxmarebis<br />

gawevas, abu baqris damarcxebasa da amir mirmanis aTabagis taxtze ayvanas<br />

sTxovdnen.<br />

Tamarma gaiTvaliswina Seqmnili mdgomareoba da amir mirmans<br />

daxmareba aRuTqva.<br />

20


amasobaSi Tbiliss ambavi movida, rom abu baqri rans iyo mosuli da<br />

qarTvelebis winaaRmdeg gamosalaSqreblad emzadeboda.<br />

mas Tan hqonda baRdadis xalifas mier gamogzavnili droSa, niSani<br />

mahmadianTa sayovelTao mxardaWerisa.<br />

abu baqris mravalricxovani armia koaliciuri xasiaTisa iyo.<br />

xalifas droSis qveS idgnen ara mxolod iranidan moyvanili<br />

samxedro SenaerTebi, aramed samxreT kavkasiis sxvadasxva kuTxeebidan<br />

mosul TurqTa sabrZolo danayofebic.<br />

saqarTvelos samefo kari abu baqris ranSi mosvlas srul<br />

mzadyofnaSi daxvda.<br />

Tamarma laSqari mTeli saqarTvelodan Sekriba: hereTidan, kaxeTidan,<br />

qarTlidan, mesxeTidan, Toridan, SavSeTidan, klarjeTidan, taodan,<br />

somxeTidan, afxazeTidan, svaneTidan, odiSidan, guriidan, raWidan,<br />

Takveridan, margveTidan da sxva.<br />

<strong>Tamaris</strong> laSqarSi iyvnen osTa razmebi da yivCaReTidan qiriT<br />

moyvanili sabrZolo danayofebi.<br />

<strong>qarTuli</strong> samxedro SenaerTebi Tbilisis samxreTiT, mtkvris marjvena<br />

napirze, mdinareebis _ algeTis, qciisa da debedas qvemo welze<br />

dabanakdnen.<br />

laSqars saTaveSi Caudga daviT soslani. masTan iyo saxelovani<br />

gorgaslian-daviTiani droSac.<br />

samxedro eqspediciaSi uSualo monawileobas iRebda qveynis pirveli<br />

ministri, Wyondidel-mwignobarTuxucesi, anton glonisTavisZe, romelic<br />

jvriT xelSi win uZRvoda laSqars.<br />

<strong>qarTuli</strong> samxedro SenaerTebi mtkvris marjvena napirs qvemoT,<br />

samxreT-aRmosavleTisaken dauyvnen.<br />

laSqarma saqarTvelos sazRvari gadalaxa da 1195 wlis 1 ivniss<br />

cixe-qalaq Samqoris maxloblad dabanakda.<br />

uSualod Samqoris kedlebTan iyo dabanakebuli abu baqris laSqaric.<br />

2 ivnisis, gamTeniisas daviT soslanma <strong>qarTuli</strong> sabrZolo danayofebi<br />

ise ganalaga, rom laSqris marcxena kidem Samqoris velis CrdiloeTiT<br />

mdebare mtkvars miaRwia, marjvena kidem ki _ Samqoris velis samxreTiT<br />

aRmarTul mTas.<br />

ieriSi qarTvelebma daiwyes. daviT soslanma laSqari Suaze gahyo.<br />

aqedan, pirveli dajgufebis amocana iyo cixe-qalaq Samqorze cru<br />

ieriSis dawyeba, mowinaaRmdegis yuradRebis mipyroba, misi ZiriTadi<br />

Zalebis am mimarTulebiT koncentrireba, brZolis maqsimalurad<br />

gaWianureba, bolos ki, meore dajgufebasTan erTad, gadamwyveti ieriSis<br />

mitana abu baqrze.<br />

gansxvavebuli amocana hqonda meore dajgufebas, romelic saerTod<br />

unda garideboda pirveli dajgufebis brZolis adgils, flangidan an<br />

zurgidan moevlo cixe-qalaqisaTvis da maSin, roca abu baqris Zalebi<br />

21


mTlianad qarTvelTa pirveli dajgufebis winaaRmdeg iqneboda<br />

koncentrirebuli, meore mxridan dasxmoda mters.<br />

gegmis Tanaxmad, pirvelma dajgufebam amirspasalar zaqaria<br />

mxargrZelis meTaurobiT, pirdapir cixe-qalaq Samqorisaken aiRo gezi,<br />

mis kedlebTan axlos daikava pozicia da karibWeze ieriSis mitana<br />

winambrZol razms daavala.<br />

moieriSe danayofs saTaveSi Caudga zaqaria varamis Ze mxargrZeli.<br />

cixe-qalaqis SesasvlelTan sisxlismRvreli Setakeba daiwyo.<br />

amasobaSi, qarTvelTa meore dajgufebam, romelsac uSualod daviT<br />

soslani xelmZRvanelobda, moxerxebuli manevri ganaxorciela, cixeqalaq<br />

Samqors Soridan mouara ise, rom es ukanaskneli qarTul<br />

<strong>mxedroba</strong>s xelmarjvniv darCa, gadalaxa mdinare Samqoris wyali, Semdeg<br />

mkveTrad Semobrunda da cixe-qalaqisaken gaiWra.<br />

qarTvelTa mier dasaxuli gegma Tavdapirvelad warmatebiT<br />

xorcieldeboda, Tumca Semdeg erTi gauTvaliswinebeli ambavi moxda:<br />

daviT soslanis samxedro SenaerTebma mTagoriani da qvaRorRiani<br />

reliefis gamo, cixe-qalaqisaken swrafi gadaadgileba ver moaxerxes da<br />

am monakveTis gavlas imaze bevrad didi dro moandomes, vidre es gegmiT<br />

iyo gaTvaliswinebuli.<br />

daviT soslanis gauTvaliswinebelma dayovnebam kinaRam mTeli<br />

brZolis bedi gadawyvita.<br />

zaqaria mxargrZelis mier cixe-qalaqis karibWesTan gagzavnili<br />

winambrZoli razmi TandaTanobiT daiRala, danayofis meTaurs zaqaria<br />

varamis Ze mxargrZels cxeni moukles, mis mxardamxar mebrZoli<br />

didebulebis umravlesobam ki, Wriloba miiRo.<br />

winambrZoli razmi ganadgurebis safrTxis winaSe aRmoCnda.<br />

maSin zaqaria mxargrZelma ZmasTan, msaxurTuxuces ivane<br />

mxargrZelTan erTad, gadawyvita, aRar dalodeboda daviT soslanis<br />

SenaerTebis gamoCenas da sakuTari danayofebiT Cabmuliyo brZolaSi.<br />

swored am kritikul momentSi, mxargrZelebma Soridan SeniSnes, rom<br />

daviT soslanis SenaerTebs ukve gadalaxuli hqondaT gzis Znelad<br />

savali monakveTi da brZolis velisaken moiCqarodnen.<br />

maT win amayad mofrialebda mravalomgamovlili gorgasliandaviTiani<br />

droSa.<br />

mxargrZelebma swrafad Seafases Seqmnili viTareba da dauyovnebliv<br />

gadavidnen Setevaze.<br />

abu baqris laSqris erTma nawilma qarTvelTa ieriSs ver gauZlo,<br />

poziciebi miatova da ukandaxeva daiwyo.<br />

Tumca, aTabagis samxedro SenaerTebis meore nawili kvlavindeburad<br />

inarCunebda sabrZolo poziciebs da medgar winaaRmdegobas uwevda<br />

mxargrZelebs.<br />

brZola didxans aRar gagrZelebula.<br />

22


male cixe-qalaqis kedlebTan daviT soslanis SenaerTebic gamoCndnen<br />

da gadamwyveti ieriSi miitanes mowinaaRmdegeze.<br />

<strong>qarTuli</strong> mxedrobis uecarma gamoCenam abu baqris laSqars Tavzari<br />

dasca. maT saerTod Sewyvites winaaRmdegobis gaweva da uwesrigod<br />

gaiqcnen brZolis velidan.<br />

Tavs gaqceviT uSvela abu baqrmac, romelic saswaulebrivad<br />

gadaurCa datyvevebas.<br />

samagierod qarTul <strong>mxedroba</strong>s xelT Cauvarda xalifis mier<br />

gamogzavnili droSa, romelic misma axalma mflobelma Salva<br />

axalcixelma gelaTis monasters Seswira.<br />

gamarjvebuli qarTvelebi or nawilad gaiyvnen.<br />

erTi nawili iranis azerbaijanSi SeiWra da mahmadianTa wesis<br />

Sesabamisad, sami didi qalaqi gaZarcva: erTi _ abu baqris kuTvnili,<br />

meore _ abu baqris vaJis, xolo mesame _ azerbaijaneli didebulis,<br />

saTmaz ezdinis Zisa.<br />

<strong>qarTuli</strong> mxedrobis meore nawili mowinaaRmdegis devnis dasrulebis<br />

Semdeg ukan, Samqoris velze dabrunda da abu baqris laSqris nabanakarze<br />

gaaTia Rame.<br />

maT Soris iyo daviT soslanic, romelsac brZolis adgilas<br />

Wyondidel-mwignobarTuxucesi anton glonisTavisZe daxvda.<br />

am ukanasknels, rogorc sasuliero pirs, sisxlisRvraSi<br />

monawileoba ar miuRia da mxolod zurgidan adevnebda Tvals sabrZolo<br />

moqmedebebs.<br />

qarTvelebTan erTad Samqoris kedlebTan Rame gaaTies amir mirmanma<br />

da aRsarTan I-mac.<br />

meore dRes, 3 ivnisis, dilas Samqoris mosaxleobam daviT soslans<br />

qalaqis gasaRebi miarTva.<br />

qarTvelebs danebdnen Samqoris axlomdebare cixeebica da qalaqebic.<br />

daviT soslanma damorCilebuli qalaqebi amir mirmans gadasca.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> Samqoridan qalaq ganZisaken daiZra.<br />

qalaqis misadgomebTan adgilobrivi aristokratia win miegeba daviT<br />

soslans da ganZis gasaRebi gadasca. <strong>mefe</strong> qalaqSi Sevida da sulTnis<br />

taxtze dajda.<br />

sulTnisave sasaxleSi qarTvelebma didi lxini gadaixades. sapatio<br />

adgilebi daikaves amir mirmanma da aRsarTan I-ma. dadgenili ierarqiuli<br />

TanamimdevrobiT dasxdnen qarTveli moxeleebic: mandaturTuxucesi<br />

Wiaberi, amirspasalari zaqaria mxargrZeli da sxvani.<br />

daviT soslanma saxelovani gamarjvebis macned saqarTveloSi<br />

mandaturTuxucesi Wiaberi gamogzavna.<br />

es ukanaskneli tabaxmelis sazafxulo rezidenciaSi eaxla Tamars<br />

da sasaxarulo ambavi iq auwya <strong>mefe</strong>s.<br />

23


male saqarTveloSi danarCeni <strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong>c dabrunda da Tan<br />

uzarmazari alafi moitana: Tormeti aTasi tyve, ormoci avaza, oci aTasi<br />

cxeni, Svidi aTasi jori, TxuTmeti aTasi aqlemi, mravali droSa,<br />

auracxeli ganZeuli da sxva.<br />

daviT soslanma damorCilebuli ganZa da mTlianad rani amir mirmans<br />

gadasca.<br />

qarTvelebis ranidan wasvlis Semdeg naxWevanSi gaxiznulma abu<br />

baqrma amir mirmans mkvleli miugzavna da moawamvlina.<br />

umcrosi Zmis mokvlis Semdeg abu baqrma mmarTvelis gareSe<br />

darCenil ranSi laSqari gagzavna, amir mirmanis erTguli moxeleebi<br />

daaxocina da ganZaze sakuTari kontroli daamyara.<br />

amir mirmanis mokvlis ambis SetyobisTanave qarTvelTa samxedro<br />

SenaerTebi ganZisaken daiZrnen.<br />

abu baqrma winaaRmdegobis gaweva ver SeZlo.<br />

maSin SeSinebuli raneli didebulebi win miegebnen SamqorTan misul<br />

daviT soslans da ficiT aRuTqves abu baqrisadmi daumorCilebloba.<br />

qarTvelebma erTgulebis fici ikmares, ukan gabrundnen, Tan waiyvanes<br />

patronis gareSe darCenili amir mirmanis mravalricxovani amala da<br />

pativiT istumres saqarTveloSi.<br />

veragulad mokluli amir mirmani didi mwuxarebiT daitira Tamarma.<br />

Samqoris omis mogebis Semdeg qarTvelebi TurqTa winaaRmdeg axali<br />

marbieli laSqrobebis organizebas Seudgnen.<br />

erT-erTi pirveli samxedro operacia msaxurTuxucesma ivane<br />

mxargrZelma Caatara.<br />

is mcire laSqriT gelaquns mivida da Casafrda.<br />

cota xanSi qarTvelebma SeniSnes, rom ganZidan surmanisaken TurqTa<br />

didi laSqari miemarTeboda.<br />

aq iyvnen: dvinis mflobeli balSani, surmanis patronis Zma,<br />

surmanelTa samxedro SenaerTebiT, cnobili sardali ali SuriSami da<br />

sxvebi.<br />

miuxedavad imisa, rom ricxobrivad Turqebi qarTvelebs aTgzis mainc<br />

aRematebodnen, ivane mxargrZelma mowinaaRmdegeze Tavdasxma gadawyvita.<br />

qarTvelebma Turqebs moulodnelad Seuties, isargebles<br />

mowinaaRmdegis dabneulobiT da mTlianad gaanadgures maTi sabrZolo<br />

danayofebi.<br />

ieriSisas gansakuTrebuli simamace gamoiCina ivane mxargrZelma,<br />

romelmac ramdenime Turqi mokla, xolo oTxi meomari tyved Seipyro.<br />

qarTvelebi Tbiliss Cavidnen da gamarjvebuli eaxlnen Tamars.<br />

amasobaSi ranSi isev gaCnda anti<strong>qarTuli</strong> moZraobis niSnebi.<br />

daviT soslanma mTeli saqarTvelodan Sehyara laSqari da ganZas<br />

miadga.<br />

24


qarTul <strong>mxedroba</strong>s gzad SeuerTdnen Sarvanis Sahi aRsarTan I da<br />

misi razmebi.<br />

qarTvelebs ocdaxuTi dRis manZilze alya hqondaT Semortymuli<br />

qalaqisaTvis.<br />

bolos ganZelebi danebdnen da daviT soslans qalaqis aoxrebisagan<br />

gadarCenis mizniT, xaraja * gadauxades. qarTvelebs xaraja misces ranis<br />

sxva qalaqebmac.<br />

daviT soslanma mTeli rani moiTareSa, didi alafiT dabrunda ukan<br />

da kojris cixeSi eaxla Tamars.<br />

daviT soslanis ranSi laSqrobis paralelurad, samxedro eqspedicia<br />

moawyo msaxurTuxucesma, ivane mxargrZelmac. is mravalricxovani<br />

sabrZolo danayofebiT gelaqunis samxreT-aRmosavleTiT gaiWra da mTeli<br />

xaCenis provincia daarbia. qarTvelebma xaCenis Turqi didebulebi tyved<br />

wamoiyvanes da uzarmazar alafTan erTad, kojris cixeSi eaxlnen Tamars.<br />

XIII saukunis dasawyisisaTvis, qarTvelTa mier warmoebulma<br />

mravalricxovanma marbielma laSqrobebma udidesi Sedegi gamoiRo da<br />

Turqebma mTel rig Zvel somxur provinciebze kontroli dakarges.<br />

TurqTaTvis warTmeul teritoriebze saqarTvelos saxelmwifo<br />

iurisdiqcia gavrcelda.<br />

Sedegad, qveynis samxreTma sazRvarma gacilebiT ufro samxreTisaken<br />

gadaiwia da mdinare araqsze daido, basianSi ki, araqsis marjvena napiric<br />

moicva. saqarTvelos SemouerTda Semdegi teritoriebi: qalaqi anisi * da<br />

Siraki * , qalaqi dvini da airarati * , bijnisi, amberdi, gelaquni, xaCeni,<br />

karnifori, basiani, da sxva.<br />

qarTvelTa mier samxreT kavkasiaSi mopovebulma warmatebebma mTeli<br />

Turquli samyaro SeaSfoTa da maxlobeli aRmosavleTis mahmadianma<br />

mmarTvelebmac sapasuxo RonisZiebebis gatarebaze daiwyes fiqri.<br />

1203 wels iniciativa sakuTar Tavze aiRo rumis * sulTanma ruqn<br />

ad-dinma da aRmosavleT anatoliaSi oTxasiaTasiani laSqari Sekriba.<br />

samxedro eqspediciis dawyebamde sulTanma Tamars werili miswera,<br />

muhamedis saxeliT saqarTvelos omi gamoucxada da misi laSqris<br />

ganadgureba uwinaswarmetyvela.<br />

Tamari ruqn ad-dinis gamowvevas mSvidad Sexvda, TurqebTan<br />

SebrZolebis gadawyvetileba miiRo, sapasuxo weriliT ki mowinaaRmdeges<br />

amcno, rom mTlianad uflis nebas iyo mindobili da gamarjvebis<br />

mopovebasac swored uflis SemweobiT apirebda.<br />

sapasuxo werilis gadacemisas Turqi mociquli TamarTan waradgines.<br />

am ukanasknelma elCisaTvis Seuferebeli saqcieli Caidina da Tamars<br />

Sehkadra, Tu qarTvelTa damarcxebis Semdeg qristianobas uaryof, maSin<br />

ruqn ad-dini colad SegirTavs, xolo Tu rjuls ar Seicvli, maSin<br />

sulTani xarWad dagisvamso.<br />

25


gakadnierebul mociquls amirspasalarma zaqaria mxargrZelma xeli<br />

Semohkra da ugonod dasca.<br />

roca Turqi gons moego, amirspasalarma <strong>Tamaris</strong> sapasuxo werili<br />

gadasca da ganumarta, elCi rom ar iyo, mefis SeuracxyofisaTvis jer<br />

enis, Semdeg ki Tavis mokveTis Rirsi iqnebodi, axla wauRe werili<br />

sulTans da auwye, rom brZolisTvis mzad varT da Cvens Soris marTali<br />

ufalma gamoaCinoso.<br />

mociqulis ukan gagzavnis Semdeg Tamarma mTeli samxedro Zalebis<br />

TavSeyra brZana. samxedro SenaerTebi saqarTvelos yvela kuTxidan<br />

movidnen. laSqari Tavdapirvelad javaxeTs dabanakda.<br />

samxedro SenaerTebs saTavSi piradad daviT soslani Caudga. masTan<br />

erTd laSqars meTaurobdnen: amirspasalri zaqaria mxargrZeli,<br />

mandaturTuxucesi Salva axalcixeli, misi Zma, ivane axalcixeli da<br />

sxvani.<br />

samxedro SenaerTebis brZolis velze gagzavnisTanave Tamari varZias<br />

mivida da varZiis RmrTismSobels <strong>qarTuli</strong> mxedrobis gamarjvebas<br />

Seevedra. aqedan, <strong>mefe</strong> cixe-qalaq oZrxeSi mivida da saqarTvelos<br />

gamarjvebisaTvis dRiTa da RamiT daucxromel locvas Seudga.<br />

amasobaSi ruqn ad-dinis laSqari basianis provinciaSi movida da<br />

boloscixesTan dabanakda.<br />

mcire xnis Semdeg boloscixes <strong>qarTuli</strong> samxedro SenaerTebic<br />

miuaxlovdnen.<br />

Turqebi sakuTari mravalricxovanobis imedad iyvnen da qarTvelTa<br />

gamoCenisas maincadamainc ar SeSfoTebulan.<br />

daviT soslanma kargad gamoiyena miwinaaRmdegis daudevroba da<br />

moulodneli ieriSis gadawyvetileba miiRo.<br />

qarTvelebma samxedro SenaerTebi sabrZolvelad ganalages. mewinave<br />

razms saTaveSi Caudgnen: amirspasalari zaqaria mxargrZeli,<br />

mandaturTuxucesi Salva axalcixeli, ivane axalcixeli, TorelTa<br />

feodaluri saxlis wevrebi da sxva.<br />

laSqris flangebze ganlagdnen: erT mxares _ dasavleT<br />

saqarTvelodan mosuli samxedro SenaerTebi, xolo meore mxares _<br />

aRmosavleT saqarTvelodan gamoyvanili sabrZolo danayofebi.<br />

laSqris sabrZolvelad ganlagebis Semdeg daviT soslani<br />

mowinaaRmdegisaken uCumrad daiZra.<br />

Turqma guSagebma mxolod maSin SeamCnies qarTvelebis moZraoba,<br />

roca isini Zalze axlos mividnen ruqn ad-dinis banakTan. Turqebma<br />

gangaSi atexes, saswrafod moemzadnen brZolisaTvis da samxedro<br />

danayofebi banakis win ganalages.<br />

brZola qarTvelTa da TurqTa winambrZoli razmebis ormxrivi<br />

ieriSebiT daiwyo. amis Semdeg mowinaaRmdegeebma mTeli danarCeni Zalebic<br />

CarTes brZolaSi.<br />

26


Tavdapirvelad upiratesoba qarTvelebis mxares iyo. maT brZolis<br />

dawyebisTanave Seaviwroves mteri da didi zianic miayenes mas, Tumca,<br />

ricxobrivma upiratesobam TandaTanobiT Tavisi gaitana da upiratesobas<br />

ukve Turqebi daeuflnen.<br />

gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi aRmoCnda mowinaaRmdegis<br />

ganlagebaSi Rrmad SeWrili qarTvelTa winambrZoli razmi. Turqebma<br />

cxenebi dauxoces am razmis meTaurebs: mandaturTuxuces Salva<br />

axalcixels, msaxurTuxuces ivane mxargrZels, ivane axalcixels, zaqaria<br />

gagels, Tayaiadin Tmogvelsa da sxvebs.<br />

mowinaaRmdegis ganlagebaSi Rrmad SeWril da cxenebis gareSe<br />

darCenil qarTul samxedro elitas ueWveli daRupvis safrTxe daemuqra.<br />

katastrofuli mdgomareoba mcire xniT gamoaswora winambrZoli<br />

razmis danarCeni meomrebis Tavganwirvam. isini cxenebidan Camoxdnen,<br />

meTaurebis mxardamxar, qveiTad gaagrZeles brZola da cxendacxen<br />

gaqcevas saxelovani sikvdili amjobines.<br />

aranaklebad mZime mdgomareobaSi aRmoCndnen <strong>qarTuli</strong> laSqris sxva<br />

SenaerTebic. isini veRar uZlebdnen mravalricxovan TurqTa dawolas da<br />

nel-nela tovebdnen poziciebs. brZola, praqtikulad, wagebuli iyo.<br />

swored am dros, <strong>qarTuli</strong> kavaleriis orma danayofma erTdroulad<br />

ganaxorciela samxedro manevri, romelmac sabolood gadawyvita kidec<br />

brZolis bedi. erT-erTma cxenosanma razmma daviT soslanis meTaurobiT,<br />

xelmarcxniv aiRo gezi, gascda qarTvelTa ganlagebas, Soridan mouara<br />

xelCarTuli brZolis xazs da jiquri ieriSi miitana TurqTa laSqris<br />

marjvena frTaze.<br />

zustad igive xerxs mimarTa <strong>qarTuli</strong> kavaleriis meore danayofma,<br />

romelsac amirspasalari zaqaria mxargrZeli meTaurobda. es razmi<br />

marjvnidan gascda qarTvelTa ganlagebas da ieriSi ruqn ad-dinis<br />

laSqris marcxena frTaze miitana.<br />

Turqebma ormxriv Setevas veRar gauZles, brZolis veli miatoves<br />

da uwesrigod gaiqcnen. qarTvelebi kvaldakval mihyvnen ruqn ad-dinis<br />

meomrebs, mravali maTgani daxoces, mravali ki, tyved Seipyres. TurqTa<br />

devna daRamebamde gagrZelda, mTeli maTi banaki da auracxeli alafi ki<br />

qarTvelebs CauvardaT xelT.<br />

basianis omi <strong>qarTuli</strong> mxedrobis brwyinvale gamarjvebiT dasrulda.<br />

ruqn ad-dinis koaliciuri laSqris damarcxebis Semdeg saqarTvelo<br />

maxlobeli aRmosavleTis uZlieres saxelmwifod gadaiqca da am<br />

regionSi sabolood ganimtkica hegemonoba.<br />

daaxloebiT amave periodSi arankleb saintereso movlenebi<br />

ganviTarda saqarTvelos dasavleT sazRvrebTanac.<br />

yvelaferi 1203 wels daiwyo, roca bizantiis imperatori aleqsi III<br />

Tavs daesxa samSoblodan momaval qarTvel sasuliero pirTa jgufs da<br />

<strong>Tamaris</strong> mier boZebuli Zvirfasi saCuqrebi waarTva maT.<br />

27


saqarTvelos samefo karma aleqsi III-is saqcieli Seuracxyofad<br />

aRiqva, laSqari Sekriba da 1204 wels bizantiis imperiis aRmosavleT<br />

provinciebze, ufro zustad ki, trapizonis regionze miitana ieriSi.<br />

qarTvelebma samxedro operacia warmatebiT ganaxorcieles da<br />

umokles droSi daikaves qarTveluri tomebiT _ lazebiT dasaxlebuli<br />

mTeli samxreT-aRmosavleTi SavizRvispireTi. Tamarma <strong>qarTuli</strong> mxedrobis<br />

mier dakavebuli regioni saerTod CamoaWra bizantiis imperias da am<br />

teritoriaze axali politikuri erTeuli _ trapizonis imperia daaarsa.<br />

trapizonis imperias saTaveSi Caudga cnobili bizantiuri<br />

saimperatoro gvaris warmomadgeneli _ aleqsi I komnenosi, romelic<br />

Tamars naTesavad ergeboda.<br />

Sedegad, saqarTvelos samefos dasavleT sazRvarTan Camoyalibda<br />

sakmaod Zlieri saxelmwifo, romelic vasalur damokidebulebaSi iyo<br />

<strong>Tamaris</strong> karTan da mis erTgul mokavSires warmoadgenda.<br />

1206 wels qarTvelebma TurqTa winaaRmdeg laSqrobebi ganaaxles da<br />

axla yarsze miitanes ieriSi. <strong>qarTuli</strong> mxedrobis miaxloebisTanave<br />

Turqebma qalaqi datoves da gaiqcnen. daviT soslanma yarsi ivane<br />

axalcixels gadasca. axalma mmarTvelma yarsi erTgvar samxedro<br />

placdarmad aqcia da ganuwyveteli ieriSebis Sedegad, Turqebs mTeli<br />

yarsis provincia waarTva. daviT soslanma es teritoriebic ivane<br />

axalcixels gadasca.<br />

yarsis aRebidan sul mokle xanSi, 1207 wels gardaicvala daviT<br />

soslani. misi gardacvalebisTanave mahmadianuri gaerTianebebi isev<br />

gaaqtiurdnen da qarTvelTa winaaRmdeg mimarTuli samxedro<br />

eqspediciebis organizebas Seudgnen.<br />

pirveli laSqroba saqarTveloSi ardebilis * sulTanma moawyo. misi<br />

samxedro eqspediciis mizani qalaqi anisis aReba da adgilobrivi<br />

qristianebis gaJleta iyo. amave mizniT, sagangebod SeirCa qristianTa<br />

udidesi dResaswauli _ aRdgoma dRe.<br />

1208 wlis didmarxvis vnebis kviraSi ardebilis sulTani araqsis<br />

xeobas aRma auyva, gzad Zarcva-rbevisagan Tavi Seikava, uCumrad miadga<br />

qalaq aniss da mis karibWesTan Casafrda.<br />

aRdgoma dilas qalaqis mcvelebma wesisamebr gaxsnes anisis karibWe.<br />

sulTnis kavaleria qalaqSi SeiWra da anisi ubrZolvelad aiRo.<br />

Tavdamsxmelebma qristianebis devna da xocva-Jleta daiwyes. mosaxleobis<br />

erTi nawili pirdapir quCebsa da saxlebSi daxoces, meore nawili _<br />

Tormeti aTasi qristiani ki, qalaqis eklesiebSi cxvariviT dakles.<br />

sikvdils mxolod aniselTa mcire nawili gadaurCa. maT qalaqis<br />

mimdebare gamoqvabulebsa da kldis napralebs Seafares Tavi.<br />

sulTanma qalaqidan didi alafi waiRo da ukan, ardebilSi dabrunda.<br />

anisis aRebis ambavi Tamarma geguTis sasaxleSi yofnis dros Seityo.<br />

28


<strong>mefe</strong>sTan erTad iyvnen anisis patroni, amirspasalari zaqaria da misi Zma,<br />

msaxurTuxucesi ivane mxargrZelebic.<br />

Tamarma ardebilis sulTnis winaaRmdeg iranis azerbaijanSi<br />

farTomasStabiani laSqrobis mowyoba gadawyvita, Tumca mxargrZelebma<br />

gansxvavebuli gegma SesTavazes. maT <strong>mefe</strong>s sakuTriv qalaq ardebilze<br />

Tavdasxmis ufleba gamosTxoves, anisSi dabrundnen, narCevi meomrebisagan<br />

mcirericxovani razmi moamzades, mahmadianTa mTavari dResaswaulis _<br />

ramadanis dadgomas daelodnen da misi moaxloebisTanave ardebilisaken<br />

daiZrnen. qarTvelebma ardebilamde uCumrad iares da qalaqis<br />

misadgomebTan Casafrdnen.<br />

dResaswaulis gamTeniisas, roca mueZini minareTze gadmodga da<br />

mahmadianebs locvisaken mouwoda, mxargrZelebma yvela mxridan miitanes<br />

ieriSi ardebilze da sul mokle xanSi aiRes qalaqi. ardebilSi Sesulma<br />

mxargrZelebma sulTanica da misi ojaxis wevrebic sikvdiliT dasajes.<br />

amis Semdeg Tormeti aTasi rCeuli moqalaqe meCeTSi Seiyvanes da<br />

anisis eklesiebSi daxocili Tormeti aTasi qristianis msgavsad,<br />

cxvariviT dakles.<br />

qarTvelebma ardebili sastikad daarbies, moqalaqeTa erTi nawili<br />

daxoces, meore nawili tyved aiyvanes, uzarmazari alafi aiRes da ukan,<br />

saqarTveloSi dabrundnen.<br />

mxargrZelebi Tamars kolaSi eaxlnen da iq amcnes gamarjvebis ambavi.<br />

ardebilis aRebidan arcTu didi xnis Semdeg, 1210 wels<br />

mxargrZelebma _ amirspasalarma zaqariam, msaxurTuxucesma ivanem da<br />

zaqaria gagelma Tamars axali didi samxedro eqspediciis gegma<br />

SesTavazes. maTi gegmiT, qarTvelebs Zlevamosili laSqroba unda<br />

moewyoT iranSi da Soreuli mxareebi moeTareSebinaT.<br />

eqspediciisaTvis samxedro SenaerTebi mTeli saqarTvelodan<br />

Seikribnen. laSqarma Tbiliss moiyara Tavi. Tamarma qarTvelebs<br />

saxelovani gorgaslian-daviTiani droSa gadasca da daloca. laSqars<br />

saTaveSi amirspasalari zaqaria mxargrZeli Caudga.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> Tavdapirvelad samxreTisaken daiZra, gaiara<br />

naxWevani, miadga qalaq juRas * , gadalaxa araqsi da qalaq marands *<br />

miuaxlovda.<br />

roca marandis mosaxleobam maTken momavali qarTvelebi SeamCnia,<br />

qalaqi miatova da mTebSi gaixizna.<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>mxedroba</strong> marandSi Sevida, Tumca qalaqi mTlianad<br />

daclili daxvda. am dros zaqaria mxargrZelma mTebSi gaxiznuli<br />

marandelebi SeamCnia, CaTvala, rom iq iranis azerbaijanis laSqari iyo<br />

dabanakebuli da samxedro SenaerTebi maRlobisaken daZra. Tumca, manamde<br />

xuTaskaciani cxenosani razmi gamoyo, saTaveSi Tayaiadin Tmogveli<br />

Cauyena, ferdobze swrafad asvla, platoze gamagreba da ZiriTadi<br />

laSqris usafrTxo gadaadgilebis uzrunvelyofa daavala.<br />

29


Tayaiadin Tmogvelma amirspasalaris davaleba Seasrula, platoze<br />

avida da TavdacviTi pozicia daikava.<br />

roca marandelebma maRlobze amosuli mcirericxovani <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>mxedroba</strong> SeniSnes, gadawyvites, dauyovnebliv dasxmodnen Tavs da<br />

ZiriTadi laSqris mosvlamde gaenadgurebinaT isini. maT saxeldaxelod<br />

Seadgines cxenosanTa samxedro SenaerTi da swrafad miitanes ieriSi<br />

qarTvelebze. Tayaiadin Tmogveli mowinaaRmdegis gamoCenas momzadebuli<br />

daxvda da sakuTar razms konrSetevaze gadasvla ubrZana.<br />

<strong>qarTuli</strong> kavaleriis ieriSi imdenad Zlieri gamodga, rom<br />

marandelebma momentalurad miatoves brZolis veli da uwesrigod<br />

gaiqcnen. qarTvelebi fexdafex mihyvnen mowinaaRmdeges da did manZilze<br />

sdies maT.<br />

im dros, roca marandelTa devnaSi garTuli Tayaiadin Tmogvelis<br />

razmi Tvals miefara, platoze qarTvelTa ZiriTadi samxedro<br />

SenaerTebic avidnen.<br />

zaqaria mxargrZels Setakebis adgilas mxolod daxocili<br />

meomrebiRa daxvda.<br />

roca qarTvelebma daxocilebi kargad daaTvalieres, aRmoCnda, rom<br />

brZolis velze xuTasi marandeli cxenosani egdo da xuTasive maTgani<br />

qarTveli mxedris SubiT iyo mokluli.<br />

mcire xnis Semdeg platoze marandelTa devnidan dabrunebuli<br />

qarTveli cxenosnebic gamoCndnen.<br />

samxedro xelmZRvanelobam Tayaiadin Tmogvels brwyinvale gamarjveba<br />

miuloca, Tumca, maTTan SeuTanxmebeli moqmedebis gamo SeniSvnac misca<br />

mas.<br />

marandidan zaqaria mxargrZelma samxreT-aRmosavleTiT, iranis<br />

azerbaijanis udidesi qalaqis Tavrizisaken * aiRo gezi. qarTvelebis<br />

gamoCenam Tavrizis mosaxleobas Tavzari dasca. maT qalaqis<br />

didebulebisagan saswrafod Seadgines elCoba da zaqaria mxargrZelTan<br />

mosalaparakeblad gagzavnes. Tavrizis mosaxleoba srul morCilebas<br />

ucxadebda qarTvelebs da imis sanacvlod, rom qalaqi ar aeoxrebinaT,<br />

auracxel simdidres sTavazobda maT. zaqaria mxargrZelma SemoTavazeba<br />

miiRo, TavrizSi <strong>qarTuli</strong> garnizoni Caayena da qalaqs uomrad gaecala.<br />

iranis azerbaijanis dalaSqvris Semdeg qarTvelebma<br />

aRmosavleTisaken gaagrZeles gza da qalaq mianes * miadgnen. mianes<br />

meliqma * TvarizelTa msgavsi winadadebiT mimarTa qarTvelebs. zaqaria<br />

mxargrZelma amjeradac miiRo iranelTa SemoTavazeba, mianeSi <strong>qarTuli</strong><br />

garnizoni Caayena da samxreT-aRmosavleTisaken gaagrZela gza.<br />

iranis azerbaijanidan qarTvelebi gilanSi * SeiWrnen da am iranuli<br />

provinciis centralur qalaqs zanjans * miadgnen. adgilobrivma<br />

mosaxleobam zaqaria mxargrZelisaTvis morCilebis gamocxadeba ar<br />

isurva da qalaqSi gamagrda. qarTulma <strong>mxedroba</strong>m zanjans alya Semoartya<br />

30


da qalaqze yvela mxridan daiwyo ieriSi. qarTvelTa TiToeul samxedro<br />

danayofs, romlebic, Tavisi mxriv, saqarTvelos erTi romelime<br />

provinciidan gamosuli memomrebiT iyo dakompleqtebuli, SetevisaTvis<br />

zenjanis galavnis erTi konkretuli monakveTi gamoeyo. qalaqis alya<br />

didxans gagrZelda.<br />

bolos mesxTa sabrZolo danayofma moaxerxa zanjanis galavnis erTerTi<br />

monakveTis Sengreva. mesxebi qalaqSi SeiWrnen. maT kvaldakval<br />

galavani sxva samxedro SenaerTebmac Seangries da mcire xanSi zanjani<br />

qarTvelTa xelSi aRmoCnda. zaqaria mxargrZelma winaaRmdegobis gawevis<br />

gamo sastikad aaoxra qalaqi da laSqroba samxreT-aRmosavleTisaken<br />

ganagrZo.<br />

aq zaqaria mxargrZelma jer qalaq yazvinis * midamoebi daarbia,<br />

Semdeg ki, aRmosavleTisaken wavida da xorasnis teritoriaze Rrmad<br />

SeiWra.<br />

qarTvelebis mier iranis CrdiloeT provinciebSi mowyobili<br />

Zlevamosili laSqroba kaspiis zRvis samxreT-aRmosavleTiT mdebare<br />

qalaq gorganis * midamoebSi dasrulda.<br />

zaqaria mxargrZelma samxedro eqspediciis kidev ufro<br />

aRmosavleTiT gagrZeleba saWirod aRar CaTvala, qalaq gorganis<br />

mimdebare teritoria moiTareSa, auracxeli alafi wamoiRo da ukan<br />

gamobrunda.<br />

im dros, roca qarTvelebi xorasanSi laSqrobdnen, qalaq mianeSi xma<br />

gavrcelda, rom gilanelebma da iranis sxva provinciebidan mosulma<br />

samxedro SenaerTebma zaqaria mxargrZelis laSqars gza Seukres da<br />

mTlianad gaanadgures. mianes meliqma axali ambavi sixaruliT miiRo,<br />

qalaqSi datovebul qarTvelTa razms Tavs daesxa, daxoca isini,<br />

moklul meomrebs tyavi gaaZro da Zelze Camokida. sikvdils<br />

saswaulebrivad gadaurCa erTaderTi qarTveli meomari, romelic sadRac<br />

iqve miimala.<br />

amasobaSi xorasnidan dabrunebuli zaqaria mxargrZeli mianes miadga<br />

da mis mier datovebuli qarTveli molaSqreebi moikiTxa.<br />

Tavzardacemulma mianes meliqma zaqaria mxargrZelis motyueba<br />

gadawyvita, qarTvelTa razmma miane TviTneburad miatova da Tavrizs<br />

wavidao. am dros samalavidan gamovida sikvdils gadarCenili qarTveli<br />

molaSqre da zaqaria mxargrZels simarTle amcno.<br />

ganrisxebulma qarTvelebma mianes meliqica da yvela misi maxlobelnaTesavic<br />

sikvdiliT dasajes, daxocili qarTveli meomrebis msgavsad,<br />

tyavi gaaZres da mTeli qalaqis dasanaxad, minareTze gamohkides. amis<br />

Semdeg qarTulma <strong>mxedroba</strong>m sastikad aaoxra mTeli qalaqi, mravali<br />

mianeli tyved aiyvana da Tavrizisaken wavida. SeSinebuli Tavrizis<br />

mosaxleoba Zvirfasi saCuqrebiT miegeba qarTvelebs.<br />

31


aqedan, zaqaria mxargrZeli Crdilo-dasavleTisaken daiZra, araqsi<br />

gadmolaxa, saqarTvelos sazRvrebSi Semovida, Tbiliss Cavida da isnis<br />

samefo sasaxleSi gamarjvebuli eaxla Tamars.<br />

xangrZlivi samxedro eqspediciidan dabrunebulma qarTulma<br />

<strong>mxedroba</strong>m arnaxuli raodenobis alafi moitana qveyanaSi.<br />

iranSi mowyobili laSqrobidan dabrunebis Semdeg, mcire xanSi<br />

gardaicvala amirspasalari zaqaria mxargrZeli.<br />

Tamarma gadawyvita, amirspasalaris Tanamdeboba zaqarias Zmis,<br />

msaxurTuxuces ivane mxargrZelisaTvis mieca.<br />

ivane mxargrZelma madlierebiT miiRo mefis wyaloba, Tumca iTxova,<br />

rom sagangebod misTvis SemoeRoT <strong>qarTuli</strong> saxelmwifosaTvis manamde<br />

ucnobi Tanamdeboba _ aTabagoba da mahmdianuri wesisamebr, samefo<br />

taxtis memkvidre gasazrdelad misTvisve CaebarebinaT. Tamarma ivane<br />

mxargrZels Txovna ausrula da erTdroulad aTabagisa da<br />

amirspasalaris saxeloebi uboZa.<br />

ivane mxargrZelis Zveli Tanamdeboba _ msaxurTuxucesoba Tamarma<br />

zaqaria gagelis vaJs, varams uboZa.<br />

daaxloebiT amave xanebSi aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis erTerTi<br />

kuTxis _ fxovis mosaxleoba CrdiloeT kavkasiaSi mcxovreb<br />

didoelebs daukavSirda da <strong>Tamaris</strong> winaaRmdeg amboxeba daiwyo. <strong>mefe</strong>m<br />

amboxebis Casaqarobad samxedro SenaerTebi aRmosavleT saqarTvelos<br />

mTianeTis danarCeni kuTxeebidan gamoiyvana: dvaleTidan, cxrazmidan,<br />

xevidan, xadadan, cxavatidan, WarTlidan da erwo-TianeTidan.<br />

laSqars saTaveSi aTabag-amirspasalari ivane mxargrZeli Caudga.<br />

centraluri xelisuflebis mier gagzavnilma sabrZolo danayofebma<br />

aragvis xeoba aRma aiares, fxovs dasavleTidan uomrad auares gverdi,<br />

xadaSi Sevidnen da male kavkasionis wyalgamyofi qedis Txemze<br />

aRmoCndnen.<br />

aqedan, ivane mxargrZelma laSqari aRmosavleTisaken Semoabruna, qedqed<br />

iara da wyalgamyofze iseTi sabrZolo poziciebi daikava, rom misi<br />

samxedro SenaerTebi, erT mxares _ fxovsa da didoeTs, xolo meore<br />

mxares _ durZukeTs zemodan qvemoT gadascqerodnen. aseTi moxerxebuli<br />

manevris Semdeg, durZukTa mmarTvelebi ivane mxargrZels ZRveniT eaxlnen<br />

da amboxebulTa winaaRmdeg brZolaSi daxmareba aRuTqves.<br />

zurgis usafrTxoebis uzrunvelyofis Semdeg centraluri<br />

xelisuflebis mier gagzavnilma samxedro SenaerTebma fxovelebsa da<br />

didoelebze zemodan miitanes ieriSi. sabrZolo moqmedebebi sami Tvis<br />

ganmavlobaSi, ivnisidan agvistomde gagrZelda da ivane mxargrZelis<br />

sruli gamarjvebiT dasrulda. fxovelebma da didoelebma mowinaaRmdeges<br />

sruli morCileba gamoucxades da pirobis daurRvevlobis niSnad,<br />

mZevlebi misces.<br />

ivane mxargrZeli Tbiliss mivida da gamarjvebuli warudga Tamars.<br />

32


am ambebidan arcTu didi xnis Semdeg, 1210 wels tabaxmelas mdgomi<br />

Tamari, qarTvel gvirgvinosanTa Soris upirvelesi xelmwife,<br />

ormocdaaTiode wlis asakSi gardaicvala.<br />

saxelovani <strong>mefe</strong>-qali, visi zeobis periodic saqarTvelos istoriis<br />

`oqros xanas~ warmoadgens, dasavleT saqarTveloSi gadaabrZanes da<br />

gelaTis monasterSi, bagrationTa sagvareulo saZvaleSi udidesi pativiT<br />

dakrZales.<br />

saxelmwifoebrivi Zlierebis mwvervalze mdgomi saqarTvelos samefo<br />

taxtze <strong>Tamaris</strong> vaJi _ giorgi IV laSa avida da <strong>qarTuli</strong> mxedrobis<br />

istoriaSic axali, mravali siZneliTa da xifaTiT aRsavse xana daiwyo.<br />

33


ganmartebiTi leqsikoni *<br />

agaraTa cixe (igive kojris cixe, azeulas cixe) _ istoriuli cixesimagre<br />

qvemo qarTlSi, gardabnis raionis daba kojris ganapiras.<br />

mdebareobda Tbilisidan istoriul qalaq samSvildisaken mimaval gzaze.<br />

iyo saqarTvelos <strong>mefe</strong>Ta sazafxulo sadgomi.<br />

aTabagi _ qveynis mmarTveli an maRali saxelmwifo moxele Sua<br />

saukuneebis maxlobel aRmosavleTSi. Turqul-mahmadianur sivrceSi<br />

Tavdapirvelad ewodeboda sulTnis memkvidris aRmzrdels, xolo<br />

mogvianebiT _ ama Tu im damoukidebeli an naxevraddamoukidebeli<br />

politikuri erTeulis mmarTvels. saqarTveloSi aTabagis wodebas<br />

atarebda qveynis erT-erTi umaRlesi saxelmwifo moxele, ministri anu<br />

veziri. misi ZiriTadi movaleoba iyo taxtis memkvidris aRzrda da<br />

saufliswulo mamulebis marTva. XIII saukunis dasawyisSi Sedioda<br />

vezirTa pirvel sameulSi mandaturTuxucessa da amirspasalarTan erTad.<br />

mogvianebiT aTabagebma TandaTanobiT Seaviwroves mwignobarTuxuces-<br />

Wyondidelebi da Tavad iqcnen qveynis `vazirTuxucesebad~ anu pirvel<br />

ministrebad.<br />

airarati _ istoriuli provincia somxeTis respublikaSi, qalaq erevnis<br />

samxreT-dasavleTiT. misi centri iyo Sua saukuneebis somxeTis erT-erTi<br />

dedaqalaqi dvini.<br />

albaneTi _ erT-erTi uZvelesi saxelmwifo aRmosavleT amierkavkasiaSi.<br />

moicavda axlandeli azerbaijanis teritorias da daRestnis samxreT<br />

nawils. Sedioda Semdegi provinciebi: hereTi, kambeCiani, Saqi, yabala,<br />

Sirvani, darubandi, gardmani, rani, xaCeni, sivnieTi da sxva. V saukuneSi<br />

albaneTis dasavleTi provinciebi _ hereTi (amJamindeli kaxeTis<br />

aRmosavleTi nawili da saingilo) da kambeCiani (mermindeli qiziyi)<br />

qarTlis samefom daipyro da adgilobrivi mosaxleobis gaqarTvelebas<br />

Seudga. XI saukuneSi albaneTSi masiurad Camosaxldnen mravalricxovani<br />

Turqulenovani tomebi, rasac adgilobrivi mosaxleobis TandaTanobiTi<br />

gaqroba mohyva. albanelebis erTma nawilma Tanamedrove azerbaijaneli<br />

xalxis CamoyalibebaSi miiRo monawileoba, meore nawili ki qarTvelebs,<br />

somxebsa da daRestnelebs Seerwya.<br />

amberdis cixe _ istoriuli cixe-simagre somxeTis respublikaSi, qalaq<br />

erevnis Crdilo-aRmosavleTiT. mdebareobda bijnisis cixidan qalaq<br />

anisisaken mimaval gzaze. iyo amberdis provinciis centri.<br />

amilaxori _ samxedro uwyebis maRali moxele Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. iyo amirspasalaris TanaSemwe. eswreboda da saTaTbiro<br />

xmiT sargeblobda saveziros sxdomaze. mas eqvemdebarebodnen sxva<br />

samxedro moxeleebi: meabjreTuxucesi da mejinibeTuxucesi. darbazobis<br />

dros pativiT gaTanabrebuli iyo meWurWleTuxucesTan da<br />

msaxurTuxucesTan.<br />

34


amira _ qalaqis mmarTveli Sua saukuneebis saqarTveloSi. iyo<br />

saqarTvelos mefis moxele. misi ufleba-movaleobebi daaxloebiT<br />

emTxveva mermindeli qalaqis mouravisa da qalaqis Tavis uflebamovaleobebs.<br />

amirebi isxdnen saqarTvelos did qalaqebSi: TbilisSi,<br />

quTaisSi, rusTavSi, JinvanSi, dmanisSi da sxva.<br />

amirspasalari _ samxedro ministri anu veziri Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. ganagebda qveynis samxedro Zalebs: regularul samxedro<br />

SenaerTebs, mefis pirad gvardias, saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan<br />

gamoyvanil laSqarsa da daqiravebul ucxoel meomarTa razmebs. omis<br />

dros iyo jaris uSualo xelmZRvaneli mefis Semdeg. ebara saxelmwifo<br />

droSa da win miuZRvoda laSqars. Sedioda vezirTa pirvel sameulSi<br />

aTabagsa da mandaturTuxucesTan erTad.<br />

qalaqi anisi _ Zveli somxuri qalaqi amJamindeli TurqeTis respublikis<br />

Crdilo-dasavleT nawilSi, qalaq yarsis aRmosavleTiT. mdebareobda<br />

aRmosavleT anatoliidan kaspiispireTisaken da saqarTvelodan siriaerayisaken<br />

mimavali gzebis Sesayarze. iyo Sua saukuneebis somxeTis erTerTi<br />

dedaqalaqi da Sirakis provinciis centri.<br />

qalaqi ardebili _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdiloeT<br />

nawilSi, kaspiis zRvis samxreT-dasavleT sanapirosTan, qalaq Tavrizis<br />

aRmosavleTiT. mdebareobda CrdiloeT iranidan Sirvanisaken mimaval<br />

gzaze. iyo iranis azerbaijanis erT-erTi centri.<br />

afxazeTi _ istoriuli provincia dasavleT saqarTveloSi. VIII-XV<br />

saukuneebSi moicavda teritorias Tanamedrove axali aTonidan<br />

dasavleTiT, vidre qalaq nikofsiamde. amave VIII-XV saukuneebSi aq<br />

moqmedebda saqarTvelos ukiduresi Crdilo-dasavleTi samxedroadministraciuli<br />

erTeuli _ afxazeTis saerisTavo.<br />

qalaqi bailayani _ Zveli albanuri qalaqi azerbaijanis respublikis<br />

teritoriaze, mdinareebis _ mtkvrisa da araqsis SesarTavidan<br />

dasavleTiT. mdebareobda iranidan saqarTvelosaken momaval did savaWrosaqaravno<br />

magistralze. iyo ranis provinciis aRmosavleTi raionebis<br />

centri.<br />

qalaqi bardavi _ Zveli albanuri qalaqi azerbaijanis respublikis<br />

teritoriaze, qalaq ganjis samxreT-aRmosavleTiT. mdebareobda iranidan<br />

saqarTvelosaken da somxeTidan Sirvanisaken mimavali didi savaWrosaqaravno<br />

magistralebis Sesayarze. iyo ranis provinciis erT-erTi<br />

umniSvnelovanesi centri.<br />

basiani _ Zveli somxuri provincia amJamindeli TurqeTis respublikis<br />

Crdilo-aRmosavleT nawilSi, qalaq erzurumis aRmosavleTiT. misi<br />

centri iyo cixe-qalaqi basiani.<br />

baRdadis xalifa _ maxlobeli aRmosavleTis mahmadian sunitTa<br />

umaRlesi sasuliero meTauri X-XIII saukuneebSi. am wodebas atarebdnen<br />

mxolod abasianTa dinastiis warmomadgenlebi. maTi rezidencia iyo<br />

35


qalaqi baRdadi. isini, rogorc mahamdianTa sulieri meTaurebi, aqtiurad<br />

monawileobdnen qristianuli saqarTvelos winaaRmdeg mimarTul<br />

samxedro-politikur RonisZiebebSi.<br />

bijnisis cixe _ istoriuli cixe-simagre somxeTis respublikaSi, qalaq<br />

erevnis CrdiloeTiT. mdebareobda qalaq dvinidan saqarTvelosaken<br />

momaval gzaze. iyo bijnisis provinciis centri.<br />

gagi _ Zveli <strong>qarTuli</strong> provincia amJamindeli azerbaijanis respublikis<br />

teritoriaze, mdinare mtkvris marjvena napirze, mdinare debedasa da<br />

qalaq Samqors Soris. misi centri iyo cixe-qalaqi gagi.<br />

qalaqi ganZa (igive ganja) _ Zveli albanuri qalaqi azerbaijanis<br />

respublikis teritoriaze, mis samxreT-aRmosavleT nawilSi, mdinare<br />

mtkvris marjvena napirze. mdebareobda iranidan saqarTvelosaken momaval<br />

did savaWro-saqaravno magistralze. iyo ranis provinciis centri.<br />

geguTis sasaxle _ erT-erTi samefo rezidencia Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. mdebareobs qvemo imereTSi, qalaq quTaisis samxreTiT, 7<br />

kilometrSi, mdinare rionis marjvena napirze.<br />

gelaquni _ istoriuli provincia somxeTis respublikaSi, sevanis<br />

(gelaqunis) tbis midamoebSi. misi centri iyo gelaqunis cixe.<br />

gilani _ istoriuli provincia iranis respublikis Crdilo-dasavleT<br />

nawilSi, kaspiis zRvis samxreT-dasavleTiT. misi centri iyo qalaqi<br />

zanjani.<br />

giSis cixe _ Zveli <strong>qarTuli</strong> cixe-simagre hereTSi, amJamindeli<br />

azerbaijanis respublikis teritoriaze, qalaq Saqis CrdiloaRmosavleTiT.<br />

mdebareobda Sirvanidan Tbilisisaken momaval gzaze. XII-<br />

XIII saukuneebSi warmoadgenda hereTis erisTavebis _ grigolisZeTa<br />

rezidencias.<br />

qalaqi gorgani _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdiloaRmosavleT<br />

nawilSi, kaspiis zRvis samxreT-aRmosavleTiT. mdebareobda<br />

Sua aziidan kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo mazandaranis provinciis erT-erTi centri.<br />

qalaqi dvini _ istoriuli qalaqi somxeTis respublikaSi, qalaq erevnis<br />

samxreTiT. mdebareobda aRmosavleT anatoliidan kaspiispireTisaken da<br />

saqarTvelodan siria-erayisaken mimavali gzebis Sesayarze. iyo Sua<br />

saukuneebis somxeTis erT-erTi dedaqalaqi da airaratis provinciis<br />

centri.<br />

erisTavi _ saxelmwifos administraciuli-teritoriuli erTeulis _<br />

saerisTavos gamgebeli Sua saukuneebis saqarTveloSi. iyo umaRlesi<br />

samoqalaqo da samxedro xelisufali saerisTavoSi, saerisTavos jaris<br />

sardali. mas hqonda sasamarTlo xelisufleba, krefda saxelmwifo<br />

gamosaRebebs da saerisTavo gadasaxads. misi moxeleebi ganagebdnen<br />

saerisTavoSi Semaval sxvadasxva kuTxeebs. hqonda sakuTari rezidencia,<br />

36


sagvareulo monasteri da erisTavis insigniebi: droSa, beWedi, sayure da<br />

gansakuTrebuli Sesamoseli.<br />

vaSlovanis cixe _ Zveli <strong>qarTuli</strong> cixe-simagre taoSi, amJamindeli<br />

TurqeTis respublikis teritoriaze, qalaq olTus (olTisis)<br />

samxreTiT, mdinare olTisiswylis marcxena napirze. mdebareobda<br />

basianidan olTisisaken momaval gzaze.<br />

qalaqi zanjani _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdilodasavleT<br />

nawilSi, qalaqebs _ mianesa da yazvins Soris. mdebareobda<br />

iranidan kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo gilanis provinciis erT-erTi centri.<br />

qalaqi Tavrizi _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdilodasavleT<br />

nawilSi, qalaqebs _ marandsa da mianes Soris. mdebareobda<br />

iranidan kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo iranis azerbaijanis umniSvnelovanesi saqalaqo centri.<br />

TeTriwyali (igive aRsu) _ mdinare Tanamedrove azerbaijanis<br />

centralur nawilSi, qalaq Semaxas dasavleTiT, mtkvris marcxena<br />

Senakadi. Sua saukuneebSi erTmaneTisagan mijnavda Saqisa da Sirvanis<br />

provinciebs. XII-XIII saukuneebSi TeTrwyalze gadioda saqarTvelos<br />

saxelmwifos aRmosavleTi sazRvari.<br />

cixe-qalaqi Tmogvi _ istoriuli cixe-qalaqi javaxeTSi, aspinZis<br />

raionis sofel TmogvTan, mdinare mtkvris marcxena napirze. mdebareobda<br />

wina aziidan saqarTvelosaken momaval did savaWro-saqaravno<br />

magistralze.<br />

iranis azerbaijani _ msxvili politikuri erTeuli iranis azerbaijanis,<br />

CrdiloeT iranisa da samxreT kavkasiis teritoriaze XII-XIII<br />

saukuneebSi. misi centri iyo qalaqi naxiCevani. marTavdnen aTabagebi<br />

ildeRizianTa dinastiidan. saqarTvelos mimarT atarebda agresiul<br />

saxelmwifo politikas.<br />

isnis sasaxle _ erT-erTi samefo rezidencia Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. mdebareobda TbilisSi, mdinare mtkvris marcxena kldovan<br />

napirze, amJamindeli metexis yovladwmida RmrTismSoblis eklesiis<br />

midamoebSi.<br />

kaeni _ istoriuli provincia somxeTis respublikis Crdilo-dasavleT<br />

nawilSi, mdinare aRstevis zemo welze. misi centri iyo kaenis cixe.<br />

kaiwoni _ istoriuli provincia somxeTis respublikis CrdilodasavleT<br />

nawilSi, mdinare debedas marjvena napirze. misi centri iyo<br />

kaiwonis cixe.<br />

karnifori _ Zveli somxuri provincia amJamindeli TurqeTis<br />

respublikis qalaq yarsis samxreT-dasavleTiT.<br />

karnuqalaqi (igive arzurumi) saamiro _ Turq-selCukTa erT-erTi<br />

politikuri gaerTianeba XII-XIII saukuneebSi, TurqeTis respublikis<br />

37


Crdilo-aRmosavleT nawilSi, mdinareebis _ evfratisa da araqsis<br />

saTaveebTan. misi centri iyo karnuqalaqi (arzurumi).<br />

lore _ Zveli <strong>qarTuli</strong> provincia amJamindeli somxeTis respublikis<br />

teritoriaze, mis CrdiloeT nawilSi, mdinare debedas zemo welze. misi<br />

centri iyo cixe-qalaqi lore.<br />

mandaturTuxucesi _ sapolicio uwyebis xelmZRvaneli, ministri anu<br />

veziri Sua saukuneebis saqarTveloSi. ganagebda sapolicioadministraciuli<br />

moxeleebis _ mandaturebisagan dakompleqtebul<br />

uwyebas. evaleboda wesrigis dacva samefo karze. mefis mgzavrobis dros<br />

asrulebda ceremonmaisteris rols. misi samoxeleo niSani iyo oqros<br />

joxi _ e. w. `samandaturo argani~. Sedioda vezirTa pirvel sameulSi<br />

aTabagsa da amirspasalarTan erTad.<br />

qalaqi marandi _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdilodasavleT<br />

nawilSi, qalaqebs _ juRasa da Tavrizs Soris. mdebareobda<br />

iranidan kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo iranis azerbaijanis erT-erTi centri.<br />

meliqi _ naxevraddamoukidebeli politikuri erTeulis mmarTveli Sua<br />

saukuneebis maxlobel aRmosavleTSi.<br />

meWurWleTuxucesi _ saxelmwifo xazinis mTavari gamge, ministri anu<br />

veziri Sua saukuneebis saqarTveloSi. mas eqvemdebareboda xazinis<br />

moxeleebis _ meWurWleebisagan dakompleqtebuli uwyeba. ganagebda<br />

saWurWles anu xazinas, sadac inaxeboda saxelmwifos kuTvnili fuli da<br />

yoveldRiurad saxarjo qoneba. hyavda nacvali anu moadgile.<br />

meWurWleTuxucess emorCilebodnen qalaqebi, qalaqis amirebi da vaWrebi.<br />

Sedioda `orTa vazirTa~ jgufSi msaxurTuxucesTan erTad.<br />

qalaqi miane _ istoriuli qalaqi iranis respublikis Crdilo-dasavleT<br />

nawilSi, qalaqebs _ Tavrizsa da zanjans Soris. mdebareobda iranidan<br />

kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze. iyo iranis<br />

azerbaijanis erT-erTi centri.<br />

mwignobarTuxuces-Wyondideli _ pirveli ministri anu veziri Sua<br />

saukuneebis saqarTveloSi. iyo sasuliero piri da saero Tanamdebobis<br />

garda, flobda maRali rangis sasuliero wodebas _ Wyondidis,<br />

iSviaTad, bediis an alaverdis episkoposobas. mis gareSe ar wydeboda<br />

saxelmwifosaTvis mniSvnelovani arc erTi sakiTxi, arc samxedro, arc<br />

sagareo-politikuri da arc raime sxva xasiaTisa. iyo upirvelesi<br />

mrCeveli da mzrdeli, `mama mefisa~. xelmZRvanelobda marTlmsajulebis<br />

umTavres organos – `saajo kars~.<br />

msaxurTuxucesi _ samefo karis maRali Tanamdebobis piri, ministri anu<br />

veziri Sua saukuneebis saqarTveloSi. ganagebda samefo karze moqmed<br />

uwyebebs: salaros anu ganZTsacavs da sawols anu mefis mosasvenebel<br />

gansakuTrebul dawesebulebas. evaleboda `mefis Sekazmva~. mas<br />

eqvemdebarebodnen `mefis msaxurebi~: molareTuxucesi, mesawoleTuxucesi,<br />

38


fareSTuxucesi, mexileTuxucesi da sxva. Sedioda `orTa vazirTa~<br />

jgufSi meWurWleTuxucesTan erTad.<br />

naWarmagevis sasaxle _ erT-erTi samefo rezidencia Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. mdebareobda qarTlSi, axlandeli goris raionis<br />

teritoriaze, sofel karaleTis adgilas.<br />

naxiCevani _ Zveli somxuri provincia amJamindeli azerbaijanis<br />

naxiCevanis avtonomiuri respublikis teritoriaze. misi centri iyo<br />

qalaqi naxiCevani.<br />

niali _ vrceli veli javaxeTSi, aspinZis raionis sofel Tmogvis<br />

samxreTiT, mdinare mtkvris marcxena napirze.<br />

nikofsia _ istoriuli cixe-qalaqi amJamindeli ruseTis federaciis<br />

teritoriaze, qalaq tuafses Crdilo-dasavleTiT, Savi zRvis CrdiloaRmosavleT<br />

sanapiroze. XII saukunis II naxevarSi nikofsiasTan gadioda<br />

saqarTvelos saxelmwifos ukiduresi Crdilo-dasavleTi sazRvari.<br />

cixe-qalaqi oZrxe _ istoriuli cixe-qalaqi samcxeSi, adigenis raionis<br />

daba abasTumnis maxloblad, mdinare oZrxiswylis marjvena napirze.<br />

mdebareobda samxreT saqarTvelodan dasavleT saqarTvelosaken mimaval<br />

did savaWro-saqaravno magistralze.<br />

palakacio _ Zveli <strong>qarTuli</strong> provincia amJamindeli TurqeTis<br />

respublikis Crdilo-dasavleT nawilSi, celis (igive Crdilis,<br />

Cildiris) tbis midamoebSi. aq idga cnobili cixe-simagreebi: qajiscixe,<br />

TeTrcixe da sxva.<br />

rani _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis respublikis<br />

teritoriaze, mis samxreT-dasavleT nawilSi, mdinare mtkvris marjvena<br />

napirze, mdinareebs _ debedasa da araqss Soris. misi umTavresi centri<br />

iyo qalaqi ganZa.<br />

rumi _ Turq-selCukTa msxvili politikuri gaerTianeba XI-XIV<br />

saukuneebSi, TurqeTis respublikis centralur da aRmosavleT<br />

raionebSi. misi centri iyo qalaqi konia. aqtiurad monawileobda<br />

jvarosanTa winaaRmdeg warmoebul omebSi.<br />

sivnieTi _ Zveli albanuri provincia amJamindeli somxeTis respublikis<br />

teritoriaze, mdinare araqsis marcxena napirze, axlendeli azerbaijanis<br />

mTiani yarabaRisa da naxiCevanis avtonomiur respublikebs Soris.<br />

qalaqi sparsi-bazari _ istoriuli qalaqi amJamindeli azerbaijanis<br />

naxiCevanis avtonomiuri respublikis samxreT-dasavleT nawilSi, qalaq<br />

naxiCevanis aRmosavleTiT. mdebareobda mdinare araqsis marcxena napirze<br />

gamavali da saqarTvelosaken momavali gzebis gasayarze. iyo naxiCevanis<br />

provinciis erT-erTi centri.<br />

taoskaris cixe _ Zveli <strong>qarTuli</strong> cixe-simagre taoSi, amJamindeli<br />

TurqeTis respublikis teritoriaze, qalaq olTus (olTisis)<br />

CrdiloeTiT, mdinare olTisiswylis marjvena napirze. mdebareobda<br />

39


koladan da bana-olTisis raionidan TorTumiswylisa da Woroxis<br />

xeobisaken mimaval gzaze.<br />

qveSis cixe _ istoriuli cixe-simagre qvemo qarTlSi, bolnisis raionis<br />

sofel qveSis ganapiras, mdinare maSaveras marcxena napirze. mdebareobda<br />

istoriul qalaq samSvildidan lore-taSirisa da zurtaketjavaxeTisaken<br />

mimavali gzebis gasayarze.<br />

yabala _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis<br />

respublikis Crdilo-dasavleT nawilSi, mdinare mtkvris marcxena<br />

napirze. misi centri iyo qalaqi yabala, albaneTis erT-erTi dedaqalaqi<br />

Sua saukuneebSi.<br />

qalaqi yazvini _ istoriuli qalaqi iranis respublikis CrdilodasavleT<br />

nawilSi, qalaqebs _ zanjansa da Teirans Soris. mdebareobda<br />

iranidan kavkasiisaken momaval msxvil savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo Sua saukuneebis iranis erT-erTi dedaqalaqi.<br />

yaryari _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis mTiani<br />

yarabaRis avtonomiuri respublikis samxreT nawilSi.<br />

cixe-qalaqi Samqori _ Zveli albanuri cixe-qalaqi amJamindeli<br />

azerbaijanis respublikis teritoriaze, qalaq ganjis CrdilodasavleTiT.<br />

mdebareobda iranidan saqarTvelosaken momaval did savaWrosaqaravno<br />

magistralze. iyo ranis provinciis dasavleTi raionebis<br />

centri.<br />

Saqi _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis respublikis<br />

Crdilo-dasavleT nawilSi, mdinare mtkvris marcxena napirze. misi<br />

centri iyo qalaqi Saqi.<br />

Siraki _ Zveli somxuri provincia amJamindeli TurqeTisa da somxeTis<br />

respublikebis teritoriaze, am saxelmwifoebs Soris sazRvrad<br />

dadebuli mdinare arfaCais xeobaSi. misi centri iyo qalaqi anisi.<br />

Sirvani _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis<br />

respublikis teritoriaze, aRmosavleT nawilSi, kaspiis zRvis dasavleT<br />

sanapiroze. misi centri iyo qalaqi Semaxa.<br />

CuxCarxi _ samxedro uwyebis maRali moxele Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi. iyo mefis piradi dacvis ufrosi. mudmivad Tan axlda<br />

gvirgvinosans mgzavrobisas da win uZRvoda mas. valdebuli iyo,<br />

daeTvalierebina is adgilebi, sadac <strong>mefe</strong> unda misuliyo da ezruna mis<br />

usafrTxoebaze. saistorio wyaroebSi xSirad ixsenieba vezirTa gverdiT.<br />

cxumi _ istoriuli provincia dasavleT saqarTveloSi. misi centri iyo<br />

qalaqi cxumi, amJamindeli _ soxumi. VIII-XIV saukuneebSi moicavda<br />

teritorias Tanamedrove axali aTonidan aRmosavleTiT, vidre mdinare<br />

kodoramde. amave VIII-XIV saukuneebSi aq moqmedebda afxazeTis<br />

saerisTavos aRmosavleTiT mdebare samxedro-administraciuli erTeuli<br />

_ cxumis saerisTavo.<br />

xaraja _ dapyrobil xalxebze dakisrebuli gadasaxadi, xarki.<br />

40


xaCeni _ Zveli albanuri provincia amJamindeli azerbaijanis<br />

respublikis mTiani yarabaRis avtonomiuri respublikis CrdiloeT da<br />

centralur nawilSi. misi centri iyo xaCenis cixe.<br />

xlaTi _ Turq-selCukTa msxvili politikuri gaerTianeba XII-XIII<br />

saukuneebSi, amJamindeli TurqeTis respublikis aRmosavleT nawilSi,<br />

vanis tbis Crdilo-dasavleTiT. misi centri iyo qalaqi xlaTi.<br />

marTavdnen sulTnebi Sah-armenTa dinastiidan. imyofeboda vasalur<br />

damokidebulebaSi iranis azerbaijanis ildeRizianTa saxelmwifosTan.<br />

saqarTvelos mimarT atarebda agresiul saxelmwifo politikas.<br />

qalaqi juRa _ istoriuli qalaqi azerbaijanis naxiCevanis avtonomiuri<br />

respublikis teritoriaze, qalaq naxiCevanis samxreT-aRmosavleTiT,<br />

mdinare araqsis marcxena napirze. mdebareobda araqsis marcxena da<br />

marjvena napiris damakavSirebel msxvil-savaWro-saqaravno magistralze.<br />

iyo naxiCevanis provinciis erT-erTi centri.<br />

41


gamoyenebuli literatura wyaroebi:<br />

• i. anTelava, saqarTvelos centraluri da adgilobrivi mmarTveloba<br />

XI-XIII ss., Tb., 1983.<br />

• S. badriZe, saSinao politikuri viTareba <strong>Tamaris</strong> mefobaSi, wgn.:<br />

saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. III, Tb., 1979.<br />

• basili ezosmoZRvari, cxovreba <strong>mefe</strong>T-mefisa <strong>Tamaris</strong>i, qarTlis<br />

cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnawerebis mixedviT s.<br />

yauxCiSvilis mier, t. II, Tb., 1959.<br />

• m. baxtaZe, erisTavobis instituti saqarTveloSi, Tb., 2003.<br />

• m. berZeniSvili, saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebi XIII saukunis<br />

damdegs, kreb.: saqarTvelo rusTavelis xanaSi, Tb., 1966.<br />

• vardan arevelci, msoflio istoria, Zveli somxuridan Targmnes nodar<br />

SoSiaSvilma da eka kvaWantiraZem, Sesavali, komentarebi da saZiebeli<br />

daurTo eka kvaWantiraZem, Tb., 2002.<br />

• Tamar mefis droindeli matiane (`cxovreba <strong>mefe</strong>T-mefisa <strong>Tamaris</strong>a~),<br />

teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da saZiebeli daurTo m.<br />

qadagiZem, Tb., 2001.<br />

• istoriani da azmani SaravandedTani, qarTlis cxovreba, teqsti<br />

dadgenili yvela ZiriTadi xelnawerebis mixedviT s. yauxCiSvilis mier,<br />

t. II, Tb., 1959.<br />

• S. mesxia, saSinao politikuri viTareba da samoxeleo wyoba XII<br />

saukunis saqarTveloSi, Tb., 1979.<br />

• r. metreveli, <strong>mefe</strong> Tamari, Tb., 1991.<br />

• miqael panaretosi, trapizonis qronika, berZnuli teqsti <strong>qarTuli</strong><br />

TargmniT, Sesavali weriliT, SeniSvnebiTa da saZiebliT gamosca al.<br />

gamyreliZem, kreb.: masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis,<br />

nakv.: 33, Tb., 1960.<br />

• g. oTxmezuri, XII-XIII saukuneebis mijnis <strong>qarTuli</strong> lapidaruli<br />

warwerebi, rogorc saistorio wyaro, Tb., 1981.<br />

• b. silagaZe, XII-XIII ss. saqarTvelos istoriis zogierTi sakiTxi ibn<br />

al-asiris cnobaTa Suqze, kreb.: saqarTvelo rusTavelis xanaSi, Tb.,<br />

1966.<br />

• j. stefnaZe, saqarTvelo XII s. da XIII s-is pirvel meoTxedSi, Tb.,<br />

1985.<br />

• <strong>qarTuli</strong> istoriuli sabuTebi, t. I, XI-XIII ss. Seadgines da<br />

gamosacemad moamzades T. enuqiZem, v. silogavam, n. SoSiaSvilma, Tb.,<br />

1984.<br />

• iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, t. II, Tb., 1983.<br />

• g. jafariZe, saqarTvelo da maxlobeli aRmosavleTis islamuri samyaro<br />

XII-XIII s-is pirvel mesamedSi, Tb., 1995.<br />

42

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!