11.11.2014 Views

polkovniki daviT maRlakeliZe erekle meoris samxedro xelovneba ...

polkovniki daviT maRlakeliZe erekle meoris samxedro xelovneba ...

polkovniki daviT maRlakeliZe erekle meoris samxedro xelovneba ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli<br />

Stabis, wvrTnebisa da <strong>samxedro</strong> ganaTlebis<br />

sardlobis Tavdacvis erovnuli akademia<br />

<strong>polkovniki</strong> <strong>daviT</strong> <strong>maRlakeliZe</strong><br />

<strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong><br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

istoriis doqtoris (Ph.D.) akademiuri xarisxis mosapoveblad<br />

d i s e r t a c i a<br />

samecniero xelmZRvanelebi: istoriis mecnierebaTa doqtori,<br />

profesori elver kupataZe<br />

istoriis mecnierebaTa doqtori,<br />

profesori Tedo dundua<br />

Tbilisi<br />

2010<br />

2


S e s a v a l i<br />

saqarTvelos mravalsaukunovani istoriis manZilze uxdeboda<br />

sabrZolo moqmedebebis warmarTva TviTmyofadobis SenarCunebisaTvis.<br />

mtris gamudmebul Tavdasxmebs ganapirobebda saqarTvelos<br />

geopolitikuri mdgomareoba da mis irgvliv myofi saxelmwifoTa<br />

strategia, rac miznad isaxavda saqarTveloze zewolas da amiT kavkasiis<br />

regionis dauflebas (interesi gamowveuli iyo saerTaSoriso<br />

mniSvnelobis ,,abreSumis didi gziT~ da saqarTvelos bunebrivgeografiuli<br />

pirobebiT). aRniSnuli problema yovelTvis aqtualuri iyo<br />

saqarTvelos mTeli istoriis manZilze da dResac pirvelxarisxovani<br />

mniSvneloba eniWeba. es dausrulebeli politikuri procesebi Sesabamis<br />

asaxvas poulobda <strong>samxedro</strong> dapirispirebebSi. aRniSnul brZolebSi<br />

warmatebis mosapoveblad mniSvnelovani wvlili miuZRviT im mebrZolebs,<br />

romlebic, TavianTi simamaciT, individualuri sabrZolo xelovnebis<br />

ileTebis codniT da taqtikur moqmedebaTa elementebis gonivruli<br />

gamoyenebiT, mravalricxovan mowinaaRmdegesTan imarjvebdnen. aseTi<br />

magaliTebi mravladaa Semonaxuli istoriul wyaroebsa da<br />

istoriografiaSi. ra Tqma unda, iyo damarcxebebic sxvadasxva mizezTa<br />

gamo, magram qarTvelTa brZolas gadarCenisTvis sistematiuri xasiaTi<br />

hqonda.<br />

epoqebis mixedviT sazogadoebriv-ekonomikuri procesebis<br />

ganviTarebis Sesabamisad viTardeboda sabrZolo iaraRisa da TavdacviTi<br />

saSualebebis warmoeba, safortifikacio nagebobebis mSeneblobebi.<br />

yovelivem zegavlena iqonia brZolebis warmarTvis formebsa da<br />

meTodebze. aqedan gamomdinare, ufro daxvewili da srulyofili xdeboda<br />

<strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>, razec misi ganmarteba miuTiTebs: <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis istoria <strong>samxedro</strong> istoriis Semadgeneli nawilia. is ikvlevs<br />

SeiaraRebuli brZolis warmoqmnisa da warmarTvis formebisa da xerxebis<br />

ganviTarebas. igi ganazogadebs warsuli omebis gamocdilebas, gviCvenebs<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis ganviTarebis process da amJRavnebs mis<br />

3


kanonzomierebebs, riTac xels uwyobs Tanamedove <strong>samxedro</strong> Teoriis<br />

ganviTarebas (155, 301).<br />

imis gamo, rom qarTveli xalxi Tvisi arsebobis istoriis manZilze,<br />

sxvadasxva juris dampyrobTa winaaRmdeg gamudmebiT brZolebs<br />

awarmoebda da mSvidobianobis periodebi Zalze xanmokle iyo, amitom<br />

Cveni samSoblos istoria faqtiurad ,,omebis istoriaa~, rogorc amas<br />

samarTlianad aRniSnaven mecnier-istorikosebi.<br />

qarTl-kaxeTis saxelovani mefis, <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

warmoCena, mravalsaukunovani <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriis Seswavlis<br />

TvalsazrisiT, <strong>samxedro</strong>-patriotuli kuTxiT, aqtualuri da saintereso<br />

sakiTxia.<br />

<strong>erekle</strong> II, 15 wlis asakidan moyolebuli, sicocxlis bolomde<br />

mravalricxovan mowinaaRmdeges ebrZoda. igi ara mxolod mamaci da<br />

uSiSari meomari, aramed qarTl-kaxeTis samefos brwyinvale<br />

mxedarTmTavari iyo.<br />

<strong>erekle</strong> II-m qveynisaTvis saWiro da metad sasargeblo <strong>samxedro</strong><br />

reformebi ganaxorciela. mefis saxelTanaa dakavSirebuli mudmivi jaris<br />

msgavsi SeiaraRebuli organizaciis, e.w. `morige jaris~ Seqmna,<br />

sadroSoTa sistemis (imdroindeli <strong>samxedro</strong> olqebis. Tumca olqi<br />

gacilebiT bevrad met farTobs moicavs vidre sadroSo iyo)<br />

organizaciis srulyofa, zarbaznebis Camomsxmeli, Tof-iaraRis<br />

damamzadebeli qarxnebis gaxsna, sazarbazne Wurvebisa da tyvia-wamlis<br />

warmoeba, axali cixe-simagreebis mSenebloba, Zvelebis SekeTeba, <strong>samxedro</strong><br />

dazvervis sistemis organizeba, sayaraulo samsaxuris masStabebis<br />

gafarToeba da srulyofa. agreTve mTeli rigi sxva sakiTxebis gadaWra,<br />

romlebmac saboloo jamSi mniSvnelovnad Seuwyves xeli qarTl-kaxeTis<br />

samefos Tavdacvisunarianobis ganmtkicebas da gareSe mtrebis masobrivi<br />

Tavdasxmebis warmatebiT mogeriebasa da damarcxebas.<br />

<strong>erekle</strong> II yovel Rones xmarobda, raTa saxelmwifoSi, daenerga is<br />

siaxleebi da miRwevebi, rasac im droisaTvis adgili hqonda ruseTsa da<br />

evropis sxva saxelmwifoebSi. amitom <strong>samxedro</strong> saqmis specialistebs,<br />

rogorc ucxoelebs, ise qarTvelebs (romlebsac saTanado codna da<br />

4


gamocdileba gaaCndaT ruseTis jarSi samsaxurisa) TavisTan iwvevda da<br />

xelsayrel pirobebs uqmnida muSaobisaTvis.<br />

igi ara marto gamoCenili saxelmwifo moRvawe iyo, aramed Tavis<br />

epoqis didi mxedarTmTavaric, romelic gaizarda qarTuli <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis tradiciebze. misi, rogorc brwyinvale sardlis,<br />

CamoyalibebaSi garkveuli roli Seasrula <strong>samxedro</strong> laSqrobebSi<br />

SeZenilma sabrZolo gamocdilebam, evropuli da aziuri qveynebis<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis gacnobam.<br />

mefe <strong>erekle</strong>m sruliad samarTlianad daimkvidra saxeli iseTi<br />

saxelovani mefeebisa da mxedarTmTavrebis gverdiT, rogoric iyvnen:<br />

farnavazi, vaxtang gorgasali, <strong>daviT</strong> aRmaSenebeli, giorgi saakaZe da<br />

sxvebi.<br />

<strong>erekle</strong> II-m didi da mcire masStabis 100-ze meti brZola gadaixada,<br />

romelTagan umravlesoba misi brwyinvale gamarjvebiT damTavrda. XVIII<br />

saukunis II naxevarSi misi saxeli ganTqmuli iyo rogorc aRmosavleTSi,<br />

ise dasavleTSi.<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis principebis gamoyenebiT <strong>erekle</strong> mefem mravali<br />

brZola STambeWdavi gamarjvebiT daasrula. am brZolebis analizi<br />

cxadyofs, rom igi brwyinvale <strong>samxedro</strong> taqtikosi iyo, romlis saxelTan<br />

samarTlianadaa dakavSirebuli qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

ganviTareba XVIII saukunis II naxevarSi.<br />

miuxedavad mefe <strong>erekle</strong> II-is didi sabrZolo damsaxurebisa, dRemde<br />

misi <strong>samxedro</strong> xelovnebis Sesaxeb erTiani mecnieruli gamokvleva ar<br />

arsebobs, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT zogierTi mkvlevaris naSromebs,<br />

romlebSic <strong>erekle</strong> II-is sardlobiT Catarebuli esa Tu is brZola<br />

umTavresad ganxilulia <strong>samxedro</strong> istoriis kuTxiT. kerZod,<br />

al. gorgaZes, iv. SaiSmelaSvilsa da a. klimiaSvils srulyofilad ar<br />

aqvT Seswavlili <strong>erekle</strong> II-is mier gatarebuli <strong>samxedro</strong> reformebi,<br />

principebi da brZolebis taqtikuri formebi. Cvens istoriografiaSi am<br />

naklis arseboba mniSvnelovnad zrdis winamdebare sakvlevi Temis<br />

aqtualobas. sadoqtoro disertacia swored am naklis Sevsebis cdas<br />

warmoadgens.<br />

5


sadisertacio naSromis miznad davisaxeT, kompleqsurad Segveswavla<br />

XVIII saukunis me-2 naxevarSi mefe <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong>-politikuri<br />

moRvaweoba, gansakuTrebiT ki misi <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>, warmogveCina da<br />

konkretulad gagveSuqebina Semdegi problemuri sakiTxebi:<br />

1. <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong>-reformatoruli moRvaweoba (RonisZiebani<br />

SeiaraRebis, sabrZolo masalebis sawarmoeblad da sainJinro-TavdacviTi<br />

nagebobebis mosawyobad; SeiaraRebuli organizaciis (morige jaris)<br />

Seqmna; <strong>samxedro</strong> dazvervisa da sayaraulo (saguSago) samsaxuris<br />

organizeba);<br />

2. <strong>erekle</strong> II-is umniSvnelovanesi brZolebi: yarabaRSi, yirbulaxSi,<br />

mWadijvrisa da yvarlis cixeebTan, aspinZis brZola;<br />

3. <strong>erekle</strong> mefis roli XVIII saukunis meore naxevris qarTuli<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis ganviTarebaSi, evropisa da aziis qveynebSi <strong>samxedro</strong><br />

strategiasa da taqtikaSi momxdari cvlilebebis fonze.<br />

pirvelad Cvens sadisertacio naSromSi axleburad, Seswavlilia<br />

<strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> moRvaweobis periodSi (1735 – 1795 ww.), mis mier<br />

Setanili wvlili qarTul <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>Si. gansakuTrebiT<br />

yuradReba gamaxvilebulia am saxelovani mefis mier gamarjvebiT<br />

damTavrebul mniSvnelovan brZolebze, maTi analizis safuZvelze<br />

Seswavlili da warmoCenilia taqtikuri moqmedebebis Semadgeneli<br />

elementebi, romelTa unariani gamoyenebiT brwyinvale gamarjvebebi iqna<br />

mopovebuli. Seswavlili iqna im brZanebebisa da gankargulebebis<br />

punqtebi, romlebic TavianTi SinaarsiT Tanamedrove sabrZolo<br />

(sabrZolo brZanebebi, gankargulebebi, direqtivebi) dokumentebs<br />

miesadageba.<br />

sadisertacio naSromze muSaobisas kritikulad SeviswavleT<br />

sakvlevi problemis irgvliv arsebuli masalebi, dokumentebi da<br />

literatura. Cvens mier pirvelad iqna SemuSavebuli da mecnierulad<br />

dasabuTebuli <strong>erekle</strong> II-is droindeli sadazvervo sistemis organizebis,<br />

SeiaraRebuli Zalebis struqtura da sabrZolo moqmedebis sqemebi.<br />

sadisertacio naSromSi siaxles warmoadgens brZolis procesis<br />

maTematikuri modelirebis meTodebis gamoyeneba (lanCesteris<br />

6


gantolebebi), romlis realizacia ganxorcielda kompiuterSi. misi<br />

saSualebiT davadgineT uSualod brZolebSi monawile dapirispirebul<br />

mxareTa raodenoba, danakargebi da sxva. Cven ar SeudgebiT maT analizs,<br />

avRniSnavT mxolod imas, Tu ris saSualebas gvaZleven isini.<br />

Tu or mowinaaRmdege mxares gaaCnia raime sabrZolo saSualebebi<br />

(cecxlsasroli iaraRi an sxva SeiaraReba), brZolis mimdinareobisas<br />

xdeba am erTeulebis raodenobrivi cvlilebebi _ realurad kleba.<br />

gantolebebi gvaZleven saSualebas aRiweros Tu rogori kanonzomierebiT<br />

xdeba am erTeulTa kleba.<br />

vTqvaT erT mxares hyavs 100 erTeuli, meores 120, maTi kleba<br />

SeiZleba xdebodes sxvadasxva kanonzomierebiT. magaliTad ase:<br />

#<br />

# mxareebis sabrZolo erTeulebis raodenoba sxvadasxva etapze<br />

sawyis etapze T 1 droSi T 2 droSi T 3 droSi T 4 droSi T 5 droSi<br />

1 100 99. 77 99. 54 99. 31 99. 09 98. 87<br />

2 120 119 118 117 116. 01 115. 02<br />

an sxva wesiT. am mimdevrobidan bevri daskvnis gakeTeba xerxdeba,<br />

xolo TviT masze gavlenas axdens sxvadasxva garemoeba. yovelive amis<br />

aRwera xdeba xsenebuli gantolebebiT. amiT SegviZlia viangariSoT<br />

ramdeni erTeuli darCeba erT mxares, rodesac meore mxare (pirobiTad<br />

susti) srulad ganadgurdeba an ganadgurdeba misi es Tu is nawili.<br />

amrigad, Tu viciT mxareTa Zalebis raodenobebi da maTi Tvisebrivi<br />

maxasiaTeblebi, am gantolebebis saSualebiT SegviZlia aRvadginoT<br />

realobasTan maqsimalurad miaxloebuli suraTi mimdinare procesisa.<br />

Tumca am dros warmoiqmneba bevri sirTule. aRvniSnavT zogierT maTgans,<br />

romelic CvenTvis arsebiTia.<br />

brZola rTuli procesia, romlis mimdinareobisas zemoaRniSnuli<br />

,,garemoebani~ xSirad icvlebian. zogjer brZolis procesSi CaerTvebian<br />

damatebiTi Zalebi, zogjer Seicvleba mebrZolTa brZolisunarianoba,<br />

zogjer procesSi aRiniSneba garkveuli pauza, da a.S. es cvlilebebi<br />

7


iwveven gantolebebSi Semavali e.w. parametrebis cvlilebebs, aRniSnuli<br />

garemoebaTa gamo am gantolebebis erTiani amoxsna aRar xerxdeba. amitom<br />

aseT SemTxvevaSi viqceviT Semdegnairad: mTel process davyofT<br />

ramdenime etapad. TiToeuli etapis SigniT parametrebi ar icvlebian da<br />

amitom advilia Sedegebis gaangariSeba, mag:Yyirbulaxis brZolis<br />

raodenobrivi analizi, (danarTi #2, 163). Semdeg etapze miiReba axali<br />

sawyisi pirobebi da kvlav movaxdenT gaTvlebis Catarebas, da a.S., magram<br />

kvlav warmoiSoba axali siZneleebi. rogor Seicvlebian parametrebi?, Tu<br />

brZolisas iqneba pauza, ramden xans gastans is? da sxva.<br />

am SemTxvevaSi vsargeblobT kompiuteris SesaZleblobebiT da<br />

gaTvlebs vatarebT sxvadasxva variantebiT. miRebul Sedegebs vadarebT<br />

sakontrolo ricxvebs, romelsac cnobili istoriuli monacemebidan<br />

viRebT. Tu damTxveva moxdeba, Cvens mier miRebuli varianti, romelmac<br />

dadebiTi Sedegi mogvca, Semdgomi kvlevis safuZvlad daideba. rig<br />

SemTxvevaSi erTi aseTi monacemic ki Zvirfas samsaxurs gviwevs.<br />

samwuxarod, aris SemTxvevebi, rodesac absoluturad aranairi ricxvi ar<br />

mogvepoveba. aseT SemTxvevaSi miRebuli Sedegebis analizi xdeba<br />

eqspertuli Sefasebis meTodiT. saxelmZRvaneloSi ,,marTvelobiTi<br />

gadawyvetilebis miRebis Teoria da praqtika~, eqspertuli Sefasebis<br />

meTodi ganmartebulia Semdegnairad: ,,eqspertuli Sefasebis meTodi<br />

gulisxmobs problemis eqspertuli analizis CatarebiT raodenobriv<br />

Sefasebas da eqspertiziT miRebuli Sedegebis damuSavebas~ (166, 254).<br />

aq Cven TviT es gantolebebi da miTumetes misi amoxsnebi Segnebulad<br />

ar mogvyavs, gvindoda mxolod maTi arsi da SesaZleblobebi<br />

warmogveCina.<br />

bolos ki naCvenebia XVIII saukuneSi evropis, aziis da saqarTvelos<br />

<strong>samxedro</strong> strategiisa da taqtikis SedarebiTi analizi. aseve <strong>erekle</strong> II-is<br />

sabrZolo damsaxureba da mis mier Setanili mniSvnelovani wvlili<br />

qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis ganviTarebaSi.<br />

sadisertacio naSromi da masSi warmodgenili kvleva-Ziebis Sedegebi<br />

SeiZleba gamoyenebul iqnes: d. aRmaSeneblis saxelobis Tavdacvis<br />

erovnuli akademiis msmenelebTan, agreTve, Zalovani uwyebebis profilis<br />

8


saswavleblebSi saqarTvelos omebisa da <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriis<br />

swavlebisas, umaRlesi saswavleblebis humanitarul fakultetebze,<br />

saqarTvelos istoriis kursis kiTxvisas; brZolis procesis maTematikuri<br />

modelirebis nimuSi qmnis baziss am mimarTulebiT momavali kvlevebis<br />

ganviTarebisaTvis.<br />

naSromis qronologiuri CarCo, 1735-1795 wlebs, <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong><br />

cxovrebisa da moRvaweobis periods moicavs. qveda mijnad aviReT<br />

<strong>erekle</strong>s xelmZRvanelobiT Catarebuli pirveli brZola, xolo zeda<br />

mijnad _ 1795 weli, radgan mefe _ sardali sicocxlis bolomde ibrZoda<br />

da eweoda <strong>samxedro</strong> moRvaweobas.<br />

naSromis meTodologiuri baza efuZneba istoriis obieqtur gagebas,<br />

faqtebisa da movlenebisadmi midgomis kritikul-analitikuri meTods,<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis principebis kvlevas da aRiarebas.<br />

ZiriTadi masalebi (sul 4 samecniero statia) gamoqveynebulia<br />

Tavdacvis erovnuli akademiis referirebul samecniero JurnalSi<br />

,,akademiis Sromebi", #2, #3.<br />

moxsenebebi disertaciis TemasTan dakavSirebiT wakiTxulia<br />

Tavdacvis erovnul akademiaSi, adiunqtebisa (aspirantebis) da samecniero<br />

xarisxis maZieblebis <strong>samxedro</strong>-samecniero konferenciebze, sxvadasxva<br />

saxelmwifoebriv mniSvnelovan TariRebTan dakavSirebiT.<br />

naSromis struqtura gansazRvrulia sadisertacio kvlevis miznebiT<br />

da amocanebiT. Sedgeba Sesavlis, literaturis mimoxilvis, sami Tavis, 10<br />

paragrafis, daskvnis, sqemebis, danarTis, gamoyenebuli literaturis<br />

CamonaTvalisa da Sinaarsisagan. saerTo moculoba Seadgens<br />

kompiuteruli teqstis 177 nabeWd gverds, sadac mocemulia: teqsti – 151<br />

gv, sadazvervo sistemis sqema - 1, SeiaraRebuli Zalebis struqtura - 1,<br />

sabrZolo moqmedebebis warmarTvis sqema - 5, sabrZolo wyobebis sqema – 4<br />

danarTi – 4 gv, damowmebuli wyaroebisa da literaturis nusxa – 10 gv,<br />

Sinaarsi – 1gv.<br />

9


wyaroebisa da literaturis mimoxilva<br />

wyaroebi _ <strong>erekle</strong> II Tavisi mravalmxrivi moRvaweobiT<br />

popularuli da gamorCeuli moRvawea ara mxolod aRmosavleT<br />

saqarTvelos _ qarTl-kaxeTis samefos, aramed mTel saqarTvelos<br />

istoriaSi. <strong>erekle</strong> mefis moRvaweobis Sesaxeb uamravi wyaro arsebobs.<br />

TavianTi xasiaTiT, SinaarsiTa da specifikurobiT es wyaroebi SeiZleba<br />

ramdenime jgufad davyoT: pirvel jgufs qarTul enaze arsebuli<br />

wyaroebi Seadgenen, meore jgufs – rusul enaze Sedgenili wyaroebi,<br />

mesames jgufs dasavleT evropuli unda mivakuTvnoT, meoTxes – somxuri,<br />

mexuTes _ Turquli da meeqvses iranul enebze arsebuli wyaroebi. ra<br />

Tqma unda, wyaroebis aseTi klasifikacia pirobiTia.<br />

pirvel jgufSi Semavali wyaroebidan, upirveles yovlisa,<br />

aRsaniSnavia mefeebis Teimuraz II-isa da <strong>erekle</strong> II-is mier gamocemuli<br />

brZanebebi, samefo darbazis dadgenilebebi, werilebi qveynis maRali<br />

saero Tu sasuliero Tanamdebobis pirebTan, mimowerebi sazRvargareTis<br />

saxelmwifoebis mefeebTan, elCebTan, sxvadasxva rangis pasuxismgebel<br />

moxeleebTan. dasaxelebuli wyaroebi inaxeba saqarTvelos centralur<br />

saxelmwifo arqivSi, xelnawerTa erovnul centrsa Dda Telavis<br />

g. CubiniSvilis saxelobis saxelmwifo eTnografiul muzeumSi.<br />

<strong>erekle</strong> II-is mefobis garkveuli periodi, vidre XVIII saukunis 50-iani<br />

wlebis Suaxnebamde sainteresod aqvs aRwerili papuna orbelians Tavis<br />

naSromSi - `ambavni qarTlisani~ (41), romelic Zvirfas cnobebs gvawvdis<br />

aRniSnul periodSi <strong>erekle</strong> mefis mravalxrivi moRvaweobis Sesaxeb.<br />

<strong>erekle</strong> mefis moRvaweobis erT-erT mniSvnelovani wyaroa oman<br />

xerxeuliZis Txzuleba _ `mefoba irakli <strong>meoris</strong>a~ (47). Txzulebis<br />

qronologiuri CarCoebia 1722-1787 wlebi. avtoris ZiriTad mizans<br />

warmoadgens <strong>erekle</strong> II-is moRvaweobis Sefaseba, rac, Tavis mxriv,<br />

uSualod aris dakavSirebuli aRniSnuli periodis qarTl-kaxeTis<br />

samefos politikuri da socialuri istoriis gadmocemasTan.<br />

dasaxelebuli pirvelwyaros erT-erT Rirsebad isic unda CaiTvalos,<br />

rom o. xerxeuliZe mis mier aRwerili istoriuli movlenebis didi<br />

nawilis TviTmxilveli da Tanamedrovea.<br />

10


pirvelwyaroebidan sayuradReboa <strong>daviT</strong>, bagrat (27) da Teimuraz (29)<br />

batoniSvilebis naSromebi, agreTve ioane batoniSvilis `kalmasoba~ (30)<br />

da `sjuldeba~ (31), aseve vaxuSti bagrationis naSromebi (33-35).<br />

<strong>erekle</strong> II-is moRvaweobis rusuli wyaroebi, romelTa mniSvnelovani<br />

nawili qarTveli mkvlevarebis (v. maWaraZe, i. cincaZe, g. paiWaZe da sxvebi)<br />

mieraa gamocemuli saTanado komentarebiT, umTavresad politikuri,<br />

diplomatiuri da <strong>samxedro</strong> sakiTxebiT aris warmodgenili. maTgan<br />

pirvel rigSi unda davasaxeloT a. cagarelis `sigelebis~ I da II tomi<br />

(51), maTSi uamravi xasiaTis cnobebia motanili, romelTa kompleqsuri<br />

Seswavla-gaanalizebis Semdeg <strong>erekle</strong> II-is mravalmxrivi moRvaweoba<br />

ufro TvalsaCinod ikveTeba. E<strong>erekle</strong> mefis <strong>samxedro</strong>-politikuri<br />

moRvaweobis Sesaxeb mniSvnelovani masalebia daculi ruseTis<br />

federaciis centralur saxelmwifo <strong>samxedro</strong>-istoriuli, sagareo<br />

politikisa da saxelmwifo sabWos arqivebsa da fondebSi, romelTa<br />

udidesi raodenoba aRniSnul problemebze momuSave mkvlevarebma, didi<br />

xania, Semoitanes samecniero brunvaSi.<br />

<strong>erekle</strong> II-is mier gatarebuli <strong>samxedro</strong>-administraciuli<br />

RonisZiebebi, romlebmac xeli Seuwyo qarTl-kaxeTis samefos<br />

Tavdacvisunarianobis amaRlebas, gadmocemulia i. doliZis naSromSi<br />

,,qarTuli samarTlis Zeglebi~ (38).<br />

kavkasiisa da kerZod, qarTl-kaxeTis axali istoriisaTvis masalebi<br />

ramdenime wignad gamosca p. butkovma (49). pirvelwyarosOTvalsazrisiT,<br />

interess iwvevs qarTveli mefeebis ruseTis xelmwifeebTan mimowera,<br />

romelic rusul enazea gamocemuli (50).<br />

qarTveli mefis - <strong>erekle</strong> II-is moRvaweobasa da warmatebebs didi<br />

interesiT adevnebda Tvals ruseTis imperia, romlis dadasturebaa XVIII<br />

s-is ruseT-saqarTvelos urTierTobis amsaxveli sabuTebi. gamoqveynebuli<br />

cnobebi <strong>erekle</strong> II-is Sesaxeb gamocemuli aqvs profesor i. cincaZes (45).<br />

dasavleT evropuli wyaroebidan yuradRebas ipyrobs germaneli<br />

mecnierisa da mogzauris giuldenStedtis mier motanili metad<br />

saintereso cnobebi XVIII saukunis qarTl-kaxeTis samefosa da, kerZod,<br />

<strong>erekle</strong> II-is moRvaweobis Sesaxeb (36,37).<br />

11


franguli wyaroebidan sainteresoa kapitan de grai de fuasa da<br />

frangi komersantis peisonelis cnobebi, romlebic, germanuli masalebis<br />

msgavsad Targmnilia qarTulad (39).<br />

evropuli cnobebi <strong>erekle</strong> II-is Sesaxeb gamoaqveyna cnobilma<br />

mecnierma, profesorma d. SveliZem, romelSic saTanado komentarebiT<br />

mocemulia ZiriTadad ,,sankt-peterburgskie vedomostSi”<br />

konstantinopolidan, smirnadan, veneciidan miRebuli cnobebi. amaTgan<br />

Tavisi mniSvnelobiT yuradRebas ipyrobs Svedi oficris gustav<br />

Fferdinand gillenramis mier Sekrebili informaciebi (132).<br />

osmaluri wyaroebidan <strong>erekle</strong> mefis moRvaweobis Sesaswavlad<br />

mniSvnelovania Turqulidan qarTul enaze Targmnili dokumentebi (44).<br />

<strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> politikuri moRvaweobis Sesaxeb sayuradRebo<br />

cnobebia somexi istorikosebis ioseb eminis, leosa da abraam erevancis<br />

naSromebSi.<br />

Cvens mier dasaxelebul sxvadasxva jgufSi klasificirebuli<br />

wyaroebi, ra Tqma unda, erTmaneTisagan gansxvavdeba TavianTi sandoobiT,<br />

SinaarsiT da moculobiT.<br />

wyaroebs ganekuTvneba agreTve rusuli da evropis qveynebis presaSi<br />

gamoqveynebuli werilebi <strong>erekle</strong> II-is moRvaweobaze, ama Tu im kuTxiT,<br />

xalxuri Tqmulebebi da zepirsityvieri gadmocemebi.<br />

istoriografia _ rogorc zemoT aRvniSneT, <strong>erekle</strong> II-is moRvaweoba<br />

metad mravalmxrivia. saqarTvelos mravalsaukunovan istoriaSi <strong>daviT</strong> IV<br />

aRmaSeneblisa da Tamar mefis Semdeg erT-erTi popularuli pirovnebaa.<br />

amitom, bunebrivia, rom am saxelmwifo moRvawisa da saxelovani<br />

mxedarTmTavris cxovrebas uamravi samecniero gamokvleva, narkvevi da<br />

sxvadasxva xasiaTis naSromi mieZRvna. maTi saerTo raodenoba ramdenime<br />

aseuls aRemateba. Cveni mizani ar aris maTi sruli analizi. Cvens mTavar<br />

amocanas <strong>erekle</strong> mefis <strong>samxedro</strong> xelovnebis Seswavla warmoadgens.<br />

aqedan gamomdinare, upiratesad im naSromebs daeTmoba yuradReba,<br />

romelSic misi <strong>samxedro</strong>-reformatoruli moRvaweoba, samefos<br />

Tavdacvisunarianobis ganmtkiceba, <strong>samxedro</strong>-diplomatiuri saqmianoba da,<br />

rac mTavaria, mis mier Catarebuli brZolebi, <strong>samxedro</strong> strategia da<br />

12


taqtikaa aRwerili.<br />

marTalia, saqarTvelos istoria, uZvelesi droidan moyolebuli,<br />

omebisa da ganuwyveteli brZolebis istoriaa, magram, samwuxarod, dRemde<br />

ar Seqmnila srulyofili <strong>samxedro</strong> istoria, miTumetes, saqarTvelos<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis istoria. Tumca am TvalsazrisiT ramdenime<br />

sayuradRebo naSromi mogvepoveba.<br />

<strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>s Seexo <strong>samxedro</strong> mecnierebis<br />

doqtori general-leitenanti, akademikosi i. jorjaZe (148), Tumca mas<br />

specialurad, dawvrilebiT ar Seuswavlia mefis mier gadaxdili<br />

brZolebi. <strong>erekle</strong> mefis brZolebis SedarebiT vrceli analizi, misi<br />

<strong>samxedro</strong> strategia da taqtika aRwerili aqvs a. gorgaZes (69), romelic<br />

<strong>erekle</strong> II-s msoflios genialur mxedarTmTavarTa kuTxiT warmogvidgens<br />

da xazgasmiT aRniSnavs mis wvlils qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

ganviTarebaSi.<br />

calkeuli brZolebis analizis safuZvelze <strong>erekle</strong> mefis <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis Sesaxeb sayuradRebo mosazrebebia gamoTqmuli general-maior<br />

i. SaiSmelaSvilis naSromSi (130).<br />

<strong>erekle</strong> II iyo Tavis drois didi sardali da <strong>samxedro</strong> moRvawe. misi<br />

xelmZRvanelobiT Catarebuli ramdenime brZola <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

nimuSs warmoadgens. amitom bunebrivia, rom mkvlevarebma specialuri<br />

naSromebi miuZRvnes <strong>erekle</strong> mefis mier gadaxdil mniSvnelovan brZolebs.<br />

am mxriv gansakuTrebiT yuradRebis centrSi moeqca aspinZis brZola,<br />

romelic Cvens mkvlevar-mecnierebs umTavresad <strong>samxedro</strong> istoriis<br />

kuTxiT aqvT gaSuqebuli. aRsaniSnavia v. maWaraZis (98), g. qiqoZis (125),<br />

z. WiWinaZis (140) da s. xositaSvilis (141) naSromebi. dasaxelebul<br />

literaturaSi <strong>samxedro</strong> xelovnebis ramdenime faqtorzea saubari, Tumca<br />

maT jerovani Sefasebebi ara aqvT micemuli. am SromebSi, maTi avtorebi<br />

zogierT sakiTxSi ar eTanxmebian erTmaneTs, magram erTsulovnad usvamen<br />

xazs <strong>erekle</strong> II-is maRal mxedarTmTavrul niWs, mis sabrZolo SemarTebas<br />

da pirad mamacobas.<br />

<strong>erekle</strong> II-is mier brwyinvale gamarjvebiT Catarebuli mWadijvris,<br />

yvarlisa da aspinZis brZolebis mokle aRwera mocemulia avtorTa<br />

13


koleqtivis mier gamocemul damxmare saxelmZRvaneloSi ,,<strong>samxedro</strong><br />

swavleba” (54).<br />

aspinZis brZolas Zalze didi rezonansi hqonda ara marto <strong>erekle</strong><br />

mefis TanamedroveTa Soris, aramed momdevno epoqaSic. <strong>samxedro</strong><br />

TvalsazrisiT, am <strong>samxedro</strong> operacias ara mxolod istorikosebma<br />

miapyres yuradReba, aramed mwerlebmac. mweralma da sazogado moRvawem<br />

i. gogebaSvilma pirvelwyaroebisa da saTanado literaturis SeswavliT,<br />

aspinZis brZolas naSromi miuZRvna (67), sadac saomar moqmedebaTa<br />

dawyebis mizezebi, misi dinamika sainteresodaa gaSuqebuli. amave sakiTxs<br />

exeba r. erisTavis naSromi (74).<br />

aspinZis omis oras wlisaTvs mieZRvna samecniero sesia, romelic<br />

i. javaxiSvilis sax. axalcixis mxareTmcodneobis muzeumisa da aspinZis<br />

mSromelTa deputatebis raisabWos aRmaskomis TaosnobiT 1970 wlis 20<br />

maiss Catarda aspinZaSi. am sesiis masalebi Tezisebis saxiT daibeWda<br />

(56).<br />

aspinZis omze, omSi monawile glexebisa da calkeuli pirebis<br />

sabrZolo gmirobis Sesaxeb, werilebi daibeWda gaz. ,,iveriasa” da<br />

,,droebaSi” (62, 63, 79, 107, 137).<br />

aspinZis brZolis Sesaxeb sagazeTo da saJurnalo statiebi<br />

gamoqveynda XIX _ XX saukuneebis qarTul presaSi (96, 99, 137, 144).<br />

aspinZis cnobil brZolas mravali leqsi da folklori mieZRvna,<br />

romelic Tavis droze presaSi gamoqveynda (95).<br />

<strong>erekle</strong> mefis sardlobiT Catarebuli da gamarjvebiT damTavrebul<br />

sxva brZolebze, rac ar unda gasakviri iyos, specialurad miZRvnili<br />

erTiani naSromebi ar arsebobs. yvarlis cixisaTvis brZolas naSromi<br />

miuZRvna T. petriaSvilma (110). masSi, pirvelwyaroebsa da samecniero<br />

literaturaze dayrdnobiT, Tanmimdevruladaa aRwerili yvarlis<br />

cnobili brZola, rac garkveulwilad avsebs Cvens istoriografiaSi<br />

arsebul xarvezs. aRsaniSnavia, rom <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> moRvaweobasa<br />

da mis mier Catarebul brZolebs zogierTma avtorma specialuri naSromi<br />

miuZRvna (69, 88, 89, 141).<br />

<strong>erekle</strong> mefis nayofieri <strong>samxedro</strong> moRvaweobidan didad<br />

14


sayuradReboa qarTuli artileriis Seqmnaze zrunva, rasac, praqtikuli<br />

TvalsazrisiT, sakmaod didi mniSvneloba qonda<br />

TavdacvisunarianobisaTvis. <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> mefobis periodSi Tofzarbaznebisa<br />

da sabrZolo masalebis warmoebis sakiTxs Tavis<br />

disertaciaSi Seexo <strong>polkovniki</strong> m. gogitiZe (68).<br />

aRmosavleT saqarTveloSi saartilerio warmoebis ganviTarebas<br />

specialuri naSromi miuZRvna mkvlevarma a. klimiaSvilma (87). amave<br />

sakiTxs saJurnalo statiebi miuZRvnes p. RvinaZem (128) da v. maWaraZem (99).<br />

omebisa da brZolebis warmatebiT sawarmoeblad didi mniSvneloba<br />

eniWeba safortifikacio nagebobebs da maT sistemebs. am TvalsazrisiT,<br />

sainteresoa cnobili mecnieris p. zaqaraias naSromebi (75).<br />

<strong>erekle</strong> mefe ara marto saxelmwifo moRvawe da brwyinvale sardali<br />

iyo, aramed SesaniSnavi diplomatic. misi mefobis xanaSi qarTl-kaxeTis<br />

samefodan ramdenime elCoba gaigzavna ruseTSi, rac specialurad<br />

Seiswavla profesorma i. cincaZem (135,136).<br />

XVIII saukunis ruseT-saqarTvelos (pirvel rigSi, qarTl-kaxeTis<br />

samefos) urTierTobis problema GRrmad da safuZvlianad Seiswavla<br />

profesorma valerian maWaraZem, romlis naSromebSi (100, 101, ) TiTqmis<br />

yvela sakiTxi srulfasovnad, maRal mecnierul donezea Seswavlili.<br />

XVIII saukunis periodis qarTl-kaxeTis samefos sagareo politikis<br />

istoriis sakiTxebi ganxiluli aqvs profesorebs g. paiWaZes (109) da<br />

i. tabaRuas (117).<br />

ruseT-amierkavkasiis sagareo urTierTobis sakiTxebi ganxiluli aqvs<br />

o. markovas (164).<br />

<strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong>-reformatoruli moRvaweoba, mis mier<br />

Catarebuli mniSvnelovani brZolebi, saxelmwifo, politikuri da<br />

diplomatiuri saqmianoba saTanadodaa gaSuqebuli saqarTvelos istoriis<br />

narkvevebis IV tomSi (112). <strong>erekle</strong> mefis mravalmxrivi moRvaweobis<br />

sakiTxebi aisaxa rogorc calkeul, ise avtorTa jgufebis mier<br />

gamocemul saqarTvelos istoriis ganmazogadebel naSromebSi (57).<br />

rogorc wina saukuneebSi, ise XVIII saukunis pirvel naxevarSi jaris<br />

15


sabrZolo gawvrTnisa da misi gamZleobis SenarCunebisaTvis mniSvnelovan<br />

rols asrulebda laSqar-nadiroba, romelmac mudmivi jaris<br />

nairsaxeobis-morige jaris Seqmnis gamo Tavis ZiriTadi funqcia dakarga.<br />

es sakiTxebi ganxilulia q. CxataraiSvilis naSromSi (132).<br />

XVIII saukunis ruseT-saqarTvelos diplomatiuri urTierTobis<br />

sakiTxebi ganxilulia e. tartaraSvilis naSromSi (119).<br />

s. qvarianis wignSi (124) yuradReba umTavresad gadatanilia ruseTsaqarTvelos<br />

urTierTobasa da misi mTavrobis politikaze<br />

saqarTveloSi, aqcenti gakeTebulia 1783 wlis traqtatze, rusuli<br />

marTva-gamgeobis damyarebasa da rusi Cinovnikebis TviTnebobaze.<br />

16


Tavi I. <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> <strong>samxedro</strong> - reformatoruli<br />

moRvaweoba.<br />

1.1. <strong>samxedro</strong>-administraciuli reformebi.<br />

XVIII s-is 60-iani wlebis dasawyisSi politikuri krizisis daZlevis<br />

Semdeg qarTl-kaxeTis samefos avtoriteti metad gazarda iranisa da<br />

ruseTis oficialurma aRiarebam. saxelmwifoSi droebiTma wesrigma<br />

gaafarTova vaWroba, xelosnoba da msubuqi mrewvelobac. ganaxlda<br />

qarTul safortifikacio nagebobaTa mSenebloba (112).<br />

Tumca, jer kidev aRniSnuli saukunis Sua wlebidan moyolebuli,<br />

<strong>erekle</strong> mefe da mis garSemo myofi moRvaweebi kargad xedavdnen, rom<br />

saqarTvelos feodaluri mmarTveloba CamorCenili iyo da axali drois<br />

moTxovnebs ver akmayofilebda. amitom <strong>erekle</strong> II da misi momxreni<br />

iZulebuli gaxdnen, ganexorcielebinaT rigi reformebi, romlebic<br />

gamoasworebda saxelmwifos imdroindel savalalo mdgomareobas,<br />

gardaqmnida samoxeleo marTvis aparats, ganamtkicebda mefis<br />

xelisuflebas da ganaviTarebda ekonomikas.<br />

Zveli mmarTvelobis gardaqmnisa da mefis xelisuflebis<br />

gaZlierebisken mimarTul erT-erT mniSvnelovan RonisZiebas<br />

warmoadgenda 1743 wels aragvisa da 1778 wels qsnis saerisTaoebis<br />

gauqmeba, romelTa mosaxleoba uSualod mefis moxeles, mouravs<br />

daeqvemdebara (112, 529). centraluri mmarTvelobis ganmtkicebis mizans<br />

emsaxureboda aseve qarTl-kaxeTis ganapira mxareebis gamgeblobaSi<br />

momxdari cvlilebebi. kerZod, 1755 wels <strong>erekle</strong>m `yazaxSi xanoba<br />

gaauqma da es qveyana samouravod aqcia, xolo 1765 wlisaTvis borCalobaidarsac<br />

mefis mouravebi ganagebdnen~ (83, 183). akademikos<br />

n. berZeniSvilis gadmocemiT, zogierTi saTavados moSla, zogis<br />

Semcireba, saglexo kanonebi, myreloba, saxelmwifo mmarTvelobis<br />

dargobrivi danawileba (<strong>samxedro</strong>, sagareo saqmeTa, sasamarTlo,<br />

mecnierebis ganviTareba) CamorCenil feodalur - Tavadur saxelmwifo<br />

wyobas veRar egueboda da pirobebs amzadebda im politikuri<br />

naxtomisaTvis, romelsac SeeZlo saqarTvelos saxelmwifoebrivi<br />

17


arseboba gaqrobisagan gadaerCina (60, 137). zemoT CamoTvlili<br />

reformebidan qarTl-kaxeTis saxelmwifos winaSe mwvaved idga mudmivi<br />

jaris Seqmnis problema. samefo karze myofi qarTveli moRvaweebi kargad<br />

xedavdnen, rom im drois saqarTveloSi aseTi jaris Seqmna SeuZlebeli<br />

iyo, radgan mefes ar gaaCnda jaris saWiro amuniciiT momaragebis<br />

saSualeba, arc Tavadebi miscemdnen mefes TavianT ymebs aseTi<br />

laSqrisaTvis.<br />

rogorc cnobilia, 1762 wlis 29 ivniss mefe <strong>erekle</strong> II-m mamis,<br />

Teimuraz II-is ruseTSi gardacvalebis Semdeg Tavi qarTl-kaxeTis mefed<br />

gamoacxada, ramac aRmosavleT saqarTvelos saerTo politikuri<br />

interesebis qveS gaerTianeba ganapiroba. mas didi mniSvneloba hqonda<br />

sagareo da saSinao politikis ukeTesad warmarTvisaTvis, sadac<br />

mniSvnelovan rols mefis mier gatarebuli <strong>samxedro</strong>-administraciuli<br />

RonisZiebebi gansazRvravda. am RonisZiebebze sruli warmodgena rom<br />

viqonioT, mizanSewonilad migvaCnia, gavaanalizoT im periodSi arsebuli<br />

sadroSoebisa da maTi sardlebis funqcia-movaleobani, rasac<br />

garkveulwilad Tanamedrove pirobebSic ar daukargavs aqtualoba da<br />

mniSvneloba.<br />

sadroSo Taviseburi <strong>samxedro</strong>-teritoriuli erTeuli iyo, jer kidev<br />

maSin, rodesac saqarTvelo erT mTlian feodalur monarqias<br />

warmoadgenda. vaxuSti bagrationis cnobiT, saqarTvelo dayofili iqna<br />

oTx sadroSod. Amis Sesaxeb igi ase gadmogvcems: `xolo wesTa amaTTa<br />

iyo yoveli iveria anu giorgia oTx sadroSoT ganyofili, rameTu<br />

winambrZolni iyunen Torelni, cixisjvarelni da axalcixelni, da<br />

mimyolni maTni sruliad mesxni da klarjni, da somxiTisa, romelni<br />

epyraT; xolo memarjvne mimsulel-mcemelni sruliad lixTiqiTi afxazjiqiTurT;<br />

memarcxeneT mimsulel-mcemelni sruliad her-kaxni. xolo<br />

mefisa da adamis mpyrobelni qarTvelni da romelni roqiT spani epyrnes<br />

mefesa~ (35 , 22).<br />

rogorc vxedavT, aseT dayofas safuZvlad edo Temobrovteritoriuli<br />

da <strong>samxedro</strong>_strategiuli principebi. <strong>samxedro</strong> wyobis<br />

aseT dayofas, feodaluri urTierTobis pirobebSi, saxelmwifos<br />

18


TavdacvisaTvis uTuod didi mniSvneloba hqonda. sadroSo iqmneboda<br />

teritoriuli principiT, rasac garkveuli upiratesoba gaaCnda.<br />

teritoriis mosaxleni erTmaneTs icnobdnen, adgilmdebareobis reliefi<br />

da buneba kargad hqondaT Seswavlili, cixe-simagreTa ganlageba ukeT<br />

icodnen. garda amisa, maT naTesauri Tu megobruli urTierTobebi<br />

akavSirebdaT. rac mTavaria, zemoT moyvanili yvela aspeqti ganapirobebda<br />

saxelmwifos Tavdacvisa Tu sxva saWiro SemTxvevisaTvis jaris<br />

saswrafod mobilizebas.<br />

rodesac erTiani saqarTvelo samefo-samTavroebad daiSala,<br />

saxelmwifoebrivi wyoba Zveli wesze darCa. <strong>samxedro</strong> organizaciac am<br />

wesis Tavisebur mimsgavsebas warmoadgenda. zemoT aRvniSneT, rom<br />

sadroSo <strong>samxedro</strong> teritoriuli erTeuli iyo, romelic sruliad<br />

garkveuli principebis safuZvelze gamoiyofoda. qarTlis samefoSi<br />

Sedioda 4 sadroSo: I - zemo qarTlis, sardali amilaxvari; II - muxranbatonis<br />

sadroSo, sadac Sedioda samuxranbatono, qsnisa da aragvis<br />

saerisTao; III - mewinave sadroSo, sardali orbeliani, romelSic<br />

Sedioda qvemo qarTlSi mdebare somxiT sabaraTianos saTavadoebi;<br />

IV - mefis sadroSo, sardlebi metwilad yofilan ciciSvilebi, sadac<br />

Sedioda qarTlis nawili da mcxeTis eklesiis qvesadroSo (86, 179). es<br />

principebi arc gvian feodalur saqarTveloSi Secvlila, mxolod<br />

<strong>erekle</strong> II-is mefobis xanaSi, qarTl-kaxeTis samefos gaerTianebis Semdeg<br />

nawilobriv Seicvala. rogorc istoriuli masalebidan irkveva, am<br />

periodisaTvis arsebobda qvemo qarTlis (somxiT-sabaraTiano) _ mewinave,<br />

zemo qarTlis _ memarjvene, kaxeTisa _ memarcxene da TviT mefis<br />

sadroSo _ centraluri (samuxranbatono, qsnisa da aragvis saerisTavo).<br />

somxiT-sabaraTiano qarTlis samefos samxreTiT mdebareobda,<br />

romelic, <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT, TbilisSi samxreTidan Semosasvlel<br />

gzebs ketavda. Tu es gzebi daketili ar iqneboda, maSin osmaleTsa da<br />

sparseTs SeeZloT rogorc aRmosavleT, ise dasavleT saqarTvelos<br />

SuagulSi SemoWriliyvnen, romlis magaliTebi mravladaa istoriaSi.<br />

amitom zemoxsenebuli administraciuli erTeuli mewinave sadroSod<br />

iwodeboda. mas ZiriTadad pirveli dartymebis miReba da mogerieba<br />

19


uxdeboda. am sadroSos teritoriaze arsebuli cixe-simagreebis<br />

sainJinro mowyoba da sabrZolo mzadyofnisaTvis momzadeba uTuod<br />

sadroSos sardlis zedamxedvelobis funqciaSi Sedioda. MmarTalia, igi<br />

am teritoriis mxolod moxele iyo da saTavados faqtiur mflobelad<br />

Tavadi iTvleboda, magram sardals centraluri xelisuflebis mier<br />

uflebamosileba hqonda miniWebuli da jaris mobilizaciaze,<br />

momzadebaze pasuxs agebda (66, 390-391).<br />

Tuki zemo qarTlis sadroSos ganvixilavT oTx sadroSoTa Soris,<br />

is erT-erTi mTavari sadroSao iyo. igi or mTavar magistrals<br />

meTvalyureobda: I _ samxreT-dasavleTidan borjomis xeobis, II _ lixTimereTidan<br />

momavali gzebs. Tu davakvirdebiT, vnaxavT, rom varZia-TmogvixerTvisi-surami-gori-sxvilo<br />

erT mTlian magistrals qmnida.<br />

dasaxelebuli cixeebi garkveul <strong>samxedro</strong> strategiul simagreebs<br />

warmoadgendnen. qarTvelebi cdilobdnen, mudam mzadyofnaSi hqonodaT es<br />

simagreebi. roca qarTvelebi axalcixis mxares kargavdnen, kidev ufro<br />

mwvaved dgeboda qarTlis cixe-simagreebis movla-Senaxvis sakiTxi. Aam<br />

mxriv yuradRebas ipyrobs <strong>erekle</strong> mefis `anderZidan~ erTi detali:<br />

`cixebisac ase dagviweria: qalaqis Tbilisis cixeebi, goris cixe,<br />

suramis cixe, wirqolis cixe, boWormis cixe da gremis cixe, rom am<br />

cixeebis nariyalis cixeebica aqvs da nariyalebi cotas kaciT Seinaxeba.<br />

am Svid alagas nariyalebSi saerTod kacni unda eyenoso, ra erTic<br />

moundesT mcvelad da sxva cixeebi da galavnebi, rom didroni arian,<br />

qarTlSi, Tu kaxeTSi, isini cotas kaciT xom ar Seinaxeba, is saTemo<br />

aris~ (40, 205).<br />

mefe miTiTebebs aZlevda sadroSoTa sardlebs, raTa TavianTi Zalebi<br />

ise gaenawilebinaT, rom sabrZolo amocanis Sesruleba mcire<br />

danakargebiT yofiliyo SesaZlebeli. aRniSnuli dasturdeba Sesabamisi<br />

samecniero naSromebis avtorTa mier sadroSoTa sardlebis uflebamovaleobebis<br />

Sesaxeb motanili punqtebiTa da saqarTvelos centralur<br />

saistorio arqivSi Seswavlili masalebidan. sadroSos ufrosi didi<br />

xelisufali iyo da, laSqrobis garda, igi samoqalaqo da sisxlis<br />

20


samarTlis saqmeebis mowesrigebaSic monawileobda. BbrZolis velze<br />

gamoyvanili jaris nawils is Tavadi xelmZRvanelobda, romelic am<br />

mebrZolTa uSualo batoni iyo. sabrZolo wyobaSi razmis adgili<br />

sardlis mier iyo gansazRvruli Seqmnili viTarebisa da Sesasrulebeli<br />

amocanebidan gamomdinare.<br />

papuna orbelians aRwerili aqvs 1749 wlis erevnis brZola, sadac<br />

<strong>erekle</strong> da Teimurazi erevnis xans exmarebodnen.Aaq mocemulia<br />

sadroSoebis meTaurTa dasaxeleba teritoriis administraciuli dayofis<br />

mixedviT, romelic metad mniSvnelovan rols TamaSobda jaris marTvaSi.<br />

,,ganawyves jari qarTvelT da kaxT, oTxs droSad, mewinaved orbeliani,<br />

revaz sardali sabaraTaSvilos jariT da TaTris qarTlis eliT, qisiyis<br />

mouravi Tamaz qisiyis jariT. . .memarjvned amilaxori amirindo zemo<br />

qarTlis jariT da vina memarjvene jari iyo kaxis batonisa da yazaxis<br />

jarsac amaTTan ubrZanes misvla, memarcxvned muxranis batoni,<br />

saxlTxucesi kostantine. . .mefe <strong>erekle</strong> xan erTs droSaze mibrZandis xan<br />

meores droSaze, jarebs arigebdis, aZlierebdis. . .~(41, 421).<br />

XVIII saukunis II naxevarSi, qarTlSi <strong>erekle</strong> II cdilobda<br />

mmarTvelobis adgilobrivi organoebi samouraoebis erTian sistemaze<br />

aego da amiT Seesustebina saTavadoebis roli qveynis marTva-gamgeobaSi.<br />

amas, ra Tqma unda, kaxeTSi gatarebuli RonisZiebis gamocdilebis<br />

gaTvaliswinebiT akeTebda (58, 226. 116, 402.). kaxeTi dayofil iqna oTx<br />

<strong>samxedro</strong> teritoriul erTeulad _ sadroSod, magram sadroSoebis<br />

sardloba kaxeTis mefem TavadTa gvars ki ar Caabara, rogorc es<br />

qarTlSi moxada, aramed episkoposebs (58, 208). mogvianebiT kaxeTis<br />

sadroSos gamgeblebad ZiriTadad mouravebi gvevlinebian. mag: bodbis<br />

sadroSoze qiziyis mouravi agebda pasuxs, nekreselis sasardloSi _<br />

eniselis mouravi, rusTavelis sasardloSi _ martyofis mouravi (92, 46).<br />

mouravs pirvel rigSi evaleboda sistematiurad daecva wesrigi<br />

mosaxleobaSi, mefis, feodalisa Tu eklesia-monastrebis mamulebis<br />

movla-patronoba, sameurneo saqmis gaZRola. am kuTxiT is saxlTuxucess<br />

emorCileboda (92, 42). mouravi adglobrivi administraciis moxele iyo.<br />

21


<strong>samxedro</strong> xaziT mxolod sadroSos sardals eqvemdebareboda da<br />

<strong>samxedro</strong> funqciebis Sesruleba hqonda dakisrebuli. igi pasuxs agebda<br />

mis sagamgebloSi myofi mebrZolebis aRWurvaze, momzadebaze da<br />

brZolaSi xelmZRvanelobaze (92, 46). A<br />

papuna orbelianis mier aRweril Teimuraz II-sa da <strong>erekle</strong> II_is<br />

brZolebSi, sadroSoebis sardlebad episkoposebi ki ara, mouravebi<br />

gvevlinebian.Mmiuxedavad amisa, episkoposebs mTlianad mainc ar<br />

daukargavT TavianTi <strong>samxedro</strong> funqciebi. iuridiulad isinic pasuxs<br />

agebdnen mouravTan erTad mefis winaSe sadroSos gamgeblobaze da am<br />

sadroSodan laSqris gamoyvanaze. am faqts adasturebs 1769 wlis erTerTi<br />

sabuTi, sadac <strong>erekle</strong> meore nekresel episkoposs, eniselT<br />

mouravsa da sxva moxeleebs akisrebs pasuxismgeblobas wesrigis dacvasa<br />

da jaris gamoyvanaze (10, f. Ad-281). saistorio wyaroebi cxadyofdnen, rom<br />

qarTl-kaxeTSi sadroSoebi warmoadgendnen ara marto sasardlo<br />

erTeulebs, aramed erTgvar administraciul punqtebs saxelmwifoSi.<br />

xalxis aRwera, rac miznad isaxavda molaSqreTa da saxelmwifo<br />

gadasaxadebis gadamxdelTa siis dadgenas, warmoebda sadroSoebis<br />

mixedviT (121, 13). saxelmwifos amgvar administraciul erTeulebad<br />

dayofa aadvilebda xelmZRvanel pirTa mier xelqveiTTa marTvas,<br />

sxvadasxva samoqalaqo RonisZiebebis Catarebas da, ra Tqma unda,<br />

mebrZolTa mobilizacias saWiroebis SemTxvevaSi.<br />

yvela sadroSos Tavisi niSani hqonda. es niSani iyo droSa<br />

sxvadasxva simboloebiT. sulxan-saba orbelians misi mniSvneloba<br />

Semdegnairad aqvs ganmartebuli: `mwyobrTa niSani, ferad-feradi, gundTa<br />

da gundTa sacnobeli~ (108, 102). am cnobis safuZvelze SeiZleba vTqvaT,<br />

rom sxvadasxva sadroSos sxvadasxva feris droSa da gamosaxulebebi<br />

hqonda. Tu zemoT moyvanil magaliTs <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT<br />

ganvixilavT, savaraudoa, rom droSa warmoadgenda ara marto sadroSos<br />

aRmniSvnel simbolos, aramed mniSvnelovan rols TamaSobda jarebis<br />

marTvisa da urTierTmoqmedebis ganxorcielebis saqmeSi rogorc<br />

sasignalo saSualeba. mag: droSiT sxvadasxva moZraobis gakeTeba<br />

22


SeiZleba niSani iyo raime moqmedebis dasawyisisa.<br />

aRmosavleT saqarTvelos sadroSoebis SemadgenlobaSi Sedioda<br />

saeklesio laSqari, romelic eqvemdebareboda sardals, xolo is Tavis<br />

mxriv _ kaTalikoss. igi xels uwyobda imdroindeli laSqris<br />

gaZlierebas. yuradRebas ipyrobs is faqtic, rom sveticxovlis eklesias<br />

odiTganve hyolia Tavisi laSqari, romelic saWiroebis SemTxvevaSi<br />

monawileobas Rebulobda sabrZolo moqmedebebSi. mis naTeli<br />

dadasturebaa <strong>erekle</strong> mefis mier gamocemuli erT-erTi dokumenti. igi<br />

brZanebis wignis saxiTaa Semonaxuli, sadac weria:M`radgan ZvelaT<br />

netarxsenebulis Cvenis Camomavlobisagan sveticxovlis ymisa ase<br />

ganweseba yofila, rom rac sveticxivlis yma qarTls, imereTs, kaxeTs,<br />

saaTabagos, somxeTs Tu saca iyos, mis uwmindesobas kaTalikozs unda<br />

axldes da Tavis ymiT Cvens droSaze brZandebodes. Cvenc ase<br />

gangviwesebia, rac kaxeTSi sofeli, sveticxovlis yma aris, imaTi jari<br />

mis uwmindesobas Cvens Zmas kaTalikozs antonis eaxlebodnen da Tavisi<br />

jariT Cvens droSaze brZandebodes da Tu maTi uwmindesoba im jarSi ar<br />

brZandebodes, romelic maTi sardali aris, maTi yma yovelive imas<br />

ebaros, Cvens droSaze imyofebodnen da Cvenis brZanebiT yovelsave maTs<br />

saqmes SoSia sardali arigebdes, sxvas xeli nuravisa aqvs~(1, 226).<br />

zemoaRniSnulidan gamomdinare, qarTl-kaxeTis saeklesio laSqars<br />

sardali hyolia, romelic mefisa da kaTalikosis brZanebis mixedviT<br />

iniSneboda. 1766 wels <strong>erekle</strong> mefis mier gacemuli dokumentaciidan Cans,<br />

rom gabriel sardlis nacvlad SoSia gedevaniSvili dauniSnavs (2, 226,<br />

#420). a. klimiaSvili statiaSi ,,saeklesio laSqris sakiTxisaTvis<br />

feodalur saqarTveloSi~, exeba XVIII saukunis meore naxevarSi qarTlkaxeTis<br />

saeklesio laSqars da mis daniSnulebas (86, 109-112). garda imisa,<br />

rom saeklesio laSqari mefis brZanebaze saWiroebis SemTxvevaSi<br />

sabrZolo moqmedebebSi monawileobas Rebulobda, mas sxva funqciamovaleobebic<br />

ekisra, romelSic Sedioda mcxeTis, misi mimdebare<br />

teritoriebis, xidebis, cixe-koSkebis dacva. sardali, garda<br />

zemoxsenebulisa, pasuxs agebda baJis aRebaze, qaravnebis mSvidobian<br />

mimosvlaze, mcxeTis cixe-galavnebis SekeTebaze.Aamis naTel<br />

23


dadasturebas warmoadgens <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> mier SoSia gedevaniSvilisTvis<br />

micemuli sabuTi: `Cveni brZaneba aris gedevaniSvilT sardalo SoSiav da<br />

gogiav: merme radgan ZvelTagan mcxeTis xidzed kacis mdgomareoba da<br />

Senaxva Tqveni yofila, axla Cvenc TqvenTvis gviboZebia amgvarad, rom<br />

mcxeTis xidi da koSki kargad da rigianad SeanaxvinoT. Tqvenis<br />

brZanebiT da Cvenis Zmis kaTalikosis brZanebiT wreulobiT aRdgomela<br />

dagviyenebia, rac xidis ganweseba aris baJi, amisi sia da oqmic gviboZebia.<br />

ragvaradac TqvenTvis oqmSi eweros da siaSi, imgvarad unda aiRoT xolme<br />

baJi. sveticxovelzedac Semwe unda iyvneT da Sematebas ecadnoT~ (2. 226).<br />

rogorc Cvens mier moyvanili sabuTebidan Cans, garda oTxi <strong>samxedro</strong><br />

administraciuli erTeulisa e.i. sadroSosi, qarTlSi iyo mcxeTis<br />

eklesiis sasardlo erTeulic, romlis saTaveSi idga mefisa da<br />

kaTalikosis mier daniSnuli sardali. Uunda aRiniSnos isic, rom, sxva<br />

sadroSoebisagan gansxvavebiT, igi calkeul sadroSos ar Seadgenda,<br />

radganac mcxeTis eklesias ymebi arsebuli samefos yvela kuTxeSi<br />

hyavda. vinaidan saeklesio laSqris mebrZolebi sxvadasxva regionebSi<br />

cxovrobdnen. isini, garda Tavisi funqcionaluri movaleobisa, sabrZolo<br />

moqmedebebSic Rebulobdnen monawileobas, ZiriTadad, TavdacviT<br />

brZolebSi.<br />

1754-1755 wlebSi, nursal-begis damarcxebis Semdeg kvlav gagrZelda<br />

lekTa mcire Semosevebi. Ddidi raodenobiT Tavmoyrili laSqris Senaxvas<br />

mefeebi Teimurazi da <strong>erekle</strong> ver uzrunvelyofdnen, amitom lekTa mcire<br />

Semosevebis aRkveTis mizniT maT Camoayalibes qarTl-kaxeTis aTaskaciani<br />

laSqari (41, 461). es iyo pirveli mcdeloba daqiravebuli jaris Seqmnisa<br />

(d. m.). dauniSnes jamagiri da asmeTaurebi (uzbaSebi): amilaxvrisSvili<br />

nikoloz, amirejibi zaza, ciciSvili revaz da qarTlis sxva<br />

TavadiSvilebi (43. 226). maTi funqcia nawilobriv Seesabameboda<br />

dRevandeli swrafi reagirebis Zalebis daniSnulebas, e.i. Tu aRmosavleT<br />

saqarTvelos mteri Semoeseoda, isini valdebulni iyvnen droulad<br />

aRekveTaT mowinaaRmdegis moqmedebebi da SeeqmnaT xelsayreli pirobebi<br />

mobilizebuli laSqris brZolaSi CabmisTvis.<br />

miuxedavad zemoT Tqmulisa, XVIII saukunis 60-ian wlebSi da 70-iani<br />

24


wlebis dasawyisSi, radgan saxelmwifo intensiur Semosevebs ganicdida<br />

da zemoaRniSnuli laSqari ar kmaroda samefos dasacavad, <strong>erekle</strong> II<br />

iZulebuli iyo, gaetarebina RonisZiebebi, romlebic uzrunvelyofda<br />

qveynis dacvas mcire danakargebiT. EerT-erTi aseTi RonisZiebaTagani iyo<br />

lekebis winaaRmdeg brZolis formebis SemuSaveba, romelsac mefem<br />

warmatebiT gaarTva Tavi. amis damadasturebelia xelnawerTa erovnul<br />

centrSi daculi istoriuli dokumenti (20, Hd. 13714), romelic aseve<br />

mocemulia profesor i. doliZis redaqtorobiT gamocemul naSromSi<br />

,,qarTuli samarTlis Zeglebi~ t. II. igi dayofilia punqtebad.<br />

TiToeulSi axali-axali azria Cadebuli, romlebic direqtivebis<br />

(brZanebebis) saxiTaa gadmocemuli:<br />

1. ,,q. rodesac rom muxranidam yarauli movides, cxeniani jari<br />

wamovidao, yvelani gafrTxildnen. Tu mxurvaleTSi Sevides lekis jari,<br />

rogorc gaCenili aris, mdevari Seiyaros, Tavi da bolo moudrikon,<br />

yaraulebi gagzavnon, Tavs daayenon, mdevars dauZaxon, mejvrisxevs<br />

Seiyarnen; Tu Tavs dasxma amjobinon, gza Seukran, Tu win daxvedra<br />

amjobinon win dauxvdnen, romelic amjobinon im gziT ecadnen mtris<br />

pasuxis gacemasa da gayrasa~.<br />

2. `q. Tu cxeniani lekis jari iyos, erTmaneTs nu moucdian, yvelani<br />

sirbiliT gamoiqcnen; Tu qveiTi jari iyos, sofeli da sofeli erTad<br />

Seiyarnen, damrgvaldnen da ise mividnen, sadac sarqardebma (sardlebma)<br />

dauZaxon~.<br />

3. `q. beloTidam mokidebuli sacxenisi, didi vanaTi, arbo, qordi,<br />

dici da patara liaxvis gamoRmarTi, gverdis Ziri da vake goriT,<br />

berSoeTamdis, rac amaT Sua soflebia, eseni erT samdevrod unda iyvnen<br />

Sepirebulni~.<br />

4. `q. Tu rom didis jaris ambavi movides da sarqardebma dauZaxon,<br />

orsav mxaris mdevari unda saCqarod sirbiliT wamovidnen. cxeniani sul<br />

WenebiT gamoiqcen da qveiTni sofel da sofel Seiyarnen, damrgvalden<br />

da sadac sarqardebma amjobinon da dauZaxon iq micvivdnen~.<br />

5. `q. Tu samaCablosaken gaCndes lekis jari, an didis liaxvis gaRma<br />

sadme, am didis liaxvis mdevari da patara liaxvis gaRmarTi mdevari,<br />

25


omelic mdevrad migviCenia, saCqarod gacvivdnen da, rogorc<br />

sarqardebma amjobinon, ise Seebnen. Tu, rom kidev moundesT mdevari da<br />

sarqardebma dauZaxon, gamoRma mxris mdevaric wavides da RvTiT pasuxi<br />

gascen~.<br />

6. `q. Tu qarelidam mdevari daiZaxon, maSinve q cxilvanis qveiT kaci<br />

didis liaxvisa, patara liaxvisa gaRmarTi kaci da dirbis wylis<br />

soflebi yvelani Seiyarnen da gacvivdnen cxeniani da qveiTi, nuravin<br />

daakldeba~.<br />

7. `q. vinc daakldes mdevars, ase gardahxdesT: Tu Tavadis Svili<br />

daakldes, saWakod waarTvan SemZlebels xuTi minalTulni, Raribis sami<br />

minalTulni~.<br />

8. ,,q. Tu aznauriSvili daakldes saWakod waarTvan erTi saklavi,<br />

erTi koka Rvino da oci joxi dahkran beWebSi~.<br />

9. ` q. Tu SemZlebeli glexi kaci daakldes, amav aznauriSvilisaviT<br />

gardahxdes da, Tu Raribi iyos, erTi koka Rvino waarTvan da ormoci<br />

joxi dahkran~.<br />

10. `q. Tu amilaxori da erisTavi zemo qarTlSi iyvnen, imaT unda<br />

Seiyaron mdevari da ise imdevron~.<br />

11. `q. Tu eseni ar iyvnen, yuralaRasma giorgim da mdivanbegma iasem<br />

qmnan~.<br />

12. `q. Tu arc eseni iyvnen, aRababam da an Salvam, beJan da omanma<br />

qmnan da imdevron~.<br />

13. `q. romelic erisTvisSvili da amilaxvrisSvili daeswros,<br />

mdevroba gvibrZanebia, amaT Semoeyarnen da rogorc Aamjobinon, ise<br />

moiyvanon, didad bejiTad iyvnen erisTvisSvilebi da amilaxvrisSvilebi<br />

mdevrobisa, rom es mdevroba amaT aqvT~.<br />

14. `q. es mdevroba rexulas wylidam mokidebuli alis wylamdis da<br />

goridam, sadamdisac mohyvebodnen da qarelidam, sadamdisac mohyvebodnen<br />

unda imdevron~.<br />

15. `q. gaRma mxrisa garigebulia, oqmi gviboZebia da kargadac<br />

mdevroben, madrielic varT da wyalobasac davmarTebT~.<br />

16. `q. es icodeT TavadiSvilebmac, aznauriSvilebmac, glexmakacmac<br />

26


amis ukeTes vercaras RmerTs aamebT, vercaras Cven gvaamebT da vercaras<br />

qveyanas SematebT, rom qristes mterni Tqvenis colisa da Svilis<br />

dasatyveveblad darbian, amaT pasuxi misceT da RvTis mowyalebiT<br />

dahxocoT da sircxvileulni daabrunoT~.<br />

es icodeT, romelic Cvengan saqmneli saqmea, patronymobisa, movlisa,<br />

garjisa, wyalobisa da Cemis qveynisaTvis Tavis dadebisa, RvTiT ar<br />

davzogavT.<br />

Tqven ase ecadeniT da Cven kidev ufro Zliersa da mtkices<br />

saqarTvelos Sewevnas vcdilobT~ (38, 426-428). mefis beWedze SuaSi weria<br />

`<strong>erekle</strong>~, irgvliv ki ,,qnars micems <strong>daviT</strong>i mixmobs, mxneT, kaxeTis mefed<br />

cxebuls~. aseTia es mniSvnelovani dokumenti, romelic SeiZleba<br />

CaiTvalos imdroindel mefis mier gamocemul direqtivad (brZanebad). am<br />

dokumentis erTi adgilidan Cans, msgavsi Sinaarsis instruqciebi<br />

daugzavnia sxva sadroSoebSic. marTalia, aRniSnul sakiTxs _ morige<br />

jaris Seqmnas, Cemze gacilebiT adre Seexo mkvlevari a. klimiaSvili _<br />

,,zemo qarTlis mdevrobis ganweseba 1772 wlisa~ (89. 91-95), sadac<br />

gaanalizebulia smdevroebis mniSvneloba, rac misi damsaxurebaa, magram<br />

Cven SevecadeT, CamoTvlili punqtebi sakvlevi Temis<br />

mizanSewonilobidan gamomdinare gagveSuqebina. irkveva, rom mefe <strong>erekle</strong>m<br />

Tavisi samefo <strong>samxedro</strong> olqebad dahyo mowinaaRmdegeebTan<br />

sabrZolvelad. TiToeuli <strong>samxedro</strong> olqi, Tavis mxriv, calkeul<br />

samoqmedo ubnebad, samdevrod iqna danawilebuli. maT miTiTebuli<br />

hqondaT Tu vis, sad, ra, rodis da ra mizniT unda gaekeTebina. Cans mefe<br />

olqebad dayofis dros xelmZRvanelobda iseTi principiT, romelic<br />

gamoricxavda lekTa moulodneli Tavdasxmebis ganxorcielebas<br />

ZiriTadad strategiuli mimarTulebebidan. aRsaniSnavia, rom zemoT<br />

CamoTvlil muxlebSi Cadebuli moqmedebis principi: ,,vin, sad, ra, rodis<br />

da ra mizniT~, emTxveva qarTul jarSi dRes arsebuli oceulis, aseulis<br />

meTauris sabrZolo brZanebis me-2 punqts, romelic qvedanayofis marTvis<br />

procedurebs ganekuTvneba (94, 8).<br />

Cvens mier Seswavlil masalebze dayrdnobiT da analizis<br />

27


safuZvelze SemuSavebuli iqna sadazvervo informaciis gadacemisa da<br />

Setyobinbis organizaciuli struqturis sqema (ix. sqema #1, 151). amitom<br />

aseTi TanmimdevrobiT xorcieldeboda sadazvervo monacemebis gadacema,<br />

romelsac ZvelTaganve iyenebdnen saqarTveloSi da <strong>erekle</strong> II-is<br />

Tanmimdevruli RonisZiebebis Sedegad garkveulwilad srulyofili saxe<br />

miiRo. mefes aseve eyoleboda agenturuli dazverva, romelsac elCebi,<br />

vaWrebi da specialurad SerCeuli pirebi Seasrulebdnen, ris Sesaxebac<br />

konkretuli informacia ar gagvaCnia. sqemaze ar gamovsaxeT, radgan<br />

<strong>samxedro</strong> dazvervis sferos ar ganekuTvneba.MmiRebuli informaciis<br />

damuSaveba da Setyobineba saTanado pirebs evalebodaT. isini erTmaneTs<br />

Sikrikebis (yaraulis) saSualebiT an sxva dadgenili signaliT<br />

acnobebdnen mowinaaRmdegis laSqris moaxloebas da moqmedebis<br />

mimarTulebas, ris safuZvelzec SesaZlebeli xdeboda sabrZolo<br />

moqmedebebisaTvis RonisZiebebis gansazRvra.<br />

<strong>samxedro</strong> olqebSi Semavali soflebi, adgilmdebareobidan<br />

gamomdinare, calkeul ubnebad anu, rogorc teqstSiaANnaTqvami,<br />

samdevroebad nawildeboda. Ees SemTxveviTi sulac ar iyo, radgan lekTa<br />

gamudmebulma Tavdasxmebma is gamoiwvia, rom ,,mTeli saqarTvelos xalxi<br />

mdevrad gadaiqca: mefe, Tavadni, aznaurni da glexni sul mdevarSi iyvnen<br />

unametnavesi dro, yovel cismare dResa da Ramesa amis meti ambavi aRara<br />

iyo ra mTels saqarTveloSi, rom xan aq da xan iq daiZaxebdnen: mdevario!<br />

sofels mteri daeca da mdevari mieSurebao; aqedan tyve waiyvanes da<br />

mdevari daedevnao; aqa da aq mouklavT da mdevarsac mouswriao (kacisa,<br />

dedakacisa da ymawvilis gakiTxva aRar iyo mtrisagan, visac ki<br />

moaswrebdnen, zogs xocavdnen da zogs tyved waiyvandnen); axali<br />

mdevridgan mosuli qarTveli xizans rom gverdiT wamouwveboda. . .am<br />

dros daiZaxebdnen, mdevario; es daRlil-dawyvetili kaci gaognebuli<br />

wamovardeboda da coli gatenils Tofsa xelSi aZlevda am sityvebiT:<br />

kaco! ras gaognebulxar, kidev mdevars iZaxian, ha Tofi! . . . qarTveli<br />

damSvidebiT etyoda: kidev mdevari, am erTs kviraSi 7-jer vyofilvar<br />

mdevrad da esec merve iqnebao~ (145, 2-4). zemoT moyvanili magaliTebi<br />

dasturia imisa, Tu ra pirobebSi uxdeboda cxovreba qarTvelebs.<br />

28


Msamdevros meTaurebs mefisagan gansazRvruli hqondaT sabrZolo<br />

moqmedebebis warmarTvis taqtika (ix. muxli 1), e.i. Seqmnili viTarebidan<br />

gamomdinare, erTi samdevro mowinaaRmdeges saSualebas ar aZlevda win<br />

wawevisa, xolo meore, garkveuli manevris Semdeg, mters ukandasaxev gzas<br />

uWrida.AaseTi swrafi da gabeduli moqmedebebis Sedegad qarTvelebs<br />

SeeZloT mowinaaRmdege alyaSi moeqciaT an sxvadasxva mxridan<br />

ganxorcielebuli ieriSebis Sedegad gaenadgurebinaT.<br />

<strong>erekle</strong> mefes kargad hqonda SemuSavebuli mowinaaRmdegeze<br />

moulodnelad Tavdasxmis taqtika, romelic nawilobriv efuZneboda<br />

sadazvervo da diversiul moqmedebebs. Aamis dasturs warmoadgens 1764<br />

wlis 25 ivliss gagzavnili werili, sadac igi miuTiTebs: `dasaviwyars.<br />

javaxiSvils mzeWabuks mravali mokiTxva moaxseneT: damarcxebuli lekebi<br />

walkisaken wasulan. Sen axlav oTxi kargi beladi kaci yaraulad<br />

gagzavne. isini daayaraulon. Cven am ors zedized qalaqs wavalT, Tu eg<br />

kacni swores ambavs mogvitanen da qalaqs Segvatyobineben da iqiT mxares<br />

im lekebs Segvyrian sadme, kacis Tavs Svid-Svid minalTuns TeTrs<br />

uboZebT da Senc samsaxurSi CavagdebT: or rom Tavs dadges da orma<br />

ambav mogvitanos da sadac movides ambav ar dagvakldes. Aamgvarad<br />

daarige da gaafrTxile~ (21, Hd.2492).<br />

paralelurad, XVIII saukunis 50-ian wlebSi mefem misi samflobelo<br />

dayo sayaraulo ubnebad. am ubnebs unda gamoeyvana gansazRvruli<br />

raodenobis yarauli, romelic mcire qvedanayofebiT 2-10 kacis<br />

raodenobiT (89, 196) dgeboda misTvis gankuTvnil adgilebSida sapatrulo<br />

samsaxurs asrulebdnen. kerZod, mdinaris fonebze, xeobebSi,<br />

magistralur gzebze, cixe-simagreTa misasvlelebSi, gansakuTrebiT ki<br />

iseT adgilebSi, sadac xelsayreli pirobebi iyo mowinaaRmdegis<br />

moqmedebebisaTvis. rasakvirvelia, moyarauleTa gonivruli moqmedebebiT<br />

SesaZlebeli iqneboda informaciebis mopoveba mowinaaRmdegis savaraudo<br />

moqmedebebis Sesaxeb.<br />

yaraulis arsebobas mniSvnelovani adgili eWira mosaxleobis<br />

Setyobinebisa da droulad mobilizaciis saqmeSic. a. klimiaSvilis mier<br />

29


moZiebul masalaSi sayarauloebi moxseniebulia qiziyisa da kaxeTis<br />

aRmosavleT nawilSi. kerZod: yaraiaSi, bedenze, sxalnarSi, algeTze,<br />

veris xevze, SiraqSi, kldekarze, skris xeobaSi da sxv. Mmoyarauleebi<br />

ufrosis e. w. beladis miTiTebiT moqmedebdnen (89, 196).<br />

XVIII saukunis 80-ian wlebSi, morige jaris funqciebi TandaTanobiT<br />

yaraulze gadadis. ,,jer morigedan gamoyofdnen ramdenime molaSqres da<br />

ganawesebdnen moyarauled, xolo Semdeg <strong>erekle</strong> mefes SemouRia morige<br />

yaraulis saxeoba laSqrisa~ (89, 196). amas mowmobs ori dokumenti. Ees<br />

dokumentebi warmoadgens javaxiSvilebisa da TarxniSvilebis mxaris<br />

morige yaraulis nusxebs, romelTa mixedviT <strong>erekle</strong> mefis brZanebiT<br />

yovelTviurad unda gamoeyvanaT yarauli (22, Hd. 1152, 14066).<br />

a. klimiaSvilis mier Seswavlili masalebidan naTeli warmosadgenia<br />

mefis mier gacemuli gankargulebebi morige jarisa da sayaraulo<br />

samsaxuris warmarTvis Sesaxeb (88, 198-209), romelic garkveulwilad<br />

xels uwyobda samefos Tavdacvisunarianobas.<br />

aucilebelia, yuradReba gamaxvildes <strong>erekle</strong>s miTiTebaze, igi<br />

sardalTa Tu samdevroebis ufrosebis moqmedebebis sferos<br />

kardinalurad ar zRudavda (ix. Mmuxli 1. gv. 24). maT SeeZloT<br />

damoukideblad gamoeCinaT iniciativa, mieRoT gadawyvetileba<br />

moxerxebuli taqtikuri xerxis gamoyenebisa, romelic mcire danakargebiT<br />

uzrunvelyofda mowinaaRmdegis damarcxebas, Ee.i. maTi moqmedebebi<br />

Sablonuri xasiaTisa ar iyo. M<br />

miTiTebebi aseve iTvaliswinebda mowinaaRmdegis jaris gvareobas da<br />

aRWurvilobas, ris Semdegac Sesabamis miTiTebebs aZlevda (ix. Mmuxli 2,<br />

gv. 24). sxvadasxva muxlSi gaTvaliswinebulia disciplinaruli sasjeli,<br />

samdevroTa xelmZRvanelobis sakiTxebi da CamoTvlili RonisZiebebis<br />

mniSvneloba. EerTi sityviT, sadroSoTa da sardlis ufleba-movaleobani<br />

metad datvirTuli iyo, sadac sardals yvelaze didi pasuxismgebloba<br />

ekisreboda. Mmis movaleobaSi Sedioda: adgilze cixe-simagreebis dacvapatronoba,<br />

sadroSoSi Semavali <strong>samxedro</strong> olqebisa da samdevroebis<br />

organizacia, jaris mobilizacia da maTi urTierTmoqmedeba, misi<br />

30


sadroSos mezoblad mdebare saxelmwifoTa ambebis codna da sxva.<br />

<strong>erekle</strong> mefis mier SemuSavebuli brZaneba 16 muxlisagan Sedgeba, (gv.<br />

24-25), romlebic, <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT, SeiZleba Semdeg<br />

gankargulebebad da punqtebad daiyos:<br />

pirveli, (1-6) <strong>samxedro</strong> olqebis (ubnebis) dazvervis, urTierTqmedebis<br />

organizacia da sabrZolo moqmedebebis warmarTvis meTodebi.<br />

meore, (7-8) dezertirTaTvis disciplinaruli sasjeli, romlis<br />

sidide da forma socialuri kuTvnilebis principze iyo<br />

damyarebuli.<br />

mesame, (9-13) molaSqreTa xelmZRvanelobis sakiTxi da maTi<br />

pasuxismgebloba.<br />

meoTxe, (14-16) ganmartebulia gacemuli gankargulebebisa da<br />

RonisZiebebis mniSvneloba qveynis dacvis saqmeSi uflisa da eris winaSe.<br />

Tu dRevandeli Tvalsawieridan gadavxedavT, mefem 1772 wels<br />

mterTan sabrZolvelad erTgvari instruqcia SeimuSava. sacxovrebeli<br />

adgilebis dacvisa da gadasaxadTa gadaxdis uzrunvelsayofad, ,,mefes<br />

moqmedi armiisaTvis SeuZlia gamoiyvanos ara umetes 5000 kacisa~ (36, 261).<br />

es faqti mowmobs <strong>samxedro</strong> Zalis SesaZleblobas, romelic arsebul<br />

viTarebaSi, SeiZleba iTqvas, damakmayofileblad asrulebda dakisrebul<br />

movaleobas. mefem kargad icoda mis samefoSi Semavali adgilmdebareobis<br />

damcavi da SemniRbveli pirobebi, Tavdasxmis mimarTulebebi,<br />

mowinaaRmdegis moqmedebis taqtika, gawvrTniloba, misi susti da Zlieri<br />

mxareebi, moralur-fsiqologiuri faqtorebi. Yyovelive es mefesa da<br />

sadroSos sardals gadawyvetilebis sworad miRebis saSualebas aZlevda<br />

sabrZolo moqmedebebis warmarTvis SemTxvevaSi, sadac meti wili<br />

gamarjvebebisa qarTvelTa mxareze iyo.<br />

raki qarTl-kaxeTis samefo <strong>erekle</strong> mefis meTaurobiT, erTi mxriT<br />

ise gaZlierda, rom farTo saerTaSoriso politikis warmarTva daiwyo,<br />

xolo, meore mxriT, sazRvrebi daculi ar iyo mtrebis, gansakuTrebiT,<br />

lekTa Semosevebisagan, pirvel rigSi morige jaris Seqmnis sakiTxi<br />

daisva. imdroindeli qarTuli jari Sedgeboda glexTa qveiTi da TavadaznaurTa<br />

cxenosani razmebisagan. is ikribeboda saWiroebis mixedviT da<br />

31


iSleboda, rogorc ki es saWiroeba gaivlida. yoveli mebrZoli<br />

SeiaraRebuli unda gamosuliyo salaSqrod. mebrZoli SeiaraRebuli iyo<br />

xmliT, xanjliT, SubiT, dambaCiT an TofiT. aRWurvilobaSi Sedioda<br />

jaWvis perangi, sabarkuli, samklauri, CaCqani, fari da sxva.<br />

mebatone am razmebis intendantic (momaragebeli) iyo da oficeric.<br />

misi wona saomar operaciebSi, umetes SemTxvevaSi, damokidebuli iyo ara<br />

mis <strong>samxedro</strong> niWsa da gamocdilebaze, aramed imaze Tu ramden yma<br />

molaSqres xelmZRvanelobda. <strong>erekle</strong> mefe kargad grZnobda, rom aseTi<br />

jariT is ver SeZlebda TviTneba feodalebis alagmvasa da gareSe<br />

mtrebis gamklavebas. . .magram jaris reorganizacias didi fuli<br />

sWirdeboda. ,,qarTl-kaxeTis Semosavali ki imdenad mcire iyo, rom Zlivs<br />

yofnida marTva-gameobis mTavar xarjebs. amitom <strong>erekle</strong> mefe iZulebuli<br />

iyo sesxad fuli eTxova ucxo saxelmwifoebisaTvis" (126, 57-58-59). <strong>erekle</strong><br />

mefis <strong>samxedro</strong>-reformatorul moRvaweobaSi gansakuTrebuli adgili<br />

ukavia morige jaris Seqmnas. am sakiTxTan dakavSirebiT, qarTul<br />

istoriografiaSi gansxvavebuli mosazrebebia gamoTqmuli. Cven misaRebad<br />

migvaCnia mkvlevar a. klimiaSvilis mosazrebebi.<br />

feodaluri laSqari, e.w. ,,saqveyno laSqari~ saqarTveloSi iyo<br />

batonymuri jari, sadac yma laSqrobda batonis xelqveiT. feodaluri<br />

ierarqia, damyarebuli miwis sakuTrebis uflebis ganawilebaze,<br />

gadatanili iyo laSqarSic. laSqari Sedgeboda rogorc profesional<br />

molaSqreTa, TavadaznaurTa da msaxurTagan, ise yma glexTaganac. am<br />

ukanasknelTa ricxvobrivi Semadgenloba damokidebuli iyo imaze, Tu<br />

rogori iyo gawveva: qudze kaci, komlze kaci, an SeweriT.<br />

saqveyno laSqris garda, saqarTveloSi uZvelesi droidanve<br />

mimarTavdnen ucxoeTidan daqiravebuli laSqris moyvanas. es tradicia<br />

grZeldeboda XVIII saukuneSic. mebrZolebs qiraobdnen umTavresad<br />

kavkasiis mTis mosaxleobidan~ (90, 1). laSqris Tavisebur wyobas<br />

warmoadgenda mecixovne jari, romelsic, <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT,<br />

aranaklebi mniSvnelobisa iyo (88, 179). mefes es jari gamohyavda<br />

nawilobriv Tavis mamulidan da, nawilobriv, sabatono mamulebidan(85, 1).<br />

32


feodalurma laSqarma mTlianad ver aRkveTa lekTa Tavdasxmebi.<br />

mterma gaafarTova samoqmedo areali da qarTlSic TareSi daiwyo.<br />

gadamWreli RonisZiebebis gatarebis Semdeg warmoiSva e.w. ,,morige<br />

laSqari~, rac mudmivi jaris Tavisebur saxeobas warmoadgenda~ (90, 3),<br />

man XVIII saukunis bolomde iarseba, Tumca am xnis manZilze mravali<br />

cvlileba ganicada. zemoaRniSnuli laSqari, rogorc mudmivi jaris<br />

saxeoba, aRmosavleT saqarTveloSi uaRresad sayuradRebo socialurpolitikuri<br />

movlena iyo (90, 3). dasadgenia TviT morige laSqris<br />

warmoqmnis TariRi da misi arsebobis xanrZlivoba. dRemde qarTul<br />

istoriografiaSi miRebuli iyo mosazreba, rom ,,morige laSqari”<br />

daarsda 1774 wlidan, rodesac daiwera morigis wesdeba, e. w. ,,ganaCeni<br />

morigeobis laSqrisa~. gavaanalizeT a. klimiaSvilis mier Seswavlili<br />

ramdenime dokumenti 1756-1773 wlebisa ,,morige laSqris” Sesaxeb,<br />

romlebic adastureben, rom laSqris saxeoba saxelwodebiT ,,morige” 1774<br />

welze adrindelia da XVIII saukunis 50-ian wlebSi iqna daarsebuli (90,<br />

4). rac Seexeba morige laSqris arsebobis xangrZlivobas, dokumentebi<br />

aseve ar adastureben qarTul istiriografiaSi damkvidrebul azrs, rom<br />

igi Tavadebma gaauqmes. levan batoniSvilis gardacvalebis, 1781 wlis<br />

Semdeg, arsebobs mravali dokumenti 1781-1800 wlebisa ,,morigis” Sesaxeb,<br />

romlebic mowmoben, rom ,,morige laSqari” arsebobda l. batoniSvilis<br />

sikvdilis Semdegac, ruseTTan SeerTebamde (88, 192).<br />

Seswavlili dokumentebidan yvelaze adreuli 1756 welsaa Seqmnili,<br />

Tumca amave dokumentSi moixsenieba wina wlis, e. i. 1755 wlis davTari<br />

zemo qarTlis morigisa: ,,Cven. iasauli nikoloz uzbaSi, zurab<br />

naxucriSvilo, wadiT da rac am siiT mudam saxleblaT monacvle<br />

laSqars kaci Segviweria SarSandels davTarze, es asi cxenosani cxeniT<br />

da qveiTi qveiTad uzbaSebs (asisTavi) miabareT. yvelas gamoarTviT<br />

ukleblaT” (25, Qd.8723). ,,Tu cxeni an kaci aklia, visme Tqvenc<br />

gardagaxdevineb da imaTac didaT gardavaxdevinebT. maisis oTxs dRes<br />

gasuls unda SemogeyaroT erTis Tvis nuzliT~. aprilis i. qk-s umd (1756)<br />

e. i. morige laSqari funqcionirebda 1755 wlidan (88, 182).<br />

33


am ganapiroba morige laSqris Seqmna XVIII saukunis Sua<br />

wlebisaTvis? ,,igi warmoadgenda mudmivi jaris Tavisebur saxes da,<br />

rogorc cnobilia, SemoRebul iqna mTieli aborigenebis, e.w.<br />

,,lekianobis” winaaRmdeg sabrZolvelad~ (88, 182). maT winaaRmdeg uZluri<br />

aRmoCnda feodaluri laSqari, saWiro iyo mudmivad mzadmyofi, e.i.<br />

regularuli jari, magram igi feodaluri wyobilebis bunebas ver<br />

egueboda. Tavad-aznaurTa interesebSi ar Sedioda, rom maTi yma-glexebi<br />

mudmivad mefis laSqarSi yofiliyvnen. es ewinaaRmdegeboda maT<br />

ekonomikur da socialur-politikur interesebs, radgan xdebodnen<br />

centralur xelisuflebaze damokidebuli. Seqmnil viTarebaSi<br />

aRmosavleT saqarTvelos xelisufleba aRniSnul periodSi mainc<br />

iZulebuli gaxda, SemoeRo regularuli laSqris Taviseburi saxeoba<br />

,,moriges” saxiT, rac gulisxmobda mosaxleobis morigeobiT gawvevas<br />

TiTo Tvis vadiT da am xnis ganmavlobaSi sayofi sursaTiT (38, 437),<br />

(5, 226, #2857), (90, 3).<br />

daRestneli tomebis Tavdasxmebma saqarTveloze, kerZod, kaxeTze<br />

sistematiuri xasiaTi miiRo XVI saukunidan, magram XVIII saukunis<br />

dasawyisamde lekebi kaxeTs ar gascilebian. qarTlSi isini pirvelad<br />

1717 wels gamoCndnen (85, 8). amrigad aRmosavleT saqarTvelos masStabiT<br />

,,lekianobas” adgili aqvs aRniSnuli wlidan. XVI saukunis bolomde<br />

kaxeTi axerxebda lekebTan gamklavebas (103, 52-53-65). . . ,,XVIII saukuneSi,<br />

Sah-abasis laSqrobaTa Semdeg, kaxeTSi daiwyo lekebis Camosaxleba.<br />

gaCnda maTi ubatono Temebi: Wari da belaqani. es ubatono Temebi iqcnen<br />

lekianobis kerad~ (103, 90).<br />

1723-1744ww. aRmosavleT saqarTveloSi jer ,,osmalobis”, xolo Semdeg<br />

,,yizilbaSobis” xana iyo da faqtiurad moiSala adgilobrivi<br />

saxelmwifoebrioba (90, 9). maSasadame, am periodSi ,,morige” laSqari ver<br />

Seiqmneboda.<br />

Teimurazisa da <strong>erekle</strong>s mmarTvelobis pirvel periodSi lekebis<br />

TareSis aRsakveTad gadawyvites War-belaqnis dapyroba. rogorc<br />

cnobilia, es cda marcxiT damTavrda. aji Calabis meTaurobiT Seqmnilma<br />

mahmadianurma koaliciam 1751 wlis 15 Tebervals <strong>erekle</strong>-Teimurazis<br />

34


laSqari daamarcxa da War-belaqnis dapyrobis saqme CaiSala. lekebma<br />

gaaZlieres TareSi. saWiro iyo brZolis axali saSualebebis gamonaxva,<br />

pirvel rigSi ki mudmivad mzadmyofi laSqris Seqmna. zogjer gamouval<br />

viTarebaSi feodaluri saqarTvelo garkveuli safasuris gaRebis Semdeg<br />

daqiravebuli jariT aZlierebda laSqars, romelic Semdgari iyo<br />

umTavresad mTielebisagan. samefoebs ar gaaCnda imdeni materialuri<br />

saxsrebi, rom daqiravebuli jari xangrZlivad Seenaxa.<br />

aRmosavleT saqarTvelom yizilbaSobis xanaSi gaicno adgilobrivi<br />

e. w. ,,noqari~. iv. javaxiSvili noqarze aRniSnavs: ,,noqaris saxiT,<br />

monRolTagan sparsulSi SeTvisebuli es sityva XVII-XVIII saukunis<br />

saqarTveloSiac Cndeba, jer viTarca eranis <strong>samxedro</strong> Zalis garkveuli<br />

nawilis saxeli, SemdegSi viTarca savaWro dawesebulebis ufrosis,<br />

vaWrisa da meduqnis, TanaSemwis gamomxatveli termini~(90, 10. 142, 32).<br />

qarTuli ,,noqari” warmoadgenda adgilobrivi mosaxleobidan gamoyvanil<br />

daqiravebul jars, romlis qiras ixdida TviT mosaxleoba.<br />

akademikosi n. berZeniSvili aRniSnavs: ,,exla yizilbaSobisas~<br />

qarTls uaresi dRe adga, vidre ,,osmalobisas~ iyo. . . exla mosaxleoba<br />

movale iyo, sakuTari xarjiT gamoeyvana da Seenaxa jaris garkveuli<br />

raodenoba (,,noqari”), xolo qarTlSi myofi yizilbaSTa jarisaTvis<br />

,,sursaTi eZlia~ (85, 10. 56, 203).<br />

sexnia CxeiZis gadmocemiT, nadir-Sahma qarTlis ,,noqris~ gamoyvana<br />

daakisra 1736 wels: ,,amave ukd. . .dasdves qarTls samiaTas samasi Tumani<br />

da xuTasi noqari col-SviliT qalaqsa unda damdgariyo kac-cxeniaraRiT<br />

(90, 11. 133, 340). Semdeg nadir-Sahs araerTxel mouTxovia ,,noqari~<br />

qarTl-kaxeTisaTvis (41, 348-374-416). yizilbaSobis Semdeg, rogorc Cans,<br />

qarTl-kaxeTis xelisuflebam gadawyvita ,,noqari~ kvlav gamoeyvana da<br />

gamoeyenebina adgilobrivi erovnuli interesebisaTvis.<br />

p. butkovi ,,noqris~ SemoRebaze aRmosavleT saqarTveloSi aRniSnavs:<br />

,,saqarTveloSi ar iyo mudmivi jari. saWiroebis mixedviT mas krebdnen da<br />

uSvebdnen. TiToeuli meomari TviTon irCenda Tavs. jer kidev Teimuraz<br />

nikolozis-Zem, <strong>erekle</strong>s mSobelma, mTieli mtrebisagan saqarTvelos<br />

sazRvrebis dasacavad, daaarsa milicia, noqris saxelwodebiT da<br />

35


daadgina, rom saxazino (saxaso), saeklesio da memamuleTa mier<br />

gamoyvanili yofiliyo kordoni ori aTasi cxenosani meomris raodenobiT<br />

yovelwliurad. provianti da furaJi maT eZleodaT xazinidan, xolo<br />

jamagirs aZlevdnen TavianTive soflebi, 30-40 maneTamde wliurad.<br />

mefe iraklim gaauqma noqari da 1773 wels, avariis xanis damarcxebis<br />

Semdeg, SemoiRo sxva laSqari morigis saxelwodebiT~ (49, 287-288).<br />

p. orbelianis cnobiT, ,,noqari” SemoRebuli iqna ,,lekianobis”<br />

winaaRmdeg sabrZolvelad 1755 wels: ,,radgan lekebma qarTlsa da<br />

kaxeTze mtroba aRar daiSales, zamTar da zafxul Camodgis da<br />

aoxrebdis umetes qarTlsa, maradis qarTlis jari Semoeyaris mefeTa<br />

CvenTa, lekis jari Caudgis saxlebSi da aRara-vina hyvandaT mepasuxe amis<br />

mizezisaTvis gamoarTves qarTlsa da kaxeTs aTasi kai vaJkaci, jamagiri<br />

gauweses, uzbaSebi (asisTavi) ganaweses da daayenes qalaqsa Tbilissa,<br />

saca visme gasWirebodaT amaT miaSvelebodnen qveynis jarebiT” (41, 461).<br />

a. klimiaSvilis mier Seswavlili sabuTi gvamcnobs: ,,axlad dawesebuli<br />

jari gansakuTrebiT lek-abragTa Semosasvlel adgilebSi Caayenes da<br />

qveynis sanapiro adgilebis dacva miandves. ,,gaistumres es axali<br />

ganwesebuli jari da daayenes baidarSi monapired, am jarebTa asisTavni<br />

da ufrosni iyvnes amilaxvriSvili nikoloz, amirejibi zaza, ciciSvili<br />

Teimuraz da TarxniSvili mamuka. agreTve sabaraTaSvilos uzbaSi,<br />

romel-ars asis-Tavi ioTamisSvili revaz. . . ~ (90, 12-13).<br />

arsebobs aTamde sabuTi ,,noqris” Sesaxeb (1738 wlidan 1772 wlamde).<br />

am sabuTebidan Cans, rom ,,noqris” gayvana xdeboda mosaxleobidan da<br />

mosaxleoba ixdida misTvis misacemel gadasaxads. mis sidideze 1760 wlis<br />

mxolod erTi nusxaSia mocemuli, sadac jamagiris raodenoba erT<br />

mebrZolze wliurad 25 maneTs udrida (15, f. S.ie-78).<br />

amrigad, aRmosavleT saqarTvelos xelisuflebam ,,lekianobis”<br />

winaaRmdeg gamoiyena ,,yizilbaSobis~ droidan SemoRebuli jaris saxeoba<br />

,,noqari~, xolo Semdeg SemoiRo misi saxecvlileba ,,morige~. ,,morige~<br />

1774 wlis ganCinebamde ,,noqrisagan~ gansxvavdeboda mxolod imiT, rom<br />

gasamrjelos ar Rebulobda.<br />

36


qveynis dasacavad 1773 wlis dasasruls <strong>erekle</strong>m darbazis sxdoma<br />

moiwvia. msjeloba Seexeboda iseTi jaris Seqmnas, romelic lekTa<br />

qurdul Tavdasxmebs aRkveTda da qarTvelobas mSvidobiani Sromis<br />

saSualebas miscemda. sxdomis safuZvelze darbazma SeimuSava `ganCineba~<br />

anu direqtiva (d. m.) ` morige laSqris~ daarsebis Sesaxeb (23, Hd.1536).<br />

xuTdokumentiani `ganCinebis~ teqsti, romelic 1774 wlis 1 ianvriTaa<br />

daTariRebuli, Sedgeba ocdaCvidmeti punqtisagan (38, 436-447). maTSi<br />

miTiTebulia: Tu vis daevalos da rogor unda iqnes aRwerili<br />

mosaxleoba, romelmac morige jarSi unda imsaxuros. Aaseve<br />

dazustebulia, Tu sad, rogor, riT unda gamocxaddes mebrZoli.<br />

gaTvaliswinebulia ,,morigeSi~ gamoZaxebis uzrunvelyofaze<br />

pasuxismgebeli pirebi. AagreTve mocemulia dasjis meTodi ,,morigeSi`<br />

dagvianebis da dezertirobis gamo. Mmag: ` . . . Tu CvenTan mzas ar iqneba<br />

da Tavisis morigeobis Tvisa EerTi dRe gaiyvana, erTxel gavataroT<br />

rusulad wkeplaSi;…. . . da ramdeni dRec daigvianos imdenjer<br />

gavataroT. . .~. pirovnebis droul gamocxadebaze soflis moxele da<br />

sofeli agebda pasuxs. Mmag: ` . . .……Tu damalva daiwyos aqa da iq tyeebSi<br />

da soflebSi, amisTana kaci imave sofelma an ipovnos mogvces da an<br />

eqauri jarima waerTos da is gaqceuli kaci romelisac dastisa ar iyos,<br />

Cvenis brZanebiT is jarima im dastebs gaeyoT . . . Tu romelmac kacma<br />

imisi gaparva icodes da ar gaamxila, es equsi Tumani imas gamoerTvas,<br />

Tu ar SeeZlos saxli, kari, mamuli da deduli gaeyidos, jarimaSi<br />

mieces da esec ganawesebisaebr Cvenis brZanebiT sxva sasardlo jars<br />

gaeyos~ (23,Hd. 1536).<br />

aRniSnulidanDACans, Tu rogor da ra kanoniT uzrunvelyofda mefe<br />

dezertirobis faqtebis aRkveTas. brZanebaSi mefe kategoriulad<br />

miuTiTebs samRvdelo, saTavado, aznaurTa da glexTa klasis<br />

warmomadgenlebs, daicvan kanoni ise, rogorc sjuli moiTxovs, radgan<br />

misi Secvla aravis ar SeuZlia. ganCinebis gragnils garedan dasmuli<br />

aqvs beWedi, romelzec mefe <strong>erekle</strong>s saxelia amotvifruli.<br />

yvela brZolis SemZle mamakaci movale iyo, weliwadSi erTi TviT<br />

laSqarSi emsaxura Tavisi xarjiTa da sakuTari iaraRiT. Aamitom mefem<br />

37


glexoba sursaTis gadasaxadisagan gaanTavisufla. morige laSqarSi<br />

xalxis ukleblad gamocxadebaze soflis mebatone da moxele iyvnen<br />

pasuxismgebelni. garda Amisa, valdebulni iyvnen, morige laSqarSi<br />

mimavali glexi moemaragebinaT, roca am ukanasknels sakuTari saSualeba<br />

ar gaaCnda. morige laSqari calke erTeulebad iyofoda da TiToeuls<br />

mefis mier daniSnuli meTauri xelmZRvanelobda, xolo mTavari ufrosi<br />

laSqrisa iyo <strong>erekle</strong> mefis vaJi levan batoniSvili. Ddebuleba morige<br />

jarSi samsaxuris Sesaxeb qarTl-kaxeTis samefoSi oficialurad 1774<br />

wlis 4 ianvridan (83, 212) moqmedebda.<br />

axali sajariso formirebebis Camoyalibebam dRis wesrigSi daayena<br />

<strong>samxedro</strong> Sinaarsis wignebisa da wesdebebis gacnoba, gadaTargmna,<br />

romelic <strong>samxedro</strong> ganaTlebas aamaRlebda. regularuli jaris Seqmnis<br />

saWiroebisaTvis mefe <strong>erekle</strong>m gaioz reqtors ubrZana, eTargmna petre<br />

didis <strong>samxedro</strong> tipikoni, anu wesdebis wigni. Targmanis Tavfurcelze<br />

vkiTxulobT: . . .xolo qarTulsa zeda enasa iTargmna brZanebiTa misis<br />

mefobisa simaRlis iraklis <strong>meoris</strong>aTa arqimandritisa da Telavis<br />

seminariis reqtoris gaiozis mier ~ (71, 127). . . .<br />

ivane SaiSmelaSvili aRniSnavs: ,,<strong>erekle</strong>s dros qarTveli mxedrobis<br />

taqtikuri xerxebis ganmartebisas SeuZlebelia raime garkveuli wesebisa<br />

da kanonebis Camoyalibeba . . . saerTod aRiarebuli saxelmZRvanelos<br />

msgavsi araferi arsebobda~ (130, 19). moyvanili citata simarTles ar<br />

Seesabameba, radgan zemoT CamoTvlil punqtebSi (gv. 24-25) garkveviTaa<br />

Camoyalibebuli, Tu romeli mxaris sadroSom, samdevrom da yaraulma<br />

rogor imoqmedos. yovelives, dRevandelis msgavsad, saxmeleTo wesdebis<br />

saxelmZRvanelos forma ar qonda, magram mefis mier gagzavnili<br />

gankargulebebis an brZanebebis Sesabamisad moqmedebdnen sadroSoebi da<br />

Sedegic saxeze iyo. amasve amtkicebs m. darCias naSromic gaioz reqtoris<br />

Sesaxeb.<br />

morige jaris Seqmnis Taobaze SesaniSnavad gadmogvcems <strong>daviT</strong><br />

bagrationi saqarTvelos samarTlisa da kanonTmcodneobis mimoxilvaSi.<br />

saerTod unda aRiniSnos, rom <strong>samxedro</strong> sakiTxebze <strong>daviT</strong>s Tavis<br />

`mimoxilvaSi~ sagangebo Tavi aqvs miZRvnili `Tavi IV. <strong>samxedro</strong> Zalebi~<br />

38


(28, 233), muxlebSi 63-77 Camoyalibebulia debulebebi morige jarisa,<br />

droebiTi laSqris, artileristebis, damxmare jarisa da <strong>samxedro</strong><br />

kantoris Sesaxeb.<br />

morige jaris garda, mefe mudmivad zrunavda artileriis Senaxvasa<br />

da dafinansebaze. saartilerio saqmis momsaxure personali:<br />

mezarbazneebi (TofCebi-rigiTebi) da sxva specialistebi<br />

ganTavisuflebuli iyvnen yvela gadasaxadisagan, morige jarSi<br />

samsaxuridan. isini sakmaod did gasamjelos Rebulobdnen da<br />

garkveulwilad privilegirebul mdgomareobas inarCunebdnen samefo<br />

karze (87, 265-266-267). sagangebo sabWo aucileblobis SemTxvevaSi<br />

ikribeboda mefis TandaswrebiT, sadac sabWos dadgenilebiT cxaddeboda<br />

mefis brZanebuleba droebiTi laSqris Seqmnis Taobaze da mebrZolTa<br />

raodenoba nawildeboda TiToeul kuTxeze. molaSqreTa Sekreba<br />

erisTavebsa da mouravebs evalebodaT. maT mier Sekrebili razmebi<br />

eqvemdebareboda saolqo <strong>samxedro</strong> generals. saolqo laSqris marTvaSi<br />

generals exmarebodnen ramdenime oficeri amave provinciidan<br />

(konkretulad generlebis gvarebi miTiTebuli ar aris, magram, SesaZloa,<br />

sadroSoTa sardlebs gulisxmobdes). jaris Sekrebisas sabrZolo<br />

eqspediciisa da mTavarsardlis daniSvna mefis ZalauflebiT<br />

ganisazRvreboda. MmarSis ganxorcielebisas iniSneboda Sesvenebisa da<br />

dasvenebis raionebi, avadmyofebsa da daWrilebs daxmarebas uwevdnen<br />

mefis mkurnalebi. sabrZolo moqmedebebis damTavrebis Semdeg mebrZolebs<br />

saxlSi uSvebdnen (28, 234-235).<br />

aRsaniSnavia is faqti, rom morige jaris debulebaSi <strong>erekle</strong> II-s<br />

gansazRvruli hqonda punqti viTarebisda Sesabamisad damxmare jaris<br />

dabarebis Taobaze, romlebic mowveuli iqnebodnen mezobeli<br />

provinciebdan. maTi Senaxva da anazRaureba damokidebuli iyo maT<br />

meTaursa da mefes Soris dadebul xelSekrulebaze.MmaT<br />

xelmZRvanelobda sakuTari meTauri, magram eqvemdebarebodnen mefis<br />

sardals (28. 236). amasve mowmobs S. mesxias mier mokvleuli erT-erTi<br />

dokumenti, sadac vkiTxulobT, rom `saqarTvelos Cveulebrivi jaris<br />

gamoyvanis garda, mefe iraklim moiwvia jamagiris aRTqmiT noqraT da<br />

39


236).<br />

qarTl-kaxeTis samefos samoxeleo aparati da sxva didebulebi 1769-<br />

TofCaT dasadgomni kacni. movidnen da ganwesdnen. imaT hqondaT ganweseba,<br />

wlis ulufa da jamagiri~ (104, 42). SesaZlebelia, am droisaTvis mefis<br />

xazina ise mdidari ar iyo, rom didi jamagiri exada daqiravebul<br />

ucxoeli mebrZolebisaTvis, magram, gasaTvaliswinebelia is, rom<br />

sabrZolo moqmedebebSi daxmarebis aRmoCenisaTvis mefe garkveul<br />

gasamrjelos mainc SesTavazebda, raTa maT winaSe mdgari problemebi<br />

moegvarebinaT.<br />

<strong>samxedro</strong> reformebma, romelic E<strong>erekle</strong> II-is TaosnobiT<br />

ganxorcielda, samoxeleo aparatis gazrda gamoiwvia. <strong>samxedro</strong><br />

organizaciaSi didi roli daekisra laSqarniviss (sameurneo dargis<br />

moxele <strong>samxedro</strong> uwyebaSi, SemoiRo <strong>erekle</strong> II-m (77, 444). mas laSqris<br />

aRricxva-momarageba da jamagiris gacema evaleboda. qarTl-kaxeTis<br />

samefoSi eqvsi laSqarnivisi iyo: oman xerxeuliZe, manuCar Tumanovi,<br />

svimon gurgeniZe, aslan vaCnaZe, ivane qobulovi (artileriis <strong>polkovniki</strong>),<br />

ioseb meliqovi. E<strong>erekle</strong>s reformebTanaa dakavSirebuli XVIII s-is meore<br />

naxevarSi SemoRebuli Tanamdebobebi (saxeloebi): fonsadbaSi, rac<br />

niSnavda xuTasisTavs, TofCibaSi - mezarbazneTa ufross. funqcionirebda<br />

mudmivi sabWo, romelic mefis gareSe ar ikribeboda. mudmiv sabWosTan<br />

(umaRlesi xelisufleba) daarsebuli iqna gansakuTrebuli dawesebuleba<br />

`<strong>samxedro</strong> kantora~, romelic yovelgvar <strong>samxedro</strong> saqmes awesrigebda (28,<br />

1771 wlebSi uSualod gaecnen rusTa regularuli jaris cxovrebas.<br />

rusTa jaris gavlenam aSkarad iCina Tavi <strong>erekle</strong>s mier SemoRebul<br />

<strong>samxedro</strong> wodebebSi -KAkaprali, serJanti, unter-oficeri, oficeri,<br />

artileriis kapitani, maiori, <strong>polkovniki</strong>, generali. QqarTl-kaxeTis<br />

samefos laSqars specialuri momzadebis mqone pirebi wvrTnidnen<br />

rusuli wesis mixedviT (112, 530). generali lazarevi cxenosan jarze<br />

ambobda: ,,es jari saukeTesod gawvrTnili da momzadebulia, rom<br />

SeiaraRebis mxriv Raribi ar iyos~ (69, 60-61).<br />

zemoxsenebulidan kargad Cans, Tu raoden mondomebiT ekideboda mefe<br />

morige jaris wvrTnasa da uzrunvelyofas, rac mis mier SemoRebuli<br />

40


debulebis muxlebsa da sazRvargareTeli specialistebis mozidvaSi<br />

gamoixateboda. E<strong>erekle</strong> mefisa da misi politikis mxardamWer moxeleTa<br />

mier Catarebuli RonisZiebebis Sedegad morige jarSi im droisaTvis<br />

6000-mde mebrZoli msaxurobda. morige laSqris es raodenoba zamTris<br />

pirobebSi naxevrdeboda sam-sam aTasamde, rac gamowveuli iyo zamTris<br />

periodSi mowinaaRmdegis iSviaTi TavdasxmebiT. Ees gasagebicaa, radgan am<br />

dros saomari kampaniebis Catareba momxvduri mxarisaTvis xSir<br />

SemTxvevaSi wamgebiani iyo. AaRniSnulis damadasturebelia cnoba: ` eqvseqvsi<br />

aTasi kaci morige qveviTi da cxenosani, kargis <strong>samxedro</strong>s yovelis<br />

saxmarebiT da TavianTis erTis Tvis nuzdliT dasdgebodes<br />

ganmzadebulni mterTa zeda, sadaca ebrZanebodaT mefisagan, marjveTa<br />

adgilTa. zamTriT eqvsTa TveTa sam-sami aTasi morige iyvis mzad (47, 92).<br />

batoniSvilebi (mefis Svilebi) aqtiur monawileobas Rebulobdnen morige<br />

jaris funqcionirebaSi da rigrigobiT gadiodnen <strong>samxedro</strong> samsaxurs (83,<br />

213).<br />

morige jari regularul <strong>samxedro</strong> Zalas warmoadgenda. aseTi Zalis<br />

Seqmna, saWiro pirobebis uqonlobis gamo Wianurdeboda, magram misi<br />

mniSvneloba aRmosavleT saqarTvelosTvis didi iyo. gansakuTrebiT<br />

didi wvlili Seitana morige jaris saSualebiT lekTa Tavdasxmebis<br />

aRkveTis saqmeSi levan batoniSvilma. is cnobili iyo simamaciT,<br />

ganaTlebiT da goneba–gamWriaxobiT. mTeli qarTl-kaxeTi Sehxaroda<br />

energiul batoniSvils. am faqts adasturebs o. xerxeuliZe: `odesaca<br />

wliTi-wlad mefesa hyvandes morigeni mxedrobani, igini maradis<br />

mdgomare iyvnes gamosavalTa adgilTa pirsa lekTa da sxvaTa mterTasa.<br />

mravalgzis miiRes Zleva-Semosileba mterTa zeda mefis ZeTa –giorgim<br />

da leonman xvedrTa TvisTa, morigeobasa Sina da qmnes saxelovanni<br />

saqmeni~. . . (47, 93).<br />

arsebuli mdgomareobiT saqarTvelos kidev erTxel gamouCnda<br />

xelSemwyobi pirobebi, raTa Seeqmna erTiani Zlieri saxelmwifo,<br />

romelic SeZlebda sakuTari Tavis dacvas da amis Semdgom ekonomikur<br />

Tu kulturul aRorZinebas. Mmocemuli periodisaTvis <strong>erekle</strong> II da misi<br />

saxelmwifo SedarebiT gaZlierebuli Canda. Mfaqtis naTeli<br />

41


dadasturebaa mefis mdivanbegis mier aRwerili erTi momenti: 1780 wlis<br />

agvistoSi erevnis xani usein-ali dasajes qveSevrdomebTan erTad, mefis<br />

morCilebaSi iyvnen ganjisa da yarabaRis mmarTvelebic.Uukan<br />

gamobrunebisas <strong>erekle</strong> II-s brZola mouxda qurTTa laSqarTan da<br />

gamarjveba moipova (47, 93). ganjisa da yarabaRis xanebis garda, mefes<br />

emorCilebodnen Tavrizis, xois, urumiis, maraRis xanebi, baiazeTis da<br />

yarsis faSebi, gadmogvcems o. xerxeuliZe. Cveni azriT, es cnoba<br />

zedmetad gazviadebulia da sinamdviles ar Seesabameba. sxvadasxva<br />

masalebis analizidan cxadia erTi ram _ CamoTvlili saxanoebisa da<br />

safaSoTa xelmZRvanelebi <strong>erekle</strong>s ar emorCilebodnen. isini mxolod<br />

Seqmnili politikuri viTarebis Sesabamisad angariSs uwevdnen qarTlkaxeTis<br />

mefes, rac droebiT xasiaTs atarebda. o. xerxeuliZe<br />

gadmogvcems: `esmodaT maradis simxne-qveloba misi da verc aravis<br />

xedavdnen mopirispired mefisa <strong>erekle</strong>ssa . . . (47, 94). es dasturia imisa,<br />

Tu raoden hqonda saxeli ganTqmuli mefe <strong>erekle</strong>sa da aRmosavleT<br />

saqarTvelos.<br />

n. berZeniSvilis aRniSnavs, rom 1781 wlis Semdeg morigeTa ricxvma<br />

TandaTan iklo da bolos sul gaqra (58, 222).<br />

zemoxsenebuli azri srul WeSmaritebas ar Seesabameba, radgan<br />

arsebobs sabuTebi, romlebic mowmoben aRmosavleT saqarTveloSi morige<br />

jaris arsebobas XVIII saukunis bolomde. KkerZod, morige jari (laSqari)<br />

levan batoniSvilis sikvdilis Semdegac ar moSlila. 1782-1784 wlebis<br />

sabuTebSi asaxulia mefis brZanebebi, romlebic exeba morige laSqris<br />

Sekrebas, morigeSi gausvlelobis gamo sasjelis moxdis Semdeg<br />

patimrobidan ganTavisuflebas, gamoucxadeblobis gamo dasjas, sajaro<br />

samsaxuris gavlis dasrulebisas morigdan ganTavisuflebas (83,<br />

195).E<strong>erekle</strong> II-s uxdeboda mkacri RonisZiebebis gatareba, raTa<br />

mosaxleobis yvela socialuri fenidan wamoWrili winaaRmdegobebi<br />

gadaelaxa da uzrunveleyo morige laSqris funqcionireba. Ggatarebuli<br />

RonisZiebebi samefoSi arsebuli naklovanebebidan gamomdinare xSir<br />

SemTxvevaSi mainc ver Sveloda saqmes da morige ramdenjerme daSlis<br />

piras iyo misuli.<br />

42


dokumenti gvamcnobs, rom mefe ver axerxebs morigis gamoyvanas<br />

kaxeTis gaRma mxridan. nekreseli episkoposi agzavnis giorgi mRvdels<br />

mefis wigniT morigis gawvevis Sesaxeb gremidan yvarlamde da avalebs,<br />

moawerinos xeli yvelas ,,morigeSi~ samsaxurze (11, Ad.250). xolo<br />

1790 wlis 5 ivlisis dokumenti gvatyobinebs, <strong>erekle</strong> mefis sayvedurs<br />

aTasisTav beJan amilaxvrisSvilisadmi, rac mowmobs, rom morige jari<br />

TiTqmis moSlilia (12, Ad.1360), amitom, 1791 wlis 14 maiss gamocemuli<br />

brZanebis safuZvelze, mefe avaldebulebs yvelas ,,morigeSi~ xelaxali<br />

gawvevis Sesaxeb (13, Qd.594).<br />

zemoxsenebuli periodis Semdeg morige jari arsebobas<br />

ganagrZobda ruseTTan SeerTebamde, ris mtkicebulebasac warmoadgens<br />

Seswvlili dokumentebi:<br />

a) 1792 wlis 13 noemberi, BbrZaneba <strong>erekle</strong> mefisa TuST mourav<br />

durmiSxanisadmi, morigis gamoyvanisa da daklebulTa darbevis Sesaxeb.<br />

dedani (17,HHd 2994).<br />

b) 1793 wlis 20 agvisto brZaneba <strong>erekle</strong> mefisa vefxis cixis mourav<br />

erasti ColoyaSvilisadmi morigis gamoyvanis Sesaxeb (18, Hd 576).<br />

faqtia, rom <strong>erekle</strong> II-is gardacvalebis Semdegac samefo karidan<br />

gaicemoda brZanebebi morigeSi gawvevisa da samsaxuridan daTxovnis<br />

Sesaxeb. 1799 wlis 27 noembris (3, 226. 5692) da 1800 wlis 13 dekembris<br />

(3, 226, 5692) sabuTebi. rogorc zemoT avRniSneT mocemuli dokumentebi<br />

a. klimiaSvils aqvs Seswavlili.<br />

gasaTvaliswinebelia is faqti, rom 90-iani wlebis morige jari<br />

ramdenadme gansxvavdeboda wina periodis morigisagan. Uupirveles<br />

yovlisa, unda aRiniSnos, rom morigeSi gawvevis nusxebi Sedgenilia ara<br />

TiToeuli soflisaTvis cal-calke, aramed mTeli mxarisaTvis erTad<br />

(13, Ad. 594). klimiaSvili aRniSnavs, yvelaze mniSvnelovan gansxvavebas,<br />

rom mefe iZulebulia morige jarSi momsaxures jamagiri misces (14,<br />

Ad.11052, 24, Hd.2894) e.i. morige jari iqca adgilobrivi mosaxleobisagan<br />

daqiravebul jarad. morige jaris daSla zogierTi Tavadisa da maTi<br />

mxardamWeri pirebis didi gamarjveba iyo mefis xelisuflebaze, ramac<br />

43


aRmosavleT saqarTvelos Tavdacvisunarianobis politikis dasusteba<br />

gamoiwvia. morige laSqarma, miuxedavad xanmokle arsebobisa, sakmaod<br />

mniSvnelovani roli Seasrula qarTveli xalxis erovnuli<br />

TviTmyofadobis SenarCunebis saqmeSi. arsebul masalebze dayrdnobiT<br />

SevadgineT imdroindeli SeiaraRebuli Zalebis struqtura (ix. sqema #2,<br />

152). mefe <strong>erekle</strong> II-m saRad da obieqturad Seafasa Tavisi samefos<br />

feodaluri CamorCeniloba da amitom misi daZlevis mizniT<br />

mizanmimarTulad ganaxorciela saxelmwifo-administraciuli da<br />

<strong>samxedro</strong> reformebi.<br />

amgvarad, zemoT aRniSnuli masalebis gaanalizebis safuZvelze<br />

SeiZleba gakeTdes Semdegi daskvnebi:<br />

1. mefis xelisuflebis gaZlierebisa da ganmtkicebis mizniT, man<br />

gaauqma zogierTi Zlieri saerisTavo (qsnis, aragvis) da saxano<br />

(baidaris), romlebic uSualod dauqvemdebara saxelmwifo mmarTvelobis<br />

aparats. amasTan, gauqmebuli saxanos teritoria dahyo ufro wvril<br />

administraciul erTeulebad _ samouravoebad, riTac mniSvnelovnad<br />

gaaZliera centraluri mmarTveloba, Tumca, danarCeni saerisTavoebi,<br />

mefis Sexedulebisamebr, Zvel tradiciul uflebebs inaCunebdnen.<br />

2. cvlilebebi ganxorcielda sadroSoebis sistemaSi. axleburad<br />

ganisazRvra sardlebisa da maT daqvemdebarebaSi myofi pirebis funqciamovaleobebi.<br />

movaleobebis axleburad gansazRvram TiTqmis yvela<br />

ierarqiaze xelqveiTTa marTvis sistema ufro moqnili gaxada.<br />

aRniSnulma sakiTxebma xeli Seuwyo laSqris droulad mobilizaciasa<br />

da Sekrebas. Tumca feodaluri jaris xasiaTi Zirfesvianad ar Secvlila.<br />

3. mefis gankargulebiT, sadroSoebsa da samouravoebSi Seiqmna<br />

samdevroebi, rac gamiznuli iyo mtris mcire jgufebis moulodneli<br />

Tavdasxmebis aRsakveTad. isini mniSvnelovan rols asrulebdnen<br />

sadazvervo sistemis funqcionirebaSic.<br />

4. feodaluri jaris dromoWmulobisa da CamorCenilobis<br />

aRmosafxvrelad TiTqmis warmatebiT ganaxorciela mudmivi jaris<br />

nairsaxeobis _ ,,morige laSqris” Seqmna, rac etapobrivad ase gamoixata:<br />

44


Tavdapirvelad _ ,,noqari”, XVIII saukunis 50-iani wlebis SuaxanebSi _<br />

,,morige” jari. romelic 1774 wlidan ganaxlda.<br />

5. <strong>samxedro</strong> reformis TvalsazrisiT, garkveul siaxles<br />

warmoadgenda saeklesio jaris gamoyvanis ganaxleba, rac mcxeTis<br />

sakaTalikosos <strong>samxedro</strong> begaris saxiT ekisreboda.<br />

6. <strong>samxedro</strong> wesdebebis, darigebebisa da instruqciebis saxiT<br />

iTargmna sxvadasxva wigni, rasac morige jaris gawvrTnasa da<br />

funqcionirebaSi mniSvnelovani wvlili Sehqonda.<br />

7. jarSi gasawvevi kontingentis sruli mobilizaciis mizniT, <strong>erekle</strong><br />

II-m mosaxleobis aRwera Caatara. amis safuZvelze sadroSoebs zustad<br />

ganesazRvraT jarSi gasagzavni (gasawvevi) kontigentis raodenoba.<br />

<strong>samxedro</strong> samsaxurisTvis Tavis aridebisa da mouravTa mier gasawvevi<br />

pirebis damalvis, dafarvis Tavidan acilebis mizniT gamoica specialuri<br />

brZanebebi yvela kategoriis xelmZRvanelisadmi.<br />

8. laSqris organizaciul struqturad dayofam (aTaseuli,<br />

xuTaseuli, aseuli da sxv.) da Sesabamisi danayofebis meTaurebis<br />

daniSvnam jari ufro organizebuli, marTvadi da, rac mTavaria,<br />

daniSnulebisamebr gamoyenebadi gaxada.<br />

9. disciplinis regulireba imdroindeli wesdebebisa da<br />

instruqciebis mixedviT xdeboda. marTvis gasaumjobeseblad Seiqmna e. w.<br />

<strong>samxedro</strong> kancelaria. SemoRebul iqna rigi Tanamdebobebi: minbaSi –<br />

aTasisTavi, fonsadbaSi - xuTasisTavi, uzbaSi – asisTavi, TofCibaSi -<br />

mezarbazneTa ufrosi da sxva.<br />

10. SemoRebul iqna <strong>samxedro</strong> wodebebi -KAkaprali, serJanti, unteroficeri,<br />

oficeri, artileriis kapitani, maiori, <strong>polkovniki</strong>, generali.<br />

Sesabamis Tanamdebobebze daniSvna uSualod mefis mier<br />

xorcieldeboda. yovelive zemoT aRniSnuli aZlierebda imdroindeli<br />

jaris brZolisunarianobas, rac pirvelxarisxovan RonisZiebebs<br />

warmoadgenda lekTa gamudmebuli Tavdasxmebisa da mahmadianur<br />

saxelmwifoTa Semosevebis aRsakveTad.<br />

45


1.2. SeiaraRebisa da tyvia-wamlis warmoeba.<br />

XVIII saukunis II naxevridan qarTl-kaxeTis samefo gaZlierda da<br />

mrewvelobis ganviTareba TandaTan aRorZinebis gzaze dadga. amuSavda<br />

sxvadasxva sawarmo. pirvel rigSi, aucilebelia SevexoT samTamadno<br />

warmoebas, radgan igi SeiaraRebis SeqmnisaTvis mniSvnelovan rols<br />

asrulebda. am saqmis ganviTarebisaTvis mefe <strong>erekle</strong>m moaxerxamadnis<br />

berZeni ostatebis osmaleTidan gadmoyvana didi gasamjelos dapirebiT,<br />

romlebmac 1774 wels axtalasa da alaverdSi spilenZisa da vercxlis<br />

mopoveba-gamodnobis saqme ganaviTares (58, 223). aRmosavleT saqarTveloSi<br />

samTamadno warmoebis ganviTarebam mniSvnelovani zegavlena moaxdina<br />

<strong>samxedro</strong> mrewvelobis ganviTarebaze, romelic arsebuli periodisaTvis<br />

prioritetuli iyo. SeiaraRebis ganviTareba zegavlenas axdenda <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis ganviTarebaze, igi mniSvnelovnad zrdida saxelmwifos<br />

Tavdacvisunarianobas. <strong>samxedro</strong> warmoebis ganviTarebaSi igulisxmeba im<br />

droisaTvis arsebuli zarbaznebis, zambulakebis (sparsuli didi Tofi<br />

(48, 118), cixis Tofebis, xelyumbarebis, Tof-iaraRis da sxvaTa damzadeba.<br />

,,TbilisSi arsebobda Tof-iaraRis damamzadebeli qarxana, sadac, sxva<br />

<strong>samxedro</strong> saWurvelis garda, zarbaznebsac amzadebdnen. aq muSaobdnen<br />

sxvadasxva specialobis xelosnebi - xuroebi, durglebi, zarbaznis<br />

mburRavebi, mqlibavebi. isini xelfass fuliT iRebdnen~ (87, 265).K<br />

a. koWlavaSvilis mier moZiebuli masalebidan Cans, rom 1744 wels,<br />

rodesac qarTlis mefe Teimurazi TbilisSi Semovida da metexis xidze<br />

fexi Sedga, zarbaznis Sedluxma yurTasmena dafarao, xolo qviSxeTSi,<br />

<strong>erekle</strong>s qorwilis Rames, kaxur mravalJamiers Turme suramis cixis<br />

zarbaznebi aZlevdnen bans. Aamave versias mowmobs p. orbelianis ` ambavni<br />

qarTlisani~ (43, 94). wignSi iseTi epizodebia moyvanili, sadac sabrZolo<br />

moqmedebebis dros mefe Teimurazi da <strong>erekle</strong> II iyenebdnen zarbazans<br />

ZiriTadad safortifikacio nagebobebis dasangrevad Tu cocxali Zalis<br />

gasanadgureblad. ,,. . . baraTaSvilma . . . Tofxana waravlina kexvis<br />

cixesa, dauwyes srola cixesa kexvisasa zarbazniTa da yumbariTa~ (41,<br />

376).<br />

46


<strong>erekle</strong>saTvis kargad iyo cnobili omebSi artileriis mniSvneloba.<br />

amitom Tavis erT-erT amocanad isaxavda saqarTveloSi samTo warmoebis<br />

aRdgenas da amis safuZvelze artileriis Semdgom gaumjobesebas. Mmisi<br />

iniciativiT, TbilisSi jer kidev 1749 wels aages saartilerio qarxana<br />

(jabaxana), sadac cixis Tofebs, zambulakebs, Tof-iaraRsa da zarbaznebs<br />

asxamdnen (83, 379). saqarTveloSi, saxelmwifos Tavdacvisunarianobis<br />

saqmeSi kargad acnobierebdnen artileriis mniSvnelobas.Aam mizniT<br />

<strong>erekle</strong> mefe gamudmebiT cdilobda, visganme zarbaznebis gakeTeba da<br />

xmareba Seeswavla.<br />

mefe <strong>erekle</strong>m isargebla saqarTveloSi general totlebenis<br />

meTaurobiT jaris SemoyvaniT, romelsac monawileoba unda mieRo<br />

osmaleTis winaaRmdeg dawyebul omSi da mas saartilerio saqmis<br />

qarTveli specialistebis masTan gagzavna Txova.<br />

totlebenis brZanebis safuZvelze, ,,1769 wlis noembridan 1770 wlis<br />

Tebervlamde pod<strong>polkovniki</strong> s. ColoyaSvili, ruseTis mTavrobis<br />

warmomadgenel anton Tarxan-mouravTan erTad tfilisSi imyofeboda.<br />

<strong>erekle</strong>s misTvis iaraRis sawyobebi uCvenebia da artileriis gamarTvis<br />

saqmeSi daxmareba uTxovia. s. ColoyaSvils am sakiTxze Ppataki<br />

gaugzavnia totlebenisTvis. Ees Ppataki sabediswero aRmoCnda misTvis. . .<br />

totlebenma s. ColoyaSvili saswrafod mejvrisxevSi daibara. . . da<br />

daapatimra . . . 1770 wlis 6 Tebervals graf CerniSovisTvis gagzavnil<br />

moxsenebaSi totlebeni werda: ,,Cemi brZanebebis miuxedavad<br />

s. ColoyaSvili kvlav tfilisSi rCeba da <strong>erekle</strong>s zarbaznebis keTebasa<br />

da lafetze gawyobas aswavliso, me saswrafo brZaneba gaugzavne<br />

dabrunebuliyo, winaaRmdeg SemTxvevaSi davapatimreb da mozdokSi<br />

gavgzavnio~ (67, 62-63). Seswavlili masalebidan naTlad Cans, rom<br />

artileriis podpolkovnikma s. ColoyaSvilma da Tavadma Tarxan<br />

mouravma mizanmimarTulad ikisres davalebis Sesruleba. isini <strong>erekle</strong><br />

mefes zarbaznebis mortirebis gakeTebasa da gamoyenebas aswavlidnen<br />

(mesxia S., Tbilisis istoriuli warsuli, naw. I, 1990, 379).<br />

ruseTis jaris ufrosma generalma totlebenma, Seityo ra am ambis<br />

Sesaxeb, s. ColoyaSvilsa da Tarxan-mouravs satikad aukrZala,<br />

47


qarTvelebisaTvis saartilerio saqme eswavlebinaT. rogorc Cans,<br />

totlebenis amgvari brZaneba ukanonod miuCneviaT, radgan maT moqmedebas<br />

saqarTvelosa da ruseTs Soris imdroindeli <strong>samxedro</strong>-politikuri<br />

kavSiri amyarebda. Aamitom oriveni TbilisSi darCnen da TavianTi moRvaweoba<br />

ganagrZes (82, 111-112). am garemoebam didad Seuwyo xeli<br />

saqarTveloSi artileriis ganviTarebas. qarxana mdebareobda Zveli<br />

Tbilisis gareubanSi-kojris Zveli gzis dasawyisis dRevandeli<br />

k. leseliZis, S. dadianis, l. asaTianis quCis midamoebSi (93, 4). ucxoeli,<br />

monastris winamZRvari ioseb delaporti, romelic TbilisSi imyofeboda<br />

1768 wels, aRniSnavs zarbaznis warmoebis arsebobas am qalaqSi:<br />

` . . . tfilisSi akeTeben zarbaznebs, yumbarebs, wamals~. . . (33, 75). 1771<br />

wlis 15 oqtombers mefe <strong>erekle</strong> II-m miiRo akademikosi giuldenStedti.<br />

mas, rogorc istoriuli wyaroebidan irkveva, scodnia samTamadno<br />

warmoeba. Mmefe <strong>erekle</strong>s misTvis saqarTveloSi darCena SeuTavazebia,<br />

radgan sabadoTa damuSavebis specialisti sWirdeboda, magram stumarma<br />

SemoTavazebul winadadebas Tavi aarida (36, 12).<br />

giuldenStedtis gadmocemiT, 1772 wlis 18 Tebervals man<br />

daaTvaliera Tofiswamlis qarxana. Mmisi aRweriT, iq gamoyenebuli<br />

wamlis Semadgeneli nawilebis proporcia Semdegia: 13 - citra anu wili<br />

gvarjila, 2 - wili gogirdi da 3 - wili naxSiri tirifisa an Txilisa.<br />

aseT Semadgenlobas nayaven mTeli dRe kaklis xis sanaySi, romelsac<br />

Signidan aqvs odnav konusiseburi forma, zeviT aris 10 duimis (25.4 sm.)<br />

siganisa da 12 duimi (30.48 sm.) siRmisa, aqvs granitis konusuri filTaqva,<br />

romliTac mTeli dRe nayaven. Ees filTaqva zeviT iweva RerZis<br />

meSveobiT, romelic fexiT mohyavT moZraobaSi. Semdeg wamali ifxvneba<br />

spilenZis rofSi da fskeri aqvs daCvretili (36, 15). es faqti kidev<br />

erTxel amtkicebs <strong>samxedro</strong> warmoebis arsebobas saqarTveloSi mocemuli<br />

periodisaTvis. <strong>erekle</strong>s dros artileriis Sesaxeb cnobebs gvawvdis<br />

istorikosi butkovi: ... droTa viTarebaSi zarbaznebis ricxvi gaizarda<br />

15-mde paata andronikovis (andronikaSvili) xelSewyobiT, romelmac<br />

codna saartilerio mecnierebaSi ruseTSi miiRo. Mman moawyo TbilisSi<br />

Camosasxmeli saamqro, sadac gadaadno zarbaznebi da Camoasxa isini<br />

48


evropuli kalibrebis mixedviT (49, 287). butkovs mxedvelobidan gamorCa<br />

is, rom zarbaznebis Camosasxmeli qarxana paata andronikaSvilamde<br />

arsebobda saqarTveloSi, razec qvemoT gveqneba saubari. Aaseve cnobas<br />

gvawvdis <strong>polkovniki</strong> burnaSovi, romelic saqarTveloSi 1783-1787 wlebSi<br />

imyofeboda: `qarTul artilerias atareben xarebiT . . . saSiSia maTi<br />

mezobeli mtrebisaTvis. E<strong>erekle</strong>s aqvs 12 sakuTari zarbazani, Camosxmuli<br />

tfilisSi~ (151, 7). es cnobebi WeSmariti dadasturebaa imisa, Tu ra<br />

ganviTarebis stadiaSi imyofeboda maSindeli saqarTvelos artileria.<br />

xelnawerTa erovnuli centris fondebSi daculia erT-erTi<br />

xelnaweri S-167. igi Targmnilia qarTulad vaxtang VI-is brZanebiT,<br />

mixeil elieviCis mier, 1725 wels. is ori didi nawilisagan Sedgeba:<br />

pirvelia `sivakis mzomeloba anu planimetria~ da meore `saartilerio<br />

wigni~. xelnaweris qveda ydis Sida mxareze mefe <strong>erekle</strong>s brZanebiT<br />

Tarxan–mouravs aseTi minaweri gaukeTebia: `RvTisagan amaRlebulman<br />

mefeT-mefeman da TviT xelmwifeman mpyrobelman qarTlisa, kaxeTisa,<br />

SamSadinisa, yazaxisa da borCalos meoreman patronma iraklim mibrZana<br />

rusuls dasturze artileriis gakeTeba saqarTvelois kacs giorgi<br />

Tarxans saxeliTa mxTisaTa, SewevniT patronisa CemisaTa gavakeTe gavawye<br />

zarbaznebi, rom rusTac didad moswonT, qarTvelTa da kaxTac did<br />

imedad uCansT, vinc warikixavdes, Sendobas mobrZandeT, R-Ti SegindobisT<br />

Tqvens codvasa~ (16, S.167).<br />

es faqti mowmobs, rom mefe <strong>erekle</strong> da giorgi Tarxan-mouravi am<br />

saxelmZRvaneloTi sargeblobdnen. wignSi mocemulia cnobebi<br />

saartilerio Wurvebis, xelyumbarebis, Tofiswamlisa da sxva iaraRis<br />

damzadebis Sesaxeb. magaliTisaTvis: `sostavi xeliT sasrolis granatisa:<br />

24 luti wminda marili, 10-is 1/2 luti gvarjila, 3 luti gogirdi,<br />

½luti naxSiri. Ees sostavi erTmaneTSi kargad aurie da cota wyali zed<br />

daaprkvie da mere is cinderi magra gastene~.<br />

xelnawerSi gaTvaliswinebulia damzadebis procesSi usafrTxoebis<br />

zomebis dacva, wamlebis da minarevebis raodenobrivi maCveneblebi,<br />

romlisganac mzaddeboda Wurvebi da xelyumbarebi. naSromis didi<br />

nawili eTmoba zarbaznebis Tematikas, sadac vrcladaa mocemuli<br />

49


sxvadasxva tipis zarbaznis daniSnuleba, maTi gamoyenebis principebi da<br />

cxrilebi srolisaTvis (16, 264). giorgi Tarxan-mouravis mier 1776 wels<br />

mdivan laSqarnivisaTvis micemul baraTSi aRniSnulia ` ... me TofCibaSs<br />

Tarxans giorgis dascems naibs gabriels samis Tvisa Cemi, Cemis naibisa<br />

da Tofxanis sruliad amalisa samocdaTvrameti Tumani eqvsi minalTuni<br />

da xuTi Sauri. Tqven laSqarnivisis manuCarisagan mogvebara baraTebi~<br />

(19, Hd 3843). . .amrigad, 1776 wels ganaxlebuli saartilerio qarxnisa da<br />

artileriis ufrosi is giorgi Tarxn-mouravi iyo, romelmac mefe<br />

<strong>erekle</strong>s zarbaznebi daumzada. igi am Tanamdebobaze, rogorc wyaroebidan<br />

irkveva, 1780 wlamde moRvaweobda.<br />

<strong>erekle</strong> mefes ar akmayofilebda zarbaznis adgilobrivi warmoeba da<br />

Tbilisis saartilerio qarxnis uaxloesi teqnikis mixedviT gardaqmna<br />

ganizraxa. XVIII saukunis meore naxevridan zarbaznebis warmoeba evropasa<br />

da ruseTis armiebSi sagrZnoblad gaumjobesda. gluvluliani<br />

zarbazani foladis daRarullulianiT Seicvala.<br />

saqarTvelo <strong>samxedro</strong> kadrebis nakleblobas ganicdida XVIII<br />

saukunis 60-ian wlebSi, <strong>erekle</strong> meorem saartilerio saqmis Sesaswavlad<br />

ruseTs paata andronikaSvili miavlina. paatam ruseTis armiis<br />

artileriis oficris wodeba miiRo. 70-iani wlebis pirvel naxevarSi<br />

samSobloSi dabrunebuls saartilerio saqmis xelmZRvaneloba daevala.<br />

igi saTaveSi Caudga saqarTvelos <strong>samxedro</strong> warmoebis gardaqmnas,<br />

romelic <strong>erekle</strong> mefis TaosnobiT daiwyo (106, 33). es iyo pirveli<br />

mcdeloba saqarTveloSi <strong>samxedro</strong> warmoebis evropul yaidaze<br />

gadasvlisa, rac mniSvnelovnad Seuwyobda xels <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

Semadgeneli nawilis _ taqtikis ganviTarebas (d. m.). am faqts adasturebs<br />

mdivanbegi o. xerxeuliZe. is gadmogvcems: `amasa Sina iwyoca mefeman<br />

artileriisa, e. i. Tofxanisa, evropulsa gvarssa zeda gawyoba da diax<br />

Cinebuli artileria gamarTa. aRezarda mefesa iraklis warsagebeliTa<br />

TvisiTa TavadTa Zeni rosiasa Sina artileriisa swavliTa da maT Soris<br />

gamovida pirveli xelovani Tavadi andronikaSvili paata da uxucesi<br />

ganmgeoba artileriisa, anu felcixmeisteroba, romelsa TofCibaSad<br />

50


uxmobdnen, misca mas da ganewyo yovelive moxeleni da msaxurni<br />

cecxlsasroleTani evropulad~ (47, 92).<br />

<strong>erekle</strong> II-is dros artileriaSi samsaxuri sapatiod iTvleboda.<br />

gansakuTrebuli privilegiebiT sargeblobdnen artileriis ufrosi<br />

(TofCibaSi) da misi moadgileebi (naibi), romelTa xelmZRvanelobiT<br />

amzadebdnen qarxnis xelosnebi cecxlmfrqvevad saWurvels, kerZod,<br />

zarbaznebsa da mis mowyobilobas. Pp. andronikaSvilma SesaniSnavad<br />

gaarTva Tavi mefis mier micemul davalebas. rogorc sabuTidan irkveva,<br />

saartilerio ganxriT momsaxure pirebi mxolod didi Sromisa da garjis<br />

Semdeg Rebulobdnen maRal Tanamdebobas. 1780 wels p. andronikaSvilma<br />

artileriis ufrosoba miiRo.Mmis ZiriTad amocanas Seadgenda<br />

artileristebis momzadeba, maTi gawvrTna da movla-patronoba. amas<br />

amtkicebs saqarTvelos centralur saistoro arqivSi Seswavlili sabuTi<br />

`Cven qarTlisa da kaxeTis mefem iraklim giboZeT Sen, qisiyis mouravis<br />

Svils paatas TofCibaSs. Aaqamdin TobCibaSoba gayofili iyo. axla<br />

mTlaT da sakuTraT Sen dagadgineT da Sen giboZeT, rac TofCibaSebi<br />

Tarxans giorgis ebarnen, isinic Sen unda miibaro da amaTs swavlazed<br />

bejiTi unda iyo da sxvis Semoyvanasac ecade, rom TofCibaSi TofCeb<br />

gaimravlo. SenTvis jamagirad weliwadSi ormoci Tumani madnidam<br />

mogecema da jinSi ocis Tumnisa sabeWdavis ijaridam mogecema. Amas<br />

yovelwliv Cveni moxeleni ukleblad mogcemen. amas garda, rac SenTvis<br />

ulufa gamogvCenia, is sxva oqmiT mogecema~ (16, 268) (4, 226). <strong>erekle</strong> II<br />

artileriaSi momsaxure nebismieri rangis pirovnebas garkveul<br />

SeRavaTebs aZlevda, jamagirs uxdida da usamarTlobisganac icavda,<br />

aseve damsaxurebis mixedviT wodebebs aniWebda. mas mowmoben saqarTvelos<br />

centralur saistorio arqivSi daculi dokumentebi (6, 226. # 5124, 5125,<br />

2616, 8719).<br />

XVIII saukunis 70-ian-80-ian wlebSi artileria saqarTveloSi kidev<br />

ufro gaumjobesda, ramac saxelmwifos Tavdacvisunarianobis saqmeSi<br />

mniSvnelovani roli Sasrula: `mefe irakli Tavis samefos kualobazed<br />

Zlieri iyo. imas hqonda ocdaoTxi gawyobili zarbaznebi Tavis<br />

Camosasxmelis saxliTa, romelsaca siTkenac undoda, iqiT waiRebda im<br />

51


zarbaznebs, magram ufrosi erTi sul adgilobriv ewyo da TviTon ki<br />

qarTvelebiT mters sdevnida xan somxiTSi, xan qarTlSi da xan<br />

kaxeTSi. . .im zarbaznebiT da im jariT, romlis mtersa SemouSvebda<br />

saqarTveloSi? aramc Tu SemouSvebda, sxva qveynebsac SeiZenda~ (146, 8).<br />

mefe gamudmebiT cdilobda saartilerio saqmis<br />

srulyofas.AartileristTa kadrebis mosamzadeblad zogjer ucxoel<br />

specialistebsac iwvevda. Mmis SviliSvils, <strong>daviT</strong> batoniSvils<br />

saartilerio <strong>samxedro</strong> ganaTleba avstrieli ioseb iakobis Ze<br />

getingisagan miuRia (111, 418). 1794 wels man ruseTSi gagzavna saqarTvelos<br />

mkvidri stefane meliqovi saartilerio saqmis Sesaswavlad. amasTan<br />

dakavSirebiT, mefe <strong>erekle</strong> Tavis elCs, garsevan WavWavaZes swerda:<br />

`. . .somxiTis meliqovi stefan pavliCi ruseTs iyo, iq rusuli ena da<br />

wigni iswavla da aq CvenTan movida da Cven isev mand ruseTs SenTan<br />

gamovistumreT im mizezebisaTvis, rom … artileriis agebis saqme<br />

iswavlos da am qveyanas gamoadges. Amaszed ram gulmodgineba ixmaro,<br />

Sens mSobels qveyanas vals dasdeb da Cvens gulsac moimadleb. . .Tu<br />

Sengan SeiZlebodes, drozed kapitnobis Cinis Sovnazed Seewio da<br />

uSovno, ufro mxiarulebiT ecdeba swavlis miRebas da saqarTvelos<br />

Sesamati saqme iqneba~ (7, 227). sabuTi gaanalizebulia a. klimiaSvilis<br />

mier.<br />

saWiro iyo saartilerio saqmis ganviTarebisaTvis feTqebadi<br />

masalebis damzadeba. XVIII saukunis II naxevarSi Tofiswamals<br />

garkveulwilad moqalaqe xelosnebi amzadebdnen da vaWrobdnen. mefe<br />

<strong>erekle</strong>m Tofiswamlis, gvarjilis damzadeba da individualuri pirebis<br />

mier damoukideblad gayidva akrZala. warmoebis ufleba man mxolod erT<br />

pirs - TayuaSvils uboZa. mefis nebarTviT man 1770 wels Tofis wamlis<br />

qarxana aaSena. Tofis wamlis damzadeba da gayidva mxolod am pirovnebas<br />

miando (87, 272). TayuaSvilebisadmi <strong>erekle</strong>s mier micemul nebarTvaSi<br />

aRniSnulia: `Cveni brZaneba aris TayuaSvilo isaiaRav, merme did Wirobas,<br />

qveynisa da Cveni samsaxurisaTvis da qalaqsa da xalxis mraval rigis<br />

movlis samagieroT qalaqSi Tofis wamlis danayvis brZaneba mamaSens, Sen<br />

da SvilTa SenTa giboZeT, Tqvens meti kaci veravin daanayvinebda da verc<br />

52


gorjilasa da Tofis wamals gahyidda. . maSinve Tqvenc qarxana gamarTeviT<br />

da asaqmebdiT, merme Tofxanasa da cixeebisaTvis Seni qarxana TxoebiT<br />

CamogarTviT da samagieroT mamulis boZebas dagpirdiT~ (8, 229).<br />

amrigad, gvarjilisa da Tofiswamlis damzadeba-vaWrobas <strong>erekle</strong> II<br />

akontrolebda, romelic Semdgom xels Seuwyobda saxelmwifo<br />

daniSnulebisaTvis feTqebadi masalebis maqsimalurad gamoyenebas.<br />

interesmoklebuli ar unda iyos isic, Tu sad mdebareobda asafeTqebeli<br />

masalebis qarxana, ramdenad uzrunvelyo erTma gvarma metad saWiro<br />

davalebis Sesruleba da sad iyo ganlagebuli mniSvnelovani <strong>samxedro</strong><br />

obieqtebi. amaze miuTiTebs Semdegi dokumenti: `avlabris cixis gareT,<br />

sadac amjobino, qarxana unda gagekeTebina; sadac gimjobesebia da<br />

giSenebia, is adgili Cvenc moviwoneT ~. . . ocdaxuTi adli alagi gvTxove<br />

Cven. inebeT da is alagi Sen da Sen Svilebs samkvidrod mamulad<br />

giboZeT, duqnebi gaakeTe da wamalic iq gaayidvine~ (9, 229). es sakiTxi<br />

gaaanaliza a. klimiaSvilma, rodesac saartilerio mSeneblobas Seexo.<br />

rogorc vxedavT, Tofiswamlis qarxana avlabris teritoriaze<br />

mdebareobda.<br />

saxelmwifos moTxovna Tofiswamalsa da gvarjilaze imdenad<br />

dakmayofilebuli yofila, rom mefes neba daurTavs TayuaSvilebisaTvis<br />

damzadebuli wamlis individualurad gayidvaze. saartilerio<br />

saWurvelisa da sxva sabrZolo masalebis sawyobi ki nariyalas cixeSi<br />

iyo ganlagebuli (156, 48). es adgili SedarebiT ukeT uzrunvelyofda<br />

<strong>samxedro</strong> produqciis obieqtebis movlasa da dacvas.<br />

zemoT aRweril masalaSi, romelic saqarTveloSi saartilerio<br />

saqmis ganviTarebas exeba, saubari iyo paata andronikaSvilis<br />

ganswavlulobaze. Cvenis azriT, mas ganaTleba ruseTSi hqonda miRebuli,<br />

saartilerio aRmSeneblobis saqmesac rusul yaidaze warmarTavda,<br />

romelic nawilobriv evropulze iyo dafuZnebuli.Aam mosazrebis<br />

ganmtkicebisaTvis moviyvanT magaliTs: wignSi `saartilerio SeiaraReba~,<br />

nawili I, warmodgenilia rusuli artileriis ganviTarebis etapebi. masSi<br />

moyvanilia monacemebi, saidanac naTlad Cans, rom 1757-1796 wlebSi<br />

saartilerio qvemexebis kalibri meryeobs 76 mm-dan 245 mm-mde. paata<br />

53


andronikaSvilis moRvaweobis periodSi 120 mm-dan 152 mm-de, srolis<br />

manZili ki 20-22 gradusiani kuTxiT gasrolisas 1066 m-dan 2980 m-mde<br />

ganisazRvreboda (165, 169). Sesabamisad, SesaZlebelia, paata<br />

andronikaSvilis xelmZRvanelobiT damzadebuli zarbaznebi miaxloebiT<br />

igive teqnikuri maxasiaTeblebisa yofiliyo.<br />

naSromSi ,,saartilerio mSenebloba aRmosavleT saqarTveloSi XVIII<br />

saukunis II naxevarSi~ mkvlevarma a. klimiaSvilma Seiswavla<br />

artileriis ganviTareba. igi aRniSnavs mefe <strong>erekle</strong>s ganswavlulobas<br />

misi gamoyenebis saqmeSi. ,,. . .Tu isini gamovidnen da omi mouxdesT, Tqven<br />

mindorzed Sebmas ecadeniT. kinklaobasa da imaTsaviT Tofebis<br />

miSvelebasa da ise Sebmas daexseniT. . .qveiTi kaci iberim xansac bevri<br />

eyoleba, cxenianic rom daaqveiToT da ise mixvideT, zarbaznebic win<br />

miimZRvaroT da omi zarbaznebs daacadoT. . .ar auCqardeT, daacaloT,<br />

isini Tqvenze moiyvanoT da Tqven imaTze ar mixvideT, ise sjobs, rom<br />

isini Tqvenze mosvliT daRaloT da RvTiT Tqven im daRaluls erTianaT<br />

SeebaT; isini aqeT-iqidam tanebas dagiwyeben, Tqven zarbaznis srolis<br />

mets nuras iqmT, isini amaSi daiRalvian, masukan erTianad miaweviT. . .~<br />

(87, 273-274). aRniSnulidan naTlad Cans, rom mefe <strong>erekle</strong> artileriis<br />

miznobrivad gamoyenebasa da sabrZolo moqmedebis warmarTvis xerxze<br />

miuTiTebda. masSi mocemulia mowinaaRmdegis SecdomaSi Seyvanis<br />

RonisZieba - yvela mebrZolis daqveiTeba (rogorc yirbulaxis<br />

brZolisas), mtris moqancva da axlos moSveba. zarbaznis uecari cecxli<br />

ieriSis misatanad gamzadebul mowinaaRmdeges rom demoralizebuls<br />

gaxdida, es faqtia. amitom brZolis dawyebiT etapze artileriis<br />

gamoyeneba garkveulwilad xels uwyobda cocxali Zalis SenarCunebas,<br />

misi sabrZolo suliskveTebis amaRlebas da mtris danakargebis gazrdas.<br />

amrigad, rogorc masalebidan Cans, XVIII saukunis meore naxevarSi<br />

aRmosavleT saqarTveloSi ganviTarebuli iyo artileriisa da<br />

Tofiswamlis, xelyumbarebis warmoeba, romlis gazrdasa da<br />

gaumjobesebas mefe <strong>erekle</strong> yovelmxriv cdilobda, radgan saxelmwifos<br />

<strong>samxedro</strong> Zlierebas <strong>samxedro</strong> mrewvelobis ganviTareba gansazRvravda.<br />

54


1.3. sainJinro – TavdacviTi nagebobebi<br />

XVIII saukunis II naxevarSi <strong>erekle</strong> II-m mniSvnelovani RonisZiebebi<br />

gaatara cixe-galavnebis, cixe-simagreebis asaSeneblad da<br />

ganaxlebisaTvis, romlebic erTgvar safortifikacio nagebobebs<br />

warmoadgendnen.Mmocemuli periodi daRestneli feodalebisa da<br />

sxvadasxva saxanoebis winaaRmdeg qarTl-kaxeTisaTvis urTulesi brZolis<br />

xana iyo. mowinaaRmdegis Tavdasxmebisagan dasacavad adreul periodSi<br />

agebuli simagreebis raodenoba da konstruqcia mocemul periodSi<br />

moTxovnebs nawilobriv akmayofilebda. amitomMmefe <strong>erekle</strong>m, Seqmnili<br />

viTarebidan gamomdinare, arsebuli mdgomareoba cixe-simagreTa erTiani<br />

sistemis SeqmniT gamoaswora. cixe-simagreTa centri iyo Telavi (75, 17).<br />

p. zaqaraias naSromSi `kaxeTis safortifikacio nagebobani~<br />

damajerebladaa aRwerili im cixe-simagreebis, cixe-darbazebisa da<br />

galavnebis daxasiaTeba, romlebic mniSvnelovan rols asrulebdnen<br />

mosaxleobis Tavdacvisunarianobis saqmeSi. GgansakuTrebiT aRsaniSnavia<br />

wignSi mocemuli suraTi 1, sadac mocemulia cixe-simagreTa ganlagebis<br />

sqema. isini dasaxlebul punqtebSi ZiriTadad strategiul<br />

mimarTulebebze iyvnen ganlagebuli, sadac SesaZlebeli iyo mosaxleobis<br />

swrafi Sexizvna da xangrZlivi drois ganmavlobaSi brZolis warmarTva.<br />

XVIII saukunis 50-iani wlebidan TavdacviT nagebobaTa mSenebloba<br />

qarTl-kaxeTSi swrafi tempiT grZeldeboda. amis mizezi mtrulad<br />

ganwyobili mezoblebis intensiuri Semosevebi iyo. aRmosavleT<br />

saqarTvelo cixeebiTa da galavnebiT daifara, sadac mosaxleoba mZime<br />

dReebSi Tavs afarebda da warmatebiT igeriebda mtrebs. AaSenebdnen ara<br />

marto axal simagreebs, aramed amagrebdnen da restavracias ukeTebdnen<br />

Zvelebs (112, 626).<br />

Cveni azriT, rogorc Seswavlili masalebidan irkveva, zemoaRniSnul<br />

periodSi da Semdgom saxelmwifos Tavdacis ZiriTadi dasayrdeni cixesimagreebi,<br />

cixe-galavnebi da koSkebi iyo, romlebic erTian TavdacviT<br />

sistemas qmnidnen. am sistemis efeqtur moqmedebaze did gavlenas axdenda<br />

sasignalo-Setyobinebis sistema. Tu igi organizebulad moqmedebda,<br />

maSin mowinaaRmdegis mier moulodnelad Tavdasxmis SemTxvevaSi<br />

55


saxelmwifos SigniT mobilizebuli xvdebodnen. cixe-simagreebisa da<br />

galavnebis damakavSirebeli sayaraulo koSkebi iyo. maTi daniSnulebidan<br />

gamomdinare, iseT adgilmdebareobaze ganalagebdnen, saidanac maTi<br />

saSualebiT xdeboda umokles droSi signalis gadacema. signalis<br />

adreul saxes koSkebis Tavze danTebuli koconi warmoadgenda.<br />

SemdgomSi ki paralelurad cecxlsasroli iaraRi, droSebi da Sikrikebi<br />

gamoiyeneboda. safortifikacio nagebobebi ZiriTadad strategiulad<br />

mniSvnelovan adgilebze iyo ganlagebuli. isini garkveulwilad<br />

ketavdnen sazRvrebze gadmosasvlel gzebs, xolo saxelmwifos SigniT _<br />

gzajvaredinebs, centralur da mniSvnelovan magistralebs.<br />

saqarTveloSi cixe-simagreebisa da galavnebis asagebad bunebrivi<br />

pirobebi xelsayreli iyo, amitom maT vake adgilmdebareobaze iSviaTad<br />

agebdnen. Tu ki simagreTa vakeze ageba aucileblobas warmoadgenda,<br />

adgilTan SefardebiT mas Txrilebsac Semoavlebdnen, raTa mters<br />

Tavisuflad ieriSis mitana ar SeZleboda.<br />

safortifikacio nagebobebisa da mtris Tavdasxmisas qarTvelTa<br />

moqmedebebis Sesaxeb cnobebs gvawvdis germaneli mkvlevari da<br />

mogzauri giuldenStedti. is gadmogvcems: ` aq Canda mrgvali da<br />

oTxkuTxedi moednebi, miwayrilebi, sadac mcxovrebni afareben Tavs da<br />

pirutyvs, roca droze SeamCneven mZarcvelebs, mamacurad icaven Tavs.<br />

mkacrad dadgenili wesis Tanaxmad, yoveli qiziyeli miiCqaris Tavisi<br />

TofiT iqiT, saidanac esmis srolis xma am RonisZiebebis wyalobiT,<br />

lekebi maT ufro iSviaTad esxmian Tavs~ (36, 27).<br />

Semdeg mkvlevari aRwers im safortifikacio nagebobebis<br />

moyvanilobasa da TviT mosaxleobis moqmedebas, romelTac esoden<br />

mniSvnelovani roli Seasrules TviTgadarCenis saqmeSi:. . . ,,umetesad<br />

yovel sofels aqvs erTi an ramdenime mrgvali koSkebi. Tavdasxmis dros<br />

qveda sarTulze Tavs afareben qalebi da bavSvebi, zeda sarTulze ki<br />

ikribebian SeiaraRebuli kacebi da esvrian yaCaRebs. Bbevr sofels aqvs<br />

. . .kedliT garSemortymuli . . . oTxkuTxa moedani karebebiTa da<br />

sasroli koSkebiT. aseT adgilebSi, romlebsac cixeebi hqviaT, an ar<br />

56


cxovroben, an cxovroben cotani, Tavdasxmebis dros yvelani cdiloben,<br />

am cixeebSi gadairCinon Tavi saqonliTa da qonebiT~ (36, 249-251).<br />

TavdacviTi nagebobebis daniSnulebasa da gamZleobaze miuTiTebs<br />

yvarlis cixeSi, alyaSi moqceuli qarTvelebis brZola, romelzec<br />

Semdgom TavSi gveqneba saubari. Aaq sayuradReboa is faqti, rom ocdasami<br />

dRis ganmavlobaSi (110, 12) alyaSemortymul cixeSi mowinaaRmdegem<br />

qarTvelTa damarcxeba ver moaxerxa. sainteresoa mematianis erTi cnoba ...<br />

sxva Rone rome movipovneTo da yvarlis cixe ganvaZlieroTo, Tu im<br />

cixes (mteri-d. m.) aiRebda, gaRma mxari xelT darCebaT da raxan gaRma<br />

mxars iSovnian, kaxeTis Sovnac gauadvildebaTo. Mmere dasustebuls<br />

qarTls riTRa SevimagrebTo~ (43, 229). yvarlis ,,cixis kedlebis mTel<br />

perimetrze koSkebis gareSe Tavisuflad SeeZlo erTdroulad emoqmeda<br />

aTasamde msrolels. amas Tu mivumatebT Svidi koSkis saTofeebs,<br />

miviRebT saTofeTa iseT raodenobas, romelic saSualebas gvaZlevs,<br />

warmovidginoT Zlieri garnizoni.<br />

yvarlis cixis meore galavanze da arxze gviyveba<br />

,,kalmasobaSi~ misi mnaxveli ioane, sadac vkiTxulobT: ,,ioane warvida<br />

cixisken da Tan gayva alaverdis saxlTuxucesi. ra cixesTan mivida<br />

ioane, ixila meore sxva galavani Semortymuli da galavans gare arxi. . .<br />

hkiTxa saxlTuxucess: es simagre vin gaakeTao? man uTxra: ioane<br />

batoniSvilman, rom mefe iraklim aq ubrZana yofnao, odes omarxan<br />

movidoda ocdaxuTi aTasis kaciT am yvarelzed, maSin es simagre<br />

gagvikeTa batonis-Svilman SigniT galavanSi dedakacni da ymawvilni<br />

daayena da burjebSi TofaCni da meTofeni da TviTon jariT da Cven aq<br />

videqiT. da eserd magrad viyaviT, rom movidnen mtris jarni, bursas<br />

verRa gascildnen, da orjel aq dagveswro Cvens gaWirvebis dRes, da<br />

RmerTs garda iman dagvixsna im mterT tyveobisagan~ (75, 109-110).<br />

rogorc safortifikacio nagebobebis istoriidan irkveva,<br />

saTofurebis ganlageba da daxriloba imdagvarad yofila mowyobili,<br />

romelic uzrunvelyofda axlo da Sor manZilze cecxlis efeqturad<br />

warmarTvas. zemoaRniSnulidan gamomdinare, naTlad Cans, Tu ra didi<br />

57


mniSvneloba hqonda qarTl_kaxeTisaTvis yvarlis cixes. Aam brZolis<br />

dros qarTl-kaxeTi mTlianad mindobili yofila aRniSnul simagreze.<br />

zogierTi istorikosis cnobiT cixis aReba saxelmwifosaTvis<br />

karibWis Camoxsnis tolfasi iyo. sxvadasxva saxis simagreebSi, es iqneba<br />

saxelmwifo daniSnulebis cixe, cixe-darbazi, Tu galavani, maTi<br />

koSkebidan erTi yovelTvis gamoirCeoda. reliefis sirTulis<br />

SemTxvevaSi sxvebze didi koSki maRal adgilze Sendeboda. iseT cixegalavnebSi,<br />

romlebic vakeze iyo ganlagebuli, erT-erT koSks,<br />

romlidanac garemo ufro moxerxebulad da Sors Canda, sxvebze maRals<br />

agebdnen. aseTi koSkebidan xdeboda ara marto midamoebis dazverva,<br />

aramed mtris gamoCenisas signalis micema, rac uzrunvelyofda<br />

mosaxleobis mokle droSi mobilizebas.<br />

aqve unda aRiniSnos, rom cixe-simagreebis, galavnebisa da koSkebis,<br />

aseve sxva TavdacviTi mniSvnelobis nagebobebze pasuxismgebelni iyvnen im<br />

teritoriis mouravebi da mflobelebi, romelTa daqvemdebarebaSic<br />

safortifikacio nagebobebi Sedioda. <strong>erekle</strong> II-is mefobis periodSi<br />

qarTlsa da kaxeTSi TiTqmis ar darCenila arc erTi mniSvnelovani xeoba<br />

Tu magistrali, sadac cixe-simagreebi da TavdacviTi nagebobebi ar<br />

aegoT. QqarTlSi aSenebul-ganaxlebul simagreTagan aRsaniSnavia<br />

saSaburo - bazaleTis Crdilo aRmosavleTiT, satixari - patara liaxvis<br />

Sua welSi, xaduriani-patara liaxvis xeobaSi, fca - frones marcxena<br />

napirze, aradeTi-frones marjvena napirze, lamisyana-qsnis xeobaSi,<br />

muxranis, kodis, qvemoWalis, MmWadijvris da sxv.<br />

kaxeTSi <strong>erekle</strong>s dros aSenda da ganaxlda cixeebi da cixe-galavnebi<br />

_ Telavis cixe, vaxvaxiSvilis cixe, boWorma, siRnaRi, axmeta, ruispiri,<br />

sabue, alaverdi, yvareli, lalisyuri, nafareuli, Silda, iyalTo da<br />

sxva. aSenda koSkebi kardenaxSi, kisisxevSi, oJioSi, martyofsa da sxva<br />

(57). CamoTvlilTagan aRsaniSnavia siRnaRis cixe-darbazi, romelic 1762<br />

welsaa aSenebuli. igi ganlagebulia maRali mTis koncxze, rogorc<br />

sartyeli. mas uWiravs 40 heqtaramde farTobi. garSemoweriloba 2500 m-<br />

mdea. cixis galavnis kedelebSi 23 koSkia aSenebuli (75, 66), romlebic,<br />

reliefidan gamomdinare, iseT adgilzea ganlagebuli, saidanac<br />

58


SesaZlebeli iyo jvaredini cecxlis warmarTva da koSkebs Soris<br />

mdebare kedlebisa da sivrcis dacva. iq sadac koSki ar dgas galavanSi<br />

gakeTebulia saTofurebi. cixis kedlebi oriarusiani iyo. qveda iarusi<br />

mebrZolTa gadaadgilebas uzrunvelyofda. cixe-darbazi irgvliv mdebare<br />

soflebis TavSesafars warmoadgenda. CrdiloeTidan akontrolebda<br />

alaznis vels, samxreT-aRmosavleTidan dedofliswyarosa da Siraqis<br />

velis mimarTulebebs.<br />

zemoT moyvanili magaliTebs xazgasmiT aRniSnavs o. xerxeuliZe,<br />

romelic ambobs, rom . . . ,,aSendnen qarTl-kaxeTis 160-mde galavani da<br />

burji~ (47, 74). yovelive aRniSnulidan gamomdinare naTlad Cans, rom<br />

qarTvelTa TavdacvisaTvis, brZolisunarianobis asamaRleblad da<br />

gansamtkiceblad safortifikacio naebobebs XVIII saukunis II naxevarSi<br />

didi mniSvneloba qonda.<br />

maSasadame, ganxiluli masalebi cxadyofen, rom: <strong>erekle</strong> II-m<br />

axtalasa da alaverdSi spilenZisa da vercxlis madnis sabadoebis<br />

amoRebiTa da gamodnobiT aaRorZina samTamadno warmoeba, ramac, Tavis<br />

mxriv, pirvelad saqarTveloSi (da ara mxolod qarTl-kaxeTSi)<br />

garkveulwilad safuZveli Cauyara <strong>samxedro</strong> mrewvelobis Seqmnas, ramac<br />

mniSvnelovnad gazarda qveynis Tavdacvisunarianoba.<br />

swored <strong>samxedro</strong> mrewvelobis SeqmniT gaxda SesaZlebeli<br />

saartilerio saqmis ganviTareba. zarbaznebis, zambulakebis, Tofebis,<br />

xelyumbarebisa da asafeTqebeli nivTierebebis warmoebiT aRiWurva<br />

qarTl-kaxeTis samefos jari. man, Tavis mxriv, aamaRla misi<br />

brZolisunarianoba. amave mizans emsaxureboda saartilerio da sxva<br />

<strong>samxedro</strong> specialistebis mozidva qveyanaSi da erovnuli <strong>samxedro</strong><br />

kadrebis aRzrda-momzadeba, rusuli jaris msgavsad, <strong>samxedro</strong> wodebebis<br />

SemoReba qarTul jarSi, wesdebebisa da sxva <strong>samxedro</strong> literaturis<br />

gadmoTargmna rusulidan qarTulad, axlis Seqmna.<br />

<strong>erekle</strong> II-is mefobis periodSi, misi <strong>samxedro</strong>-reformatoruli<br />

moRvaweobis Sedegad, qarTuli jari Sedgeboda qveiTebis, cxenosnebisa<br />

da artileristebisagan, romelTagan saukeTeso nawils cxenosani jari<br />

Seadgenda.<br />

59


qarTl-kaxeTis samefos Tavdacvisunarianobis ganmtkicebas isaxavda<br />

miznad arsebuli cixeebisa da galavnebis masobrivi SekeTeba, axlebis<br />

ageba da sainJinro-TavdacviTi daniSnulebiT maTi mowyoba. maTTvis<br />

adgilebis SerCeva optimaluri gziT, ZiriTadad, <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT<br />

xdeboda. aseve gaTvaliswinebuli iyo sasignalo sistemis mniSvneloba da<br />

misi srulyofis saWiroeba, rasac saTanado yuradReba eqceoda.<br />

60


Tavi II. <strong>erekle</strong> II-is umniSvnelovanesi brZolebi<br />

2.1. yarabaRis brZola<br />

XVIII saukunis 40-iani wlebidan qarTlisa da kaxeTis samefoebi<br />

erTmaneTs mWidrod daukavSirdnen, rac ganapiroba qarTlis mefis<br />

Teimuraz II-is da kaxeTis mefis <strong>erekle</strong> II-is SeTanxmebulma brZolam<br />

aRmosavleT saqarTvelos gaZlierebisTvis.<br />

1747 wels nadir-Sahis gardacvalebis Semdeg iranis saxelmwifo<br />

TandaTan uZlurdeboda da igi Sinaganma anarqiam moicva. ispahanis (iranis<br />

maSindeli dedaqalaqi) mmarTvelbis xSiri cvalebadobiT da sisustiT<br />

sargeblobdnen didebulebi, romlebicAarbevdnen, atyvevebdnen da<br />

awiokebdnen iranis provinciebs. erT-erTi aseTi pirovneba iyo yarabaRis<br />

xani-fana jevanSireli, romelmac marjved gamoiyena arsebuli situacia<br />

da yarabaRis mmarTveli gaxda (127, 66). Tavisi mdgomareobis ganmtkicebis<br />

mizniT, 1750 wels fana-xanma daarRvia ganjis saxanos sazRvrebi da<br />

ganjis cixes miadga (47, 49). amasTan dakavSirebiT p. orbeliani<br />

mogviTxrobs: ,,aiSalnen fana-xan da ganjis xani Saverdi-xan, moindoma<br />

fanam ganjis xanoba TavisTavis da adribeJanis sardlobasac cdilobda.<br />

es Saverdi xan ar iyabula da fanam jari Semoiyara, TviTonac kai eli<br />

hyvanda, javanSir da yarabaRSi Sig Cadga, jari ase Semoiyara, rom ganjis<br />

qalaqis meti aRar darCa, gamogzavna ganjis xanma Tavisi Zma riza yuli<br />

beg qarTlSi da Semoexvewa mefes Teimurazsa da Zesa missa mefes<br />

<strong>erekle</strong>s: ,,damixseniT am kacisagano, me da Cemi qveyana Tqveni mona<br />

SeviqmnebiTo, jarsac jamagirs mivcemTo . . . batonebma Tavs Seidves da<br />

jaris Tadarigi daiWires . . . ubrZanes mefeTa qarTlisa da kaxeTis<br />

jarebs da daeSurnen miSvelebasa ganjasa~ (43, 164). e. i.Gganjis xanis<br />

meSveobiT <strong>erekle</strong> II-s fana-xanis Semosevis ambavi Seatyobines. Semdeg<br />

somexi episkoposi da meliqebic (vaWar-moqalaqeTa warmomadgenlebi)<br />

mefesTan mividnen saTxovnelad: ,, qristiani xelmwife brZandebiT, Tqveni<br />

qveSevrdomebi gagvxadeT, urjulos xelidan dagvixseniTo~ (43, 165).<br />

ganjis saxano qarTl-kaxeTis mfarvelobaSi Sedioda. igi <strong>samxedro</strong><br />

mfarvelobis xarjebis asanazRaureblad xarks ixdida, aseTive<br />

61


mdgomareobaSi iyo erevnis saxanoc. Ggadasaxdeli xarkis raodenoba<br />

icvleboda saxanoTa finansuri SesaZleblobebis mixedviT, zogjer<br />

wliurad ormoc aTas maneTs aRwevda da mniSvnelovan rols asrulebda<br />

qarTl-kaxeTis saxelmwifo xazinaSi.<br />

<strong>erekle</strong> II-m Seafasa arsebuli viTareba. im SemTxvevaSi, Tu fana-xani<br />

ganjas aiRebda, Semdgom, savaraudoa, rom yazax-borCalos dapyrobasac<br />

daapirebda, ris Sedegadac kaxeTis samefo safrTxis qveS aRmoCndeboda.<br />

faqtiurad, buferul zonaze kontrols dakargavda. Aamitom <strong>erekle</strong>m da<br />

Teimurazma fana-xanisa da misi laSqris sabolood ganadgureba<br />

gadawyvites. qarTvelTa laSqarSi, qarTl-kaxelebis garda, TuS-fSavxevsurebic<br />

Sediodnen, aseve imerlebi da Cerqezebi. gaigo ra,<br />

mowinaaRmdegem ganjaSi gardauvali Setakebis Sesaxeb, fana-xanma RamiT<br />

ganjis cixes alya moxsna da Tavisi jariT yarabaRSi gadavida. Dismis<br />

kiTxva _ ratom daixia mowinaaRmdegem? AalbaT imitom, rom man kargad<br />

icoda <strong>erekle</strong> mefis <strong>samxedro</strong> warmatebebis Sesaxeb. Aase, rom Tu fanaxani<br />

ganjaSi qarTvelebTan brZolaSi Caebmeboda, igi damarcxdeboda.<br />

saWiroebis SemTxvevaSi SesaZlo daxmarebas droze ver miiRebda,<br />

amitomac amjobina, ukan daexia da Tavis samflobeloSi waremarTa<br />

sabrZolo moqmedebebi, rac <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT did upiratesobas<br />

mianiWebda.<br />

1750 wlis Tebervlis TveSi qarTvelTa laSqari yarabaRSi SeiWra. ,,<br />

. . . viTac ver SeZlebda pirdapir qarTvelTasa, aiyara maSin RamiT<br />

ganjidam da wavida, Cavida Tavis elebSi, dauwyo ayra da magreba~ (42,<br />

166). ganjis cixis garda, fana-xanis laSqarma meCeTebidan dawyebuli<br />

TiTqmis yvela Senoba miwasTan gaaswora da gapartaxebuli saxano<br />

miatova. man Tavisi elebi (Turqmanuli momTabare tomebi) md. araqsis<br />

sanapirosaken gadaajgufa, xolo TviTon 6 000 mebrZoliT mTian adgilze<br />

tyis piras gamagrda. Mmis SemadgenlobaSi Sediodnen javanSiris,<br />

SamSadilis, barguSaTis da Sahisevanis mebrZolebi (42, 166).<br />

mowinaaRmdegis jari, romelic tyian serebze iyo Casafrebuli, safridan<br />

ar gamodioda, vinaidan taqtikurad momgebian situaciaSi imyofeboda da<br />

gaSlil adgilze brZolaSi SeiZleba damarcxdebuliyo. fana-xans, ra<br />

62


Tqma unda ecodineboda qarTl-kaxeTis jaris siZliere da amitom daikava<br />

iseTi poziciebi, romelic upiratesobas mianiWebda bZolis<br />

msvlelobisas.<br />

savaraudoa, rom mefe <strong>erekle</strong>s, dazvervam Seatyobina mowinaaRmdegis<br />

poziciebis ganlagebis Sesaxeb. ,,ra gaviareT mcire ram alagi, movediT<br />

erTsa kldovansa alagsa, movida Cveni yarauli, moaxsena mefes <strong>erekle</strong>s:<br />

,,aqaT jari dgas fanasio~(43, 167). mefem viTarebis Sesabamisad miiRo<br />

gadawyvetileba: mewinave (avangardi – d. m.) sadroSoTi Seteva<br />

ganexorcielebina mtris poziciebze, xolo mTavari Zala mefe Teimuraz<br />

II-is meTaurobiT qveviT mindorSi datova, raTa xelsayrel momentSi<br />

gamoeyenebina. BbrZolis msvleloba rom naTeli warmosadgeni gaxdes,<br />

moviSveliebT mematianis aRweras, rac Sesabamisi daskvnebis gakeTebis<br />

saSualebas mogvcems: ` wabrZanda mewinaves jariT…... tyiani mTa iyo, isini<br />

(mowinaaRmdege) imazed warmomdgariyvnen, sanamdis avidodiT, rac jari<br />

mogvdevda naxevari veRar amogvyva da abrZanda mefe <strong>erekle</strong>, mcire ram<br />

kaci ayva, ase davaxlovdiT, rom Cveni da imaTi kaci erTmaneTs ecnen.<br />

brZana mefe <strong>erekle</strong>m: ` vin aris erTguli Cemi da aqvs guli mamacobisao,<br />

Jami es aris~. TiTonac, viTa lomi, egre miesiva da jari, vinc iq iyvnes,<br />

vinRa dadgeboda ... Tavs viRa dazogavda. mere yizilbaSis jarze<br />

qarTvelni da kaxni ase gamamacebuliyvnen, rom erTi Cveni kaci as<br />

yizilbaSs ar daerideboda. MmiuZRva revaz orbeliani, sardali<br />

baraTaSvilis jarisa da qisiyis mouravi Tamaz qisiyeli, TiTo Tofi<br />

dascales da mere xmaldaxmal gaerivnes, pirvelze isinic kargad iyvnes,<br />

rom almebi Cvens jarSi Semoitanes. Mmagram ra qarTvelni da kaxni<br />

TavgamometebiT imaT jarSi Sig Secvivdnen, veRar dadgnen yizilbaSni da<br />

gaiqcnen. ra Seityo fana-xanma, mefe <strong>erekle</strong> am mowinaves jarSi ureviao,<br />

maSinve gaiqca~ (42, 168).BbrZolis mocemul etapze mefe <strong>erekle</strong>m Sikriki<br />

gaugzavna mefe Teimuraz II-s da ZiriTadi Zalebis brZolaSi CarTva<br />

sTxova. Setyobinebis Semdeg qarTvelebi qvemodan tyian zeganze avidnen<br />

da panikaSi Cavardnil mowinaaRmdegeze ieriSi miitanes. gaqceuli<br />

yarabaRelebis devna da maTi ganadgureba gvian Ramemde gagrZelda.<br />

mefeebi fana-xanis mTavar sangarSi Sevidnen da iq datovebul Tof-iaraRs<br />

63


daepatronen. QqarTvelTa laSqarma md. araqsamde miaRwia, misi gaRmagamoRma<br />

mxareebi moarbia, mravali tyve da saqoneli wamoiyvana.<br />

YyarabaRSi gamarjvebiT qarTl-kaxeTis samefos administraciulma<br />

sazRvrebma aRmosavleTiT, md. Zegamze gadainacvla. AamiT ganjis saxanos<br />

Semdgomi gaZlierebis pirobebi SeizRuda, xolo fana-xanis damarcxebiT<br />

amierkavkasiaSi pirvelobisaTvis mebrZolTa rigebs erT-erTi saxano<br />

gamoaklda (112, 616). Aamrigad, fana-xanTan yarabaRis brZolaSi gamarjveba<br />

<strong>erekle</strong> mefis xelmZRvanelobiT mewinave sadroSos Zlierma frontalurma<br />

dartymam ganapiroba. mtris sabrZolo wyoba dairRva.Mmiuxedavad imisa,<br />

rom mTis ferdobebze Casangrebul mowinaaRmdeges adgilmdebareoba<br />

kontrieriSze gadasvlis saSualebas aZlevda, arsebuli upiratesoba ver<br />

gamoiyena. aseve xazgasasmelia is faqti, rom mowinaaRmdegis sardlis<br />

gaqcevam uzrunvelyo mtris sabrZolo wyobaSi panikis gavrceleba da<br />

mebrZolTa demoralizeba. QqarTvelTa laSqris ZiriTadi Zalebis mier<br />

Setevis ganviTarebam da gaqceul mowinaaRmdegeze dadevnebisas<br />

miyenebulma dartymebma misi sruli ganadgureba gamoiwvia. ra Tqma unda,<br />

am brZolaSi mniSvnelovani roli iTamaSa mewinave (avangardi) sadroSoSi<br />

myof mebrZolTa xelCarTuli brZolebis <strong>xelovneba</strong>m, romelic mematianes<br />

teqstSi aqvs aRwerili. Aaseve mefis, rogorc mTavarsardlis piradama<br />

magaliTma garRvevis ubanze moqmedebisas. xazgasasmelia isic, rom<br />

qarTvelTa laSqari taqtikurad wamgebian situaciaSi imyofeboda, magram<br />

E<strong>erekle</strong> II-m rTul reliefze Setevis ganxorcielebis gadawyvetileba<br />

miiRo. Ees ki amtkicebs mowinaaRmdegis Sesaxeb yovelmxriv saTanado<br />

informaciis flobas, romelsac udidesi mniSvneloba eniWeba. mterze<br />

gamarjvebam didi zegavlena moaxdina azerbaijanis teritoriaze myof<br />

saxanoebze. warmatebulma moqmedebebma saerTo jamSi qarTl-kaxeTis<br />

samxreT-aRmosavleTiT sazRvrebis gafarToeba ganapiroba, ramac xeli<br />

Seuwyo aRmosavleT saqarTvelosadmi ganjis, yarabaRis da naxWevanis<br />

saxanoebis vasalur damokidebulebas.<br />

SevecadoT maTematikuri modelirebis meTodiT vipovoT ramden xans<br />

gagrZelda brZola, aseve Cveni da mowinaaRmdegis danakargebi:<br />

64


gaTvlebisTvis gamoviyeneT raodenobebi, Cveni 4000, mowinaaRmdegis<br />

6000, romelic pirvelwyaroSia gadmocemuli [43, 165, 166].<br />

brZila davyaviT sam etapad: I _ mewinave razmis moqmedebebi; II _<br />

generaluri Setakeba; III _ mowinaaRmdegeze dadevneba.<br />

kompiuteruli gaTvlebiT ganxiluli iyo variantebi. I etapze Cveni<br />

mewinave razmis Semadgenloba ≈ 350 – 400, mowinaaRmdegis 600, 700, 800<br />

mebrZoli. aq erT-erT faqtorad gaviTvaliswineT, is garemoeba, rodesac<br />

mowinaaRmdege ukan daixevda 30 - 35%-is danakargebis SemTxvevaSi. sul<br />

gamovida 12 varianti. variantebis eqspertuli Sefasebidan amovirCieT<br />

Semdegi: mewinave Zalebis Setakeba gagrZelda ≈ 56 wuTi, Cvenma mxarem<br />

dakarga ≈ 73, mowinaaRmdegem ≈ 284 mebrZoli, ris Sedegadac mtris mewinave<br />

razmebi ukuiqcnen. am variantSi qarTveleTa mewinave razmis<br />

Semadgenloba iyo 400, mowinaaRmdegis 800 da mtris mowinave Zalebis<br />

danakargi 35%.<br />

brZolis II etapze SetakebaSi monawileoba miiRo orive mxaris<br />

ZiriTadma Zalebma. am droisTvis ZalTa Tanafardoba gaTvlebidan<br />

gamomdinare, daWril-daxocilTa gamoklebiT, iqneboda Cveni ≈ 3 900,<br />

mowinaaRmdegis ≈ 5700 kaci. brZola gagrZelda ≈ 47 wuTi. aRniSnuli<br />

monacemebis gamoyenebiTa da gaTvlebiT danakargebi iqneboda Cveni ≈≈ 388,<br />

mtris≈≈ 1737 mebrZoli.<br />

brZolis III etapze mowinaaRmdegem dadevnebisas ganicada danakargebi.<br />

sxva brZolebis analizidan gamomdinare viciT, rom dadevnebisas<br />

uSualod brZolaze modis drois 2/3. aRniSnul brZolaSi mterze<br />

dadevneba ≈ 4 saaTi gagrZelda [43, 169]. Cven SemTxvevaSi gamodis, rom 4 •<br />

2/3 = 160 wuTs. e. i. dadevnebisas 160 wuTis ganmavlobaSi, miaxloebiT 5<br />

jer moxdeboda dapirispirebul mxareTa Setakeba. aseT viTarebaSi,<br />

(rodesac mteri demoralizebulia da qarTveli mebrZolis Tvisobrivi<br />

maCvenebeli 1/3 ki ara 1/6) TiToeuli SebrZolebisas, gaTvlebiT miRebuli<br />

danakargebi 30 wuTSi gamodis, Cveni ≈ 15, mtris ≈ 174. sul SetakebebSi<br />

ganadgurdeboda Cveni≈ ≈ 75, mowinaaRmdegis ≈ 870 mebrZoli.<br />

65


sabolood miviReT, rom brZolis samive etapze danakargebi yofila<br />

Semdegi: Cveni ≈ 550, mowinaaRmdegis≈≈ 2791. sul sabrZolo moqmedebebi<br />

warmarTula ≈ 6 saaTi da 30 wuTi. maT Soris uSualo brZola ≈ 4 saaTi<br />

da 20 wuTi.<br />

YyarabaRis teritoriaze Catarebuli brZola fana-xanis winaaRmdeg<br />

warmoadgenda SeteviTi saxis sabrZolo operacias.MmasSi gamoyenebuli<br />

iyo Semdegi saxis taqtikuri elementebi, rogoricaa:<br />

_ umokles droSi taqtikuri marSis (msvlelobisas mowinaaRmdegis<br />

Tavdasxmis saSiSroeba) ganxorcieleba;<br />

_ mowinaaRmdegis Sefaseba;<br />

_ avangardis moqmedebebi garRvevis monakveTze;<br />

_ urTierTqmedebis organizeba;<br />

_ ZiriTadi Zalebis brZolaSi drouli CarTva;<br />

_ sruli ganadgurebis mizniT mowinaaRmdegeze dadevneba.<br />

aRniSnuli taqtikuri elementebi <strong>samxedro</strong> xelovnebis im principebs<br />

ganekuTvneba, rogoricaa ZalTa araTanabari ganawileba, mTavari da<br />

damxmare dartymebis mimarTulebebis gansazRvra, rac aqtualuria<br />

Tanamedrove sabrZolo operaciebis Catarebisas.<br />

isic unda avRniSnoT, rom <strong>erekle</strong>m mowinaaRmdeges Tavs moaxvia<br />

brZolis sakuTari gegma, aiZula igi, qarTvelebisTvis misaRebi sabrZolo<br />

gegmis mixedviT emoqmedaT, ramac maT daakargvina iniciativa.<br />

mowinaaRmdege, miuxedavad taqtikurad xelsayrel poziciebze yofnisa,<br />

qarTvelTa laSqris avangardis Zlieri ieriSis gamo iZulebuli gaxda,<br />

gaqceuliyo. aq kargad gamoikveTa <strong>erekle</strong>s, rogorc mTavarsardlis<br />

fsiqologiuri zegavlena. mtris ukan daxevisTanave man droulad CarTo<br />

brZolaSi mTavari Zalebi, ganaviTara devna da ganxorcielebuli<br />

manevriT gamanadgurebeli dartymebi miayena mas. am brZolaSi garkveuli<br />

roli iTamaSa Cveni mebrZolebis fizikurma gamZleobm da<br />

individualurma sabrZolo <strong>xelovneba</strong>m. ,,roca Zlieri da susti<br />

erTnairad amJRavneben vaJkacobas niSnavs, rom moqmedebs adgilis kanoni,<br />

amitom, unarian sardals TiTqos xelCakidebuli mihyavs Tavisi jari,<br />

TiTqos erTi kaci iyos, niSnavs, rom Seqmna mdgomareoba, saidanac<br />

66


gamosavali ar aris~ _ sun Zi (91, 62). ase moxda aRniSnuli brZolis<br />

dawyebiT etapze, ramac viTareba qarTvelTa sasargeblod Secvala.<br />

2.2. yirxbulaxis brZola<br />

XVIII saukunis II naxevari erT-erT mniSvnelovan etapad iTvleba<br />

aRmosavleT saqarTvelos istoriaSi. mas Semdeg, rac Teimuraz II-m iranSi<br />

garkveuli dro dahyo, saqarTveloSi Camoitana Sahis sigeli imis Sesaxeb,<br />

rom yazax-borCalo qarTl-kaxeTis samefos kuTvnileba iyo. amieridan<br />

aRmosavleT saqarTvelos samxreT-aRmosavleT sazRvari md. aRstafis<br />

xeoba gaxda (112). gafarTovda teritoriuli farglebi. QqarTl-kaxeTis<br />

istoriaSi daiwyo ramdenadme axali periodi, rodesac saqarTvelo Zalze<br />

rTul viTarebaSi ganagrZobda sabrZolo moqmedebebis warmoebas<br />

mozRvavebuli mtris winaaRmdeg. es ganpirobebuli iyo saqarTvelos<br />

<strong>samxedro</strong>-politikuri aRorZinebis gzaze dadgomiT.<br />

zemoaRniSnul periodSi qarTvelTa damoukideblobis SenarCunebisa<br />

da ganmtkicebisaTvis Tavdadebuli brZolis SesaniSnav nimuSad iTvleba<br />

1751 wlis ivlisSi Catarebuli brZola azat-xan avRanTan. Ees brZola<br />

mniSvnelovania <strong>samxedro</strong> xelovnebis TvalsazrisiTac.<br />

iranSi nadir-Sahis sikvdilis Semdeg azat-xanma avRanTa da uzbekTa<br />

jarebiT daimorCila Tavrizi, urmia da xoi (maSindeli iranis<br />

teritoria). laSqriT gadmolaxa md. araqsi, daikava naxWevnis saxano,<br />

moarbia somxeTis teritoriebi da erevnis cixes alya Semoartya.<br />

strategiul mizans aRmosavleT amierkavkasiaSi gabatoneba warmoadgenda<br />

(112, 621).<br />

<strong>erekle</strong> mefem, Seityo ra yovelive momxdaris Sesaxeb, Sekriba<br />

qarTl-kaxeTis, yazax-borCalos laSqari da soRanluRi-marneulis gziT<br />

erevnisken gaemarTa. Teimuraz II-m brZolaSi wasvla moindoma, magram<br />

TviT <strong>erekle</strong> II-isa da warCinebuli Tavadebis TxovniT TbilisSi darCa<br />

(127, 99). es gamowveuli iyo Semdegi garemoebiT: 1751 wlis 15 Tebervals<br />

aji CalabTan (Saqis xani) brZolaSi gancdili marcxis Semdeg, <strong>erekle</strong> II-m<br />

da misma mxardamWerma Tavadebma kargad gaacnobieres, rom<br />

orsardlianobas azat-xanTan brZolaSi SeiZleboda kidev ufro<br />

67


savalalo Sedegi mohyoloda.Mmama da Svilis erTdrouli<br />

saxelmwifoebrivi moRvaweoba aRniSnuli droisaTvis ase Tu ise mainc<br />

aRmosavleT saqarTvelos stabilizacias unarCunebda. sabrZolo<br />

operaciebis warmarTvisas ki, ra Tqma unda, erTi sardali sjobda,<br />

romelic organizebul marTvas ganaxorcielebda. amiT aixsneboda, rom<br />

Semdgom warmoebul sabrZolo moqmedebebSi Teimuraz II-m <strong>samxedro</strong><br />

asparezi <strong>erekle</strong> II-s dauTmo, rogorc gamocdil mxedarTmTavars.<br />

qarTvelTa laSqris somxeTisken wasvla mowinaaRmdegis dazvervas<br />

gaugebari ar darCenia. azat-xanis laSqarma erevnis cixes alya moxsna da<br />

ukan daixia. Eerevnis mecixovne jari Zalian damSeuli aRmoCnda. TiTqmis<br />

mTelo saxano daclili iyo muSaxelisagan. Tanac, mkis dro iyo: <strong>erekle</strong><br />

mefem Tavis mebrZolebs moamkevina, gaalewina puri da aTas-aTasi kodi<br />

cixeSi Seatanina. erevanSi man ramdenime politikurad saeWvo warCinebuli<br />

piri daatyvevebina da colSviliTurT TbilisSi gamozavna. Aamis Semdeg<br />

man momaRlo adgilas daiWira poziciebi yirxbulaxSi, saidanac erTi<br />

mxriT Tvalyurs adevnebda erevans, xolo meore mxriT marbieli razmebis<br />

TavdasxmiT mters did zians ayenebda (43, 184). darbeuli erevnis cixe<br />

kvlav qarTvelTa daqvemdebarebaSi gadavida, ramac xeli Seuwyo momavali<br />

sabrZolo moqmedebebisaTvis dasayrdenis mopovebas.<br />

azat-xanma, gaigo ra <strong>erekle</strong> mefis moqmedebebis Sesaxeb, mematianis<br />

gadmocemiT: ,,aRborgda mxeci cofovani da ganizraxa saqme boroti,<br />

yaTlani (mokvla) qarTvelTa da mooxreba qarTlisa, Semoiyara Tvrameti<br />

aTasi kaci, Tofxana xelmwifuri... da egre didebiT wamovida mefe<br />

<strong>erekle</strong>ze, lamobda idumal dasxmasa, movida yirxbulaxs da sada mefe<br />

<strong>erekle</strong> idga, mTaTa ze wamodga’’ (43, 185).<br />

rac Seexeba meore mematianis, oman xerxeuliZis cnobas am brZolis<br />

Sesaxeb, igi gadmogvcems, TiTqos brZola 1752 wlis ivlisSi momxdariyo<br />

da mowinaaRmdeges 40 000 mebrZoli hyolodes. aseT azrs Cven ver<br />

gaviziarebT, radgan papuna orbelianis gadmocema ufro sarwmunoa<br />

damadasturebelia. igi TviTmxilvelia am brZolisa, xolo o. xerxeuliZe<br />

ZiriTadad XVIII s-is 60-ian wlebs ufro dawvrilebiT aRwers, vidre<br />

manamdels.<br />

68


yirbulaxis adgilmdebareobis dadgena, sadac sabrZolo moqmedebebi<br />

warimarTa, Cvens xelT arsebuli rukebis meSveobiT ver moxerxda.<br />

vaxuSti bagrationi, XVIII s-is amierkavkasiis zogad rukaze ar<br />

migviTiTebs aRniSnul adgilmdebareobas da arc 1886 wels dabeWdili<br />

xuTversiani topografiuli rukis planSetebze ar aris miniSnebuli,<br />

rogorc dasaxlebuli punqti. vfiqrobT, rom es iyo garkveuli adgilis<br />

saxeli. brZolis adgilis monakveTi arc am saxelwodebiT ar aris<br />

fiqsirebuli, magram, rogorc saxelwodebidan Cans Turqulad ,,qirq~ _<br />

ormocia, ,,bulaq~ Turquli xalxuri eniT niSnavs wyaros (78, 353).<br />

maSasadame brZolis adgilis dasaxeleba ,,ormociwyaro~, imas adasturebs,<br />

rom am adgilebSi unda yofiliyo mravali wyaro. amitom, sabrZolo<br />

moqmedebebi mTebiT Semofarglul adgilebs Soris arsebul reliefze<br />

unda momxdariyo. dReisaTvis aseT adgils reliefis taqtikuri<br />

klasifikaciis mixedviT saSualo mTians uwodeben. brZola erevnis<br />

cixidan arc Tu didi manZilze mimdinareobda, rasac wyaro adasturebs.<br />

<strong>samxedro</strong> TaTbirma, romelic <strong>erekle</strong> mefem moiwvia, ukan dabruneba<br />

gadawyvita, magram mefe winaaRmdegi iyo. mematianis gadmocemiT, man<br />

mimarTa TaTbiris monawileebs: `icodeT, me azat-xanis Seubmeli ar<br />

davsdgebi. amaRam rom gaviqceT, xval gzazed mogvewvevian, da unamusod<br />

sikvdils namusianad sikvdili sjobs. Eese yvelam uwyiT, rom yvelani<br />

sikvdilis Svilni varT da Cvens gvarsa da saxels ori dRisTvis nu<br />

movayinvebT~ (47, 51). rasakvirvelia, am sityvebis Semdeg qarTveli<br />

sardlebi daTanxmdnen, radgan kargad icodnen <strong>erekle</strong> II-is brZolebis<br />

Sesaxeb.<br />

qarTvelTa laSqris saerTo raodenoba 3000-mde mebrZols Seadgenda.<br />

maTgan xuTasamde saWurvelTmtvirTveli (mebrZolTa momsaxure,<br />

momaragebeli da sxv. – d. m.) da avadmyofi iyo (47, 51). e. i. brZolaSi<br />

2 500 mebrZoli Rebulobda monawileobas.<br />

mefe <strong>erekle</strong> II-m gadawyvita brZola gaemarTa ricxobrivad eqvsjer<br />

aRmatebul mowinaaRmdegesTan, rodesac mteri xelsayrel poziciebs<br />

flobda, metad saSiSi iyo. rogorc Cans, mefe gadawyvetilebis miRebisas<br />

mowinaaRmdegis <strong>samxedro</strong> Sefasebebidan gamomdinare xelmZRvanelobda.<br />

69


winaaRmdeg SemTxvevaSi ubrZolvelad ukan gamobruneba mefis<br />

avtoritetsa da qarTl-kaxeTis samefos imijze garkveul zegavlenas<br />

moaxdenda.<br />

brZolis dawyebis win <strong>erekle</strong> mefe loculobda. QqarTvelTa<br />

sabrZolo wyoba Semdegnairi iyo: mowinave droSis qveS sabaraTaSvilosa<br />

da qiziyelTa mebrZolebi erTad dadgnen, memarjvene da memarcxene<br />

sadroSoebSi qarTlelebi da kaxelebi _ Sereulad. mahmadianTa razmebi<br />

mefem memarcxene da memarjvene sadroSoSi gadanawila. nawili laSqrisa<br />

ganalaga calke (safiqrebelia, igi rezervis movaleobas Seasrulebda -<br />

d. m.), xolo <strong>erekle</strong> II idga marjvena da marcxena sadroSoebis Soris<br />

safexuriT ukan. Mmematianis aRweriT: `kacisagan amas ara daegvareba rao~<br />

(43, 186).<br />

mowinaaRmdegis saerTo raodenoba 18 000 kacs Seadgenda, maTgan md.<br />

gaknisis napirze ganlagebul azat-xanis banakSi 1500-mde banakis mcveli<br />

da saWurvelTmtvirTveli darCa. Ee.i. brZolaSi monawileobda 16 500<br />

mebrZoli. Ees mtkicdeba p. orbelianis gadmocemiT: `jaric aseTi hyvanda,<br />

rom qarTvelTa jari maTi mexuTedi Zlivs iqneboda~(43, 185-186).<br />

mowinaaRmdegis laSqari brZolis dawyebamde 6 nawilad yofila<br />

dayofili. yvelaze mZafri ieriSi azat-xanma qarTvelTa memarcxene<br />

frTaze moitana. Mmemarcxene sadroSo iZulebuli gaxda ukan daexia da<br />

erT nasoflarSi gamagrebuliyo (43, 186).<br />

azat-xani mowinave ZalebiT gars Semoertya danarCen sam sadroSos<br />

da qarTvelTa laSqari mTlianad alyaSi moaqcia. arsebul situaciaSi<br />

mefe <strong>erekle</strong>m Sikrikis meSveobiT spasalar orbelians ubrZana, mowinaveni<br />

misi laSqrisaTvis SeerTebina. Semdeg ki gonebamaxviluri xerxi<br />

gamoiyena. mefe Camoxta cxenidan, CamoqveiTeba ubrZana mTel mxedrobas da<br />

win gauZRva laSqars. MmebrZolebi gafrTxilebulebi iyvnen, mefis niSnis<br />

micemamde iaraRidan ar gaesrolaT. alag-alag dapirispirebul mxareTa<br />

razmebi imdenad miuaxlovdnen erTmaneTs, rom maT Soris Subi<br />

gaimarTeboda, gadmogvcems mematiane. azat-xanis razmebis meTaurebma<br />

ifiqres, rom qarTvelebi maTTan mosalaparakeblad midiodnen. Ees imiTac<br />

aixsneba, rom mefe daqveiTebul laSqars miuZRoda, ramac mteri<br />

70


SecdomaSi Seiyvana. am faqtorma mowinaaRmdegis Zalebis Setevis SeCereba<br />

ganapiroba. mtris rigebidan cxenmali mxedarTmTavari gamovarda,<br />

romelic mefesTan Serkinebas apirebda. <strong>erekle</strong> II-m moulodnelad Tofi<br />

gaisrola da avRanTa erT-erTi sardali Zirs Camoagdo. QqarTvelebma<br />

saSineli Tofis srola atexes, xolo Semdeg cxenze amxedrebulebi<br />

ieriSze gadavidnen da mowinaaRmdegis dajgufeba gaarRvies. Setevis<br />

ganviTarebis Semdeg mtris razmebi panikam moicva. brZolis velidan<br />

uwesrigod ukan daxeva da gaqceva daiwyo. `gadrka jari azat-xanisa,<br />

sididisagan Zliv iZroda, mefe <strong>erekle</strong> viTa lomi dauSromeli, egre<br />

ibrZoda TviTca da jarsac abrZolebda. ,,amowyvites avRanni ... oTxs<br />

aRajze (28 km.) xocviT ukan miyvnen~ (43, 187).<br />

gaqceul mowinaaRmdeges gzadagza xocavda qarTvelTa mdevari<br />

razmebi. md. araqsis gamoRma sanapiro sruliad gaiwminda mtris<br />

razmebisagan. azat-xanma darCenili mcveli razmebiT gaqceviT uSvela<br />

Tavs. qarTvelebs xelSi CauvardaT Tof-zarbaznebi, zambulaki<br />

(sparsuli didi Tofi), jabaxana (saomari masala), karvebi sursaTsanovagiT<br />

da saWapano transporti mTlianad (43, 187). (ix. sqema #3, 153).<br />

yirbulaxis brZolis aRweridan naTlad Cans imdroindeli qarTuli<br />

jaris sabrZolo wyoba da saomari taqtikia. <strong>erekle</strong> II-is mier dawyobili<br />

laSqari qarTuli tradiciuli <strong>samxedro</strong> wesis Sesabamisad iyo<br />

ganlagebuli. jaris aseT sabrZolo wyobas saTanado saomari taqtika<br />

sWirdeboda.<br />

rogorc cnobilia, mowinaaRmdegesTan SedarebiT qarTvelebs jari<br />

yovelTvis mcirericxovani hyavdaT. amitom isini Tavis taqtikas masiur<br />

Setakebebze ver daamyarebdnen. garda amisa, qarTvelebs brZola metwilad<br />

mTagorian da rTul adgilmdebareobaze uxdebodaT, sadac farTo masis<br />

moZraoba da mwyobrSi moqmedeba SeuZlebeli iyo. Aamitom iZulebuli<br />

iyvnen, hqonodaT iseTi sabrZolo wyoba, romelic ukeT uzrunvelyofda<br />

manevrirebis siswrafes da xels Seuwyobda, gamklavebodnen nebismieri<br />

mxridan moulodnelad Tavdasxmuli mowinaaRmdegis Semotevas.<br />

warmodgenili brZolis taqtikuri moqmedebebis aRweridan<br />

gamomdinare, naTlad Cans, rom <strong>erekle</strong> II, safiqrebelia, xSir SemTxvevaSi<br />

71


sadroSoebis oTxnawiliani sabrZolo wyobiT iwyebda brZolas, rac<br />

ZalTa drouli gadanawilebis SesaZleblobas iZleoda.Ees SegviZlia<br />

warmovidginoT Semdegnairad: wina flangze mowinaaRmdegis Setakebis<br />

mxridan dgeboda SedarebiT kargad gawvrTnili, msubuqad SeiaraRebuli<br />

da brZolebSi gamocdili I sadroSo. safexuriT ukan marjvniv,<br />

safexuriT ukan da marcxniv ganlagdebodnen II da III sadroSoebi, xolo<br />

IV sadroSo dgeboda meore da mesame sadroSos Soris safexuriT ukan,<br />

romelic mTavarsardlis gankargulebaSi iyo da saerTod maSveli jaris<br />

rols asrulebda. ZiriTadad, logikidan gamomdinare, IV sadroSos<br />

amocana ganisazRvreboda Seqmnili viTarebidan gamomdinare. KkerZod, II<br />

da III sadroSos Sevseba danakargis SemTxvevaSi da sabrZolo<br />

moqmedebebis ganviTareba saWiro mimarTulebiT. laSqris aseT<br />

ganlagebaze miuTiTebs giorgi anCabaZe naSromSi ,,<strong>samxedro</strong> istoria~ (53,<br />

52)<br />

I mewinave<br />

III memarcxene<br />

II memarjvene<br />

IV mefis<br />

davakvirdeT laSqris wyobas. misi aseTi danawileba, sadac<br />

TiToeuls SeeZlo Tavisuflad da damoukideblad moZraoba,<br />

Sefardebuli iyo adgilmdebareobis TvisebebTan. mTagorian adgilebSi<br />

aseTi sabrZolo wyoba sadroSoebis damoukidebeli moqmedebis<br />

saSualebas iZleoda mowinaaRmdegisgan dafarvisa da manevris<br />

ganxorcielebisTvis. aqedan gamomdinare, sadroSoebs SeeZloT nebismieri<br />

72


mxridan mtris moulodneli Tavdasxmis SemTxvevaSi mzad yofiliyvnen<br />

wriuli TavdacvisaTvis an ganeviTarebinaT Setevebi miTiTebuli<br />

mimarTulebiT, aseve nebismier sadroSos Seesrulebina meore eSelonis<br />

movaleoba. swored ase moxda aRweril brZolaSic. gasagebi xdeba,<br />

ramdenad kargad iyo organizebuli da Sefardebuli aseTi wyoba<br />

adgilobriv pirobebTan, aseve dazRveuli moulodneli SemTxvevebisagan,<br />

magram aseTi sabrZolo wyobis upiratesoba marto amiT ar<br />

ganisazRvreboda. laSqari ramdenime nawilad iyo dayofili, TiToeul<br />

nawils gansakuTrebuli daniSnuleba hqonda, amitom sadroSoebis<br />

ufrosebs didi iniciativis gamoCenis saSualeba eZleodaT, ra Tqma unda,<br />

mTavarsardalTan SeTanxmebiT. Ees garemoeba mefes jaris mixmarebisa da<br />

brZolis saerTo xelmZRvanelobis gaumjobesebul pirobas uqmnida. garda<br />

amisa, Tu erT romelime sadroSos mowinaaRmdege Seutevda da ukan<br />

daaxevinebda, es garemoeba sxva nawilebSi areulobas ar gamoiwvevda,<br />

piriqiT, meTauris gadawyvetilebiT, darCenili sadroSoebs SeeZloT<br />

ukuqceul TavianT sadroSos daxmarebodnen da dadevnebul<br />

mowinaaRmdegisTvis flangidan an zurgidan mieyenebinaT dartyma.<br />

gasaTvaliswinebelia isic, rom <strong>erekle</strong> II, garda brZolaSi monawile<br />

sadroSoebisa, SesaZleblobis SemTxvevaSi gamoyofda rezervs, romlis<br />

funqcia, SeiZleba iTqvas, dRevandeli rezervis analogiuri iyo, anu _<br />

brZolis dawyebamde an misi mimdinareobis procesSi winaswar<br />

gansazRvruli an uecrad wamoWrili amocanebis Sesruleba. rezervSi<br />

ZiriTadad iniSneboda mxedroba, romelic ramdenime aseul cxenosans<br />

Seadgenda, rac ganapirobebda mobilurobas da, Sesabamisad, manevris<br />

farTod gamoyenebis SesaZleblobas. igi emorCileboda mTavarsardals.<br />

mas SeeZlo sabrZolo moqmedebebis mimdinareobaSi rezervis gonivruli<br />

gamoyenebiT gardatexa Seetana.<br />

Cvens droSi, rodesac rezervs didi mniSvneloba eniWeba da misi<br />

dazogva nebismieri meTauris movaleobad iTvleba, maSindel periodSi,<br />

garda dakisrebuli movaleobisa, mTavarsardlis da laSqris sulieri<br />

mdgomareobis asamaRlebel saSualebas warmoadgenda. mxolod taqtikuri<br />

viTarebis, droisa da sivrcis gonivruli gamoyenebiT SeiZleba rezervis<br />

73


moqmedeba meTaurma warmatebis garantad gamoiyenos. Tumca brZolaSi<br />

CarTvis dro da adgili metad rTuli Sesafasebeli faqtoria.<br />

miuxedavad amisa, misi mizanSewonili gamoyeneba brZolis Sedegze<br />

mniSvnelovan zegavlenas axdens. aseTi amocanis gadasawyvetad mxolod<br />

codna ar aris sakmarisi, am SemTxvevaSi did rols TamaSobs<br />

gamocdileba da rezervis Semadgenloba. yovelive meTaurs<br />

Sesasrulebeli savaraudo amocanis Sesabamisad unda hqondes<br />

gaTvaliswinebuli. brZolaSi, rogorc warsuli brZolebidanaa cnobili,<br />

moulodneli, swrafi da gabeduli moqmedeba xSirad ufro gadamwyvet<br />

Sedegs iZleva. amitom, savaraudoa is, rom <strong>erekle</strong> II-m yirbulaxis<br />

brZolaSi cxenosanTa rezervis Semadgenloba gamoiyena, rasac, ra Tqma<br />

unda, arsebiTi mniSvneloba hqonda mowinaaRmdegeze zurgidan<br />

moulodnel Tavdasxmasa da mis sabolood damarcxebas, ris Sesaxebac<br />

mematianeni cnobebs ar gvawvdian.<br />

mocemuli brZolis analizis dros yuradReba unda gamaxvildes<br />

adgilmdebareobis reliefze, sadac brZola iqna Catarebuli. mematianis<br />

gadmocemiT: `gadrka jari azat-xanisa, sididisgan Zliv iZroda~ (43, 187).<br />

adgilmdebareobam mowinaaRmdegis manevrirebis SesaZlebloba SezRuda<br />

brZolis mimdinareobis procesSi. am garemoeebas amtkicebs isic, rom man<br />

ver SeZlo mravalricxovani Zalis efeqturad gamoyeneba. sun Zi<br />

gadmoqvcems, rom ,, . . .mTavarsardlis goniereba mowinaaRmdegis kargad<br />

Sfasebis, gamarjvebis organizebis, adgilis Tvisebebisa da manZilis<br />

gaTvaliswinebis unarSi mdgomareobs. vinc brZolas awarmoebs, Tu<br />

yovelive es icis, igi uTuod gaimarjvebs~ (93, 58).<br />

yuradReba unda mieqces mefis, rogorc mxedarTmTavris pirovnul<br />

Tvisebebs: pirvel rigSi, mebrZolebTan mWermetyvelurad warmoTqmul<br />

sityvas, xelCarTuli orTabrZolis pirad magaliTs, mamacobasa da<br />

gonivrul moqmedebebs. Semdgom uflisadmi rwmenas, rac samarTlian<br />

brZolaSi warmatebis erT-erTi pirobaa; es momentebi kargad aris<br />

gadmocemuli wyaroebSi ` maSin gardaxda mefe irakli, daemxo miwasa da<br />

RmerTsa evedra, xolo ze ra aRsdga, gadmobrunda da uTxra mxedrobaTa:<br />

,,Cemno Zmano da Svilno, Tqven Cemis gaZlierebisa da Cemisa gulisaTvis<br />

74


ixocebiT da me RmerTTan Tqveni didi movale varo da dRes rac me<br />

giTxraT, is damijereT da sisxlsa Tqvensa me vindobo~@(47, 51). ra Tqma<br />

unda, am sityvebis Semdeg mebrZolTa moraluri ganwyoba garkveulwilad<br />

amaRldeboda, rasac xels Seuwyobda TviT mefis Tavganwiruli brZola.<br />

`mefe <strong>erekle</strong>, viTa lomi dauSromeli, egre ibrZoda TviTca da jarsac<br />

abrZolebda~ (43, 187).<br />

rac Seexeba laSqris erTpirovnul marTvas, <strong>erekle</strong> II warmatebiT<br />

xelmZRvanelobda brZolas. `ubrZana mefem . . . amirspasalar revaz<br />

orbelians TavisTan miaxloeba. Mmividnen mewinaveni da batonisa jars<br />

SeuerTdnen. Camoxda batoni da brZana `vina xarT vaJkaci, es aris Jami<br />

gulovnobisao, Tavi Cemi damidvia sakvdavad da me aqedam xmal mouqnelad<br />

ar gavalo.~ zemoaRniSnulidan gamomdinare, naTlad Cans mTavarsardlis,<br />

rogorc erTpirovnuli marTvelis moqmedeba alyaSi moqceuli<br />

sadroSoebis marTvis centralizaciaSi, ramac ganapiroba samive<br />

sadroSos erT muStad gaerTianeba da moralur-fsiqologiuri faqtoris<br />

amaRleba. MmebrZolTa Tavganwirvis safuZveli aseve gaxda mefis piradi<br />

magaliTi.<br />

BbrZolaSi udidesi mniSvneloba eniWeba <strong>erekle</strong> mefis mier<br />

gamoyenebul <strong>samxedro</strong> xriks, romelic sityvieri brZanebis saxiT gaica<br />

`sanamdis me Tofi ar vesrolo, nurvin moindomebT Setevaso~. Aam xrikma,<br />

romelic moulodnelobis faqtorad iqna gamoyenebuli, uzrunvelyo<br />

mowinaaRmdegis centraluri dajgufebis sardlisa da irgvliv wina<br />

rigebSi myofi mebrZolebis uecari ganadgureba. Aamis Semdgom garRvevis<br />

monakveTze amxedrebul qarTvelTa laSqris solisebri sabrZolo wyobiT<br />

mtris dajgufebaSi SeWram moaxdina ZiriTadi Zalebis gaxleCadanawevreba.<br />

<strong>erekle</strong> II-is taqtikurma xrikma gamoiwvia mowinaaRmdegis<br />

sabrZolo wyobaSi panika, marTvis moSla da demoralizebuli ZiriTadi<br />

Zalebis araorganizebulad ukan daxeva. BbrZolis Semdeg etapze<br />

ganxorcielebulma devnam, mowinaaRmdeges ar misca Zalebis<br />

koncentraciis saSualeba, ramac ganapiroba misi saboloo ganadgureba.<br />

ganvixiloT Yyirbulaxis brZolis raodenobrivi analizi, romlis<br />

mizania, davadginoT miaxloebiTi sizustiT dapirispirebul mxareTa<br />

75


danakargebi, romelsac brZolis dinamikis maTematikuri meTodis<br />

gamoyenebis Sedegad miviRebT.<br />

brZolis raodenobrivi analizisaTvis monacemebi aRniSnuli<br />

brZolis Sesaxeb metad mwiria. cnobilia mxolod, rom Cveni mxridan<br />

masSi monawileobda 2500-mde mebrZoli, romelic xuT nawilad iyo<br />

dayofili, daaxloebiT, Tanabrad. TiToeulSi 500-mde mebrZoli unda<br />

yofiliyo. maTi ganlageba arsebuli wesis mixedviT Semdegnairi iyo:<br />

pirveli nawili _ win, meore da mesame marjvnidan da marcxnidan _<br />

safexuriT ukan, meoTxe _ ukan da erTic, ZiriTadi Zalebidan moSorebiT<br />

_ rezervSi. mowinaaRmdeges brZolisTvis gamoyofili hyavda 16500-mde<br />

mebrZoli, romelic brZolis dawyebamde 6 nawilad gayo.<br />

mterma brZolis sawyis etapze erTi meeqvsediT Semoutia Cvens<br />

marcxena flangze ganlagebul sadroSos. brZolis am etapze qarTvelebma<br />

ganicades ziani, ukan daixies da erT-erT nasoflarSi gamagrdnen.<br />

mowinaaRmdegem danarCen sadroSoebs, rezervis garda, alya Semoartya.<br />

garemocvaSi Cveni Zalebis gadajgufebis Semdeg ganxorcielda alyis<br />

garRveva, gaqceul mowinaaRmdegeze dadevneba da gamarjveba. sxva raime<br />

raodenobrivi monacemebi ar arsebobs, Tu ar CavTvliT imas, rom devna<br />

ganxorcielda 28 km-is manZilze.<br />

garda amisa, SegviZlia, vivaraudoT: brZola ar mimdinareobda<br />

gaSlil velze, amitom sxvadasxva mimarTulebiT dadevnebisas<br />

mowinaaRmdeges ukana rigebSi e. i. ariergardSi, romelic periodulad<br />

winaaRmdegobas uwevda Cvens dadevnebul mowinave razmebs ≈ 200-mde<br />

mebrZoli eyoleboda.<br />

Cven SevecadeT kompiuteris daxmarebiT zogierTi raodenobrivi<br />

maxasiaTebeli aRgvedgina.<br />

pirveli SebrZoleba, romelic gaimarTa Cvens marcxena flangze,<br />

pirobiTad davarqvaT fragmentuli brZola, vinaidan mTeli brZolis erT<br />

nawils warmoadgenda da mas davyofT sam fazad:<br />

_ razmebis SetakebisTvis daaxloeba;<br />

_ saduelo brZolis procesi;<br />

_ ZalTa daSoriSoreba.<br />

76


gaTvlebis Sedegad saduelo brZolis procesi, sadac qarTvelebi ≈<br />

500 mebrZoliT, xolo mowinaaRmdege daaxloebiT 2600 mebrZoliT<br />

upirispirdebodnen erTmaneTs, daaxloebiT 14-18 wuTi gagrZelda.<br />

danarCeni ori faza gagrZelda savaraudod 20-25 wuTi. sul procesi<br />

mimdinareobda 35-45 wuTi. gaTvlebis SedegebiT, qarTvelTa danakargebi<br />

iyo daaxloebiT 128 mebrZoli, am dros mtris danakargi 77 erTeulamde<br />

iqneboda. 128 erTeuli daaxloebiT 1/4-ia Cveni aq myofi razmis (1/4 X<br />

500=125).<br />

qarTvelebma, danakargebis Semdeg, igrZnes ra marcxis moaxloeba,<br />

ukan daixies _ nasoflarSi. Amis Semdeg mtris danarCenma Zalebma alyaSi<br />

moaqcies Cveni sami sadroSo. AmowinaaRmdege mxareTa Zalebis<br />

ganlagebidan, rogorc wyaroSia mocemuli vvaraudobT, alyis zomebi<br />

daaxloebiT aseTi iyo: diametri 2km-mde, xolo garSemoweriloba _<br />

Sesabamisad, daaxloebiT 6km-mde. es maCveneblebi savaraudod aris<br />

dapirispirebul mxareTa Zalebis ganlagebisTvis saWiro teritoriis<br />

geometriuli parametrebi.<br />

rogorc Cans, aq mowinaaRmdegis sardlobam ver gamoiCina saTanado<br />

mxedruli goniereba da daayovna moqmedebebis ganviTareba. amiT<br />

isargebla <strong>erekle</strong> II-m da moulodneli ieriSiT alya gaarRvia (es<br />

epizodi detalurad da damajerebladaa aRwerili). Sesabamisad,<br />

garRvevis monakveTze mowinaaRmdegis rkalis mxolod nawilma moaswro<br />

SebrZoleba. am SemTxvevaSi moulodnelobis faqtorma didi roli<br />

iTamaSa. amasTan gaviTvaliswineT mowinaaRmdegeze Cveni mebrZolebis<br />

ganzogadebuli Tvisobrivi maCveneblis upiratesoba (istoriuli<br />

brZolebis eqspertuli SefasebiT aRebuli gvaqvs saSualo maCvenebeli<br />

1 : 3, ris Sedegadac davaskveniT, rom <strong>erekle</strong>m gaarRvia mtris alyis<br />

rkali da miayena garkveuli danakargi, magram rac mTavaria didi<br />

moraluri ziani. mtris dajgufeba umarTav, araorganizebul masad<br />

gadaiqca da ukuiqca. masve daemata Cveni marjvena flangis mier ieriSis<br />

ganxorcieleba moalyeTa nawilebTan.<br />

kompiuteris gaTvlebiT, <strong>erekle</strong>s mier alyis garRvevisas mxareebs<br />

hqondaT Semdegi danakargebi: Cveni ≈ 445 erTeuli, mowinaaRmdegis ≈ 1028<br />

77


erTeuli, xolo marjvena flangze brZolisas danakargebi iyo: Cveni ≈ 227,<br />

mtris ≈ 514. Aamave dros gaaqtiurda Cvens marcxena flangze, pirvelad<br />

ukandaxeuli sadroSoc da aq Cveni danakargebi iyo ≈ 62 erTeuli, xolo<br />

mtris ≈ 168 erTeuls utoldeboda.<br />

brZolis msvlelobisas didi roli iTamaSa aseve Cvenma rezervma,<br />

romelmac mowinaaRmdeges ar misca saSualeba <strong>erekle</strong>sa da marjvena<br />

flangze myofi dajgufebebisaTvis zurgidan mieyenebinaT dartymebi.<br />

AaRniSnuls didi mniSvneloba hqonda garRvevis warmatebiT SesrulebaSi.<br />

Ggarda amisa, man, ganicada ra Tavis mxriv danakargi ≈ 28 erTeuli, mters<br />

miayena zarali ≈ 170 erTeuli. yovelive aRniSnulis Semdeg<br />

mowinaaRmdegem Tavs gaqceviT uSvela.<br />

xuTive SetakebaSi danakargebi orive mxridan aseTia:<br />

1. pirveli Setakebisas, rodesac memarcxene sadroSom<br />

nasoflarisaken brZoliT daixia da poziciuri brZola gamarTa,<br />

danakargebia: Cveni _ 128, mtris _ 77;<br />

2. mewinave da mefis sadroSos gaerTianebuli ZalebiT alyiis<br />

garRvevisas, danakargebia: Cveni _ 455, mtris _ 1028;<br />

3. memarjvene sadroSos alyidan gamosvlisas, danakargebia:<br />

Cveni _ 228, mtris _ 515;<br />

4. memarcxene sadroSos mier kontrieriSis dros danakargebia:<br />

Cveni _ 62, mtris _ 168;<br />

5. rezervis brZolisas, romelic Cveni sadroSoebis kontrieriSs<br />

zurgidan faravda, danakargebia: Cveni _ 28, mtris _ 170.<br />

gaTvlebi emyareboda lanCesteris kanonebs da Tvisobrivi<br />

maCveneblis TanafardobaT aRebuli iyo 1/3, xolo moulodnelobis<br />

faqtoris gaTvaliswineba xdeboda imiT, rom am maCvenebels viRebdiT<br />

1.5-jer mets. TviT ricxvi 3, rogorc ukve avRniSneT miRebulia sxvadasxva<br />

brZolis analiziT da is Zalze axlosaa qarTvelebis mier Catarebuli<br />

brZolebis eqspertul SefasebebTan. mTlianobaSi brZola mimdinareobda<br />

saSualod 3 saaTi, 13 sT. 30wT-mde. mxareebis danakargebi aseTia: Cveni ≈<br />

900 erTeuli, mowinaaRmdegisa ≈ 1957 erTeuli.<br />

78


mterma didi danakargi ganicada (aseve kompiuteris gaTvlebiT)<br />

dadevnebis dros. gaTvlebis algoriTmSi Cadebuli iyo Semdegi: yoveli<br />

wamowevisa da SebrZolebis dros orive mxridan monawileobda orasorasi<br />

mebrZoli. cxadia, aq mowinaaRmdegis ganzogadebuli Tvisobrivi<br />

maCvenebeli sul mcire 2-jer Semcirda, Sesabamisad Tvisobriv<br />

maCvenebelTa Tanafardoba 2-jer gaizarda qarTvelTa<br />

sasargeblod.Aamgvarad, erTi Setakebis dros danakargebis gaTvlebi<br />

gvaZlevs Semdeg maCvenebels: Cveni danakargebi ≈ 15 erTeuli,<br />

mowinaaRmdegis ≈ 174 erTeuli. Cndeba kiTxva _ ramdeni Setakeba SeiZleba<br />

yofiliyo?<br />

rogorc cnobilia, devna xorcieldeboda 28 km-is manZilze.<br />

Mmocemuli manZilis gavlas Setakebebis gareSe dasWirdeboda savaraudod<br />

2 saaTi. sul devna grZeldeboda daaxloebiT 4-5 saaTi. gaTvlisTvis<br />

aviReT drois maqsimumi. amrigad 2-3 saaTi daikava SebrZolebebma,<br />

romelic dadevnebis marSrutebze ganxorcielda. am drois ganmavlobaSi<br />

savaraudod 8-9 Setakeba Sedgeboda.<br />

Tu gaviTvaliswinebT adgilmdebareobis faqtors, savaraudoa, rom<br />

mowinaaRmdegis razmebis ukan daxeva kolonebSi mouwesrigebeli formiT<br />

ganxorcieldeboda, rac ramdenime marSrutze moxdeboda. Cvens mier<br />

daSvebulia dadevnebis savaraudo 2-3 marSruti. Sesabamisad, danakargebis<br />

saerTo raodenoba iqneba:<br />

Cveni: 8 X 15 X 3 = 360 mowinaaRmdegis: 8 X 174 X 3 = 4176<br />

amrigad, Sedegebi miRebulia naxazze naCvenebi brZolis parametrebis<br />

angariSis algoriTmiT (danarTi #1, 161).<br />

sabolood, brZolebis msvlelobisas danakargebis saerTo raodenoba<br />

miviReT: qarTvelebma dakarga ≈ 1260 mebrZoli, mowinaaRmdegem ≈ 6133<br />

mebrZoli. magaliTisTvis saTanado gaTvlebis Casatarebeli programa<br />

moyvanilia danarTSi #2 (162-164).<br />

xazgasmiT unda aRiniSnos isic, rom yirbulaxis brZolaSi<br />

mowinaaRmdegem ver gamoiyena verc eqvsmagi upiratesoba, verc qarTvelTa<br />

mier daSvebuli taqtikuri Secdoma _ alyaSi moqceva, ramac<br />

kardinalurad Secvala brZolis msvleloba. amaSi udavod gadamwyveti<br />

79


oli iTamaSa qarTvelTa sardlis _ <strong>erekle</strong> II-is sworad miRebulma<br />

taqtikurma gadawyvetilebam da misi xelmZRvanelobiT qarTvelTa jaris<br />

gansacvifrebelma moqmedebam. yovelive aRniSnulma saboloo jamSi<br />

yirbulaxis brZolaSi qarTvelebs saarako gamarjveba moutana. es<br />

brZola imiTac aris mniSvnelovani, rom msoflio <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>Si<br />

mas analogi Znelad moeZebneba.<br />

yirbulaxis brZola metad mniSvnelovania agreTve <strong>samxedro</strong>politikuri<br />

TvalsazrisiT. Tu aRniSnul brZolaze qarTvelebi uars<br />

ganacxadebdnen an damarcxdebodnen, qarTl-kaxeTis zegavlena<br />

aRmosavleT amierkavkasiis saxanoebze (erevnis, naxWevanis, yarabaRis,<br />

ganjis) dakarguli iqneboda. Sesabamisad, azat-xans mier zemoCamoTvlili<br />

saxanoebis dapyroba mas avtoritets mouxveWda da <strong>samxedro</strong> potencialic<br />

gaezrdeboda. Seqmnili viTareba ki kaxeTisa da qarTlis mimarTulebiT<br />

sabrZolo moqmedebebis warmarTvis SesaZleblobas iZleoda, rac<br />

mowinaaRmdegis mTavari miznis ganxorcielebaSi xels uwyobda.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, aRmosavleT saqarTvelo strategiulad<br />

wamgebian situaciaSi aRmoCndeboda. E<strong>erekle</strong> II-is gadawyvetileba, mieRo<br />

brZola ricxobrivad didi upiratesobis mqone mowinaaRmdegesTan am<br />

garemoebamac ganapiroba.<br />

brZolaSi mopovebulma gamarjvebam ganapiroba zemoaRniSnul<br />

saxanoebze zegavlenis ganmtkiceba, qarTl-kaxeTis saSinao da sagareo<br />

politikis simtkice, riTac saqarTvelos Tavdacvis unarianoba<br />

mniSvnelovnad gaizarda. Aazat_xanis damarcxebis Semdeg qarTl_kaxeTis<br />

politikuri gavlena sagrZnoblad gaizarda samxreT kavkasiaSi. amis<br />

Semdeg <strong>erekle</strong>s mTavar sazrunavs lekebis winaaRmdeg brZola<br />

warmoadgenda. am warmatebam <strong>erekle</strong> II-s da saqarTvelos saxeli<br />

gauTqva axlo aRmosavleTsa da evropaSi, razec ucxouri wyaroebic<br />

miuTiTeben (112, 625. 129, 4,7,6]. amis Sesaxeb SemdgomSi gveqneba saubari.<br />

<strong>samxedro</strong> kuTxiT aRniSnul brZolaSi gamoyenebul iqna taqtikur<br />

moqmedebaTa Semdegi elementebi:<br />

_ sabrZolo wyoba da brZolis Canafiqris swori gansazRvra;<br />

_ adgilmdebareobis faqtorebis gonivruli gamoyeneba;<br />

80


_ mTavari dartymis mimarTulebis sworad SerCeva;<br />

_ jaris sabrZolo suliskveTebis amaRleba;<br />

_ mowinaaRmdegis dadevnebis organizeba;<br />

_ brZolis msvlelobisas uwyveti urTierTqmedeba.<br />

zemoaRniSnuli dResac aqtualuria nebismieri saxelmwifos<br />

jarisaTvis, miTumetes, iseTi saxelmwifosaTvis, rogoric saqarTveloa.<br />

brZolis Sedegi, niWieri mTavarsardlisa da qarTveli mebrZolebis<br />

gonivruli moqmedebis magaliTia. yirbulaxSi gamarjveba dResac iwvevs<br />

gaocebas da uaRresad sainteresoa. <strong>erekle</strong> II-m, <strong>samxedro</strong> TaTbirze<br />

gamoTqmuli sxvadasxva mosazrebis miuxedavad, ukan ar daixia, aramed<br />

moaxdina ZalTa gadajgufeba. ganalaga isini imdagvarad, rom SeZlo<br />

eqvsjer Warbi Zalebis mqone mowinaaRmdegesTan dapirispireba. man<br />

gaiTvaliswina moralur-fsiqologiuri faqtoris mniSvneloba. alyaSi<br />

moxvedris miuxedavad, mTavarsardali amxnevebda mebrZolebs. mgznebared<br />

warmoTqmuli sityviT, moulodnelobis faqtoris gamoyenebiT da piradi<br />

brZolis magaliTiT aamaRla mebrZolTa ganwyoba, gaarRvia alya,<br />

sruliad daabnia mowinaaRmdege da ganaxorciela dadevneba saboloo<br />

gamarjvebis mopovebamde. TiTqmis wagebuli brZolis kardinalurad<br />

Semobrunebam da misma warmatebam <strong>erekle</strong> II-is, rogorc sardlis<br />

avtoriteti didad aamaRla. aRniSnuli brZola arastandartuli formis<br />

sabrZolo operacia iyo. mefes amis Semdeg sxva brZolebi rom ar moego,<br />

esec sakmarisi iqneboda misi, rogorc niWieri sardlisa da brwyinvale<br />

taqtikosis dasaxasiaTeblad. yirxbulaxis brZolam gaamdidra da axali<br />

furceli Cawera mravalsaukunovani da mdidari tradiciebis mqone<br />

qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriaSi.<br />

2.3. brZola mWadijvarTan<br />

1751 wels azat-xanis damarcxebis Semdeg qarTl-kaxeTis samefo<br />

umTavresad daRestnis mxridan lekTa mcire da zogjer sakmaod<br />

mravalricxovani, organizebuli Tavdasxmebis winaaRmdeg brZolas<br />

ganagrZobda (112, 627). amis mizezi iyo, rogorc istoriuli wyaroebidan<br />

irkveva, osmaleTisa da saqarTvelos aRmosavleTiT mdebare mahmadianuri<br />

81


saxanoebis mier xunZaxis batonis nursal-begis waqezeba qarTl-kaxeTis<br />

samefoTa winaaRmdeg. dapirispirebuli mxare didad imedovnebda<br />

osmaleTis mxardaWeras.<br />

nursal-begma daRestneli begebis daxmarebiT avariel tomTa didi<br />

nawili gaaerTiana da mezobeli provinciebis damorCilebas Seudga. sxvis<br />

teritoriaze sabrZolo moqmedebebis warmarTva avarielTa Semosavlis<br />

erT-erTi wyaro iyo. amitom 1754 wlis agvistoSi zemoaRniSnul mizezTa<br />

gamo nursal-begi mravalricxovani laSqriT kaxeTs moadga. (58, 204).<br />

kaxeTi da qarTli didi safrTxis winaSe aRmoCnda. Teimuraz II-m da<br />

<strong>erekle</strong> II-m mSvidobiani mosaxleobis gafrTxileba da simagreebSi<br />

gaxizvna moaswres.<br />

avarielebma daarbies kaxeTis ramdenime sofeli (ruispiri, axmeta,<br />

gagnakora) da Semdeg aragvis saerisTavoSi gaagrZeles mZarcveluri<br />

moqmedebebi. aaoxres aragvis xeoba. DduSeTSi gadawves erisTavTa<br />

sasaxle, wabilwes monasteri da mWadijvris cixes alya Semoartyes.<br />

xunZaxis batoni cixis bolos WalaSi dabanakda, sadac Tavis mebrZolebs<br />

gaakeTebina sangrebi.<br />

alyaSi brZola dRedaRam grZeldeboda. mecixovneebma uamravi leki<br />

daxoces.Mmuxran-batoni mWadijvris cixeSi gamagrebulebs tyvia-wamals<br />

awvdida (43, 216). <strong>erekle</strong> II kaxeTis laSqriT da Teimuraz II qarTlis<br />

laSqriT duSeTSi Sexvdnen erTmaneTs. Mmefe <strong>erekle</strong>m Sikrikebis<br />

SetyobinebiT icoda, rom mowinaaRmdegis laSqari ricxobrivad bevrad<br />

aRemateboda qarTvelTa laSqars, amitom saWiro gaxda CerqezeTidan<br />

daqiravebul jars dalodebodnen. am xnis ganmavlobaSi mWadijvris cixe<br />

mZime mdgomareobaSi aRmoCnda. mematianis gadmocemiT: ` mosdioda kaci<br />

muxranis batons: ,,Tu ar mogveSvelebiTo, amis meti Rone aRara gvaqvso~<br />

(43, 217). meti lodinic aRar SeiZleboda, damxmare jari ar modioda da<br />

sakuTari ZalebiT brZolaSi Cabma gadawyvites.<br />

1754 wlis 19 agvistos (112, 627) mefeebi wamovidnen duSeTidan,<br />

gadmovidnen sofel Wilurtis mxares da mWadijvris cixes zemo mxridan<br />

miadgnen. gaiges ra mecixovneebma maSveli Zalis mosvlis Sesaxeb<br />

brZola kidev ufro gaaaqtiures. Mmefeebma jari gahyves, cal-calke<br />

82


daayenes kaxelTa da qarTlelTa laSqari. win qveiTebi waimZRvares,<br />

romlebic Tof-zarbazniT iyvnen gaZlierebulni da mowinaaRmdegesTan<br />

udanakargod miaxloebis mizniT xis morebiT (jarjiT) datvirTuli<br />

urmebi gamoiyenes, romlebic qveiTobas win miuZRvoda (43, 217). orive<br />

mxare saomar velze erTmaneTs miuaxlovda. QqveiTebma qveiTebze<br />

moitanes ieriSi, cxenosnebma cxenosnebs Seuties. BbrZolis msvlelobis<br />

aRsawerad moviSveliebT mematianis gadmocemas: ` Seiqmna omi ficxeli.. ra<br />

gaWirda brZola, brZana batonma daqveiTeba jarisa, gardaxda TviT mefe<br />

<strong>erekle</strong> cxenisgan da ubrZana gardaxdoma yovelTa. `es aris dRe<br />

vaJkacobisao da siyvaruli rjulisao~. DdaiqveiTes qarTlelTa da kaxTa.<br />

Seiqmna srola TofTa. mefe <strong>erekle</strong> xan iqiT da xandaxan aqa aZlirebda<br />

jarsa. Seutives qarTlelTa da kaxTa gulsrulad, dauSines zamburakni<br />

(didi Tofi, falkoneti) da zarbazanni~ (43, 218). rTul viTarebaSi<br />

lekebis laSqris erTma nawilma ukan daixia da meore nawilze ieriSis<br />

mitanis Semdeg ukandaxeuli mtris laSqari erTmaneTSi airia. `<br />

daesivnen Sig, rom viTa kata, egre xocavdnen lekTa, TiTon mefem <strong>erekle</strong>m<br />

Camokafa leki xmaldaxmal, mihyvnen xocviT aragvamdis, rom maTis<br />

mZovriT aRavses tye da veli~ (43, 218). qarTvelebs mravali cxeni, iaraRi<br />

da 500-mde tyve xeliT CauvardaT. Nnursal-begi gadarCenili ZalebiT<br />

daRestnisaken gaiqca (ix. sqema #4, 154).<br />

brZolaSi Tavi gamoiCines: konstantine muxran-batonma, mowinave<br />

sadroSos sardalma revaz orbelianma, qsnis erisTavma <strong>daviT</strong>ma, aragvis<br />

erisTavma jimSerma, amilaxvarma amirindom, aleqsandre ciciSvilma da<br />

sxvebma. es faqti imaze miuTiTebs, rom <strong>erekle</strong> II-s hyavda iseTi sardlebi,<br />

romlebic organizebulad xelmZRvanelobdnen TavianT razmebs da, ra<br />

Tqma unda, piradi magaliTis safuZvelze gmirulad abrZolebdnen<br />

xelqveiTebs, ramac mniSvnelovani zegavlena iqonia brZolis warmatebaze.<br />

ismis kiTxva: ram ganapiroba qarTvelTa gamarjveba, Tu ki<br />

mowinaaRmdege ricxobrivad did upiratesobas flobda?<br />

jer, unda gaviTvaliswinoT is, rom qarTvelebTan SedarebiT,<br />

mowinaaRmdegis SeiraReba da brZolis taqtika dabal doneze idga,<br />

radgan, rogorc wyaroebidan irkveva, maT ufro metad axasiaTebda<br />

83


mZarcveluri moqmedebebi, vidre farTomasStabiani brZolebi.<br />

mowinaaRmdeges cecxlsasroli iaraRi mcire raodenobiT hqonda,<br />

romelmac efeqturi gavlena ver moaxdina qarTul laSqarze.<br />

aRniSnul brZolaSi mowinaaRmdegis raodenobrivi upiratesoba<br />

gaabaTila <strong>erekle</strong> II-is mier saartilerio cecxlis efeqturma gamoyenebam.<br />

am faqtors garkveulwilad xels uwyobda is, rom sacecxle saSualebaTa<br />

gamoyeneba ganxorcielda iq, sadac mtris ZiriTadi Zalebi iyo<br />

Tavmoyrili.<br />

mxedvelobaSi unda viqonioT, rom nursal-begma da misma momxreebma<br />

icodnen 1751 wels azat-xanTan mefe <strong>erekle</strong>s gamarjvebis ambavi. amitom<br />

qarTvelTa ieriSebis mitanas mtris Zalebze <strong>erekle</strong> II-is<br />

xelmZRvanelobiT didi fsiqologiuri zegavlena hqonda. SeSinebuli<br />

mewinave razmebis ukan daxevam, maT ZiriTad ZalebSi panika Seitana.<br />

artileriisa da Tofebis mier miyenebulma didma zaralma SiSis faqtori<br />

kidev ufro gazarda da mowinaaRmdegis danarCeni Zalebis gaqceva<br />

ganapiroba.<br />

qarTuli laSqris sabrZolo wyoba evropuli jaris msgavsi iyo,<br />

romlis upiratesoba adglimdebareobidan gamomdinare <strong>erekle</strong>m kargad<br />

icoda. Aam faqts isic adasturebs, rom brZolis aRweraSi qveiTebs<br />

qveiTebze miutaniaT ieriSi, xolo cxenosnebs cxenosnebze. yuradReba<br />

unda mieqces qarTvelTa Tavganwirul brZolas. cixe-simagreSi<br />

mecixovneebis garda mSvidobiani mosaxleobac iyo Sexiznuli da maTi<br />

bedi qarTvelTa gamarjvebaze iyo damokidebuli. <strong>erekle</strong> II-is<br />

xelCarTuli brZolis piradma magaliTma da zemoxsenebuli<br />

TavadiSvilebis Tavganwirvam mebrZolebs kargi magaliTi misca.<br />

SeiZleba iTqvas, rom qarTlisa da kaxeTis mefeebis ZalTa<br />

gaerTianebam, <strong>erekle</strong> mefis mier sworad miRebulma gadawyvetilebam,<br />

urTierTqmedebam, dartymaTa mimarTulebebis sworad gansazRvram<br />

mowinaaRmdegis damarcxeba ganapiroba.<br />

mWadijvris brZolis maTematikuri analizisTvis pirvelwyaroSi<br />

ricxvobrivi monacemebi Cveni da mowinaaRmdegis Zalebis raodenobaze ar<br />

mogvepoveba. amitom gadavwyviteT yvarlis cixesTan momxdari brZolis<br />

84


analizi gamogveyenebina, radgan mtris laSqris mxedarTmTavari da<br />

brZolis organizatori erTi da igive pirovneba iyo. mematianis<br />

gadmocemiT, nursal - begs yvarlis cixesTan brZolaSi 20 000-iani<br />

koaliciuri laSqari hyolia. amitom savaraudoa, rom mters, mWadijvarSi<br />

8 – 10 aTasamde mebrZoli eyoleboda. Tu gaviTvaliswinebT <strong>erekle</strong>sa da<br />

Teimurazis im droindel SesaZleblobebs, SeiZleba vivaraudoT, rom maT<br />

eyolebodaT 2 - 4 aTasamde mebrZoli. Cveni Zalebis simcires da mtris<br />

simravles adasturebs papuna orbelianic, radgan mefeebi iZulebuli<br />

gamxdaran Crdilo kavkasiidan moewviaT laSqari [43, 215].<br />

gaTvlebisas gaviTvaliswineT mebrZolTa Tvisobrivi maxasiaTeblebi<br />

(aRWurviloba, gawvrTniloba, fsiqologiuri ganwyoba, fizikuri<br />

SesaZleblobebi). Sedgenili iqna kompiuteruli programa, romelmac<br />

Caatara saTanado gaTvlebi. Cven movaxdineT zemoaRniSnuli parametrebis<br />

varireba. mowinaaRmdegis ZalebisTvis gasinjuli iqna variantebi: 8000,<br />

9000, 10 000, 11 000, 12 000. Cveni ZalebisTvis: 2500, 3000, 3500. Sefasebuli<br />

iqna dro, Tu ramden xans mimdinareobda uSualod xelCarTuli brZola<br />

da ganxilul iqna variantebi: 1, 1.5, 2, 2.5 saaTi. garda amisa, xelCarTuli<br />

brZolis dawyebamde Tof-zarbazneniT ganadgurda mtris mebrZolTa<br />

raRac raodenoba. Cven aviReT variantebi: 100, 200, 300. gaviTvaliswineT<br />

cecxlsasroli iaraRis Tanafardoba da isic, rom brZolis dros Cveni<br />

mecixovneebi (gaiges ra Cveni laSqris mosvla) gaaqtiurdnen da srola<br />

gaaZlieres, ramac mtris brZolisunarianobaze imoqmeda.<br />

kompiuteridan miRebuli variantebis analizis Sedegad, gakeTebuli<br />

iqna Semdegi daskvnebi:<br />

_ brZolaSi mowinaaRmdeges hyavda ≈ 8000, qarTvelebs ≈ 3500<br />

mebrZoli;<br />

_ uSualod generaluri brZola mimdinareobda ≈ 1 saaTi;<br />

_ xelCarTul brZolamde ramdenime zarbazniTa da TofebiT<br />

ganadgurda mtris ≈ 300 mebrZoli;<br />

_ qarTvelebma daWril-daxocilTa saxiT brZolaSi dakarges ≈≈ 506<br />

da mowinaaRmdegem ≈ 2715 mebrZoli.<br />

85


erTi SeniSvnac unda gavakeToT: 2715 ganadgurebuli mebrZoli<br />

8000-is daaxloebiT 34%-s Seadgens, ris Semdegac mtris gaqceva brZolis<br />

velidan gasagebi unda iyos.<br />

qarTvelebma brZolaSi maqsimalurad gamoiyenes TavianTi<br />

SesaZleblobebi, mowinaaRmdegisa ki SezRudes. maT safuZvlianad<br />

Seasustes mtris meTofeTa moqmedeba xis morebiT datvirTuli urmebiT.<br />

zarbaznebisa da Tofebis efeqturi gamoyenebiT ara mxolod gaanadgures<br />

mowinaaRmdegis garkveuli nawili, aramed panikac daTeses maTSi.<br />

Cvens mier gamoyenebuli programiT ara mxolod garkveul<br />

daskvnebamde mivediT, aramed uaryaviT ramdenime aseuli sxva varianti.<br />

kompiuteruli modeli ar aris erTjeradi gamoyenebisTvis da nebismier<br />

msurvels SeuZlia misi gasinjva Tavisi parametrebiT.<br />

rogorc wina brZolebSi aqac didi iyo sabrZolo suliskveTeba –<br />

isini mSobliur miwa-wyals icavdnen. mefe zrunavda cixis<br />

damcvelebisaTvis droulad miewodebina iaraRi, sabrZolo masala da<br />

sursaTi. am gziT cixis garnizonis SenarCuneba moxerxda. ramac Tavis<br />

mxriv mowinaaRmdege aiZula yuradReba mxolod cixeze gadaetana da<br />

ZiriTadi Zalebi iqve ganelagebina. <strong>erekle</strong>m jaris sabrZolo wyoba<br />

brZolis mosalodneli ganviTarebis mixedviT aago. jaris sardlebs<br />

sabrZolo amocanebi dausaxa. artileriis efeqturad gamoyenebam,<br />

sardlis sabrZolo SemarTebis piradma magaliTma, sinqronizebulma<br />

moqmedebebma, maRlobebidan SedarebiT vake adgilebisaken<br />

mizanswrafulma Setevam uzrunvelyo mravalricxovan mterze qarTvelTa<br />

gamarjveba.<br />

2.4. brZola yvarlis cixesTan<br />

qarTvelTa brZola nursal-begis winaaRmdeg mxolod mWadijvarSi ar<br />

damTavrebula. erTi wlis Semdeg mahmadiani xanebis waqezebiT<br />

dainteresebulma nursal-begma avarielTa didi nawili gaaerTiana, maT<br />

SeurTdnen War-belaqneli, daRestneli lekebi da 1755 wels 20 000-iani<br />

laSqriT kaxeTSi SemoiWra (112, 627). mas 1754 wlis 19 agvistos<br />

mWadijvarTan gancdili marcxis gamosworeba da qarTvelTa damarcxebis<br />

86


survilebi amoZravebda. Ggarda amisa, mowinaaRmdegis koaliciuri<br />

laSqris amocanas warmoadgenda aRmosavleT saqarTvelos mooxreba da<br />

dauZlureba.<br />

qarTvelTaTvis nursal-begis gamolaSqreba moulodneli ar yofila.<br />

mefe <strong>erekle</strong>m, Seityo ra mosalodneli Tavdasxmis Sesaxeb, Cavida<br />

TelavSi, Sekriba kaxeTis laSqari, mSvidobiani mosaxleoba cixesimagreebSi<br />

Sexizna. yovel cixeSi oTxi Tvis sakmari sursaT-sanovage<br />

Seitana (43, 227). garda amisa, Teimuraz II-m qarTlis laSqari Sekriba da<br />

ananuris teritoriaze dabanakda. mowinaaRmdegis ricxvobrivi simravlis<br />

gamo, iase maCabeli da ramaz andronikaSvili CerqezeTSi gaagzavnes<br />

damxmare laSqris gadmosayvanad. Cerqezebma mtris simravlis gamo<br />

daxmarebaze uari ganacxades. qarTvelTa mxardasaWerad Tavadi girei oZi<br />

wamvida mcire laSqriT. misi qaliSvili mefe <strong>erekle</strong>s vaJze _ giorgize<br />

iyo daniSnuli da mis sasimamrod iTvleboda. dasaxmareblad osTa da<br />

yalmuxTa mebrZolebic gadmovidnen mcire razmiT(110, 9).<br />

mowinaaRmdegis laSqars kakis sulTnisa da ganjis xanis razmebic<br />

SeuerTdnen. nursal-begma mtris laSqris nawili qarTlisken gagzavna,<br />

raTa qarTvelebs Zalebis koncentracia ar moxdinaT saWiro<br />

mimarTulebiT. es taqtikuri xriki ganxorcielebis SemTxvevaSi marTlac<br />

sasurvel Sedegs moitanda mtrisTvis. Teimuraz II-m, ise rogorc <strong>erekle</strong>m,<br />

mosaxleoba cixe-simagreebSi daxizna. am droisaTvis <strong>erekle</strong> mefem<br />

Teimuraz II-s Seatyobina gardauvali brZolis Sesaxeb da qarTlis mefe<br />

Tavisi laSqriT kaxeTSi <strong>erekle</strong>s SeuerTda. gaimarTa <strong>samxedro</strong> TaTbiri,<br />

romelSic, mefeTa garda monawileobas Rebulobdnen: konstantine muxranbatoni,<br />

revaz da amirindo amilaxvrebi, revaz baraTaSvili, Tamaz<br />

andronikaSvili da papa beburiSvili-vaCnaZe. <strong>erekle</strong>s winadadebiT<br />

gadawyda:<br />

_ gaemagrebinaT yvarlis cixe, yvela TvalsazrisiT, xangrZlivi<br />

brZolis sawarmoeblad;<br />

_ Teimuraz II TelavSi unda mdgariyo Tavisi laSqriT, mzadyofnaSi,<br />

raTa mowinaaRmdege uecari Tavdasxmis SiSiT ar moesvenebinaT;<br />

_ <strong>erekle</strong> II-s Telavidan Waris teritoriaze Tavisi laSqris<br />

87


nawiliT demonstraciuli moqmedebebi unda ganexorcielebina raTa<br />

mowinaaRmdegis yuradReba yvarlis cixidan sakuTar miwa-wyalze<br />

gadaetana.<br />

_ ezrunaT laSqris dakompleqtebaze.<br />

mowinaaRmdege imdenad mravalricxovani aRmoCnda, rom sagarejos,<br />

martyofis, muxranisa da sxva dasaxlebuli punqtebis mosaxleobas,<br />

romelic mtris Tavdasxmas moeloda, ayra da cixe-simagreebSi Sesvla<br />

mouwia. Amasve dasZens p. orbelianic: ` iyo yovelgan SiSi didi da cda<br />

simagreTa cixeTa qveyanaTa qarTlisa da kaxeTisaTa~ (43, 228). es faqti<br />

mowmobs imas, rom mowinaaRmdege didi upiratesobiT apirebda sabrZolo<br />

moqmedebebis warmarTvas.<br />

mTebidan daSvebulma mowinaaRmdegis laSqarma yvarlis cixes alya<br />

Semoartya. BbrZola dRedaRam mimdinareobda. Mmecixovneni mamacurad<br />

ibrZodnen. mowinaaRmdege brZolis dawyebis pirvel etapze cixesTan<br />

ieriSis misatanad axlos ver midioda, mecixovneTa mier efeqturi<br />

cecxlis warmoebis gamo. qarTvelebis sabrZolo masalebis xarji didi<br />

iyo. vinaidan mterma cixis aReba ramdenime dReSi ver moaxerxa,<br />

safiqrebelia, rom mefe <strong>erekle</strong> cixeSi myofT daxmarebas uwevda,<br />

romelic mterma Tavidan ar icoda. am gzebis arsebobis Sesaxeb mematiane<br />

arafers gveubneba, momarageebis sakiTxi ki metad mniSvnelovania<br />

sabrZolo moqmedebebis warmarTvisas. mowinaaRmdegem mecixovneebze<br />

cecxlis efeqturad warmarTvisaTvis xis koSkebi gamoiyena. mematiane<br />

gvamcnobs: ` magram aseTi maRali safrebi Seukres garedam, rom Sig<br />

cixeSi Tofs Caisrodnen. Seawuxes, Torem sxva rigad ara uWirdaT ra.<br />

Mmudam dRe ugzavnidnen mefeni kacsa, tyvia-wamalsa, anu romeli ram<br />

akldaT cixeSi da aZlierebdnen imediT myofTa cixisaTa~ (43, 229). aseve<br />

gasaTvaliswinebelia, rom rodesac mowinaaRmdeges gauWirda cixis aReba,<br />

man gaigo cixeSi Sesasvleli da gamosasvleli faruli gzebis arseboba.<br />

ra Tqma unda, alya gaaZliera da gadamWreli zomebi miiReo saidumlo<br />

gzebis gadasaketad. Mmtkicebulebad moviSveliebT magaliTs: `Sewuxdnen<br />

friad myofni mas Sina umetes misTvis, rameTu mouWres wyali,<br />

SemoakldaT tyvia-wamalica, romlisTvisac miscnes Tavni Tvisni<br />

88


yuarelTa ganwirulebasa~ (47, 56). cixeSi am dros yofila vinme <strong>daviT</strong><br />

laraZe, romelic amxnevebda mecixovneebs, rac ki SeeZlo. Mman aRuTqva<br />

cixeSi myof xalxs, mebrZolebs wylisa da tyvia-wamlis Sovna, Tundac<br />

sicocxlis fasad. rodesac daRamda da wyvdiadma garemo moicva, igi<br />

cixidan gamovida. farulad mivida wyalsacavTan, romelsac<br />

mowinaaRmdegis Tormeti mcveli yaraulobda, daxoca xanjliT da cixeSi<br />

wyali SeuSva. Semdeg <strong>daviT</strong> laraZe warsdga mefe <strong>erekle</strong>s winaSe da<br />

aRuwera cixeSi arsebuli mdgomareoba (47, 56). Cveni azriT, savaraudoa,<br />

rom igi cixeSi myofi mebrZolebis erTi nawilis moqmedebebs<br />

xelmZRvanelobda. radgan Seqmnilma situaciam meTauri iZulebuli gaxada<br />

gmiruli nabiji gadaedga.<br />

qarTvelebma mowinaRmdegesTan pirdapiri Sebma ver gabedes.Aamitom<br />

moTaTbirebis Semdeg <strong>erekle</strong> II-m gonivruli taqtikuri xerxi gamoiyena,<br />

rac mters iZulebuls gaxdida, alya moexsna. Mman didi saCuqari aRuTqva<br />

maT, vinc garedan alyis garRvevasa da tyvia-wamlis SegzavnaSi<br />

monawileobas miiRebda.Aam winadadebas daTanxmdnen aTamde aznauriSvili<br />

da ramdenime glexi. eseni iyvnen: sabaraTaSvilodan _ revaz ioTamiSvili,<br />

vaxtang gugunaSvili, tariel soloRaSvili, zemo qarTlidan _ ZaRlua<br />

maCabeli, muxran batonis aznauriSvili, zedgeniZe, erasti namoraZe, erTi<br />

xucesi, qsnis saerisTavodan ori kaci, kaxTa TavadiSvilebi _ papa<br />

beburiSvili, solomon mdivniSvili, faremuz TayaSvili, beJan ratiSvili<br />

(47, 239-230). mefem moxaliseTa razmSi mebrZolebis saWiro raodenoba ver<br />

miiRo. Aamitom <strong>erekle</strong> II zemoTCamoTvlil mebrZolebTan da qarTlkaxeTis<br />

cxenosani laSqris garkveuli nawilis TanxlebiT qiziySi Cavida,<br />

xolo TelavSi mamamisi, Teimuraz II darCa. Sekriba mefe <strong>erekle</strong>m<br />

qiziyelebi da War-belaqnis teritoriaze moqmedebis sabrZolo amocana<br />

dausaxa. aseve dapirda did wyalobas: KkerZod, Tavadsa da aznaurs<br />

Sesaferis Tanamdebobas da mamulebs, xolo glexs-batonymobisagan<br />

ganTavisuflebas, or sakomlo miwas da fulad jildos, vinc yvarlis<br />

cixeSi sabrZolo masalebs Seitanda (43, 230). mefem bodbeSi Sekriba<br />

xalxi da auxsna, Tu ra mniSvneloba hqonda aRmosavleT<br />

saqarTvelosTvis yvarlis cixis SenarCunebas, ra Sedegi mohyveboda mis<br />

89


dakargvas, ra sirTulesTan iyo dakavSirebuli misi Canafiqris<br />

Sesruleba. Semdeg mebrZolebs mimarTa: ,,jer RvTis siyvarulisTvis da<br />

sarwmunoebisTvis, mere Tavis mefeTa da Cvenis qveynis erTgulebisaTvis,<br />

vinc garjasa da Tavs ar dazogavs, vinc vaJkacia da Tavisi nebiT,<br />

gaWirvebuli yvarlis cixis gadarCenaSi dagvexmareba, . . .Seva cixesa<br />

yvarlisasa _ azatobas da sxva uSurvel wyalobas mivcemo” (110, 16).<br />

saerTo jamSi 208 mebrZolma moiyara Tavi. maTgan 8 warCinebuli da 200<br />

glexi: 103 qiziyidan, 97 qarTl-kaxeTidan (112, 557). bodbeSi, wminda ninos<br />

saflavTan mebrZolebma fici dades. ioane bodmelma (jorjaZem) _<br />

monastris moZRvarma paraklisi gadaixada da mebrZolebs gza dauloca.<br />

<strong>erekle</strong>m isini tyvia-wamliT moamaraga, moqmedebis gegma gaacno da<br />

cixisaken gagzavna. maT xelmZRvanelobda papa beburiSvili-vaCnaZe,<br />

brZolebSi gamobrZmedili da <strong>erekle</strong>s mier gamocdili pirovneba. razms<br />

Tan axlda moZRvari iase maWavariani. es kidev erTxel amtkicebs imas,<br />

rom sabrZolo moqmedebebis warmarTvisas, laSqars Tan axlda saeklesio<br />

piri rwmenisa da sabrZolo suliskveTebis asamaRleblad. aRsaniSnavia<br />

isic, rom qarTul laSqarSi myofi sasuliero pirebi (episkoposi,<br />

mRvdeli da sxva) ara marto aziarebdnen meomrebs brZolis dawyebis win,<br />

aramed TviTonac aqtiurad ibrZodnen.<br />

razmma yvarlisken daiwyo gadaadgileba. veliscixe Cumad gaiares, md.<br />

alazani foniT gadalaxes da sof. gavazSi SeCerdnen, sadac sabolood<br />

razmSi gadanawilebul iqna amocanebi. aqedan gamomdinare, Seiqmna ori<br />

jgufi:<br />

a) pirvels evaleboda tyvia-wamliT da sursaT-sanovagiT gavsili<br />

xurjinebis tareba da cixeSi Setana;<br />

b) meores xurjinebis matarebeli jgufis usafrTxoebis<br />

uzrunvelyofa.<br />

im droisaTvis yvarlis cixes qvemo mxares sof. Ggavazis mxridan<br />

idgnen Warelebi, kakis sulTani laSqriT, ganjis xani, zemo mxridan _<br />

suxrai-xani da nursal-begi.<br />

gvian RamiT razmma cixisken svla ganagrZo da Tavdasxma<br />

gamTeniisas ganxorcielda. lekTa moyarauleebma gvian SeamCnies axlo<br />

90


manZilze alyis gamrRvevi jgufis misvla. mowinaaRmdegem qarTvelTa<br />

Tavdasxma ver moigeria. operacia dawyebiT etapze cecxlsasroli<br />

iaraRis gamoyenebis gareSe warimarTa, raTa moalyeTa ZiriTad nawils ar<br />

gaRviZeboda. Tavdasxmis meore etapze Tof-dambaCebis gamoyenebiT<br />

moyarauleTa misaSveleblad mosuli lekTa jgufebis nawili<br />

ganadgurda. SeSinebuli mteri, vinc sikvdils gadaurCa, visac SeeZlo,<br />

daWrilebTan erTad brZolis velidan garboda. Sesabamisad<br />

dasaxmareblad wamosuli mowinaaRmdege cecxlsasrol iaraRs efeqturad<br />

ver iyenebda, raTa Tavisianebi ar gaenadgurebinaT. mebrZolebma<br />

xmaldaxmal brZoliT alya gaarRvies, cixeSi Sevidnen da tyvia-wamali<br />

miaSveles iq myofT. mecixovneni da cixeSi Sexiznuli mosaxleoba<br />

sixaruliT Sexvda dasaxmareblad misul mebrZolebs. naSimSilebi<br />

mecixovneebi sursaTis nacvlad sabrZolo masalebiT gavsil xurjinebs<br />

miscvivdnen, galavnis sabrZolo bilikze avidnen da Zveleburad<br />

ganagrZobdnen gamiznuli cecxlis warmarTvas. CiraRdnebi aanTes, zeimi<br />

da sixarulis yiJina ismoda cixidan (110, 19), rasac arsebiTi mniSvneloba<br />

hqonda mowinaaRmdegeze fsiqologiuri zemoqmedebisaTvis. mterma ukan<br />

daxeva daiwyo.<br />

amave dros mefe <strong>erekle</strong>m qiziyelTagan Semdgari cxenosani laSqari<br />

Seusia War-belaqans asaoxreblad. es ambavi yvarlis cixis alyaze<br />

mdgomma Warelebma Seityves da xunZaxis batons usayvedures: ` Cven aq<br />

ubralod erTs cixeze viRalebiTo da Cvens saxlebs kaxi batoni<br />

aoxrebso~ (58, 205). nursal-begma didi dapirebebiT SeaCera koaliciis<br />

laSqari. `ager am cixes aviReb da kaxeTic xelT damrCebao da Tqvens<br />

garjas gardavixdio~ (43, 231). maSin mefe <strong>erekle</strong>m ufro mozrdili<br />

laSqari gagzavna Warisaken. yvarels mdgomi Warelebi ficxliv wavidnen<br />

qarTvelebTan sabrZolvelad e. i. TavianT samSobloSi. qarTvelebi mefis<br />

brZanebis Tanaxmad brZolas moeridnen, ukan gamobrundnen da qiziySi<br />

ganlagdnen. Warelebs saqme gaurTuldaT, qarTvelTa laSqari maT<br />

aoxrebiT emuqreboda (58, 206). <strong>erekle</strong> mefis mier gamoyenebulma<br />

taqtikurma xrikma Sedegi gamoiRo. sabolood Warelebi cixes<br />

gascildnen da TavianT mxareSi wavidnen, maT Tan gahyva koaliciis<br />

91


laSqaric. DdaRestnelebs cixis aRebis imedi gadaewuraT. mowinaaRmdegem<br />

igrZno ra moaxloebuli saSiSroeba, 28 seqtembers, didZali danakargis<br />

fasad, iZulebuli gaxda cixisTvis alyis darCenili nawili moexsna da<br />

Tavis samflobeloSi dabrunebuliyo (ix. sqema #5. 155).<br />

aRniSnuli brZolis analiziT gamoikveTa iseTi taqtikuri<br />

elementebi, romlebmac ganapirobes brZolaSi warmatebis mopoveba.<br />

mematianis gadmocemiT, yvarlis cixe didi xnis ganmavlobaSi alyaSi<br />

imyofeboda, Tumca sabrZolo moqmedebebi rodis daiwyo, konkretulad<br />

wyaroebSi mocemuli ar aris. yvarlis cixe 23 dRe alyaSi yofila<br />

moqceuli. sabrZolo moqmedebebi 28 seqtembers dasrulebula. maSasadame,<br />

cixis alya 5 seqtembers unda dawyebuliyo. Tu am xnis manZilze<br />

mowinaaRmdegem cixis aReba ver SeZlo, es imaze migvaniSnebs, rom<br />

Tavdacva kargad yofila organizebuli. mas SeiZleba citadeli uwodoT.<br />

cixe-simagre imgvarad iyo agebuli, rom iq myof xalxs SeZleboda mtris<br />

Tavdasxmis SemTxvevaSi xangrZlivi winaaRmdegoba gaewia<br />

mowinaaRmdegisaTvis. yvarlis cixeSi mecixovne laSqarTan erTad<br />

gamagrebuli iyvnen Tavadebi - <strong>daviT</strong> vaCnaZe, bespaz da melqisadeq<br />

WavWavaZeebi, TavianTi ojaxebiT, mxleblebiT da msaxurebiT. cixeSi<br />

Sexiznuli iyo yvarlis, gavazis, eniselis, Wiauris da alaznis marcxena<br />

napirze ganlagebuli sxva soflebis mosaxleobis didi nawili (110, 8).<br />

Tavdacvis karg organizebas ganapirobebs rigi faqtorebisa,<br />

romelzedac meTaurma unda gaamaxvilos gansakuTrebuli yuradReba.<br />

mosaxleoba <strong>erekle</strong> II-is mier winaswar iqna cixe-simagreebSi daxiznuli<br />

da sabrZolvelad momzadebuli. es faqti mowmobs im dros dazvervisa da<br />

Setyobinebis sistemis karg funqcionirebas. tyvia-wamlis miwodeba<br />

brZolis msvlelobisas adasturebs cixeSi Sesasvleli da gamosasvleli<br />

faruli gzebis arsebobas, rac uzrunvelyofda cixis momaragebas.<br />

mocemul brZolaSi yuradReba unda gamaxvildes kidev erT sakiTxze.<br />

mefem garedan alyis gamrRvevi razmi moxaliseebisagan Camoayaliba. ismis<br />

kiTxva: ratom? Cveni azriT, albaT imitom, rom dasaxuli amocanis<br />

Sesasruleblad, romelsac aucileblad warmateba unda mohyoloda, mas<br />

mebrZolebSi jer unda aemaRlebina TviTSegnebis done, ris Semdegadac<br />

92


momavalSi gasawevi riskis faqtors ufro efeqturs gaxdida. aseve<br />

gasaTvaliswinebelia isic, rom orasi glexi, romelic momxvdurs<br />

ebrZoda, batonymobisagan ganTavisuflebas swiravda Tavs. <strong>erekle</strong> II-m,<br />

rogorc sarwmuno wyaroebidan irkveva, pirnaTlad Seasrula maTTvis<br />

micemuli piroba. mefem gonivrulad gamoiyena manevri. igi Telavidan<br />

pirdapir ieriSze ar gadasula. yvarlis cixes samxreT-aRmosavleTidan<br />

mouara uecari dartyma ganaxorciela. moulodnelobis faqtori<br />

gamoixata SemdegSi: Mman alyis garedan gamrRvevi razmi qveiTad gagzavna,<br />

raTa mowinaaRmdeges axlo manZilze farulad miaxloebodnen, ramac<br />

uecari ieriSis mitaniT dasaxuli amocanis mokle droSi Sesruleba<br />

ganapiroba.<br />

mowinaaRmdegis yuradRebis gadatanis mizniT, <strong>erekle</strong> II-m gamoiyena<br />

demonstraciuli moqmedebebi. e.i. qvedanayofebis realuri saqmianoba<br />

winaswar gansazRvruli cru moqmedebebiT. Ees ki taqtikuri SeniRbvis<br />

erT-erT saxes warmoadgens, romelic War-belaqnis teritoriaze<br />

qiziyidan wasuli cxenosani laSqris moqmedebebSi gamoixata. mefem<br />

gamoiyena Mmanevris erT-erTi saxe _ Semovla, ris Sedegadac<br />

ganxorcielda moulodneli dartyma, rogorc yvarlis cixeze, ise<br />

mowinaaRmdegis teritoriaze. aseTma moqmedebam didi fsiqologiuri<br />

zegavlena iqonia mowinaaRmdegeze. alyis gamrRvevi razmisa da cxenosani<br />

laSqris moulodnelma Tavdasxmebma mtris ganlagebaSi panika gamoiwvia,<br />

ramac mefes gadawyvetilebis sisruleSi moyvana gauadvila.<br />

<strong>samxedro</strong> TeoriaSi, Tavdacvis erT-erTi mTavari principia, arasdros<br />

gaCerde pasiur mdgomareobaSi. sangrebi da safortifikacio nagebobebi<br />

ar gamoiyeneba mxolod imisaTvis, rom daimedebulad SegeZlos Tavdacva,<br />

aramed imisaTvis, rom didi warmatebiT miitano ieriSi (cecxliT da<br />

manevriT) mowinaaRmdegeze. zemoxsenebuli principi <strong>erekle</strong> mefis mier<br />

sworad iqna gamoyenebuli, ramac yvarlis cixisaTvis brZolaSi<br />

brwyinvale gamarjveba moutana mcire danakargis fasad. AaRniSnulma<br />

faqtma erT-erTi strategiuli momarTulebis SenarCuneba ganapiroba.<br />

SevecadoT maTematikuri modelirebis meTodiT vipovoT Semdegi:<br />

1. uSualod alyis garRvevisas ramdenma mebrZolma miiRo<br />

93


monawileoba SetakebaSi;<br />

2. ramden xans gagrZelda epizoduri brZola;<br />

3. ramdeni iyo Cveni da mowinaaRmdegis danakargebi alyis garRvevis<br />

seqtorSi;<br />

zemoaRniSnul sakiTxebze Semdegma ZiriTadma faqtorebma imoqmedes:<br />

_ qarTvelTa razmebis mowinaaRmdegis teritoriaze 2-jer<br />

ganxorcielebulma marbielma moqmedebebma, romelmac mtris koaliciis<br />

daSla da TavianT samSobloSi wasvla ganapiroba;<br />

_ SeCveva Seqmnil viTarebaze, romelic droSi gaiwela, ramac<br />

saalyo brZolisas yuradRebis moduneeba gamoiwvia;<br />

_ drois faqtori _ gariJraJi, rodesac mebrZolis fizikuri<br />

SesaZleblobebi minimumamdea dasuli;<br />

_ moqmedebaTa siswrafe;<br />

_ moulodnelobis faqtori.<br />

yvarlis cixis zomebi daaxloebiT 250 X 150 metria (p. zaqaraias,<br />

Cvens mier gamoyenebul wignSi, romelic safortifikacio nagebobebs<br />

exeba, mocemuli ar aqvs cixis zomebi). e.i. perimetri aris 800 metri. mas<br />

garSemo ertya mtris laSqari. mebrZolebi uSualod kedels ar<br />

ebjinebodnen, radganac isini mecixovneTa advili msxverplni<br />

gaxdebodnen, arc Zalze Sors unda yofiliyvnen, radganac xis koSkebidan<br />

cixis SigniT qarTvelebi unda gaenadgurebinaT. am mosazrebebidan<br />

gamomdinare isini kedlidan daaxloebiT 65 metrze unda yofiliyvnen<br />

daSorebuli, rac im droisTvis Tofebis efeqturi cecxlis manZils<br />

warmoadgenda. amrigad, mowinaaRmdegis mebrZolTa ganlagebis perimetri<br />

ara 800, aramed daaxloebiT 1100 metri iyo. sul moalye jari 16 000<br />

mebrZoli iqneboda, radgan 4000-mde, moalyeTa zurgis dacvasa da<br />

momaragebas daWirdeboda.<br />

gaTvlebis Sedegad miviReT, rom aRniSnul perimetris erT metr<br />

frontze 16 000 : 1100 15 mebrZols unda moexdina sabrZolo amocanis<br />

Sesrulebis uzrunvelyofa. es proporcia aris is mdgomareoba sanam<br />

moxdeba uSualo sabrZolo Setakeba. brZolis dro ki es monacemebi<br />

cvalebadia Seqmnili viTarebidan gamomdinare. amasTanave<br />

94


gaTvaliswinebuli gvaqvs Ramis pirobebSi xilvadobis SezRudva da cixis<br />

faruli momaragebis aRkveTis mizniT sabrZolo Zalis perimetrze<br />

Tanabari ganawileba.<br />

garRvevis mimarTulebaze realuri mdgomareobis SefasebisaTvis<br />

aucilebelia cixis karibWis zomebis gaTvaliswineba (5 metri).<br />

vRebulobT rom am ubanze daaxloebiT 75 mebrZoli iqneboda. am<br />

viTarebaSi gasaTvaliswinebelia Semdegi faqtorebi _ Ramis pirobebi;<br />

garemo pirobebze SeguebiT gamowveuli moduneba, Rame sayaraulo<br />

samsaxuris Sesrulebis specifika, rac iTvaliswinebs piradi<br />

Semadgenlobis 1/3 dasvenebas (Zils). amrigad, zemoaRniSnulidan<br />

gamomdinare unda davuSvaT, rom cixis karibWesTan mowinaaRmdeges<br />

savaraudod hyavda 50 mebrZoli. anu qarTvelebs pirveli Setakeba<br />

mouxdebodaT 50 mebrZolTan. rogorc viciT qarTvelebs amocanis<br />

SesrulebisaTvis sul hyavdaT 20 kaci.<br />

exla ganvsazRvroT im pirTa raodenoba, romlebic am 208<br />

mebrZolidan uzrunvelyofda amocanis Sesrulebas. radgan pirvel<br />

wyaroSi ar aris mocemuli Cveni Zalebis danakargebi, maSin Cven,<br />

logikidan gamomdinare, SegviZlia miviCnioT, rom es raodenoba<br />

umniSvnelo iqneboda. cdomilebaTa TeoriaSi, rodesac saqme gvaqvs<br />

gazomvebTan, umniSvneloT iTvleba 0-dan 5%-mde. aq saSualod aviReT<br />

2.5%. anu CavTvaleT, rom umniSvnelo danakargi niSnavs _ maCvenebeli aris<br />

2.5%-is maxloblad. ganvixiloT konkretuli variantebi:<br />

_ Cveni Zalebi 80 erTeuli _ danakargebi 3.55%;<br />

_ Cveni Zalebi 90 erTeuli _ danakargebi 2.65%;<br />

_ Cveni Zalebi 100 erTeuli _ danakargebi 2.5%;<br />

_ Cveni Zalebi 110 erTeuli _ danakargebi 1.8%;<br />

_ Cveni Zalebi 120 erTeuli _ danakargebi 1.6%.<br />

maSasadame Cvens mier 2.5% danakargTan yvelaze axlos aris is<br />

SemTxveva, rodesac amocanis Sesrulebis uzrunvelsayofad gamoyofilia<br />

100 mebrZoli (usafrTxoebis jgufi).<br />

amrigad pirveli Setakebis dros (mas ufro Tavdasxma SeiZleba<br />

ewodos), 100 kaci ebrZoda mowiaaRmdegis 50 mebrZols, romelTa<br />

95


mdgomareoba, rogorc ukve aRvniSneT modunebuli iyo. wina gaTvlebidan<br />

miRebuli koeficientebidan gamomdinare 15-16 kacis ganadgurebas (50-is<br />

mesamedi, ris Semdegac isisni arabrZolisunariani xdebian) Cveni 100<br />

mebrZoli (usafrTxoebis jgufi) moaxerxebda daaxloebiT 10 wuTi<br />

ganmavlobaSi, ris Semdegac tyvia-wamliT datvirTuli 100-ze meti<br />

mebrZoli daiZra cixis karibWesaken, sadac gasavleli hqondaT 65 metri<br />

(manZili alyidan cixis kedlamde) + mowinaamdegis ganlagebis siRrme am<br />

seqtorSi (daaxloebiT 50 metri, sul 115 metri). logikidan gamomdinare<br />

10 wuTi aris drois is monakveTi, rodesac mowinaaRmdeges eqneboda<br />

resursi mosuliyo gons da moexdina Zalebis gadajgufeba. vinaidan<br />

istoriuli wyaroebiT aRniSnuli faqti ar dasturdeba, amitom<br />

qarTvelebma amocanis Sesrulebas moandomes naklebi dro. am etapze<br />

drois simcire SesaZlebelia mxolod moulodnelobis faqtoris<br />

xarisxis gazrdiT, rac eqspertuli Sefasebidan gamomdinareobs.<br />

zemoaRniSnulidan gamomdinare da gaTvlebze dayrdnobiT am manZilis<br />

gavlas qarTvelebi moandomebdnen saSualoT 7 wuTs.<br />

kidev erTi epizodi qarTvelTa brZolisa, romelic kvlav gveubneba,<br />

rogor efeqturad iyenebdnen qarTvelebi moulodnelobis faqtors da<br />

siswrafes. am brZolaSi yuradRebas erTi garemoeba ipyrobs. es SeiZleba<br />

iTqvas taqtikur doneze azrovnebis brwyinvale nimuSia. brZolis am<br />

etapze mizani ar iyo mtris sruli ganadgureba. saWiro iyo alyis<br />

garRveva da isic, mxolod mcire xniT. operaciis msvlelobisas kargad<br />

Cans, rom mefes kargad hqonda gacnobierebuli aseTi moqmedebis Sedegi,<br />

swored aman ganapiroba Canafiqris esoden warmatebuli ganxorcieleba<br />

da misi umniSvnelo danakargebiT Catareba.<br />

mocemul brZolaSi gamoyenebuli iyo iseTi taqtikuri elementebi,<br />

rogoricaa: 1. jarebis drouli gadajgufeba saWiro mimarTulebiT; 2.<br />

taqtikuri marSi; 3. wylis dabrkolebis gadalaxva; 4. reidi da Casafreba;<br />

5. Seteva RamiT;<br />

aseve damxmare operaciebis saxeebi: 6. dazverva; 7. taqtikuri SeniRbva;<br />

8. zurgis (logistikuri) uzrunvelyofa.<br />

amrigad, Tu ki <strong>samxedro</strong> Teoretikosis, sun Zis azrs gaviziarebT,<br />

96


Zolis umaRlesi kanonebi daiyvaneba arsebiTad elementarul Zvel<br />

WeSmaritebaze. sabrZolo operaciebsa da brZolebSi ar unda akeTo is,<br />

rac mowinaaRmdegisTvisaa cnobili, rasac is Sengan elodeba da<br />

risTvisac momzadebulia. Ee. i. dartyma miayeno iq saidanac Aar gelodeba.<br />

,,omSi umTavresia siswrafe xelT igdo, . . . Tavs daesxa iq, sadac igi ar<br />

frTxilobs (90, 61). ase iyo ganxorcielebuli yvarlis cixisaTvis<br />

brZolaSi, romelic qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis nimuSad iTvleba da<br />

iq gamoyenebuli taqtikuri elementebi dResac aqtualuria Tanamedrove<br />

sabrZolo moqmedebebisaTvis.<br />

sabolood, yvarlis brZolis gamarjvebiT damTavreba ramdenime<br />

faqtorma ganapiroba: mefe <strong>erekle</strong>m kargad icoda mowinaaRmdegis<br />

sabrZolo (sacecxle, samanevro) SesaZleblobebi. nursal-begis<br />

mosalodnel Tavdasxmas momzadebuli daxvda, rac gamoixateboda<br />

mosaxleobis drouli gaxizvnisa da swrafi samobilizacio RonisZiebebis<br />

gatarebaSi aisaxa. mWadijvris brZolis gamocdilebidan gamomdinare,<br />

<strong>erekle</strong> II-m gaiTvaliswina yvarlis cixis strategiuli mniSvneloba. man<br />

<strong>samxedro</strong> xerxis gamoyenebiT uzrunvelyo cixisa da misi garnizonis<br />

brZolisunarianobis SenarCuneba. kerZod: cixis faruli momaragebiT,<br />

alyis gamrRvevi jgufis kargi koordinaciiT, WarelTa mxareSi marbieli<br />

razmebis gagzavniT, cxenosnebisagan Semdgari jgufebis SemovliTi<br />

manevris CatarebiT, ori mimarTulebidan erTdrouli Setevis<br />

ganxorcielebiT. aRniSnulma ganapiroba mravalricxovani mowinaaRmdegis<br />

damarcxeba.<br />

A2.5. aspinZis brZola<br />

XVIII s-is 60-iani wlebis dasasruls feodaluri saqarTvelo erTian<br />

saxelmwifos ar warmoadgenda. igi danawevrebuli iyo qarTl-kaxeTis,<br />

imereTis samefod da ramdenime samTavrod. samxreT nawili ki osmaleTis<br />

mier iyo dapyrobili, romelic axalcixis safaSos emorCileboda.<br />

am droisaTvis ruseTi saerTaSoriso asparezze seriozul Zalad<br />

gamoiyureboda da Tavisi sagareo politikis dRis wesrigSi amocanebi<br />

dasaxa Savi zRvis sanapiroebis dapyrobasa da iq Tavisufali naosnobis<br />

mopovebisa (112, 650).<br />

97


useTs osmaleTTan omSi evropis saxelmwifoTa mxardaWeris imedi<br />

ar hqonda da amitom, religiuri motiviT SeniRba Tavisi namdvili<br />

miznebi da mowodebiT mimarTa kavkasiel da balkanel qristianebs, rom<br />

igi ,,iZulebulia’’ ebrZolos TurqeTs ,,qristes sarwmunoebisaTvis’’ (112,<br />

650). ruseTi kavkasiaSi axali frontis Seqmnas did mniSvnelobas<br />

aniWebda, radgan osmaleTi iZulebuli gaxdeboda, jarebis mniSvnelovani<br />

nawili moexsna saomar moqmedebaTa Teatridan yubani-yirimi-daRestnis<br />

mimarTulebebze da kavkasiis frontze gadmoeyvana.<br />

1769 wlis 21 maiss TbilisSiQqarTl-kaxeTis mefe <strong>erekle</strong> II da<br />

imereTis mefe solomon I erTmaneTs Sexvdnen da erTobliv moqmedebaze<br />

SeTaxmdnen (112, 651), romelic miznad isaxavda samcxe-javaxeTis<br />

gaTavisuflebas. aseTi momenti ruseT-osmaleTis dapirispirebam moitana.<br />

<strong>erekle</strong> II-s saqarTveloSi ruseTis jaris mcire saeqspedicio razmi,<br />

romelic 1769 wels generali totlebenis gankargulebaSi iyo, ar miaCnda<br />

sakmarisad am amocanis gadasaWrelad da yoveli gziT cdilobda<br />

ruseTidan 5 aTasiani korpusis miRebas. aRsaniSnavia isic, rom am<br />

umTavres amocanas ruseTTan diplomatiuri molaparakebebisas mefe<br />

<strong>erekle</strong> calke ar gamoyofda.<br />

magaliTad, 1769 wlis 4 seqtembers <strong>erekle</strong> n. panins werda: ,,es xuTi<br />

anilki jari amad gvnebavs zamTramdis da amisaTvis mogaxsenebT da<br />

gTxovT, rom radgan osmalT Zali Cvenis sazRvramdis ar moweula, Cven im<br />

jaris SewevniT, romelnic rom araratis mTis garSemo, anu axalcixisa<br />

da anu yarsisa garSemo qristiani arian, da isini osmalTa monebasa queSe<br />

imyofebian, da kvalad romelnic Savi zRvis garemo Cven kerZo adgili<br />

uWiravs, SesaZlebel ars, rom yovelive ZalTa RvTisaTa miuRoTo”<br />

(98, 54). aq naTlad Cans, Tu romeli mimarTulebaa <strong>erekle</strong>saTvis ufro<br />

saintereso. igi saqristiano qveynebis ganTavisuflebis saerTo lozungsa<br />

da am mimarTulebiT mtrisaTvis daswrebis saerTo gegmas sTavazobda<br />

ruseTis xelisuflebas.<br />

amrigad, axalcixeze laSqrobis gegma <strong>erekle</strong>s mier iqna<br />

wamoyenebuli jer kidev 1769 wlis agvisto-seqtemberSi, magram mefe mis<br />

ganxorcielebaze Tavs ikavebda, sanam ruseTi damxmare jars ar<br />

98


gamoagzavnida. mas gadawyvetili qonda esargebla ruseT-osmaleTis omiT,<br />

rogorc xelsayreli viTarebiT, raTa ruseTis <strong>samxedro</strong> da<br />

diplomatiuri daxmarebiT mtrisTvis xelidan gamoeglija ZvelisZveli<br />

qarTuli miwa-wyali.<br />

aqedan gamomdinare, aspinZis brZolis gamomwvevi mizezi 1768 wels<br />

dawyebuli ruseT-osmaleTis omi iyo. <strong>erekle</strong> II da solomon I saerTo<br />

mtris winaaRmdeg molaparakebis safuZvelze iwyebdnen sabrZolo<br />

moqmedebebs ruseTis daxmarebiT (125, 49).<br />

am amocanis wina planze wamoweva imiT iyo ganpirobebuli, rom Cveni<br />

samSoblos samxreTiT, uZveles kulturul mxareSi axalcixis Turquli<br />

safaSo arsebobda, romelic osmalTa agresiis bazas warmoadgenda. vidre<br />

es placdarmi qarTlsa da imereTSi Semosasvlel gzebze batonobda da<br />

mtris xelSi iyo, cxadia, saqarTvelos danarCeni raionebis usafrTxoeba<br />

uzrunvelyofili ver iqneboda. amitom, <strong>erekle</strong> mefis strategiuli<br />

Canafiqris ganxorcielebisaTvis ruseTTan <strong>samxedro</strong> kavSiris dadeba, Tu<br />

logikas daveyrdnobiT im droisaTvis yvelaze uaxloesi da realuri<br />

nabiji iyo. mis mier SemuSavebul <strong>samxedro</strong> moqmedebebis gegmas Semdegi<br />

upiratesoba gaaCnda:<br />

1. osmaleTs xelidan aclida moxerxebul <strong>samxedro</strong> strategiul<br />

placdarms, romelic ukeT uzrunvelyofda saomar moqmedebaTa<br />

warmatebiT gaSlas, vidre sxva romelime mimarTuleba.<br />

2. SemuSavebuli gegma ukeT uzrunvelyofda mokavSire mxareTa<br />

erTobliv moqmedebas, radgan mas orive qarTuli samefosaTvis garkveuli<br />

mniSvneloba hqonda:<br />

a) qarTl-kaxeTisaTvis _ axalcixis dakavebiT qarTls osmaleTis<br />

Kaqtiuri Semotevis safrTxe exsneboda, ispoboda baza, saidanac mteri<br />

saqarTvelos dapyrobas cdilobda.<br />

b) imereTisTvis _ axalcixeze laSqroba imereTze Tavdasxmis bazas<br />

moSlida, radgan dasavleT saqarTvelos saqmeebs osmaleTi axalcixis<br />

faSas meSveobiT akontrolebda. axalcixis dakaveba imereTis cixesimagreebSi<br />

myof Turq mecixovneebs daxmarebis wyaros gadauketavda,<br />

rasac, bunebrivia, maTi danebeba mohyveboda.<br />

99


zemoxsenebulidan gamomdinare, garkveuli molaparakebebis Semdeg,<br />

ruseTis mTavrobam <strong>samxedro</strong> nawili gamogzavna saqarTveloSi 1200<br />

kaciTa da 12 zarbazniT, general totlebenis meTaurobiT. vin iyo<br />

totlebenis pirovneba? rogorc istoriuli masalebidan irkveva, igi<br />

tomiT iyo saqsonieli germaneli, avantiuristi. is farulad Ralatobda<br />

ruseTs evropaSi warmoebuli sabrZolo moqmedebebis dros. Mmas faruli<br />

mimowera hqonda prusiis mefe fridrix II-Tan da <strong>samxedro</strong> saidumloebebs<br />

acnobda. RalatSi mxilebuli dapatimrebul iqna 1763 wels. 1769 wels<br />

ekaterine II-is SewyalebiT igi gaanTavisufles da saqarTveloSi<br />

gamogzavnili eqspediciis ufrosad daniSnes (112, 655). MmowinaaRmdege<br />

mxareTa dapirispirebaSi <strong>erekle</strong> II Svidi aTasi mebrZoliTa da 3<br />

zarbazniT gamodioda (112, 653).<br />

<strong>erekle</strong> mefis mier SeTavazebuli <strong>samxedro</strong> moqmedebebis gegma 1769<br />

wlis Semodgomaze totlebens miuRia da rus-qarTvelTa jars am gegmiT<br />

unda daewyo moqmedeba. surda Tu ara totlebens, igi mainc unda<br />

daZruliyo <strong>erekle</strong>sTan erTad axalcixisaken, radgan misi adrindeli<br />

gancxadebebi axalcixeze laSqrobebSi monawileobaze aSkara uaris Tqmis<br />

uflebas ar aZlevda. 1770 wlis 14 aprils <strong>erekle</strong> mefe da totlebeni<br />

rus-qarTvelTa jariT sadgerSi idgnen. totlebens mefisTvis winadadeba<br />

miucia, qarTuli jaris nawili sadgeris cixeSi daetovebina, TviTonac<br />

survili gamouTqvams 1 zarbaznisa da 60 jariskacis datovebaze, magram<br />

<strong>erekle</strong> mefe amis winaaRmdeg wasula. ,,sadgeris cixeSi jari mTxova<br />

dasagdeblad, _ werda <strong>erekle</strong> ratievs, _ Tavisis jarisac miTxra 60 kacs<br />

da erT zarbazans davagdebo. dauSale, magram Cemi rCeva ar miiRo"(98, 59).<br />

<strong>erekle</strong> qarTvelTa jariT md. Savi wylis (,,borjomka~) gayolebiT<br />

awyurisaken daiZra. totlebens Tavisi razmis naxevari da 6 zarbazani<br />

sadgerSi dautovebia da meore dRes umoklesi gziT (md. mtkvris xeobiT)<br />

awyurisken wasula (98, 59).<br />

,,mokavSire Zalebi 1770 wlis 17 aprils borjomis xeobis gavliT<br />

mimaval gzaze sakiresTan SeerTda da SuadRisas awyuris cixes alya<br />

nawilobriv Semoartyes~ (98, 59). ,,awyura cixis Semodgoma Cemi neba ar iyo<br />

_ werda <strong>erekle</strong> golicins 1770 wlis 10 maiss, - imisaTvis rom radgan<br />

100


mtris mamuls viyaviT, umjobesad es aRmoCnda: maTni qonebulni,<br />

romelnic soflebiT sursaTi aqundaT, sul Cven mogvegrovebina da<br />

Semdgomad misisa, ukueTu umjobes iqneboda, mivsuliyaviT axalcixezed~<br />

(98, 60).<br />

awyurisaTvis drois dakargva Secdoma iyo, radgan rus-qarTvelTa<br />

jars saalyo qvemexebi ar hqondaT; xolo mcirekalibriani qvemexebis<br />

daxmarebiT cixis ieriSiT aRebis cda, bunebrivia, uSedegod<br />

damTavrdeboda. sanam garnizons sakvebi, wyali da garedan daxmarebis<br />

imedi qonda, cixis aReba didi msxverplis gaRebasa da dros iTxovda.<br />

awyuris cixis aRebis sxva saSualebac arsebobda _ mtris zurgSi Rrmad<br />

SeWra, mecixovne jaris mowyveta mtris damxmare jarebisagan _ ai, ras<br />

SeeZlo cixis garnizonis winaaRmdegobis gatexa. aseT pirobebSi cixis<br />

alya mcire ZaliTac SeiZleboda ganxorcielebuliyo da garedan<br />

daxmarebas moklebuli mowinaaRmdege winaaRmdegobas veRar gawevda.<br />

<strong>erekle</strong>s gegma gabeduli da swori iyo. Mmas undoda es cixe ukan<br />

moetovebina, mtrisTvis mofiqrebis saSualeba ar mieca da dauyonebliv<br />

misi mTavari strategiuli punqtisTvis _ axalcixisTvis daertya,<br />

raTqmaunda, SesaZleblobis SemTxvevaSi. <strong>samxedro</strong> taqtikuri<br />

TvalsazrisiT, awyuris cixis aReba arasworad iqna Catarebuli. rusTa<br />

moqmedebidan Cans, rom 1770 wlis 17-18 aprils awyuris cixisTvis brZola<br />

samxreT-aRmosavleTis mxridan mimdinareobda. mtkvris gaRma ar iyo<br />

arcerTi kaci rus-qarTvelTa jarisa da axalcixidan momavali gza<br />

gadauketavi iyo. radganac sruli garemocva ar moxerxda, mters<br />

saSualeba hqonda, cixeSi Seegzavna dammxmare jari saWurvliTa da<br />

sursaTiT. Tu totlebens cixis aReba namdvilad surda da es mas<br />

SesaZleblad miaCnda, maSin mas cixeze alya mTlianad unda Semoertya.<br />

<strong>erekle</strong> awyuris garemocvis winaaRmdegi iyo. amitom totlebenis<br />

jiuti saqcielis gamo xeli aiRo sakuTar iniciativaze da iZulebuli<br />

gaxda, saqme rusi sardlisTvis miendo. rogorc mefis werilebidan Cans,<br />

totlebens piroba daudvia, rom cixes dauyonebliv aiRebda.<br />

SesaZlebelia, mefem jer kidev ar icoda ruseTidan Camotanili<br />

zarbaznebis sacecxle SesaZleblobebi da miendo kidec totlebenis<br />

101


dapirebas. <strong>erekle</strong> wers, rom ,,totlebenma piroba dasdo jarSi, rom<br />

mters dResve cixes wavarTmevo, da es ver SevityveT _ ver SeZlo Tu ar<br />

inebao~. radganac cixeze misasvleli gza gadaketili ar iyo, axalcixis<br />

faSas usargeblia da 18 aprils 2000 kaci Seugzavnia cixeSi (98, 62).<br />

totlebeni ukan daxevis samzadiss Seudga, ramdenjerme awyuris cixes<br />

zarbazani esrola da suramisaken gamobrunda (98, 59).<br />

sami kviris Semdeg <strong>erekle</strong> II ruseTis vice-kancler golicins werda:<br />

`me movel da Rrafs didad vevedre da Cemi Tavi viTa erTi misisa<br />

komandis aficeri egreT kamandaSi vaZlive da mravals vevedre<br />

gamobrunebas mterzed. . . im Cems vedrebazed ori zarbazani amoabruna da<br />

erTs maRal gorazed aitanes, romelic didad Sorevda mterzed, muniTgan<br />

4 - 5 zarbazani esrola da gabrunda, da aRmiTqva rom aqave axlo erTs<br />

balaxian adgils Camovxdebio da am saxiT gamobrunda~ (98, 59).<br />

totlebenis mier brZolis velis mitovebas qarTvelTa laSqarSi<br />

uwesrigoba mohyolia, xolo mteri gamZvinvarebula. ,,es gamoparva<br />

iaranalisa, _ werda <strong>erekle</strong> golicins, _ Cvenma jarma ra scna, didsa da<br />

gamouTqmelsa drtvinvasa miecnes. da mterTa, ra ixiles da scnes, didad<br />

ganixares simxne miiRes”. <strong>erekle</strong>s mTeli simkacris gamoyenebiT<br />

mouxerxebia qarTvelTa laSqarSi disciplinis aRdgena da cixidan ukan<br />

dauxevia. gamxnevebuli mteri Setevaze gadmosula, magram qarTvelTa<br />

kontrSeteviT damarcxebuli isev cixes Sefarebia (98, 62). amrigad,<br />

<strong>samxedro</strong> taqtikuri TvalsazrisiT arasworad organizebulma alyam<br />

marcxi ganicada.<br />

saTanado literaturis gacnobiT irkveva, rom awyurTan totlebenis<br />

Ralati sursaTis uqonlobiT ar SeiZleba aixsnas. saqarTvelos<br />

centralur saistorio arqivSi daculi <strong>erekle</strong> mefis gankargulebebi<br />

(1769-1770 wlebisa) naTlad adastureben, rom mefe did yuradRebas aqcevda<br />

ruseTis jaris momaragebis saqmes da maTTvis sursaTis miyidva<br />

organizebul xasiaTs atarebda. al. cagarelis mier gamoqveynebuli<br />

dokumentebiT cnobilia, rom <strong>erekle</strong> usasyidlodac aZlevda ruseTis<br />

jars sursaTs, amitom sursaTis naklebobis momizezeba totlebens<br />

mxolod 19 aprils moagonda, raTa brZolis velis mitoveba<br />

102


gaemarTlebina. 13 maiss amasve imeorebda lvovic, raTa ruseTis<br />

mTavrobis TvalSi awyuridan dabruneba gaemarTlebina (98, 65-66). Ralati<br />

aSkarad Canda. Amis dasamtkiceblad, garda zemoxsenebulisa, moviyvanT<br />

or magaliTs, sadac moTxrobilia <strong>erekle</strong> mefesa da totlebens Soris<br />

ukmayofilebis gamomwvevi mizezi da xazgasmulia is, rom arsebuli<br />

droisTvis ruseTis mTavroba ormag TamaSs eweoda: `xolo STaagdes Suri<br />

borotTa kacTa da uzidavdnen Rraf totlebens avsa sityvasa~. aseve<br />

ruseTis elCis lvovis winadadeba <strong>erekle</strong> mefisadmi: `vinaiTgan Tqvensa<br />

da Rraf totlebens Soris SfoTi rame ars STamovardnili, Tu rom<br />

osmalT ar aeSlebi da erTs rasme samsaxurs ar daanaxveb imperatrica<br />

xelmwife ekaterinas, uTuod Rrafi Segasmens da ar vargao. amis rCeviT<br />

ganigula mefeman aSla~ (64).<br />

pativmoyvare generals surda rus-qarTvelTa mTeli jari da TviT<br />

mefe <strong>erekle</strong>c usityvod damorCileboda mis mier dasaxul mcdar gegmas<br />

da brZanebebs. <strong>erekle</strong> ar iyo iseTi sardali, rom totlebenis survilebi<br />

bolomde gaeTavisebina. bolos mefis principulma gadawyvetilebam,<br />

gaelaSqra mterze, totlebeni aiZula, ukan gamohyoloda. mefisTvis isic<br />

gasagebi gamxdara, Tu ratom uRalata totlebenma awyurTan. frangi<br />

kapitani de grai de fua amis Sesaxeb wers: ukan dabrunebulma<br />

totlebenma ,,iqidan (suramidan) <strong>erekle</strong>sTan me gamgzavna da damabara:<br />

,,puri gamomelia da qarTlSi davbrundi mis saSovnelado. <strong>erekle</strong>m civad<br />

mimiRo~. man sTqva: ,,me kargad vxedav im mizezs, risTvisac miRalata da<br />

mimatova grafma. mas imedi aqvs, rom am omSi osmalebi bolos momiReben<br />

. . .Tu Tqven CemTan darCebiT, Tqveni TvaliT dainaxavT, rogor<br />

gaucruvdeba imedi generals. Semdeg amis Sesaxeb SegiZliaT moaxsenoT<br />

mas~ (39).<br />

. . . man (<strong>erekle</strong>m) Turq tyveTa dakiTxviT da adgilobrivi<br />

qarTvelebis saSualebiT Seityo, rom axalcixis faSas ganzraxuli<br />

hqonda, general totlebens fexdafex ukan dasdevneboda da borjomis<br />

viwro xeobaSi mTlad gaenadgurebina. es ambavi da axalcixis faSas<br />

ZalTa raodenoba mefe <strong>erekle</strong>sTvis ucnobebia sof. udis (adigenis r-ni)<br />

adgilobriv mcxovrebs, vinme iakob gziriSvils (79). <strong>erekle</strong>s mTavari<br />

103


amocana iyo, axalcixeSi ganlagebuli faSas mTavari Zalebi Tavisken<br />

miezida, raTa ruseTis jars borjomis xeoba daetovebina. ruseTis jaris<br />

wasvliT imdenad gaTamamdnen awyuris mecixovneebi, rom osmaleTis<br />

delibaSebTan (TavzexelaRebuli, kargad gawvrTnili vaJkacebi, meomrebi)<br />

erTad qarTvelebs Tavs daesxnen. adgilobrivi mosaxleobis gadmocemiT<br />

mterma pirveli TavdasxmisTanave 70 qarTveli moitaca, cixeSi Seiyvana da<br />

daxoca (79).<br />

gaTamamebuli delibaSebi awyuris gzaze Sejaxebian qarTvelebs ,, . . .<br />

gzasa zeda SeemTxva mefesa mxedroba delibaSebisa, romelsac sZlo<br />

mefeman” (141, 81). mefe <strong>erekle</strong>m laSqari sam ZiriTad nawilad ganalaga<br />

awyuris midamoebSi, soflebis sayuneTi – tyemlanas teritoriaze. pirvel<br />

nawils aleqsandre ciciSvili usardla da xididan marcxniv axlo<br />

mdebare tyeSi Caasafra. ciciSvilma miiRo davaleba, rodis unda<br />

Cabmuliyo brZolaSi da ra unda gaekeTebina. meore nawils mefem Tavisi<br />

vaJi - giorgi Cauyena saTaveSi da xididan marjvniv sami versis (3200<br />

metri _ sof. sayuneTis mxares) manZilze ganalaga. mesames TviT <strong>erekle</strong><br />

sardlobda. mefe win wauZRva Tavis razms, xididan oTxi versiT (4264<br />

metri) ukan daixia da mowinaaRmdegis pirveli dartymis misaRebad<br />

gaemzada. axalcixis, namir faSas mier gamogzavnili TurqTa kargad<br />

SeiaraRebuli mxedroba awyuris cixis mxridan erT dros <strong>erekle</strong>s<br />

brZanebiT agebul xids moadga. mcire yoymanis Semdeg (savaraudod,<br />

dazverva Catarda – d. m.) mtris jarma xidi gadaiara da md. mtkvris<br />

marjvena mxares gadavida. rodesac maT Cveni Zalebi ver dainaxes, gza<br />

gaagrZeles sof. tyemlanas mimarTulebiT da pirdapir <strong>erekle</strong>s razmis<br />

ganlagebas miadgnen. gaimarTa ficxeli brZola. orive mxare TavganwirviT<br />

ibrZoda. am dros giorgi batoniSvili Tavisi razmiT Tavzardamcemi<br />

yiJiniT CaerTo brZolaSi. moulodnel dartymas veRar gauZlo osmalTa<br />

jarma. rodesac ciciSvilma dainaxa, rom TurqTa jari Sedrka da<br />

<strong>erekle</strong>m mowinaaRmdege xidisaken ukuaqcia, gamovida safridan da Turqebs<br />

ukan dasaxevi gza mouWra. mteri xids moawyda. xidi rom dakavebuli<br />

daxvda gadacurvis imediT mtkvarSi gadaeSvnen (141, 82). adidebuli<br />

mdinare vercerTma maTganma ver gadalaxa. (ix. sqema #6, 156). <strong>erekle</strong>m<br />

104


dauZaxa de grai de fuas da uTxra: - ,,wadiT da moaxseneT Tqvens<br />

generals, rac Tqveni TvaliT naxeT, uTxari mas, rom ar geRalata, erT<br />

kviraSi aviRebdiT axalcixesTqo, me davbrundebi Tbiliss da Tqveni<br />

generlis moqmedebis Sesaxeb yvelafers mis udidebulesobas imperators<br />

Sevatyobinebo~ (137). ruseTis samefos warmomadgeneli saqarTveloSi<br />

anton mouravovi, am brZolis monawile, Semdeg wers: ,,gamxnevebuli 500<br />

cxenosan. . .gadavida Setevaze Turqebisa da lekebis winaaRmdeg,<br />

romlebmac im wuTSive daiwyes ukan gaqceva. am brZolaSi <strong>erekle</strong>s erTi<br />

meomari moukles da sami dauWres~. mterma ki awyuris midamoebSi didZali<br />

msxverpli gaiRo. nawili adidebulma mtkvris talRebma daaxrCo, nawili<br />

ki qarTvelTa xmliT moisra. . .~ (141, 83).<br />

awyuris midamoebSi brZolisas gansakuTrebiT usaxelebia Tavi<br />

xevsurTa razms, romelic mefe <strong>erekle</strong>s mcvelTa banakSi imyofeboda.<br />

mefis Semdeg am brZolis legendarul gmirad asaxeleben sof. kolagis<br />

mkvidrs _ luarsab oTaris Ze vaCnaZes, romelsac mravali brZolis<br />

gmirad icnobdnen. am gadmocemis sinamdviles istoriuli dokumentic<br />

adasturebs, kerZod, mefe giorgi XII-is wyalobis sigeli luarsab<br />

vaCnaZisadmi, romelSic vkiTxulobT: ,,Seni siyrmiTagan mraval omebSi<br />

saxelovnad garja, mokvla da tyveTa morTmeva, agreTve aspinZas, didad<br />

rom gagviWirda, batons mamaCvens da Cvens win saxsovrad xelis gamoReba<br />

TviT Cvenis TvaliT uyurebdiT, delibaSma pirdapir SubiT piris saxezed<br />

mZimed dagWra, magram rogorc mamacobas Svenoda, ar umtyune da TofiT<br />

Camoagde~ (141, 84).<br />

miuxedavaT qarTvelebis aseTi gmiruli gamarjvebisa, mefe <strong>erekle</strong>m<br />

zogierT mizezTa gamo q. axalcixeze ieriSis ganxorcieleba ver gabeda.<br />

amrigad axalcixis aRebis gegma CaiSala. borjomis xeobiT TbilisSi<br />

dabruneba saSiSi iyo. lek-osmalTa laSqari jer kidev sabolood<br />

ganadgurebuli ar iyo da SesaZloa ukan gabrunebuli qarTvelebi<br />

borjomis xeobis viwro gasasvlelebSi gaenadgurebinaT.<br />

mefe <strong>erekle</strong>m awyurSive Seityo adgilobrivi (qarTveli)<br />

mosaxleobisagan, kerZod ki niko beriZisagan (nikoloz beriZe<br />

warmoSobiT javaxeTidan _ sof. koTeliadan, romelic megzurobas uwevda<br />

105


qarTvelTa laSqars da TrialeTze gavliT qarTlisaken mihyavda isini),<br />

rom axalcixis faSas brZanebiT awyuris cixis mosaSveleblad wamosulan<br />

axalqalaqisa da xerTvisis mecixovne ianiCrebi (regularuli, kargad<br />

gawvrTnili qveiTi jari (77, 308. 113, 163), romlebsac davalebuli hqondaT<br />

aspinZis mimarTulebiT qarTvelebisaTvis gzebi SeekraT, nawili ki<br />

awyuris mecixovneebs miSveleboda: ,,. . . cudi saqme moeloda qarTvel<br />

jars. igi exla xafangSi momwyvdeuliviT iyo, amitom axalcixis faSa<br />

gaTamamda da imedi hqonda <strong>erekle</strong> exla xelidan veRarsad wauvidoda da<br />

ise Seananebda am Tavxed SemoWras osmaleTSi, rom mTel sicocxleSi ar<br />

daiviwyebda. qarTvelTa mxedrobas mTlad ganadgurebas upirebda, xolo<br />

TviT mefes tyved wayvanas~ (141, 89).<br />

amrigad, lek-osmalTa jars ganzraxuli hqonda qarTvelebisTvis<br />

aspinZis xeobaSi gzebi Seekra, erTi mxridan _ axalqalaq-xerTvisis<br />

mecixovneebis daxvedriT, xolo meore mxridan _ awyur-axalcixis<br />

jarebis SeteviT. mowinaaRmdege mefe <strong>erekle</strong>s fexdafex dadevnebia. amis<br />

Sesaxeb istorikosi oman xerxeuliZe wers: awyuris midamoebSi ,, . . .iqmna<br />

brZola ficxeli, vidre sam saaTamde da lekni da osmalni ukudgnen<br />

simagreTa da rusnic Semovidnen xeobaSi samSvidobos da amisa Semdgomad<br />

mefe irakli aiyara masve dResa (19 aprili) da wamovida javaxeTis<br />

mxrisaken mindorzed, gamovlo awyuridam 12 versi (12792 metri) da amas<br />

Ramesa mun daivana gamoyvnen osmal-leknica~ (40, 491. 48, 80).<br />

axalcixis faSas qarTvelTa moqmedeba mxedvelobidan ar gamorCenia.<br />

1770 wlis 19 aprilsAaxalqalaqisa da xerTvisis cixeebidan 1500 mebrZoli<br />

gamoiyvana, raTa gza gadaeWra <strong>erekle</strong> mefis laSqrisaTvis aspinZasTan<br />

(125, 106). adgilobrivi mosaxleobis gadmocemiT, axalcixisa da xerTvisis<br />

mecixovneebs awyurisaken wamosvlis dros saSinlad daurbeviaT gzis<br />

piras mdebare qarTvelebis sofeli nijgori (aspinZis r-ni). am soflis<br />

mosaxleoba axlomaxlo gamoqvabulebsa da xevebSi Sexiznula. soflis<br />

Tavkacis dimitri londariZis xelmZRvanelobiT mamakacebi Sekrebilan da<br />

mterTan samkvdro-sasicocxlo brZola gaumarTavT. axalqalaqisa da<br />

xerTvisis mecixovneebs radgan nabrZanebi hqondaT qarTvelTa<br />

laSqrisTvis aspinZasTan gzebi CaeketaT, sofel nijgors male<br />

106


gascilebian, riTac soflis mosaxleobas safrTxe ascilebia (141, 90).<br />

mefe <strong>erekle</strong>s brwyinvale <strong>samxedro</strong> niWi sof. idumalasTanac<br />

gamovlinda. man mters cxenosani razmi Seageba. mowinaaRmdege Sedrka.<br />

mefem brZolaSi axali razmebi Caaba. qarTvelebi moxerxebuli maRlobi<br />

adgilebidan utevdnen osmalebs. isini TavganwirviT ibrZodnen da ar<br />

surdaT, brZolis veli qarTvelebisTvis daeTmoT, magram qarTvel<br />

mebrZolTa axali Zalebis brZolaSi Cabmam Sedegi gamoiRo. mteri<br />

erTmaneTSi airia da Tavs gaqceviT uSvela. mowinaaRmdegem brZolis<br />

velze 500 meomari datova, danarCeni adidebulma mtkvarma daaxrCo.<br />

qarTvelebs moukles 4 Tavadi da 10 rigiTi meomari, rac maTi<br />

xelCarTuli sabrZolo xelovnebis maRal ostatobaze miuTiTebs.<br />

ai, ras wers amis Sesaxeb am Setakebis TviTmxilveli anton<br />

mouravovi 1770 wlis 30 aprils general totlebens: ,, . . . sofel<br />

aspinZas, maT (qarTvelebs) SexvdaT xuTiaTasi cxenosani delibaSis,<br />

levandis . . . sadac marcxniv (sof. idumalasa da oSoris) maRali<br />

gorebia, romlebzedac zeviT misvla verafriT ver moxerxda da marjvniv<br />

ki mtkvari iyo. gorebidan ki md. mtkvramde manZili iyo mxolod ori<br />

kilometri, sadac irakli arCeuli cxenosnebiT Seejaxa maT. Tumca,<br />

Turqebi Zalian icavdnen Tavs, magram bolos iZulebuli gaxdnen ukan<br />

daexiaT, imaT (osmalebs) miwaze 500 mkvdari meomari darCaT, TviTon<br />

iraklis ki moukles 4 Tavadi da 10 rigiTi meomari~ (51, I, 107).<br />

idumalasTan DbrZola mTlad damTavrebuli ar iyo, roca <strong>erekle</strong>s<br />

acnobes, rom axalcixis faSas mier gamogzavnili <strong>samxedro</strong> korpusi<br />

aspinZis mimarTulebiT gamoCnda da xidis gagavliT mtkvris marjvena<br />

napirze gadmosvlas apirebso. lek-osmalTa laSqari axalcixis<br />

garnizonidan aspinZis midamoebSi movida. uravlis xeobiT, soflebis:<br />

WobareTis, zvelis, orgora saxudabelis- gaswvriv gavliT da aspinZis<br />

xidze gadasvliT.<br />

am droisaTvis mefes Tan hyavda sul 3000-mde meomari. MmaTSi iyvnen<br />

borCaloeli TaTrebi. gansacdelSi myofi, samefos mowyvetili,<br />

mowinaaRmdegis did Zalas unda dapirispireboda. AaseT viTarebaSi Tavi<br />

iCina sardlis niWma. <strong>erekle</strong> mefem kargad icoda, rom xelsayreli<br />

107


pozocia, moxerxebuli saomari adgili yvelaze metad iyo saWiro<br />

ricxobrivad didi upiratesobis mqone mowinaaRmdegeze gamarjvebisaTvis.<br />

amitom aseTi bunebrivi poziciis SerCevas Seudga dauyovnebliv. Mmefem<br />

aspinZis maRlobebi amoirCia. ai, ras wers am adgilebis Sesaxeb XVIII-is<br />

istorikosi da geografi vaxuSti bagrationi: ,,amas (svelis, anu<br />

laSisxevis) zeiT erTvis mtkvars aspinZis xevi aRmosavleTidam, gamodis<br />

kodianisas anu javaxeTis mTas. amis SesarTavTan aris xidi mtkvarsa<br />

zeda. aspinZis Tavs da agaras bolos aris cixe kldesa zeda Seni, magari.<br />

aspinZis zeiT, CrdiloeTiT ars mgelcixe. magari didSeni. amave xevzed<br />

oTas, ars kldesa Sina gamokveTilni qvabni did-didni saxizrad” (33,<br />

127).ESetakebis adgilebi mdebareobda dasaxlebul punqtebis idumalasa<br />

da aspinZas Sua mtkvris marjvena napiras. Mmtkvarsa da simaRleebs<br />

Soris 2 kilometramde sigrZis viwro vake-borcviani adgili iyo<br />

darCenili. ,,<strong>erekle</strong>m es kldovani simaRleebi airCia saomari<br />

moqmedebebisaTvis da iq Caasafra mebrZolebi~ (52, 18), romelnic sam<br />

nawilad dahyo.EerT nawils TviTon xelmZRvanelobda, meores _ <strong>erekle</strong>s<br />

ufrosi vaJi giorgi, xolo mesames _ <strong>daviT</strong> orbeliani. qarTvelTa<br />

sabrZolo ganlageba TavdacvaSi aseTi iyo: centralur dajgufebas<br />

sardlobda TviT mefe, romelic Sua maRlobebze ganlagda, marjvena<br />

frTas _ giorgi batoniSvili, romelsac mefisagan nabrZanebi hqonda,<br />

Tavisi laSqriT Tavdapirvelad brZolaSi monawileoba ar mieRo, mas<br />

Tavisi Zalebi gaWirvebis dros an ieriSis ganviTarebisaTvis unda<br />

gamoeyenebina, rogorc rezervi, marcxena frTaze ki <strong>daviT</strong> orbeliani<br />

imyofeboda zaal orbelianTan erTad.<br />

qarTvel mebrZolebs poziciebi jer kidev bolomde ar hqondaT<br />

dakavebuli aspinZis maRlobebze, rom TurqTa razmebma gadmosvla<br />

daiwyes xidze, romelic mtkvarze iyo gadebuli. <strong>erekle</strong>m gangeb acala<br />

mowinaaRmdeges xidze mebrZolTa gadmoyvana, raTa Tavisi taqtikuri<br />

Canafiqri ganexorcielebina (viwrobebSi Zalebis manevrirebis SezRudva -<br />

d. m.) mowinaaRmdegem mTlad aavso grZeli da viwro vake mtkvris marjvena<br />

sanapiroze. daRamda,Mmcire nawili laSqrisa marcxena napirze dabanakda<br />

da brZola Semdegi dRisaTvis gadaido.<br />

108


mefe <strong>erekle</strong>m, gaiTvaliswina rom mters axali maSveli Zalebi<br />

Seemateboda, amitom 19 aprils md. mtkvarze xidi ayara. mtkvris marcxena<br />

mxares mtris laSqris nawili da mahmadiani mosaxleobiT dasaxlebuli<br />

mravali sofeli (didi da patara varneTi, bnela, oskeria, awyvita, qunca,<br />

rokeTi, orgora, saxudabeli, axaSeni da sxva) Seecdeboda, daxmareba<br />

aRmoeCinaT axalcixis faSasaTvis qarTvelebis winaaRmdeg brZolaSi.<br />

,,movida mefe irakli aspinZas da aspinZis xidis isrebi aayrevina da<br />

mtkvarSi gadaayrevina~ (48, 80) brZolis wina Rames <strong>erekle</strong> II-m<br />

mcirericxovani razmi gaagzavna xidis mwyobridan gamosayvanad,<br />

romelSic aRabab erisTavi, svimon muxran-batonis Svili da xudia<br />

borCaloeli monawileobdnen. jgufma moulodneli TavdasxmiT mcvelebi<br />

gaanadgura da Seasrula mefis mier micemuli davaleba ise, rom<br />

mowinaaRmdeges meore dRemde araferi Seutyvia (141, 102).<br />

1770 wlis 20 aprils, . . . mowinaaRmdege ar aqtiurobda,<br />

qarTvelebisgan moeloda Setevis dawyebas. mefe <strong>erekle</strong>m mtris<br />

mosatyueblad <strong>samxedro</strong> xerxs mimarTa: daaxloebiT 100-mde mebrZoli<br />

gagzavna mtris mmarTulebiT cxenebze xurjingadakidebuli, viTomda<br />

,,sursaT-sanovagis~ mosatanad, raTa mteri SecdomaSi Seeyvana da<br />

Casafrebis adgilidan wamoeSala. rogorc irkveva, qarTvelebma mefis<br />

darigebisamebr, xmlebis qneviT, ukan-ukan daixies (141, 102). faqtia, rom<br />

TiTqmis yvela mkvlevari aRniSnuli brZolisa, osmalebis mier Setevis<br />

dawyebas amtkicebs, amitom s. xositaSvilis gadmocema marTebulia.<br />

osmalebisa da lekebisagan Semdgarma jarma win waweva da dadevneba<br />

daiwyo. TofiT srolis manZilze miaxloebisas erTbaSad srola daiwyo,<br />

magram Camwkrivebul da safrebs amofarebul qarTvelebs mteri verafers<br />

aklebda. <strong>erekle</strong>m axlo manZilze mouSva mowinaaRmdege, misi niSnis<br />

Semdeg qarTvelTa Tofebma erTdroulad iquxes da moaxloebuli mtris<br />

pirveli rigi mocelili balaxiviT daeca. aseTive bedi ewia meore da<br />

mesame rigebsac. iarusebad ganlagebuli qarTvelebi setyvasaviT<br />

esrodnen tyvias osmalebs, rogorc amas istoriuli literatura<br />

gadmogvces. qarTvelebi sabrZolo upiratesobas flobdnen. maRlobebidan<br />

gasrolili iaraRi mowinaaRmdeges meti sizustiT anadgurebda, rasac<br />

109


xels uwyobda viwro adgilmdebareobiT gamowveuli mtris Zalebis<br />

simWidrove da Tavisufali manevrirebis SezRuda.<br />

mowinaaRmdegis ricxobrivma siWarbem Tavisi gaitana da qarTvelTa<br />

centralur dajgufebas axali razmebiT Seutia. D<strong>daviT</strong> orbelianma<br />

gaaZliera marjvena frTidan cecxlis daSena. E<strong>erekle</strong> II-m mebrZolebs<br />

sityviT mimarTa: ` ... mxneno qarTvelno, es amisTana gaWirvebuli omi Cven<br />

Tavzed pirveli ar aris. Kkargad gaarCieT, dainaxeT, ra sikvdilis lxini<br />

aris dRes! viomoT sikvdilamdis, rom Cveni zurgi mterma ar naxos ...<br />

mec aq TqvenSi vimyofebi, <strong>erekle</strong> ~ (63, 5). am grZnobiT warmoTqmulma<br />

sityvebma mebrZolTa moraluri mdgomareoba gaaaTkeca im donemde, roca<br />

Tavdadeba da samSoblosaTvis sikvdili, Tu SeiZleba iTqvas, netarebad<br />

miaCnia adamians, miT umetes, umravlesobam icoda <strong>erekle</strong> mefis brZolis<br />

ambavi. Q<br />

qarTvelebma maRlobebidan ieriSi miitanes. mefis saocari mamacobiTa<br />

da simarjviT aRtacebaSi mosuli cxenosani jari umowyalod Cexda<br />

mowinaaRmdeges. mematianis gadmocemiT, ` <strong>erekle</strong>m gaswira Tavi Tvisi da<br />

ekveTa ficxlad vidre sikvdilamde da iyvnen mefisa Tanamyofni qarTvelkaxni<br />

mxned da umetes Svidni igi xevsurnio~. brZolis kulminaciur<br />

momentSi mefe <strong>erekle</strong>m mowinaaRmdegis winamZRoli lekTa aTasisTavi<br />

koxta beladi (malaCila) mokla. XIX s-Si sofel xizabavraSi mcxovrebi<br />

dele pavliaSvili , romelsac i. alxaziSvilma gamokiTxa aspinZis<br />

brZolis Sesaxeb, saidanac vgebulobT, rom ` mefe <strong>erekle</strong> erT serze,<br />

sadac TaTrebis sasaflao yofila koxta belads Setakebia. wamsve koxtas<br />

moqneuli xmali ascda mefes, radgan cxens mucelzed moeqca. xmalma su<br />

waiRo unagiris aiar-yaSi (Tavi) ... moajda mefe cxens…... <strong>erekle</strong>m mouqnia<br />

xmali da ise gauara xmalma ro lekma verc-ki gaigo ... gadasWra kaci ...<br />

giauro ver momartyio, magram cota ro SeinZra tani Zirs Camovarda da<br />

fexebi ki uzangSi darCa . . . ~ (52, 3).<br />

raoden gadaWarbebuladac ar unda mogveCvenos dele pavliaSvilis<br />

monaTxrobi (mxatvruli gaformeba), <strong>erekle</strong> mefis mier koxta beladis<br />

mokvlas mravali istoriuli masala adasturebs. ra gasakviria, rom am<br />

orTabrZolis mxilveli mowinaaRmdege SeSinda da maTi damarcxeba<br />

110


SedarebiT gaadvilda. mefis msgavsad, mamacurad ibrZodnen qarTveli<br />

mebrZolebic. osmal-lekTa laSqarma ukan daxeva daiwyo. AmaT mxolod<br />

imis imedi amxnevebda, rom xidze gadavidodnen da Tavs gaqceviT mainc<br />

uSvelidnen.<br />

im garemoebam, rom ukuqceul mowinaaRmdeges xidi ayrili dauxvda da<br />

erTaderTi ukandasaxevi gza moWrili iyo, maT rigebSi panika gamoiwvia.<br />

igi moralurad daeca da brZolis unari dakarga. mtkvris marcxena<br />

napirze darCenilma mcirericxovanma mowinaaRmdegem, xidis ganadgurebis<br />

gamo, mdinaris marjvena mxares gadmosvla da mebrZolebze miSveleba ver<br />

SeZlo. sabolood mowinaaRmdege qarTvelebisa da azvirTebuli mtkvris<br />

msxverpli gaxda. (ix. sqema #7. 157). adgilmdebareobis rekognoscirebaSi<br />

dagvexmra aspinZis mkvidri, istorikosi roberti beriZe.<br />

qarTvelebma daatyveves 56 Turqi da 1 leki. xelT igdes mravali<br />

droSa, cxeni da didZali iaraRi. Cveni mxridan danakargi ramdenime<br />

aTeul daWril-daxocils Seadgenda. daWrilTa Soris moxseniebulia<br />

aleqsandre ciciSvili da iase erisTavi.<br />

mowinaaRmdegis ricxobrivi raodenoba istoriul masalebSi<br />

sxvadasxvanairadaa mocemuli. n. berZeniSvilis gadmocemiT ≈ 4000,<br />

o.xerxeuliZis ≈ 6000, g. qiqoZisa da v. maWaraZis ≈ 8000. miuxedavad imisa,<br />

rom o. xerxeuliZე aRwerili periodis mematianea, sandoobis<br />

TvalsazrisiT, v. maWaraZis mier moZiebuli dokumentebi ufro sarwmunoa.<br />

tyved Cavardnili ramdenime meTauris CvenebiT, rvaaTasiani<br />

korpusidan 4000-ze meti mebrZolis velze daRupula (98, 68), asobiT<br />

mebrZoli wyaldidobiT azvirTebulma mtkvarma daaxrCo. DdaRupula<br />

mowinaaRmdegis korpusis sardali; 12 sanjayis mflobeli; yulianis,<br />

karcxlisa da olTisis faSebi. <strong>erekle</strong> II paninisadmi gagzavnil werilSi<br />

moklulTa Soris asaxelebs _ TurqTagan: artanbegs, beqirbegs, gola<br />

faSas, SavSeTis begs da sxva. lekTagan: aTasisTavs - malaCilas (koxta<br />

beladi), usuf belads, haji mamed belads da sxva. daRupulad Tvlida<br />

mefe yumuxis mTavris Svils, sulTnis mier winaswar Tbilisis faSad<br />

daniSnuls, radgan am ukanasknelis cxeni mefes mihgvares (141, 115).<br />

111


<strong>erekle</strong> II-sa da mis mebrZolebis gmirobis Sesaxeb mravali leqsia<br />

dawerili solomon caiSvilis wignSi ,,<strong>erekle</strong> mefis gmiruli saxe<br />

xalxur SemoqmedebaSi~ (134).<br />

<strong>erekle</strong> mefem tyveTagan axalcixeli izmail-aRa, erzerumeli reJebaRa<br />

da leki saxelad ata, ruseTis samefo karze gaagzavna (52, 3).<br />

aRniSnuliT ruseTs daumtkica, rom Turme SesaZlebeli yofila <strong>erekle</strong><br />

II-is mier SeTavazebuli gegmis ganxorcieleba. totlebenis Ralatisa da<br />

samefoSi Seqmnili viTarebis gamo brZola axalcixis aRebisTvis aRar<br />

gagrZelebula.<br />

aspinZis brZolaSi qarTvelebma mefe <strong>erekle</strong> II-is sardlobiT<br />

daamarcxes mravalricxovani mowinaaRmdege. es brZola, <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis TvalsazrisiT, TavdacviTi sabrZolo operaciaa. rodesac<br />

<strong>erekle</strong>m gaigo, rom mtris jari awyurisaken miemarTeboda, daaswro maT<br />

gadmosvlas da TviTon gadavida aspinZaSi dasaxvedrad. am SemTxvevaSi<br />

moqmedebis gegma aseTi iyo, daeswro mowinaaRmdegisTvis da sruliad<br />

moulodnelad Tavs dasxmoda mas. Seafasa ra arsebuli viTareba,<br />

osmalebs daaswro da aspinZis maRlobebi daikava. AaseTi moqmedeba misi<br />

taqtikuri Canafiqria. sun Zi aRniSnulis Sesaxeb ambobda: ,,vinc pirveli<br />

midis brZolaSi da mters elodeba, igi savsea ZalebiT, vinc Semdeg<br />

daRlilia. vinc kargad ibrZvis, is marTavs mowinaaRmdeges da<br />

saSualebas ar aZlevs, rom marTos Tavisi Tavi~ (101, 47), ase moxda am<br />

brZolaSic. es imiTac aixsneba, rom mowinaaRmdegem ramdenejerme miitana<br />

ieriSi maRlobebze, magram warmatebas ver miaRwia, radgan sainJinro<br />

TvalsazrisiT gamagrebul qarTvel mebrZolebs sammagi upiratesoba<br />

gaaCndaT:<br />

I _ winaswar SerCeuli adgili Tavdacvis karg saSualebas iZleoda,<br />

rac mcire danakargs gamoiwvevda;<br />

II _ mowinaaRmdegis efeqturi dazianeba simaRlidan axlo manZilze.<br />

III _ swrafi kontrieriSis ganxorcielebis SesaZlebloba, rac<br />

warmatebiT iqna gamoyenebuli.<br />

rogorc viciT, aranaklebi mniSvneloba aqvs mebrZolTa sabrZolo<br />

SemarTebas, rac damokidebulia ideologiasa da rwmenaze. <strong>erekle</strong> mefem<br />

112


ieriSis win sityviT mimarTa mebrZolebs da maTi ganwyoba aamaRla,<br />

aspinZis xidis gafuWebiT gamarjvebis rwmena ganumtkica.<br />

raki mowinaaRmdegem pirdapiri ieriSebiT veraferi gaawyo da<br />

danakargs uSedegod ganicdida, savaraudoa, gadawyvita qarTvelTa<br />

sabrZolo wyobisTvis zurgidan moevlo. Aam Canafiqris sisruleSi<br />

mosayvanad xidis mimarTulebiT ukan daixia da reliefidan gamomdinare<br />

viwro dablobze moaxdina Zalebis koncentracia. am dros gamomJRavnda<br />

sardlis niWi, man mebrZolebi kontrieriSze gadaiyvana. osmal-lekni<br />

daibnen, vinaidan aseT moqmedebas ar elodnen. koxta beladis sikvdilma<br />

da xidis mwyobridan gamoyvanam mteri sasowarkveTilebaSi Caagdo da<br />

moralurad daaZabuna, ramac mniSvnelovnad gazarda moulodnelobis<br />

faqtori da qarTvelebs gamarjveba moutana.<br />

aspinZis brZolis arsis srulad aRwerisaTvis saWiroa ganvixiloT<br />

generalur brZolamde momxdari ori Setakeba, romlebic masTan kavSirSi<br />

moiazrebian. sanam aspinZaSi mividoda <strong>erekle</strong> II, mas, awyuris midamoebSi,<br />

sofel tyemlanasTan mouwia brZolebis Catareba.<br />

axalcixis faSasTvis cnobili gaxda <strong>erekle</strong>s gegmebi, (is axalqalaqi<br />

_ walkis gziT TbilisSi dabrunebas cdilobda) amitom man axalcixis<br />

garnizonidan gamoagzavna jari <strong>erekle</strong>s Sesaxvedrad. mefem droze Seityo<br />

am mosalodneli safrTxis Sesaxeb da moxerxebulad ganalaga Tavisi<br />

jari sof. tyemlanas midamoebSi. am dros <strong>erekle</strong>s 3 000-mde mebrZoli<br />

hyavda, magram rogor ganawilda es Zalebi cnobili ar aris.<br />

Cvens mier Catarebulma rekognoscirebam saSualeba mogvca<br />

miaxloebiT dagvedgina, rom <strong>erekle</strong>s razmSi iyo 1500, giorgis razmSi<br />

1000, xolo ciciSvilis razmSi 500 mebrZoli. Tu ramdeni iyo osmalTa<br />

jari cnobebi ar gagvaCnia. aseve ucnobia osmalTa danakargebi.<br />

SevecadoT am suraTis raodenobriv aRdgenas. am brZolaSi <strong>erekle</strong>s<br />

daeRupa 1 da daeWra 3 mebrZoli. praqtikulad SeiZleba iTqvas rom man es<br />

brZola udanakargod Caatara.<br />

aseTi ram Teoriulad SesaZlebelia mxolod im SemTxvevaSi rodesac<br />

erT-erTi mxare sargeblobs moulodnelobiT da brZolis procesi<br />

praqtikulad manamde wydeba, sanam mxare, romlisTvisac Setakeba<br />

113


moulodneli aRmoCnda gons moegeboda. am SemTxvevaSi brZola zustad<br />

aseTi scenariT warimarTa.<br />

osmalebisTvis, miuxedavad imisa, rom isini qarTvelebTan saomrad<br />

midiodnen, konkretulad im adgilze Sexvedra moulodneli aRmoCnda da<br />

am faqtorma Tavisi Sedegi gamoiRo. garkveuli drois Semdeg, gons<br />

mosuli mteri ukuiqca.<br />

sainteresoa ramden xans SeiZleboda gagrZelebuliyo mowinaaRmdegis<br />

gaurkvevel situaciaSi yofna? anu ramdeni dro dasWirdeboda<br />

meTaurobas gons mogebuliyo da miecaT miTiTebebi qveSevrdomTaTvis?<br />

miuxedavad imasa, Tu informaciis gadacemis ra saSualebebi iyo im dros<br />

da Tanamedrove Teoriuli gaTvlebiTa da eqspertuli SefasebiT es<br />

daaxloebiT aris 10 wuTamde, anu es is droa, ra droSic imuSava<br />

moulodnelobis faqtorma sawyis etapze mTlianobaSi. aq Cven<br />

vgulisxmobT <strong>erekle</strong> mefisa da giorgi batoniSvilis razmebis<br />

moulodneli qmedebebis erTobliobas.<br />

sainteresoa ramdeni SeeZlo qarTvelebs gaenadgurebinaT saSualod<br />

brZolis procesSi?<br />

sxvadasxva brZolebis analizidan mivdivarT im daskvnamde, rom im<br />

drois qarTvelTa mebrZolebisTvis Sesabamisi koeficienti lanCesteris<br />

gantolebebSi, Tu drois erTeulad miviRebT wuTs, aris 0,015<br />

koeficienti. es is SemTxvevaa, rodesac dapirispirebuli mxare<br />

winaaRmdegobas uwevs. Cvens SemTxvevaSi, rodesac mowinaaRmdege pasiuria,<br />

es koeficienti izrdeba da is SeiZleba iyos saSualod orjer meti.<br />

moulodnelobis faqtoriT ganpirobebuli procesis garda,<br />

mimdinareobda devnac. aq mowinaaRmdege isev pasiur mdgomareobaSia da<br />

amitom procesi midis igive kanonzomierebiT, rogorc moulodnelobisas,<br />

magram erTi faqtoris gaTvaliswinebiT _ is droSi welvadia.<br />

gavixsenoT, rom am SetakebaSi monawileobda <strong>erekle</strong>sa da giorgis<br />

razmebi e.i. 2500 mebrZoli isini 10 wuTSi gaanadgurebdnen<br />

2500 10 2 0,015=750 mebrZols, sadac 2500 aris <strong>erekle</strong>-giorgis mebrZolTa<br />

raodenoba, 10 _ Setakebis xangrZlivoba, 2 0,015 _ mebrZolis koeficienti.<br />

dadevnebisas gveqneba 2500 15 0,015=562, sadac 15 devnis droa, danarCeni<br />

114


analogiurad. sul mters daeRupa 750+562=1312 mebrZoli. magram mTeli<br />

jaris ra nawili unda yofiliyo es raodenoba? dReisaTvis <strong>samxedro</strong><br />

<strong>xelovneba</strong>Si miRebulia rom qvedanayofi kargavs brZolisunarianobas<br />

Tavisi Zalebis 35 %-is danakargis Semdeg. Tu CavTvliT, rom es 1312 iyo<br />

osmalTa jaris 35%, maSin maT hyoliaT daaxloebiT 3750 mebrZoli.<br />

aq SegviZlia angariSi gavuwioT rig garemoebebs. pirveli es arsi is,<br />

rom icodnen ra visTan hqondaT saqme (<strong>erekle</strong>s am dros ukve avtoriteti<br />

hqonda moxveWili) maT SeeZloT gaqceuliyvnen ufro adre. aseT<br />

SemTxvevaSi daRupulTa zemoTmoyvanili ricxvi (1312) yofiliyo mTeli<br />

jaris 30%. meore faqtori isaa, rom osmalebi modiodnen swored <strong>erekle</strong>s<br />

winaaRmdeg sabrZolvelad da Sexvdnen swored mas. aqedan gamomdinare<br />

maT SeeZloT male ar Semdrkaliyvnen da winaaRmdegoba gaewiaT didxans.<br />

am SemxvevaSi ricxvi 1312 SeiZleba yofiliyo 40%.<br />

zemoaRniSnuli procentuli maCveneblebi (30% da 40%) aris pirobiTi<br />

zRvari, romlis CarCoSic movaxdineT gaTvlebi. am daSvebebidan<br />

gamomdinare osmalTa jari yofila 3200-dan 4500-mde. Tu maT saSualos<br />

aviRebT (3850), vuaxlovdebiT isev im ricxvs romelic pirvelad miviReT<br />

3750.<br />

es ricxvi sruliad misaRebi gaxdeba Tu gaviTvaliswinebT, rom ori<br />

dRiT adre axalcixis faSam awyuris cixis gasamagreblad gamogzavna<br />

2000 kaci. cxadia <strong>erekle</strong>s sruli ganadgurebis mizniT mas SeeZlo<br />

daaxloebiT orjer meti jari gamoegzavna.<br />

mematianis gadmocemiT danarCeni (1312 daRupulis garda) mtkvarSi<br />

daixrCo. Tu gaviTvaliswinebT rom es brZola moxda 19 aprils rodesac<br />

mtkvari savaraudod, weliwadis droidan gamomdinare, maqsimalurad<br />

iqneboda adidebuli, mematianis gadmocema damajereblad JRers.<br />

am SesaniSnavad organizebuli brZolis dros <strong>erekle</strong>m Tavisi gza<br />

TrialeTisaken ganagrZo. amis gamo mis Sesaxvedrad, axalcixis faSas<br />

brZanebiT, axalqalaqis da xerTvisis cixeebidan gamoemarTa 1500 kaciani<br />

osmalTa laSqari.<br />

<strong>erekle</strong> maT Sexvda sofel idumalasTan. qarTvelebi ganlagdnen<br />

Zalze moxerxebulad _ daikaves mniSvnelovani maRlobebi. <strong>erekle</strong>m mters<br />

115


jer mewinave cxenosani jari daaxvedra da rodesac mterma mTeli<br />

yuradReba maTken gadaitana, man, SetakebaSi Tanmimdevrulad CarTo sxva<br />

razmebi, rac mtrisTvis moulodneli aRmoCnda. igi Sedrka da gaiqca,<br />

<strong>erekle</strong>m maT gza mouWra da gadarCenilebi mtkvarSi gadacvivdnen. mterma<br />

brZolis velze dakarga 500 mebrZoli (Zalebis 1/3), <strong>erekle</strong>m es brZolac<br />

praqtikulad, udanakargod Caatara (dakarga 14 mebrZoli).<br />

mocemul 2 SetakebaSi mowinaaRmdegem moklulTa saxiT 1312+500=1812<br />

mebrZoli da mtkvarSi damxvrCvalTa saxiT 2438+1000=3438 mebrZoli<br />

dakarga. sul: 1812+3438=5250 kaci.<br />

<strong>erekle</strong>s Seusvenia. am dros aspinZis mxridan gamoCnda osmalTa<br />

laSqari, romelic axalcixis garnizonidan iqna gamogzavnili. 20 aprils<br />

gaimarTa generaluri brZola. zemoT ukve iTqva, rom <strong>erekle</strong>s am<br />

brZolaSi 3000 mebrZoli yavda. aspinZaSi dakarga ,,ramdenime aTeuli~. ra<br />

Zalebi yavda mters? cnobebi sxvadasxvaa: 4, 6, 8 aTasi, an ramdeni dakarga<br />

man, ucnobia. SevecadoT am monacemebis aRdgenas.<br />

Cven bevri sxvadasxva brZolis analizisas, eqspertul monacemebze<br />

dayrdnobiT vRebulobT rom qarTvelTa sabrZolo Tvisobrivi<br />

maCvenebeli a (mebrZolis TvisebaTa erToblioba, romelic zegavlenas<br />

axdens brZolis procesis mimdinareobaze da gamoisaxeba koeficientiT)<br />

3.5-jer metia, vidre mtris _ b. e.i. c= a/ b= 3.5 imis gamo, rom am brZolaSi<br />

qarTvelebs uaRresad moxerxebuli poziciebi ekavaT da mteri Zalze<br />

mWidrod idga, anu dapirispirebul mxareTa urTierTganlagebis sawyisma<br />

mdgomareobam es koeficienti _ a sul mcire orjer gazarda, mtris _ b<br />

orjer Seamcira. amrigad maCvenebeli c, 4-jer unda gavzardoT. rac<br />

Seexeba <strong>erekle</strong>s danakargebs _ `ramdenime aTeuli~, miviRoT rogorc<br />

sakontrolo maCvenebeli, mowinaaRmdegis ZalebSi, ganvixileT sxvadasxva<br />

varianti. miviReT, iseve rogorc wina SemTxvevebSi da CavTvaloT, rom<br />

mteri ukuiqca mas Semdeg, rac man dakarga Tavisi Zalebis 30%. aviRoT<br />

magaliTad, rom mters yavda 10 000 mebrZoli. rogorc kompiuteruli<br />

gaTvlebi gviCvenebs, imisaTvis rom mters daekarga 3000 (anu 10 000-is 30%),<br />

<strong>erekle</strong>s unda daekarga ara ramdenime aTeuli, aramed 693 erTeuli. am<br />

116


Sedegs gvaZlevs lanCesteris gantolebebis amoxsna, im koeficientiT,<br />

romelic zemoT miviReT. amrigad, es varianti (rom, mters hyavda 10 000<br />

mebrZoli) miuRebelia. ase iqna ukugdebuli uamravi sxva variantebic,<br />

bolos am kriteriumebiT misaRebi aRmoCnda 3500 erTeuli. am SemTxvevaSi<br />

<strong>erekle</strong> dakargavda 78 erTeuls (ramdenime aTeuli), mteri - 1078, rac<br />

3500-is daaxloebiT 30%-ia. Tu CavTvliT rom xids gaRma darCa mTeli<br />

Zalebis erTi meoTxedi, gamodis rom osmalebs hyoliaT daaxloebiT 5000<br />

mebrZoli.<br />

3500 is ricxvia, romelic sxva gaTvlebiTac miiReba. magaliTad<br />

ramdeni kaci (cxenosani) daeteoda im farTobze, sadac mowinaaRmdege<br />

ganlagda mtkvris marjvena mxares? (1500 200 m 2 ). ramden cxenosans<br />

SeeZlo im xidze gavla im droSi, romelic maT qondaT amisaTvis?<br />

amrigad aspinZis brZolis raodenobrivi mxare SeiZleba ase<br />

warmovidginoT: <strong>erekle</strong>s 3000 mebrZolis winaaRmdeg gamoemarTa osmalTa<br />

5000-ani laSqari. aqedan xidze gadmovida 3500, danarCeni darCa mtkvris<br />

marcxena napirze (`mcire nawili~, rogorc mematiane ambobs). am 3500-dan<br />

<strong>erekle</strong>m brZolaSi gaanadgura daaxloebiT 1100, ris Semdegac mterma<br />

daiwyo gaqceva. mas Semdeg rac mters xidi ayrili dauxvda, isini<br />

mtkvarSi gadacvivdnen.<br />

sami brZolis Sedegad osmalebma saerTo jamSi dakarges<br />

5250+3500=8750 mebrZoli. <strong>erekle</strong>s danakargi am dros 100-s ar aRemateba.<br />

marTlac brwyinvale gamarjvebaa.<br />

<strong>erekle</strong>m am warmatebas riT miaRwia?<br />

Tu brZolis dinamikis aRweris Teorias mivmarTavT (154, 172-207),<br />

ZalTa Tanafardobas ganapirobebs ori faqtori ricxovnoba<br />

(raodenobiTi mxare) da Tvisobrivi mxare. Tvisobriv mxares Tavis mxriv<br />

ganapirobeben bevri faqtorebi, moulodneloba, reliefi da sxva. pirvel<br />

brZolaSi <strong>erekle</strong>m brwyinvaled gamoiyena moulodnelobis faqtori.<br />

meore brZolaSi man aseve SesaniSnavad gamoiyena reliefi, xolo<br />

kulminaciuri brZola iyo mxedarTmTavruli niWis ubadlo gamovlineba.<br />

erTis mxriv man SesaniSnavad ganalaga Tavisi Zalebi, xolo<br />

117


mowinaaRmdege Seityua iseT pirobebSi, sadac mas moqmedebis aRaraviTari<br />

Sansi ar dautova. amiT man Tavisi jaris Tvisobrivi mxare gaaumjobesa,<br />

xolo mowinaaRmdegis ukiduresad dabal niSnulze daiyvana. rac Seexeba<br />

mowinaaRmdegis raodenobriv mxares (rogorc cnobilia mis winaaRmdeg<br />

erTi saSualeba arsebobs _ mowinaaRmdege rogorme unda daanawevro) aq<br />

man brwyinvale xerxi moifiqra, xidis dangreviT mters mouspo saSualeba<br />

mtkvris marcxena mxares darCenili Zalebi saWiro dros CaerTo<br />

brZolaSi.<br />

qarTuli sabrZolo xelovnebis istoriSi aris amgvari magaliTebiT<br />

da Tuki vinme odesme am magaliTebis klasifikacias Seecdeba, maTSi<br />

<strong>erekle</strong>s mier aspinZaSi gadaxdili brZolebi uaRresad TvalsaCino<br />

adgils daikaveben.<br />

Tu strategiis erT-erTi ZiriTadi debulebaa moqmedeba viTarebis<br />

mixedviT, xolo am azrs taqtikis gonivruli gamoyeneba ganamtkicebs,<br />

maSin, SeiZleba iTqvas, rom am brZolaSi <strong>erekle</strong> II-m savsebiT daicva es<br />

debuleba, rac sardlis mier <strong>samxedro</strong> saqmis kargad codnaze<br />

metyvelebs.Mman gonivrulad gamoiyena Tavdacvisa da kontrieriSis<br />

Semadgeneli elementebi: adgilmdebareobis swori SerCeva da viTarebis<br />

Sefaseba; mowinaaRmdegis SeCereba da danakargis miyeneba; kontrieriSze<br />

drouli gadasvla; mowinaaRmdegis blokirebiT Seqmnili upiratesobis<br />

ganviTareba; mowinaaRmdegis Zalebis ganadgureba.<br />

mocemul brZolaSi aseve gamovlinda SeteviTi operaciis<br />

maxasiaTeblebic: mTavari dartymis mimarTulebis sworad SerCeva;<br />

moulodneli Tavdasxma da iniciativis xelSi Cagdeba; siswrafe,<br />

mobiluroba da gambedaoba.<br />

aspinZis brZolaSi gamoyenebul iqna iseTi taqtikuri elementebi,<br />

romlebic dResac ar kargaven aqtualobasa da mniSvnelobas Tanamedrove<br />

sabrZolo moqmedebebis sawarmoeblad. esenia:<br />

_ sabrZolo moqmedebaTa warmarTva manevris gamoyenebiT;<br />

_ adgilmdebareobis gonivruli SerCeva;<br />

_ jarebis moxerxebuli ganlageba da urTierTqmedeba;<br />

_ mowinaaRmdegis mier brZolis velze maSveli Zalebis miRebisa da<br />

118


manevris Catarebis SesaZleblobis aRkveTa sadazvervo da diversiuli<br />

moqmedebebis gziT;<br />

_ kontrieriSis ganxorcieleba adgilis, droisa da miznis mixedviT.<br />

mowinaaRmdegis Secdomis gonivrulma gamoyenebam, misi fsiqologiuri<br />

garemos uaryofiTad Secvlam, romelic analizSia mocemuli, brZolis<br />

velze mtris sruli ganadgureba ganapiroba.<br />

qarTvelma xalxma didebis SaravandediT Semosa aspinZis gmirebi.<br />

xolo am brZolis sardali _ mefe <strong>erekle</strong> II qarTveli xalxis erT-erT<br />

sayvareli gmiri gaxda (101, 23). aspinZis brZolis <strong>samxedro</strong> operaciaSi<br />

mTeli sisruliT gamovlinda <strong>samxedro</strong> xelovnebis umTavresi principebi:<br />

_ ZalTa araTanabari ganawileba;<br />

_ adgilmdebareobis efeqturi gamoyeneba;<br />

_ Setevis mimarTilebis SerCeva,<br />

_ moulodnelobis faqtorze dayrdnobiT mcire ZalebiT<br />

mravalricxvovani mowinaaRmdegis ganadgureba.<br />

amrigad, aspinZis brZoliT kidev erTi furceli Caiwera XVIII<br />

saukunis saqarTvelos <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriaSi. brZolis<br />

Seswavlisa da analizis safuZvelze unda gavakeToT Semdegi daskvnebi:<br />

_ aspinZis brZola unda ganvixiloT erTi mTliani sabrZolo<br />

operacia, romelic Sedgeboda awyuris, sayueTi-tyemlanas da aspinZis<br />

brZolis daskvniTi etapisagan. aspinZis gadamwyvet Serkinebamde<br />

gamarTulma brZolebma ara marto sagrZnobi danaklisi miayena<br />

mowinaaRmdeges, aramed qarTvelebs didi fsiqologiuri upiratesoba<br />

SesZina.<br />

_ aspinZis velze xelsayrel poziciebze qarTvelTa jaris sworad<br />

ganlagebam, kargad mofiqrebuli gegmiT brZolis warmarTvam, sardlebisa<br />

da calkeuli razmebis meTaurTa mamacurma da unarianma moqmedebam, mefis<br />

gmirobam, qarTvelTa gamarjveba ganapiroba.<br />

119


Tavi III. <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> strategia, taqtika da<br />

principebi<br />

3.1. XVIII s-is dasavleT evropis, aziisa da aRmosavleT saqarTvelos<br />

<strong>samxedro</strong> strategiisa da taqtikis SedarebiTi analizi<br />

disertaciis I da II TavSi SevexeT XVIII saukunis meore naxevarSi<br />

<strong>erekle</strong> II-is mier gatarebul <strong>samxedro</strong>-administraciul reformebs da mis<br />

mier gadaxdil umniSvnelovanes brZolebs, romlebic gamarjvebiT<br />

damTavrda. sanam gavecnobodeT aRniSnul periodSi saqarTveloSi<br />

arsebul <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>s, mizanSewonilad migvaCnia ganvixiloT<br />

imdroindeli dasavleT evropis, ruseTis, aziis (osmaleTis, iranis,<br />

avRaneTis) qveynebis <strong>samxedro</strong> strategia da taqtika, romelic saSualebas<br />

mogvcems SevafasoT <strong>erekle</strong> II-is mxedarTmTavruli moRvaweoba.<br />

XVIII s-Si mravalricxovani armiebis Seqmnam da gaumjobesebuli<br />

iaraRiT aRWurvam didi gavlena moaxdina sabrZolo moqmedebebis<br />

warmarTvis xasiaTze da <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>ze. omebSi mravalaTasiani<br />

armiebis monawileobam mniSvnelovnad gazarda SeiaraRebuli brZolis<br />

teritoriuli masStabi. Sesabamisad mxedarTmTavrebs SeeZloT sabrZolo<br />

moqmedebebi erTdroulad ramdenime mimarTulebiT waremarTaT (53, 62).<br />

jarebis gamoyenebis strategiuli SesaZleblobebis gazrdis<br />

mniSvnelovani komponenti gaxda maTi zurgis (lojistikuri)<br />

centralizebuli momarageba. zemoaRniSnuli dasavleT evropaSi gustav II<br />

adolfma (1611-1632) SemoiRo. sabrZolo moqmedebebis raionSi igi qmnida<br />

bazebs (sawyobebs), saidanac misi jari maragdeboda. aseTma momaragebam<br />

mniSvnelovnad gazarda armiis brZolisunarianoba (53, 41).<br />

zurgis momaragebis aseTi sistemis arsi iyo is, rom omis dawyebamde<br />

da misi msvlelobisas sabrZolo moqmedebaTa asparezze cixe-simagreebsa<br />

da sxva gamagrebul adgilebSi iqmneboda iaraRis, sabrZolo masalebis,<br />

sursaTisa da furaJis saWiro raodenoba. Sesabamisad, mterialuri<br />

kmayofis yvela saxe moqmed armias pirdapir miewodeboda, ramac gazarda<br />

sabrZolo SesaZleblobebi: sacecxle siZliere, damrtymeli Zala da<br />

120


moqmedebaTa tempi. mogvianebiT evropis sxvadasxva qveynebic gadavidnen<br />

momaragebis aseT sistemaze.<br />

aRsaniSnavia, rom momaragebis am sistemas naklovanebebic hqonda.<br />

kerZod, armia damokidebuli aRmoCnda momaragebis sawyobebze, romelTa<br />

dakargva SimSilisa da damarcxebis tolfasi iyo. Aamitom jarebi<br />

momaragebis bazebs Sors ar scildebodnen, raTa isini mowinaaRmdeges ar<br />

Cavardnoda xelSi. konkretuli teritoriis dapyrobis SemTxvevaSi<br />

mxedarTmTavrebi ar Cqarobdnen warmatebis ganviTarebas, sanam armias ar<br />

miuaxlovebdnen momaragebis sawyobebs. dauSveblad iTvleboda<br />

momaragebis bazebidan Sors daaxloebiT 80-120 km-ze metad moSoreba<br />

(53, 62).<br />

cecxlsasroli iaraRis xarisxis gazrdam sabrZolo moqmedebebi<br />

ufro sisxlismRvreli gaxada. amitom didi danakargebis SiSiT<br />

cdilobdnen Tavi aeridebinaT generaluri brZolebisTvis da gamarjveba<br />

moepovebinaT gonivrulad ganxorcielebuli ZalTa manevrirebiT.<br />

mowinaaRmdegis flangebze da zurgSi misi momaragebis bazebisa da<br />

komunikaciebis xelSi Cagdebis mizniT. iTvleboda, rom warmatebiT<br />

Catarebuli manevriT SeiZleboda mtris ukugdeba da misi teritoriis<br />

dapyroba. <strong>samxedro</strong> moqmedebebis mTavari mizani gaxda ara mowinaaRmdegis<br />

armiis ganadgureba, aramed misi teritoriis mokle droSi dakaveba.<br />

omebis warmoebis aseTma formam ,,manevruli~ strategiis saxelwodeba<br />

miiRo.<br />

zemoaRniSnul mizezTa gamo, saxelmwifoebma teritoriebis<br />

SenarCunebisa da dacvis mizniT, sazRvrispira raionebSi, sakomunikacio<br />

kvanZebsa da strategiul adgilebSi aSenebdnen Zlier cixe-simagreebs,<br />

cixe-galavnebs, romlebSic mowyobili iyo saTofurebi da adgilebi<br />

sagalavne artileriisTvis. Sig cocxali Zalis garda ganTavsebuli iyo<br />

momaragebis sawyobebi xelSeuxebeli maragebiT. maT dacvas kargad<br />

gawvrTnili da SeiaraRebuli garnizonebi axorcielebda. XVIII s-Si cixesimagreTa<br />

mSeneblobisa da dacvis teqnikam wina periodebTan SedarebiT<br />

ufro maRal dones miaRwia. yvela saxelmwifo cdilobda sazRvrispira<br />

regionebSi rac SeiZleba meti cixe-simagre hqonoda, raTa mtris<br />

121


Semotevis SesaZlo mimarTulebebi gadaeketa. Sesabamisad teritoriis<br />

perimetrze cixe-simagreebsa da sayrden punqtebSi jarebi ganawilebuli<br />

iyvnen mosalodneli safrTxis gaTvaliswinebiT. ZalTa aseTi Tavmoyris<br />

sistemas da pasiuri omebis warmoebis formas ,,sakordono~ (sasazRvro)<br />

strategia ewoda (154, 360).<br />

aRniSnulidan gamomdinare mowinaaRmdeges eSinoda qveynis siRrmeSi<br />

swrafi SeWra, raTa sazRvrispira raionebSi ganlagebul jaris nawilebs<br />

zurgidan ar daertyaT da xelSi ar CaegdoT maTi momaragebis nawilebi<br />

(ix. sqema #8, 158).<br />

qveynis siRrmeSi Seteva rekomendebuli iyo mxolod sazRvrispira<br />

cixe-simagreebisa da raionebis dauflebis Semdeg. amitom simagreTa<br />

aSeneba da alyis dros xangrZlivi Tavdacva an piriqiT, im droisTvis<br />

<strong>samxedro</strong> xelovnebis Semadgenel nawiliad iTvleboda.<br />

petre I-is gardacvalebis (1725w) Semdeg zemoaRniSnuli strategiebis<br />

momxreebi iyvnen ruseTis mmarTveli wreebis reaqcioneri<br />

warmomadgenlebi (pavle I, arakCeevi, bironi da sxvebi). isini<br />

miiswrafodnen rusul armiaSi SemoeRoT evropuli, gansakuTrebiT<br />

prusiuli <strong>samxedro</strong> sistema. amis mizezi maTi eTnikuri warmomavloba da<br />

ganaTleba iyo. rusuli armia, evropulis msgavsad, Sedgeboda qveiTebis,<br />

cxenosnebis da saartilerio nawilebisagan, aseve <strong>samxedro</strong> sazRvao<br />

flotidan. miuxedavad amisa, rig omebSi (CrdiloeTis omi 1700-1721, ruseTosmaleTis<br />

1768-1774 da 1787-1791 wlebSi) p. a. rumiancevis, a. v. suvorovis<br />

da sxvaTa mier Catarebul sabrZolo operaciebSi gamoikveTa ,,aqtiuri<br />

moqmedebebis~ (Setevis) strategia, romelic miznad isaxavda<br />

moswinaaRmdegis mTavari Zalebis ganadgurebas (159, 30), rac mkveTrad<br />

gansxvavdeboda dasavleT evropis <strong>samxedro</strong> strategiidan.<br />

Zireuli cvlilebebi dasavleT evropuli armiebis strategiaSi<br />

Seitanes napoleon I bonapartes xelmZRvanelobiT Catarebulma omebma.<br />

safrangeTSi Camoyalibebuli armiebis didi xniT Senaxvam saxelmwifoze<br />

uaryofiTad imoqmeda ekonomikuri TvalsazrisiT. amitom frangma<br />

generlebma jarebis ,,kordonuli~ ganlagebisa da manevrirebis nacvlad<br />

airCies ZalTa Tavmoyra gadamwyvet mimarTulebaze. sabrZolo<br />

122


moqmedebebis warmarTvis ZiriTadi meTodi gaxda Seteva, xolo manevri<br />

gamoiyeneboda saWiro dajgufebebis Seqmnis mizniT, raTa mowinaaRmdege<br />

erT-or generalur brZolaSi gaenadgurebinaT. aqedan gamomdinare,<br />

brZolebi, romlebic XVIII s-is omebSi ganixileboda gamarjvebis<br />

misaRwevad, saomari kompaniis mTavari Semadgeneli nawili gaxda. omis<br />

warmoebis aseT xerxs ,,ganadgurebis~ strategia ewoda da srulyofili<br />

saxe napoleon I-is <strong>samxedro</strong> moRvaweobis periodSi miiRo. droTa<br />

ganmavlobaSi am strategiaze sxva qveynis armiebmac daiwyes gadasvla<br />

(53, 64).<br />

XVII s-Si iranis saxelmwifos mmarTveli Sahi _ abas I gaxda. man<br />

gonivruli politikis Sedegad Seqmna centralizebuli saxelmwifo.<br />

<strong>samxedro</strong> kuTxiT reformebis ganxorcilebam xeli Seuwyo axladSeqmnili<br />

sajariso SenaerTebis potencialis gazrdas. oTxi SenaerTidan ori<br />

ZiriTadad tyve mebrZolebidan iyo dakompleqtebuli, danarCeni<br />

adgilobrivi mosaxleobidan, romelic araregularuli jaris saxiT<br />

arsebobda (139, 15-17).<br />

iranelTa jari Sedgeboda cxenosnebis gvardielTa korpusisagan<br />

(moisarebi), momTabareTa cxenosani laSqrisagan, romelsac SenarCunebuli<br />

hqonda tomobrivi organizacia da salaSqrod ojaxebiTa da jogebiT<br />

gamodioda. jarSi nawilobriv Sedioda feodaluri laSqaric. Sahis<br />

gadawyvetilebiT jaris reorganizacia alaverdi-xan undilaZes (im dros<br />

iranis jarebis sardali) da inglisel <strong>samxedro</strong>ebs, Zmebs anton da<br />

robert Serlebs daavales (85, 352). Camoyalibda meTofeTa mudmivi jari<br />

Tormeti aTasi mebrZoliT (SeiaraRebuli iyvnen muSketebiT) da Seiqmna<br />

cxenosanTa gvardiuli korpusi aTi aTasi mebrZoliT. Camoayalibes<br />

saartilerio parki da nawilebi (85, 353). ZiriTadad hqondaT msubuqi<br />

zarbaznebi e. w. zambulakebi, romlebsac aqlemebze amagrebdnen (85, 411).<br />

CamoTvlili SenaerTebi saxelmwifo xazinis kmayofaze imyofeboda. maT<br />

jarSi yorCi-baSi iyo gvardiuli korpusis da yizilbasTa feodaluri<br />

laSqris meTauri. yular-aRasi (Turq., azerb., ,,monaTa ufrosi~) cxenosan<br />

gvardielTa korpusis meTauri iyo, TofangCi-aRasi ewodeboda meTofeTa<br />

gvardiuli korpusis meTaurs. TofCi-baSi artileristebis ufross (85,<br />

123


392). saxelmwifos sazRvrispira regionebSi <strong>samxedro</strong> da administraciul<br />

RonisZiebebs beglarbegebi xelmZRvanelobdnen. saWiroebis SemTxvevaSi<br />

camet sabeglarbegos daaxloebiT 52 aTasi mebrZoli gamohyavda (85, 393).<br />

XVII s-Si iranSi arsebuli saxelmwifo marTvelobis struqtura da<br />

<strong>samxedro</strong> organizacia XVIII saukuneSic gagrZelda. qveynis <strong>samxedro</strong><br />

saqmis ganviTarebaSi arsebiTi pozitiuri cvlilebebi ar momxdara (139,<br />

18-19). 1736 wels iranis saxelmwifo mmarTveli nadir-Sahi gaxda (85, 426).<br />

misi <strong>samxedro</strong> moRvaweoba mxolod iranis erTianobis aRdgeniTa da<br />

dakarguli teritoriebis dabrunebiT ar Semofarglula. mas hqonda<br />

SeteviTi <strong>samxedro</strong> strategia. dapyrobiTi da mZrcveluri moqmedebebis<br />

mTavari mizani iyo <strong>samxedro</strong> nadavliT xazinis Sevseba. istorikosi<br />

guliam xuseini gadmoqvcems: 1739 wlis ianvarSi, rodesac sparselebi<br />

delisken (indoeTi) salaSqrod midiodnen, muhamed-Sahi didi jariT, 300<br />

qvemexiT da 2000 spiloTi, gaemarTa nadir-Sahis Sesaxvedrad. Tebervlis<br />

bolos delidan axlos, karnalTan moxda gadamwyveti brZola. nadir-<br />

Sahma <strong>samxedro</strong> eSmakobiT ( aqlemebze mowyobil rkalebs cecxli moukida<br />

da spiloebis sabrZolo wyobisken garbodnen _ d. m.) SeaSina spiloebi,<br />

romlebic mobrundnen indoelTa jaris sapirispirod da sabrZolo wyoba<br />

mraval adgilze gaarRvies, sadac sparselebi SeiWrnen . . . nadir-Sahi<br />

20 marts delSi ubrZolvelad Sevida, gaZarcva qalaqi da 700 mln. rupis<br />

Rirebulebis simdidre wamoiRo (152).<br />

miuxedavad Sua aziaSi warmatebiT Caterebuli sabrZolo<br />

moqmedebebisa da indoeTSi warmoebuli xangrZlivi laSqrobisa (155, 159),<br />

man ver moaxerxa laSqris gardaqmna dasavleT evropis armiebis msgavsad.<br />

Sah abas I-is mier gatarebuli <strong>samxedro</strong> reformebTan SedarebiT nadir<br />

Sahma sworad ver warmarTa <strong>samxedro</strong>-reformatoruli moRvaweoba da<br />

jari daSlispiramde miiyvana. Tumca dasustebuli irani 1779-1797 wlebSi<br />

aRa mahmad-xanis marTvelobis periodSi umniSvnelod gaZlierda.<br />

XVI saukunidan dawyebuli suleiman I-is dros osmaleTis imperiaSi<br />

<strong>samxedro</strong> reformebi daiwyo da etapobrivad xorcieldeboda Semdegi<br />

sulTnebis moRvaweobis periodSi. osmaleTis laSqari ori nawilisagan<br />

Sedgeboda: feodaluri laSqari (130 aTasi), romelic omis SemTxvevaSi<br />

124


ikribeboda; sulTnis kmayofaze myofi mudmivi jari da <strong>samxedro</strong>-sazRvao<br />

floti 300-ze meti <strong>samxedro</strong> gemiT.<br />

mudmiv jarSi Sedioda: ianiCarTa korpusi (muslimuri fanatizmiT,<br />

kargad gawvrTnili qveiTi jari, 20 aTasi); TofCuebi (zarbaznis<br />

Camomsxmelebi da msrolelebi. suleimanis 300 zarbazani hqoniaT,);<br />

silahdarebi (regularuli cxenosani jaris nawilebi); jebejiebi<br />

(meabjreebi _ <strong>samxedro</strong> aRWurvilobis Semqmnelebi da momarageblebi,<br />

XVII ss. 78 aTasi) (113, 163-164).<br />

<strong>samxedro</strong> reformebSi asaxva hpova 12 aTasiani axali jaris Seqmnam.<br />

igi evropul wesze iyo gawvrTnili mowveuli <strong>samxedro</strong> instruqtorebis<br />

mier. jaris dakompleqteba nebayoflobis safuZvelze xdeboda<br />

gansazRvruli wesebis Sesabamisad.<br />

selim III-is moRvaweobisas (1789-1807) daarsda <strong>samxedro</strong>-sainJinro<br />

saswavlebeli, sadac mzaddeboda specialistebi armiasa da flotisTvis.<br />

didi yuradReba mieqca artileriis reorganizacias. daiwyo zarbaznebis<br />

Camosxma franguli da rusuli yalibis Sesabamisad. saartilerio<br />

korpusi 800 mebrZols iTvlida (114, 120-121). zemoaRniSnulis miuxedavad,<br />

rogorc iranis saxelmwifo, osmaleTi mniSvnelovnad Camouvardeboda<br />

evropis <strong>samxedro</strong> Zalebs.<br />

iranisa da osmaleTis garda mizanSewonilad migvaCnia ganvixiloT<br />

XVIII saukunis avRaneTis <strong>samxedro</strong> Zalebis organizacia da misi<br />

moqmedebebi, romelic ufro kargad warmoaCens aziis saxelmwifoTa<br />

strategias.<br />

avRaneTis armia Camoyalibda, aRmosavleT iranis, samxreT<br />

TurqmeneTsa da Crdilo-dasavleT indoeTSi warmoebuli dapyrobiTi<br />

laSqrobebis Sedegad. gansakuTrebiT gaZlierda axmad-Sahis moRvaweobis<br />

dros. XVIII saukunis meore naxevarSi igi did upiratesobas flobda<br />

mezobeli saxelmwifoebis armiebTan SedarebiT. avRanTa regularuli<br />

jaris birTvs cxenosanTa gvardiuli korpusi Seadgenda. armiaSi<br />

msaxurobdnen iranidan gadmosuli qarTvelebi, somxebi, tajikebi,<br />

yalmuxebi da sxvadasxva qveynebidan nayidi monebi (158, 5).<br />

125


Sahis gvardia iyo ZiriTadi Zala, romlis daxmarebiTac<br />

xorcieldeboda armiis mizanmimarTuli da urTierTSeTanxmebuli<br />

moqmedebebi. regularul armiaSi arsebobda aqlemebiT aRWurvili<br />

specialuri razmi, romlis mebrZolebi exmarebodnen qveiTebs mdinaris<br />

forsirebaSi. gvardiaSi Semaval nawilebs ,,dasta~ erqva da 12 aTas<br />

cxenosnamde iTvlidnen. maT meTaurebs yularaRasebs uwodebdnen.<br />

avRaneTis armiis meoTxeds daqiravebuli qveiTebi Seadgendnen, romlebic<br />

muSketebiT (grZeli Tofi) iyvnen SeiaraRebuli (158, 6). <strong>samxedro</strong><br />

nawilebis garda funqcionirebda ramdenime aseuli mebrZolidan Semdgari<br />

specialuri razmi _ Sahis dacva. Seqmnili iyo savele Jandarmeriis<br />

nawilebi, romlebic sasazRvro samsaxurs asrulebdnen. brZolis dros<br />

isini jarebis ukan ganlagdebodnen da ukuqceulebs klavdnen (158, 7).<br />

armiaSi mniSvnelovani adgili eWira mZime da msubuq artilerias. mis<br />

safuZvels Seadgenda zamburaki (msubuqi zarbazani). maTi gadatana<br />

aqlemebiT xdeboda. zarbaznis garda aqlems gadahqonda 40 Wurvi (600-800<br />

gr. birTvi). zamburaki damagrebuli iyo unagirze moZravi sadgariT.<br />

ingliseli mzveravis, gulam sarvaris gadmocemiT, 1793-1801 wlebSi<br />

avRanTa armiaSi 5800 zamburaki yofila (158, 8). savele artileria 40<br />

qvemexidan Sedgeboda, sagalavne ≈ 600, romlebic mTel imperiaze iyo<br />

ganawilebuli. 1751 wlidan gaCnda mZime saalyo qvemexebi, romlebic 3 kg.<br />

birTvs isrodnen.<br />

garda amisa, axmed-Sahis armiis SeiaraRebaSi hqondaT indoeTidan<br />

Semotanili e.w. saraketo danadgarebi. maTi gadatana aqlemebiT an<br />

urmebiT xdeboda. is warmoadgenda mZime mils, romlis diametri 7 sm.,<br />

sigrZe 50 sm. iyo. igi 230 sm-is sigrZis rkinis an bambukis Zelakze<br />

magrdeboda. raketa moqmedebaSi modioda fiTilis anTebiT da damizneba<br />

xeliT xdeboda (savaraudoa feirvergis principze iyo mowyobili – d. m.).<br />

raketis frenis siSore 1 km-s aRwevda. mas gamoiyenebdnen qveiTebisa da<br />

cxenosnebis mWidro sabrZolo wyobis winaaRmdeg. ingliseli avtoris a.<br />

dous gadmocemiT raketebi mowinaaRmdegeze ufro fsiqologiur<br />

zemoqmedebas axdenda vidre danakargebs ayenebda maT (158, 9).<br />

126


armiaSi moqmedi yvelaze mcire qvedanayofi 50 mebrZolidan Semdgari<br />

oceuli iyo. ori oceuli qmnida aseuls, ramdenime aseuli batalions.<br />

calkeuli <strong>samxedro</strong> nawilebi 3-5 aTasi mebrZolisgan Sedgeboda. omis<br />

dros am nawilebidan 12-18 aTasiani korpusis formireba xdeboda.<br />

amgvarad saerTo jamSi 60-70 aTasiani armia iqmneboda. armiis 30%-s<br />

cxenosani regularuli nawilebi Seadgendnen, 70%-s araregularuli,<br />

tomobriv-Temobrivi mosaxleoba. imis gamo, rom isini ZiriTadad<br />

dakavebuli iyvnen miwaTmoqmedebiTa da mecxoveleobiT, ar SeeZloT<br />

xangrZliv omebSi monawileoba. evropulidan gansxvavebiT cudad qondaT<br />

organizebuli jarebis zurgidan momaragebis sakiTxebi (158, 25).<br />

regularuli jari SeiaraRebuli iyo iranelTa msgavsad. cxenosnebs<br />

hqondaT muSketi, mSvild-isari da xmali, savele Jandarmerias sabrZolo<br />

najaxi, xmali da xanjali (158, 14). mudmivi jarisa da gvardiis ZiriTadi<br />

nawilis dislokaciis adgili dedaqalaqSi iyo, calkeuli regularuli<br />

nawilebi, romlebic araregularuli qvedanayofebiT Zlierdeboda,<br />

provinciebis centrebSi ganlagdebodnen.<br />

armiis mmarTvelobaSi did rols asrulebda <strong>samxedro</strong> kancelaria.<br />

igi aregulirabda mebrZolTa raodenobas, ganagebda <strong>samxedro</strong> biujets<br />

da <strong>samxedro</strong> maragebs. pasuxismgebeli iyo jaris yvela saxis<br />

uzrunvelyofaze. kancelariis ufross laSqarnivisi erqva (158, 18).<br />

funqcionirebda <strong>samxedro</strong> sasamarTlo. organizebuli iyo sagarnizonosayaraulo<br />

samsaxuri. yarauli, romelsac gzebis, uReltexilebis,<br />

samdinaro gadasasvlelebis dacvisTvis gamoyofdnen, gaTavisuflebuli<br />

iyo saxelmwifo gadasaxadebidan (158, 23).<br />

XVIII s-is bolos avRaneTSi 195 cixe-simagre arsebobda (158, 20), Tu<br />

mxedvelobaSi ar miviRebT sxvadasxva saxiT gamagrebul mcire punqtebs.<br />

cixe-galavani ZiriTadad oTkuTxedi an marTkuTxedi formis yofila,<br />

romelTac irgvliv TixiT naSeni sqeli kedeli qonda Semovlebuli.<br />

kedelSi gakeTebuli iyo saTofurebi da sabrZolo biliki. kedelSi<br />

erTmaneTidan gansazRvrul manZiliT CaSenebuli iyo koSkebi, sadac<br />

sagalavne artilerias ganalagebdnen. cixe-simagres saWiroebisamebr<br />

Semovlebuli hqonda wyliT savse ganieri Txrili (158, 194).<br />

127


avRaneTis armias mZarcveluri sabrZolo moqmedebebi axasiaTebda.<br />

maTi xangrZlivoba, iSviaTi gamonaklisis garda, 3-4 Tve grZeldeboda<br />

(158, 25) strategiis ZiriTadi mizani erT brZolaSi swrafi SetakebebiT<br />

mowinaaRmdegis ZalTa gafantva da damarcxeba iyo. gamarjvebis mopovebis<br />

SemTxvevaSi brZola wydeboda da mtris Zalebis sruli ganadgurebiT ar<br />

mTavrdeboda (149, 23) rac didi Secdoma iyo.<br />

evropisa da warmodgenili aziis saxelomwifoTa armiebis <strong>samxedro</strong><br />

organizaciis, strategiis Seswavlisa da disertaciis I TavSi<br />

warmodgenili masalebis safuZvelze SeiZleba vTqvaT, rom XVIII s-Si<br />

saqarTveloSi, kerZod, qarTl-kaxeTSi funqcionirebda feodaluri<br />

morige jari, artileria, damxmare jari da <strong>samxedro</strong> kantora (28, 233),<br />

romlis gardaqmna evropul yidaze iyo mimarTuli (saartilerio saqmis<br />

ganviTareba, <strong>samxedro</strong> specialistebis momzadeba, gaumjobesebuli morige<br />

jaris momzadeba da gawvrTna, <strong>samxedro</strong> wodebebis SemoReba, <strong>samxedro</strong><br />

literaturis Targmna). miuxedavad <strong>erekle</strong> II-s mier gatarebuli<br />

sxvadasxva RonisZiebisa, geopolitikuri mdgomareobidan gamomdinare<br />

samefos ar SeeZlo pirdapiri kavSiri hqoneboda evropasTan da<br />

dawyebuli procesi mokle droSi ganeviTarebina. Tu davakvirdebiT<br />

SeiaraRebuli Zalebis struqturas (gv. 152) vnaxavT, rom igi<br />

raodenobrivi monacemebisa da sxva zogierTi detalis garda TiTqmis<br />

analogiuria avRanuri jarisa.<br />

qarTl-kaxeTis samefo jaris SeiaraReba xarisxobrivad da<br />

ricxobrivad CamorCeboda evropuls, ZiriTadi mizezi saxelmwifo<br />

mrewvelobis ganviTarebis dabali done, misi SezRuduli ekonomikuri<br />

SesaZleblobebi da mezobeli muslimuri saxelmwifoebis Tavdasxmebi iyo.<br />

Tu am mxriv, Cvens mier ganxilul aziis qveynebs SevadarebT, garkveuli<br />

periodis (1750-1780) ganmavlobaSi saqarTvelos marTlac aRiqvamdnen<br />

aziaSi Zlier saxelmwifod (47, 107. disertacia 134-136), razec metyvelebs<br />

<strong>erekle</strong> II-is xelmZRvanelobiT Caratebuli sabrZolo moqmedebebi.<br />

mefe <strong>erekle</strong>s <strong>samxedro</strong> moRvaweobidan irkveva, rom igi saxelmwifoSi<br />

arsebuli mdgomareobidan gamomdinare emxroboda ,,sasazRvro“ anu<br />

128


,,sakordono~ strategias. ,,. . .Teimuraz nikolozis-Zem <strong>erekle</strong>s mSobelma,<br />

mTieli mtrebisagan saqarTvelos sazRvrebis dasacavad, daarsa milicia,<br />

noqris saxelwodebiT da daadgina, rom saxazino (saxaso), saeklesio da<br />

memamuleTa gamoyvanili yofiliyo kordoni 2000 cxenosani meomris<br />

raodenobiT. . .~ (49, 287-288). Tumca xazgasmiT unda aRiniSnos, rom es<br />

imdenad evropuli <strong>samxedro</strong> strategiis gavlena ar yofila, ramdenadac<br />

ganpirobebuli iyo qveynis geograpiuli mdebareobiT, teritoriisa da<br />

jaris simciriT. sakordono strategias emsaxureboda <strong>erekle</strong>s mier<br />

gatarebuli RonisZiebebi TavdacviTi nagebobebis (cixeebi, cixe-galavnebi,<br />

koSkebi) ganaxlebisa da axlis aSenebisaTvis, maTi mowyoba alyis dros<br />

xangrZlivi brZolebisTvis. magaliTad, brZolebi mWadijvrisa da yvarlis<br />

cixeebTan, romelic ramdenime dRe mimdinareobda. faqtia, rom<br />

mowinaaRmdegem sasurvel Sedegs ver miaRwia da didi danakargebis<br />

Sedegad ukuiqca.<br />

im SemTxvevaSi Tu mteri samefos teritoriis siRrmeSi SemoiWreboda,<br />

morige jaris garda mowinaaRmdegesTan sabrZolvelad gamodioda<br />

sazRvrispira regionebSi moqmedi qvedanayofebi, romlebic winaswar<br />

miRebuli brZanebis Sesabamisad iqceodnen. aseTi daskvnis gakeTebis<br />

safuZvels gvaZlevs disertaciis I Tavis, 1.2 paragrafSi mocemuli<br />

<strong>erekle</strong> mefis mier gamocemuli direqtivis 1-6 punqtebi.<br />

karl fon klauzevicis ganmartebiT Semtevi armia, rodesac iwyebs<br />

marSis ganxorcielebas, igi sustdeba, radgan ukan tovebs Tavis cixesimagreebs,<br />

momaragebis sawyobebs. rac ufro didia operaciis raioni,<br />

sadac man unda gaiaros, miT ufro met Zalebs kargavs igi marSis<br />

msvlelobis usafrTxoebis dasacavad da sxva RonisZiebebis<br />

gasatareblad. am dros TavdacvaSi myofi armia arafriT ar sustdeba. igi<br />

inarCunebs kavSirs cixe-simagreebTan, SeuZlia gamoiyenos iq myofi<br />

Zalebi da axlosaa cocxali ZaliT Sevsebisa da momaragebis punqtebTan<br />

(166. 295) ZiriTadad aseT strategias misdevda mefe <strong>erekle</strong>, rac samefoSi<br />

arsebuli politikuri da ekonomikuri viTarebidan gamomdinareobda.<br />

<strong>erekle</strong> II, garda ,,sakordono~ strategiisa, Sesabamis viTarebaSi<br />

iyenebda ,,aqtiuri moqmedebebis~ (Setevis) strategias. amis<br />

129


damadasturebelia brZola yarabaRSi, tulq-TafaSi, erevanSi, yirbulaxsa<br />

da War-belaqanSi.<br />

evropisa da aziis qveynebidan gansxvavebiT, qarTl-kaxeTis samefo<br />

arsebuli resursebidan da viTarebidan gamomdinare ufro adre iyenebda<br />

,,sakordono~ da ,,SeteviT~ sarategias.<br />

XVIII s-is dasawyisSi evropuli qveynebis taqtikaSi mniSvnelovani<br />

cvlilebebi moxda. cecxlsasroli iaraRis masobrivma gamoyenebam<br />

sabrZolo wyobis danawevreba gamoiwvia, romelic Seicavda ara marto<br />

qveiT da cxenosan nawilebs, aramed artileriasac.<br />

cecxlsasroli iaraRis gaumjobesebasTan erTad Semcirda jarebis<br />

wyobaSi mwkrivebis raodenoba, ramac sabrZolo wyobis siRrmis Semcireba<br />

ganapiroba (53, 44).<br />

bataliebis taqtika, romelic sabolood raindebis SetakebebiT<br />

mTavrdeboda, xazovanma taqtikam Secvala. mis ZiriTad arss warmoadgenda<br />

frontze gaSlili Zalebis Tanabari ganawileba (160, 39). pirvelad<br />

xazovani taqtika gamoyenebul iqna holandieli mxedarTmTavris moric<br />

oranelis mier 1600 wels niuportis brZolaSi (53, 44).<br />

XVII s-is meore naxevarSi xazovan taqtikaze gadavidnen evropuli<br />

armiebi. Tumca sabolood XVIII s-is dasawyisSi damkvidrda, rodesac<br />

moxda Tofze xiStis damagreba (gaerTianda cecxlsasroli da civi<br />

iaraRis sabrZolo SesaZleblobebi) da qveiTebi axali iaraRiT aRWurves.<br />

aRniSnulma taqtikam ganviTarebis maRal etaps miaRwia XVIII s-is 70-ian<br />

wlebSi, qaRaldis masriani vaznebisa da rkinis zumbis damzadebis Semdeg,<br />

ramac SesaZlebeli gaxada Tofebis swrafsrolis gazrda (160, 39).<br />

jariskacTa sistematiuri varjiSi iaraRis swrafad, erTdroulad<br />

datenvasa da gasrolis aTvisebaSi mniSvnelovani iyo xazovani taqtikis<br />

warmarTvisas (53, 68). XVIII s-is dasawyisidan moyolebuli cecxlsasroli<br />

iaraRis efeqturad gamoyenebis mizniT jarebi brZolis sawarmoeblad<br />

dgebodnen or xazSi, TiToeulSi 4-6 mwkrivi Sedioda. xazebs Soris<br />

manZili 50-200 nabijamde iyo. Tu gasul saukuneebSi brZoli beds<br />

xelCarTuli Setakeba wyvetda, am SemTxvevaSi dapirispirebuli mxareebi<br />

gamarjvebis miRwevas Tof-zarbaznidan gaxsnili jgufuri cecxliT<br />

130


cdilobdnen (160, 32). sabrZolo wyobaSi Sedioda qveiTebis, cxenosnebis<br />

da artileriis samxdro nawilebi.<br />

sabrZolo wyobis centrSi ganlagdeboda qveiTebi, flangebze<br />

cxenosnebi eskadronebad (XVI s-is Suaxanidan das. evropis armiis<br />

cxenosani polkis ZiriTadi qvedanayofi, 15-17 mwkrivisagan Semdgari<br />

marTkuTxedis formis kolona (169, 608) 3 xazSi, polkebis artileria<br />

batalionebis intervalebSi, savele artileria sardlis<br />

gadawyvetilebiT, win an flangebze (ix. sqema #9, 159).<br />

miuxedavad imisa, rom meore xazis mebrZolebs ar SeeZloT cecxli<br />

gaxsna, isini mudam mzadyofnaSi iyvnen SeevsoT pirveli xazis<br />

danakaregebi. jaris aseTi dawyoba SesaZleblobas iZleoda brZolaSi<br />

erTdroulad gamoeyenebinaT meTofeTa umetesi raodenoba. xazovan<br />

sabrZolo wyobaSi gamoricxuli iyo calkeuli nawilebis meTaurTa mier<br />

gansxvavebuli moqmedebebisTvis iniciativis gamoCena, radgan, Sablonuri<br />

moqmedebis rRvevas gamoiwvevda.<br />

brZolis dawyebamde dapirispirebuli mxareebi erTmaneTis pirdapir<br />

ganlagdebodnen da brZanebis miRebis Semdeg mwyobriT iwyebdnen nelnela<br />

daaxloebas. mebrZolebi drodadro Cerdebodnen zaTqiT<br />

srolisTvis da Tofefis xelaxla dasatenad, Semdeg sabrZolo xazebi<br />

erTmaneTisken miiwevdnen. amave dros artileria pirdapiri damiznebiT<br />

(rodesac Wurvis traeqtoria miznis simaRles ar aRemateba) karteCs<br />

(findixi _ zarbaznis Wurvi Ria adgilze cocxali Zalis<br />

gasanadgureblad, romlis momakvdinebel elementebs mravalricxovani<br />

sferuli tyviebi warmoadgenda (168, 103), isroda. bolos, romelime mxare<br />

cecxlis zemoqmedebas veRar uZlebda da ukuiqceoda, mopovebul<br />

warmatebas cxenosani nawilebi agvirgvinebdnen (53, 45).<br />

aRsaniSnavia, rom xazovan wyobas naklovanebebic hqonda. brZolis<br />

dasawyebad da misi msvlelobisas qvedanayofebi da nawilebi<br />

gadaadgildebodnen nela. gamoricxuli iyo manevris Catareba, raTa wyoba<br />

ar daSliliyo. ar SeiZleboda Zalebis gamoyofa flangebidan<br />

SetevisTvis an gadajgufeba mowinaaRmdegis ganlagebis yvelaze sust<br />

adgilze ieriSis misatanad (160, 40). yovelives arsSi Cadebuli iyo, is<br />

131


om cecxlis efeqturoba ar dakarguliyo. amitom brZolebs axasiaTebda<br />

frontze Tanabrad ganawilebuli jarebis Setakeba. im SemTxvevaSi, Tu<br />

sabrZolo momzadebis done miaxloebiT Tanabari iyo, imarjvebda is,<br />

visac ricxobrivi upiratesoba gaaCnda da mowinaaRmdegis flangze<br />

gaiWreboda.<br />

gvianfeodalur xanaSi, <strong>samxedro</strong> saqmeSi, kerZod taqtikaSi, siaxles<br />

warmoadgenda fridrix II-is mier iribi <strong>samxedro</strong> wyobis SemoReba (e. w.<br />

iribi ieriSi, mowinaaRmdegis flangze maxvili kuTxiT (159, 32), sadac<br />

gadamwyveti roli eniWeboda Tofebis zalpur cecxlsa da cxenosanTa<br />

masiur gamoyenebas (154, 786), (ix. sqema #10, 160).<br />

xazovanma taqtikam mniSvnelovnad Seamcira aqtiuri SeteviTi<br />

moqmedebebis roli, vinaidan TavdacvaSi ufro advili iyo sabrZolo<br />

wyobis SenarCuneba, ufro zustad damizneba da cecxlis siZlieris<br />

uzrunvelyofa. aseT taqtikas XVIII s-is bolomde gamoiyenebdnen.<br />

aziuri taqtika SegviZlia avRaneTis armiis magaliTze ganvixiloT,<br />

sadac mocemulia marSis Sesrulebisa da sabrZolo wyobis elementebi.<br />

avRaneTis jarebis erTi dRis savali manZili 25-30 km-s Seadgenda.<br />

saWiroebis SemTxvevaSi SeeZloT didi marSis Sesrulebac, raSic xels<br />

uwyobda Turqmanuli da uzbekuri jiSis cxenebi, romlebic gamZleobiTa<br />

da siswrafiT xasiaTdebodnen. mag: 1762 wlis TebervalSi 2 dReSi 160 kmde<br />

gaiares (158, 15). marSis dros ZiriTadi Zalebis win midioda cxenosani<br />

avangardi, romelic armiis meoTxeds Seadgenda. igi agrovebda<br />

informacias mowinaaRmdegeze, moZraobis marSrutze anadgurebdnen<br />

yvelas, visac SeeZlo mtris gafrTxileba. mowinaaRmdegis mowinave<br />

nawilebTan Sexvedrisas iwyebdnen brZolas armiis ZiriTadi Zalebis<br />

brZolaSi CarTvamde. mTavari Zalebi zurgidan daculi iyo ariergardiT.<br />

marSze Sesvenebis dros TiToeuli razmi wris formaze<br />

ganlagdeboda. armiis didi xniT dasvenebisas razmebis ganlagebis<br />

adgils irgvliv Rrma da ganier Txrils Semoavlebdnen. razmebis<br />

xelmZRvanelebi erTmaneTs ukavSirdebodnen Sikrikebisa da dadgenili<br />

signalebis (koconi, droSa, dasakravi instrumenti)saSualebiT. sabrZolo<br />

dacvis Zalebis gamoyofiT organizebuli iyo usafrTxoeba.<br />

132


ZolisTvis armiis Zalebi iyofoda: centri, marjvena, marcxena<br />

frTa da rezervi. sabrZolo wyobis SuaSi ganlagebuli iyo Sahis<br />

sameTauro punqti da rogorc wesi mis win ewyoboda muSketerebis<br />

korpusi, romlebic gaZlierebuli iyvnen savele artileriiT. (ix. sqema<br />

#11, 161). gvardielebi ganlagdebodnen rezervSi Sahis miTiTebul<br />

adgilas, romlebsac brZolis dros eqstremalur viTarebaSi iyenebdnen.<br />

zamburakebiT SeiaraRebuli nawilebi savele artileriis win an ukan<br />

dgebodnen, xaxdaxan mowinaaRmdegis SecdomaSi Seyvanis mizniT, taqtikur<br />

eSmakobas mimarTavdnen da qveiTebis an cxenosnebis ukan ganalagebdnen.<br />

maTi manevrirebis SesaZlebloba saSualebas iZleoda mowinaaRmdege<br />

axlos moeSvaT, pirdapiri cecxliT da erTdrouli zaTqiT<br />

mniSvnelovani danakargebi mieyenebinaT (158, 8).<br />

evropisa da aziis saxelmwifoebTan SedarebiT qarTuli laSqris<br />

taqtika mniSvnelovnad gaxsxvavdeboda. sxvaobas ganapirobebda reliefis<br />

Taviseburebani, laSqris sabrZolo (sacecxle, samanevro) SesaZleblobebi<br />

da ZalTa simcire. unda aRiniSnos, rom Tu evropeli mxedarTmTavrebi<br />

sabrZolo xazebis ukan dgebodnen, maTgan gansxvavebiT mefe xSir<br />

SemTxvevaSi, mewinave ZalebTan imyofeboda. amiT garkveul fsiqologiur<br />

zemoqmedebas axdenda mowinaaRmdegeze, Cvens mebrZolebze da, rac<br />

mTavaria iniciativis xelSi aRebiT Tavis Canafiqrs axorcielebda.<br />

zemoaRniSnulidan gamomdinareMmefe <strong>erekle</strong> brZolebSi gamoiyenebda<br />

oTxnawilian sabrZolo wyobas. igi Semdegnairi iyo: mewinave sadroSo,<br />

romelic avangards Seadgenda, memarjvene da memarcxene sadroSoebi _<br />

pirveli eSeloni, mefis sadroSo _ meore eSeloni an rezervi, Seqmnili<br />

viTarebidan gamomdinare:<br />

mewinave ---------------------- avangardi<br />

sadroSo<br />

memarcxene<br />

sadroSo<br />

mefis<br />

sadroSo<br />

memarjvene -------- I eSeloni<br />

sadroSo<br />

--------------------------- II eSeloni (rezervi)<br />

133


mocemul ganlagebaSi sadroSoebi erTmaneTidan daSorebuli iyvnen,<br />

iseT DmanZilze, sadac SesaZlebeli iqneboda vizualuri sasignalo<br />

kavSiri an Sikrikebs SeZlebodaT sardlobisTvis mokle droSi<br />

informaciis miwodeba, daaxloebiT 700-1200 metrze (SeiZleba metic<br />

yofiliyo d. m.). brZolis dawyebamde, mocemul sabrZolo wyobaSi<br />

artileriis, cxenosnebisa da qveiTebis ganlageba an gadanawileba<br />

xdeboda mefis gadawyvetilebiT adgilmdebareobis, cecxlsasroli<br />

saSualebebis SesaZleblobebis da mowinaaRmdegis Zalebis sabrZolo<br />

wyobis gaTvaliswinebiT. frontsa da siRmeSi danawevrebuli aseTi wyoba<br />

gamoirCeoda moqnilobiT da brZolis msvlelobisas manevris swrafad<br />

ganxorcielebis saSualebas iZleoda. garda amisa, SesaZlebeli iyo<br />

brZolis warumateblobis SemTxvevaSi nebismieri mxridan momxvdur<br />

mowinaaRmdeges momzadebuli daxvedrodnen. mniSvnelovania is, rom<br />

urTierTSeTanxmebuli qmedebiT ZalTa gadajgufebis safuZvelze,<br />

SeeZloT alyis garRveva da sasurveli Sedegebis miRweva. Aamis<br />

magaliTia brZola yirbulaxSi da yvarlis cixesTan. SeiZleba iTqvas,<br />

rom qarTl-kaxeTis SeiaraRebuli Zalebi xSir SemTxvevaSi sabrZolo<br />

SesaZleblobebiT mowinaaRmdeges sjobdnen. amitom sabrZolo epizodebi,<br />

romlebsac istoriuli masalebi gadmogvcemen ZiriTadad qarTvelTa<br />

gamarjvebiT sruldeboda. garda gamonaklisi ramdenime damarcxebisa,<br />

romelic ZiriTadad gamowveuli iyo saqarTveloSi Sida areulobiT,<br />

sagvareuloTa mier gavlenis sferoebis gadanawilebiT da mokavSireTa<br />

mxridan RalatiT, zogjer mefis mier arasworad miRebuli politikuri<br />

gadawyvetilebiT. AaseTi brZolebi iyo:<br />

_ Saqis xanis aji-Calabis laSqarTan damarcxeba 1751 wlis<br />

Tebervlisa da 1952 wlis aprilSi;<br />

_ 1785 wlis omarxanTan (brZola arc gamarTula da <strong>erekle</strong><br />

gadasaxadis gadaxdas daTanxmda);<br />

_ saqarTvelosTvis yvelaze mtkivneuli 1795 wlis 9-11 seqtembris<br />

krwanisis brZola aRa-mahmad-xanTan. Tumca am brZolaSi mkafiod<br />

gamovlinda manevruli Tavdacvis organizebuli warmarTva da taqtikur<br />

moqmedebaTa elamentebi: mcire ZalebiT Tavdacvis organizeba, ZalTa<br />

134


manevrireba, urTierTmoqmedeba, kontrieriSebi, maRali sabrZolo<br />

suliskveTeba.<br />

miuxedavad amisa, aRniSnul brZolebSi gancdili damarcxebebi<br />

<strong>erekle</strong> mefis mxedarTmTavrul Rirsebas Crdils ver ayenebs, radgan mas,<br />

garda disertaciaSi ganxiluli brZolebisa, warmatebiT aqvs mogebuli<br />

mravali brZola. mematianeTa mier mefis Catarebuli brZolebis aRwera<br />

epizoduria da saSualebas ar gvaZlevs maTi vrceli analizisa. amitom<br />

mizansewonilad CavTvaleT am brZolebis CamoTvla, romelic warmodgenas<br />

Seqmnis <strong>erekle</strong> II-is mxedarTmTavrul moRvaweobaze. <strong>daviT</strong> batoniSvili<br />

gvamvnobs:<br />

,,welsa 1745-s gamovida leki da moarbvia avWala da martyofi da<br />

warvida. xolo mefe ganvida sayinulesaTana wyalsa tivebiTa . . . STavida<br />

qiziys, Semoikriba mxedrobani kaxTani, . . . sZlo. . . moswyuvitna umetes<br />

samasisa lekni cxeniTurT . . . (27, 3).<br />

,,welsa 1751, maSin Zleva Semosili aRa-qiSi miiwiva ra saxlad<br />

Tavisad, Sekriba mun mxedrobani Saqisa, Sirvanisa da lekTa da warmovida<br />

welsave amas, amovlo ganja, Tana wamoiyvana xani ganjisa mxedrobiTa<br />

TvisiTa, amovlo SimSadini da yazaxi da movida baidars . . . mefeman<br />

Teimuraz, wargzavna Ze Tvisi irakli stefanwmindas da mouwoda<br />

mxedrobasa CerqezTasa. Mmun mefeni ewvivnen SamSadinsa Sina, Tulqi-Tafad<br />

wodebulsa adgilsa, ikeTnen mun, iZliva aRa-qiSi, romelsaca mihyvnen<br />

kafiTa Sanqoramdin" (27, 6).<br />

1755 wels . . . lekTani movidnen RarTis-karsa, wartyvnes qaravani<br />

qarTlisa da mokles mun muxranis batoni kostantine mimavalTa maT<br />

lekTa kaxeTs. . . mefeman iraklim Seukrna maT gzani da moswyvitna<br />

sruliad. kvalad movidnen kekni da moaoxres jugaani. mefe Teimuraz da<br />

mefe irakli imyofebodnen qiziys, da Seudgnen mefeni ukana, miewivnen<br />

maxlobel danRisisa da moswyvitnes lekni. . .~ (27, 7).<br />

mematianis – o. xerxeuliZis gadmocemidan vgebulobT<br />

1757 wels mefe <strong>erekle</strong>m da Teimurazma zemo qarTlSi lekebi orsamgan<br />

daamarcxes. mcire amaliT cxinvalSi dabrundnen. daRestnis<br />

135


eladi ConCol-musa 4000 mebrZoliT Semoesia. radgan mefeebs laSqari<br />

Tan ar axldaT. cixe - simagridan gasces pasuxi moxvdurs, ris Sedegadac<br />

mowinaaRmdege imave Rames ukan gabrunda.<br />

1759 wels kvlav gadmovida daRestnidan lekTa laSqari 8000<br />

mebrZoliT koxta beladisa da ConCol-musas meTaurobiT. DdiliT adre<br />

Tavs daesxnen lekis laSqars, koxta beladi gaiqca, mravali leki<br />

gawyda. Aacnobes ConCol-musas momxdaris Sesaxeb. MmaSin igi Tavisi<br />

laSqriT avnevs gascilda da dvanis simagreSi gamagrda. mouswres<br />

mefeebma. damarcxeba gardauvali iyo. mtris laSqris meTauri darCenili<br />

razmiT gaipara.<br />

1760 wels qerim-xanis (iranis mmarTveli) werilisa da diplomatiuri<br />

viTarebis mogvarebis Semdeg, <strong>erekle</strong> mefem azat-xans yazaxSi gadaaswro,<br />

romelsac daRestanSi gadasvla surda. Seipyro azat-xani Tavisi<br />

razmebiT. avRanTa beladi qerim-xans gaugzavna. aseTi moqmedebis gamo<br />

iranis mmarTvelma <strong>erekle</strong> II-s erevani, azerbaijani da sxva saxanoebi<br />

dauqvemdebara, romlebic Semdgom valdebulebisamebr xarks ixdidnen.<br />

1760 wlis 4 ivniss lekebma javaxeTi moarbies da mravali qristiani<br />

daatyveves. <strong>erekle</strong> II maT yaraiaze RamiT moulodnelad Tavs daesxa maT.<br />

mravali gawyvita da qarTveloba gaaTavisufla.<br />

1761 wels daRestnidan didi laSqari wamovida saqarTvelos<br />

asaoxreblad. <strong>erekle</strong> mefem laSqris Segroveba ver moaswro. amitom<br />

Tavisi amaliT mowinaaRmdeges suhyulianSi daemala, romelic<br />

naTlismcemlis monastris axlos mdebareobda. mefem RamiT dazverva<br />

Caatara. Seityo, rom lekis laSqari aTjer meti iyo, vidre misi amala.<br />

gamobrunda da mebrZolebi iseT adgilebze Caasafra, sadac brZola<br />

gauadvildebodaT. qarTvelebi Casafrebul adgilebSi mowinaaRmdegis<br />

SemosvlisTanave moulodnelad Tavs daesxnen. bevri amowyvites,<br />

mcireodenma Tavs gaqceviT uSvela.<br />

1762 wels <strong>erekle</strong> mefem axmetaSi gadmosuli lekebi daamarcxa.<br />

1763 wels samaCablos teritoriaze kexvSi gaimarjva.<br />

1764 wels mravalwyaroSi lekTa razmebi gaanadgura.<br />

136


1765 wels lekTa laSqarma gori daarbia da tyveebi wamoiyvana.<br />

<strong>erekle</strong> II samgoris mindorSi RamiT Tavs daesxa mowinaaRmdeges, isini<br />

gaanadgura da tyveebi gaanTavisufla.<br />

1767 wels lekTa laSqari imereTSi gadmovida, raWis soflebi<br />

moarbia. 300 tyve da saqoneli wamoiyvanes. <strong>erekle</strong>m Sekriba laSqari da<br />

ioris napirze Causafrda, Tan mzveravebi ganamwesa, raTa lekTa<br />

moZraobisTvis Tvali edevnebina. movidnen lekebi, Seeba mefe laSqariT.<br />

tyveebi da saqoneli gaanTavisufles. DdaRestnelTa laSqari ise<br />

gawyvites, rom saxlSi ambis wamRebic aRar darCa.<br />

1771 wels <strong>erekle</strong> II-m aiRo xerTvisi, aTabagis cixe-simagre. Aamave<br />

wels ramdenjerme daamarcxa aRsiR-faSa.<br />

1772 wels mefebma <strong>erekle</strong>m da solomonma axalqalaqi da misi<br />

mimdebare teritoriebi moarbies. solomonis avadmyofobis gamo qalaqis<br />

aReba ver moxerxda. imave wels <strong>erekle</strong>m ufliscixesTan daamarcxa<br />

suleiman faSa. QqiziySi yofnisas ki Wareli lekebi.<br />

1780 wels giorgi da levan batoniSvilebma mamis xelmZRvanelobiT<br />

daamarcxes erevnis usein-ali xani.<br />

dabolos, mematiane dasZens: `xolo eseviTarni gamarjvebani irakli<br />

mefisagan uangariSoni arian da amad yovelnive ver movixseneT, aramed<br />

igi aRvricxeT, romeli Rirsad xsovnisa iyo da sxvani mravalni wvrilni<br />

gamarjvebebi davidumeT~ (47, 67).<br />

CamoTvlili brZolebi kargi mtkicebulebaa <strong>erekle</strong> mefis mxedruli<br />

moRvaweobisa. TiToeuli maTgani mokle aRweriTaa warmodgenili.<br />

miuxedavad amisa, <strong>samxedro</strong> saqmis mcodneTaTvis Zneli gasagebi ar iqneba,<br />

Tu ramdeni Sroma da energia dasWirdeboda mefes, rogorc sardals,<br />

raTa mis mier Catarebuli operaciebi warmatebiT damTavrebuliyo.<br />

sabrZolo moqmedebebSi mefe gonivrulad iyenebda taqtikis Semadgenel<br />

elementebs, rogoricaa: Zalebis drouli Sekreba da marSis<br />

ganxorcieleba, dazvervis organizeba, Casafrebebis, reidis mowyoba,<br />

moulodnelobis faqtoris gamoyeneba da mowinaaRmdegis dRisiT da<br />

RamiT mokle droSi ganadgureba SeteviTi moqmedebebis warmarTviT.<br />

istoriuli masalebidan irkveva, rom 1780 wlis agvistosTvis <strong>erekle</strong><br />

137


mefes emorCilebodnen erevnis, naxWevanis, ganjis saxanoebi. Teimuraz<br />

bagrationis gadmocemiT, mefe ise gaZlierda da gandidda, iranelebsac<br />

ki eSinodaT misi. ` aqvndaT cnoba mefis <strong>erekle</strong>si nadir-SahTan yofisa!<br />

esmodaT maradis simxne-qveloba misi da verc aravis xedavdnen<br />

mopirispired mefisa <strong>erekle</strong>ssa da amisTvis didad fiqrobdnen da<br />

yovelTvis molodeba hqondaT, iranisaken wamovao ~ (47).<br />

3.2. <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> moRvaweobis Sefaseba<br />

saqarTvelos <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriaSi, <strong>erekle</strong> II-s,<br />

TvalsaCino adgili ukavia qarTvel mxedarTmTavarTa gverdiT. <strong>erekle</strong>s<br />

pirveli sabrZolo naTloba, neiSenis velze moxda.<br />

aleqsqndre jambakur orbeliani aRwers: ,,xolo welsa 1735 movidnen<br />

lekni da qiziyi moarbives. . . ewia neiSnis velze. . .Sevida Sinagan jarsa<br />

lekisasa da pirvelad aman mokla kaci . . . moswyvites umravlesni. . .~<br />

(145). 1737 wlis Tebervlidan, <strong>erekle</strong> II nadir-Sahs Tan axlda indoeTSi<br />

laSqrobebis dros da mraval SetakebaSi miiRo monawileoba. <strong>erekle</strong> II-m<br />

gaiTqva saxeli, ris gamoc igi didi avtoritetiT sargeblobda. am faqts<br />

adasturebs qalaq delSi erT-erT eklesiaze gakeTebuli warwera: ` am<br />

eklesiaSi aravin Sedioda da arvis aZlevdnen Sesvlis uflebas, mxolod<br />

kaxeTis Tavads-<strong>erekle</strong>s~ (149, 196). Sahis simpatiis damsaxurebiT<br />

1744 wels misi kaxeTis mefed gamocxadeba mohyva. Aaxalgazrda<br />

ufliswulma garkveulwilad miiRo <strong>samxedro</strong> da nawilobriv<br />

diplomatiuri gamocdileba. 1739 wlis dekembris TveSi igi samSobloSi<br />

dabrunda. praqtikulad, saxelmwifoebrivi da <strong>samxedro</strong> moRvaweobis<br />

dawyeba <strong>erekle</strong>s axalgazrda asakSi mouwia. ucxo qveynebis teritoriaze<br />

brZolebSi monawileobam praqtikulad xeli Seuwyo misi <strong>samxedro</strong> da<br />

politikuri horizontis gafarToebas. gamefebis Semdeg, is Seecada<br />

iranis periferiad qceuli qarTl-kaxeTis samefos msoflio politikis<br />

asparezze gamoyvanas.<br />

<strong>erekle</strong> mefes sabrZolo moqmedebebis Catareba uxdeboda<br />

mravalricxovan mowinaaRmdegesTan. is awarmoebda TavdacviT da SeteviT<br />

138


Zolebs. amis damadasturebelia papuna orbelianisa da oman<br />

xerxeuliZis mier mowodebuli masalebi da sxva istoriuli cnobebi.<br />

saxelmwifos ekonomikuri da geopolitikuri mdgomareobidan gamomdinare<br />

mefe ZiriTadad mainc TavdacviT brZolebs warmarTavda, romlebic<br />

kontrSetevebiT mTavrdeboda. k. klauzevici, naSromSi ,,omze~ ambobda:<br />

,,taqtikaSi Tavdacvisa da Setevis Tanafardoba damokidebulia im<br />

pirobebze, romelic brZolaSi gamarjvebas mogvitans. . .sami piroba,<br />

romelic gadamwyvet upiratesobas gvaniWebs aros moulodneloba,<br />

adgilmdebareoba da ieriSi sxvadasxva mimarTulebiT. . . Tu<br />

adgilmdebareobis Tvisebebs SevexebiT, erTnairi dapirispirebuli<br />

mxareebisTvis, igi xels uwyobs im mxares vinc kargad icnobs mas. ieriSi<br />

sxvadasxva mimarTulebidan moicavs taqtikur Semovlebs, romelic<br />

cecxlis efeqtis gasaormageblad xorcieldeba, aseve saWiroebis<br />

SemTxvevaSi ukan dasaxevad~ (166. 290). Tu mxedvelobaSi miviRebT<br />

gamarjvebis miRwevis zemoaRniSnul sam princips, maTgan pirveli da<br />

mesame naklebad uwyobs xels Semtev mxares, xolo meore principi did<br />

upiratesobas aniWebs TavdacvaSi myofs. sxvadasxva mxridan moulodneli<br />

Tavdasxma TavdacvaSi myofs ufro SeuZlia vidre Semtevs, radgan mas<br />

aqvs momxvdur mowinaaRmdegeze meti SesaZlebloba ganaxorcielos<br />

moulodneli dartymebi. amitom, rogorc Cans mefe <strong>erekle</strong>s moqmedebebi<br />

umetes SemTxvevaSi am principebze iyo damyarebuli.<br />

man moaxerxa gaetarebina rigi reformebisa, romlebic ukeT<br />

uzrunvelyofda aRmosavleT saqarTvelos jaris mdgomareobis<br />

gaumjobesebas. am SemTxvevaSi reformebis erT-erT mniSvnelovan nawils<br />

Seadgenda <strong>samxedro</strong> mrewvelobis aRorZineba, rac gamoixata<br />

SeiaraRebisTvis saWiro samTamadno mrewvelobis ganviTarebiT. swored<br />

mis safuZvelze Seiqmna TbilisSi zarbaznebis Camosasxmeli qarxana,<br />

mogvarda denTis warmoeba, Camoyalibda sadroSoebis organizebuli<br />

struqtura TavianTi sardlebiT, samdevroebiT, yarauliT da sadazvervo<br />

sistemiT, romlebic sqemazea mocemuli.<br />

<strong>erekle</strong> II-s moRvaweobas saxeli hqonda ganTqmuli mTel samxreT<br />

kavkasiasa da evropaSic ki. cnobilia sxvadasxva Sefasebebi ucxoelebisa<br />

139


<strong>erekle</strong> II-is Sesaxeb. Mmas ramdenime aTwleulis manZilze Tvlidnen im<br />

drois erT-erT uZlieres pirovnebad. parizSi 1754 wels gamoica wigni<br />

<strong>erekle</strong> II-is Sesaxeb. masSi 151-155 gverdebze moTxrobilia ,,sparseTisa da<br />

saqarTvelos mdgomareoba mimdinare 1753 wels~, romlis avtori frangi<br />

komersanti peisonelia (118, 4). igi aRniSnavda mefis iSviaT sidarbaisles,<br />

gonierebas, mxneobas da samarTlianobas, mis warmatebebs. Svedi oficeri<br />

_ gustav Fferdinand gillenrami erT-erTi pirvelTagani yofila,<br />

romelmac 1753 welSi mefe <strong>erekle</strong>s mxedarTmTavruli moRvaweobis<br />

Sesaxeb dawera (131, 6). germanelma mweralma gothold efraim lesingma<br />

mefes piesa-komedia miuZRvna: ,,mina fon barnhelmi anu jariskacis<br />

bedniereba~, romelic pirvelad q. hamburgis TeatrSi 1776 wels daidga.<br />

lesingi maRal Sefasebas aZlevs <strong>erekle</strong>s <strong>samxedro</strong> niWs da mis<br />

gamarjvebebs (118, 7). gamoCenil mxedarTmTavars prusiis mefe fridrix II<br />

uTqvams: `evropaSi me var pirveli, aziaSi _ <strong>erekle</strong>o~ (118, 6). aRniSnuli<br />

iTqva Tu ara sxva sakiTxia, magram <strong>erekle</strong>s mxedarTmTavrul moRvweobas<br />

rom icnobdnen sxvadasxva sabuTebiTac mtkicdeba. somxuri nacionaluri<br />

moZraobis erT-erTi moRvawe ioseb emini 1758 wels mefes londonidan<br />

swerda: `Seni saxeli indoeTSi gavigone, magram mxolod inglisSi gavige<br />

Seni gamarjvebis ambavi.~ Semdeg emins saWirod miuCnevia piradad exila<br />

mefe. is metad saintereso cnobebs iZleva am Sexvedraze: ,,<strong>erekle</strong> mefe<br />

momcro simaRlis mamakacia, mis Savgvreman saxes xan mwvane, xan yviTeli<br />

elferi dahkravs; mas kargi aRnagoba aqvs, is Zlieria suliTac da<br />

sxeuliTac. masTan saubari iseve sasiamovno da Wkuis saswavlebeli iyo,<br />

rogorc ganswavlul inglisel jeltmenTan saubaria. moklebulia<br />

yovelgvar ampartavnobas, Zaldatanebasa da qedmaRlobas, esoden<br />

Cveulebrivs sxva azieli xelmwifisaTvis; is did gonebamaxvilobas<br />

amJRavnebda da arasdros ar trabaxobda; misi xma iseTi melodiuri iyo,<br />

rom angelozis xma gegonebodaT~ (126, 115). Tu ki qarTveli mematianeebis<br />

daxasiaTebas davumatebT zemoT moyvanil cnobebs, naTeli warmosadgenia<br />

<strong>erekle</strong> IIO-is pirovneba. zogierTi cnobebi mefis Sesaxeb SeiZleba<br />

marTlac gadaWarbebulia, magram maTi obieqturad gageba kargad aqvs<br />

140


gaanalizebuli profesor d. SveliZes naSromSi ,,evropuli cnobebi<br />

<strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> Sesaxeb~ (131).<br />

sabrZolo viTarebaSi mefis moqmedebis erT-erTi principi<br />

mowinaaRmdegisTvis Tavdasxmis daswreba iyo. amitom, rogorc brZolis<br />

dasawyisSi, ise mimdinareobisas aqtiurobas iCenda da umetes SemTxvevaSi<br />

gamarjvebebsac aRwevda. gamarjveba ki, rogorc mogexsenebaT mraval<br />

faqtorzea damokidebuli. <strong>erekle</strong> II-is simamacesa da <strong>samxedro</strong><br />

gamWriaxobaze miuTiTebs erTi aseTi magaliTi: goridan wamosuli mefe<br />

oci cxenosniT saCqarod TbilisSi unda Camosuliyo. rodesac avWalas<br />

dauaxlovdnen, ori sadroSos lekis laSqari tyidan gamovida da<br />

muxanaTurad Tavdasxmas lamobda. mefes Tan axldnen Svili levani da<br />

oTxi TavadiSvili: baraTaSvili, andronikaSvili, maCabeli, orbeliani,<br />

romlebic mefis gadmocemiT Zlieri mebrZolebi yofilan. <strong>erekle</strong> II<br />

SeCerebula da ukiTxavs maTTvis, ra vqnaTo. zogs ra uTqvams, zogs ra.<br />

mefem mxleblebs Tofebidan wamali daaclevina da misive amaliT mters<br />

Sua ganlagebaSi xmaldaxmal ekveTa. SetakebisTanave win myofi lekTa<br />

razmi ganadgurda da danarCenebi ukuiqcnen. bevrma tyeSi gaqceviT<br />

uSvela Tavs, zogi daxoces, zogic tyved wamoiyvanes . . .(146, 22).<br />

am SemTxvevaSi aRsaniSnavia is faqti, rom <strong>erekle</strong> II ockaciani<br />

cxenosani jgufiT minimum rvamagi upiratesobis mqone mowinaaRmdeges<br />

SeebrZola da brwyinvale gamarjveba moipova. lekTa rvamagi upiratesoba<br />

mtkicdeba imiT, rom Tu jambakur-orbelianis sityvebs davimowmebT: `ra<br />

gldanisa mxares gavidnen, iq equsasi leki dainaxes avWalaze momavali<br />

equsis bairaxiT (droSiT)~. aseve Tu lekebis laSqris Semadgenlobas<br />

gavecnobiT, naTeli gaxdeba, rom erTi droSaSi savaraudod 80-100-mde<br />

kaci iqneboda gaerTianebuli, e. i. miaxloebiT aseulamde. mowinaaRmdegis<br />

taqtikidan gamomdinare, lekTa razmebi sxvadasxva mimarTulebiT<br />

daiqsaqsebodnen. amitom mefis amalasTan SemTxveviT Sexvedrili<br />

mowinaaRmdegis raodenoba, savaraudod, 120-160-mde kacs Seadgenda.<br />

bunebrivia, ismis kiTxva: ratom gadawyvita mefem brZolaSi Cabma<br />

didi upiratesobis mqone mowinaaRmdegesTan? E<strong>erekle</strong> mefem lekebs<br />

mravali marcxi agema adrindel brZolebSi. rac mTavaria, kargad hqonda<br />

141


Seswavlili mowinaaRmdegis moqmedebani, SeiaraReba da misi moralurfsiqologiuri<br />

xasiaTi. amitom, yvelaferi es, xels uwyobda, rogorc<br />

sardals, mieRo swori gadawyvetileba. eqstremalur situaciaSi<br />

gadawyvetilebis sworad gansazRvra mTlianad uzrunvelyofs brZolis<br />

warmatebas. moyvanili magaliTi mowmobs im garemoebasac, Tu ra doneze<br />

hqondaT qarTvel mebrZolebs aTvisebuli individualuri xelCarTuli<br />

orTabrZolebis teqnika, agreTve sxvadasxva sabrZolo iaraRis<br />

gamoyenebis <strong>xelovneba</strong>. Mmefe, Seqmnil rTul viTarebaSi mudam unergavda<br />

mebrZolebs gamarjvebis rwmenas. miRebuli gadawyvetileba meTaurma<br />

xelqveiTebis sulSi unda Cados. yovelive amas <strong>erekle</strong> II Tavs kargad<br />

arTmevda brZolis win laSqarTan mWermetyveluri sityviT mimarTvisas.<br />

meTaurma brZolis dawyebamde miRebuli Canafiqri, rom realobad<br />

aqcios, aucilebelia maTi damakavSirebeli elementis moZebna, romelsac<br />

moqmedeba hqvia. moqmedebas swori mimarTuleba unda mieces da igi<br />

Sablonur xasiaTs ar unda atarebdes. <strong>erekle</strong>s mier warmoebul<br />

brZolebSi swored erT-erTi ganmsazRvreli faqtori gamarjvebisa iyo<br />

arastandartulad (taqtikaSi dadgenili, admkvidrebuli wesis<br />

sapirispiro moqmedeba) sabrZolo moqmedebebis Catareba, rac xels<br />

uwyobda Canafiqris realobad gadaqcevas. igi ara marto TviTon<br />

swavlobda, aramed sadroSoebis sardlebsa da samdevroebis ufrosebs<br />

aswavlida am xerxs, maT damoukideblad sxvadasxva taqtikuri xrikis<br />

gamoyenebisaken mouwodebda. mefe mcire ZalebiTa da danakargebiT<br />

axerxebda mravalricxovani mowinaaRmdegis damarcxebs. mokle droSi<br />

Catarebuli brZolebiT gamarjvebas aRwevda da swored amaSi<br />

mdgomareobs sardlis didi Rirseba. yovelive es gansakuTrebiT saWiro<br />

iyo da aris iseTi patara qveynisaTvis, rogoric saqarTveloa.<br />

<strong>erekle</strong> mefis erT-erT amocanas brZolaSi mowinaaRmdegis laSqris<br />

meTaurTa ganadgureba warmoadgenda, ra Tqma unda Sesabamisi viTarebis<br />

dros. DdRevandeli SefasebiT igi cdilobda marTvis sistemis moSlas,<br />

romelzec mTlianad damokidebulia brZolis efeqturad warmarTva.<br />

nawilobriv amitom iyo, rom man Tavad mokla aragvTan malaCi,<br />

yirbulaxSi erT-erTi sardali da aspinZaSi-koxta beladi. A<br />

142


arastandartuli tipis moqmedebad unda CaiTvalos yvarlis cixesTan<br />

brZola, romlis msgavsi iSviaTia <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriaSi. mefem<br />

Seafasa mowinaaRmdegisa da sakuTari Zalebis Tanafardoba. arsebuli<br />

viTarebis safuZvelze miiRo gadawyvetileba. sadazvervo-diversiuli<br />

moqmedebebis gamoyenebiT cixeSi tyvia-wamali Seagzavna. paralelurad<br />

qiziyelTa cxenosani laSqari mowinaaRmdegis teritoriaze mSvidobiani<br />

mosaxleobis dasarbevad gagzavna. aRniSnulma moqmedebam brZolaSi<br />

warmateba ganapiroba.<br />

rodesac pirovneba ecnoba <strong>erekle</strong> II-is mxedarTmTavrul cxovrebas,<br />

SesaZlebelia, daebados SekiTxva: saidan Seiswavla man <strong>samxedro</strong><br />

<strong>xelovneba</strong>? mis sapasuxod SeiZleba vTqvaT, rom yvela saxelovanma<br />

sardalma gamocdileba maT mier warmoebul brZolebSi miiRo, sanam<br />

didebis mwvervals miaRwevdnen. igi sabrZolo moqmedebebs Sablonurad<br />

ar warmarTavda, iSviaTi gamonaklisis garda. <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

principebs sxvadasxva saxiT iyenebda. moqmedebda Seqmnili viTarebis<br />

Sesabamisad. igi xan TavdacvaSi moqmedebda da xan kontrieriSze<br />

gadadioda. mowinaaRmdegis mogeriebiT brZolis warmarTvas mefe im<br />

SemTxvevaSi mimarTavda, Tu ki amas mowinaaRmdegis mravalricxovnoba da<br />

arsebuli mdgomareoba moiTxovda. mag: aspinZis brZolis dros laSqari<br />

maRlobebze moaTavsa, pirvelad Seteva ar dauwyia, Seqmnil viTarebas<br />

uwevda angariSs da amitom poziciur Tavdacvas mimarTa. man kargad<br />

icoda, rom moxerxebuli saomari adgili metad saWiro iyo<br />

gamarjvebisaTvis. roca mowinaaRmdege mravalricxovani iyo,<br />

adgilmdebareobis SerCevas did mniSvnelobas aniWebda. aseTi saxis<br />

sabrZolo operacias krwanisis brZolis drosac mimarTa da rom ara<br />

Ralati, brZolis Canafiqrs warmateba xvdeboda wilad.<br />

danarCeni moqmedebebi SeteviT xasiaTisa iyo.Amis mtkicebulebas<br />

warmoadgens Cvens mier zemoT CamoTvlili brZolebi, rac ZiriTadad<br />

lekTa moulodneli SemosevebiT iyo ganpirobebuli. es ukanasknelni Tavs<br />

esxmodnen qarTl-kaxeTis soflebs, naZarcviTa da tyveebiT swrafad<br />

brundebodnen ukan. Tuki tyeSi Seaswrebdnen qarTvelebs, maTTan brZola<br />

uWirdaT, rac mefes kargad hqonda gaTvaliswinebuli. amitom samefos<br />

143


teritoriaze maTTan SebrZoleba, informaciis miRebasa da mtris ukan<br />

dasaxevi gzebis swrafad gadaketvaze da swrafad ganadgurebaze iyo<br />

damokidebuli.<br />

rodesac <strong>erekle</strong> mefis warmatebebze vsaubrobT, ar SeiZleba,<br />

xazgasmiT ar avRniSnoT misi energia da nebisyofa. savaraudod<br />

dasvenebisTvis oTxi-xuTi saaTi hyofnida, danarCen dros saxelmwifo<br />

saqmeebs axmarda. Mmas xSirad sauzmis Sewyveta uxdeboda, raTa sxvadasxva<br />

mxridan momxvduri lekebis moTareSe razmebi gaereka, romelnic<br />

sadilobis dros diRomSi Cndebodnen, xolo vaxSmobis dros tabaxmelaSi<br />

(127, 54).<br />

misi mxedruli niWi imaSi gamovlinda, rom mas SeeZlo brZolis<br />

dros araxelsayreli situaciidan gamosvla, mebrZolTa masis<br />

gaerTianeba da maTi moqmedebebis mimarTva iqiT, saiTac Seqmnili<br />

viTareba moiTxovda. xSir SemTxvevaSi brZolis win mefe mebrZolebs<br />

gansakuTrebuli sityviT mimarTavda, romelic maTSi patriotizms<br />

aRvivebda. Ees erT-erTi ZiriTadi elementia nebismieri rangis oficris<br />

sabrZolo muSaobisa. safrangeTis marSali ferdinand foSi ambobda<br />

`rwmena gamarjvebisadmi, ucilobeli pirobaa, romelic yvela jariskacis<br />

movaleobaa. agreTve gonivruli gadawyvetileba, romelic meTaurma unda<br />

Cados xelqveiTebis sulSi~ (122, 8). sardals unda SeeZlos<br />

mWermetyveleba, sadac mxolod WeSmariteba aisaxeba. es ki yvelaferTan<br />

erTad mas didad uwyobs xels mowinaaRmdegeze gamarjvebaSi, aseTi<br />

faqtebi mravladaa <strong>samxedro</strong> xelovnebis istoriaSi .<br />

<strong>erekle</strong> II-s, rogorc sardals, winaswar hqonda SemuSavebuli<br />

savaraudo <strong>samxedro</strong> moqmedebebis gegma, romelsac viTarebis analizis<br />

safuZvelze adgenda. amis damadasturebelia 1768 wels dawyebuli ruseTosmaleTis<br />

omSi monawileobaze daTanxmeba. <strong>erekle</strong>m <strong>samxedro</strong> sabWos<br />

saukeTeso sabrZolo moqmedebebis gegma warudgina. mefes, rom maSveli<br />

jarebi mosvloda provinciebidan da ruseTs mxari daeWira, es gegmac<br />

sisruleSi iqneboda moyvanili da osmalTa laSqari erTianad<br />

ganadgurdeboda saqarTvelos miwaze.<br />

144


mefe xSirad iyenebda <strong>samxedro</strong> eSmakobas, rac niWieri sardlisTvisaa<br />

damaxasiaTebeli. aseT xerxs lekebisa Tu sxva momxvduris winaaRmdeg<br />

droulad iyenebda da SiSis zars scemda mowinaaRmdeges.<br />

gansakuTrebiT samagaliToa yirxbulaxSi brZola azat-xanis<br />

winaaRmdeg. am brZolaSi <strong>samxedro</strong> xerxianoba imaSi mdgomareobda, rom<br />

daaqveiTa cxenosani jari da mters Tavisi uZlureba moaCvena.<br />

daqveiTebuli mebrZolebi Zneli SesamCnevi iyvnen da mterTan miaxloeba<br />

ufro gaadvilebuli iyo. Seqmnilma garemoebam mowinaaRmdege moaduna da<br />

gaaTamama. xazgasasmelia, rom CamoqveiTebuli cecxlis warmarTva bevrad<br />

ufro zustia vidre amxedrebulisa. amitom mefisa da mebrZolTa mier<br />

cecxlis uecarma gaxsnam, Semdeg cxenosnebiT moulodnelad<br />

ganxorcielebulma ieriSma alyis garRveva, marTvis moSla da mtris<br />

damarcxeba ganapiroba.<br />

<strong>erekle</strong>m kargad icoda mowinaaRmdegis susti da Zlieri mxareebi,<br />

misi fsiqologia da amitomac metwilad imarjvebda. amas mowmobs<br />

yvarlisa da aspinZis brZolebi. igi sakuTar Tavze iRebda moqmedebis<br />

iniciativas da mowinaaRmdeges CaiTrevda brZolaSi misTvis xelsayrel<br />

momentSi. miuxedavad imisa, rom qarTvelTa winaaRmdeg yovelTvis<br />

mravalricxovani jarebi ibrZodnen, nawils mowinaaRmdegis jarisas<br />

mayureblis mdgomareobaSi tovebda, im dros rodesac Tavisi<br />

mcirericxovani laSqriT erTianad brZolaSi iyo Cabmuli. amas mowmobs<br />

yvarlisa da aspinZis brZolebi.<br />

<strong>erekle</strong> II sabrZolo moqmedebebis warmarTvisas iyenebda <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis principebs taqtikuri TvalsazrisiT, romlebic warsul<br />

brZolebSi mravaljer nacadi iyo. <strong>samxedro</strong> xelovnebis principebi - es<br />

aris ZiriTadi ideebis erToblioba an mniSvnelovani rekomendaciebi,<br />

brZolis, operaciis, omis organizebisa da CatarebisaTvis (167, 158).<br />

arsebuli principebi warmoadgenen myar safuZvels, raTa meTaurma miiRos<br />

swori gadawyvetileba. aRniSnuli uzrunvelyofs brZolis warmatebiT<br />

damTavrebas.<br />

mefis mier warmoebul sabrZolo moqmedebebSi gamoyenebuli iyo<br />

Semdegi saxis <strong>samxedro</strong> xelovnebis principebi:<br />

145


- Zalebis Tavmoyra ZiriTadi dartymis mimarTulebaze;<br />

- mowinaaRmdegis sust mxareze dartymis ganxorcieleba;<br />

- specialur moqmedebebze dayrdnobiT moulodnelobis principis<br />

gamoyeneba;<br />

- marSisa da taqtikuri marSis mokle droSi ganxorcieleba,<br />

mowinaaRmdegesTan xelsayreli mdgomareobis dasakaveblad;<br />

- ZalTa maqsimaluri daZabva da ricxobrivi umciresobiT gamarjveba;<br />

- adgilmdebareobis xasiaTis gaTvaliswinebiT mowinaaRmdegis<br />

manevrirebis SezRudva;<br />

- Zalebis araTanabari ganawileba;<br />

- <strong>samxedro</strong> eSmakobiT dapirispirebuli Zalis SecdomaSi Seyvana.<br />

aRniSnuli principebis codna didad uwyobs xels meTauris moqnil<br />

azrovnebas da Seqmnil viTarebaSi swori gadawyvetilebis miRebas,<br />

brZolis msvlelobisas gonivruli iniciativis warmoCenas, rac kargad<br />

hqonda mefes gacnobierebuli.Aamitom Seqmnil rTul viTarebaSi maTi<br />

gamoyenebiT sasurvel Sedegs aRwevda. Aamgvarad, <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

principebis Rirebuleba mniSvnelovanwilad damokidebulia maTi<br />

gamoyenebis <strong>xelovneba</strong>ze. swored amaSi mdgomareobs <strong>samxedro</strong> saqmis<br />

siZnele. winaswar gansazRvruli principi momavali sabrZolo moqmedebisa<br />

mza rekomendaciis saxiT ar unda arsebobdes. winaaRmdeg SemTxvevaSi igi<br />

Sablonur xasiaTs miiRebda. <strong>erekle</strong> II-is mxedruli Rirseba swored<br />

imaSi gamoixateba, rom igi ZiriTadad arastandartuli tipis sabrZolo<br />

operaciebis CatarebaSi iyenebda <strong>samxedro</strong> xelovnebis principebs.<br />

qsenia sixaruliZis wignSi `qarTveli xalxis brZola<br />

samSoblosaTvis <strong>erekle</strong> II - is xelmZRvanelobiT ~, mocemulia moZiebuli<br />

masalebi e. TayaiSvilis, a. SaniZis, p. umikaSvilis, m. javaxiSvilis da<br />

sxvaTa mier, romelic <strong>erekle</strong> II-isa da masTan mebrZoli gmirebis<br />

moRvaweobas ukavSirdeba. MmaTi cnobebi damadasturebelia im faqtebisa,<br />

rac mefisa da qarTveli xalxis samSoblosadmi uangaro samsaxurze<br />

metyvelebs XVIII s-Si. esenia: ximikauri, loxauri, guguaSvili,<br />

kotoraSvili, ivaneuri, gulaneli, jamSaiZe, wowkolauri, saRiraSvili,<br />

maxaTaZe, TemuraSvili, janikauri; gmiri qalebi: Tamar vaSlovneli, Tina<br />

146


wavkiseli, maia wyneTeli da mefis Svili levani, bolos, 300 aragveli da<br />

mravali sxvani (105), romelTa Tavganwirulma brZolebma saqarTvelo<br />

ixsna ucxoeli dampyroblebisagan da Semogvinaxa `mamuli, ena,<br />

sarwmunoeba~, rac esoden aucilebelia CvenisTana qveynis arsebobisa da<br />

ganviTarebisaTvis. <strong>erekle</strong> II 1798 wlis 24 ianvars<br />

gardaicvala,DdakrZalulia sveticxovelSi.<br />

pirovnebis sulieri da zneobrivi saxe ufro srulad mamulisa da<br />

erisadmi mis damokidebulebaSi vlindeba. SeiZleba iTqvas, rom nebismieri<br />

Cvenganis mier ganvlili gzac am interesebis sferos ar unda<br />

scildebodes. <strong>samxedro</strong> TvalsazrisiT, winaparTa Rirseuli tradiciebis<br />

gaTaviseba da SenarCuneba, SeZlebisdagvarad <strong>samxedro</strong> mosamsaxuris<br />

keTilsindisier da gonivrul moRvaweobaSi unda aisaxos.<br />

<strong>erekle</strong> II, Tu ki <strong>samxedro</strong> Teoretikosis, sun Zis sityvebs<br />

moviSveliebT, `moqmedebda viTarebis Sesabamisad~(91). mas hqonda<br />

sardlisaTvis damaxasiaTebeli erT-erTi niSanTviseba, intuicia, romelic<br />

mis mier Catarebul brZolebSi aisaxeboda.<br />

qarTvel mxedarTmTavarTa istoria mxolod arqivebsa da<br />

biblioTekebSi ar unda iyos Semonaxuli.Aawmyo unda gaiJRinTos<br />

warsuliT,Uanda gaaCndes ganvlilis sworad gaanalizebis unari. istoria<br />

albaT maSin, moaxdens Cvenze da STamomavlobaze Sesabamis zegavlenas.<br />

omis, brZolis mogeba erovnuli Zalisxmevis gansazRvris formulaSi<br />

Semdegnairad gamoixateba: (ekonomika + <strong>samxedro</strong> Zala +<br />

saxelmwifo strategia) × eris nebaze = gamarjvebas.<br />

formulis TiToeuli elementis gonivrulad da xarisxianad<br />

gamoyeneba saxelmwifos mier sabrZolo moqmedebebis warmatebiT<br />

damTavrebas uzrunvelyofs.<br />

sabolood, SeiZleba iTqvas, <strong>erekle</strong> II-s, rogorc mxedarTmTavars<br />

sapatio adgili unda miekuTvnos qarTuli <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

istoriaSi.<br />

147


d a s k v n a<br />

amgvarad, disertaciaSi aRniSnuli masalebis gaanalizebis<br />

safuZvelze SeiZleba gakeTdes Semdegi daskvnebi:<br />

1. mefe <strong>erekle</strong> II-m obieqturad Seafasa Tavisi samefos feodaluri<br />

CamorCeniloba, romlis daZlevis mizniT mizanmimarTulad ganaxorciela<br />

saxelmwifo-administraciuli da <strong>samxedro</strong> reformebi;<br />

2. mefis xelisuflebis gaZlierebisa da ganmtkicebisaTvis man gaauqma<br />

zogierTi Zlieri saerisTavo da saxano, romlebic uSualod<br />

dauqvemdebara saxelmwifo mmarTvelobis aparats. man teritoriebi dahyo<br />

ufro wvril administraciul erTeulebad _ samouravoebad, riTac<br />

mniSvnelovnad gaaZliera centraluri mmarTveloba;<br />

3. gaatara <strong>samxedro</strong> reformebi. cvlilebebi ganxorcielda<br />

sadroSoebis sistemaSi. axleburad ganisazRvra sardlebis da maT<br />

daqvemdebarebaSi myofi pirebis funqcia-movaleobebi. movaleobebis<br />

erTmaneTisagan gamijvnam TiTqmis yvela ierarqiul safexurze ufro<br />

moqnili gaxada xelqveiTTa marTva, xeli Seuwyo laSqris droulad<br />

mobilizaciasa da Sekrebas;<br />

4. mefis gankargulebiT, sadroSoebsa da samouravoebSi Seiqmna<br />

samdevroebi, moyarauleTa jgufebi. gaumjobesda yaraulis<br />

funqcionireba, romelic mniSvnelovan rols asrulebda sadazvervo<br />

sistemis funqcionirebaSi;<br />

5. feodaluri jaris dromoWmulobisa da CamorCenilobis dasaZlevad<br />

pirvelad warmatebiT ganaxorciela mudmivi jaris nairsaxeobis ,,morige<br />

laSqris~ Seqmna, romelic etapobrivad ase ganxorcielda: Tavdapirvelad<br />

_ ,,noqari~, XVIII saukunis 50-iani wlebis SuaxanebSi _ ,,morige” jari,<br />

romlis ganaxlebac imave saukunis 70-iani wlebis dasawyisSi moxda;<br />

6. <strong>samxedro</strong> reformis garkveul siaxles warmoadgenda saeklesio<br />

jaris Tvisebrivad ganaxleba. jaris es saxeoba (saeklesio) Tavisi<br />

sardliT mefis sadroSo erTeulTan erTad gamodioda;<br />

148


7. wesdebebis, darigebebisa da instruqciebis saxiT iTargmna<br />

sxvadasxva <strong>samxedro</strong> wigni, ramac didi roli Seasrula ,,morige jaris”<br />

gawvrTnasa da funqcionirebaSi;<br />

8. jarSi gasawvevi kontingentis sruli mobilizaciis mizniT Catarda<br />

mosaxleobis aRwera. amis safuZvelze sadroSoebs zustad ganesazRvraT<br />

jarSi gasagzavni (gasawvevi) kontingentis raodenoba. <strong>samxedro</strong><br />

samsaxurze Tavis aridebis, damalvis Tavidan acilebis mizniT gamoica<br />

specialuri brZanebebi yvela kategoriis xelmZRvanelisadmi;<br />

9. laSqris organizaciul struqturad dayofam (aTaseuli,<br />

xuTaseuli, aseuli da sxv.) jari ufro mobiluri, marTvadi da, rac<br />

mTavaria daniSnulebisamebr gamoyenebadi gaxada;<br />

10. disciplinis ganmtkiceba imdroindeli (axlad Seqmnili)<br />

wesdebebisa da instruqciebis mixedviT xdeboda. marTvisa da kontrolis<br />

gasaumjobeseblad Seiqmna e.w. <strong>samxedro</strong> kancelaria;<br />

11. jaris marTvisa da kontrolis xarisxis asamaRleblad SemoRebul<br />

iqna rigi Tanamdebobebi: minbaSi – aTasisTavi, fonsadbaSi - xuTasisTavi,<br />

uzbaSi – asisTavi, TofCibaSi - mezarbazneTa ufrosi da sxva. <strong>samxedro</strong><br />

wodebebi -KAkaprali, serJanti, unter-oficeri, oficeri, artileriis<br />

kapitani, maiori, <strong>polkovniki</strong>;<br />

12. <strong>erekle</strong> II-m axtalasa da alaverdSi spilenZisa da vercxlis<br />

madnis sabadoebis damuSavebiT ganaviTara samTamadno warmoeba, ramac<br />

Tavis mxriv, saqarTveloSi gaaumjobesa <strong>samxedro</strong> mrewveloba.<br />

mniSvnelovnad gaizarda qveynis Tavdacvisunarianoba;<br />

13. <strong>samxedro</strong> mrewvelobis Seqmnam xeli Seuwyo saartilerio saqmisa<br />

da swavlebis ganviTarebas. zarbaznebis, zambulakebis, Tofebis,<br />

xelyumbarebis warmoebiT SesaZlebeli gaxda qarTl-kaxeTis samefos<br />

jaris aRiWurva. amaRlda misi brZolisunarianoba;<br />

14. qveyanaSi ganxorcielda saartilerio da sxva <strong>samxedro</strong><br />

specialistebis mozidva da erovnuli <strong>samxedro</strong> kadrebis aRzrdamomzadeba.<br />

wesdebebis, instruqciebis, agreTve Sesabamisi sxva<br />

dokumentebis qarTulad Targmna da axlis Seqmna;<br />

15. <strong>erekle</strong>s mefobis periodSi, misi <strong>samxedro</strong> reformis Sedegad,<br />

149


qarTuli jari Sedgeboda qveiTebis, cxenosnebisa da artileristebisagan,<br />

romelTagan saukeTeso nawils cxenosani jari warmoadgenda;<br />

16. qarTl-kaxeTis samefos Tavdacvisunarianobis ganmtkicebis mizniT<br />

ganxorcielda cixeebisa da galavnebis masobrivi SekeTeba, axlebis ageba<br />

da safortifikacio nagebobebis kompleqsurad Seqmna;<br />

17. fana xanTan brZolisas <strong>erekle</strong>m mowinaaRmdeges Tavs moaxvia<br />

brZolis sakuTari gegma, mas daakargvina iniciativa. mtris taqtikurad<br />

xelsayrel poziciebze yofnis miuxedavad, qarTvelTa laSqris<br />

avangardis uZlieresi ieriSis gamo mowinaaRmdege ukuiqca. gamoikveTa<br />

<strong>erekle</strong>s, rogorc mTavarsardlis fsiqologiuri faqtori. mtris ukan<br />

daxevisTanave mefem droulad CarTo brZolaSi mTavari Zalebi.<br />

gaanaviTara mopovebuli warmateba, ganaxorciela devna da Zlieri<br />

ieriSebiT gamanadgurebeli dartymebi miayena mas. am brZolaSi<br />

gamovlinda qarTvelTa fizikuri gamZleoba da xelCarTuli sabrZolo<br />

xelovnebis maRali done;<br />

18. yirbulaxSi brZolisas <strong>erekle</strong>m kargad gamoiyena mowinaaRmdegis<br />

mier daSvebuli Secdoma. alyaSi moxvedris miuxedavad man droulad<br />

moaxdina ZalTa gadajgufeba. garRvevis mimarTulebis sworad SerCevis,<br />

moulodnelobis faqtorisa da rezervis efeqturad gamoyenebiT SeZlo<br />

mtris eqvsjer aRmatebuli Zalebis damarcxeba;<br />

19. alyaSemortymul mWadijvris cixeSi mefem kargad gaarTva Tavi<br />

cixis momaragebis (logistikuri) uzrunvelyofis organizebas. am gziT<br />

cixis garnizonma brZolisunarianoba SeinarCuna. cecxlsasroli iaraRis<br />

efeqturad gamoyenebam, sabrZolo SemarTebam, SeTanxmebulma<br />

(sinqronizebulma) moqmedebebma da mizanswrafulma Setevam uzrunvelyo<br />

mravalricxovan mterze gamarjveba;<br />

20. yvarlis cixesTan brZolisas mefe-sardalma gamoiyena:<br />

samobilizacio RonisZiebebi, mWadijvris brZolis gamocdileba, alyis<br />

gamrRvevi jgufis koordinacia, taqtikuri SeniRbvis RonisZiebebi.<br />

mowinaaRmdegis sabrZolo momzadebis donis codnam, dartymebis<br />

mimarTulebaTa sworad gansazRvram mravalricxovani koaliciuri<br />

mowinaaRmdegis Zalebis damarcxeba ganapiroba;<br />

150


21. <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> mier ruseTis-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi<br />

Cabma miznad isaxavda samcxe-javaxeTis osmalebisagan ganTavisuflebas.<br />

mis mier SemuSavebuli <strong>samxedro</strong>-strategiuli gegmis ganxorcieleba,<br />

SesaZlebeli iyo. aspinZis brZola ramdenime etapiani TavdacviTi saxis<br />

sabrZolo operacia iyo, romelSic gamovlinda <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

ZiriTadi principebi;<br />

22. <strong>erekle</strong> mefis mxedarTmTavrul RirsebaTa Soris unda aRiniSnos<br />

Seqmnili garemoebis mixedviT swrafad da gonivrulad moqmedeba. igi<br />

mimarTavda taqtikur moqmedebaTa arastandartulobas. brZolis sakuTar<br />

gegmas Tavs axvevda mowinaaRmdeges, pasiur mdgomareobaSi ayenebda da<br />

xelidan aclida iniciativis gamoyenebis SesaZleblobas;<br />

23. <strong>erekle</strong>m, rogorc mTavarsardalma, SesaniSnavad icoda <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis ZiriTadi principebi: ZalTa araTanabari ganawileba,<br />

adgilmdebareobis Tvisebebis gamoyeneba, dartymebis mTavari da damxmare<br />

mimarTulebebis gansazRvra, brZolis uzrunvelyofis saxeebisa da<br />

manevris farTo gamoyeneba, da, rac mTavaria maTSi moulodnelobis<br />

faqtoris gaTvaliswineba;<br />

24. mefis mier Catarebuli brZolebi cxadyofen, rom igi Tanabrad<br />

Zlieri iyo rogorc TavdacviTi, ise SeteviTi brZolebis warmoebaSi.<br />

taqtikuri moqmedebebis aseTi formebi mefe <strong>erekle</strong>m ganaviTara da<br />

TiTqmis srulyofilebamde miiyvana. yovelive zemoaRniSnulidan<br />

gamomdinare, <strong>erekle</strong> II-m Tavisi wvlili Seitana saqarTvelos <strong>samxedro</strong><br />

xelovnebis ganviTarebaSi;<br />

25. <strong>samxedro</strong>-politikuri azrovnebiT, Catarebuli brZolebis<br />

raodenobiT, xarisxiTa da masStabebiT <strong>erekle</strong> II iyo SesaniSnavi<br />

sardali da brwyinvale taqtikosi.<br />

151


s q e m a #1<br />

<strong>erekle</strong> II-is droindeli sadazvervo informaciis<br />

gadacemisa da Setyobinebis sqema (varianti)<br />

<strong>samxedro</strong><br />

sabWo<br />

qvemo<br />

qarTli<br />

zemo<br />

qarTli<br />

mefis<br />

saeklesio<br />

laSqari<br />

kaxeTis<br />

samdevro samdevro samdevro samdevro<br />

dazverva<br />

dazverva dazverva dazverva<br />

<strong>samxedro</strong> organizaciis ierarqiuli ganlageba<br />

mopovebuli informaciis miwodeba<br />

S e t y o b i n e b a<br />

SeniSvna:<br />

mopovebuli<br />

informaciis gavrcelebas<br />

uzrunvelyofda misi pirveli<br />

mompovebeli<br />

152


s q e m a #2<br />

XVIII s-is meore naxevarSi qarTl-kaxeTis SeiaraRebuli<br />

Zalebis struqtura (varianti)<br />

dazverva<br />

<strong>samxedro</strong> sabWo<br />

<strong>samxedro</strong><br />

kancelaria<br />

dazverva morige jari sadroSoebi artileria saeklesio<br />

jari<br />

<strong>samxedro</strong><br />

mrewveloba<br />

cxenosani<br />

qveiTi<br />

sagalavne<br />

savele<br />

dazverva<br />

samdevro<br />

warmoeba<br />

cxenosani<br />

qveiTi<br />

sawyobebi<br />

153


s q e m a #3<br />

yirbulaxis brZola 1751 w. (varianti)<br />

mxareTa savaraudo<br />

sabrZolo wyoba<br />

qarTvelebi<br />

2 500<br />

mowinaaRmdege<br />

16 500<br />

erevnis<br />

cixe<br />

rezervi<br />

E<strong>erekle</strong> II<br />

nasoflari<br />

pirobiTi niSnebi<br />

mxareTa savaraudo<br />

gadaadgileba<br />

Ppoziciuri mdgomareoba<br />

qarTvel sadroSoebis ganlageba<br />

brZolis dawyebamde<br />

mxareTa mTavari dartymis<br />

mimarTuleba<br />

qarTuli sadroSoTa<br />

gaerTianeba<br />

qarTvelTa laSqari alyaSi<br />

mtris ukan daxeva<br />

154


s q e m a #4<br />

brZola mWadijvarTan 1754 w. (varianti)<br />

axalgori<br />

duSeTi<br />

Teimuraz II<br />

Wilurti<br />

Teimuraz II<br />

<strong>erekle</strong> II<br />

ganlagebis<br />

raioni<br />

Sekrebis<br />

raioni<br />

pirobiTi<br />

niSnebi<br />

qarTvelTa laSqris<br />

gadaadgileba<br />

qveiTebi mezarbazneebTan<br />

erTad<br />

cxenosnebi<br />

urmebi xis morebiT<br />

bazaleTis<br />

tba<br />

qveiTebi<br />

cxenosnebi<br />

CamoqveiTebuli cxenosnebi<br />

mxareTa ieriSebi<br />

mWadijvris<br />

cixe<br />

Mmtris ukan daxeva<br />

MSetevis ganviTareba<br />

da mtris ganadgureba<br />

nursal-begi<br />

155


s q e m a #5<br />

Silda<br />

brZola yvarlis cixisaTvis 1755 w. (varianti)<br />

surxavi - xani<br />

nursal-begi<br />

Telavi<br />

kakis sulTani<br />

yvarlis<br />

cixe<br />

.<br />

Warelebi<br />

Teimuraz II<br />

<strong>erekle</strong> II<br />

Sekrebis raioni # 1<br />

mowinaaRmdegis ZalTa ganlageba<br />

mowinaaRmdegis mier cixis<br />

alyaSi moqceva da ieriSi<br />

<strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> gadaadgilebis<br />

marSruti<br />

cxenosani laSqari<br />

qveiTi razmi<br />

cxenosani da qveiTi<br />

razmebis moqmedebebi<br />

mowinaaRmdegis mier alyis<br />

moxsna da ukan daxeva<br />

ganjis - xani<br />

veliscixe<br />

gavazi<br />

vejini<br />

208<br />

qveiTi<br />

qiziyi<br />

Sekrebis raioni # 2<br />

156


s q e m a #6<br />

brZola awyuris midamoebSi 1770 w. (varianti)<br />

A al.<br />

ciciSvili<br />

1262<br />

1096<br />

agara<br />

awyuris<br />

cixe<br />

giorgiwminda<br />

sayuneTi<br />

giorgi<br />

batoniSvili<br />

tyemlana<br />

1204<br />

E<strong>erekle</strong> II<br />

wnisi<br />

axalcixe<br />

aspinZa<br />

pirobiTi niSnebi<br />

qarTuli laSqris gadaadgileba<br />

qarTvelTa razmebis moqmedeba<br />

qarTvelTa cxenosani laSqari<br />

mowinaaRmdegis gadaadgileba<br />

mowinaaRmdegis cxenosani laSqari<br />

<strong>erekle</strong>s Seteva<br />

giorgi batoniSvilis ieriSi<br />

mowinaaRmdegis ukan daxeva<br />

qarTvelTa mier xidis gadaketva<br />

al. ciciSvilis moqmedeba Casafrebidan<br />

157


s q e m a #7<br />

aspinZis brZola 1770 w. 20 aprili<br />

E<strong>erekle</strong> II II<br />

varianti<br />

osmalo--leki<br />

qarTvelebi<br />

8000 mebrZoli<br />

3000 mebrZoli<br />

axalcixe<br />

aspinZis cixe<br />

g. batoniSvili<br />

d. d. orbeliani<br />

idumala<br />

pirobiTi niSnebi<br />

aspinZa<br />

mdgomareoba1770 w. 20.04<br />

Turqebis ieriSi da ukan daxeva<br />

qarTvelTa Seteva<br />

dangreulixidi<br />

mowinaaR. ganadgureba<br />

jaris<br />

darCenili<br />

nawili<br />

xizabavra<br />

s q e m a #8<br />

158


s a k o r d o n o s t r a t e g i a XVIII s-Si<br />

varianti<br />

pirobiTi niSnebi<br />

saxel. sazRvari<br />

cixe-garnizoni<br />

mtris gasanadgurebeli<br />

obieqti<br />

sayrdeni punqti<br />

dapirispirebul mxareTa<br />

Setevis mimarTuleba<br />

qveiTebi<br />

cxenosnebi<br />

mtris zurgis qvedanayofebis<br />

nawilebi<br />

mtris gadaadgileba<br />

159


s q e m a #9<br />

dasavleT<br />

evropis jarebis sabrZolo wyoba<br />

XVIII s-Si<br />

varianti<br />

M m o w i n a a R m d e g e<br />

qveiTi<br />

batalioni<br />

50 – 200<br />

nabiji<br />

polkis<br />

artileria<br />

cxenosnebi<br />

savele<br />

artileria<br />

qveiTebis xazi 4-6 mwkrivisagan Sedgeboda<br />

cxenosnebis kolona 15-17 mwkrivisagan Sedgeboda<br />

r e z e r v i<br />

160


s q e m a #10<br />

Pprusiis armiis iribi sabrZolo<br />

wyoba XVIII s-Si<br />

varianti<br />

m o w i n a a R m d e g e<br />

polkebisa da batalionebis<br />

artileria<br />

qveiTTa 20 batalioni<br />

r e z e r v i<br />

qveiTTa 10 batalioni<br />

cxenosnebi<br />

161


s q e m a #11<br />

aziis jarebis sabrZolo wyoba XVIII s-Si<br />

varianti<br />

M m o w i n a a R m d e g e<br />

muSketerebis<br />

korpusi<br />

zamburakebiani<br />

razmebi<br />

sameTauro<br />

punqti<br />

savele<br />

artileria<br />

cxenosnebi<br />

r e z e r v i<br />

G g v a r d i a<br />

162


danarTi #1<br />

sawyisi<br />

informaciis<br />

dafiqsireba<br />

marcxena flangze brZolis Sedegis<br />

angariSi<br />

alyis garRveva<br />

(danakargebis gaTvla)<br />

brZola flangebze<br />

rezervis brZola<br />

dadevneba<br />

danakargebi<br />

sul<br />

naxazi - brZolis parametrebis angariSis algoriTmi.<br />

163


danarTi #2<br />

Yyirbulaxis brZolis raodenobrivi analizi.<br />

CLS<br />

x0 = 2500<br />

y0 = 2500<br />

x = x0<br />

y = y0<br />

x1 = 500<br />

x2 = 500<br />

x3 = 500<br />

x4 = 500<br />

xt = 500<br />

y1 = 2600<br />

a0 = .005<br />

k = 3.5<br />

LPRINT "pirveli brdzola"<br />

10 x2m = x2 - y1 * a0<br />

y1m = y1 - x2 * k * a0<br />

x2 = x2m<br />

y1 = y1m<br />

IF x2 > 500 * .75 THEN GOTO 10<br />

LPRINT "pirveli setakebisas danakargebi chveni", 500 - x2, "mtris"; 2600 - y1<br />

LPRINT "alkidan gamosvla"<br />

v = (16500 - (2600 - y1)) / 8<br />

u = x1 + x4<br />

v0 = v<br />

u0 = u<br />

20 um = u - a0 * v<br />

vm = v - a0 * 4.5 * u<br />

u = um<br />

v = vm<br />

164


IF v > v0 * .5 THEN GOTO 20<br />

LPRINT u, v<br />

LPRINT "alkis danakargebia chveni", u0 - u, "mtris", v0 - v<br />

LPRINT "brdzola marjvniv"<br />

umm = 500<br />

vmm = (16500 - (2600 - y1)) / 16<br />

umm0 = umm<br />

vmm0 = vmm<br />

30<br />

ummm = umm - vmm * a0<br />

vmmm = vmm - umm * 4.5 * a0<br />

umm = ummm<br />

vmm = vmmm<br />

IF vmm > vmm0 * .5 THEN GOTO 30<br />

danmu = umm0 - umm<br />

danmv = vmm0 - vmm<br />

LPRINT "marjvniv danakargebi chveni", umm0 - umm, "mteri", vmm0 - vmm<br />

LPRINT "brzola marcxniv"<br />

uc = x2<br />

vc = 2600 / 4<br />

uc0 = uc<br />

vc0 = vc<br />

40<br />

ucm = uc - vc * a0<br />

vcm = vc - uc * a0 * 4.5<br />

uc = ucm<br />

vc = vcm<br />

IF vc > vc0 * .75 THEN GOTO 40<br />

dcch = uc0 - uc<br />

dcm = vc0 - vc<br />

LPRINT "marcxniv danakargebi chveni", dcch, "mteri", dcm<br />

LPRINT "rezervis brdzola"<br />

165


uz = 500<br />

vz = 2600 / 4<br />

uz0 = uz<br />

vz0 = vz<br />

50 uzm = uz - vz * a0<br />

vzm = vz - uz * a0 * 7<br />

uz = uzm<br />

vz = vzm<br />

IF vz > vz0 * .75 THEN GOTO 50<br />

LPRINT "rezervis brzolisas chveni", uz0 - uz, "mtris", vz0 - vz<br />

LPRINT "devna"<br />

FOR ud = 100 TO 200 STEP 10<br />

FOR vd = 100 TO ud STEP 10<br />

ud0 = ud<br />

vd0 = vd<br />

60<br />

udm = ud - a0 * vd<br />

vdm = vd - a0 * 7 * ud<br />

ud = udm<br />

vd = vdm<br />

LPRINT ud, vd<br />

INPUT l<br />

IF vd > vd0 * .9 THEN GOTO 60<br />

LPRINT ud0 - ud, vd0 - vd<br />

NEXT vd<br />

INPUT l<br />

NEXT ud<br />

END<br />

damowmebuli wyaroebi da literatura<br />

166


saarqivo masalebi:<br />

saqarTvelos centraluri saistorio arqivi (scsa)<br />

1. scsa, f. 226, sab. #9213<br />

2. scsa, f. 226, sab. #420<br />

3. scsa, f. 226, sab. # 5692, 3993<br />

4. scsa, f. 226, sab. #1381,<br />

5. scsa, f. 226, sab. #2857<br />

6. scsa, f. 226, sab. # 5124, # 5125, # 2616, # 8719<br />

7. scsa, f. 227, sab. #29<br />

8. scsa, f. 229, sab. #15<br />

9. scsa, f. 229, sab. #16<br />

xelnawerTa erovnuli centri (xec)<br />

10. xec. f. Ad sab. # 281<br />

11. xec. f. Ad sab. # 250<br />

12. xec. f. Ad sab. # 1360<br />

13. xec. f. Ad sab. # 594<br />

14. xec. f. Ad sab. # 11052<br />

15. xec. f. S, sab. ie-78<br />

16. xec. f. S, sab. # 167<br />

17. xec. f. Hd sab. # 2994<br />

18. xec. f. Hd sab. # 576<br />

19. xec. f. d sab. # 3843<br />

20. xec. f. sab. # 13714<br />

21. xec. f. Hd sab. # 2492<br />

22. xec. f. Hd sab. # 1152, 14066<br />

23. xec. f. Hd sab. # 1536<br />

24. xec. f. Hd sab. # 2894<br />

25. xec. f. Qd sab. # 8723<br />

26. xec. f. Qd sab. # 594<br />

wyaroebi:<br />

167


27. bagrationi d., axali istoria, batoniSvili b., axali moTxroba;<br />

gamosca T. lomourma, mecnierebaTa akademia, Tb., 1941 w.<br />

28. bagrationi d., saqarTvelos samarTlisa da kanonTmcodneobis<br />

mimoxilva, ap. rogavas redaqciiTa da gamokvleviT, saqarTvelos<br />

mecnierebaTa akademia, Tb., 1959 w.<br />

29. bagrationi T., axali istoria, teqsti gamosacemad moamzada,<br />

gamokvleva da saZiebeli daurTo lela miqiaSvilma, qarTuli saistorio<br />

mwerlobis Zeglebi IV. mecniereba, Tb., 1983 w.<br />

30. bagrationi i., kalmasoba, ciskris gamocema, wigni I, Tb., 1869 w.<br />

31. bagrationi i., sjuldeba, teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali,<br />

leqsikoni da saZiebeli daurTo iv. surgulaZem. Tbilisis universiteti,<br />

Tb., 1957 w.<br />

32. bagrationi i., ,,kalmasoba~, al. baramiZisa da k. kekeliZis<br />

redaqciiT, t. I, saxelgami, 1936 w., t. II, saxelgami, 1948 w.<br />

33. batoniSvili v., saqarTvelos geografia, m. janaSvilis<br />

redaqciiT, mogzauri, Tbilisi 1904 w.<br />

34. batoniSvili v., saqarTvelos cxovreba, nawili II, z. WiWinaZis<br />

gamocema, 1913 w.<br />

35. batoniSvili v., aRwera samefosa saqarTvelosa, T. lomourisLda<br />

n. berZeniSvilis red., stalinis saxelobis, sax. un-tis gam-ba, 1941 w.<br />

36. giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, germanuli teqsti<br />

qarTuli TargmniTurT gamosca g. gelaSvilma, t. I, saq, mecn. akademia,<br />

Tb., 1962 w.<br />

37. giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, germanuli teqsti<br />

qarTuli TargmniTurT gamosca g. gelaSvilma, t. II , saq, mecn. akademia,<br />

Tb., 1964 w.<br />

38. doliZe i., qarTuli samarTlis Zeglebi, t. II, mecniereba, Tb,<br />

1965 w.<br />

39. de grai de fua _ graf totlebenis 1769-1770 wlebis eqspedicia<br />

saqarTveloSi, Targmnili frangulidan k. gurulis mier, axalcixis<br />

raionuli gazeTi ,,wiTeli droSa", # 108, 114, 117, 118, 1964 w.<br />

168


40. TayaiSvili e., saqarTvelos siZveleni, t. I, saq. saistorio da<br />

saeTnografio sazogadoeba, Tb., 1941 w.<br />

41. orbeliani p., saqarTvelos cxovreba, qarTlis cxovreba, naw. II,<br />

d. CubinaSvilis redaqciiT, sanktpeterburgi, 1854 w.<br />

42. orbeliani p., ambavni qarTlisani, z. WiWinaZis redaqciiT,<br />

mecniereba, tfilisi 1913 w.<br />

43. orbeliani p., Aambavni qarTlisani, e. cagareiSvilis redaqciiT,<br />

saq. ssr. mecnierebaTa akademia, Tb., 1981 w.<br />

44. osmaluri dokumenturi wyaroebi saqarTvelosa da<br />

amierkavkasiis Sesaxeb XVIII s., Targmani, a. velkovi, n. Sengelia, saq. ssr.<br />

mecnierebaTa akademia, Tb., 1989 w.<br />

45. cincaZe i., ori sabuTi ruseT-saqarTvelos urTierTobis<br />

istoriidan 1768-1774 w. ruseT-TurqeTis omSi, moambe, t. V-VI, ssrk.<br />

mecnierebaTa akademiis saq. filiali, Tb., 1940 w.<br />

46. WiWinaZe z., qarTvel mefeT drois qarTvel respublikanelebi da<br />

mefe <strong>erekle</strong>s werilebi veneciis respublikuri mTavrobis winaSe,<br />

varlam tyeSelaSvilis gamocema, Tb., 1917 w.<br />

47. xerxeuliZe o., mefoba irakli <strong>meoris</strong>a mefis Teimurazis Zisa,<br />

saqarTvelos cxovreba, z. WiWinaZis redaqciiT, a. kereseliZis stamba,<br />

Tb., 1913 w.<br />

48. xerxeuliZe o., mefoba irakli <strong>meoris</strong>a, lela miqiaSvilis<br />

redaqciiT, mecniereba, Tb., 1989 w.<br />

49. Бутков П. - Матерялы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г,Ч. I,<br />

спб. тип. имп. акад. наук, 1869 г.<br />

50. переписка грузинских царей с российскими государями , спб., 1659-1770 г.<br />

51. Цагарели А., Грамоты и другие исторические документы XVIII столетя,<br />

отнасящиеся до Грузии, т I-II, спб., 1891-1902г.<br />

169


literatura:<br />

52. alxaziSvili i., aspinZis omi, gaz. ,,iveria", #34, 17 Tebervali,<br />

1898 w.<br />

53. anCabaZe g., <strong>samxedro</strong> istoria, leqciebis kursi, soma pres, Tb.,<br />

2002 w.<br />

54. anCabaZe g., dRvilava m., kupataZe e., meqvabiSvili a., SublaZe T.,<br />

<strong>samxedro</strong> swavleba, Tavdac. erovn. akademia, Tb. 2000 w.<br />

55. asaTiani n., kaxeTis samefo XV-XVI saukuneebSi, disertacia<br />

istoriuli mecnierebaTa doqtoris samecniero xarisxis mosapoveblad,<br />

Tb., 1989 w.<br />

56. aspinZis omis orasi wlisTavisadmi miZRvnili samecniero sesiis<br />

masalebis Tezisebi, 1970 w. 20 maisi.<br />

57. berZeniSvili n., javaxiSvili iv., janaSia s., saqarTvelos<br />

istoria, nawili I, saqarTvelos mecnierebaTa akademia, Tb., 1950 w;<br />

58. berZeniSvili n., saqarTvelos istoriis sakiTxebi, nawili II,<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademia, Tb., 1965 w.<br />

59. berZeniSvili n., saqarTvelos istoriis sakiTxebi, nawili. III,<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademia Tb., 1966 w.<br />

60. berZeniSvili n., saqarTvelos ruseTTan SeerTebis istoriuli<br />

mniSvnelobisaTvis, mnaTobi # 6, Tb., 1954 w.<br />

61. bocvaZe T., daRestan-saqarTvelos urTierTobis istoriidan,<br />

mecniereba, Tb., 1968 w.<br />

62. gabaSvili b., aspinZis omi (leqsi), gaz. ,,iveria", 1898 w;<br />

63. garsevaniSvili al., 20 aprili 1770 weli anu sakvirveli omi<br />

aspinZisa, gaz. ,,iveria", #85, 1888 w;<br />

64. garsevaniSvili al., aspinZis omis Sesaxeb, gazeTi iveria # 137,<br />

29 ivnisi, 1890 w.<br />

65. gedevaniSvili ioseb, <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong> saqarTveloSi, tf.,<br />

1915 w.<br />

66. gvritiSvili d., feodaluri saqarTvelos socialuri<br />

urTierTobis istoriidan, saq. ssr. mecnierebaTa akademia, Tb., 1955 w.<br />

170


67. gogebaSvili i., aspinZis omi, qarTvelTa Soris wera-kiTxvis<br />

gamavrcelebeli sazogadoeba, Tb., 1920 w.<br />

68. gogitiZe m., qarTveli oficrebi ruseTis imperiis armiaSi XVIII-<br />

XIX s.s. dasawyisSi, sakand. disertacia, Tb., 2006 w.<br />

69. gorgaZe a., saqarTvelos XVIII saukunis <strong>samxedro</strong> istoriis<br />

masalebi, saxelgami, Tb., 1927 w.<br />

70. guruli v., erTmorwmune ruseTi, gamomc. ,,universali~, Tb., 2008 w.<br />

71. darCia m., gaioz reqtori, Tbilisis universiteti, Tb., 1972 w.<br />

72. `<strong>erekle</strong>~ ,gazeTi, 7 noemberi, 2000 w.<br />

73. erevanci abraam, omebis istoria, mecniereba, Tb., 1966 w.<br />

74. erisTavi r., aspinZis omi, stef. meliqiSvilis stamba, tf. 1880 w.<br />

75. zaqaraia p., kaxeTis safortifikacio nagebobani, saq. ssr.<br />

mecnierebaTa akademia, Tb., 1962 w.<br />

76. Tbilisis istoria, t. I, (m. dumbaZisa da v. guCuas red.),<br />

mecniereba, Tb. 1990 w.<br />

77. TezeliSvili s., ucxo sityvaTa leqsikoni, meridiani, 2007 w.<br />

78. Turquli enis ganmartebiTi leqsikoni, Turquli enis sabWo,<br />

ankara, 1998w.<br />

79. ,,iveria~ gazeTi # 210, aspinZis omSi monawile iakob gziriSvilis<br />

Sesaxeb, 1899 w.<br />

80. ioseliani a., aspinZis omi, gaz. ,,komunisti", #100, 1945 w.<br />

81. ioanisiani a. r., ioseb emini, erevani, 1945w. (rusul enaze)<br />

82. istoriuli raritetebi. iv. javaxiSvili, p. surgulaZe, prof.<br />

listi,LTb., 1989 w.<br />

83. kakabaZe s., saqarTvelos istoria, axali saukuneebis epoqa,<br />

qarT. wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoeba, Tb., 1922 w.<br />

84. karbelaSvili p. (sxviloeli) gmiri aspinZis omisa, gaz. ,,iveria",<br />

#113, 1893 w.<br />

85. kacitaZe d., iranis istoria III-XVIII ss, Tbilisis universitetis<br />

gamomcemloba, Tb., 2001 w.<br />

171


86. klimiaSvili a., saeklesio laSqris sakiTxisaTvis feodalur<br />

saqarTveloSi, xelnawerTa institutis moambe III, saq. ssr mecnierebaTa<br />

akademia, Tb, 1961 w.<br />

87. klimiaSvili a., saartilerio mSenebloba aRmosavleT<br />

saqarTveloSi XVIII saukunis II naxevarSi, xelnawerTa institutis moambe<br />

IV, saq. ssr mecnierebaTa akademia, Tb., 1962 w.<br />

88. klimiaSvili a., morige laSqris sakiTxisaTvis XVIII saukunis II<br />

naxevris aRmosavleT saqarTveloSi, xelnawerTa institutis moambe V,<br />

saq. ssr mecnierebaTa akademia, Tb, 1963 w.<br />

89. klimiaSvili a., zemo qarTlis mdevrobis ganweseba 1772 wlisa,<br />

macne 1, mecniereba, Tb., 1966 w.<br />

90. klemiaSvili a., masalebi XVIII s-is II naxevris aRmosavleT<br />

saqarTvelos <strong>samxedro</strong> istoriisaTvis (morige laSqari), disertacia<br />

istotiis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad,<br />

Tb., 1966 w.<br />

91. konradi n., sun Zi, traqtqti <strong>samxedro</strong> xelovnebis Sesaxeb, Tb.,<br />

2000 w.<br />

92. kopaliani j., mouravis saxelo feodalur saqarTveloSi,<br />

mecniereba, Tb., 1982w.<br />

93. koWlavaSvili al., gazeTi ,,Tbilisi", 9 ianvari, 1963 w.<br />

94. savele saxelmZRvanelo samTo moqmedebebisaTvis, w. c. 3-40-2,<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi, 2010 w.<br />

95. maisuraZe i., mesxuri folklori aspinZis omis Sesaxeb,<br />

,,literaturuli saqarTvelo", 18 aprili, 1940 w.<br />

96. maruaSvili m., legendaruli gamarjveba, gaz. ,,axalgazrda<br />

komunisti", 18 aprili, 1940 w, iqve - aspinZis omi;<br />

97. masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis, nakv. I,<br />

S. mesxias redaqciiT, saq. ssr. mecnierebaTa akademia, Tb., 1948 w.<br />

98. maWaraZe v., aspinZis brZola, stalinis saxelobis Tbilisis<br />

saxelmwifo universiteti, Tb., 1957 w.<br />

99. maWaraZe v., Jurnali ,,mecniereba da teqnika", #10, saq. ssr.<br />

mecnierebaTa akademiis organo, Tb., 1955 w.<br />

172


100. maWaraZe v., masalebi XVIII s-is meore naxevris ruseTsaqarTvelos<br />

urTierTobis istoriisaTvis, naw. I, universali, Tb., 2007 w.<br />

101. maWaraZe v., Mmasalebi XVIII s-is meore naxevris ruseTsaqarTvelos<br />

urTierTobis istoriisaTvis, naw. II, Tbilisis<br />

universiteti, Tb., 1968 w.<br />

102. maWaraZe v., Mmasalebi XVIII s-is meore naxevris ruseTsaqarTvelos<br />

urTierTobis istoriisaTvis, naw. III, mec. akad. gamocema,<br />

Tb. 1968 w.<br />

103. megrelaZe d., daRestan-saqarTvelos urTierTobaTa istoriidan,<br />

sakand. disertacia, Tb., 1960 w.<br />

104. mesxia S., masalebi saqarTvelos da kavkasiis istoriisaTvis, saq.<br />

ssr. mecnierebaTa akademia, Tb., 1948 w.<br />

105. mesxia S., Tbilisis istoriuli warsuli, saq. ssr. politikuri<br />

da mecnieruli codnis gamavrcelebeli sazogadoeba , Tb., 1957 w.<br />

106. meqvabiSvili a., <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> <strong>samxedro</strong> <strong>xelovneba</strong>, ,,codna~,<br />

Tb., 1974 w.<br />

107. mefe <strong>erekle</strong>s laSqroba da omebi, gaz. ,,iveria", #137, 1890 w;<br />

108. orbeliani sulxan-saba, leqsikoni, prof. ioseb yifSiZisa da<br />

akaki SaniZis redaqciiT, poligraftr. Tb., 1928 w.<br />

109. paiWaZe g., qarTuli samefo-samTavroebis sagareo politikis<br />

istoriidan, t. II, mecniereba, Tb., 1968 w.<br />

110. petriaSvili T., yvarlis brZola, anu maSin kidev erTxel<br />

gadarCa saqarTvelo, saqarTvelos macne, 2008 w.<br />

111. romanovski v. e., saqarTvelos istoriis Canawerebi, Tb., 1902 w.,<br />

(rusul enaze).<br />

112. saqarTvelos istoriis narkvevebi. t. IV. saq. ssr mec. akad.<br />

iv. javaxiSvilis sax. istoriis arqeologiisa da eTnografiis institutis<br />

samecniero sabWo, sabWoTa saqarTvelo, Tb., 1973 w.<br />

113. svaniZe m., osmaleTis istoria, XIV-XVI ss., mecniereba, Tb., 1999 w.<br />

114. svaniZe m., osmaleTis istoria, t. II, mecniereba, Tb., 2002 w.<br />

115. sixaruliZe q., qarTveli xalxis brZola samSoblosaTvis <strong>erekle</strong><br />

<strong>meoris</strong> xelmZRvanelobiT, stalinis saxelobis Tbilisis saxelmwifo<br />

173


universiteti, rusTavelis saxelobis qarTuli literaturis samecniero<br />

kvleviTi instituti, Tb., 1942 w.<br />

116. surgulaZe i., saqarTvelos saxelmwifosa da samarTlis<br />

istoriisTvis, t. I, Tbilisis saxelmwifo universiteti, 1952 w.<br />

117. tabaRua il., saqarTvelo saerTaSoriso arenaze XVIII s-is<br />

meore naxevarSi, mecniereba, Tb., 1979 w.<br />

118. tabaRua il., evropuli cnobebi <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> Sesaxeb, saq.<br />

evropisa da amerikis samecniero kvleviTi instituti, Tb., 2000 w.<br />

119. tartaraSvili e., ruseT-TurqeTis diplomatiuri urTierTobis<br />

istoriidan, sabWoTa saqarTvelo, Tb., 1968 w.<br />

120. tuxaSvili l., ruseTi da sazogadoebriv-politikuri moZraoba<br />

aRmosavleT XVIII s-is II nexevris saqarTveloSi, mecniereba, Tb., 1983 w.<br />

121. umikaSvili p., dasturlamali, d. g. kramarenkos st., tf., 1886 w.<br />

122. ferdinand foSi, fiqri da msjeloba, Mmoskovi, 1913 w.<br />

123. fircxalaiSvili al., saqarTvelos feodaluri xanis istoriis<br />

sakiTxebi, wigni II, mecniereba, Tb., 1972 w.<br />

124. qvariani s., qarTveli eris istoria, XVIII-XIX s-bi, t. I,<br />

qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoeba, quTaisi,<br />

1918 w.<br />

125. qiqoZe geronti, <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> omebi, saxelgami, Tb., 1943 w;<br />

126. qiqoZe geronti, <strong>erekle</strong> meore, saxelgami, Tb., 1947 w.<br />

127. qiqoZe geronti, <strong>erekle</strong> meore, nakaduli, Tb., 1983 w.<br />

128. RvinaZe p., cota ram artileriis istoriidan, Jurnali `droSa~<br />

#12, Tb., 1983 w.<br />

129. yeinaSvili i., qarTuli sabrZolo sistemebi da tradiciebi,<br />

(raindulo saqarTvelov aRsdeq), rae, Tb., 2008 w.<br />

130. SaiSmelaSvili iv., krwanisis omi, sabWoTa saqarTvelo, Tb.,<br />

1965 w.<br />

131. SveliZe d. evropuli cnobebi <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong> Sesaxeb, ,,sanktpeterburgskie<br />

vedomostis~ mixedviT, artanuji, Tb., 2005 w.<br />

132. CxataraiSvili q., narkvevebi <strong>samxedro</strong> saqmis istoriidan<br />

feodalur saqarTveloSi, mecniereba, Tb., 1979 w.<br />

174


133. CxeiZe s., saqarTvelos cxovreba, t. II, d. CubinaSvilis<br />

redaqciiT, peterburgi, 1854 w.<br />

134. caiSvili s., <strong>erekle</strong> mefis gmiruli saxe xalxur SemoqmedebaSi.<br />

Tb., 1942w.<br />

135. cincaZe i., aTanase Tbilelisa da simon mayaSvilis elCoba<br />

ruseTSi, ,,saistorio moambe" t. 6, изд. Архивного упляравл. Груз. ссср., Tb., 1952w.<br />

136. cincaZe i., qarTl-kaxeTis elCoba, sabuTi #22, ,,saistorio<br />

moambe~ t.17,18, изд. Архивного упляравл. Груз. ссср., Tb., 1964 w.<br />

137. ,,wiTeli droSa~ gazeTi #123, kapitani de grai de fua,<br />

Targmnili frangulidan k. gurulis mier, axalcixe, 1964 w.<br />

138. Waleli p. - Zveleburi ambebi; gogia samxaraZe - <strong>erekle</strong> <strong>meoris</strong><br />

dros gamoCenili meomari glexebi, aspinZis omis monawileni, gaz.<br />

,,droeba", #63, 1875 w;<br />

139. WipaSvili g., iranis saxelmwifo wyobileba, mecniereba, Tb.,<br />

1990 w.<br />

140. WiWinaZe z., aspinZis omis istoriis siyalbe da rusis general<br />

totlebenis Ralatis sinamdvile, qalaqTa kavSiris stamba, Tb., 1920 w.<br />

141. xositaSvili s., aspinZis omi, ganaTleba, Tb., 1972 w.<br />

142. javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, wigni III, saq. ssr.<br />

mecnierebaTa akademiis istoriis instituti, Tb., 1941 w.<br />

143. javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, wigni V, saq. ssr.<br />

mecnierebaTa akademiis istoriis instituti, Tb., 1953 w;<br />

144. jambakur-orbeliani a., aspinZis omi 1770 wlisa, mnaTobi, 1869 w;<br />

145. jambakur-orbeliani a., batoniSvilis iraklis pirveli dro,<br />

z. WiWinaZis gamocema, tf., 1877 w.<br />

146. jambakur-orbeliani a.. daRestnidan lekebis gadmosvla da sxva<br />

ambebi, s. kakabaZe, tf., 1914 w.<br />

147. janaSvili m., Mmefe <strong>erekle</strong>. z. WiWinaZis gamocema, tf., 1898 w;<br />

148. jorjaZe i., narkvevebi saqarTvelos <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

istoriidan, sabWoTa saqarTvelo, Tb., 1990 w.<br />

149. jorjaZe i., narkvevebi saqarTvelos <strong>samxedro</strong> xelovnebis<br />

istoriidan, sabWoTa saqarTvelo, Tb., 1989 w. (rusul enaze).<br />

175


150. Анчабадзе Г. Источниковедение Военной Истории Грузиию Mецниереба,<br />

Тб., 1990 г.<br />

151. Бурнашев С. Н., Картина Грузии или описание политического состояния. Тип.<br />

И. А. Мартиросиана, Тфл., 1896 г.<br />

152. Библиотека Якова Л. Ротова, Всемирная история, Том V,<br />

http://www.krotov.info/history/00/eger/vsem_080.htm<br />

153. Вентцель Е.С. Введение в исследование операций, Советское радио, М., 1964 г.<br />

154. Военный энциклопедический словарь, Воениздат. М., 1983 г.<br />

155. Все монархи мира. Мусульманский Восток. XV-XX вв.<br />

http://slovari.yandex.ru/dict/muslim2/article/mus/mus-0532.htm<br />

156. Джаниберидзе Н., К. Мачабели. Тбилиси, Мцхета, Искусство, M., 1981 г.<br />

157. Закарая П. – Крепостные сооружения Картли , Mецниереба, Тб., 1968 г.<br />

158. История Вооруженных сил Афганистана 1747-1977. изд. «Наука» М., 1985 г.<br />

159. История Войн и Военного Искусство, воениздат. мин. Обор. СССР, М., 1970<br />

160. История Военного Искусство, Воениздат. М., 1986<br />

161. История Дагестана. Т 1 Гл. Редакц. восточной литературы, М., 1967 г.<br />

162. Кишмишевь С., Походы Надир Шаха, Воен. Истор. отд. Кавказ. округа, Тиф.,<br />

1889 г.<br />

163. Колпаков В.М. Теория и практика принятия управленческих решений. Изд.,<br />

МАУП, Киев, 2000 г.<br />

164. Маркова О. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII вв.,<br />

«Наука», М., 1966 г.<br />

165. Рождественский Н.Ф., Артиллерийское вооружение, Ч. I, воениздат. мин.<br />

Обор. СССР.М., 1986 г.<br />

166. Сайт «Военная литература»: militera.lib.ru ,Издание: Клаузевиц К. О войне,<br />

Госвоениздат, М., 1934 г.<br />

167. Савкин В.Е., Основные принципы оперативного искусства и тактики,<br />

воениздат. мин. Обор. СССР, М. 1972 г.<br />

168. Советская военная энциклопедия, Т.4, воениздат М. 1977 г.<br />

169. Советская военная энциклопедия, Т.8, воениздат., мин. Обор. СССР, М., 1980 г.<br />

176


S i n a a r s i<br />

Sesavali-------------------------------------------------------------------------------------------------- 2<br />

literaturis mimoxilva------------------------------------------------------------------------ 9<br />

Tavi I. <strong>samxedro</strong>-reformatoruli moRvaweoba ------------------------------------ 16<br />

1.1 <strong>samxedro</strong>-administraciuli reformebi ----------------------------------- 16<br />

1.2 SeiaraRebisa da tyvia-wamlis warmoeba ---------------------------------- 45<br />

1.3 sainJinro – TavdacviTi nagebobebi ----------------------------------------- 54<br />

Tavi II. <strong>erekle</strong> II-is umniSvnelovanesi brZolebi ----------------------- 60<br />

2.1. yarabaRis brZola ------------------------------------------------------------------------- 60<br />

2.2. yirxbulaxis brZola --------------------------------------------------------------------- 66<br />

2.3. brZola mWadijvarTan -------------------------------------------------------------------- 80<br />

2.4. brZola yvarlis cixesTan ------------------------------------------------------------- 85<br />

2.5. aspinZis brZola ------------------------------------------------------------------------------ 96<br />

Tavi III. <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> strategia, taqtika da principebi --119<br />

3.1. XVIII s-is meore naxevris dasavleT evropis, aziisa da<br />

aRmosavleT saqarTvelos <strong>samxedro</strong> strategiisa da taqtikis<br />

SedarebiTi analizi ----------------------------------------------------------------------- 119<br />

3.2. <strong>erekle</strong> II-is <strong>samxedro</strong> moRvaweobis Sefaseba ------------------------- 137<br />

daskvna ----------------------------------------------------------------------------------------------- 147<br />

sqemebi ---------------------------------------------------------------------------------------------- 151<br />

danarTebi ------------------------------------------------------------------------------------------- 162<br />

damowmebuli wyaroebi da literatura --------------------------------------- 166<br />

177

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!