PDF Karmel 2010-2 (270)

KARMEL 2010-2 

NON ZER 

Apirila - Ekaina 

270. zenbakia 

Kultura 

Bertsolari Txapelketa Nagusiak 75 urte: P. Abarrategi eta E. 

Uriarte Poxpolin antzokian, Iñaki Sarriugarte Irigoien . 3 

Ahozko komunikazioa ikasgelan, Juan Luis Goikoetxea .. 42 

Hausnar laburrean, Ana Urkiza ....................................... 59 

Latin zaharretik euskara zaharragora, Luis Baraiazarra .. 63 

Gizartea 

Patxi Uribarren Euskaltzain osoaren sarrera-ekitaldia, 

Jon Korta ...................................................................... 74 

Eliza 

Teresa Liseuxkoa, Andoni Olea ....................................... 94 

Iritziak 

Historiaren filosofia 6, Roman Garmendia ...................... 100 

Literatura 

Kontu-Kontari 

Hartza, inauteria eta euskara Azkainen, 

Joseba Aurkenerena ..................................................... 107 

Olerkiak 

Gutxi hitz egin dugu maitasunaz, 3 kanta ilunpean, 

José Luis Padrón ........................................................... 117 

Amestutako ortzian eguzki eta gar maitasun galduaren 

xerka, Etxahun Aurkenerena ....................................... 121 

Bertsoak 

Pilare Baraiazarra, Santutxuko taldea ........................... 124

KARMEL 

Hiruhilabeteroko aldizkaria 

Zuzendaria: Julen Urkiza (Markina) 

Idazle kontseilua: Luis Baraiazarra, Ana Urkiza, 

Patxi Uribarren, Andoni Olea, Luis Arostegi 

Helbidea: Karmeldarrak – Markina 

48270 Markina – Bizkaia (Tel. 94-616 6019) 

karmelaldiz@telefonica.net 

Harpidetza: Urteko harpidetza: 13 . 

(Europa: 18 dolar; Amerika: 25 dolar) 

Jarri, mesedez, 

argi eta garbi zeure helbidea, 

guk ipinitakoa ondo ez balego. 

Aldizkariaren azala: Juan Mari Arrizabalaga 

Diruz lagundutako aldizkaria: 

euSkO Jaurlaritza 

euSkO Jaurlaritza 

gOBierNO VaSCO 

gOBierNO VaSCO 

Jabe: Euskal Herriko Karmeldarrak 

Karmengo kalea, 5. Markina. 

ISSN: 1132-2357 

a 

Legezko gordailua: BI. 459/68 

Inprimaketa: Itxaropena S.A. Zarautz 

a 

2 

kultura

kultura 

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIAK 75 URTE: 

P. ABARRATEGI ETA E. URIARTE POXPOLIN ANTZOKIAN 

1. BECetik Poxpolin zaharrera: Lehenengo Bertsolari Eguna 

Aurten hirurogeita hamabost urte betetzen dira Lehenengo 

Bertsolari Txapelketa Nagusia jokatu zela. Izan ere, 1935eko 

urtarrilaren 20an, hogei bertsolari lehiatu ziren Donostiako 

Kursaal zaharreko Poxpolin aretoan 1 , irabazlearen txapela janzteko. 

Harrezkero hamabost txapel jokatu dira 2 , eta iazkoan 

(2009-12-13), Barakaldoko BCEn, hamalau mila bertsozaleren 

aurrean, Maialen Lujanbio hernaniar gazteak bereganatu zuen 

txapela. Bera izan da ohore hori lortu duen lehenengo andrazkoa. 

Barakaldotik Donostiara egingo dugu jauzi, txapelketa na- 

1 

“Kantauri itsasoak orroka astinduz edo apalki miaztuz, Donostiako Poxpolin 

Jauregia. Kursaaleko soto zabal amaigabekoan, lehen, hoben lizuneko 

jauregi; gero, aingeru errugeen jostaleku. Bertako areto ederrean ospatu zen 

Lehenengo Bertsolari Eguna” (Zubimendi, Joseba: “Poxpolin Jauregian”, in 

Bertso minez [Euzko Deya, 1939-03-12], Alberdania, Irun, 2002, 42-44). Liburuak 

honako azpititulu hau dauka: “Idazle baten gerla eta bertso oroitzapenak”, 

eta bertan Koldo Izagirrek J. Zubimendik (1897-1939) 1939ko otsailaren 

5etik irailaren 10era Euzko Deya aldizkarian argitaratutako artikuluak batzen 

ditu. 

2 

Hona hemen txapeldunen zerrenda eta urteak: Basarri, 1935; Txirrita, 1936; 

Basarri, 1960; Uztapide, 1962, 1965 eta 1967; X. Amuriza, 1980 eta 1982; S. 

Lizaso, 1986; J. Lopategi, 1989; A. Egaña, 1993, 1997, 2001 eta 2005; eta M. 

Lujanbio, 2009. 

kultura 

3

iñaki sarriugarte 

gusiak diamantezko ezteiak ospatzen dituen honetan, eta txapelketaren 

inguruko zertzelada batzuk eman eta gero, bertan 

egon ziren bizkaitar bertsolari biengana joko dugu, gorazarre 

txiki bat egiteko asmoz. 

Joseba Zubimendik kontatzen digunez 3 , Lehenengo Bertsolari 

Eguna ospatzeko ideiak jazoera bitxi baten dauka oinarria. 

Udazkena zen, eta Donostiako Eusko Gaztediko areto berrian 

jai giroa zen nagusi. Gazte aldra bat sartu zen aretoan alai, 

kantari, berriketari... Gazteen artean bazen bat harroxko 

agertzen zena, eta nabarmenkeriak egiteari uzten ez ziona. 

Egoera gainez egiten hasi zenean, Iñaki Eizmendi, Basarri gaztea, 

bertsotan zuzendu zitzaion gazte nabarmenari: 

Aizazu gazte, lagun nerea, 

zertan zabiltza orrela? 

Ez al dakizu ainbat jaun prestu 

ortik begira daudela, 

era ortako jolasketarik 

gutxi maitatzen dutela? 

Egizu kontu zuk Donostiko 

Euzko Gaztedin zaudela; 

umekeriak baztartu itzazu 

ta ibili gizon bezela! 

“Bertsoaren indarra!”, diosku Joseba Zubimendik. Hantxe 

bertan amaitu ziren gazte drogosoaren erronkak eta putzak: 

harrokeriak urtu eta gangarkeriak aienatu egin ei zitzaizkion 

gazte nabarmenari. Antza, horrek guztiak zer pentsatua eman 

zien bertara baturiko batzuri: 

“Bertso batek honelako indarra izanik, zenbat eta zenbat 

egin lezakete bertsolariek, bide zuzenean jarrita, gure egiaren 

zabalkunderako! Hau izan zen une hartako oldozkuna. Une 

hartatik hasi zen Bertsolari Egunaren jaiotza”. 

3 

“Bertsolari egunaren sortzea”, in Bertso minez [Euzko Deya, 1939-03-05], 

37-40. 

4 

kultura

Bertsolari txapelketa nagusiak 75 urte 

Holako egunak antolatzeko asmoa ez zen berri-berria 4 . Izan 

ere, martxan zeuden ordurako Euskera Egunak, Olerti Egunak, 

Antzerti Egunak..., Euskaltzaleak elkarteak antolatuta eta babestuta. 

Aitzolek-eta asmo sendoa zuten bertsolaritzari tabernaeta 

sagardotegi-sunda kendu, eta bertsolaria duintasun berri 

batekin eroateko antzoki, plaza, eliza eta ospakizun nagusi 

guztietara 5 . Edozelan ere, Bertsolari Egunak antolatzeko asmoa, 

zergatik edo hargatik, atzeratu egin zen behin baino 

gehiagotan, harik eta 1935eko urtarrilaren 20an, San Sebastian 

egunez, ospatu zen arte. 

Txapelketa arrakastatsua 

Orduko egunkari eta aldizkarietako titular nagusiei erreparatzen 

badiegu, esan genezake Lehenengo Bertsolari Txapelketa 

Nagusia arrakastatsua izan zela oso. Hona hemen zelan zabaltzen 

zuen Argia astekariak hurrengo domekako zenbakia: 

“Gure ezagueran Donostiń euskera alde egin dan jairik ede- 

4 

Lehenengo Bertsolari Gudua 1930ean antolatu zuen Euskatzaleak taldeak. 

Bertsozko gudua prestatzeko, Lizardi, Jautarkol, A. M. Labaien, Erauskin bertsolaria 

eta Aitzolek batzar bat egin zuten Alegia herrian. Bileran, aurreko 

bertsolari-lehiaketetan esperientzia luzea zeukan Iñaki Uranga izan zuten lagun. 

Hurrengo txapelketen hasikintzat har daitekeen jaialdi-gudu hori Donostiako 

“Centro Católico” antzokian egin zen, eta Toribio Altzaga omendu 

zuten bertan. Parte hartzaileak honakook izan ziren: Agirre, Bitoria, Lujanbio, 

Telleritxiki, Txirrita eta Zabaleta. “Txapeldun, ao batez, Bitoria aukeratu genduan”, 

diosku Aitzolek. (Zubimendi, Joseba: Bertsolari-Guduak 1935-1936, 

Euskaltzaleak, Donostia, 1936). Gipuzkoako Foru Aldundiak edizio fakzimil 

bat argitaratu zuen 1985ean, lehenengo txapelketaren 50. urteurrenaren inguruan, 

hain zuzen ere. Aipamen hau (22. or.) eta hurrengoak edizio fakzimil 

horri dagozkio. 

5 

“Aitzol ospatsuak, gai oni buruz, bere atzeneko itzaldian onela zesan: Bertsolariak 

izandu dira gure edestia gorde digutenak; gure erriaren poz ta 

atsekabeak, abestuaz, eunkiz-eunki guregana iritxi-azi dituztenak, gure adimen 

argiko bertsolariak. (...) Baiñan aspaldi xamar ontan, erriaren gogonaiak 

utzirik, or zebiltzan bertsolariak utskeriko gaiak abesten, errien parregarri. 

Erri-abeslari auek, bide zuzenera ekartzeko asmoz sortu zan yai au” 

(Bertsolari Guduak 1935-1936, 29. or.). 

kultura 5


rrena, igandekoa izantzan. Hogei bertsolari, ta Euzkadi´ko 

onenetakoak gañera, aurkeztu ziran bertsolari gudara; ta lenengo 

saria Basarri idazle argi ta bertsolari jatorrarentzat izantzan” 

6 . Erdarazko egunkarietan ere –euskal kulturaren aldekoetan, 

bereziki–, oihartzun zabala izan zuen ospakizunak: “El día 

del bertsolari fué una manifestación radiante del alma artística 

de la raza vasca” 7 ; “Una fiesta inolvidable” 8 ... 

Esandako moduan, hogei bertsolarik 9 hartu izan zuten parte 

txapelketa historiko honetan. Euretariko hamasei gipuzkoarrak ziren: 

Alkain, Basarri, Erauskin, Etxeberria, Kortatxo, Lexo, Lujanbio, 

Mintegi, Nekezabal, Sorozabal, Telleritxiki, Txapel, Txirrita, K. 

Zabaleta, J. Zabaleta, eta Zepai; bi ipartarrak: Larralde eta Matxin; 

eta, gainontzekoak, beste bi, bizkaitarrak: Abarrategi eta Uriarte. 

Epaimahaia honako gizonok osotzen zuten: Jose Ariztimuño 

Aitzol (Euskaltzaleak elkartearen izenean), Joseba Zubimendi 

(Eusko Gaztedi taldearen izenean), Toribio Altzaga, Joseba 

Olaizola, Txomin Olano eta Manuel Lekuonak 10 . Puntuak ema- 

6 

Argia, 720, 1935-01-27, 1. or. 

7 

El Día, 1935-01-22, 5. or. 

8 

Jose de Artetxe: Euzkadi, 1935-01-25, 1. or. Esan beharra dago txapelketaren 

inguruko egunetan artikulu ugari ere ugari idatzi izan zirela, orduko 

idazlerik esanguratsuenek idatziak: “Una dinastía de bertsolaris” (Aitzol, Euzkadi, 

1935-01-19); “Bertsolariaren Eguna” (Manuel Lekuona, Argia, 1935-01- 

20); “¿Qué es el bertsolari? Hoy, en el día de su consagración” (Aitzol, Euzkadi, 

1935-01-20); “El Primer Día del Bertsolari. La fiesta resultó un acto 

bellísimo y una demostración del elevado valor artístico del bertsolarismo” 

(Euzkadi, 1935-01-20); “Bertsolari-Eguna dala-eta” (Jautarkol, Argia, 1935-01- 

20); “El día del bertsolari” (Jautarkol, El Día, 1935-01-20); “Ante la fiesta de 

hoy. Maestro de bertsolaris” (Lauaxeta, Euzkadi, 1935-01-20)... 

9 

“Aldaia, asteasuarra eta Zailpuru oiartzuarra etziran azaldu ta beren exerlekuak 

utzik gelditu ziran” (Bertsolari-Guduak 1935-1936, 32. or.). 

10 

Txapelketa egin zen eguneko alean, Argia aldizkariak honako epaimahai 

hau iragartzen eban: “Euzkeltzale Bazkunaren izenean: Ariztimuño jauna. Eusko 

Gaztediaren izenean: Zubimendi jauna. Eta beste lau jaun argi auek: Altzaga´tar 

Toribi, Orixe olerkaria, Juxto Oyarzabal ezaguna eta Olaizola´tar Joseba 

txauneskindaria” (“Bertsolari-Gudaketa nola egingo dan”, Argia, 1935-01-20, 1. 

or.). Ikusten dugunez, azken orduko aldaketak egon ziren epaimahaian. 

6 

kultura


teko era zuzena bezain sinplea izan zuten epaimahaikoek: bertso 

oso txarrari 0; txar-xamarrari 5; on-xamarrari 10; onari 

15; eta oso onari 20 puntu. Azken epaia ematean, zertan oinarritu 

ziren azaldu zuten epaimahaikoek: “bertsolarien sorpena, 

irudipena, bertsotarako erreztasuna, bertsoen neurketa, puntuak 

eta oiñen berdintasuna”. Era berean, bertsolariek “gaiak 

erabilli zituzten edo ez; eta bakoitzari emandako ogibidearen 

yabe egin zan edo ez” ere, kontuan hartu zuen epaimahaiak. 

Txapelketak ekintza osagarri batzuk izan zituen; izan ere, 

aurreko ostiralean, Jautarkol olerkari ezagunak Xenpelar bertsolariari 

buruzko berbaldi bat eman zuen, Laborda abadeak 

kantatutako bertsoen laguntzarekin. Bide beretik, bezperan, larunbat 

iluntzean, Dionisio Azkue Dunixi idazleak Bilintxen 

bertsogintza aztertu zuen, Olaizola, Zabalbeaskoa eta Lizarraga 

kantariek lagunduta. 

Igandea helduta, goizeko hamarretarako jendetza ikaragarria 

zegoen antzokiaren kanpoko aldean, eta hamar térdietarako 

Poxpolin zaharra bertsozalez gainezka egoan –hiru mila 

pertsona inguru–, bertsolaririk gehienak ere, bertan zeudela 11 . 

Saioa hamaika-hamaiketan hasi zen Aitzolen berba batzuekin 12 . 

Gero Joseba Zubimendi gai-jartzaile eta saio-zuzendariak era 

klasikoan bideratu zuen lehenengo ariketa, bertsoz: 

Ara bertsolarien 

gudua eratu, 

onekin gure izkuntza 

nairikan goratu. 

Bakoitzak nai duena 

lezake kantatu; 

11 

Argia astekariak zioenez, sarrera dohainik izan zen: “Orra itz gutxitan 

azaldu, igandean, Poxpolin teatroan, goizeko amaiketan egingo dan gudaketaren 

berri. Eta sarrera debalde izango da...!” (Argia, 1935-01-20, 1. or.). 

12 

“Ariztimuño jaunak bertsolari-gudaketa antxiña-antxiñan egiten zan bezela 

egingo dala dio. Eta nola egingo dan esan ondoren ematen zaio asiera bertsolari-gudari” 

(Argia, 1935-01-27, 1. or.). 

kultura 7


doiñun azke zerate 

gaia aukeratu; 

baiñan beti bertsotan 

zuek gogoratu 

euskaldun zeratela 

ta ongi mintzatu. 

Bina bertso kantatu behar izan zituzten bertsolariek lehenengo 

saio honetan. Eurak jakitun zeudenez, posible izan zuten, 

aurretiaz, luzimenduari begira pieza elaboratuak prestatu 

eta bertan kantatzea, denek ez zuten egin baina. Basarrik, ostera, 

epaimahaian Aitzolek-eta gustura entzuteko moduko bertsoak 

kantatzeari ekingo dio, garaiko Euskal Pizkundeko iruditeria 

erabilita: “Bertsolariak eman diote / Txeko erriari gorantza, 

/ Mireio batek edergallutan / yosia zuen Provenza...”. 

Hasieratik bete-betean asmatu dau Basarrik. Aitzolek nahi zukeen 

bertsolari eredugarri hura begien aurrean zeukan: 

“Txekiako herria, Mistralen Mireio, Provenza... Euzkadi eta 

El Día-n kolaboratzaile den Basarri gazteak erabili dituen erreferentziak 

bertso munduan zeharoan berriak izanagatik, Pizkundeak, 

eta batez ere Aitzolek propaganda legez prentsan 

egunero darabiltzanak dira. Gaiari heltzeko eragatik soilik, zuritik 

beltzerakoa da batetik bestera, Txirritaren bruxatik Basarriren 

gorbatara dagoen aldea” 13 . 

Bertsolaritzaren barne aldaketa horren inguruan ez dira 

ahaztu behar Kepa Enbeita Urretxindorra-ren ekarria eta eragina, 

nahiz eta gerra aurreko urteotan ez zuen sarri kantatzen 

ohiko bertso-saioetan. Joxerra Garziaren hitzetan: 

“Cuando se habla del proceso que condujo al bertsolarismo 

de las sidrerías a los teatros, se suele mencionar exclusivamente 

a Basarri como principal artífice del cambio, olvidando que 

Kepa Enbeita había enseñado el camino a seguir ya antes de 

la guerra. Basarri conocía a Kepa Enbeita, pues en las escasas 

13 

Aranbarri, Iñigo: Gure Mendea. Ehun urte euskal kulturan, Argia, Donostia, 

1999, 96. or. 

8 

kultura


intervenciones en sesiones bertsolarísticas normales en las que 

intervino Urretxindorra al final de su segunda etapa, solía hacerlo 

acompañado, entre otros, por el entonces jovencísimo 

Basarri” 14 . 

Bigarren saioan bertsolariek hiruna bertso abestu zituzten. 

Kasuon hamarreko nagusia izan zen Zubimendik bertsoz eskatutako 

neurria (“Limosnatxo bat” doinua erabilita), gaia honako 

hauxe zela: “Euskel izkuntza galtzen ari da / ta galtzen ba´da 

euskera, / Euskalerriko seme guztiak / betiko galduak gera”. 

Basarrik eman zion hasiera saioari, eta Jautarkol olerkariaren 

eta Arana Goiriren aipuez hornitu zituen bere bertsoak, zenbait 

esaldi hitzez hitz erabilita 15 . 

Bertsozaleak ondo dakienez, gai horrexen inguruan abestu 

zuen Txirritak “Larogei urte gaiñean ditut” bertso historikoa. 

Izan ere, gainezka egin zion lege zaharreko bertsolari beteranoari 

bere ironia finak. Aurrean gazte bat zeukan gorbata jantzita; 

euskara jasoa zerabilen gazte hark; gaztearen aipamen 

kulturalak-eta urrun ere urrun sentituko zituzkeen Txirrita 

zaharrak... Beraz, epaimahaian zegoen Aitzol abadea seinalatuz, 

bere egoeraren berri maisuki eman zien Poxpolin antzokira 

batutako bertsozaleei 16 : 

14 

Garzia, Joxerra: “El bertsolarismo del siglo XIX al XXI”, in Urkizu, Patri 

(zuz.): Historia de la Literatura Vasca , UNED Ediciones, Madril, 2000, 402- 

479. 

15 

Bigarren bertsoan: “Ara nolatan mintzatzen zaigun / gure Yauregi zintzoa: 

/ Euskalerria euskerik gabe / bai dala erri gaixoa, / maasti orritsu ederra 

baiña / mats alerik gabekoa!”. Bide beretik, hirugarrenean: “Irakasleak bezela 

daukat / nik ere aitortu naia, / au esanikan yoan zitzaigun / Arana Goiri 

aundia: / Il naiago det ikusi baiño / Aberriaren amaia!”. 

16 

“Bertso onek algara ederrak egin-azi zituan. Izan ere bukaeran buru-eskuakin 

Ariztimuño apaiza erakutsiaz, maixutzat bera aukeratua zeukala adierazten 

zuan.” (Bertsolari Guduak 1935-1936, 40. or.). 

kultura 9


Larogei urte gaiñean ditut, 

nago anketako miñez, 

Donostia´ra etorria naiz 

erren aundia egiñez. 

Bi bastoirekin txit larri nabil 

pausorik eman eziñez. 

Euskera ia aztu zait eta 

erderarikan yakin ez, 

maixu batekin eskolan laxter 

asi bear det latiñez! 

Hirugarren saioan bertsolariak hiruna bertso abestu behar 

izan zituzten, Zubimendi jaunak puntua jarrita: “Asi dezagun 

berriz / bertsotan saioa, / nik oiñak emanikan / or yarraitzekoa”. 

Bertsolari Guduak 1935-1936 liburuan, zein Yakintza aldizkariaren 

13. zenbakian (1935-ilbeltz-otsaila), saio honetako 

hainbat bertso irakur daitezke. 

Laugarren eta azken saioan, ofizioak emanda, bertsolari bakoitzak 

bost bertso abestu zituen. Ofizioen banaketa bertsosaioaren 

hasieran egin zen, baita nork norekin kantatu behar 

zuen zehaztu ere. Jarduera honetan, orduko prentsan Matxin 

(ardo-saltzailea) eta Larralde (edalea) ipartarrek eginiko saioa 

goraipatzen zen: “Aien esakera zorrotz eta barregarriak! Aien 

alkarri ziri-sartzeak!” 17 . Hamahiruna bertso kantatu ostean, txapelketa 

eguerdiko ordu bietan amaitu zen. Hiru orduko lehia 

biziak asetuta utzi zituen Poxpolin antzokira hurbildutako euskaltzaleak. 

Ebatzia, baina, Eusko Etxean eginiko bazkaria amaitu arte 

ez zen aditzera eman: txapelduna, aho batez, Basarri; bigarrena, 

Matxin; hirugarrena, Zepai; eta laugarrena, Alkain 18 . Epaimahaikoen 

arabera, berdintasun handia egon zen puntuazioen 

artean, eta sari gehiago egon balira, zerrenda luzeagoa izango 

17 

Argia, 1935-01-27, 2. or. 

18 

Diru sariak 100, 75, 50 eta 25 pezetakoak izan ziren, hurrenez hurren. 

10 

kultura


zela zioten. Ekitaldi nagusia bertsolarien agurrekin eta Aitzol 

eta Monzon jaunen berbaldiekin amaitu zen, baina bertsoen 

durundiak luzaro iraun zuen Donostiako Eusko Etxean 19 . 

Txapela irabazi zuen Basarri bertsolaria, hurrengo urtean, 

1936an, arautegiak hala aginduta, epaimahaian egon zen. Haren 

lekukoa, irabazle-txapela, Txirrita handiak hartuko du, hil 

aurretxoan hartu ere. Edozelan ere, Basarrik markaturiko ildoa 

hor geratu zen. Juan Mari Lekuonak dioskunez: “Gutxik lagundu 

dute Basarrik adinbat bertsolaria, bertsoa eta bertsozalea bideratzen” 

20 . Oiartzuarrak lau puntutan laburbiltzen digu Basarriren 

ekarria: a) prestakuntza sendoa (eskolatua, musikan eta 

literaturan jantzia…); b) praktikotasun burutsua; c) gai bizi, 

ugari eta arretagarriak; eta, d) nolakotasun berriak bertsolaritzan 

(saio laburrago eta zehatzagoak, musikaz aberatsagoak, 

kulturaz jantziagoak…). 

Gaurko talaiatik begiratuta, harrigarri egiten zaigu ikustea, hurrengo 

urtean, 1936an, txapela irabaziko duen Txirrita bertsolaria, 

ordurako mito bat zena, lehenengo lau horien artean ez ikustea 21 . 

Era berean, azpimarratzeko modukoa da bertsolari bizkaitarren 

inguruan agertzen den aipamen-urritasuna. Izan ere, Joseba Zubimendik 

Yakintza aldizkarian eta Bertsolari Guduak 1935-1936 

liburuan jasotzen dituen 45 bertsoetatik bakarra da bizkaitar ber- 

19 

“Aitzol, Ernandorena eta besteren lana gutxietsi gabe, Zubimendi egon 

zen 1935 eta 1936ko Bertsolari Egunen antolamendu gaitz haien oinarrian. 

Horretarako derrigorrezkoa zen lan astunaz gainera, gure idazleak eman zien 

haize publizitarioa gero, bertsoak argitararaziz eta jardun haiei buruzko komentarioak 

eginez. Mende erdi luze bat joan da hil zenetik, eta orain altxor 

preziatu gisa irakurtzen ahal ditugu hartaz idatzi zituenak. Alor askotan izan 

zen Zubimendi aitzindari, eta bertsolaritza modernoaren lehen historiagilea 

ere, bera dugu.” (Izagirre, Koldo: Bertso minez, 16-17). 

20 

Lekuona, Juan Mari: Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (1971-1996), Deustuko 

Unibertsitatea, Donostia, 1998, 378. or. 

21 

“Txirrita´rentzat saririk izan ez ba-zan ere, Eusko Abesbatzako batek boxt 

duroko bat eman zion bertsolaririk zarrena zalako” (Argia, 1935-01-27, 2. 

or.). 

kultura 11


tsolariei dagokiena: puntua emanda Uriartek kantatutako bat, hain 

zuzen ere. Kontuan harturik 1936ko Txapelketa Nagusian ez zela 

Bizkaiko bertsolaririk aurkeztu 22 , ahalegindu egingo gara Abarrategi 

eta Uriarte bertsolariak ezagutarazten, gerra aurreko bertsolaritzaren 

lekuko historikoak baititugu. 

2. Prudentzio Abarrategi Besamotza 

Bagenekien, Uriartez gain, Poxpolin antzokian Bizkaiak bigarren 

ordezkari bat izan zuena, baina apenas ezer gehiago. Lehenengo 

Bertsolari Txapelketaren inguruko artikuluetan-eta, zehatz 

agertzen da partaide bakoitzaren herria; Prudentzio Abarrategiren 

kasuan, ordea, Bizkaia agertuko da sistematikoki. Noiz jaio zen 

eta noiz hil ere, ez da inon agertzen. Bertsolari Eguneko argazki 

bakanetan, bigarren ilaran agertzen da, Basarrik erdi tapatuta. 

Aita Zavalak argitasun apur bat damaigu Uztapideren Lengo 

egunak gogoan (I) liburuan: “Abarrategi Besamotza, Urduliz, 

Bizkaia” 23 . Halandaze, bat dira Besamotza bertsopaper saltzaile 

ezaguna 24 eta Abarrategi bertsolaria; badakigu jaioterria ere 

zein zuen gure protagonistak: Bizkaiko Urduliz herria. 

Jaioterria zehaztuta, Bizkaiko Elizaren Artxibategi Historikora 

jorik, posible izan dugu Abarrategi bertsolariaren bataio-agiria 

lortzea: Prudencio Abarrategui Torrontegui, Urdulizko Santa Maria 

elizan 1873ko apirilaren 28an bataiatua. Gurasoak: Juan An- 

22 

“1936´garren urtean, Donostiań ospatu zan Bertsolari Egunean beintzat 

Bizkai´tik etzan iñortxo be an aurkeztu; emen ziran Dima´ko Uriarte, Mungia´ko 

Bartolo, Begoña´ko Betolaza, Getxo´ko Llona, Laukiniz´ko Eulia ta 

gaiñerakoak Kepa´gaz sarri bertsotan ibilliak. Baiña etziran agertu, muxikarrak 

eurak be ez eben adorerik izan gipuzkoarrakaz egun andi aretan indarrak 

neurtzeko.” (Aita Onaindia: Gure bertsolariak, Gráficas Bilbao, Bilbo, 

1964, 315. or.). 

23 

Olaizola, Manuel Uztapide: Lengo egunak gogoan(I), Auspoa, Itxaropena, 

Zarautz, 2. ed., 1975, 157. or. 

24 

Hona zer dioskun Joanito Dorronsorok: “Besamotza. Prudentzio Abarrategi. 

Seguraski, Euskalerrian inoiz izan den bertso saltzailerik ezagunena” 

(Bertsotan 1789-1936, GIE, Donostia, 1981, 228. or.). 

12 

kultura


tonio Abarrategui Elorduy eta Maria Manuela Torrontegui Aldecoa 

25 . Beraz, esan genezake Abarrategik Donostian Lehenengo 

Bertsolari Txapelketa Nagusian abestu zuenean 61 urte zituela. 

Beste datu askorik ez daukagunez 26 , ezagutu zutenen testigantzetatik 

abiatuta hurbilduko gatzaizkio Abarrategi Besamotza-ri. 

Txapelketaren inguruko kroniketan, ez dago apenas harekiko 

aipamenik. Badakigu eskenatokian eskumako bigarren lerroan jesarrita 

egon zena, Errenteriako Telleritxiki bertsolariaren ondoan, 

eta laugarren saioan Aieteko Etxeberriarekin kantatu zuena. Azken 

saio horretako ofizioak zeintzuk izan ziren ere badakigu: 

Abarrategi, arotza; eta, Etxeberria, aizkolaria. Bertsorik baina, ez 

zaigu heldu. Orduko argazkietan ikusten denez, brusa ilunez jantzita 

joan zen saiora, idunean koadrodun zapi bat zeramala. 

Lehenengo Bertsolari Txapelketa Nagusia (1935-01-20) 

1: Basarri, 2: Zepai, 3: Txirrita, 4: Txapel, 5: Saiburu, 6: Erauskin, 7: Mintegi, 8: 

Sarasola Lexo, 9: Nekezabal, 10: Telleritxiki, eta 11: Abarrategi. 

25 

http://internet.aheb-beha.org 

26 

“Txapelketa honetan aurkeztu zen Abarrategi ere. Honetaz dakigun bakarra 

bizkaitarra zela da. Uriarte eta Abarrategi izan ziren, ba, Txapelketa horretan 

parte hartu zuten bizkaitar bakarrak.” (Muniategi, Abel: “Bertsolaritza 

Bizkaian”, Argia, 600, 1974-09-01, 7. or.). 

kultura 13


Abarrategi, beraz, bat-bateko bertsolaria zena ez dago dudarik. 

Edozelan ere, bertsopaper saltzaile modura egin zen ospetsu 

eta ezagun Euskal Herriko lekurik gehienetan, eta Besamotza 

ezizenez –Manko(a) ere agertzen da inoiz edo behin– 

izendatzen zuten garaiko bertsozaleek. Hona hemen zer dioen 

Iñaki Egañak Abarrategi bertsolariaz, euskaldun aipagarrien 

bere zerrenda berezian: 

“Abarrategi, Prudencio (s. XX. Bertsolari). Cantero, natural 

de Urduliz. En un aciago día, un cartucho de dinamita le 

arrancó ambas manos. Pero no fue el fin del mundo. Para sobrevivir, 

Prudencio comenzó a escribir poemas, versos, en papel, 

que recitaba y vendía por unas pesetas. Iba de pueblo en 

pueblo y de feria en feria ofreciendo sus composiciones. 

¿Quién las transcribió cuando se quedó ciego?” 27 . 

Ezbeharra noiz gertatu zitzaion ez digu zehazten Egañak. 

Itsutu zeneko xehetasun hori, bestalde, ez da ostantzeko lekukotasunetan 

agertzen. 

Uztapidek, bere aldetik, gorago aipaturiko liburuan, Prudentzio 

Abarrategiren deskribapen zehatza damaigu: 

“Au beso-motza zan, da onek ere boza ederra zuan. Jeneralean, 

papel saltzen zebiltzanak, geienak eztarri onekoak izaten 

ziran; bestela ez baitu balio. (...) Besoak, biak motzak zituan 

bizkaitar onek; esku-muturretik moztuak. Jaten ez nuan beiñere 

ikusi; ez dakit nola manejatzen zan; baña dirua ederki kontatzen 

zuan. Brusaren patrikaran ibiltzen zituan sosak; eskumutur 

batekin aterako zituan andikan; zabala zuan, ba, eskumuturra, 

ta gañean aterako zituan, da beste esku-muturrarekin 

botako zituan zure eskura pezetaren ganbioak. Olaxe manejatzen 

zan ura” 28 . 

Uztapideren iritzian, gizon bikaina zen Abarrategi: metroa 

eta laurogei zentimetro luze eta ehun kilorako ez ei zuen asko 

27 

Egaña, Iñaki: Quién es quién en la Historia de los vascos, Txalaparta, Tafalla, 

2005, 13. or. 

28 

Lengo egunak gogoan (I), 53. or. 

14 

kultura


faltako. Brusa urdin luzea aldean, zoli abesten zituen saldu 

beharreko bertso-sortak: “Boza ederrarekin kantatu ere egingo 

zituan, da asko saltzen zituan”. Eskuetako elbarritasuna zergatik 

zeukan ez zekien Uztapidek, ez zelako inoiz hori itauntzen 

ausartu: “Galdetzeko etzan gauza egokia ere, ta ortan gelditu 

ginan”. Hurrengo lerrootan, Abarrategi non eta noiz ikusi zuen 

kontatzen digu Uztapidek: 

“Gero, gerra-denporan, berriz, palta izan zan. Frantzia aldean-edo 

ibillia izan bear zuan. Nik ez nuan luzaro emen ikusi, 

ta an zebillela aditzen genduan 29 . Gero Errenterin ikusi 

nuan, aztu ta geroko batean. Piska bat zartzera egiña zegoan 

ordurako. Urte asko ziran nik ikusi ez nuala, ta ez da arritzekoa 

neri zartua iruditzea, onera 

Oiartzunera etorri eta geroko 

kontuak dira-ta. Emen ez dakit 

senideren bat edo zer eukiko 

zuan Errenterin. Nik ala pentsatu 

nuan. Ura zarra da onezkero, 

bizi baldin bada. Ez det geroztik 

ikusi ta ez dakit zertan dan” 30 . 

“Oiartzunera etorri eta geroko 

kontuak dira” esan digu gorago 

Uztapidek. Lengo egunak 

gogoan (II) liburuan, Uztapidek 

zehaztu egiten digu zein garaitan 

izan zen hori: “Oiartzunera 

bizitzera etorri giñan ba. Nik 

berrogei ta bat urte eta anaiak 

ogei ta emeretzi, naikoa zarrak 

Prudentzio Abarrategi Besamotza, 

1937-05-02an 

29 

Lengo egunak gogoan (I) liburuko 52. orrialdean, Jesus Elosegik Abarrategiri 

Maulen eginiko argazki gogoangarri bat agertzen da: argalago dago Donostiako 

txapelketan baino, txapela eta brusa jantzita, irribarretsu... Argazkiaren 

data honakoa da: 1937ko maiatzaren 2a. 

30 

Ibidem.: 54. or. 

kultura 15


aldatzeko” (275. or.). Kontuan hartzen badugu Uztapide 1909. 

urtean jaio zela, 1950. urtetik aurrerakoak dira Uztapidek Abarrategiren 

gainean kontatutako azken xehetasunok. Bertsozale 

Elkartearen web orrian (www.bertsozale.com) ere, garaitsu hori 

aipatzen da: “Zestuan 1936 aurretik eta Errenterian 1952az 

geroztik ikusi zuen Uztapidek”. 

Aita Zavalaren Lexo bertsolaria liburuan ere, badago Abarrategiren 

gaineko aipamen interesgarri bat, bertso saltzailearen 

bizimodua iruzkintzen duena 31 : 

“Inprentatu ondoren [bertsopaperak] Besamotza´ri ematen 

zizkion saltzeko. Besamotza bertso-saltzalle bat zan; seguru 

asko, Euskalerrian iñoiz izan dan bertso-saltzallerik ezagunena. 

Bizkai´ko Urdulizén jaioa zan. Arrobi batean lan egiten zuan. 

Bañan, egun batez, desgaraiean lertu zan tiro batek bi eskuak 

kendu zizkion. Geroztik, bizi-modua nolabait ere ateratzearren, 

bertso-paper saltzeari ekin zion, erriz-erri Euskalerri guzian 

barrena ibilliaz. Gerraz geroztik il zan, ta oraindik ere 

euskaldun asko dago aretzaz oroitzen dana. (...) [Lexok] Laguntzeagatik 

ematen omen zizkion. Besamotzak amarna xentimo 

saltzen zituan paperak. Noizean bein, biak alkarrekin saiatzen 

ziran bertso-paper saltzen, eliz-atarietan, plazetan eta olakoetan, 

kantari asita” 32 . 

Auñamendi entziklopediak beste data interesgarri bat ematen 

digu urduliztarraren bizitzaren nondik norakoak zehaztu 

ahal izateko: “Ha sido el más famoso bertso-saltzalle (vendedor 

de composiciones) de todos los tiempos. Aún hoy se le recuerda 

mucho. Se le conocía con el nombre de Besa-motza (El 

manco). Compuso también alguna que otra composición que 

31 

Aita Zavalak Tolosan ezagutu zuen Abarrategi: “Seme kutun [izendatzen 

dituzue, era berean], Tolosako Zerkausian kantari jarduten ziran bertso-paper 

saltzailleak. Nik iru ezagutu nituan: Bizkaiko Prudentzio Abarrategi, Besamotza; 

Mendaro Txirristaka; eta Pello Saikola.” (Zavala, Antonio: Auspoaren 

auspoa IV, Auspoa-GFA, Donostia, 2006, 103-114. Tolosan, 2000ko urriaren 

6an, “Seme Kuttun” izendatzean irakurritako hitzaldia). 

32 

Zavala, Antonio: Lexo bertsolaria, Auspoa, 79-80-81, Zarautz, 1968, 17. or. 

16 

kultura


imprimió y él mismo vendió. Hacia 1957 vendía cupones de 

lotería por las calles de Bilbao” 33 . 

Edozelan ere, badirudi, Auñamendi entziklopediak dakarren 

informazioak Aita Zavalak bere Bosquejo de Historia 

del Bersolarismo liburuan eskaintzen digun hurrengo testigantza 

honetan daukala oinarri; izan ere, Tolosako jesuitak 

bertatik bertara ikusi zuen Abarrategi Bilbon: 

“El último gran bertso-saltzalle ha sido Prudencio Abarrategui, 

el popular besamotza que muchos recordarán todavía. Yo 

le vi hace unos cinco años en el Arenal de Bilbao, vendiendo 

cupones de lotería. Ignoro si todavía vive. Era vizcaíno. De joven 

trabajaba en una cantera. La explosión de un barreno le 

llevó las dos manos y se dedicó a la venta de bertso-paperak y 

algunas otras cosillas por los pueblos del País. El mismo compuso 

varios bertso-paperas. Por ejemplo, el que dedicó a Paulino 

Uzcudun en 1933” 34 . 

Aita Zavalaren liburua 1964an argitaratu bazen ere, berak 

esaten digunez, 1963ko maiatzean Donostiako EUTGn emaniko 

hitzaldi batzuetan oinarritzen da argitalpena. Azken datu 

horiek kontuan hartzen baditugu, 84-85 urte inguru izango zituen 

orduan urduliztarrak. 

Prudentzio Abarrategiren bertsogintza 

Esanda daukagunez, ez zaigu Abarrategiren bat-bateko bertsorik 

heldu. Ez 1935eko txapelketakorik, ez ostantzekorik. 

Hala eta guztiz ere, gorago Aita Zavalak esan digunez, zenbait 

bertsopaper egin zituen urduliztarrak. Beraz, inoren bertsopaperak 

ez eze, berak paratutakoak ere saltzen zituen Abarrategi 

Besamotza-k. 

33 

www.euskomedia.org/auñamendi/5875 

34 

Zavala, Antonio: Bosquejo de Historia de Bersolarismo, Auñamendi, Donostia, 

1964, 60. or. 

kultura 17


Bertsolariya 35 aldizkarira jotzen badugu, urduliztarraren 

bertso-sorta bi aurkituko ditugu: “Oraingo neskatxari” 

(Abarrategi´k jarriyak) 36 eta “Neskatxa ederra nago ta...” 

(Abarrategi´k jarriyak) 37 . Bertsolariya aldizkariekin egin 

zen bilduma-liburuaren aurkibidean hirugarren sorta bat 

agertzen da Abarrategi sinadurarekin (“Praixku artzaya 

abeslari”), baina aipatutako bietan ez bezala, ez da Manco 

ezizena agertzen; bai, ostera, Soraluze´tik ailea. 

Bazegoen, beraz, beste Abarrategitar bat bertso-sortak 

idazten zituena. Izan ere, gerra aurreko urteetan, Euzkadi 

(1918-1919) eta El Día (1930-1936) egunkarietan Soraluzetik 

Abarrategitar batek bidalitako kronikatxoak eta bertsoak agertzen 

dira 38 . Datu gehiago izan artean, aztertzeke itxiko dugu 

kontua. Edozelan be, esan genezake kutsu garbizaleagoa 

eta kultuagoa daukatela Soraluzetik bidalitako bertsoek-eta, 

Prudentzio Abarrategiren bertso jarriek baino. 

Bertsolariya aldizkariko bertsopaper bietan neskatxak 

dira protagonista, eta gaia tratatzean nahiko ikuspuntu 

klasikoa darabil Abarrategik. Gipuzkeraz daude idatzita, 

oso hizkuntza herrikoian. Lehenengo sortak 15 kopla 

(7-/6a/10-/6a) ditu; bigarren sortan, aldiz, bederatzi puntuko 

12 bertso darabiltza, eta zehatzago idatzita daude. 

Kasu bietan, amaieretan erosle posibleari zuzentzen zaio, 

35 

Hona zer dioskun Aita Zavalak aldizkari horretaz: “El Bertsolariya se propagó 

mucho por todo el País. No es raro encontrarlo aun hoy en caserios, 

habiendo sido cuidadosamente guardado semana tras semana, hasta lograr 

formar, al cabo del año, el tomo apetecido. No creo exagerar si digo que el 

Bertsolariya constituye una de las cinco o seis principales obras euskéricas 

publicadas en lo que va de siglo” (Ibidem, 189. or.). 

36 

Abarrategi, Manco: Bertsolariya, Wilsen Ed., Bilbo, 1987, 3. ed., 206-207. 

(Bertsolariya, 23, 1932-02-21, 6. or.). Ikusi, era berean, Aita Onaindiaren 

Bertso berri eta kanta zar (I), 1957, 59-61. 

37 

Ibidem, 146. or. (Bertsolariya, 33, 1932-05-01, 4-5). 

38 

Ikusi: J. Urkizaren “Bertso eta olerkien hemeroteka” eta “Euskal prentsaren 

lanak” (www.armiarma.com). 

18 

kultura


erosteko gonbitea luzaturik: lehenengoan: “zar ta gaztiak 

ikasitzeko / paper bana artu”; eta , bigarrenean: “emen 

saltzeko daude / gusto dubenentzat”. 

Prudentzio Abarrategiren hiru bertsopaper 

Abarrategiren inguruko dokumentazio lana egiten ari 

ginela, urduliztarraren hiru bertsopaperekin egin genuen 

topo. Hirurak Donostiako Koldo Mitxelena Kulturuneko 

liburutegian daude. Lehenengoak “Bertzo Berriak. Gora 

Paulino Uzkudun, Aupa” 39 du izenburu. Abarrategi du sinadura, 

eta lehenengo bertsoan irakur daitekeenez, 

1927koa da. Uzkudun boxeolariak, “Europa dana menderatuta”, 

Ameriketan egindako egotaldia, borrokak-eta 

kontatzen ditu. Hamabi zortziko nagusi dira guztira, 

gipuzkeraz idatziak. Bilboko Etxenagusiarenean argitaratu 

zen bertsopapera. 

Bigarrenak “Bertso Berriak ¡Gora Paulino Uzkudun! 

Aupa” 40 du izenburu, eta 1928an dago datatuta: “Beasañen 

L. Zunzunegi´ren etxean 1928-an”. Bertsopaperak, 

atzealdean, argazki handi bat dauka, eta bertan “Paulino 

ta bere ama” agertzen dira. Sinatu, Abarrategi´tar 

Prudensio´k egiten du. Hamabost zortziko nagusi dira, 

gipuzkeraz idatziak. Gaia, Uzkudun boxeolariak, 

Ameriketan urtebete térdi egin eta gero, Euskal Herrira 

egin zuen bueltako bidaia da: Ameriketa, Avre, Paris, 

39 

Fitxa teknikoa: Egilea: Abarrategi, Prudensio. Izenburua: “Bertzo berriak. 

Gora Paulino Uzkudun, Aupa” / Abarrategi. Notak: 1 o.; 32 cm; bertso-paperak; 

hasten da: “Emeretzireun urte pasata / ogei-ta zaspigarrena”; Gregorio 

Mujikaren liburutegitik etorritako alea. Editorea: Bilboń: Etxenagusia´ren Irarkolea, 

[19--?]. 

40 

Fitxa teknikoa: Egilea: Abarrategi, Prudensio. Izenburua: “Bertso berriak. 

¡Gora Paulino Uzkudun!, Aupa” / Abarrategi´tar Prudensio´k. Notak: [2] or. 

argk.; 32 cm; bertso-paperak; hasten da: “Millas gañera beatzireunda / oita 

sortziko urtian”; Gregorio Mujikaren liburutegitik etorritako alea. Editorea: 

Beasañén: L. Zunzunegi´ren etxean, 1928. 

kultura 19


Hendaia, Donostia, Errezil… Aurreko bertsopaperaren osagarri 

eta jarraipena genuke 41 . 

Hirugarren bertsopaperak “Bertso Berriyak” 42 du izenburu 

eta ez dakar datarik. Edozelan be, ohitura zenez, lehenengo 

bertsoan agertzen da data hori: “Milla ta bederatzireun 

da / Ogei ta zortzi urte / Jesus jayotzanetik / Onera 

bitarte”. Gaia aizkora/korrika apustu bat da, urte 

horretako abenduaren hamaseian, Azpeitian, Keixeta 

helduaren eta Yarza gaztearen artean jokatu zena. Hamabi 

hamarreko txiki dira, eta Abarrategik enkarguz egin 

zituela dio: “Bertzuak ipintzeko / Enkargatu naute / Aizkol 

joko eder bat / Dala mediante”. Sinadura, kasuon, 

Abarrategi da eta Errenterian dago inprimatuta. Bertsook 

ere, gipuzkeraz idatzita daude. 

Gaiei dagokienez, daukagun corpus txikia kontuan 

harturik, ikusten dena da, Abarrategik gai zabal eta orduko 

jendearen gustukoak erabiltzen zituela: neskatxak 

(janzkera, ezkontza-kontuak...), boxeoa, herri kirolak... 

Edozelan ere, deigarria da hark erabilitako euskara, bertso-jartzaileak 

gipuzkera erabiltzen baitu aipatutako bost 

bertsopaperetan. Dakigunez, mendebaldeko bertsolarien 

artean tradizio zabala egon da gipuzkera erabiltzeko bertsotan. 

Gipuzkoar kutsuko bizkaiera sarri jalgi da mendebaldeko 

bertsolarien ahotik eta lumatik. Hala eta guztiz 

ere, Abarrategiren bertsopaperen kasuan erabatekoa da 

gipuzkeraren nagusitasuna. Horixe da deigarriena haren 

bertso-sortetan. 

41 

Gorago ikusi dugunez, Aita Zavalak Abarrategik Uzkuduni, 1933an, dedikaturiko 

beste bertsopaper bat aipatzen du. 

42 

Fitxa teknikoa: Egilea: Abarrategi, Prudensio. Izenburua: “Bertso berriyak. 

/ Abarrategi. Notak: 1 o.; 31 cm; bertso-paperak; hasten da: “Milla ta beatzireun 

da / ogei ta zortzi urte”; Gregorio Mujikaren liburutegitik etorritako 

alea. Editorea: Renteria: Imp. Económica, [19--?]. 

20 

kultura


Jakin dakigu herriz herri ibiltzen zena, eta Euskal Herri 

osoan ezaguna zena. Baina itxarotekoa zen bizkaieraren 

ukitua edo nolabaiteko kutsua agertzea haren euskaran. 

Hori dela-eta, itaun batzuk datozkigu burura: Salmentari 

begira eginiko aukera zen? Bertsopaperak berak beratara 

egiten zituen gipuzkera horretan? Edo, bateren batek laguntzen 

zion bertsoak gipuzkeratzen?... 

Aita Zavalak bere Patxi Erauskin bertsolaria I liburuan, 

bertsolariaren seme Ramonek kontatutako pasartetxo 

hauxe dakar: “Mesede egitearren, [bertsopaperak] Besamotza 

bertso-saltzalleari ere ematen omen zizkion, 

baiñan bere izenik gabe eta arenean-edo argitaratzeko 

eman ere” 43 . Izan ere, badago nolabaiteko paralelismoa 

Erauskin eta Abarrategiren artean: bitzuek hiruna bertsopaper 

opetsi zizkioten P. Uzkuduni; eta, izenburuei bagagozkie, 

bitxia da ikustea Erauskinen sorta batek eta Abarrategiren 

sorta bik ia-ia titulu bera daukatela 44 . Lankidetzaren 

bat egongo zen bien artean? Urduliztarraren 

bertso(paper) edota argibide berriak agertuz gero, agian, 

posible litzateke galderok erantzutea. 

43 

Zavala, Antonio: Patxi Erauskin bertsolaria I, Auspoa, Tolosa, 1978, 69. or. 

44 

Erauskinena (1927): “Bertso Berriak. Gora Paulino Uzkudun! Gora!” (Patxi 

Erauskin bertsolaria III, 19-24); Abarrategirenak lan honetan ikus ditzake 

irakurleak. 

kultura 21


3. Esteban Uriarte Utarre 

Arratiako bertsolaritzaren historian aparteko leku bat daukan 

bertsolari hau Dima herriko Bikarregi auzoko Iturbe baserrian 

jaio zen 1894an. Hogeita bost urte zituela Isabel Generosa 

Ortizegaz ezkondu, eta bost seme-alaba izan zituzten. Seme 

nagusia, Jose, Arratiako bertako Igorre herrian jaio zen, baina 

handik denbora laburrera Bermeora aldatu zirenez, garaitekoak 

(Miren, Julen, Lourdes eta Elisabete) kostaldeko herri horretan 

jaio ziren: “Gazterik joan zen Mañura ikazkin eta harez 

gero, Bermeon emango zuen bere bizialdia hargin eta udaleko 

enplegatu bezala” 45 . Kartzela frankistetan osasuna galduta, bere 

lanbideak, hargintzak, eragindako gaixotasun batek jota, Bermeon 

bertan hil zen, 1947. urtean 46 . 

Esteban Uriarte gaztetxotan hasi zen bertsotan, eta gaztea 

zela hasi zen idazten, 1920an Kirikiñori Dimatik bidalitako 

bertso-sortan ikus daitekeenez 47 . Hogeita sei bat urte dauzkan 

bertsolari-idazle gaztea euskaltzale eta abertzale sutsu 

dagerkigu bertsootan; eta, baserritarra den aldetik, lugin-nekazaleenganako 

elkartasuna beren-beregi azpimarratuko du. 

Era berean, orduko idazleen taiua eta garbizaletasun ukitua 

45 

Muniategi, Abel: “Bertsolaritza Bizkaian”, Jakin, 14/15, 1980 apirila-iraila, 

17-29. 

46 

Esteban Uriarteren bizitzaren nondik norako nagusiak ikusteko, eskertzekoak 

dira Iñaki Esparza irakasleak Arratiako Begitu aldizkarian argitaraturiko 

artikulu bikainok: “Arratiako bertsolaritza azken mendeetan II: Esteban Uriarte”, 

Begitu, 18, 2003, 6-7; eta “Arratiko bertsolaritza azken mendeetan III: Esteban 

Uriarte”, Begitu, 20, 2003, 16-17. Era berean, ikusi: “Uriarte Etxebarria, 

Esteban”, in Esparza, Iñaki & Larrea, Angel : Arratiako euskal idazle aitzindariak 

(in memoriam), Arratiako Udalak - BBK, Oñati, 2004, 283-287; eta 

Iruarrizaga Barragan, Rakel: “Esteban Uriarte Etxebarria Utarre”, in Askoren 

artean: Arratiako idazle aitzindarien antologia, Artea, 2005, 529-538. Liburu 

biok aportazio benetan interesgarriak dira Arratiako Parnaso aberatsa ezagutu 

ahal izateko. 

47 

“Ixidor Deunez Bermeoń”, Euzkadi, 1920-05-28, 6. or. 

kultura 25


(izparringia, txadona...) bereganatuta dauzka “Arratiako 

txori txikiak” 48 : 

Kirikiño, zuk nitzat ba-dozu 

Lekurik izparringian, 

Luginatzaz gaur aurkituten naiz 

Zegozer esan gurian. 

Bermeon nintzan sarritan legez 

Ixidor Deun egunian, 

Ainbeste lugin ikus nebazan 

Eupeme Deun txadonian. 

Berez, zorrotza eta zirikatzailea zen arren, Uriartek bazekien 

bere sentimentuak-eta bertsoen bitartez adierazten, samur eta 

sakon adierazi ere. 1928an anaia hil zitzaionean, samin eta 

atsekabez beterik, lau bertso eskaini zizkion, bere fede irmoa 

ere agirian jarriz: 

Ogei eta bost urtekoa zan 

zeure ludiko bizitza, 

Jaunak ez eban geiago gura, 

emon dautzu eriotza. 

Emeko amak zeuri negarrez 

zatitu badau biotza, 

betiko Ama or goian dago, 

Josu´ren Ama Neskutza. 49 

Haren euskaltzaletasun sutsuaren adierazgarri da 1930eko 

martxoaren 18an Euzkadi-n argitaraturiko “Ibarrangelua” artikulutxoa. 

Laburra da oso: prosazko sarrera eta ahapaldi bakar 

bat. Sarreratxoan Ibarrangelun zergatik dagoen esan ondoren 

48 

Esteban Uriarteren inguruan hiru ezizen agertzen dira: sorta honetako bosgarren 

ahapaldian berak aitaturiko “Arratiako txori txikia”, “Bermeoko urretxindorra”, 

eta, berak ia sistematikoki erabilitako “Utarre” (Uriarte tar Esteban). 

49 

Euzkadi, 1928, 4831. zb., 5. or. Ikus, era berean: Arratiako euskal idazle 

aitzindariak, 285. or. 

26 

kultura


(“arri landuzko illobiak egiten”) bertako jendeak euskararekiko 

zuen atxikimendua azpimarratzen du Utarre-k: jende atsegina 

hangoa, hizkuntza mamitsua darabilena, eta euskaraz barra-barra 

egiten duena; bertako zenbait gizasemek, “gizon kapeladunak 

izan arren”, euskara dute ahoan, naturaltasun osoz... Hona 

hemen, Ibarrangelu herriari opetsi zion hamarreko nagusia: 

Zugatz igali mendian eta 

bedar garbia soluan, 

biotza sutsu, mingaña garbi, 

ekandu zarrak goguan, 

euskeldunaren jatorria-ta 

beti erdera agoan. 

Au emen ez dot ikusten eta 

ze atsegiñez nagoan: 

neure biziya emongo neunke 

pozik Ibarrangeluan. 

Gerran sartuta, abertzaletasun kutsua areagotu egingo da 

dimoztarraren bertso-sortetan. Dakigunez, hiru bertso-sorta argitaratu 

zituen gerran bertan jaio zen Eguna egunkarian 50 . Hirugarren 

sorta da, hain zuzen be, Joseba Tapiak bere “Agur Intxorta 

Maite” 51 CDko “Laban daukagun opille” abestia 52 egiteko 

erabili zuena. Esteban Uriarteren abertzaletasun horren erakus- 

50 

[“Biotz andiko kistar betia”], Eguna, 1937-01-04, 4. or.; “Neure adiskide 

Basarri-ri”, Eguna, 1937-01-28, 2. or.; eta [“Lo zorro baten nenguan baña”], 

Eguna, 1937-02-04, 4. or. Estebanek pozarren hartu zuen euskara hutsean argitaraturiko 

egunkari honen agerpena: “Agur bero bat neure barrutik / eguneroko 

EGUNA. / Zeure bitartez lortu geñeke [geinke] / Euzkalerriko zoruna” 

(Eguna, 1937-02-04). 

51 

Tapia, Joseba: Agur Intxorta maite. 1936-37ko gudako kantuak, CDa, 

Gaztelupeko Hotsak, Soraluze, 2001. 

52 

Esteban Uriarteren bertso-sortak zazpi bertso dituen arren, Joseba Tapiak 

3, 4, 5, eta 7. ahapaldiak baino ez zituen musikatu. Musikariak bertsoak norenak 

ziren jakin barik aukeratu zuen Uriarteren sorta; izan ere, abestiaren 

letraren ondoan honako testutxo hau dakar kanta-liburuxkak: “Utarre, garaiko 

ezizenen arabera, U´tar E. izanen zen. Ezin izan dugu jakin nor den”. 

kultura 27


garri sorta horretako azken bertsoa dakargu lerrootara. Azken 

bertsoaren azken lerroak damaio izenburua Tapiaren abestiari 

53 , eta, dakigunez, sorta berau dugu Utarre-k argitaratutako 

azkena : 

Gora euskotar abertzaliak, 

gudari ta euzko-langille; 

iñor ez dua geu ez bagera 

gutzat gauzonaren bille. 

Begiak argi, adiña garbi, 

min gaiña ixil ixille, 

garaian gagoz erakusteko 

zein dan eiztari abille. 

Zutik guztiok iñok jan barik 

laban daukagun opille. 

Gerran, Esteban harginak, gehienbat, aterpeak-eta egiten 

jardun zuen, harik eta nazionalak Bilbon sartu ziran arte. Orduan, 

Bilbotik Santoña aldera egin zuen Euzko Gudarostearekin. 

Hango itunaren ostean preso hartu zuten, eta El Dueson 

(Santoña), Bilboko Larrinagan eta Burgosko presondegian ezagutu 

zuen arrazoirik bako gartzelaldien samina. Dimoztarrak 

larrutik ordaindu behar izan zuen bere abertzaletasuna, 1943. 

urtera arte egon zen-eta giltzapean. Handik hiru urtera, 1947an 

isildu zen Bermeoko Urretxindorra, 53 urte zituela. 

Esteban Uriarteren bat-bateko bertsogintza 

Bertso-sorta ugari (Euzkadi, Eguna...) eta zenbait bertsopaper 

argitaratu zituen arren, Utarre-ren bat-bateko bertsogintzaren 

lekukotasun gutxi daukagu. X. Amuzirak dioskunez: 

“Uriarteren bat-bateko bertsogintzatik, emoitza urria geratu jaku. 

Kepa Enbeita Urretxindorragaz askotan ibiltzen zela dinoe 

53 

Rakel Iruarrizagak dioskunez: “Kanta berau Eneko Olasagastik zuzendutako 

Metxa antzezlanean ere abesten da, Antzezlan hau 23 eszenaz osatua dago eta 

Uriarteren bertsoak 14. [12.] eszenan agertzen dira” (op. ct., 533. or.). 

28 

kultura


sasoiko lekukotzek, baina haren bat-bateko bertsorik, guk dakigula, 

bat edo bi besterik ez jaku heldu” 54 . Hurrengo lerroetan 

ahalegintxoa egingo dugu bertsolaria bere testuinguruan kokatzen 

eta, ahal den neurrian, haren bertso-ibilbidea zehazten. 

Lehenengo lekukotza Basilio Pujana (1913-2005) Zeanuriko 

bertsolariak damaigu: “Nik lenengoz entzun neutsien bertsolariek 

izan ziren Esteban Uriarte Dimakoa semez, ezkondu eta 

gero Bermeon bizi zana, eta Kepa Enbeita, Zeanuriko plazan, 

agostuko Andra Mari jaietan 1927an edo holan uste dot” 55 . 

Urretxindor biek –Muxikakoak eta Bermeokoak– 56 eginiko 

saioa gogoangarria izan zen Pujanarentzat, eta beren-beregi 

goraipatzen du Utarre: “Uriarte bera bertsolari ona zan”. Gerora, 

kanta lagun ere izan zuen Pujanak Uriarte, behin baino 

gehiagotan: “1935ean Dimako Uriarte eta Basarri izan zituen 

lagun [Pujanak], Zeanuriko sei abadek meza berria eman zutenean”, 

diosku Igor Estankona Arratiako poeta gazteak 57 . 

Handik urte bira, txapelketa baten hartuko du parte Uriartek, 

1929an, hain zuzen ere. Kasuon, lekukotasuna 1906an jaio 

zen B. Enbeitak ematen digu: “Hogeita hiru urte nebazala, 

Mungian txapelketa bat eratu eben. Sei bertsolari batu ginan: 

54 

Xabier Amurizak zera ere gehitzen du Bizkaiko bertsogintza III. Gerra 

aurreko emoitza liburuan, 1935eko txapelketako bertsoa aipatu eta gero: 

“Uriarteren beste bat-bateko bertso bat be gordetzen da, berea dela guztiz ziurra 

ez da baina. Behin, tabernan, ordaintzeko modurik ez edo gogorik ez 

zeukan mutilzahar bati honako hauxe kantatu ei eutsan: Mutilzaharren bizitza 

/ beti doa penaz / bentaja gitxi dauko / etxetik urtenaz. / Nik diru gitxi 

eta / hik bapez apenas / neuk gonbidatuko haut / poltsan daukotenaz” (Bizkaiko 

Bertsogintza III, 183. or.). 

55 

Begitu, 18, 2003, 6. or. 

56 

Kepa Enbeita Urretxindorra-rekin sarri ere sarri abestu ohi zuen Uriartek: 

“Bainan Kepagaz gehien kantatu ebana 1931-tik 1936-ra bitartean Uriarte 

izan zen” (Muniategi, Abel: Bertsogintza Bizkaian: (koplatik bertsora), Real 

Sociedad Bascongada de los Amigos del País, Bilbo, 1995, 25. or.). 

57 

Estankona, Igor: Basilio Pujana, Bidegileak, 47, Eusko Jaurlaritza, Gasteiz, 

2007, 6. or. 

kultura 29


Uriarte, Bartolo, Zarraga, Kastrejana, Ormaetxe eta ni. Ni neu 

geratu nintzan txapeldun eta Uriarte bigarren” 58 . 

Axpe-Busturiako batzokia zabaldu zenean ere, hantxe egon 

zen Utarre. Euzkadi egunkariak zioenez , bertso ederrak eskaini 

zizkien Esteban Uriartek bertara baturiko bizkaitarrei: 

Gexo gogor bat anai artian 

Euzkel-Erriak daukena! 

Alkar dabiltzaz asarraturik 

Maite ixan biar litxenak. 

Batzuk apurtu gura-daudie 

Sabinék esan eutsena: 

Aberrijonen goi-buru zala 

Jaungoikoa´ren ixena 59 . 

Faustino Etxebarria dimoztar bertsolariak ere, jakingarri batzuk 

ez eze, Utarre-ren bat-bateko bertso batzuk ere opesten 

dizkigu. Izan ere, 1932. urtearen bueltan, hamabost bat urte zituela 

–1917an jaio zen–, Faustino gaztetxoak, Dimako Santa 

Ageda ermitara egun pasa joanda, aukera izan zuen Uriarterekin 

saiotxo bat egiteko: “Aguazilak pregoia jo eban tanborreruagaz: 

Arratsaldeko lauretan egongo dira bertsolariak, Esteban 

Uriarte eta Faustino Etxebarria, biak erri onetako semeak. 

Bata zarra eta bestea gaztea, Esteban orain Bermeon bizi da- 

58 

Enbeita, Balendin: Bizitzaren joanean, Elkar, Donostia, 1986, 63. or. Balendinek 

zera ere gehitzen du: “Herrietako jaietatik aparte, hauteskunde garaian, 

ez nintzan gelditu ere egiten. Behin, egun berean, sei mitinetan parte 

hartu beharra izan neban. Aita, Uriarte eta ni izaten ginan gehienetan bertsolari, 

eta Agirre, Lauaxeta... etab. hizlari”. 

59 

Ekitaldiaren berri ematen zuen kazetariak zera zioen: “En primer lugar, 

Uriarte´tar Estepan, el urretxindor de Bermeo, nos obsequió con magníficos 

cantos a nuestra patria Euzkadi; a vuela pluma pudimos recoger, aunque con 

ciertas deficiencias, la siguiente estrofa que le valió el más cerrado aplauso 

de la selecta concurrencia” (Euzkadi, 1932-01-09, 4. or.). Berez, bederatzi 

puntu solte dira, eta litekeena da bertso bakar bat osatzea. Hona, 1, 2, 8 eta 

9. puntuak baino ez ditugu aldatu. 

30 

kultura


na eta Faustino Indusiko mutikoa” 60 . Hona hemen, Uriarteren 

lehenengo bertsoa: 

Gazte estimatzen dot 

zure etorrera, 

biok erri bateko 

ta biok batera. 

Poztu egin nazela 

noia esatera, 

ta nik dodan indarra 

zuri emotera. 

Uriarteren beste bertso bat ere gogoratzen du Faustino 

Etxebarriak. Esan liteke saio horretan Uriartek pozarren ikusi 

zuela Dima herrian bertsolaritzaren katea ez zela eten, Faustino 

gazteak eroan zezakeela jarraipenaren lekukoa Arratian: 

Mutiko zara ta poztuten naz 

orain zu ikustian, 

ni zarra naz ta ordeazkoa 

neure errian ixtian. 

Emoten dautsut neure eskua 

biotza bete-betian: 

erria ondo zaindu egizu 

beste bat jaio artian. 

1935-36 urteetan, gerra piztu artean, hamaikatxo agerralditan 

hartu izan zuen parte Uriartek, sarritan orduko bertsolaririk 

ospetsuenak kanta lagun zituela. Aipagarria da 1936ko ekainaren 

28an, Lekeition, VII. Olerti Egunaren 61 inguruan antolaturiko 

bertso saioa. Azkue aita-semeen omenez eginiko jaialdian 

orduko bertsolari handiekin batera, Arratiako Txori Txikia-k 

ere abestu zuen, Bizkaiko bertsolaritza ordezkaturik: 

60 

Begitu, 18, 2003, 7. or. 

61 

Euskal prentsan leku handia opetsi zitzaion jaialdiari: “Euzko-Olerti Eguna. 

Azkue´tarrei Gorasarria... ¡Gustijak Lekeitio´ra!” (Euzkadi, 1936-06-28, 1. 

or.)… 

kultura 31


“Los que hacen llegar hasta el pueblo la belleza de Día de 

la Poesía serán los bertsolaris. Cinco de entre los mejores vates 

populares Basarri, Zepai, Txapel Uztapide y Uriarte hacen vibrar 

las fibras del pueblo eminentemente euskaldun de Lekeitio. 

La actuación de los notables bertsolaris llega a maravillar a 

aquellos simpáticos bizkainos, no tan hechos al parecer, a las 

palestras de los bertsolaris” 62 . 

Gerran bertan, badakigu 1937ko Aberri Egunean (1937-03- 

28), Bermeon bertso saio handi bat egin zena, eta jaialdi horretan 

Alkain, Etxebarria eta Goikoetxearekin kantatu zuena Esteban 

Uriartek. 

Amaitzeko, 1935eko I. Bertsolari Txapelketa Nagusira bueltatuko 

gara, berau dateke-eta Esteban Uriarteren bertsolari-bizitzan 

unerik garrantzitsuena. Tamalez, I. Bertsolari Gudu honen 

inguruko kroniketan aipamen gutxi ere gutxi agertzen dira 

Uriarteren gainean. Gorago aipatu dugun Bertsolari Guduak 

1935-1936 liburu kanonikoan Uriarteren bertso bakar bat 

agertzen da 63 , Joseba Zubimendik emandako puntuari erantzuten 

diona, hain zuzen ere: 

Ekin zazu oraintxe 

nere lagun zarra... 

Orretako bai dala 

orain ordu txarra. 

Ba-dakizu aragiz 

naizela malkarra, 

kanturako amaitu 

da nere indarra. 64 

62 

“El VII magnífico Día de la Poesía Euskaldun”, El Día, 1936-06-30, 1. or. 

63 

Saioan bertsolari bakoitzak hamahiru bertso puntuagarri abestu zituen. Liburuan, 

guztira, 1935eko txapelketako 45 bertso jasotzen dira. Hona hemen, 

bertsolariak eta bakoitzaren bertso kopurua: Basarri (9), Txapel (6), Kortatxo 

(6), Zepai (5), Txirrita (4), Alkain (3), Matxin (2), Sarasola Lexo (2), zortzi 

bertsolari (euren artean Uriarte) (1). Lau bertsolarik ez daukate bertsorik Joseba 

Zubimendik aukeraturiko sortan. 

64 

Bertsolari Guduak 1935-1936, 45. or. 

32 

kultura


Nolako saioa egin zuen dimoztarrak Donostiako txapelketan? 

Abel Muniategik bosgarren-edo geratu zelakoa dauka: 

“1935eko urtarrilaren 20an Donostiako Kursaal-en egin zen 

Euskal Herri guztiko Txapelketara azaldu zen. Baziren hogei 

bat bertsolari eta Uriartek bostgarren saria jaso omen zuen” 65 . 

Esanda daukagunez, lau sari baino ez zituen banatu epaimahaiak; 

baina Jose de Artetxe idazleak ere aurretxoan ikusi 

zuen dimoztarra sari zerrenda posible horretan: “Lástima 

grande que la escasez de medios (...) impidiera que mayor 

número de bertsolaris pudieran ser destacados en la calificación. 

Entre ellos Kortatxo, el de Lastur, el poeta bizkaino 

Uriarte, el azpeitiano Txapel, los de Errenderi, Ordizia, Ayete, 

todos sin excepción” 66 . 

Lehenengo Bertsolari Txapelketa Nagusia (1935-01-20) 

1: Alkain, 2: Kortatxo, 3: P. Zabaleta, 4: J. Zabaleta, 5: Sorozabal, 6: Etxeberria, eta 7: 

Uriarte. (Larralde eta Matxin ipartarrak falta dira, apur bat berandu heldu ziren-eta). 

65 

Jakin, 1980, 14/15, 26. or. 

66 

Artetxe, Jose de: “Una fiesta inolvidable. Alto exponente de nuestro ingenio 

y cultura”, Euzkadi, 1935-01-25, 1. or. 

kultura 33


Esteban Uriarteren bertsopaper bi 

Xabier Amurizak Bizkaiko Bertsogintza I Izengabeak liburuko 

524-525. orrialdeetan, “Dimako idiari” izeneko sorta aipatzen 

du, eta Esteban Uriarterena izatea oso litekeena dela gehitu. 

Halaxe da, hona dakargun bertsopaperean ikusi daitekeenez. 

Bertso-sorta hau Koldo Mitxelena Kulturuneko bibliotekan 

dago eta fitxa teknikoan esaten denez, Gregorio Mujikaren liburutegitik 

heldu zen bertara 67 . 

Lehenengo bertsopaper honi dagokionez, esan beharra dago 

Amurizaren liburuan agertzen den sortak zortzi bertso dituela 

68 , eta originala hamaika ahapaldiko sorta dela. Era berean, 

originaleko 8 eta 10. ahapaldiak nahastuta agertzen dira, 

baita lekuz aldatuta ere. Nahasiriko ahapaldiok sorta berriko 4 

eta 5. bertsoak dira. 

Bigarren sortari dagokionez, zera diosku Amurizak: “Beste 

bertso-paper interesgarri bat be heldu jaku, Alfonso Irigoienen 

artxiboari eskerrak. Batzuetan, errima nasai samarra badarabil 

be, bertso-sorta hau egin ebana bazen zeozer” 69 . Sortaren izenburua 

“Agure zelosua” da, eta Irigoienen funtsatik batu zuen 

Etxanoko langile nekaezinak. Sorta hau ere Koldo Mitxelena 

bibliotekan dago, eta hau ere Gregorio Mujikaren ondarekoa 

zen 70 . 

67 

Honako hau dio fitxak: Egilea: Uriarte Esteban. Izenburua: “Berso berriak: 

Esteban Uriartek jarriak”. Notak: 1 o.; 32 cm; bertso-paperak; hasten da: “Laguntasuna 

eskatzen deutzat / Aita San Antoniori”; Gregorio Mujikaren liburutegitik 

etorritako alea. Editorea: Durango: Imp. De Ondaro, [19--?]. 

68 

Amurizak bere obran dakarren bertsioa Dimako Patxi Bilbaori jasoa da 

(Askoren artean: Doinu Zaharren Inguruan, UEU, Musika Saila, Bilbo, 1990, 

17-18). 

69 

Amuriza, Xabier: Bizkaiko bertsogintza III. Gerra aurreko emoitza, Bizkaiko 

Bertsozale Elkartea, Durango, 2006, 183. or. 

70 

Hona fitxa teknikoa: Egilea: Uriarte Esteban. Izenburua: “Bertzo berriak: 

Esteban Uriarte´k jarriak”. Notak: 1 o.; 32 cm; bertso-paperak; hasten da: “Iru 

-lau bertso jarri biarrik / aurkituten yat barrua”; Gregorio Mujikaren liburutegitik 

etorritako alea. Editorea: Bermeo: Imprenta de Gaubeca, [19--?]. 

34 

kultura


Kasu honetan, sorta biak bat datoz bertso kopuruari dagokionez, 

hamazortzina ahapaldi dituzte-eta. Hala eta guzti ere, 

badago aldaketatxo bat, originaleko bederatzigarren bertsoa, 

bosgarren izatera pasa delako Alfontso Irigoienen funtsako 

bertsioan. 

Hizkuntzari dagokionez, aipatuta daukagu Uriarteren joera 

garbizalea; batez ere, Euzkadi egunkarira bidalitako kolaborazioetan 

agertzen dena. Eguna egunkarian argitaratutako bertso 

-sortetan leunduta agertzen da joera hori. Bertsopaperetan, aldiz, 

bizkaiera natural eta bizia darabil Uriartek, ondo zekien-eta 

irakurlego berezia, herrikoiagoa, zena bertsopaperak erosten 

zituena; herri xehea, azken baten. Orrialdeotan ikus ditzake 

irakurleak aipatutako bertsopaper biak. 

kultura 35


Txapelketa Nagusiak 75 urte betetzean, Poxpolin zaharrean 

kantatu zuten hogei bertsolariak omendu gura izan ditugu lerroon 

bitartez. Edozelan ere, bereziki, bertsolari apal biri zuzendu 

nahi izan diegu omena, den-denek merezi dute baina, 

gure esker ona. Izan ere, euren xumean, txapelketan parte 

harturik, posible egin zuten bertsolaritzak aurre egitea, baita 

duintasun handiagoa lortzea ere. Gaurko bertsogintza arrakastatsuak 

asko zor die orduko aitzindari jatorrei. 

Gauza asko aldatu dira azken hirurogeita hamabost urte honetan 

bertsolaritzan: bertsolari baserritarrak unibertsitario bilakatu 

dira; brusa luzeak forro polar bihurtu zaizkigu; Kursaal 

zaharreko Poxpolin areto apala, Bilbao Exhibition Centre erraldoiak 

ordezkatu du; gizalabak oholtzan ez egotetik txapeldun 

izatera pasatu dira... Bertsoak, baina, hortxe dirau, hizkuntza 

zaharrean sustraituta beti ere: “beti ur berria edaten, betiko iturri 

zaharretik”. 

Bibliografia 

Abarrategi, Prudentzio: “Bertzo Berriyak. Gora Paulino Uzkudun, Aupa”, 

Bertsopapera, Etxenagusia, Bilbo, [19--?]. 

—: “Bertso Berriak. ¡Gora Paulino Uzkudun!, Aupa”, Bertsopapera, 

Zunzunegi, Beasain, 1928. 

—: “Bertso berriyak”, Bertsopapera, Imp. Económica, Renteria, [19--?]. 

—: “Oraingo neskatxari”, Bertsolariya, 23, 1931-02-21, 6. or. 

—: “Neskatxa ederra nago ta...”, Bertsolariya, 33, 1931-05-01, 4-5. 

Amuriza, Xabier: Bizkaiko Bertsogintza I. Izengabeak, BBE-AEK-Zenbat 

Gara, Zornotza, 1995. 

—: Bizkaiko Bertsogintza III. Gerra aurreko emoitza, Bizkaiko Bertsozale 

Elkartea, Durango, 2006. 

Aranbarri, Iñigo: Gure mendea. Ehun urte euskal kulturan, Argia, 

Donostia, 1999. 

Ariztimuño, Jose Aitzol: “Qué es el bertsolari? Hoy, en el día de su 

consagración”, Euzkadi, 1935-01-20, 12. or. 

38 

kultura


—: “Bertsolaria, nor degu?” (Hitzaurrea) in Zubimendi, Joseba: Bertsolari 

Guduak 1935-1936, Euskaltzaleak, Donostia, 1936. 

Artetxe, Jose de: “Una fiesta inolvidable. Alto exponente de nuestro 

ingenio y cultura”, Euzkadi, 1935-01-25, 1. or. 

Askoren artean: Doinu zaharren inguruan, UEUren Musika Saila, 

Bilbo, 1990. 

—: Arratiako idazle aitzindarien antologia, Artea, 2005. 

Dorronsoro, Joanito: Bertsotan 1789-1936, GIE, Donostia, 1981. 

Egaña, Iñaki: Quién es quién en la Historia del país los vascos, Txalaparta, 

Tafalla, 2005. 

Enbeita, Balendin: Bizitzaren joanean, Elkar, Donostia, 1986. 

Esparza, Iñaki / Larrea, Angel: Arratiako idazle aitzindariak (in memoriam), 

Arratiako Udalak-BBK, Oñati, 2004. 

Esparza, Iñaki: “Arratiako bertsolaritza azken mendeetan I”, Begitu, 

15, 2003, 6-7. 

—: “Arratiako bertsolaritza azken mendeetan II: Esteban Uriarte”, Begitu, 

18, 2003, 6-7. 

—: “Arratiako bertsolaritza azken mendeetan III: Esteban Uriarte”, 

Begitu, 20, 2003, 16-17. 

Estankona, Igor: Basilio Pujana, Bidegileak, 47, Eusko Jaurlaritza, 

Gasteiz, 2007. 

Garzia, Joxerra: “El bertsolarismo del siglo XIX al XXI” in Urkizu, Patri 

(zuz.): Historia de la Literatura Vasca, UNED Ediciones, Madril, 

2000, 402-479. 

Jauregi, Koldobika Jautarkol: “Bertsolari-Eguna dala-ta”, Argia, 1935- 

01-20, 2. or. 

—: “El Día del Bertsolari”, El Día, 1935-01-20, 1. or. 

Lekuona, Manuel: “Bertsolariaren Eguna”, Argia, 1935-01-20, 1. or. 

—: Literatuta oral vasca, Auñamendi, Donostia, 1965. 

Lekuona, Juan Mari (E. Perez Gaztelu, A. Toledo, eta E. Zulaikaren 

edizioa.): Ikaskuntzak Euskal Literaturaz (1974-1996); Deustuko 

Unibertsitatea, Donostia, 1998. 

Muniategi, Abel: “Bertsolaritza Bizkaian”, Argia, 600, 1974, 7. or. 

—: “Bertsolaritza Bizkaian”, Jakin, 14-15, 1980, 17-19. 

kultura 39


—: Bertsogintza Bizkaian: ( koplatik bertsora), Real Sociedad Bascongada 

de los Amigos del País, Bilbo, 1995. 

Olaizola, Manuel Uztapide: Lengo egunak gogoan (I-II), Auspoa, Itxaropena, 

Zarautz, 2. ed., 1975. 

Onaindia, Santiago: Bertso berri ta kanta zar I, 1957. 

—: Gure bertsolariak, Gráficas Bilbao, Bilbo, 1964. 

—: Gure Urretxindorra, Ekin, Buenos Aires, 1971. 

Tapia, Joseba: Agur Intxorta Maite. 1936-1937ko gerrako kantak, 

CDa, Gaztelupeko Hotsak, Soraluze, 2001. 

Uriarte, Esteban Utarre: “Bertso berriak: Esteban Uriartek jarriak”, 

Bertsopapera, Imp. De Ondaro, Durango, [19--?]. 

—: “Bertzo berriak: Esteban Uriarte´k jarriak”, Bertsopapera, Gaubeka, 

Bermeo, [19--?]. 

—: “Ixidor Deunez Bermeoń”, Euzkadi, 1920-05-28, 6. or. 

—: “Neure anaieari”, Euzkadi, 1928, 4.831, 5. or. 

—: [Zer da dabillen eztabaidian], Euzkadi, 1929-06-21, 4. or. (sarreratxoa, 

prosaz). 

—: [Zugatz igali mendian eta], Euzkadi, 1930-03-18, 5. or. (sarreratxoa, 

prosaz). 

—: [Gexo gogor bat], Euzkadi, 1932-01-09, 4. or. 

—: [Biotz andiko kistar-betia], Eguna, 1937-01-04, 4. or. 

—: “Neure adizkide Basarri´ri”, Eguna, 1937-01-28, 2. or. 

—: [Lo zorro baten nenguan baña], Eguna, 1937-02-04, 4. or. 

Urkiza, Julen: “Bertso eta olerkien hemeroteka”, http://urkiza.armiarma.com. 

X.X.: “El VII magnífico Día de la Poesía Euskaldun”, El Día, 1936-06- 

30, 1. or. 

Zavala, Antonio: Bosquejo de Historia del Bersolarismo, Auñamendi, 


—: Lexo bertsolaria, Auspoa 79-80-81, Izarra, Donostia, 1968. 

—: Patxi Erauskin bertsolaria I-II-III, Auspoa 131-132-133, Tolosa, 

1978. 

—: “Bertso paperak”, Jakin, 14-15, 1980, 115-133. 

40 

kultura


—: Auspoaren auspoa I, Sendoa, Oiartzun, 1996. 

—: Auspoaren auspoa IV, Auspoa-GFA, Donostia, 2006. 

Zubimendi, Joseba: Bertsolari Guduak 1935-1936, Euskaltzaleak, 

Donostia, 1936. Bigarren edizio fakzimila: Gipuzkoako Foru Aldundia, 


—: Bertso minez (K. Izagirreren edizioa), Alberdania, Irun, 2002. 

Iñaki Sarriugarte Irigoien 

kultura 41

AHOZKO KOMUNIKAZIOA IKASGELAN 

Mendebalde Kultura Alkarteko kideok -Euskal Herriko Unibertsitatearekin 

batera antolaturik-, ikastaroa eman dugu unibertsitateko 

irakasleentzat. Gaia, AHOZKO KOMUNIKAZIOA 

IKASGELAN. Hau artikulu idatzi hau han ahoz azaldurikoa da. 

1.- ORATORIA ERAGINKORRA, EZ ORATORIA HANDIA. 

Arbelaren eta ikasleen bitartean urteak igaro ditugunok, 

arreta handiz erreparatzen diogu ahozko jardunari, zeren gorputzarekin 

batera hitza izan baitugu baliabide nagusi, idatzia 

ezinbesteko kodigo gertatu zaigun sasoietan ere. Dena dela, 

norbere presentziaz eta ahotsez eskola-ordu bikaina eskain litekeen 

arren, argiro onartu behar dugu euskarri informatikoak 

-eta laguntza itzela direla gure gizarte estimulu bisualez beterikoan. 

XXI. mendeko gizartean ere, esku-telefonoko mezuak molde 

finkoko letraz igortzen ditugun arren, ezin ahantzi dugu 

berbak hegodunak direla, haize beti aldakorrek edonora leramatzaketenak, 

ahoko mihiak eduki ere ez dauka hezurrik-eta. 

Bestalde, ahozkoaren eta idatziaren arteko balantza historikoan, 

telebistek ahotsaren nagusigoa erakusten diguten une 

berean, irakurketa ozena ere nagusi agertzen zaigu bai albiste 

emankizunetan, baita diskurtso, berbaldi nahiz elizako ser- 

42 

kultura

Ahozko komunikazioa ikasgelan 

moietan. Kontatu zidan Txomin Solabarrietak –matematikan 

ere 10ekoa denak- zoriondu egin zuela Mungiako abadea, 

ezen ohiko bilakatu den irakurketa baino sermoia egin zuelako. 

Ohartzen gara, gainera, irakurketa bera entzun egingo dutela, 

ez irakurri; eta entzun egiten dugunean, informazio handi 

bat hitzetatik euretatik baino nola esaten direnetik ateratzen 

dugu. Hainbesteraino non, idatziko testu ederra alperrik gal lezakeen 

irakurle monotonoak. 

1.1.- Ah o z k o r a k o baliabideak 

Bizi garen Europa aurreratuan –informatikari dagokionean 

batik bat- konferentzietarako areto askotan dira finko ezarririk 

ordenagailua, kanoia eta gainerako trebejeriak. Hala eta guzti, 

jendaurrean arrakasta eduki gura duen hizlariak, ezinbesteko 

du berbaldi-lekura aurretik hurreratzea, ezen, baliteke sakelan 

eramaneko ziria –Pen Drivea- konputagailuak ez ezagutzea eta 

hasierako unerik adierazgarrienean, hainbeste orduko prestaketa 

hondatzea. Jesus Mari Txurrukak -Leioako Campusean 

barraskiloen eta bareen artzain denak- txintxo bezain fin garraiatu 

zuen arbela –hartan ere- metroan Bilboko Batzar Nagusietako 

aretoraino. Zer da, baina, kontua? Hainbeste neke kostatako 

arbel hori Mendebaldeko Jardunaldietako hizlari bakan 

batek ere ez zuela erabili. 

Hala ere, unean uneko haserreak ahaztu egiten direla pentsaturik, 

hobe da tresneria bikoiztea, osteko ezak dakarren 

kezka baino. 

1.2.- Urduritasuna 

Idatzirik dago Zizeron bera –agian historiako oratorerik 

onena- dardara gainean abiatzen zela jendaurrera. 

Geu ere, artega jartzen gara, zuhur, taldeko erosotasunetik 

bakan izatera aldatzean, begirale izatetik begiratu bihurtzean. 

kultura 43

Juan luis goikoetxea 

Baliteke, Xabier Amurizaren iritziz, urduritasuna ondo etortzea, 

baldin saioa hasi arteko urduritasuna bada. 

Jakina da urteen porazoz, prestatzearen laguntzari esker 

ahozko jarduna neurri handian kontrolatzen dena. Guztiarekin 

ere, irakasleok alperreko hamaikatxo keinu, hanken mugimendu 

eta tik egiten dugu oharkabean. 

Urduritasunari aurre egiteko antidotoa dela aipatu dugu, 

etxean edo bakarrik entrenatzea, baina Simon Callow-k erantzuten 

du, Publikorik barik entrenatzea, olatu barik surf egitea 

1 dela, alegia “bai baina” suposatzen duela saiatzeak. 

Ikasleen aurrean, bestalde, erne jartzen garela ere baieztatu 

dugu, zeren kontzentrazioa eskatzen baitu hizlari, aktore -hizlaria 

aktore baita, beste izen batekin bada ere- lanak eta askok 

uste baino handiagoa gainera. Lagungarri zait niri neuri paperezko 

euskarria eskuetan dudala ikasgelaratzea, txosteneko garrantzitsuena 

koloreztaturik dudala, azpimarraturik, ideia nagusiak 

argi bezain garbi azaldurik. Dale Carnegie oratoriako guruak 

esana da, ordu erdian dozena erdi ideia nagusi baino 

gehiago nekez irakats daitekeela 2 . Alde horretatik, astirik ez 

bada, arin eta azkar mintzatzea baino, labur aritzea da konponbidea. 

Kontatu ohi zuen Maria Arrieta Mungiakoak, behinolako 

abade bati pulpituan tente jarria zelarik, ahaztu egin zitzaiola 

berbaldia. Zer egingo? Orain zutunik, orain makurturik jartzen 

hasi zela, banakusu, enakusu esanik, ea tarte horretan memoria 

freskatzen zitzaion. 

Eskola ordua hiru solairutako eraikuntzan bada ere, nik 

harmailetatik igotzen dut, beroketa ariketa eginez. Ohikoa da 

aktoreen artean hiru minutuko arnasketak-eta egitea: behatz 

1 

GOTTESMAN, D; BUZZ, M. Op, cit., 220. 

2 

GOTTESMAN, D; BUZZ M., Técnicas para hablar en público, 55. 

44 

kultura


puntetan zutunik, behean luze etzanda edo beste era baten 

ezen, gorputz-ariketak sistema osoa aireztatzen baitigu. 

Azken baten, ordea, prestatu egin ohi dudan arren berbaldia, 

fortunaren esku ezer uzten ez badut ere, Will Rogers-en 

esaldiaren jakitun nago, hots: “Mundu guztia da ezjakina, baina 

gai desberdinetan” 3 . 

1.3.- Irakaslearen janzkera, bagirada, isiluneak. 

Hizlariaren janzkera, arropak…, aintzat hartzekoak dira. 

“Oso zakar zatoz Juan Luis!” jaurti zidan 12 urteko Julen Arriolabengoa 

ikasleak 25 urteko irakasle berria nintzenean –orduan 

Frankopeko mutil euskaldunok bizarra eta mendiko botak 

aldean direla sartu ohi ginen klaseetara-. Denean dela, berbaldiko 

gaiaz baino hobeto gogoratzen badira zure janzkeraz, 

behar bada okerreko arropak erabili dituzu. 

Bestalde, ikasleei begira, nori edo hari begietara so egiten 

diozunean, elkarrizketa laburra daukazu berarekin. Alde horretatik, 

irakasleak eta ikasleak elkar ez ikustea deserosoa da. 

Akordetan naiz, orduko 1973ko Alfabetatze Kanpainetan, Imanol 

Berriatua Bermeora eramanik h-a dela-eta sorturiko itzelezko 

nahastea baretze aldera, Aita Luis Villasante ekarri genuela 

Arantzazutik. Edo entzuleak haserre barruntatzen zituelako edo 

frantziskotarren abituak hartara bultzatzen zuelako, behin ere 

ez zion aurpegira begiratu, ez andrazkori, ez gizonezkori; 

orain lurrera, orain sabaira mugitu zen haren buru hiletsua, 

olatu handiek lerabilketen txalupen balantzan. 

Hari beretik, berbaldi baten ura edakeran edo klasean arbela 

ezabatzean agertzen den isilunea ez da zertan bete ezerekin, 

alegia, alperreko zarata eta esaldi hutsalez. Isiluneak nasaitu 

egiten du giroa eta astia ematen hurrengo ideia pentsatzeko. 

Beti ere, Aristotelesi jarraituta dioenean, “Pentsatu egizu pertso- 

3 

GOTTESMAN, D; BUZZ, M. Op, cit., 188. 

kultura 45


na jakintsuaren eran, baina mintzatu pertsona normala legez” 

4 . 

Finean, honelako oharren aurrean –janzkeraz, begiradaz, 

isilunez- iritzi okerra atera daiteke –hainbeste direlako- nahiz 

-eta ez den zertan ezen, hizlari perfekturik ez baitago; era diferenteetako 

hizlariak daude, publiko desberdinentzat direnak 

gustuko. Beraz, guk gura izan behar duguna da, hizlaria den 

moduko agertzea, era naturalean, norbera izanik. Zentzu horretan, 

gorputza, keinuak, oinak kontrolatzea mesedegarri da, 

gerta ez dakigun Deustuko unibertsitateko irakasle haren tamainako 

kolpe latza hartzea, klariona eskuan tarimatik behera 

atzez jausi zenean. 

1.4.- Garrantzitsuena m e z u a g o g o a n izatea. 

Etsigarria dela adierazi dugu, frustragarria ere bai, behar 

bada, amai bako zerrenda ematea irakasleari, adieraziz zer 

egin behar den hizlari ona izateko. Horrek segurtasunik eza 

dakarkio. Horregatik, garrantzitsuagoa da mezua presente edukitzea, 

azaldu beharreko gaia txukun prestaturik izatea, betebeharreko 

arauak zerrendatzea baino. Ez dugu esan gura, kasurako, 

samatik gorakoa kontrolatuz, eskuak erdi galdurik jokatzea 

ondo dagoenik, ezen gorputzak ere seinaleak igortzen 

baititu. 

1.5.- Interaktibotasuna 

Interaktibotasuna errazteko –neure praktikari jaramon eginik-, 

ikasleengandik hur jartzea dut gogoko ezen, hurbiltasun 

horretatik inplikazioa hazi egiten baita. Sartzen nintzenean 

ikasgelara eta abiatu esanik: Gaur Etxepare aztertuko dugu eta 

kantura jo, Munduyan den gizon orok // behar luke pensatu. 

Iangoikoak nola duyen // batbedera formatu, bere irudi propiara 

// gure arima kreatu; ... ikasleetarik askok barreari ema- 

4 

GOTTESMAN, d; BUZZ, M. Op, cit., 167. 

46 

kultura


ten zion; ordea, azaltzen nienean: jakizue nire ondorik zeuek 

abestu behar duzuela, irriak eta barreak desagertu egiten ziren 

automatikoki, euren burua tarima gainean kokatzen zuten-eta. 

Alde horretatik, ikasleak apunteak hartzearen aldeko gara, 

telebistako ohiturei jarraiturik ikasle espektadoreak hez ez ditzagun. 

Interaktibotasunaren barruan sartzen dugu gaiaren pertsonalizazioa; 

anekdota kasurako, ezen ezin konta daiteke anekdotarik 

gaia pertsonalizatu barik. Irakasgaiak berak ere horrelaxe 

irabaziko du izen ona, ikasleak ohartzen direnean gai horrek 

zuretzat –irakaslearentzat- zer balio daukan; inplikatu egin 

zarenean, pertsonalizatu duzunean. Komunikatzaile onarentzat 

garrantzi handiko da jarrera; zure poztasuna, zure entusiasmoa 

eskertu egiten du entzuleak. 

Askotan –nik neurez dakit Eusebio Martija irakasleari entzunak 

gogotik ez baitzaizkit joan- gaiak berak ihes egin arren, 

pasadizo jakin batekin oroitu egiten gara. Fernando Alkorta 

psikologiako profesoreak, ostera, hatz erakusle motxoa zeukan, 

ez dakit zeren ondorioz zatia galdurik. Eta joera zeukan 

atzamar erdikin hori sudurrera hurreratzekoa. Ikasleon zurrumurruak 

hura sudurrera gerturatzean. Bazirudien sudur zulotik 

arimako zolaraino sartzen zuela. 

Finean eta buruan, autokonfidantza handia behar dugu izan 

irakasle zein hizlariok, entzule, parte hartzaileen aitzinean, jakinik, 

andre-gizonok pianoaren 88 tekla dauzkagula, baina 

praktikan gure melodiak erdiko oktabara murrizten ditugula; 

beraz, dakiguna baino askoz gehiago eta gorago jotzeko gaitasuna 

duguna. 

2.- MINTZAMENA 

Gramatikariek, sarritan, hizkuntza idatzia hartu dute eredutzat 

hizkuntza deskribatzeko. Ondorioz, arazoak izaten ditugu 

kultura 47


ahozkoa irakasterakoan, hots, lau trebetasunak lantzerakoan: 

mintzamena, entzumena, irakurmena eta idazmena. 

2.1.- Ah o z k o a r e n e ta idatziaren arteko aldeak: 

Hitz egitea ez da idatziz mintzatzea. Arraro egiten da ahozko 

hizketan hizkuntza idatziaren estiloa entzutea. Hiztegi formalagoa 

eta landuagoa izaten da hizkuntza idatzian, sintaxia ere konplexuagoa. 

Horregatik gertatzen zaigu hain zail ozenki irakurtzea, 

esaldiak luzeegiak, arraroak direlako ozenki irakurtzeko. 

2.2.-Ah o z k o a e ta idatzia prozesatzeko baldintzak. 

Ahozkoan denbora hartu behar da aintzat, denborak dena 

baldintzatzen du-eta. Pentsatzen eta aukeratzen diren heinean 

esaten dira hitzak, denboraren presiopean, eta gainera, memoriaren 

mugak ere kontuan hartuz. 

Idatziarekin erkaturik, gainera, abantailak ere badira, entzulea 

aurrean daukagulako, ulertu ez dena itaun daitekeelako. 

Hiztunak denboraren presioari aurre egiteko, baliabide 

jakinak ditu eskura: 

2.2.1.- Errazpideak: 

Ahozko produkzioa errazteko baliabideok lau taldetan sailkatzen 

dira. 

Egitura errazteko baliabideak: Hiztunak esaldi laburrak erabiltzen 

ditu, beti ere, eta, edo, baina moduko loturaz josita, edo 

esaldiak ezelako loturarik barik bata bestearen atzean esanda. 

Bestalde, menpeko perpausak idatzian baino urriago erabiltzen 

dira. 

Hori horrela izanik, nahitaezkotzat jotzen da irakasleek baliabideok 

aparteko kurtsoan jorratzea, izan ere, gure arteko 

profesional asko erdaratik etorria baita. 

48 

kultura


Elipsi baliabideak: 

Ezagun diren zati batzuk esan barik uzten dira, kasurako: 

Badator! Solaskideek ederto baten ulertzen dute, ageriko formetan 

azaldu ezagatik nor datorren, noiz eta nondik. 

Esaldi eginak erabiltzeko baliabideak: 

Esaldi eginak eta ia beti berdin esaten diren perpausak: Ez 

dut tutik ere ulertu!; Ondo esan beharko; Zorionak eta urte askotarako. 

Halakoetan hiztunak ez ditu aukeratu behar berbak banan- 

-banan. 

Astia hartzeko baliabideak: 

Hauei esker, hiztunak pentsatzeko asti gehiago izaten du: 

etenak, hitzak errepikatzea, betegarriak: mm, zera, ba; esanekoa 

berriro esatea. 

2.2.2.- Konpentsazio baliabideak: 

Denboraren presiopean, hiztunak ez du askotan komunikatu 

gura duena zehatz azaltzen, baina horretarako badauka 

esandakoa zuzentzeko edo biribiltzeko aukera, baliabide 

batzuk erabiliz: autozuzenketa, errepika, parafrasia eta 

abar. 

Beraz, jatorrizko hiztunek erabiltzen badituzte errazteko bideak 

eta konpentsazio-baliabideak, irakatsi ere egin beharko 

dira, eta era berezian, gabiltzan moduan ibilirik profesioz irakasle 

direnei hizkera landu, doitua erakusten. 

2.2.3.- Elkarreraginezko trebetasunak: 

Hiztunak komunikatzaile ona ere izan behar du, eta komunikazio 

horretan eragin handia daukate: rutinek eta negoziazio 

-trebetasunek. 

kultura 49


Hiztunak rutina batzuen arabera antolatzen du mezua: agur 

esatean, doluminak ematean, zoriontzeko…: egun on! gero arte! 

zorionak! 

2.2.3.1.- Rutinak 

Rutinak informazioa emateko bide konbentzionalak dira: 

Informazio-rutinak: 

Askotan errepikatzen diren informazio egiturak dira informazio 

rutinak: istorioak, instrukzioak, lekuen eta pertsonen 

deskripzioak. 

Elkarreraginezko rutinak: 

Egoera jakin batzuetan txandatu egiten dira hiztunak. Txanda 

horien egiturei deitzen zaie elkarreraginezko rutinak. Esaterako, 

telefonoan, telebistako elkarrizketetan, bazkalosteko barriketetan… 

Hor ez da pentsatu beharrik, nahiko du hiztunak 

ohiturazko rutinei jarraitzea: bai, esan! 

2.2.4- Negoziazio-trebetasunak: 

Ulertu dela ziurtatzeko laguntzen digute negoziazio-trebetasunek. 

Esanahiaren negoziazioa: 

Ideiak argi eta garbi komunikatzeko trebetasunari deritza 

esanahiaren negoziazioa. Berau da ahozko diskurtsoaren eta 

idatzizkoaren alderik handieneko jokabidea. Irakurleak, ordea, 

ezin aldatu du idazleak eskribiturikoa, ez eta idazleak ere. 

Ahozko diskurtsoan, berriz, hiztunak gehienetan aurrez 

aurre izan ohi du entzulea eta honek ulertzen duen edo ez, 

galderaz edo keinuz azaltzen dio. Horrela, hiztunak minuturo 

alda dezake kontatzeko modua, esandakoa entzuleari hobeto 

50 

kultura


egokituz. Esanahiaren negoziazio bat ematen da solaskideen 

artean, itaunduz-eta 5 . 

Elkarreraginaren antolaketa: 

Trebetasun honi esker, hiztunak eta entzuleak gaia eta txanda-aldaketa 

kontrolatzen dute. 

2.2.6.- Komunikazio estrategiak: 

Orain arte esaten gabiltzanak jatorrizko hiztunen mintzamenaren 

funtzionamenduan oinarritzen dira. Guretzat, baina, horiek 

ikasteaz gainera, oso jakingarria da hizkuntza ikasi duten 

ikasleek eurek dituzten komunikazio-estrategiak ezagutzea, 

horien bidez gainditzen baitituzte zailtasunak: 

2.2.6.1. -Erredukzio estrategiak: 

Hiztunak, aldatu egiten du bere mezua, arazorik ez izateko; 

edo isildu egiten da ideia bat azaltzeko hiztegirik ez daukanean. 

Azken baten, mezua murriztuta edo oker ematen du. 

Hori da, lorpen-estrategiak falta dituelako. 

2.2.6.2.- Lorpen estrategiak: 

Hala deritzegu ordezko zerbaiten bila edo asmatzen dabilenean 

mezua ulergarri egiteko, esan beharrekoa beste era batera 

moldatzen duenean. Horietan sartzen ditugu: 

Asmatzeko estrategiak: 

Jokabide horretan, gidatzea ez badu gogoratzen, konduzitzea 

erabiliko du, ezen badaki entzuleak gaztelera ere ezagutzen 

duela. 

5 

HABE: Euskara irakaslearen liburua, 250. 

kultura 51


Parafraseatzeko estrategiak: 

Hau hizkera akademiko edo zientifikoaren kontrabidean 

egon liteke: Ukuilu ezin burutara ekarri eta behiek lo egiten 

duten lekua esatea, adibidez. 

Kooperazio estrategiak: 

Hala deritza laguntza eskatzeari hiztunak solaskideari, berba 

bat erdaraz esanik euskaraz eman diezaion 

2.3.- Ezagutza e ta trebetasuna: 

Ez da inor ukatzen duenik, hizkuntza jakin baten berba 

egin ahal izateko, beharrezkoa dela gramatika eta hiztegia ezagutzea, 

ez eta hori nahikoa denik ere. 

Gidatzen ikasteko ez da nahiko trafikoko arauak eta kotxeko 

atalen funtzionamendua buruz jakitea, alegia, ezagutza; trebetasuna 

behar da, hots, autoa benetan gidatzea. 

Sasoi baten gaitasun linguistikoa zen hizkuntzaren irakaskuntzan 

helburua; gaur, ostera, komunikazio-gaitasuna da, 

ezen perpaus gramatikalak egiteaz gain, hiztunak jakin behar 

baitu noiz, zertarako eta norekin hitz egin. 

Komunikazio gaitasun hori honako gaitasunez osoturik dago: 

Linguistikoa: egitura gramatikalak ezagutzea. 

Soziolinguistikoa: gizarte arauen ezagutza. 

Estrategikoa: komunikazioa lortzeko eta errazteko ezagutza. 

Kontestuala: berbaldiaren arauen ezagutza… 

Irakasle lanean –edozein irakasgaitan dihardugunean- gaia 

azaltzen dugunean, jariotasunari begiratzen diogu, hots, edukiari, 

zuzentasunari edo formari baino gehiago. Eta jariotasunak 

barruan ditu: abiadura, koherentzia, sormena eta kontestuarekiko 

sentsibilitatea. 

52 

kultura


Zuzentasuna, berriz, hizkuntzaren zuzentasunari eta zehaztasun 

gramatikalari dagokie; edukia baino forma azpimarratzen 

da, izan ere beharrezkoa da-eta. Bestela, zuzen mintzatu ezik, 

euskara ulergaitzean eginez gero, mezua galdu egin liteke. Jar 

dezagun adibiderako gertaera historiko bat erromatarren artekoa: 

Bruto Zesar hil zuen. Azterketa zuzentzen duenak, txartzat 

jo behar du baieztapen hori, literaltasunera joez gero ez 

baitakigu nork nor hil zuen. 

Zoritxarrez –gazteleran edo ingelesean ez horrenbeste- euskaraz 

irakasten diren gaietan, Bruto Zesar hil zuen bezalako 

baieztapenak ontzat hartzen dira, notarako esan gura duena 

edo gurako lukeena interpretatuz. Hortik datozen ondorioak 

kaltegarriak dira oso. 

Honetan, Krashen-ek learning –ikaskuntza- eta acquisition 

–lorpena- bereiztu ditu. Learning, arau gramatikalen ezagutza 

kontzientea litzateke; acquisition, aldiz, era naturalean eta 

egoera komunikatiboetan ematen dena. 

Helburu metodologikoetan, feedback komunikatiboa ere aipatu 

behar dugu. Feedback komunikatiboa esanahian ardazten 

da eta ez forman. Beraz, irakaslea gehiegizko zuzenketetan ez 

da ariko; bestela ikaslea esanahietatik formetara aldatuko da. 

Dena den, Ikasleak ikasiko badu, bide onetik ala txarretik 

doan jakin egin behar du. 

2.4.- Perpausaren gramatika baino gaitasun testuala 

Irakasle askoren iritzian, egia da aspaldiko adagio latinoa 

Rem tene, verba sequantur, alegia, argumentua edukiez gero, 

hitzek jarraitu egingo diotela argumentu horri. Eta hala praktikatzen 

dute, prestatzen dute irakasgaia eta jendaurrean berba 

egiteko gertu dira, besterik landu gabe. 

Baina, hizkuntzaren funtzioa lehen mailakoa da igarotzean 

inpresioetatik bozetoetara eta gero hauetatik kontzeptu ondo 

elaboratuetara –igarotze hau kontzeptualizazioa deitzen da-. 

kultura 53


Esaldi ondo eraikiak lagundu egiten du kontzeptua sorrarazten 

edo garatzen. Efektu berbera lortzen dute perpausa ondo kateatuek. 

Idazteko edo klasea emateko nahitaezko lehen premisa 

kontzeptuak edukitzea da. Hori hola izanik ere, baina azalpenerako 

trebetasuna, ordenatzearena, bata bestearen atzean 

jartzea eta kontzeptuak elkarrekin lotzea, estudio bidez eta 

ariketen bitartez lortzen da. 

Beharrezko eta mesederako dela uste dut, ahozko komunikazioaren 

gainean berba egiten dugunean, linguistikako ideia 

bat edo beste aipatzea. 

Gure aktibitate linguistikoko oinarrizko unitatea testua da 

–testu pragmatikoa, ez literarioa-, ez perpausa. Horrek aldaketa 

handia dakar irakaslearen mintzamenerako. Jakina, testua 

idatzia nahiz ahozkoa izan liteke. Elkarrizketa bat, ikasgaia, 

konferentzia, telefono deia, hitz bakana, testu izan litezke, batasuna 

eta osotasuna badaukate. 

Testua mezua da, gai baten inguruan garatua eta batasuna 

eta osotasuna dituena. Hau gertatzen da, bestalde, testua sortu 

duen igorlearen eta hartzailearen artean. 

Testua -latineko textusetik- zati desberdinen osotasuna da, euren 

artean sareko harremana duten zatiena, prentsako iritzi artikulu 

baten izenburua, gaiaren kontaketa, artikulugilearen iritzia… 

Guk ematen dugun klasean –edo solasaldi baten- hari jakina 

dauka diskurtsoak, eta berbaz jardunik, hari hori galtzen 

dugunean, bai klasean nahiz solasaldian, sortzen ari ginen testuaren 

ordez, esaldi inkoherenteak esaten jarraitzen dugu. Testuak 

berak batasuna eskatzen du. 

Gure ikasgelako ahozko trebetasuna arakatu eta hobetzeko, 

gaitasun testualari begiratu behar diogu; perpausaren gramatikari 

baino gramatika testualari. Azterketa probetxuzkoa egiteko, 

perpausa baino goragora jo behar dugu, ulertu ahal izateko, 

antolaketa hierarkikoa, testuaren barruko loturak. 

54 

kultura


Gaitasun gramatikalaz gainera, beraz, gaitasun testuala 

hartuko dugu aintzat. Hori, testua berregiteko gaitasuna da, 

parafraseatzen jakitekoa, laburtzekoa, izenburua jartzekoa, 

erabakitzekoa testua osorik dagoen ala ezer falta duen, baita 

klasifikatzeko gaitasuna ere 6 . 

Ikus dezagun diogun hau –adibiderako- testua berreginez: 

Koherentzia, kasurako, erreza da, bata bestearen segituko 

perpausetan hitz berberaren errepikapenak emana denean: 

1.- Jonek liburu bat hartu du prestamoan Leioako bibliotekatik. 

Historiako liburua da, berak etxean sintesia egiteko. Miren 

haren adiskideak ere badauka liburu hori, baina azpimarraturik-eta 

daukalako ez dio laga. 

Dakusagunez, izenordeak garrantzi handikoak dira egiturari 

eusteko. 

Hara, ordea, beste pasarte hau: 

2.- Alabaren eskolako liburuak erosi ditut. Telefonoko faktura 

goizeon heldu da. Ordenagailua eroan behar dut konpontzera. 

Semeak betaurrekoak aldendu ditu. Gure etxeko gastuek 

ez daukate bukaerarik. 

Testu honetan, berriz, gure etxeko gastuek sintagmak ematen 

dio batasuna testuari. Gastuak hitzak, orokorrak, batzen 

ditu bere menpean gainerako izen partikular guztiak. 

Hala joka daiteke hiperonimoekin zein hiponimoekin, hierarkian 

berba orokorragoak goian jarririk eta konkretuenak azpian. 

3.- TESTUAK BETE BEHARREKO BALDINTZAK 

3.1.- Printzipio konstituitzaileak 

Zelan lortzen du testuak era argi eta garbian mezua komunikatzea? 

Esaten da, horretarako testuak zazpi printzipio konstituitzaile 

dituela: 

6 

DARDANO, M; TRIFONE, P: Grammática italiana, 532 

kultura 55


Koherentzia, kohesioa, intentzionalitatea, onargarritasuna, 

informatibitatea, situazionalitatea, eta intertestualitatea. 

Jar dezagun arreta berezia oinarrizko zazpi printzipioetarik 

hirutan: 

3.1.1.- Kohesioa: 

Kohesioak lotura gramatikalak begiratzen ditu eta moduak 

testuko osagaiak dituztenak euren artean erlazionatzeko. 

Testuko perpausen artekoa kohesioa –ordezkoek- izenordeek 

eta perifrasiek bermatzen dute, testuaren iraunkortasun 

tematikoa seinalatuz, baita konektoreek ere; juntagailuek: -eta, 

baina, ze, -nean, zeren..-; baita adberbioek ere: -orduan,…; 

eta espresioek -begira, aditu, esango dizut…-. 

3.1.2.- Koherentzia: 

Koherentziak begiratzen dio testuan ageri diren edukien arteko 

loturari. Ea kausalitateko lotura den, helburuzkoa, kontsekutiboa…Koherentziak 

kontinuitate semantikoa ematen du, 

bestela absurdua litzateke testua. 

3.1.3. Intertestualitatea. 

Zitak autoreenak, esaera eginak… 

Koherentzia eta kohesioa bazter daitezke hizkera arruntean 

–solaskidea aurrean delako, intonazioagatik, keinuengatik…-, 

baina zorrotz zaindu behar dira, esaterako, testu zientifikoetan, 

hots, irakaskuntzakoetan-eta. 

4.- TIPOLOGIA TESTUALA: 

Testu narratiboa, deskriptiboa, argumentatiboa, informatiboa, 

eta arauemailea –erregulatzailea- sartzen ditugu hemen. 

56 

kultura


Berez, testu informatiboaren oinarrizko karakteristikak argitasuna, 

antolaketa eta zati guztien arteko koherentzia dira. 

Testu informatiboan batera antolaturik topatu ohi ditugu, 

atal narratiboak, deskriptiboak nahiz argumentuzkoak. Historiako 

eskola orduan, esate baterako, kriterio kronologikoa litzateke 

nagusi; gertaeren gaineko iruzkinean, ordea, kriterio 

argumentatibo-logikoa nagusituko da; fisikakoan, azalpen kausal-argumentuzkoa. 

Hor ere, dena den, narrazioa agertuko da 

ikerketaren berri ematean edo deskribapena egitean edo objektua 

azaltzean. 

Ondorioz, irakasle bakoitzak bere irakasgaian testu tipo bat 

besteak baino sarriago erabiliko du. 

5.- EHUKO IRAKASLEEN HIZKERA ETA IRAKURKETA: 

ONDORIOAK 

Irakasle asko eta asko inork ahozkoan trebatu barik hasten 

dira unibertsitatean irakasten, baita irakaskuntzako gainerako 

mailetan ere. Ondorioz, ageriko gabeziak dituztela abiatzen dira 

euren zeregin profesionalean, hala mintzamenean nola ozen 

irakurtzean. 

Guk iradokizun argiak igorri dizkiegu EHUko arduradunei 

idatziz; batetik, aurtengo saioetan burutua aztertzeko; bestetik, 

hurrengo urtean ere egingo balira kurtsook, beste era bateko 

programazio, batez ere, luzeagoa antola dezagun. 

Juan Luis Goikoetxea Arrieta. 

kultura 57


6.- BIBLIOGRAFIA 

ALTONAGA, Kepa. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. Kritika. 

Bilbon, Mendebalde Kultura Alkartea. 

ALKORTA, Kaxildo. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. Kritika. 


BASTERRETXEA, Jose Inazio. (1997): Komunikazioaren eta informazioaren 

oinarriak. Udako Euskal Unibertsitatea. Bilbo. 

DARDANO, M; TRIFONE, P. (2006): Grammatica italiana. Zanichelli. 

Bologna. 

DOMINGUEZ, M. N. (2007): Conectores discursivos en textos argumentativos 

breves. Arco/Libros S. L. Madrid. 

EUSKALTZAINDIA. (2008): Testu-antolatzaileak Erabilera estrategikoa. 

Corpus Batzordea. Bilbo. 

GAMINDE, Iñaki. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. Kritika. 


GOIKOETXEA, Juan Luis. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. 

Kritika. Bilbon, Mendebalde Kultura Alkartea. 

GOIKOETXEA, J. l.; ESNAL. P.; ELOSEGI, L.; URRUTIA, A. (208): Testu-antolatzaileak. 

Erabilera estrategikoa. Liburuaren aurkezpena. 

Separata. Euskaltzaindia. Jagon Saila. Bilbo. 

GOIKOETXEA, Udane. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. Kritika. 


GOTTESMAN, D.; BUZZ, M. (2008):Técnicas para hablar en público. 

Ediciones Urano. Barcelona. 

HABE. (1989): Euskara-irakaslearen liburua. Gasteiz. 

ITURBE, Jacinto. (2010): Ahozko Komunikazioa Ikasgelan. Kritika. 


VALLEJO-NÁGERA J. A. (2006): Aprender a hablar en público, Planeta, 

Barcelona. 

58 

kultura

HAUSNAR LABURREAN 

Beti zailtasunak ikusten duena, areago da mugatua zuhurra 

baino. 

Edertasuna begiradan bizi da. 

Bakardade sentsazioa “bestearen” kontzientzia urritik datorkio 

gizakiari. 

Lagunak eta erabakiak ez dira adiskide. Horregatik sentitzen 

da bat bakarrik, erabaki behar duenean. 

Beldurra, mozorrotuta, mamu bilakatzen da. 

Ez utzi biharko, etzi egin dezakezuna. 

Amonak beti dauka amak baino janari goxoagoa. Ez ordukoa. 

Ikas-zakua beti da arriskutsua. Zuk baino gehiago jakin dezake. 

Azkenean, bizitzeaz ere nekatu egiten gara, bizitzeaz oporrik 

hartzen ez dugulako. 

Lo lasai egiten duenak, ez du oker handirik egin. Gaitz erdi 

baizik. Gaitzerdi! 

kultura 59

ana urkiza 

Ez nabil zorionaren atzetik nik bera atzemateko, berak ni harrapatzeko 

baizik. 

Badakit egiaren jabe naizela, baina berak ez daki oraindik. 

Misterioa ez da ulertezina, ulertu ezin duguna baizik. 

Isiltasuna jakintsua da. 

Zin dagit. Biziko naizen urteen erdiak bete ditut bakarrik. 

Arrakasta efektuak areago nekarazten du lortu ondoren, aurretik 

baino. 

Politikariek ez dute egundo asmatzen. Ezta gehiengoaren 

nahia betetzen dutenean ere. 

Tristura eta alaitasuna oso hurbil bizi dira bata bestearengandik. 

Tristura solairu bat beherago bakarrik. 

Jakin izatera, ez nintzatekeen etorriko. Etorri ezean, ez nukeen 

jakingo. 

Badakit ez dakidala gauza handirik baina gauza txikiek ez dakite 

nik badakidanik. 

Erortzean bi aldiz ikasten da: umiltasunaz eta perspektibaz. 

Inoiz ez da beranduegi gauzak ahanzteko. 

Nik oker egindakoak zertzuk izan diren erakusten diet seme-alabei, 

errepikatuko dituzten ilusio itsuarekin. 

Gure adin bertsukoen aurpegietan beti aurkitzen dugu gurean 

baino ximur gehiago. Bizitza ex-kalitatearen seinale garbia. 

60 

kultura

Hausnar laburrean 

Galderak argia piztean biderkatzen zaizkit. 

Ez naiz zuk nahi duzun bezalakoa. Zuk nahi ez duzun bezalakoa 

naizenean naiz, batez ere, ni. 

Animaliak adimentsuagoak balira, beren beharrak behar bezala 

egiten ikasiko lukete. Gizakiek ez bezala. 

Muxuak ere, adinarekin, bustitzen joaten dira. 

Itsulapikoak ilusioak giltzapetzen ditu. 

Zentimoka-zentimoka itsulapikoa errazki da betetzen baina 

lazki aberasten. 

Heriotzak, maizenik, ez du hiltzearekin zerikusirik. 

Pertsona batzuk hil ondoren areago maitatzen ditugu. Memoria 

halakoxe eskuzabala da. 

Alargun berriak ez du “alarguna” deitu diezaioten nahi, harik 

eta senarra gehiago bueltatuko ez den arte. 

Jada ez da izan zena, ezta izango ez dena ere. 

Lurra jo du, hegorik ezean. 

Zalantzan bizi den egia, egia existentzialista al da? 

Buruz behera jartzen naizenean ikusten dut mundua zuzen. 

Ikustearen eta begiratzearen artean dagoen tartea: litekeen oro. 

Hobe txori bat leihoan, ehun kaiolan baino. 

Momentua harrapatzen dudanero, zimurrago nago. 

kultura 61

ana urkiza 

Uste baino gutxiago jasotzen denean, nahi baino gehiago 

eman den seinale. 

Eguneko lehen irribarreak harritzen nau, oraindik. 

Egia etsaiaren begietan bizi da. 

Bere burua ezkutatzen duenean, lotsa gorritu egiten da. 

Bat eta bat ez dira beti bi baino gehiago. 

Zenbat eta goizago esnatzen naizen, are eta eguna goibelago 

argitzen den. 

Amildegian dagoenak, arriskua gainditzeko gogoa sentitzen du 

bat-batean, pauso bat aurrera emanez. 

Kritikoa izatea onuragarria da, bizitzen uzten dizun bitartean. 

Ziur nagoenean bakarrik egiten dut zalantza. 

Daukagunetik baino ez daukagunetik ematea da errazago. 

Balizko litekeena da, beti, promesa. 

Heltzeke dagoena, ez dago beti bidean. 

Sua suarekin hiltzen duen suhiltzailea da politikaria. 

Ana Urkiza. 

62 

kultura

LATIN ZAHARRETIK EUSKARA ZAHARRAGORA 

Zahar hitzak, hemen, estimagarri, beneragarri eta prestigiodun 

zerbait adierazten duela dirudi, eta ez zaharkitua edo baztergarria 

den zerbait. Latinaren kasuan, zenbaiten iritziz, zaharkitua 

izan daiteke, baina inola ere ez prestigiorik gabea. Guretzat, 

ordea, euskara da batez ere estimagarria, egunero erabilia 

eta prestigiodun bihurtu nahi genukeena. Oraindik, XXI. mendearen 

lehen hamarkada osatuz doanean, eginkizun eta gauzatu 

gabeko amets dira hizkuntza zahar maitearen inguruko 

hainbat jomuga. Neure buruari kopiaturik (Nire Sasoiko Markina-Xemein), 

hau esango nuke orain ere: “Amets bat darabilgu 

barruan: euskaldun oso izatea; euskara geure-geurea egitea. Ez 

amets erraza, baina bai polita”. 

Oraingoan, baina, lehenagoko egoera eta kezkei begira gogoetatxo 

bat egin nahi nuke, latina eta herri-hizkuntzekin zerikusia 

duena. Hirurogeiko hamarkadara arte, latina izan zen eliz 

hizkuntza nagusia eta, herriari eginiko prediku, katekesi eta zenbait 

kantutan izan ezik, latina entzuten zen gure elizetan. Haiek 

garai horretara arte latin zekitela esan dezakegu. Dena dela, aldaketa-haizeak 

sumatzen ziren gizartean eta Elizan. 

Gizartean aspaldiko nahia genuen. Elizak Vatikanoko II. 

Kontzilioan emango zuen urrats hori. Gaur arte bide luzea egin 

da eta beti horrela izan balitz bezala ikusten dugu herri-hizkuntzen 

erabilera liturgian. Herritar eta eliztar soilak ez du 

kultura 63

Luis baraiazarra 

izango, hori horrela izan dadin, Vatikanoko II. Kontzilioan izan 

ziren eztabaida eta atzera-aurrera zailen berri. Baina hala izan 

zen: Kontzilioko partaideen artean indarrak paretsu ziren alde 

batetik eta bestetik eta sokatira latza izan zen han… Kosta ahala 

kosta latin zaharrari bere hartan eutsi nahi ziotenak zeuden 

alde batean eta herri-hizkuntzen aldekoak bestean. Tradiziori, 

ohitura finkoei loturik egotea zen batzuen ezaugarria; korronte, 

joera eta haize berriei, gizarteko gorabeherei gehiago erreparatzea, 

berriz, besteena. 

Kontzilioko partaideen berezko izaera, pentsaera, unean 

uneko egoera psikologikoa islatuko zen eztabaida horietan, 

baina baita haragoko zerbait ere. Urratsa eman ondorengo 

ikuspegia ere, lauso artean bada ere, izango zuten irudimenean, 

horrek ekar zitzakeen arrisku, aldaketa eta ondoezarekin. 

Hori guztia aurreikus zitekeen eztabaida haietan. Hau da, 

azaletik, batez ere eliz giroan, urak nahiko bare zeudela zirudien 

arren, baga eta azpi-korronte indartsuek hartu zuten inguru 

honetako itsasoa. Eta azaleratu ere txitean-pitean azaleratzen 

ziren. Gizarteko aniztasunak eraginiko kontraesan eta tirabira 

asko eta askotarikoak. 

Eztabaida haietako latinezko akten puska batzuk euskarara 

itzultzea egokitu zait orain dela gutxi, liturgian latinaren eta 

herri-hizkuntzen erabilerari dagozkionak hain zuzen ere. Badakit 

eztabaida haiek hotz gertatuko zaizkiona egungo gizarteari; 

bestelako interesak izanik, haien beroa gizarte honi sentiaraztea 

ia ezinezkoa dela, baina baita badakit Kontzilio hark eragin 

handia izan zuela ondorengo urteetan, eliz giroan batez ere 

baina baita gizarte giroan ere. Hori dela eta, ekarri nahi izan 

ditut Karmel aldizkariaren orrietara orduko zenbait eszena. 

Eztabaida haietako zenbait testu puska 

Julio Doepfner Munich eta Freising-eko kardinalaren, Valeriano 

Gracias Bonbaiko kardinalaren eta Antonio Bacci kardi- 

64 

kultura

Latin zaharretik euskara zaharragora 

nalaren iritziak hautatu ditut. Hona hemen Doepner kardinal 

alemaniarrak agerturiko ataltxoa: 

Bereziki gogoan izatea merezi dute, hizkuntza liturgikoaz 

gure eskeman, batez ere 24. zenbakian (167. or.), xedatzen 

direnek. Kontu handiz joka bedi egunetik egunera urgenteago 

diren arazoen konponbiderako. Igaro diren urteetan Berlingo 

Elizaren apezpiku zereginean nengoela esperientziaz ezagutu 

dudanez, sarri-sarri, lurralde ateoan Elizaren aurkakoen eta 

etsaien artean bizi diren fededunentzat, Liturgia santua da erlijio-bizitzaren 

eta katekesi-irakaspenaren iturri garrantzitsuena, 

are gehiago, batzuetan ia bakarra eta fededunek elkarrekin 

otoitz egiteko duten abagune bakarra. Han, hainbat kasutan, 

ez dute balio monitoreek eta meza-liburuek, baizik eta 

beharrezko da liturgiaren egitura bera argia, sinplea izatea, 

eta ospakizunen buru direnek berek herri-hizkuntza erabili 

ahal izatea hala komeni den tokietan. Baina gainerako herrialdeetan, 

bizitza espirituala, batez ere liturgian parte-hartze 

emankor eta biziaren araberakoa da. Horregatik, biziki pozgarriak 

dira gai honetan erabakitzen direnak… eta erabaki 

hauen azpian den printzipioa, hau da: gorde bedi latin hizkuntzaren 

erabilera, jadanik entzunak ditugun hainbat 

abantailarengatik; hala ere onar bedi herri-hizkuntza, arimen 

onak edo herriaren parte-hartze aktiboak hala eska dezatenean. 

Valeriano Gracias kardinalak, Indiako esperientzia zabala 

gogoan harturik, hitzaldi luze samarra egin zuen, hainbat puntu 

interesgarri ukituz: 

Liturgian latina erabili behar delako iritziari zenbaitek 

etengabe eta sendo eutsi ziotela egia izanik, oso atsegingarri 

da irakurtzea 24. zenbakian, Konstituzioak uste duela “toki 

zabalagoa eskaini behar zaiola Liturgian herri-hizkuntzari”, 

Gotzain Batzarrari utzirik “herri-hizkuntzak Liturgian onartzeko 

mugak eta modua Aulki Santuari proposatzearen egitekoa”. 

Eta hala ere azpiko 46. oharrean “Akta eta dokumentuei” 

(II. Liburukiko 391. orrialdetik 428.era) egindako erreferentzian 

argi ikusten da, Gotzain Batzarrei zabaltasun 

kultura 65


handia ematen zaiela Liturgia kultura eta tradizioei egokiturik 

garatzeko. 

Eta esan dut oso pozik nagoela eskema honekin, baina hau 

gehitu beharra dut: egiaz uste dut, herriaren irakaspena helburu 

duten Mezaren zati haietarako beharrezkoa denean soilik 

onartu behar dela herri-hizkuntza. Hori aurreikusia dago 

41. zenbakian, 91.ean eta 97.ean (art.); horietan hitz egiten 

da Liturgian erabil daitezkeen herri-hizkuntzaz, herri-kantuaz, 

musika-tresna autoktonoez. 

Jadanik urte askoan dugu Ekialdeko Indietan –ez Aulki 

Santuaren baimenaz soilik, baita haren bultzadaz ere– zenbait 

erritual herri-hizkuntzetan, Indiako hizkuntza nagusietan 

(ofizialki 14 dira). Bitarteko hauekin zenbait sakramentu 

eman genitzake eta zenbait zeremonia burutu oso-osorik herri 

-hizkuntzan, latin hizkuntza erabiltzea komeni den sakramentu-forma 

eta oliaduretan izan ezik. Eta hau, beti ere, fededunek 

zeremonietan parte-hartze bizia izan dezaten. Gure esperientziak 

erakusten du, ez bakarrik fededunak ongi 

irakatsiak direla era horretara, baizik eta zeremonia horietara 

maiz etortzen diren katoliko ez diren adiskideek ere parte har 

dezaketela haietan modu ulergarrian. Eta hau batez ere haien 

erlijioetan ministroek esaten duten ezer ulertzen ez dutelako, 

Hinduisten artean, adibidez, hilik den sanskrito hizkuntza 

erabiltzen baita; Zaratustraren jarraitzaileen artean, hau da, 

Parsien artean, hilik den Avesta-Pahlavi hizkuntza. Haien artean, 

erlijio-kontzeptu hau dago: zeremoniak zenbat eta misteriotsuagoak 

eta ulergaitzagoak izan, hainbat bizikiago sumatzen 

dute Jainko ezezagunaren maiestatea. Katoliko garenon 

artean, ikasien artean behintzat, argi dago, ez dugu nahi halako 

izaerak nagusitzea. 

Beraz, erritualetan herri-hizkuntza onartzean Aulki Santuaren 

asmoa fededunen irakaspena baldin bada, hortik ulertzen 

da Aulki Santuak herri-hizkuntza onartzea komeni dela, fededunei 

irakasteko diren Mezako sakrifizioaren egituraren zati 

haietan behintzat. Gai honetan, guk artzainok, liturgista ez ga- 

66 

kultura


renok, argumentu historikoak barik erabat pastoralak erabiltzen 

ditugu. 

Norbaitzuek ihardets dezakete, hau erraz lortu ahal dela 

fededunek herri-hizkuntzazko meza-liburuak erabilita. Eta 

nik horri hau erantzuten diot: 

a) gure herrialdeetan, batez ere, fededunik gehienak analfabetoak 

dira; 

b) fededunak alfabetatuak izan arren, nahiago dute entzutea 

irakurtzea baino; eta hori oraingo belaunaldien pentsaeragatik 

da, hainbat lekutan, bai Misioetako lurraldean eta bai 

Mendebaldean ikusi izan dudanez. Era berean, atzo Léger 

kardinal agurgarriak egun deskristauturik dagoen Mendebaldeaz 

eginiko oharpenak, oso egokiak iruditzen zaizkit. 

Eta gainera, Liturgian latin hizkuntza baizik nahi ez duten 

hizlarien informaziorako esango dut, mundua Mendebaldez 

eta Ekialdez osatzen dela; eta Pio XII.a gogoangarriak 

esan zuenez, “Eliza unibertsala ez da Mendebaldekoa, ezta 

Ekialdekoa ere, bietakoa baizik”. Horregatik, sesio honetako 

ondorioei dagokienez, arretaz egon behar dugu, batez ere 

Mendebaldean indarrean dauden baldintzei begira daudenak 

izan ez daitezen… 

Hau esaten da: herri-hizkuntza onartzen baldin bada, 

nahaste-borrastea gertatuko da herri-hizkuntzen kopuru handiagatik. 

Ez gara ari Misio-lurraldeetan eta Europan ugari diren 

dialektoez. Baina herri-hizkuntza benetakoak, beren literatura 

klasikoarekin, gutxi dira; esaterako, 438 milioi biztanle diren 

Ekialdeko Indietan, ia hogei herri-hizkuntza dira, gutxi 

gorabehera Europa osoan diren kopuru bera; gutxi gorabehera, 

gure lurraldeko probintzia zibil bakoitza Europako nazio bakoitza 

bezalakoa da. Beraz, Europako herrialdeetan herri-hizkuntza 

erabiltzea nahi bada, era berean nahi izan daiteke herri 

-hizkuntza erabiltzea edozein kontinentetako hainbat herrialdetan… 

Beraz, era honetara baimenak ematen dituzten printzipio 

orokorrak xedatzea askoz ere hobe da, tantaka-tantaka bai- 

kultura 67


men partikularrak eta ugariak ematea baino… Eskemaren aldetik, 

formula orokorraren jokaera guztiz zentzuzko eta aspaldidanik 

nahi izan denak, nik uste, pozik utziko ditu Liturgiaren 

egokitze koherente baten alde lan eskerga egin duten 

guztiak; eta, bestalde, uste dut behin betiko amaiera emango 

zaiela gai honetan izan diren eztabaidei; are gehiago, bidea 

itxiko zaie norbaitzuengandik datozen aita santuen dokumentuen 

interpretazio okerrei, orain egunkari katolikoetan seminarioetako 

irakasle diren zenbait idazlek egiten dutenez. 

Antonio Bacci kardinala latin zale sutsua eta hizkuntza honetan 

oso jantzia zen eta azkenera arte defendatu zuen hizkuntza 

honen erabilera liturgian. Honen argudio nagusia, egin 

-eginean ere lortu nahi zenaren aurkako ondorioa izango genukeela 

latina ez den hizkuntzak liturgian erabilita: 

Ez uste izan ni, latina lantzen dudana naizenez, Liturgiako 

erritu guztietan latinaren defendatzaile amorratua eta 

neurriz kanpokoa naizenik. Inola ere ez; bihotzez irekia nago 

gure garaietako premiak ulertu ahal izateko. Ahal dudanik eta 

laburren agertuko dizuet neure iritzia gai honetaz. 

1. Meza ematerakoan, nire iritziz, ez dira sartu behar herri 

-hizkuntzak, bai horrek arrisku eta kalte larria ekar dezakeelako, 

bai guztiok lortu nahi dugun hori bera, hau da, Eukaristiako 

sakrifizioan herriaren parte-hartze handiagoa, eta apaizak 

irakurtzen dituen gauza haiek entzuleek hobeki ulertzea, 

beste era egokiago batez, beste era egokiago batez diot, lortu 

daitekeelako. 

Antonio Rosmini jaun argiak “Le cinque piaghe della Chiesa” 

(Elizaren bost izurriak) deritzon liburuxkan esan zuen, 

meza-emailearen eta herriaren arteko diafragma dela latina; 

baina liburuxka dagoeneko gaitzetsia izan da Elizaren aldetik. 

Eta hala ere ez bakarrik Trentoko Kontzilioak (XXII. bilk., 

8. kap., 9. kan.), baita Aita Santuek ere berretsi zuten, Mendebaldeko 

Elizan latinez eman behar dela Meza, beti ere Ekialdeko 

Elizaren hizkuntza liturgikoak salbuespen direla… Aski 

izan bedi gogoratzea Pio XII.aren Gutun Entziklikak Liturgia 

68 

kultura


santuaz; eta baita oraintsu-oraintsuko Veterum Sapientia 

Konstituzio Apostolikoa ere, agintean den Aita Santuarena. 

2. Bestalde, latinaren ordez, zati batean nahiz osoan, herri 

-hizkuntzak ezarriz ezin dugula lortu hainbatek jomugatzat 

duten hura, erraz froga daiteke; ez da lortzen nahi den hura. 

Izan ere, herri-hizkuntzan irakurrita soil-soilik, herriak gutxi 

edo ezer ere ez du ulertzen, batez ere gai zailak direnean, 

esaterako, Hebertarrei eginiko Epistola, Itun Zaharreko irakurgaiak, 

Apokalipsia etab.; are gehiago, zenbait kasutan, gaztetxoei 

batez ere, zalantzak eta nahasmendua sor dakizkieke, 

esaterako, Susana neskatila garbiarekin bildu nahi izan zuten 

agure lizunen kontaketako irakurgaian, eta “Ezker besoaz dit 

lepotik heltzen eta eskuinekoaz nau besarkatzen” esaldian (Kt. 

2,6; 8,3). Hauek, bada, azalpen egokia behar dute, ez bakarrik 

itzulpen soila. 

3. Beraz, nola ken dezakegu benetan dagoen diafragma 

hau eta helburu goresgarri hau lortu? Herri-hizkuntzan eginiko 

homiliaren bidez, herriari emaniko katekesiaren bidez, hori 

guztia behar bezala azalduz eta herriak ulertzeko eran egokituz. 

Hori, gainera, Aita Santuek berretsi zuten jadanik eta 

behin eta berriro aholkatu zuten. Herri-hizkuntzetara eginiko 

Eskritura Santuaren itzulpen soilak, bestalde, gutxi balio du 

herriak ulertzeko eta haren debozioaren alde egiteko. Arrazoi 

hauxe dela eta, Eskritura Santuaren itzulpenak, beharrezko 

oharrik gabe, herriarentzat behintzat, ez ditu ontzat jotzen 

Elizak. 

Gaur egun, gainera, Meza-liburua erabilgarri dago herri 

-hizkuntzetara itzulita. Eta era berean, oraindik goresgarriago 

dena, toki askotan egiten da, apaizak Meza latinez ematen 

duen bitartean, monitore trebe batek (ingelesez “speaker” deritzonak) 

erritu santuaren hitzak herri-hizkuntzan esaten ditu, 

herriaren ulermenera eraturiko ohar egokiekin. 

Ez da inola ere beharrezko herri-hizkuntzak Mezaren ospakizunean 

sartzea; horrek, gainera, berehala adieraziko dudanez, 

kalte oso larria ekar dezake. 

kultura 69


4. Eta lortu nahi denari dagokionez, hau da, herriak hobeki 

ulertzea, parte-hartze handiagoa, horrela ez bakarrik ezingo 

dugu lortu, baizik eta arrisku, diskriminazio eta haserrerako 

bide ere izango da hizkuntza bat baino gehiago diren 

hainbat lekutan. 

Latinez izan ezik beste zein hizkuntzatan emango da Meza, 

adibidez, Alto Adige-n edo Hego Tirolen? Zein hizkuntzatan, 

hiru erabiltzen diren Suitzako zenbait hiritan? Zein hizkuntzatan, 

Kanadan, ingelesa eta frantsesa erabiltzen baitira? 

Zeinetan, Belgika nazioko aldeetan, bi hizkuntza erabiltzen 

baitira maila berdintsuan? Etab. 

Arrazoi honetatik abiaturik, beldur izatekoa da ez ote diren 

aldarera eramango nazionalismoa eta beraren gatazkak 

eta ez ote diren zuzenduko Eukaristiako sakrifizioaren aurka, 

eta hau oso kaltegarria dela ikusten ez duenik ez dago; aitzitik, 

latinak, aita santuek baieztatzen dutenez, batasunaren lotura 

izan behar du; eta, goian esan dudanez, zuzen eta egoki 

azaltzen bada homilien eta katekesiaren bidez –komeni denez 

eta… aita santuek agindu zutenez– herriak ulertu ahal izango 

ditu erritu sakratuak. 

Zuengana jotzen dut, bada, Guraso agurgarriok, hain garrantzitsua 

den arazo hau arretaz gogora dezazuen, Elizaren 

batasunari kalterik sor ez dakion. 

5. Arazoa beste era batera hartu behar da, Sakramentuez 

eta Sakramentalez ari garenean. Izan ere, Mezaren jendaurreko 

ospakizuna herriaren eta meza-emailearen artean burutzen 

den bitartean, aitzitik beste hainbat sakramenturen ekintza 

apaizaren eta fededun bakarraren artean burutzen da 

(Aitortzako sakramentuan, esaterako), edota apaizaren eta fededun 

gutxi batzuen, gehienetan hizkuntza berekoen, artean, 

esaterako Bataioan, Sendotzan, gaixoen Oliaduran, Ezkontzan 

eta Sakramentaletan. 

Bestalde, zenbait Sakramentu ematean eta errituan, esan 

nuenez, herri-hizkuntzak sar daitezke, Aulki Santuak baimena 

emanik. Hori jadanik idatzi zuen, orokorki, Pio XII.ak Li- 

70 

kultura


turgia santuari buruzko Gutun Entzikliketan (A.A.S., 39. lib., 

545. or.). 

6. Hala ere, nik uste dut, arazo larri hau ez litzatekeela 

utzi behar herrialde berezietako Gotzain Batzarren esku (1. 

kap., 24. z.), baizik eta era bateratuan arautu beharko lukeela 

Aulki Apostolikoak Eliza osorako. 

Izan ere, arazoa Gotzain Batzarren ekimen eta eskarien 

mende uzten baldin bada, herrialde batetik bestera desberdintasun 

handiak izango lirateke, batasunaren kaltetan eta, 

agian, Babeleko nahasmenduarekin; horregatik, hori, kaltegarri 

izango da, gaur egun ez katoliko laikoak soilik, baita apaizak 

ere herrialde batetik bestera, nazio batetik bestera, erraz 

joaten direnean. 

Hauek izan dira, Guraso agurgarriok, zuen hausnarketa 

eta zuhurtasunari proposatzeko izan ditudanak. Hemen, nire 

iritziz, aldatu behar diren formulak sartzen dira… 

Euskararen sarrera eta erabilera liturgian 

Latin zaharraren ordez gure elizetan euskara entzuteko 

gogo bizia sortu zen. Eskura dut, esaterako, Vatikanoko II. 

Kontzilioa baino urte batzuk lehenago, 1959an, Arrazolan 

ospatu zen euskarazko lehen meza zela-eta, une hartan hango 

apaiz zen Jose Antonio Retolazak idatzi zuena. Herria 

euskara hutsean bizi zela diosku eta euskara ingurumari 

osoan zegoela, elizan izan ezik. Hona idazki haretako pasarte 

bat: 

Arrazolan euskerea ingurugiroan zan. Arrazolan euskerea 

arnasaz batera irunsten zan. Han, hor, hemen… danean, euskeraz. 

Harek, horrek, honek… guztiak, euskeraz. Txoriak txorrotxio, 

zapoak klinklon, kanpaiak dilindolon… euskeraz. 

Arrazolako toki baten, horregatino, erderaz egiten zan: eleizan, 

abadeak Mezatan “Dominus voviscum” eta, esaten ebanean. 

Konpondu beharra zan oker hori. 

kultura 71


Vatikanoko II. Kontzilioaren euskarazko edizioan, Liturgia 

Santuaren Konstituzioaren sarreran, liturgia eraberritzeko hainbat 

tokitan eginiko ahaleginak azpimarratzen dira. Guri dagokigunez, 

besteak beste, hau dio: 

“Euskal Herrian ere sumatzen zen nolabaiteko mugimendu liturgikoa. 

Kristau-komunitateak biziki sentitzen zuen elizkizunetan 

herri-hizkuntza erabiltzeko irrika eta horren adierazgarri da Arrazolan 

1959ko ekainaren 21ean euskaraz eman zen lehen meza” 1 . 

Euskarazko testuak, liturgiarako kantuak etab. prestatzeko 

aurrez lan handia egina zegoen. Itzulpen berri osoagoak egiten 

ziren bitartean, tresna egoki gertatu ziren lehenagotik eginak 

zeuden meza-liburuak. “Orixeren Urte Guziko Meza-Bezperak 

(1950) eta J. Kerexetaren eta S. Onaindiaren Eguneroko Meza 

(1960) liburuek herriarengana hurbildu zituzten liturgiako testuak”. 

Izan ere, gure kultura eta euskara maite zituztenek, herri 

-hizkuntzak elizan erabiltzeko atea Erroman irekitzen zenerako 

prest egon nahi zuten, materialik behinenak euskarara itzulirik 

esku artean izateko. Urte haietan, Francoren diktadurapean 

geunden eta, gure elizbarrutietako gotzainekiko mesfidantza 

handia sumatzen zen kristau euskaltzaleen artean. Herri-hizkuntza 

bai, baina zein herri-hizkuntza? Gaztelaniak eta frantsesak 

erraz egingo zuten elizarako bidea, baina gureak –euskarak– 

izango ote zuen tokirik…? Arrangura hori zuten batez ere 

erdara nagusi zen hiri handietan bizi ziren euskaldun kristauek 

eta apaiz eta erlijioso ez gutxik. Behin gaztelania hutsari ateak 

irekiz gero, ondoren zetorkeen euskara berandu helduko zen 

beldur ziren. Ni neu ere horretan nengoen eta hala agertzen 

dut Nire Sasoiko Markina-Xemein liburuan: 

“Bilboko euskaldunak, Gotzainaren borondaterik ezagaitik 

edo, ez eben halako zoririk izan. Euskera nekez eta ia tantaka 

sartuko zan Bilbo hiribilduko eta inguruko parrokietan. Kristinau 

eta abade euskaltzaleen eraginez, kasu batzuetan Gotzai- 

1 

Vatikanoko II. Kontzilio Ekumenikoa, Bilbao 2003 (56. or.) 

72 

kultura


nak jakin barik eta haren borondatearen gainetik. Atzeko atetik...? 

Jose Antonio Retolazak San Antongo euskal mezaren historiaz 

eta sorreraz idatzi dituanak adierazgarriak dira” (128. 

or.). 

Gaur egun ere, arlo honetan, euskaldun kristau asko kezkaz 

agertzen dira, ez baitute berek nahi izango luketen bezain 

erraz aurkitzen euskarazko liturgiarik Euskal Herriko hiriburu 

eta herri handi samarretan. Horretan men egiten zaio sarritan 

erosotasunari; eta hori bi aldeetatik etorri ohi da: apaizen aldetik, 

euskara ez dakiten batzuen presentziak eraginik eta gaztelania 

guztiek dakitela-eta, ia gaztelania hutsean egiteko edota 

euskaraz hasierako agurra, kantu eta gauza sinboliko batzuk 

tartekatuz egiteko tentaldian erortzen direlako. Eta euskaldun 

kristauen aldetik, euskarazko meza aukeran izanik ere, errazago 

egiten zaielako edota beste arrazoien bategatik, erdarazkora 

joatea nahiago izaten dutelako. 

“Egun haietan judu jainkozale asko ziren Jerusalemen, 

eguzkiaren azpian diren nazio guztietatik etorriak. Burrunba 

hura entzutean, hara bildu zen jendea samaldan, eta txunditurik 

gelditu ziren, nork bere hizkuntzan hitz egiten entzuten 

baitzien” (Eg 2, 5-7). 

Gaur egun ez da gertatzen lehen Mendekoste eguneko miraririk 

eta hemen jarraitzen dugu geure kezka, diferentzia eta 

gabeziekin. 

Luis Baraiazarra Txertudi 

kultura 73

gizartea 

PATXI URIBARREN EUSKALTZAIN OSOAREN 

SARRERA-EKITALDIA 

Garai batean tresna originalez baliatzen ziren gure herrietan 

mezuak zabaltzeko. Maiatzaren 28an Aramaioko seme den Patxi 

Uribarrenek gonbidapen dotore batekin gonbidatzen gintuen 

Arabako herrixka batera Euskaltzaindiko sarrera ekitaldira. 

Mezua hartu genuenetik sentitzen genuen, bai, egun hau 

iristeko gogoa edo ilusioa. Alde batetik, Karmel Ordenako bere 

anaiek urteetan euskararen alde egindako lan oparoaren ai- 

Karmel aldizkariko idazleak 2010eko batzarra Aramaion. 

74 

gizartea

Patxi uribarren euskaltzain osoaren sarrera-ekitaldia 

Andres Urrutia euskaltzainburua eta Patxi Uribarren euskaltzain berria. 

gizartea 75

Jon korta 

torpena ikusten zuten, bereziki 

Markina eta Larreako 

komentuetan isil-isilik lanean 

aritu diren hainbat 

karmeldarrek egindakoaren 

aitorpena. Burura datozkit, 

besteak beste, Aita Santi, 

Lino, Luis, etab. 

Bestetik, Karmel aldizkariko 

idazle eta lagunek 

beren lankide baten bizitzako 

une garrantzitsu bat 

gertutik konpartitu nahi zuten. 

Horrela, elkarrekin 

bazkaltzeko deia luzatu zigun 

Julen Urkiza aldizkariko 

zuzendariak, urtero egin 

ohi dugun bilera dela eta. 

Aramaioko Azkoagan, Ibarra 

administrazio gune nagusitik 

gertu, elkartu ginen 

bazkari eta solasaldi lasai 

bat egiteko asmoz. 

Bazkalondoan abestu ziren Pilare Baraiazarraren bertsoak, 

eta lehenengoa hau izan zen:


Euskaltzain berriari 

zorion andana, 

“Aramaio”omentzera 

bihotzak narama, 

ibilbide ederra 

naturala dana; 

euskal kultura eta 

fedeari emana. 

Giroa berezia zela ezin 

ukatu, batek zioen bezala 

“hain gertukoa dugun Patxi 

Euskaltzain oso izatea gauza 

handia da”. Handia ez dakit 

izango den, baina egunak elkartu 

zituen Aramaioko elizan 

karmeldarrak, Patxiren familia, 

euskal kulturako ordezkari 

ugari eta Aramaioko hainbat 

herritar. 

Deigarria iruditu zitzaidan 

Euskaltzaindian sartzeko egiten 

den protokolo dotorea. 

Une batez Aita Patxi apaiz jantziak 

sakristian utzita dotore 

abiatu zen udaletxetik eliz atarira 

Andres Urrutia, euskaltzainburuaz 

eta beste euskaltzain 

osoz inguratuta. Protokoloak 

agintzen duen bezala 

euskaltzain berria atarian gelditzen 

da euskaltzainburuak 

sartzeko deia egin arte. Miren 

Lourdes Oñaederra eta Sagra- 

gizartea 

Patxi Uribarren sarrera-hitzaldia irakurtzen. 

77

io Aleman izan ziren Patxi 

hartu eta txalo zaparrada 

hotsez aldare aldera 

eraman zutenak. Aurretik 

bagenekien euskaltzain 

berriak idatzi zuen hitzaldiaren 

izenburua: “Zirelako 

gara eta garelako izango 

dira”. Mamitsua izango 

zela ere ezin ukatu, horrelako 

kasuetan denboraz 

eta ondo hausnartutako 

testuak izaten baitira. 

Lehenengo hitzetan 

Henrike Knör izan zuen 

gogoan haren aulkia hartu 

baitu Arabako lurraldetik. 

Estimatua zuela agerian jarri 

zen, biek euskararen alde 

jardun baitute urteetan 

zehar beren lurraldean. Patxik 

adierazi zuen bezala, 

zaila gertatzen da hitz gutxitan 

adieraztea Henrikek 

burututako lan guztia. Aipagarria 

onomastikan eta 

toponimian aditua zela eta 

besteen laguntzaz Gasteizeko 

Euskal Filologiako fakultatea 

mar txan jarri izana. 

Bertara joateko deia 

egin zion Henrikek Patxiri 

Elizaren ikuspegia sarrera-ekitaldian. 

78

aina Jaungoikoak edo bizitzak beste bide batzuek zituen pentsatuta 

gure karmeldarrarentzat. 

Hitzaldiko gaiari helduz, transmisioa hartu zuen ildotzat, 

hizkuntza batek, edozein hizkuntzak, bizirik iraun ahal izateko, 

ezinbestekoak dituela lurraldea eta gutxieneko hiztun kopurua 

gogoratuz. Txikitatik garatu behar da hizkuntzarekiko gertutasuna, 

hor oinarritzen baitira geroko norabidearen oinarriak. 

Beraz, euskara bizirik ikusi nahi badugu, badakigu nondik hasi 

behar dugun lanean. 

Bere hitzaldia (“Izan zirelako gara, eta garelako izango lira”) 

hitz honekin asi zuen: 

“Hitzaldi honek euskarari buruzkoa izan behar duenez, 

egokitzat jo dut transmisioari buruzko gogoeta batzuk egitea. 

Joan zen urtean, Euskaltzaindiaren 90. urteurrena zela eta, 

Arabako Aldundian izandako hitzaldi laburrean, “gizakiok une 

eta toki zehatz batzuetan bizi izaren garela “, eta horrek baldintzatzen 

duela gure bizitza gogoratu nuen. Izan ere, lurralde 

gizartea 

79

Jon korta 

Elizako ikuspegi zabala. Ezkerreko lerro bertikalean Patxi elizara ekarri zuten 

Sagrario Aleman eta Miren Lourdes Oñaederra.. 

bakoitzeko geografiak eta demografiak baldintzatua izan ohi 

da. Aramaion ere hala gertatu dela uste dut. 

Beraz, gogora ekar dezagun edozein hizkuntzak, bizirik 

iraun ahal izateko, ezinbestekoak dituela lurraldea eta gutxieneko 

hiztun kopurua. Faktore bi horiek baldintzatzen dute bere 

ibilbide historikoa. Honetan, adibiderik argiena, latinarena 

dugu. Hiztun kopuru handia izan, eta mendeetan goi-mailako 

zereginetan bizirik iraun arren, lurraldetasuna galtzean gainbehera 

etorri zen. Esperantoaren kasua ere antzekoa dugu. Lurralderik 

ez izatean, ahaleginak egin diren arren ez du gizartean 

errotzerik lortu. 

Bestalde, psikologiak diosku pertsonon izaera, zeharo taxututa 

edota finkatuta geratzen dela, hainbatean, sei, zazpi edo 

80 

gizartea


Jose Luis Lizundia, erantzuteko hitzaldia irakurtzen. 

zortzi urte bete orduko. Hau da, bizitzako lehen urte horietan 

jartzen ditugula gure geroko norabideen oinarriak. Adin horretan 

bideratuta geratzen omen da, gure nortasuna. Hortik, txikitxikitako 

urte horiek duten garrantzia! 

Guzti hori kontuan izanik, nire jardun honetan Aramaioko 

nire jaioterrian euskarak azken mendean egin duen ibilbide 

luzeko ikuspegi orokorra jarri nahi dizuet aurrez aurre: nondik 

gatozen, non aurkitzen garen, eta norantz goazen. Eta hori, 

ekitaldi hau berba gozoetan, asmo ederretan edota elkartasunezko 

harreman hutsetan gera ez dadin”. 

Lehenengo zatiaren gai nagusia euskarak XX. mendean Aramaion 

izan duen eboluzioa izan zuen mintzagai. Gerra aurreko 

aldian herrian erabiltzen zen hizkuntza euskara zela gogoratu 

zuen, nahiz eta XIX. mendearen azkenetan erdararen erabilpena 

sartu. Gerra ondorengo urteak gogorrak izan ziren euskararentzat 

eta euskararen alde lan egiten zuten gizon eta emakumeentzat. 

Horren adierazleetariko bat, aipatu zuen Patxik, Ole- 

gizartea 

81

Jon korta 

Euskaltzainburua Patxiri domina jartzen. 

82 

gizartea


Ibabe loba aurreskua dantzatzen. 

tako Aita Leon Aranguren karmeldarraren kasua izan zen, hots, 

bederatzi urte kartzelan pasatu baitzituen. 

Horrelako kasuak asko izan ziren eta hala ere euskarak aurrera 

egitea lortu zuen, nahiz eta izugarrizko zartada jaso zuen. 

Bat-batean moztu edo urkatu zuten ahalegin handiak eginez 

berpizten ari zen euskararen aldeko mugimendu osoa. Euska- 

Patxi eta Jesus M. Elejalde. 

gizartea 

83

Patxi euskaltzain osoekin. 

raren landa berdea goitik behera urratu zuten, basamortu gorri 

bihurtuz. Euskaraz hitz egitea bera ere, hainbat kasutan delitu 

bihurtzeraino. 

Urteak aurrea joan ahala, Aramaioko euskara auzoetan indartuz 

joan zen, hala bertako haur eta gazteek egunean zehar 

gehien erabiltzen zuten hizkuntza izanik. Baserriak ere leku 

aproposa ziren transmisioa sendotzeko. 

Gerra osteko urteak oroitzapen bereziz gordetzen ditu Patxik. 

“Urte horiek, bizitza osorako markatu nindutela uste dut. 

Euskara erabiltzeaz gainera, euskaldun izaten ere ikasi nuen. 

Nire bizitzako ibilbidean eragin handia izan duten hainbat balio 

ere jaso nituen bertan; auzolanean edo talde-lanean jarduten, 

trukean ezer eskatu gabe beharrizanean denari laguntzen, 

ingurua eta natura maitatzen, luzaroan isilean egoten, 

pertsona nagusiei begirunea izaten, uzta oparo jasotzeko eskuzabalez 

ereiten, ondasunak tentuz eta neurriz erabiltzen, eta 

84 

gizartea


beste hainbat gauza eder. Kristau bizitza ere bertan jaso nuen, 

etxean, elizan eta auzoan. Esan dudan moduan, berez-berez”. 

Gerra ondoko iraupen-urteei (1940-1960) buruz hau adierazi 

zuen Patxik: 

“Nire umetako garaian, Aramaioko euskararen egoera 

gaurkoa ez bezalakoa zen. Batetik, populazioari begiratuz, 

“kalea” deitzen dugun Ibarran baino jende gehiago bizi zelako 

auzoetan. Eta auzoetako bizitza oso-osorik euskara hutsean 

izaten zelako. Ni ere, horrela bizi izan nintzen. Nire 

aurrekoek ez bezala, eskola ere auzoan bertan izan nuen. 

Eskola horrek, baina, gaztelania hutsean antolatuta izan 

arren, ia-ia ez zuen inolako eraginik gure eguneroko bizitzan. 

Eskolatik kanpo ez genuen inoiz ezertarako gaztelaniarik 

erabiltzen. Elizan ere, liturgia hizkuntza latina izanik, 

kristau-bidea, azalpenak, hitzaldiak, aitortzak, kantuak, dendena 

euskara hutsean izaten zen. 

Familiakoekin.

Karmeldarrekin eta “Karmel”eko lankideekin. 

Baserrietako bizimodua, bestalde, oso egokia zen transmisiorako. 

Familiak nahiko handiak izatean, etxean nahiz 

lanean bertako kideek elkarren artean hitz egiteko aukera 

ugari izaten zuten. Berez-berez ikasten ziren euskarako esakuneak 

eta ohiturak. Zaharren eta gaztetxoen arteko harremanak 

hain estuak izateak euskara aberatsa jasotzeko aukera 

paregabea eskaintzen zigun gaztetxoei. Auzoan egiten 

genuen bizitza osoa. Nik sarri aitortu izan dut Erdi Aroan 

edo bizitakoa naizela. Eta pozik, gainera! 

Ibarran, ostera, gehienak euskaldunak izan arren, handiagoa 

zen gaztelaniaren presentzia. Umetxoek sarri erantzuten 

zieten gaztelaniaz euskaraz egiten zien gurasoei. Gurutze-bide 

latza izan zuten hainbat guraso euskaltzalek!” 

Azken 50 urteetan euskararen egoera aldatuz joan dela aipatu 

zuen Patxik. Euskal Herriko herri askotan gertatu izan den 

bezala, gazteek apenas jarraitu dute baserrietako bizimoduan 

86 

gizartea


Eliza aurreko dantzak eta plazako jarduna.

Jon korta 

Santutxuko adiskideekin. 

herri eta hirietara zabalduz beren etorkizuna. Auzoetako eskolak 

itxi eta herrirantz jo behar izan zuten inguruko haurrek. Aldaketa 

honek bertako haurrek erdararekin kontaktu gehiago izatea 

ekarri zuen. Gogor hasi ziren Patxi eta beste lagun batzuk Aramaioko 

euskara berpizteko asmoz. Horretarako kurtso desberdinak 

antolatzeari ekin zioten Santutxun egin ohi zuten bezala. 

Proposamenak mahai gainean jartzea ere lortu zuen: “bertako 

euskaldunek beti euskara erabiltzeko konpromisoa hartzea; 

ikastola sortu berriari laguntzea; aurreko urtean hasitako gau-eskolak 

indartzea; euskarari berehala eskola nazionalean tokia 

egitea. Era berean, benetako konponbidea aramaioarren esku 

zegoela ere gogoratu nuen, agintariei nahiz herritarrei euskararen 

aldeko konpromiso sendoagoa hartzeko eskatuz”. 

88 

gizartea


Gizarteak bizi dituen aldaketa handiak kontutan hartuz, 1980- 

2000. urteetan euskarak administrazio publikoan eta irakaskuntza 

publikoan lekua egitea lortu zuen baina hitzaldian aipatu zuen 

bezala 35-70 urte artekoak izaten direla, inkesta batzuen arabera, 

euskara gutxien erabiltzen dutenak. Jarrera honek, tamalez, haur 

eta gazteengan eragin handia izan duela baieztatu zuen euskaltzain 

berriak. Errealitate honen harira gogora ekarri zituen Gandiagaren 

hitzak: “hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten 

ez dutelako, dakitenek hitz egiten ez dutelako baizik”. 

Behin baino gehiagotan aipatu zuen Patxik “globalizazioak 

eta teknologia berriek dakarten iraultza” eta honek nola eragiten 

duen transmisio prozesuan. “Euskara ahozko jarduna delarik, 

ezin bestekotzat jotzen da etorkizunari begira hortik abiatzea” 

gaineratu zuen. Era berean “Egoera horrela, ez dugu nahikoa 

asmo onak edo gogo finak izatea. Euskaraz bizitzea ahalbideratuko 

digun gizartea behar dugu” adierazi zuen Patxik. 

Oraingo egoerari begirada bat emanez gero, Aramaioko 

euskara sendotuta dagoela esan zuen. 

Erakunde eta talde asko dira euskararen alde lanean dihardutenak. 

Denei eskatu zien euskaltzain berriak adorez eta gogoz 

lanean jarraitzeko. Hauentzat izan zituen esker hitzak eta 

txalo bat ere eskatu zuen gizarteko arlo desberdinetan euskararen 

alde lan egiten ari diren pertsona guztientzat. 

Erantzuna Jose Luis Lizundiaren eskutik etorri zen “Ganbarruetatik 

Araba euskaldunera” izenburutzat duen hitzaldiarekin. 

Bertan Patxi Uribarrenen biografia zabal bat eskaini zuen euskararen 

munduan izan dituen jarduera nagusiak gogoratuz, 

hots, Gogoz aldizkariko zuzendari, Bilboko Karmelo komentuko 

euskarazko elizkizunen antolatzaile, Santutxuko euskara 

taldeen bultzatzaile, Bizkaiko Foru Aldundiko itzultzaile, etab. 

Jose Luis Lizundiak gogoratu zuen bezala, euskaltzain berriak 

Karmel aldizkarian eta Bostak Bat taldeko argitalpenetan burutu 

ditu hainbat lan interesgarri. 

gizartea 

89

Jon korta 

Patxi gazte talde batekin elkarrizketan 

Lizundia jaunak “Ganbarruetatik, Araba euskaldunera” deituriko 

lanean datu interesgarriak bildu zituen: 

“Askori entzun diot topiko hau: ‘Araban euskaldungoaren 

berezko eremua Aramaioko eremura mugatzen da’. Egia da, 

gaur egun, hiriburuan eremu erdaldunean noski- euskaldun 

ugari bizi direla baina gehienak giputzak direla eta gero euskaldun 

berri mordo bat”. Topiko horren aurrean behin baino 

gehiagotan haserretu naiz eta neure bizipen, lekukotasun edo 

ikerketak azaldu dizkiet bati baino gehiagori, gezurtatuz edo 

90 

gizartea


argituz Arabako euskal eremu garaikidea, XX. mendekoa, Aramaioko 

Gainbarrua baino zerbait gehiago dela” 

Gogoan hartzeko hainbat ondorio ere eskaini zizkigun. Besteak 

beste: 

- Arabaren euskal eremu garaikidea ez dela hain txikia, are 

gutxiago, topikoei eta ez ezagutzeari jarraiki, ezin dela Aramaioko 

Gainbarrura mugatu 

- Euskara Normalizatzeko Oinarrizko Legeak ez duela inoiz 

lurralde historikorik aipatzen, zonaldea/eskualdea baizik. 

- Soziolinguistika ikuspegitik hizkuntza normalizazio plangintzetan 

(…) eskualdearen lidergoa, aramaioarrei tokatzen zitzaizuen/zitzaizue, 

udalerri hau delako indartsuena. 

- Alde horretatik, Patxi Uribarren Aramaioko arabarra euskaltzain 

oso proposatu genuenean, faktore horiek ere kontuan 

izan genituen. 

gizartea 

91

Jon korta 

- Amaitzeko, horrek ez du kentzen, alderantziz baizik, hiriburuan 

jokatzen duela euskarak bere etorkizun nagusia, bai 

normalizazio soziolinguistikoan, bai estandarizazioan, literaturan, 

ikerketan eta beste alorretan. 

Hitzaldien ostean dominen momentua etorri zen. Andres Urrutia 

euskaltzainburuak, medaila eta diploma entregatu zizkion euskaltzain 

berriari. Honen ondoren eta, protokoloari jarraituz, ekitaldian 

parte hartzen ari ziren euskaltzain osoek beren agurra egin 

zioten Patxiri. Omenaldietan gertatzen den bezalaxe, bakoitzak 

bere oparia eskaini nahi zuen eta momentu aproposa aukeratu 

zuen Aramaioko abesbatzak bertakoei pare bat abesti eskaintzeko 

eta ekitaldi nagusiari amaiera emateko. Derrigorrezko argazkiak 

atera ostean, elizaren aterian Aramaioko dantza taldeak bere errepertorioa 

eskaini zuen. Kalejiran joan ziren gonbidatuak eta herritarrak 

anaitasun giroan herriko plazan antolatu zuten lunch batez 

gozatzeko eta egunak emandako guztia elkarrekin konpartitzeko. 

Uribarren baserria eta Etxagueneko ikuspegia. 

92 

gizartea


Une horretan entzun ziren euskaltzain berriari beronen ilobek 

bihotz-bihotzez kantatutako bertso hauek ere: 

Euskaltzaindiak gure etxandar 

hauxe du aukeratuta 

eta zure lobak hementxe gaude 

kanturako elkartuta. 

Aramaioko seme den arren 

Santutxuraino helduta 

osaba Patxi denontzat dago 

«aita Patxi» bihurtuta. 

Karmelotarren komentutik zuk 

egin duzu lan polita 

aspaldi zaude euskeran alde 

lana egiten hasita. 

Hainbat hiztegi oparitu du 

... ta gainera eskeinita 

familiako etxeak daude 

hiztegiekin josita. 

Familiako guztiontzako 

beti izan da gertuko. 

Gurasoei ikasitako 

hizkuntza ez du ahaztuko, 

berakin ez da euskara garbi 

eta aberatsa galduko: 

Euskara salbu ikusi arte 

Azkenik, orri hauetatik eta Karmel aldizkariaren kolaboratzaile 

guztien izenean, Zorionak Patxi! 

Jon Korta 

gizartea 

93

eliza 

TERESA LISEUXKOA 

Eliza Katolikoak, bere historian zehar, emon dituan fruitu 

ederrenak santuak ditugu. Eurok bai dirala, Jesusen Ebanjelioaren 

ispilurik garbienak. Euron bizitzan, teoria eta praktika, fedea 

eta maitasuna, izana eta esana ez dira ageri alkarrengandik bananduta, 

barne-barnetik uztartuta baino. Santuen mezua euren 

bizitza besterik ez da. Horixe gertatzen da bereziki Teresa Lisieuxkoagaz 

be. Bere mezurik ederrena bere bizitza dogu-eta. 

Santuen izartegian, aparteko eran diz-diz egiten dihardu. 

Elizatik kanpo be, oso maitagarri egiten da. Haren distirak ez 

dabe ezagutzen mugarik. Bere bizitzari hunkigarria deritxagu. 

Eta gaur be, edozein bihotz, poliki-poliki, biguntasunez eta gozotasunez 

ikututen dihardu, itxaropenaren argia biztuz. 

Bere mezua bere bizitzan murgilduta daukagu. Eta hor ez 

dago tranparik. Hortik datorkioz bere xarma eta erakargarritasuna. 

Horregaitik liluratzen gaitu. “Bai, egia besterik ez dut 

neure bizitza guztian bilatu” (KH 30, 9), esango dau hil zan 

egunean bertan. Holako momentuak ez dira txantxetakoak. 

Bere bizitzan ez dira faltako krisiak, larritasunak, oztopoak, 

zailtasunak, trabak, estresa, eragozpenak. Gauzea ez da krisirik 

eta zailtasunik ez izatea. Bizitzako trabak maitasunez eta errealismoz 

eta mingostasun barik benetan gainean hartzea da arazoa. 

Hor dago koska! 

94 

eliza

Terresa Liseuxkoa 

Eta horretan artista dogu Teresa Lisieuxkoa. Ez da kikilduko 

eragozpenen aurrean. Hor be erakutsiko dau bere nausitasuna. 

Bere bizitza labur bete-betean jasandako eragozpenak, maitasunez 

eta umiltasunez, apain eta dotore gaindituko ditu. Zailtasun 

guztien aurrean, bere bihotz gaztea maitasuna pol-pol dariola 

daukagu. Ez dau aurkituko ezinezko oztoporik maitatzeko 

orduan. Berarentzat, egoera guztietan posible izango da 

maitasuna. 

Teresaren “gaixotasun bitxia” 

Hamar urte dituala, gaixotasun arraro bat jasango dau. 1883. 

urteko martxoaren 23tik maiatzaren 13ra bitartean. Hamabi urte 

beranduago, honela gogoratuko dau zehatz-mehatz bere autobiografian: 

“Urtearen bukaerarantz (1882koa)etengabeko burukominak 

jo ninduen, baina ia ez zidan batere oinazerik eman; nik jarraitu 

ahal izan nituen neure ikasketak eta inor ez zen nitaz kezkatu. 

Honek 1883ko Pazko jairarte iraun zuen. Aita, Maria eta 

Leoniarekin Parisera joanik, nire izebak jaso ninduen bere 

etxean Zelinarekin batera. Arratsalde batean, nire osabak berekin 

eramanik, neure amari buruz hitz egin zidan, lehengo oroitzapenei 

buruz, hain maiteki hitz egin ere, non barru-barrutik 

hunkitu baininduen negar egiteraino. Bihotz sentikorregia nuela 

esan zidan orduan eta jostatu beharra nuela, eta Pazko oporraldian 

jostatzeko bide batzuk guri eskaintzea erabaki zuen 

izebarekin batera. Arratsalde hartan katolikoen batzarlekura 

joan behar genuen; baina ni gehiegi nekaturik nengoelakoan, 

izebak ohera eraman ninduen. Biluzterakoan, dardara berezi 

batek hartu ninduen. Hotz nintzela uste izanik, nire izebak burusi 

artean bildu ninduen botila beroak barruan zirela, baina 

nire dardara ezin izan zuen ezerk gutxitu eta ia gau osoan 

iraun zuen. Nire osaba nire lehengusina eta Zelinarekin katolikoen 

batzarlekutik itzuli zenean, harriturik gelditu zen ni egoe- 

eliza 95

A. Olea 

ra hartan aurkiturik, egoera larria zela uste baitzuen, baina ez 

zuen ezer esaterik nahi izan, nire izeba ez beldurtzearren. 

Biharamunean Notta doktorearen bila joan zen; honek, nire 

osabak bezala, gaixotasun larria nuela uste zuen eta hain neska 

txikiak ez zuela sekula izan halakorik. Guztiak zeuden izuturik. 

Nire izebak ni bere etxean eduki behar izan ninduen eta 

benetan ardura amatiarraz zaindu ninduen. Aita nire ahizpa 

nagusiekin Paristik etorri zenean, Aiméek hain aurpegi tristez 

hartu zituen, non Mariak hila nintzela pentsatu baitzuen… (…) 

Gaixotasun hain larria izan zen, non giza kontuen arabera 

ez bainintzen sendatuko… Ez dakit nola adierazi gaixotasun 

hain bitxia. Orain deabruaren lana izan zela buruan sarturik 

daukat; baina sendatu ondoren, denbora luzez gaixo-itxurak 

egin nituela pentsatu izan dut, eta hau nire arimarentzat benetako 

martiritza izan da… (…) 

Ez da harritzekoa nik gaixoarena egin nuela pentsatzea benetan 

hala egon gabe, neuk pentsatzen ez nituen gauzak esan 

eta egiten bainituen; ia beti eldarnioan nengoela zirudien, zentzurik 

ez zuten hitzak esanez; eta hala ere ziur nago une batez 

ere ez naizela egon ezaguerarik gabe… maiz ematen nuen nik 

zorabioak harturik nengoela, zirkin txikienik ere egin gabe; orduan 

nahi zutena egiten utziko nien, baita hiltzen ere. Hala eta 

guztiz ere neure inguruan esaten zen guzti-guztia entzuten 

nuen, eta oraindik guztiaz oroitzen naiz… Behin gertatu zitzaidan 

luzaro begiak ireki ezinik egotea, eta une batez irekitzea 

bakarrik nengoenean… (…) 

Gogaikarri zitzaidan jendea tipula-txirikorda bezala nire 

ohearen inguruan eserita ikustea, mamorro bitxi antzera begiratzen 

zidatelarik. (...) 

Behin, ni etzanda nengoen Mariaren gelan sartzen ikusi 

nuen aita; aurpegikera tristeaz urrezko txanpon batzuk emanez 

esan zion Parisera idazteko Garaipenen Andre Mariari mezak 

ateratzeko bere alabatxo gaixoa senda diezaion. Ai, zein zirrara 

96 

eliza


handia izan nuen neure errege maitearen fede eta maitasuna 

ikustean! Sendaturik nengoela esan ahal izatea nahi izango 

nuen; baina ordurako gezurrezko hainbat poztasun eman nizkion! 

Ez ziren nire gurariak izango miraria eragin zezaketenak, 

mirari bat beharrezko baitzen ni sendatzeko… Mirari bat behar 

zen, eta Garaipenen Andre Maria izan zen egin zuena. 

Igande batean (mezen bederatziurrenean), Maria baratzera 

irten zen, ni bakarrik utzirik leiho ondoan irakurtzen zegoen 

Leoniarekin. Minutu batzuk barru, ahots isil-isilez deika hasi 

nintzen: “Amatxo!”. Leoniak, horrelako deiak niri entzuten 

ohiturik zegoenez gero, ez zidan jaramonik egin. Hark luze 

iraun zuen. Orduan ozenago dei egin nuen, eta, azkenez, 

itzuli zen Maria. Oso ongi ikusi nuen sartzen. Baina nik ezin 

nuen esan ezagutzen nuenik, eta deika jarraitu nuen geroago 

eta ozenago: «Amatxo!...» Nik asko sufritzen nuen borroka 

behartu eta adierazgaitz honengatik, eta Mariak, agian, nik 

baino ere gehiago sufritzen zuen. Bera nire ondoan zegoela 

niri frogatzeko alferrikako ahaleginak egin ondoren, nire ohe 

ondoan belaunikatu zen Leonia eta Zelinarekin. Gero, Andre 

Mariagana bihurturik eta bere alaba bizi dadin eskatzen duen 

ama baten berotasunaz erregutuz, Mariak lortu zuen nahi 

zuena… 

Lurrean inolako laguntzarik aurkitu ez eta, Teresatxo gaixoa 

ere zeruko Amagana bihurtu zen, bihotz-bihotzez erregutzen 

zion berarekin erruki zedila azkenez… Bat batean Andre Maria 

ederra iruditu zitzaidan, sekula santan inor ikusi ez dudan bezain 

ederra. Haren aurpegiak esanezineko ontasun eta samurtasuna 

agertzen zituen. Baina bihotzaren barru-barrua ukitu zidana 

“Ama Birjinaren irribarre liluragarria” izan zen. Une hartan 

nire min guztiak aienatu ziren; nire begietatik bi malko 

lodi jalgi ziren eta isil-isilean limurtu ziren nire masailetan 

behera, baina poz hutsezko malkoak ziren… Ai, pentsatu 

nuen, Ama Birjinak irribarre egin dit, zein zoriontsu naizen!... 

(A Esk., 27i - 30ª) 

eliza 

97

A. Olea 

Hipotesi barri bat 

Holantxe kontatzen deusku Teresak bere umetako “gaixotasun 

bitxia”. Gaixotasuna deabruari leporatzen deutso eta sendakuntza, 

barriz, Ama Birjinari. Ez eban inoiz ezaguerarik galdu. 

Eta gaixotasun arraro honek ez deutso ondoriorik itziko. Bakarrik, 

aldikada baten zehar, dudak bururatuko jakoz, hau da, 

“gaixoarena egin zuela pentsatzea, benetan hala egon gabe”. 

Honetaz hainbat iritzi jaso izan dira. Batzuk betiko baztertuta 

geratu dira. Esaterako, histeriarena eta epilepsiarena eta antzekoak. 

Gehien onartu dan hipotesia, Gayral doktorearena dogu. 

Toulouseko medikuntza fakultateko irakaslearentzat, Teresak 

shock psikologiko batzuk ia segidan sufritu ditu. Besteak beste 

amaren heriotza, ikastetxeko lagunen arteko arazoak, lehenengo 

Jaunartzea urte bete atzeratzea elizbarrutiko lege barrien arabera, 

aitak bere alaba nagusiekin Parisera egindako ostera, bere 

amama Faniren heriotza eta batez be, bere ahizta Paulina, bigarren 

“amatxo” kutunaren komentuan bat-batean sartzea… 

Frustrazio honeek sorrarazten dabe gaixotasun bitxi hori. 

Neurosia besterik ez ei da. “Beraren bigarren amak bertan behera 

utzia zegoela iritzirik, joera umekoia hartzen du, haurtxo bati 

bezala xerak egin diezaizkioten” (Carmel, 1959/2, 81-96) 

Hipotesi honek ez ditu azaltzen gauza bi. Alde batetik, Teresatxoren 

bat-bateko hobekuntza eta, bestetik, gaixotasun horren 

inondiko arrastorik haren bizitzan ez geratzea. 

Robert Masson mediku psikiatrak (Soufrance des hommes, 

un psychiatre interroge Thérèse de Lisieux) beste hipotesi bat 

jarri dau mahai gainean. Xabier Massonen laguntzaz, hau be 

mediku psikiatra, inoiz plazaratu ez dan planteamendu barri 

bat egiten dau. Teresatxoren “gaixotasun bitxiaren” sintomak 

aztertu ondoren, euron diagnostikoa hauxe da: “Tuberkulosiaren 

birusak eraginda, oin-ikara edo gorputz-dardara tankerako 

entzefalitis sufrituko dau Teresatxok”, (el baile de San Vito erderaz 

deritxona eta danse de Saint Guy frantsesez”) 

98 

eliza


Bi psikiatra honeen ustetan, Teresatxo bere ikastetxean bigarren 

kurtsoaren hasieran, 1882.aren azkenerantz, tuberkulosiaren 

gaixotasunaz kutsatuta geratzen da. Ez bakarrik orduan 

baita gaur be, tuberkulosia sei urtetik hamalau urte bitartean 

hartzen ei da normalki. Egungo egoeran, medizinak baditu bere 

neurriak, gaixo larri hau umeengan eta gaztetxoengan detektatzeko. 

Baina garai haretan ez! 

Koch-en baziloaren kutsadurak bere prozesua egiten dihardu 

ezkutuan. Bitartean toxinak sortzen doaz. Hilabete batzuk 

inkubatuta geroztik indarrean prest ei dagoz gure gorputzeko 

edozein zatiri erasotzeko. Batez be, izurrite masiboetan edo 

gorputzaren makaldietan baliatzen ei dira gogor joteko. Eta 

1883ko Pazko jaietan, tuberkulosiaren toxinak bete-betean harrapatuko 

dabe Teresatxoren burua, entzefalitis gaixo larria 

sortuz. 

Teresatxoren “gaixotasun hain bitxi” hori ez ei da “hain bitxia”, 

zoritxarrez, oso normala baino. Zenbat hilten ziran gaixotasun 

horrek jota, nahiz eta orduko medizinak ezagutu ez 

tuberkulosiaren ondorioa izan leitekenik oin-ikara tankerako 

entzefalitis larria! Teresatxo, zorionez, libratu zan meningitis 

gaixoa jasan barik. 

Bat-bateko hobekuntza datorkio Teresatxori, alde batetik, 

bere gorputzeko immunitate-indarrak suspertzerakoan eta bestetik, 

bere buruko edemak berehala xurgatzean, behingoan 

irenstean. 

Horra hor laburtuta psikiatra bi honeen hipotesi barria Teresatxoren 

umetako “gaixotasun bitxiari” buruz. Zein izango ete 

da honetaz hurrengo hipotesia? 

Hipotesiak hipotesi, Teresaren izarrak hor jarraitzen dau dirdaidun 

gure bihotzak berotzen eta gure gau ilunak argitzen! 

A. Olea 

eliza 

99

iritziak 

HISTORIAREN FILOSOFIA 6 

1.- Materialismo kulturala, eta konkretuki ekonomiaren gorabehera, 

hartu dugunean hipotesis bezala historiaren filosofia 

bat desarroilatu dugu, zeinak universalki guztia ez badu esplikatzen 

behintzat oso fenomeno importanteak baditu argitzen, 

historia ekonomikoa kasu (orain arte, nik ondorioztatzen dut, 

izan gara gorabehera ekonomikoen jostailu, jakin gabe, ordua 

da ekonomia gobernatzen ikasten hasi gaitezen). Baina orain, 

filosofia hori oinarri harturik, galdetzen diogu geure buruari ea 

zer demontre egin, eta erabaki, daitekeen. Eta zientzia praktikoaren 

lurraldean sartzen gara bete betean, zeren, a posteriori 

jakin badezakegu, hutsuneak ditugun arren, garbi baitago ezen 

a priori ez dakigula, ez dugulako historiaren ezagutza universalik 

horretarako. Eta praktikoak izan behar gara derrigorrean, 

eta etika da lehen zientzia praktikoa, eta etika soziala, edo politika, 

bigarren zientzia praktikoa. 

Garbi dago ezen nik ez dudala panazearik problema guztiak 

konpontzeko, problema konkretu baten inguruan egin ditut 

nire ikerketarik gehienak, problema ekonomikoaren inguruan, 

eta problema inportantea da zeren gaitzaren kausa orokorra 

privazioa baldin bada, gaitz ekonomikoaren kausa izan 

behar baita privazio ekonomikoa. Eta privazio ekonomikoak, 

nire teoriaren arabera, eta termino etikoak erabiliz, zekenkeria 

du eragiten (gerrara, konfliktora, iristeraino). Eta hor gaude vi- 

100 

iritziak

Historiaren filosofia 6 

cio baten estudioan bete betean. Eta etika katolikoan horrek 

badu bere lekua, eta ordenakin estudiatzen ahal da. Eta ni 

zentratua nago vicio horren ikerketan. 

Marxek problema ekonomikoa universal bihurtu zuen, eta 

oker teorizatu zuen horren konpontzean paradisua iragarri zuenean. 

Baina Marx da usuraren ikertzailerik inportanteena orain 

arte, eta usura (joera akumulativoa) dagoenean Marxen estudioak 

ezin laga daitezke albo batera, zeren fenomeno horren 

konprenitzea marxismoak teorizatu baitu ondoen, nik hutsuneak 

deskubritu badizkiot ere ( jatorrizko kausaren estudiorik ez dute 

marxistek, eta nik bai). Nire teoria ere marxismoaren ondoren 

eraikia da, eta marxismoa ezagutuz, marxista ez den arren, materialista 

dialektikoa ez den arren (nik marxismoan teorizatutakoari 

galdetzen diot ea zergatik kultura batzuk jozen duten joera 

akumulativora eta zergatik besteek ez, eta marxistek ez dakite 

horri erantzuten, eta nik bai; honela erantzuten dut, joera metatzailearen 

kausa nagusia privazio ekonomikoa da. Orientean 

gertatzen zena, adibidez, eta horrekin indikatzen dut soluzioa, 

etorkizun denaz ez badakit arren zer gertatuko den). Jakitun 

naiz ezen marxismoak garrantzi handia eduki duela sortu zenetik, 

hainbeste ezen teologia ere kutsatu duen , baina ni ez nago 

teoria politiko bat teologian sartzearen alde, eta ez nago askapen 

teologiaren alde, izan daiteke bat betiko teologia monoteistaren 

aldekoa, gu kristatuasunetik, eta gero politikan ezkerrekoa, 

sozialismoaren aldekoa, teologia ikutu gabe. Eta nik, politika 

egiterakoan, lokalizatzen dut usuraren hastea, klase 

formazioen hastea, joera akumulativoaren hastea, privazio ekonomikoa 

larria den zonaldeetan; batez ere historian ikasten dugu 

basamortuen inguruetan direla halako kulturak garatu. Hor 

hazi da zekenkeria, eta hor ikertu dira vicio horren kontrako 

neurriak, inportanteena delarik jabego pribatuaren deskubrimendu 

juridikoa, erromatarrek hainbeste desarroilatua. Baina jabego 

pribatuak zekenkeria, eta horren ondorio lazgarriak, alde 

batetik gelditu egin du, bai, baina bada baita zekenkeriaren era- 

iritziak 101

Roman Garmendia 

gilea ere historikoki, eta lanaren akuilu ere (gaurko gizakia ez 

da solidarioa, eta ez du besteendako lanik egin nahi, hortik Sobiet 

Batasunaren frakasoaren arrazoietako bat). Eta nik sentimendu 

gazigozoak ditut jabego pribatuaz. Ez da niretzat soluzio 

definitivoa, niretzat ekonomiaren gorabeheren jostailu izan 

beharrean, eta kultura politiko orientalean hori gara, ekonomia 

gobernatzen ikasi behar dugu. Eta hala ere seguritate osorik ezinezkoa 

da beti kosmos material honetan. 

Marxismoa erabilgarria daiteke zientzia politikoan (ez da nire 

irudiz filosofia oso bat, hobea da aristotelismo aktualizatu 

bat horretarako, baina politikan badu bere lekua marxismoak), 

diot nik, usura eta joera akumulativoa agertzen denean, eta balekoa 

da joera redistributivoa nagusitu arte (eta historian zehar, 

Jainkoak nahi duen arte, sarritan gertatu daitezke joera aldatzeak). 

Hori diot nik, zeren marxismoan teorizatzen den komunismo 

paradisiako hori niretzat idealismo materialista da, idealismo 

dialektikoa, falaziazkoa dena, logika dialektikoa bezala, 

ez kontradikzioaren printzipioa, zientzia egiteko ezinbestekoa, 

ignoratzen duelako. Baina, berriro diot, bada balekoa politikan, 

batez ere joera akumulativoa agertzen delarik, hor analisis 

ekonomiko marxista, ekonomia politikoa eta hola, balekoa da. 

2.- Historiak baditu estudiatzen kulturak oparotasunean joera 

birbanatzailea, redistributivoa, eskuzabala, garatu dutenak, eta 

kultura bakezaleak dira, eta ez patriarkalak sarritan. Eta horrek 

erakusten du, gure hipotesiari jarraiki, ezen badela posible, oparotasunezko 

kondizioetan, baketsua den zivilizazioa garatu. Beraz, 

nik oparotasuna bilatzea daukat eginbehar inportantetzat 

(jakinik orain arte ez garela gure historian ekonomiaren gorabeheren 

jostailu baizik izan, gobernari izan beharrean). Sozialismoa 

(joera birbanatzailearen nagusitzea, joera eskuzabalaren nagusitzea), 

gizarte baketsua, soilik halako baldintzetan garatzen 

ahal da nire teoriaren arabera. Eta joera birbanatzailea nagusituz 

gero arazo nazionalak ere errezago konponduko ahal dira. Hori, 

niretzat behintzat, begien bistan dago. 

102 

iritziak


Nik arazo nazionalentzat proposatzen dut ONUren normativa, 

hau da autodeterminazioaren eskubidea, baina hori aplikatzea 

lagatzen dut batere arazorik ez dagoenerako. 

Gaur egun nik konbatitu egingo nuke zientzia politikotik 

zekenkeria, joera akumulativoa, sozialismo moderatuak (moderatua 

bai, baina ez aberatsen morroi izateraino, eta bai sendoa) 

bultzatzen dituen neurriekin, adibidez, seguritate soziala 

bultzatuz, seguritate sozial indartsua, lanaren eskubidea efektivoa 

eginez denean, eta hori planeta osoan. Hor agerian geratuko 

litzateke zenbateriano den gure zivilizazioa oparoa, ala, 

nik uste dudan moduan, pobrea, eta horren ondorioz akumulativoa, 

eta gerrazale eta patriarkala. Eta hor ageriko litzateke 

oparotasunaren problema, niretzat zentrala dena estudiatzen 

dugun arazo honetan. 

Eta problema da zeren oparotasunean gizakia historikoki alfertu 

izan delako (hori beste hipotesis bat izan daiteke beste 

historiaren filosofia bat garatzeko modukoa), eta alferkeriak 

dekadencia dakar, eta hortik ondorioztatzea ezen behar beharrezkoa 

dela lanaren kultura bat aurrera egin nahi bada. Baina 

soilik oparotasunean konpontzen ahal da zekenkeriaren arazo 

etiko politikoa, izanik oparatusuna bilatzen duen sozialismoa 

horren soluzioa. Sozialismo horrek ez badu ere zertan jabego 

pribatuaren inguruko legedia ezereztatu, eta permititu ere dezake 

jabego pribatua, merkatu ekonomia, ezten bezalako bat 

baitaitezke legearen barruan lan egiteko gogoa edukitzeko 

(etorkizun batean, joera birbanatzailearen bidean bagoaz, jakina, 

kontzeptu horiek aberastuak izan daitezke definizio zehatzagoekin, 

baina etorkizun dena ez dakigu zein izango den, 

beraz, gero gerokoa). Zeren dirudienez elkartasuna ez baita 

nahikoa, gaur egungo sozialismoetan ikasi ahal izan den moduan, 

gogorik pizteko lanaren alde, gizakia kultura metatzailean 

oso zekena baita, eta hori ezin da egun batetik bestera aldatu. 

Eta galdera inportantea da ea nola demontre egoera oparoetan 

(demografian ere eragin daiteke, zeren gehiegi bagara 

iritziak 

103


gaitzagoa baita oparotasun kondizioak lortzea), nola demontre 

egoera oparoetan, non historikoki gizakia eskuzabala bihurtzen 

den, eta baita alfertu ere egiten den, mantentzea lanaren 

kultura bat, eta ez erortzea horrela eta bai aurrera egitea. Hori 

da nik lantxo honetan (sei artikulurekin osatua) lagatzen dudan 

interrogante handia. 

3.- Komentarioak hamaika egiten ahal dira guzti horretaz, 

eta bat egingo dut amaitzeko. Sozialismo moderatua proposatu 

dut (sendotasunez erreformak bultzatzen dituena, eta hori da 

niretzat bide egokiena zeren bakean garatzen ahal baita, demokrazian 

adibidez, eta ejerzitoek errespetatuz demokrazia), 

baina jada jakituriazko liburuetan bada esaten nola gobernu 

gaiztoek amaiera ez desiatuak edukitzen dituztela usuenean, 

eta bata izan daiteke iraultza, zeinaren posibilitatea nik ez baitut 

ukatzen. Beraz, nik, gaur egun, nire teoriak ontzat hartzen 

dituen sozialismo erreformistarekin bat egiten dut, baina, haiek 

esaten dutenaren kontrara, ezin dut ukatu, logika garbian, 

iraultzaren posibilitatea ere. Modu aunitzetan kenduak izaten 

ahal dira poteretik politiko gaiztoak, baina iraultzak nola eta 

zergatik gertatzen ahal diren Aristotelesek ere estudiatu zuen. 

Leninek iraultza zientifikoaz ere hitz egiten zuen, eta, Julio Cesarren 

moduan, harek bazekien atzera egiten. 

4.- Eta lektoreak ikasi behar du, amaitzeko, nola nik etika 

katolikoan estudiatzen den vicio baten inguruan soilik zentratu 

naizela nire lehen historiaren filosofian, eta bigarrenean alferkeria 

hartu dut hipotesitzat. Vicio eta bekatu askoz gehiago 

daude (harrokeria ere aipatu dut, adibidez, eta horregatik proposatzen 

dudan sozialismoak joera aristokratikoa izan beharko 

lukeela deritzot, harrokeriazkoa ez dena niretzat), vicio eta bekatu 

askoz gehiago daude, ordenatua dagoela haien estudioa, 

eta hor ere lana ez da makala, izanik helburua ezagutza universala, 

hau da, perfekzio morala, zeina ezinezkoa den kosmos 

honetan, nahiz eta betebehar argia den hobetzea bilatzea, 

bistan dago. 

104 

iritziak


Beraz, ezin esan daiteke lanik ez dagoela. Izan ere, behar 

beharrezkoa da aurrera egiteko lanaren kultura bat edukitzea 

(zeren soilik oparotasunean posible baita joera redistributivoa 

nagusitzea, eta oparotasuna lanak dakar). 

Nire zientzia politikoaren zirriborroak ondorioztatu ditut bi 

vicioen inguruan hipotesien bitartez historiaren filosofia bi eginez 

(eta hirugarren bat ere laburki trazatu dut, harrokeria). 

Gehiago egiten ahal dira metodo horrekin. Baina nahikoa da 

muestra honekin. 

Soilik erranen dut gauzatxo bat zientzia politikoaz. Etorkizun 

dena indeterminatua zaigu, ezin dugu jakin (soilik dakigu 

zerbait etorkizunaz eskrituretan arakatuz, beraz, abadeak beharrezkoak 

dira faroa gal ez dezagun, eta ikas dezagun beti Jainkoaren 

beldur sano bat edukitzen, ez patologikoa), eta horregatik 

da zientzia politikoa zientzia praktikoa. Baina etorkizun 

denaz, zientzia politikoaren barruan, egon daiteke beste zientzia 

bat, eta eskubide guztiekin izan daiteke zientzia, eta nik 

zientzia horri deitzen diot zientzia fikzioa. Suposamenetan oinarrituko 

litzateke, gertatzen ahal diren kasuak estudiatuko lituzke, 

asko problematikoak, hau da, erabakia gaitza egiten da 

halako kasuetan. Ez da bakarrik, orain arte izan den moduan, 

entretenigarri bat, zientzia ere daiteke izan. Eta niretzat bada. 

5.- Sozialismo aristokratikoa proposatzen dut, baina nire lanetan 

arakatu duenak badaki ezen niretzat, eta ahal izan dudan 

ondoen demostratua dut, niretzat hoberenaren alde egotea 

Jesusen alde egotea da, eta alde ikaragarriz gainera da Jesus 

hoberena, beraz sozialismo aristokratiko hori nik bihurtzen dut 

sozialismo kristaua, eta soluzio horrekin katoliko diren sozialistek 

ba ahalko dukete eduki partidu bat eurena demokrazian 

bere jokoa egingo lukeena eta bere indarrak neurtuko lituzkeena, 

eta aldi berean katolikook ez genuke zertan ibili behar 

kontzientzia problemekin politikan ezkerrekoak garenean, 

abortuaren kasuan ikusten den moduan, edo suicidioa “ezke- 

iritziak 

105


rretik” justifikatzerakoan, eta hola. Helburua?, izango litzateke 

zibilizazioaren joera ekonomiko nagusia aldatzea, eta joera 

acumulativotik igarotzea, dagoen eskarmentua aintzat harturik, 

joera redistributivoaren nagusitasunera, bidean hain inportantea 

den lanaren kultura hori galdu gabe. Nahikoa da. 


106 

iritziak

Literatura 

kontu kontari 

HARTZA, INAUTERIA 

ETA EUSKARA AZKAINEN 

Urtarrilaren erdi aldean Azkaineko Ugaitz Arin gaztearen 

gutun elektronikoa jaso nuen, eta bertan kontatu zidanez herriko 

inauteria berpizten eta indartzen ari ziren. Gutunean 

zioenez, ba omen ziren lauzpabost urte horretan ari zirela eta 

bazuten inaute-batzorde bat urtero, inauteri kari, biltzen dena. 

Beraiekin biltzea eskatu zidaten hartzaz eta inauteriaz hitz egin 

nahi baitzuten, eta nik atsegin handiz onartu nuen gazteak 

egindako gonbidapena. 

Lehen bilkura Azkaineko biltokian egin genuen eta bertara 

hiru gazte azaldu ziren: Mikel Berasaluze, Julian Grazi eta Gexan 

Azarete. Geroxeago Sud-Ouest-eko kazetari bat agertu zen 

inaute-batzordearen berri eduki nahi baitzuen, aipaturiko 

egunkariko Azkaineko kronikan zerbait ateratzeko asmoz. 

Bilera hartan ordura arte egindakoak eta zituzten asmo berriak 

aurkeztu zizkidaten. Inauteriaren ardatz gisa hartza bazuten 

ere, bestelako pertsonaiak ere bazituzten: zirtzilak, epailea,… 

eta abar. Pertsonaia horien jardueraz eta izateaz sakondu 

nahi zuten, eta horretarako euskal inauteriari buruzko hitzaldi 

bat galdatu zidaten. 

literatura 

107

Joseba aurkenerena 

Hitzaldia otsailaren lehen ostiralean eman nuen herriko 

etxeko biltokian, eta biziki mamitsua gertatu zitzaidan azkaindar 

gazte eta zaharrekin mintzatzeko eta ideiak trukatzeko parada 

ukan bainuen. Handik astebetera bigarren bilkura batera 

deitu ninduten. Bilera hartan hamar bat lagun zeuden batzartuta, 

2010eko inauteriari azken ukituak emateko pronto. Horretarako 

zenbait delibero hartu beharra zuten. Horietako bat zenbait 

lagunek egindako prediku ezberdinen artean bat aukeratu 

behar, otsailaren 20an, larunbatarekin, herriko plazan Zanpantzarri 

(Azkainen Pantzar deitzen diote) egin behar zioten epaiketan 

jende aurrean irakurtzeko. 

Bi prediku eginda zituzten, biak hagitz politak, gaurko lapurteraz 

idatziak. Biak irakurri ondoren, laburrena aukeratu zuten, 

Zanpantzarren epaiketa gehiegi luza ez zedin. Nik bi predikuak 

eskuratu nituen, eta orain, segidan, aukeratu zutena eskainiko 

dizuet zuek ere azkaindarren euskara ederraz goza dezazuen. 

Azkaineko Inauteria. 2010 

Proposaturiko eta onarturiko predikua. 

Pantzar. Koztar kravat. Trraktak banatzen ta bortzekoak ematen 

ditu, irri pollit batekin. Eszenatokira upatzen da ta 

diskurtsoa hasten du. 

Pantzar. Azkaindar maiteak agur !! Nik, Zanpantzarrek, ihaute 

egun huntaz aprobetxatu nahi nuke, berri on baten 

aipatzeko. Aurtengo régionaletan presentatzen naiz! Nere 

partidu berriarekin: UMP. 

Utzi manamendua Pantzarri! (Izendapen hau aldatzen 

ahal da idea hobe bat atxemanta) 

Kanpaina molde berri bat asmatu dut. MEETING 

PARTIZIPATIBOA! Nere programa jakin nahi baduzue, 

galderak pausa! Nork badu galdera bat? (Publikotik norbaitek 

eskua altxatzen du) 

108 

literatura

Hartza, inauteria eta euskara azkainen 

Bai, zer da zure galdera? 

Publikokoa: Zer diozu hemen inguruetan pasako den trenbideaz? 

Pantzar: (Galdera entzun ez balu bezala) Nork badu bertze 

galdera bat? Zuk? Edo zuk? 

(Publikoan AHTren manifa agertzen da, txaranga, txistu, 

danborra eta guziekin. Aitzinean bat haurren traktore ttiki 

batean da. Manifatik Pette ateratzen da ta mikrora hurbiltzen 

da) 

Pette: To! Pantzar! Aspaldikoa! Politikan ari zarenetik itxuraz 

aldatu duzu! Nun dituzu gapelu, ator eta espartinak! 

Pantzar: Jakizak Pette, nere lagun berriak ez ditukela hola beztitzen. 

Aferetan erreusitu nahi bauk, hire janzkerari kasu egin 

behar duk! 

Pette: Pantzar politikan! Ongi gaituk! Baina zer egin behar duk? 

Pantzar: Sekulako proiektuak ditut herri hunentzat! 

Pette: Treinbide bat adibidez! 

Pantzar: Egia erran, ongi pentsatua treinbide horrek ez lituzke 

kalteak ekarriko bakarrik. Alde onak ditu ere! 

Pette: Baina gan den astean, zu eta zure lagunak kontra zineten! 

Ta orain alde! Bortz egun guziz ideiaz aldatzen duzue, 

jendeak ez du fitxik konprenitzen! 

Pantzar: Gure eginmoldea izigarri ulergarria da. Eta zuek, baserritar 

usainduek ez baduzue ulertzen, berdin zaigu, ez 

duzue interes haundirik. Gu, herriaren onerako ari gare, 

ez dugu gure baratze ttikia begiratzen bakarrik! 

Pette: Zer? Gu laborari usainduak? Hurbil zaite ta erakutsiko 

dizut nundik heldu zaren zu ere! (Pantzar hurbiltzen da, 

ta borrokan hasten dira biak. Hortik epailea agertzen da, 

bi jendarme kagulatuekin. 

literatura 109


Jendarmeek biak plakatu eta koreografia syncro batean 

epailearen aitzinean ematen dituzte) 

Epailea: Zer da bordela hori! Ez dut onartuko holako kaka 

nahasteri herri huntan! Eta nor zaizte? 

Pantzar: Egun on jaun jujea! (bere karta erakusten du) Pantzar 

nauzu, Pantzar.com enpresaren PDG-a, eta seguraski eskualdeko 

hautetsi berria! 

(epaileak karta begiratzen du hurbildik) 

Epailea: Pantzar……..…… Pantzar…………. Iduritzen zait 

nunbeitik ezagutzen zaitudala. A, bai! Badut zerbait hemen 

zuretzat! 

(ateratzen du paper bat sakeletik) Epaitegira konbokazio 

bat! 

Noizko? A, bai! Egungo! (Pantzar enseiatzen da diskretoki 

eskapatzen). Zer egiten duzue zuek! (jendarmeei) 

Atxemazue! 

(Borrokaldi bat, eta Pantzar ekartzen dute) 

Pantzar! Hemen zareno, epaituko zaitugu! (paper bat ateratzen 

du) Hemen zare, aurten ere, soberan jan duzulako, Xantakoko 

radarrean hamar aldiz flaxatua izan baitzare, permisa 

izan gabe ere, Martintxo gaualdietan sobera gaizki 

kantatzen duzulako, musikariak trabatzen dituzu, haur ta 

zaharrak iziarazten baitituzu, sobera edaten duzulako…. 

Baina Pantzar! Lista hau ez da bukatzen! Konseilatzen dizut 

aurten, ez dezazun zure burua bakarrik defenda! 

Abokata bat beharko zinuke! Baten bat ezagutzen duzu? 

Pantzar: A? Beharbada bat ezagutzen dut! Egon bi minuta, deituko 

dut! 

(Itzultzen da ta Petteri bere mugikorra galdetzen dio, ta 

harek prestatzen dio. Pantzar urruntzen da telefonatzeko) 

110 

literatura


Bai, maitia? Etor zintezke? Zure beharra nuke. Bai? Milesker! 

(Epailearengana itzultzen da) Abokata hor izanen da bi 

minuturen buruan. Aliot Marie agertzen da bi bizkarzainekin, 

ta irri haundi batekin publikoa agurtzen du bat 

banazka, bortzekoak emanez. 

Pantzarrengana hurbiltzen da gero) 

MAM: Bonjour mon petit Pantzarrou! Zure kanpaina ongi pasatzen 

da? Ez ahantzi eskualde hau irabazi behar dugula! 

Biziki inportantea da! 

Beraz, zer duzu arazoa? 

(Pantzar ta biak urruntzen dira, ta diskretoki esplikatzen 

dio) 

O! Jaun jujea! Ez zintudan ikusi! (Bortzekoa ematerat 

hurbiltzen zaio) Nola doa zure emaztea? 

Epailea: Ongi, ongi, ministro anderea. Naina ez gare hemen nere 

andreaz mintzatzeko! Hemen gare Pantzar jujatzeko! 

MAM: Baina, jaun jujea! C’est un mal entendu! Ez da posible, 

ez du tzarkeririk egin! 

Epailea: Hori ez duzu zuk erabakiko! Sar dadila lehen lekukoa! 

(Lekuko bat sartzen da) 

Zure izena errazu eta zer den zure akusazioa! 

Beñat: Agur jaun jujea! Zapelenbordako Beñat nauzu, eta hemen 

naiz gan den aldian Hendaian egin zen AHTaren 

kontrako manifara 

Pantzarrekin joan bainaiz. Eta han ohartu naiz Pantzar 

futitzen zela manifaz. Egia erran, argazkilari eta telebisten 

aitzinetik pasatu orduko, manifatik atera, eta bentetat 

gan da. Ni hura, atxeman gabe egon naiz orenak ta orenak, 

eta bakarrik sartu behar izan dut. 

literatura 

111


Geroztik entzun dut mozkor arraildu zela ostatuetan, eta 

gainerat Fronteran bukatu zuela gaualdia. Badut uste 

hauteskunde garaia baita, jendeeri erakutsi nahi izan 

duela burdinbide berrien kontra dela, baina egiazkiz ongi 

futitzen dela. 

MAM: Barkatu jaun jujea, abokata izateaz gain, badakizu politikan 

ari naizela pixkat ere. Pantzar orain, gure militante 

fidela da eta badakizu gure partidua gogorki treinbide 

berrien kontra dela. 

Pantzar: Baina uste nuen alde ginela! 

MAM: Ixo! Estatistika berrien arabera, kontra behar dugu orain! 

(epailearengana itzultzen da) Pantzar ez da manifatik joan, 

galdu da baizik. Eta ostatuz ostatu ibili da. Bere bidearen 

galdetzeko, ez mozkortzeko. 

Pette: Jaun jujea, badakizu Pantzar aspalditik ezagutzen dudala. 

Eta biziki ongi ezagutzen dut. Beñatek erraten duenak 

beraz ez nau harritzen. 

Pantzarrekin beti berdin da. Ostatu bat ikusten duen aldi 

oro barnerat sartu behar du. Eta aldi oro, mozkortzen da 

eta neska batekin bukatzen du gaua. 

Begira duela gutti, Parisera joan ginen biak Laborantxa Saloinerat. 

Eta zer egin du zuen ustez? Behiak artatu? Ez, 

mozkortu da! Eta hara norekin bukatu zuen gaua (gibelean 

agertzen dira argazki batean MAM eta Pantzar musukatzen 

ari). Erran didanaren arabera, gainerat defentsa ministroak 

xeke bat eman dio Azkaingo trinketea berri dezan! 

Pantzar: Ez da batere uste duzuena. Biziki sinple da. Neska 

eder honek hortzetan min zuen, eta garaian mediku ikasketak 

egin baititut, enseiatzen nintzen ikusterat zer zuen. 

MAM: Ixil hadi Prilili! (jujearengana itzultzen da) Jaun jujea, 

ongi ageri da argazki hau muntaia bat dela. Eta noski, 

probak baditut. 

112 

literatura


(bizkarzaienei keinu egiten die eta batek maleta bat ateratzen 

du) 

Horra nun diren probak (epaileari maleta ideki ta barnekoa 

erakusten dio: billeta paketa bat) Politak dira, ez? 

Epailea: Baina zer da hori? Erosi nahi nauzu? Jakin ezazu ez 

naizela holakoa! (jendarmeei) Atxemazue! 

(jendarmeak MAMen bila doazte, baina bizkarzainekin 

borrokatzen dira lehenik, ta gero MAM atxematen dute) 

Politikari zikina! Zuk ere zure kalteak pagatu beharko 

dituzu! 

Justizia ministro! Presoen urruntzea, euskaldunen kontrako 

errepresioa, nolanahizko atxilotzeak, Jon Anzaren 

desagertzea, kontrolen ugaritzea… 

Pantzar: Zer, gauza guzi horien errudun zare! Kanpora! (Aliot 

epaitegitik kanporatzen du) 

Epailea: Epepep Pantzar! Ez dut bukatu zurekin. (jendarmeek 

atxikitzen dute) Zure auzia ez da bukatua! Aurten herriari 

egin dituzun kalte guziengatik, ta zure zentzugabekeriarengatik, 

hiltzerat kondenatzen zaitut. Surat! 

Eremazue kondenatu hau! 

(bi jendarmeek SUA! SUA! oihukatuz,Pantzar atxeman 

ta su lekurat erematen dute) 

Predikua hautatu ondoren, hartzaren irudiaz eta euskal 

inauteriaren barruan eduki behar duen eginbeharraz luze aritu 

ziren. Eta hartzak gure kosmogonian eta gure inauterian ukan 

duen garrantzia nabarmendu zuten. 

Gauza jakina da hartza zahar samarra dela euskal inauterian. 

Paleolitoan gure arbasoek bizitoki eta aterpetzat zituzten 

leize-zuloetan ezagutu zuten eta miretsita gelditu ziren animalia 

honen bizimoduarekin. Urteroko neguloa edo hibernazioa 

izan zen gehien harritu zituena, hartzaren hibernazioa ama-lu- 

literatura 

113


rraren negu loaldiarekin bat baitator. Eta, azken finean, horixe 

da inauteria, hartzaroa Uztaritzen erraten dutena, neguko solstizioaren 

eta udaberriko ekinozioaren arteko denboraldi luzea. 

Hartza da, beraz, euskal inauteriaren ardatza. 

Baina hartzak badu bigarren agerraldi bat gure artean. XIX. 

mende 

hondarrean eta XX.aren hastapenetan, Europako ekialdetik 

zetozen buhame edo zingarianoek hartza zekarten beraiekin, 

eta herriz herri, etxez etxe, baserriz baserri eskean ibiltzen ziren 

animalia honekin. Eta zingarianoekin batera, hartz hau ere 

gure inauterira pasatu ziren. Donostiako kaldereroak ditugu 

adibiderik onena. 

Azkainen, bi gerla handien artean galdutako inauteria berpiztu 

nahi dute, eta horregatik adin handiko herritarrei galdezka 

ibili dira. Eta horren berri ematen ari zitzaizkidala, bilkuran 

zegoenetako batek, urtarrileko lehen bilkura hartan 

ezagutu nuen Julian Grazi gazteak bere aitatxik lapurtera garbian 

eta letra kaligrafiko ezin hobeaz idatziriko lekukotasuna 

mahai gainera atera eta denon aurrean, ozen, irakurri zuen. 

Eta hauxe izan zen niretzat, azkaindar altxor hartan topatu 

nuen perlarik ederrena. Honatx irakurle, zerorrek ere epai 

dezazun: 

“Haranederrea” 

Gracy Josef. Otsailaren 12a 2010ean, nere 88garren urthean. 

HARTZARO 

Ihauteriak ziren 8 edo 9 urtherekin. Buraso eta haur guziak 

sukaldeko mahain haundiaren inguruan bazkaltzen 

ari, nere Aitatxi Ganixen aldean baratze aldeko atheari buruz. 

Oi egin nuen, denek burua altxaturik atheari buruz heldu 

zen halako gizon traste bat gapelu haundi zahar bat buruan, 

gate burdinazko batekin hartz ilun baten larruzko muturrekoari 

lotua, lehen aldikotz ikusten nuena. Orduan ikasi 

114 

literatura


nuen Hongroasak herrietako auzoetan (quartier) beren hartzarekin 

eske ibiltzen zirela. 

Nere Aitatxi sortua 1863, zendua 1950ean. 

Aita sortua 1894, zendua 1968an. 

---biak auzapez izanak--- 

Horien ahotik adituak eta horien idatzietan agertuak: 

Denbora hartan Ihauteri karia urteroz agertzen ziren beren 

hartzarekin. Egun batez gertatu zen beraz Azkain beherako 

Portu auzoan, nere Aitatxik gosturat deitzen zuen Porto Rico. 

Hor dago etxe bat izena zuana: “Marihaurtxoenia”, Inda familia 

zen hor bizi. Aita zen “Louis Haundia” hargina zen biziki 

haundia eta lerdena, agua ardiente edailea eta berez indar 

neurriz goitikoaren jabe zen gizona. 

Hartzaren gidariari Portuzale multxo batek inguraturik pario 

bat proposatu zioten, eia zoin izanen azkarrena, Louis 

Haundia edo hartza. Gidaria engeiatu zen hartzaren besarka 

geldiaraztea. Sobera min gerta balitz hartza xutik eman zen. 

Biak besarka borroka loturik, gizonak garaitu zuen. 

Louis Haundiaren semeak ziren: Louis, Antonio eta Piarres 

Inda. Bertze bat ezin da irakur. 

----------------------------- 

Duela 4 edo 5 urthe Thierry Truffaut jaun ikerlaria jin zitzaitan 

preseski ihauteri, hartzaro, sorginkeri gai horietaz. Nere arbasoek 

utzi idatzietan gauza interesgarri baita… gozaingarri. 

Hartz horien aztaparretako behatzak* moztuak omen zituzten 

zernahi gerta!!! 

Azkaindarrak lan polita egiten ari dira bertako inauteria eta 

hartzaren etorrera berreskuratzean, geroak eskertuko dien lana. 

Etorkizunari iraganetik edatea zor diogu, eta Josef Gracy- 

literatura 

115


ren lumak xarmanki ematen digu iragan horren berri, hartzak, 

inauteriak eta euskarak elkar osatzen baitute Azkainen. Hala 

bada, hala bedi urte luzetan! 

Joseba Aurkenerena Barandiaran 

Urruñan, 2010eko apirilaren 8an. 

------------------------------------------------------- 

Oharra: 

* Behatzak: Honela deitzen zaie Lapurdin azazkalei. Gure hatzak edo behatzak 

deitzeko erhi hitza darabilte. 

116 

literatura

Gutxi hitz egin dugu maitasunaz 

3 kanta ilunpean 

Arrotz perfektua 

Berriz ere itzali naiz, 

pauso laster txiki hori, 

nire gaitzekin prest, 

tuneletan burua, 

zer dakit nik, 

bizirik irteten banaiz, 

ez naizela sekula 

zugandik joango. 

Bai, hori da dena. 

Dena onerako orain, 

orain gogaikarri, 

lur hotza eta izuaren izerdia, 

zeren eta mundua, mundua, 

ihesbiderik gabeko mundua, 

ez naiz hori baino gehiago. 

Ezereztu egin nauzu, 

literatura 

117

eta zein azkar, zein lasai. 

Entretenitu egiten naiz 

heriotzaren ohituraz, 

apal eta harrokeriak 

ezinezko arrazoien artean, 

ohearen bizkar makurtua. 

Ezereztu egin nauzu, 

eta zein azkar, zein lasai. 

Ez naiz nire denboraz oroitzen, 

ez dakit noiz sortu nintzen, 

amodioa den ala gorrotoa, 

ez bata, ez bestea, 

zer egingo eta sinetsi, 

nor eta ni areto handien ertzean. 

jose luis padrón 

118 

literatura

olerkiak 

Ez neguan ezin 

Zuk, aldiz, maite, 

zuk badaukazu zure 

bidearen akabera, 

hilobian lore bat, 

nire festetako begien 

erantzuna. 

Nik, nik ezin dut, 

zuk bai, maite, 

zu ongi irten zara 

sekretu hilgarri horietatik, 

bazter utzi duzu 

infinitu osatugabea, 

beste guztia. 

Pentsa ezazu. 

Gauza zara aipatu gabe 

bizitzaren mugan galtzeko, 

samin bera agertzeko 

zelai hil zurietan. 

Ni ez, ni ekaitz 

ikaragarria naiz, 

ni zinez naiz une egokia, 

non gertatu den 

ez dakidala. 

Ez neguan ezin. 

Ez udaberrian ezin. 

Ez dakizu ongi. 

literatura 

119

jose luis padrón 

Ez, gaur ja ez 

Ez ditut hitzak neurtuko, 

ez, gaur ja ez, 

behartu egin nauzu, 

barka iezadazu, 

arriskua txarra da pentsatzeko. 

Begira, zure atsedenaldia 

naiz gaur gauean, 

basoen aniztasuna, 

kontrako egien bakea. 

Ez, gaur ja ez, 

ez dut hitzik neurtuko. 

Isil-isilik iluntasunean 

apoteosirako edan dezagun, 

gonbidatuta zaude, 

baduzu zertan poztu 

inongo lekuen artean, 

ez aurrera begiratu, 

ezin salbatuko dugu berriz 

eskari beltzen Jainkoa. 

Ez, gaur ja ez. 

Gaur gehiagorako gogorik ez dut. 

Baina segi, hala egin behar dugu. 

Arnasarik gabe. Izar hotzak bezala. 

José Luis Padrón 

120 

literatura

olerkiak 

AMESTUTAKO ORTZIAN EGUZKI ETA GAR 

MAITASUN GALDUAREN XERKA 

Hegal bi, hegada, eza, 

itxaropen beltza. 

Urratsa, noraezekoa, 

gerorik bilatzen ez dute. 

Ispiluan ikusia dute amets, 

irudiaren aldaketaren beldurra. 

Hegal bakarra, hegada kemena, 

ahalmena, itxaropena, 

urrats herrena. 

Geroa, ordea, da argia 

izana izan nahiaz, 

eguzkia jaso nahi dute. 

Ilunabar heldu da, 

bi xoriak habian daude. 

Batak, herrenak, lotuak, 

oraindik Eguzki laguna dakusa, 

besteak, askeak, hegaldunak, 

literatura 

121

Etxahun aurkenerena 

galdurik, Ilargiren argi zuria dakusa. 

Argi bi, bata gezur, bestea egi. 

Goiza iristean, Eguzki dugularik lagun, 

batak ikusiko du, 

bestea izango dugu itsu. 

Haizeak, ordea, dugularik lagun, 

batek lortuko du hego bakarraz 

Eguzkiren zerura iristea, guztien pare. 

Hegaldun, hautatu bada, 

ez izan itsu. 

Kemena ukan, eta aukeratu argi gartsuena, 

min badagigu ere, 

zuri goxoak urratsak gida ez ditzan 

noraezeko amaigabean. 

Gau ilunean, garretan den habia, 

hartu Eguzkiren sua lagun, hotzak itzal ez zaitzan; 

sakontasun itsuan ere, bihotza ez ezik, begiak izan ditzan. 

Urrun hadi, urruntasunak hobeto ikusarazten badik, 

baina ez ahantzi garretan den habia, 

Eguzki zain baitzaio izango, 

ez baitzaio faltako. 

Urrats ala hegada, 

bide bi,gero bat: Eguzki. 

Habia garretan den bitartean lagun dugu. 

Xori maingu, xori hegal-gabe 

122 

literatura

olerkiak 

elkarrekin egin hegan, 

elkarrekin eman urrats, 

elkarrekin bizi bitez, Eguzki eta Gar, 

piztua itzal ez dadin Ortzi amestuan. 

Aita eta Ama 

bi izan, uste bat, 

izan gutxiko duzue ondorengo, 

zuen geroa, hala ere, bere da. 

Oroit gogo, 

ezin hark baina, izan bi jasan. 

Osa, maita, Aita eta Ama izan bitez bat, 

maita ditzan izan ezinak, 

sor ez bedi orain berri, 

sal ez bedi izandako izena. 

Aita, Ama, maita bada Gar 

lor dezan Zeruko Eguzki. 

Ez dugu itxaropen galdurik maitasuna duenik, 

ez da maitasun galdurik inork ahanzten ez duenik, 

ez da ondorengorik izanak maita ez ditzakeenik. 

Geroak gogoan bitza bada, Eguzkiren hitzak, 

bi izanetan nehork ez baitu bere baitan 

geroaren erregurik ahaztuko. 

maitasun galdurik ez baita geroa maite duenik. 

Etxahun Aurkenerena 

(Urruña) 

literatura 

123

Pilare baraiazarra 

PATXI URIBARREN LETURIAGARI EUSKALTZAIN 

OSO IZENDATZEAN 

Omena opatuz 

1) Euskaltzain berriari 

zorion andana, 

“Aramaio”omentzera 

bihotzak narama, 

ibilbide ederra 

naturala dana; 

euskal kultura eta 

fedeari emana. 

2) Euskara ta kultura 

dituzu oinarri, 

filologo jantzia 

euskara giltzarri, 

berezko dohain onak 

hartara zuk jarri; 

ekarpen ugariak 

ingurura ekarri. 

124 

literatura

ertsoak 

3) Kulturan atal asko 

landuak dituzu, 

Aramaioko euskara 

ikertua duzu, 

hiztegigintzak ere 

hainbatxo zor dizu; 

euskalgintza osoak 

kideko zaitu zu. 

4) Lagunen lagun ona 

eman eta hartu, 

jakinduri zabala 

bizitzan zuk batu, 

eskuzabaltasunez 

ingurura hedatu; 

euskaldun berri asko 

zugandik pasatu. 

5) Arabarra izanik 

bizkaitar osoa 

bizkaieraz jantzia 

hizketan iaioa 

Bizkaiak eskertu ta 

harrera beroa. 

Euskaldunen artean 

duzu zuk gogoa. 

literatura 

125

Pilare baraiazarra 

6) “Karmel”aldizkaria 

maite duzu zinez, 

idazlerik onenak 

bera dute babes 

bizitzako gaiei 

helduaz adorez 

zuzendaritzan zaude 

ekinaz afanez. 

7) Bizitzako epe bat 

igaro den arren, 

datorrenari ekin 

alai ta pozarren, 

etorkizun onena 

osasuna aurren; 

alai ta pozez goza 

domina ta aipamen. 

Pilare Baraiazarrak 

Aramaion 2010eko maiatzak 28 

126 

literatura

ertsoak 

PATXI URIBARREN EUSKALTZAIN OSOari 

Etxean, kalean eta eskolan, 

gure unibertso gaztean, 

erdera jaun ta jabe genduan 

eta euskera bihotzean. 

Agertu zan orduan maisu bat, 

hartu gintun babespean, 

bihotzean geneukan altxorra 

jarri euskun mingainean. 

Harrezkero igaro bada be 

bai urte mordo galanta, 

esker onekoak izatea 

beti da gauza polita. 

Horregatik ez dugu galdu nahi 

gaurko aukera aparta, 

gure irakasle fin ta zorrotza 

Euskaltzaindian dago-ta. 

Zorionak, ba, Patxi Uribarren, 

zure egun handi honetan, 

Santutxuko gazte koadrila harek 

zaitu estimu handitan. 

Gorriak pasa bagenduzan be, 

zurekin bai batzuetan, 

zuri eskerrak beti daukagu 

Euskera dantzan min puntan. 

Santutxuko «lehen promozioko» ikasleen partez 

literatura 

127

egin zazu lagun bat KARMEL aldizkariaren harpidedun…! 

(urteko harpidetza: bakarrik 13). 

Izena-deiturak - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Kalea - - - - - - - - - - - - - - Zbkia. - - - - -Solairua - - - - - - - - - - - 

Herria - - - - - - - - - - - - - Tfnoa. - - - - - Postakoadea - - - - - - - - 

Herrialdea - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Ordainketa 

Banku edo Aurrezki Kutxa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Kontu korrontea/libreta _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

Entitatea Sukurtsala K.D. Kontu-zenbakia 

* * * * * * 

Aldizkariaren helbidea: 

KARMEL - Zuzendaritza 

Karmengo kalea, 5 

48270 Markina (Bizkaia) 

(Tel. 946 166 019) 

www.karmelaldizkaria.com/karmel

PDF Karmel 2010-2 (270)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?