lxvii

lxvii lxvii

19.01.2014 Views

S u q i a a f r i d o n i Z e saxe xeleb lebTan ricxvmonac nacvle zmnebis SeTan Tanxm xmebis wese sebi bisa saTvis 1. saxelisa da zmnis ricxvSi SeTanxmebis wesebi rig SemTxvevaSi sruliad garkveulia. igulisxmeba: a) mravlobiTSi dasmul sulier saxelebTan zmnac mravlobiTSia, e. i. zmna eTanxmeba saxels (aq: qvemdebares): kaci midis _ kacebi / kacni midian, ZaGli Kefs _ ZaGlebi Kefen); b) usulo saxelTa mravlobiTi ricxvis formebTan zmna, Cveulebriv, mxoloobiTSia (saxlebi / magidebi dgas), Tuki saxelebs saTanado piris nacvalsaxelis - nar/Taniani formebi (isini / maT) ar enacvleba (isini dganan); g) amave wess misdevs (e. i. mxoloobiTSi dadgeba zmna krebiT saxelebTan (studentoba / axalgazrdoba mxiarulobs. Sdr.: studentebi / axalgazrdebi mxiaruloben) da SewKvilebuli (defisiT gaformebuli) saxelebi (col-qmari / deda-Svili... tkbilad cxovrobda) (Sdr.: coli da qmari / deda da Svili... cxovrobdnen). maSasadame, arc erT am SemTxvevaSi orazrovneba ara gvaqvs. 2. imasve ver vitKviT e. w. supleturi zmnebis xmarebis SemTxvevaTa Sesaxeb. es gasagebicaa: aq forma malu luri SeTanxmebis wesebSi iyreba azrob robri rivi SeTanadebis sakiTxi, rac arTulebs erTmniSvnelovani wesebis CamoKalibebas da, aqedan gamomdinare, maT dacvasac. leqsikuri saSualebebiT gamoxatuli mravlobiToba enis simdidrea da SeuZlebelia mavanTa gauTviTcnobiereblobis gamo maT advilad (upasuxismgeblod) SevelioT. amasTan, rKevis procesic TvalsaCinoa, magram mainc SesaZlebelia normatiuli da aranormatiuli sakiTxebis gamiJvna. 3. normatiuli sakiTxebis dasma-gadawKvetisas gasaTvaliswinebelia qarTulisaTvis damaxasiaTebeli mtkice sintaqsuri wesi simravlis aGmniSvnel msazGvrelebTan (ricxviT saxelebsa da ganusazGvreli simravlis aGmniSvnel sxva saxelebTan) sazGvrulebisa da maTTan Sexamebuli zmnebis mxoloobiTSi xmarebisa. es erTgvari `Jayvuri reaqcia~ saeyvos xdis amgvar SemTxvevebSi supleturi zmnebis xmarebis sayiroebis sakiTxs. 4. gasaTvaliswinebelia zogierTi semantikur-stilistikuri faqtoric, romlebic iZleva imis safuZvels, rom daisvas sakiTxi rig SemTxvevaSi supleturi da maTi monacvle regularuli zmnebis paraleluri xmarebis daSvebis Sesaxeb. n a t o a x a l a i a erTpi Tpiri riani medi dioaq aqti tive vebi megrul grulSi (qarTulTan SepirispirebiT) saSuali gvaris zmna, qarTulis msgavsad, megrulSic mravalferovnebiTa da sirTuliT gamoirCeva, rasac am tipis zmnaTa formobriv-semantikuri sxvadasxvaoba ganapirobebs. megrulSi saSuali gvarisaa sxvadasxva semantikis mqone formebi, esenia: a) frinvelTa da cxovelTa xmianobis aGmniSvneli zmnebi; b) xmis, xmauris aGmniSvneli zmnebi; g) laparakis aGmniSvneli zmnebi; d) bunebis movlenebis aGmniSvneli zmnebi; e) qarTulidan nasesxebi zogierTi fuZe da sxv. erTpiriani medioaqtivebi megrulSi Semdegi TaviseburebebiT gamoirCeva: 1. megrulSi erTpirian medioaqtivTa sawarmoeblad, qar- Tulisgan gansxvavebiT, moqmedebiTi gvaris saTaviso qcevis forma ki ar gamoiKeneba, aramed saSual gvars sakuTari forma- 3

S u q i a a f r i d o n i Z e<br />

saxe<br />

xeleb<br />

lebTan ricxvmonac<br />

nacvle zmnebis<br />

SeTan<br />

Tanxm<br />

xmebis wese<br />

sebi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

1. saxelisa da zmnis ricxvSi SeTanxmebis wesebi rig SemTxvevaSi<br />

sruliad garkveulia. igulisxmeba:<br />

a) mravlobiTSi dasmul sulier saxelebTan zmnac mravlobiTSia,<br />

e. i. zmna eTanxmeba saxels (aq: qvemdebares):<br />

kaci midis _ kacebi / kacni midian, ZaGli Kefs<br />

_ ZaGlebi Kefen);<br />

b) usulo saxelTa mravlobiTi ricxvis formebTan zmna,<br />

Cveulebriv, mxoloobiTSia (saxlebi / magidebi dgas),<br />

Tuki saxelebs saTanado piris nacvalsaxelis -<br />

nar/Taniani formebi (isini / maT) ar enacvleba (isini<br />

dganan);<br />

g) amave wess misdevs (e. i. mxoloobiTSi dadgeba zmna<br />

krebiT saxelebTan (studentoba / axalgazrdoba mxiarulobs.<br />

Sdr.: studentebi / axalgazrdebi mxiaruloben)<br />

da SewKvilebuli (defisiT gaformebuli) saxelebi<br />

(col-qmari / deda-Svili... tkbilad cxovrobda)<br />

(Sdr.: coli da qmari / deda da Svili... cxovrobdnen).<br />

maSasadame, arc erT am SemTxvevaSi orazrovneba ara<br />

gvaqvs.<br />

2. imasve ver vitKviT e. w. supleturi zmnebis xmarebis<br />

SemTxvevaTa Sesaxeb. es gasagebicaa: aq forma<br />

malu<br />

luri<br />

SeTanxmebis<br />

wesebSi iyreba azrob<br />

robri<br />

rivi<br />

SeTanadebis sakiTxi, rac arTulebs<br />

erTmniSvnelovani wesebis CamoKalibebas da, aqedan gamomdinare,<br />

maT dacvasac.<br />

leqsikuri saSualebebiT gamoxatuli mravlobiToba enis<br />

simdidrea da SeuZlebelia mavanTa gauTviTcnobiereblobis<br />

gamo maT advilad (upasuxismgeblod) SevelioT. amasTan, rKevis<br />

procesic TvalsaCinoa, magram mainc SesaZlebelia normatiuli<br />

da aranormatiuli sakiTxebis gamiJvna.<br />

3. normatiuli sakiTxebis dasma-gadawKvetisas gasaTvaliswinebelia<br />

qarTulisaTvis damaxasiaTebeli mtkice sintaqsuri<br />

wesi simravlis aGmniSvnel msazGvrelebTan (ricxviT saxelebsa<br />

da ganusazGvreli simravlis aGmniSvnel sxva saxelebTan) sazGvrulebisa<br />

da maTTan Sexamebuli zmnebis mxoloobiTSi xmarebisa.<br />

es erTgvari `Jayvuri reaqcia~ saeyvos xdis amgvar SemTxvevebSi<br />

supleturi zmnebis xmarebis sayiroebis sakiTxs.<br />

4. gasaTvaliswinebelia zogierTi semantikur-stilistikuri<br />

faqtoric, romlebic iZleva imis safuZvels, rom daisvas<br />

sakiTxi rig SemTxvevaSi supleturi da maTi monacvle regularuli<br />

zmnebis paraleluri xmarebis daSvebis Sesaxeb.<br />

n a t o a x a l a i a<br />

erTpi<br />

Tpiri<br />

riani medi<br />

dioaq<br />

aqti<br />

tive<br />

vebi megrul<br />

grulSi<br />

(qarTulTan SepirispirebiT)<br />

saSuali gvaris zmna, qarTulis msgavsad, megrulSic<br />

mravalferovnebiTa da sirTuliT gamoirCeva, rasac am tipis<br />

zmnaTa formobriv-semantikuri sxvadasxvaoba ganapirobebs.<br />

megrulSi saSuali gvarisaa sxvadasxva semantikis mqone<br />

formebi, esenia: a) frinvelTa da cxovelTa xmianobis aGmniSvneli<br />

zmnebi; b) xmis, xmauris aGmniSvneli zmnebi; g) laparakis<br />

aGmniSvneli zmnebi; d) bunebis movlenebis aGmniSvneli zmnebi;<br />

e) qarTulidan nasesxebi zogierTi fuZe da sxv.<br />

erTpiriani medioaqtivebi megrulSi Semdegi TaviseburebebiT<br />

gamoirCeva:<br />

1. megrulSi erTpirian medioaqtivTa sawarmoeblad, qar-<br />

Tulisgan gansxvavebiT, moqmedebiTi gvaris saTaviso qcevis<br />

forma ki ar gamoiKeneba, aramed saSual gvars sakuTari forma-<br />

3


warmoeba aqvs, riTac emsgavseba moqmedebiTi gvaris zmnebs<br />

(fun<br />

fun-s _ duG-s, ge-fun<br />

fun-s _ i-duG-eb-s, ge-fu<br />

_ i-duG-a).<br />

2. megruli mKofadisa da namKo ZiriTadisaTvis, metwil<br />

SemTxvevaSi, damaxasiaTebelia uprefiqso formawarmoeba, rac<br />

ucxoa Tanamedrove qarTulisaTvis (lal<br />

lal-un<br />

un-s _ Kefs, lalu<br />

lu _<br />

i-Kef-a).<br />

3. megrulSi mKofadis wresa da namKo ZiriTadis nakvTeb-<br />

Si garCeulia sruli da usruli aspeqtis formebi. qarTulSi<br />

ki am tipis zmnebs aspeqtis gageba ara aqvT (lal<br />

lal-un<br />

un-s _ Kefs,<br />

qo-lal<br />

lal-un<br />

un-s _ i-Kef-eb-s, lalu<br />

lu // qo-la<br />

lalu<br />

lu _ i-Kef-a).<br />

4. megrulSi erTpiriani medioaqtivebi dairTaven [qo<br />

qo-],<br />

go-, do- zmniswinebs, romlebic, qarTulisgan gansxvavebiT, gezsa<br />

da orientaciaze ar miuTiTeben.<br />

liT~ gaformebuli gvari. ase magaliTad, axvlediani gaxda kirisiloGli.<br />

am faqts adasturebs 1944 wels gamocemuli<br />

mkvlevar xariton axvledianis monografia: `narkvevi ayaris istoriidan~<br />

(XVI-XVII s.s.), romelSic avtori orive gvars, axvledianTan<br />

erTad iqve frCxilebSi kirisiloGlsac uTiTebda. gvari<br />

kirisiloGli erTi epoqis naKofia, Turqebis batonobis<br />

droindeli (abJarosani axvlediani Turqul enaze iTargmna,<br />

rogorc kirisiloGli axvlediani). ZirZvel qarTul gvarebs,<br />

aseve qarTul toponimebs, Turqebi maTTvis gasageb enaze Targmnidnen.<br />

ase magaliTad, Turqebis Semosvlis Semdeg qarTuli<br />

`wKavnari koncxi~ maT pirdapir Targmnes, rogorc `karaiemiS<br />

buruni~ (Kara- Savi, iemiS _ `saymeli~), xolo rusebis Semosvlis<br />

Semdeg, igive toponimi, amJerad rusebma Targmnes rusul<br />

enaze, rogorc ”зелёный мыс” _ mwvane koncxi.<br />

n a r g i z a x v l e d i a n i<br />

erTi gvaris isto<br />

tori<br />

riisa<br />

saTvis ayara<br />

raSi<br />

sagvareulo gadmocemiT, Jvarosnuli laSqrobidan ukan<br />

dabrunebisas erT-erT Jvarosan molaSqres, abJarosan axvledians<br />

moswonebia es adgili da dasaxlebula maxinJaurSi. bunebrivia,<br />

Jvarosnul laSqrobaSi, Sesabamisad aGyurvil-SeiaraGebulni,<br />

abJarasxmulni, `abJarosanni~, anu JavSniT Semosilni Gebulobdnen<br />

monawileobas.<br />

Cveni naSromis mizania, warmovadginoT erTi gvaris istoria<br />

ayaraSi. eseni arian leCxumidan mosuli _ maxinJaureli<br />

axvledianebi _ alxamuS axvledianis STamomavlebi. alxamuSi<br />

erT-erTi bolo qristiani axvlediani iKo, romelic maxinJaur-<br />

Sia dakrZaluli.<br />

ayaraSi, Turqebis batonobis dros, axvledianebma, iseve<br />

rogorc TiTqmis Kvela sxva mcxovrebma, miiGes Turquli `oG-<br />

4<br />

m a i a b a r i x a S v i l i<br />

kultu<br />

turu<br />

ruli<br />

rein<br />

integ<br />

tegra<br />

racia<br />

da dialeq<br />

leqtis<br />

ganvi<br />

viTa<br />

Tare<br />

rebis<br />

zogi<br />

saki<br />

kiTxi<br />

(naTesaobis<br />

aGmniSvneli ingilouri leqsikis mixedviT)<br />

ingilouri dialeqti sukuneebis manZilze ganicdida<br />

azerbaiJanuli enis gavlenas, ris gamoc igi daSorebuli iKo<br />

saliteraturo qarTulsa da sxva aGmosavlur kiloebs. dialeqtis<br />

mkvlevrebi r. GambaSiZe, b. JorbenaZe, n. rostiaSvili,<br />

v. JangiZe aGniSnavdnen: `ingilouri kilo ganicdis azerbaiJanuli<br />

enis gavlenas da mosalodnelia, rom es gavlena kidev ufro<br />

imatebs momavalSi~. Cvens xelT arsebul teqstebze da-<br />

KrdnobiT SesaZlebelia iTqvas, rom ingilour dialeqtSi gasuli<br />

saukunis 90-iani wlebidan saliteraturo qarTulis gavlenis<br />

axali fena ikveTeba. xelovnur izolaciaSi mKof ingi-<br />

5


lour dialeqtSi gaCnda erovnuli enis xelaxali gavlenis kvali<br />

da `centriskuli~ tendenciebi (m. beriZe). rac, Cveni azriT,<br />

kulturuli reintegraciiT aris gamowveuli. 1990-iani<br />

wlidan saingilos teritoriaze SesaZlebeli gaxda sazogadoebrivi<br />

arxis gadacemebis miGeba, xolo 2000 wlidan mas daemata<br />

`rusTavi 2~ da `imedi~. am da sxva saxis aGdgenili kontaqtebis<br />

wKalobiT ingilouris leqsikur fondSi aGdga Zveli,<br />

miviwKebuli formebi.<br />

moxsenebaSi ganvixilavT mose JanaSvilis, r. GambaSiZis,<br />

gr. imnaiSvilis, v. kuzibabaSvilisa da proeqtis `saqarTvelos<br />

lingvisturi portreti~ farglebSi (avtori m. beriZe) 2005-<br />

2007 wlebSi Caweril teqstebs.<br />

aGsaniSnavia, rom v. kuzibabaSvilis mier Caweril teqstebSi<br />

ukve dasturdeba erTi mTqmelis metKvelebaSi paralelurad<br />

gamoKenebuli sinonimuri formebi, romelTagan erTi<br />

azerbaiJanulia, meore ki _ qarTuli: Ana- deda; qardas-Zma da<br />

sxv. xolo 2006 wlidan, aGniSnuli proeqtis farglebSi Caweril<br />

teqstebSi, TiTqmis gandevnilia naTesaobis aGmniSvneli<br />

ucxoenovani leqsika da gvxvdeba mxolod qarTuli, rogorc<br />

axalgazrdebis, aseve xandazmulebis metKvelebaSi:<br />

magaliTad: qardas _ Zma, iezna _ siZe, tai _ biZa, qoum _<br />

qvisli, qirva _ naTlia da sxva.<br />

moxsenebaSi warmovadgenT Cven mier moZiebul masalas da<br />

ganvixilavT ingilouri dialeqtis Tanamedrove enobriv viTarebas.<br />

g u r a m b e d o S v i l i<br />

erTi mxatvru<br />

vruli meta<br />

tafo<br />

foris Sesa<br />

saxeb<br />

al. Kaz<br />

azbe<br />

begi<br />

gis `namwK<br />

namwKem<br />

emsa<br />

saris mogo<br />

gone<br />

neba<br />

banis<br />

nis~<br />

mixed<br />

xedviT<br />

1. moTxrobaSi `namwKemsaris mogonebani~ al. Kazbegs Seuqmnia<br />

erT-erTi saucxoo mxatvruli saxe. igi wers: `cxvari<br />

gaiZaba viwro xveuls xeobazed da daemsgavsa moZravs grZels<br />

x o r t s~ (Txz., gv. 463, 10).<br />

al. Kazbegis TxzulebaTa leqsikonis Semdgenels (prof.<br />

S. ZiZiguri) saeyvod mosCvenebia siswore sitKvisa `x o r t i~,<br />

amitomac saleqsikono sitKva-statiaSi kiTxulobs: xom ar unda<br />

KofiliKo z o r t i? Tavis eyvs mkvlevari iqve ganmartavs: `es<br />

savaraudebelia Sinaarsis mixedviT da amave dros advilad miviGebdiT<br />

z-s adgilas x-s: an Camotexilia zeda nawili (z asosi)<br />

nabeydSi, anda g a u g e b r o b a (xazi Cvenia, g. b.) warmomdgaria<br />

avtografSi x _ z xelnawer asoTa msgavsebis safuZvelze~<br />

(TxzulebaTa leqsikoni, gv. 553).<br />

2. mwerliseuli `xor<br />

xorti<br />

ti~ moxeuri sitKvaa da Kinulis patar-patara<br />

namtvrevebs niSnavs. moxeur xorts mTiulebSi<br />

`xor<br />

xordi<br />

di~ SeesitKveba imave mniSvnelobiT (l. kaiSauri). xorti<br />

ganmartebulia sabas da n. CubinaSvilis mier rogorc `didi<br />

Kinulis nayeri~.<br />

3. dialeqturi formis `gasworebam~ iSviaTi gamomsaxvelobiTi<br />

Zalis metaforisagan aGaraferi datova: cxvris faris<br />

`zor<br />

zorti<br />

tiviT<br />

viT~ svla sruliad arafrismTqmeli saxea.<br />

aqedan Cans, rom mwerlis enaze momuSave enaTmecniers,<br />

miT umetes, dialeqtologs, gansakuTrebuli sifrTxile mar-<br />

Tebs.<br />

6<br />

7


c i a l a b e n d e l i a n i<br />

migra<br />

graci<br />

ciebi i cxeniswK<br />

niswKlis xeoba<br />

baSi da sametKve<br />

metKvelo<br />

kode<br />

debis aGwe<br />

weris Tavi<br />

vise<br />

sebu<br />

bure<br />

reba<br />

moxsenebaSi warmodgenilia cxeniswKlis xeobis migraciul<br />

procesebTan dakavSirebuli lingvisturi sakiTxebi. ker-<br />

Zod, kodebis Serevis problema.<br />

cxeniswKlis xeobidan / xeobaSi XIX saukunis bolodan intensiurad<br />

warimarTa migraciuli procesi, ris gamoc imereTis<br />

samegrelospira zolSi amjamda mikroqarTveluri sametvelo<br />

arealia warmoqmnili. aqtiurad mimdinareobs mikronTa Sereva,<br />

Tumca migraciebi iseTi masiuri da intensiuri aGar aris, rogorc<br />

iKo II msoflio omis Semdeg, momdevno periodSi _ urbanizaciis<br />

/ ekokatastrofebis safuZvelze, afxazeTis omis Sedegad.<br />

sametKvelo kodebis Serevis TvalsazrisiT axal viTarebas<br />

qmnis saqarTvlodan sxvadasxva periodulobiT emigrirebulTa<br />

simravle.<br />

cxeniswKlis xeobaSi amjamad qvemoimerelTa garda saxloben:<br />

gaimerlebuli Zveli migranti megrelebi; urbanizaciis safuZvelze<br />

migrirebuli cxeniswKlisxeobeli leCxumlebi; XIX s.<br />

II naxevridan afxazeTSi Sesuli, afxazeTis omamde da omis<br />

dros xeobaSi migrirebuli qvemoimerlebi, zemoimerlebi, le-<br />

Cxumlebi, rayvelebi; afxazeTSi adreul periodSi migrirebuli<br />

mgerelebi (martvilidan da sxv. raionebidan) da svanebi<br />

(balszemoeli, balsqvemoeli, Colureli, laSxeTeli da lentexeli);<br />

ufro adreuli periodebidan _ ekodevnili lentexeli<br />

svanebi; ekomigranti ayarlebi sxalTis xeobidan; kaTolike mesxebi<br />

(e. w. `frangebi~) XX saukunis dasawKisidan; rusTa da ukrainelTa<br />

mcirericxovani socialuri Jgufebi (30-iani wlebidan);<br />

XX saukunis dasawKisidan _ axalsirielTa mcirericxovani<br />

Jgufebi, 40-iani wlebidan samxreT saqarTvelodan nebaKofilebiT<br />

migrirebuli somxebi.<br />

araqarTulenovan sametKvelo Jgufebs / individebs Senar-<br />

8<br />

Cunebuli aqvT mSobliuri sametKvelo kodebi, sakomunikacio<br />

doneze floben qarTul saliteraturo da dialeqtur sametKvelo<br />

kodebs, ganaTlebas iGebdnen da iGeben rusul enaze.<br />

damxvduri da migrirebuli mosaxleobis sametKvelo kod-<br />

Ta Serevis analizi aucileblobiT sayiroebs damxvdur sametKvelo<br />

kodSi substratuli danaleqis Seswavlas, Semosuli<br />

mosaxleobis sametKvelo kodebSi migraciamdeli cvlilebebis<br />

gamoKofas, aseTive meTodiT Seiswavleba TiToeuli migrirebuli<br />

sametKvelo kodi _ migraciamdel periodebSi momxdari Serevebi<br />

(damxvdur sametKvelo kodTan / sxva migrirebul kodeb-<br />

Tan). Semdgomi etapia migraciis periodSi momxdari cvlilebebis<br />

analizi. kvlvisas mivmarTavT Sereuli analizis meTods.<br />

gansakuTrebul sirTules qmnis saanalizo regionSi<br />

warmoqmnili mozaikuroba: mikromozaikuria, mag.: devnilTa<br />

kompaqturi dasaxleba, makromozaikuri SeiZleba ewodos saanalizo<br />

regions.<br />

qarTul saliteraturo enobriv kodTan da kodebs Soris<br />

urTierTobaTa Seswavla emKareba TiToeuli socialuri /<br />

sametKvelo Jgufis detalur sociologiur aGweras. ukve adaptirebuli<br />

meTodebis garda regionSi Seqmnili speacifikuri<br />

viTarebidan gamomdinare viKenebT aGweris damatebiT saSualebebs,<br />

ris safuZvelzec SesaZlebelia gamoiKos socialuri diatipebi,<br />

socialuri saqmianobis sferoTa mixedviT sametKvelo<br />

repertuarebSi aGinusxos narev mikronTa gamoKenebis sixSire,<br />

TiToeuli sametKvelo kodis adgili kodebis ierarqiaSi, korelaciis<br />

dadgena _ fonologiuri cvladi / sociolingvisturi<br />

cvladi, identuri / araidenturi, sabazo diafonis SemTxvevaSi<br />

migrirebul da damxvdur sametKelo kodebSi momxdari fonetikuri<br />

cvlilebebi da a. S.<br />

sakvlev regionSi sametKvelo kodTa Serevis analizisas<br />

aucilebelia masalis interdisciplinarul sibrtKeze ganxilva.<br />

9


m e r a b b e r i Z e<br />

`va<br />

vaha<br />

hani<br />

nisa<br />

sa~ da `va<br />

vaxa<br />

xanis<br />

nis~ isto<br />

toria<br />

ria-<br />

etimo<br />

molo<br />

logi<br />

giisa<br />

saTvis<br />

vani<br />

gavrcelebuli sitKvaa qarTul enaSi. Mmisi mniSvneloba<br />

iKo: sadgomi, saxli, daba, sacxovrebeli (i. abulaZe). misgan<br />

aris warmoqmnili sitKvebi: savane, davaneba, savanis dadeba<br />

da sxva.<br />

Bbevria van- fuZis Semcveli toponimebi saqarTveloSi: vani,<br />

vanaTi, vaneTi, vaneli, vaniqedi, vanisyala, savane, savanisubani,<br />

vanisxevi da sxva.<br />

vanis qvabe<br />

bebi<br />

bi, romelic mdebareobs mtkvris xeobaSi, var-<br />

ZiasTan axlos, istoriaSi cnobilia vaha<br />

hanis qvabe<br />

bebad<br />

bad. SemorCenilia<br />

me-13 saukunis pirvel naxevarSi Seqmnili `vahanis qvabTa<br />

gangeba~.<br />

saSualo iranuli vani saSualo sparsulSi warmodgenilia<br />

h da x TanxmovnebiT _ vahan (vahan) formiT (m. andronikaSvili).<br />

qarTul toponimiaSi dasturdeba samive forma, rogorc<br />

h da x TanxmovnebiT, ise Tanxmovnebis gareSe: istoriuli vaha<br />

ha-<br />

ni, vaxani _ zemo imereTSi da vani dasaxlebuli punqtis Tu<br />

nasoflaris saxelad saqarTvelos teritoriaze.<br />

vaxa<br />

xani<br />

nisa<br />

da vaha<br />

hanis<br />

igiveoba-naTesaobaze miuTiTes T.<br />

jordaniam, l. mesxeliSvilma da sxvebma. maTi azriT, vaxa<br />

xani<br />

mesxeTSi<br />

osmaleTis gabatonebis Semdeg vaha<br />

hani<br />

nidan<br />

gadmosulebma<br />

daaarses zemo imereTSi.<br />

1393 wlis erT-erTi minaweris mixedviT vaha<br />

hani<br />

ukve vanis<br />

saxiT ixsenieba. vans uwodeben vahans me-15-me-16 saukuneebSi.<br />

vanis qvabebad icnobs am punqts vaxuStic.<br />

vahanidan misi sexnia (fonetikuri varianti) toponimi zemo<br />

imereTSi osmalobamde bevrad adre unda warmoqmniliKo,<br />

albaT maSinve, rodesac vanis qvabebSi monasteri iKo. SeiZleba<br />

igi saerTod damoukideblad warmoqmnili saxelic aris.<br />

10<br />

s o f i k o b e r u l a v a, e T e r S e n g e l i a<br />

axali masa<br />

sale<br />

lebi lazu<br />

zuri diqleq<br />

leqtis<br />

dargob<br />

gobri<br />

rivi leqsi<br />

siki<br />

kidan<br />

arnold Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis institutis<br />

mivlinebiT 2008 wlis 9-dan 22 agvistomde lazuri teqstebis<br />

Casawerad viKaviT xelvaCauris raionis sofel sarfSi.<br />

Cveni mivlineba ar iTvaliswinebda eqspedicias TurqeTis<br />

sazGvrebSi moqceul lazeTSi, magram Cveni maspinZlis, sarfeli<br />

muhamed (mamia) kaxiZis meSveobiT masala iqac movipoveT,<br />

kerZod, viwesa (axlandeli findikli) da arqabeSi.<br />

video da audio masala Seicavs sxvadasxva Tematuri Sinaarsis<br />

teqstebs:<br />

soflis meur<br />

urne<br />

neobis darge<br />

gebi<br />

bi: mebostneoba, mevenaxeobameGvineoba,<br />

memcenareoba: sasoflo-sameurneo mcenareebis _ simindi,<br />

dika, qurumi `Gomi~, kanafi, Tambaqo, citrusi _ moKvana,<br />

movla-gaSeneba; meTevzeoba: Tevzaobis periodi, pirobebi,<br />

Tevzis JiSebi, Tevzis Senaxvis wesi; mefutkreoba: moSeneba, movla,<br />

misi Tvisebebi; mesaqonleoba: mecxvareoba, meZroxeoba, me-<br />

Txeveoba; maTi movla-moSeneba; rZe da rZis nawarmi. nadiroba;<br />

sasoflo-sameurneo iaraGi da transporti: guTani, xarebi,<br />

cxeni, uremi.<br />

nage<br />

gebo<br />

boba<br />

bani<br />

ni: sacxovrebeli nagebobani _ ficruli saxli,<br />

misi aGweriloba; sameurneo nagebobani _ beGeli, sabZeli, sacexveli;<br />

samSeneblo masalebi _ qva, xe.<br />

samo<br />

mose<br />

seli<br />

li: monadiris, meTevzis, mefutkris, saqorwilo,<br />

samgloviaro.<br />

xelos<br />

losno<br />

noba<br />

ba: sawnaxelis, dergis, kalaTis, salamuris da<br />

sxva nakeTobaTa damzadeba; navis ageba, misi nawilebi; feiqroba:<br />

qsova; meTuneoba: kecisa da qvevris gakeTeba; rewva: Txis bewvisa<br />

da cxvris tKavisagan Zafis damzadeba; zGvaSi marilis mopoveba.<br />

adaT-we<br />

wese<br />

sebi<br />

bi: qorwili, Sromis simGerebi, dakrZalvasTan,<br />

axal welTan, bavSvis dabadebasTan dakavSirebuli adaTebi;<br />

11


amindis gamocnobis xalxuri wesebi.<br />

Tavga<br />

gada<br />

dasav<br />

savle<br />

lebi<br />

bi, mogo<br />

gone<br />

nebe<br />

bebi<br />

bi bavSvobidan, tradiciebze,<br />

gamoCenil adamianebze.<br />

isto<br />

tori<br />

riuli<br />

cnobe<br />

bebi<br />

bi: ansambl `heamos~ CamoKalibeba, mcire<br />

istoria lazeTze, lazebis sarwmunoebaze, sarfSi qristianuli<br />

eklesiis mSeneblobaze.<br />

rwmena<br />

na-warmo<br />

warmodge<br />

dgene<br />

nebi<br />

bi: zGvasTan dakavSirebuli wesebi,<br />

saaGdgomo kvercxis SeGebva, Selocvebi, batonebi.<br />

garda gabmuli teqstebis Cawerisa, SeviswavleT Semdegi<br />

semantikuri Jgufis leqsika: naTesauri urTierTobani; sxeulis<br />

nawilebi; garegnoba; daavadebani; adamianis sxvadasxva Tvisebebi;<br />

puris yamasTan dakavSirebuli leqsika; frazeologizmebi (ficis,<br />

dalocvis, wKevlis, samoselTan dakavSirebuli idiomaturi<br />

gamoTqmebi); xvna-Tesvis leqsika; wisqvili; baGCeuli; xexili;<br />

vazi; saymelebi; rZis nawarmi; mesaqonleobasTan dakavSirebuli<br />

leqsika; bunebis movlenebi.<br />

Cvens mier mopovebuli masala saSualebas iZleva, Tvali<br />

mivadevnoT lazuri dialeqtis gramatikul da leqsikur cvlilebebs.<br />

vfiqrobT, is aseve saintereso iqneba eTnografiis, istoriisa<br />

da folkloris mkvlevarTaTvisac.<br />

T i n a T i n b i k a S v i l i<br />

mesa<br />

same diaTe<br />

Tezis<br />

struqtu<br />

turis<br />

inver<br />

versi<br />

siuli<br />

zmnebi svanur enaSi<br />

(balszemouri dialeqtis monacemTa mixedviT)<br />

inversia svanur enaSi aqtiurad moqmedi procesia. amas<br />

mowmobs zepir metKvelebaSi maTi gamoKenebis sixSire da micemiTSi<br />

dasmuli aqtantis ricxvSi SeTanxmebis unari.<br />

qarTulSi gvaqvs erTi wKeba statikuri zmnebisa, romel-<br />

Ta awmKos formebis a-/u- samimarTebo prefiqsebs wKvetilSi<br />

12<br />

cvlis e-. a-s SesatKvisi svanurSic a- prefiqsia, xolo u xmovans<br />

o Seesabameba. _ o-. qarTulSi awmKos formebSi zogJer a-/uprefiqsebis<br />

nacvlad piris niSnebia xolme warmodgenili. am SemTxvevaSic<br />

svanuris identur formebSi gvxvdeba a- prefiqsi:<br />

x-a-SŸal<br />

al-a `abadia~ (`aSavia~), x-’-g `hxuravs~ (< `a-dg<br />

dg-a-s~),<br />

x-o-rS<br />

rS-a `ufenia~ (< `u-rec<br />

rec-i-a~).<br />

`abia, ufenia~ tipis zmnebi svanurSi micemiTbrunviani saxelis<br />

mravlobiTs asaxavs markeriT, rac imas niSnavs, rom metKvelis<br />

cnobierebaSi micemiT brunvaSi mdgari saxelia subieqti,<br />

magram ara aqtiuri, aramde ganmcdeli:<br />

mx. r. mr. r.<br />

O 1 m-’-b mi eJa `mabia me is~<br />

O 1 inkl. g…-’-b<br />

O 1 exkl. n-’b<br />

nÁ eJa<br />

O 2 J-’b si eJa O 2 J-’-b-x x sgÁ eJa<br />

O 3 x-’-b eJas eJas<br />

O 3 x-’-b-x x eJÁrs e<br />

eJa<br />

svanuri statikuri inversiuli zmnebi ganarCeven Semdeg<br />

Kalibebs: x-a-/o/-R-Ø da x-a-/o/- R-a.<br />

grZnoba-aGqmis gamomxatvel zmnebs svanurSic, qarTulis<br />

msgavsad, usufiqso Zireuli struqtura moepoveba: x-a-sdik<br />

`swKins~, x-a-sisg<br />

`sZuls~, x-a-fˆn<br />

`swsuria~, x-a-Tˆm<br />

`syirs~, x-a-<br />

myir<br />

`ezareba~ (zogi am tipis zmna qarTulad dinamikuri vnebiTis<br />

formiT iTargmneba) da a. S.:<br />

mx. r. mr. r.<br />

O 1 m--my<br />

myir mi eJa `mezareba~ O 1 inkl. g…--my<br />

myir<br />

O 1 exkl. n--my<br />

myir nÁ eJa<br />

O 2 J--my<br />

myir si O 2 J--my<br />

myir<br />

ir-x x sgÁ<br />

O 3 x--myir eJas<br />

O 3 x--my<br />

myir<br />

ir-x x eJÁrse<br />

swored am zmnebis saxiT arsebobda potencia, rom susti<br />

nebelobis mqone subieqti aGniSnuliKo manis rigis niSnebiT.<br />

`aqvs, uKvars~ statikur zmnaTagan TandaTan CamoKalibda suli-<br />

13


erTa moqmedebis ganmcdeli subieqtis mqone inversiuli konstruqciis<br />

zmnebi, romlebic d. meliqiSvils gaerTianebuli<br />

aqvs III diaTezaSi.<br />

rac Seexeba qarTuli enis `akankalebs~ tipis zmnebs, isini<br />

miGebulia piris klebiT orpiriani gardamavali zmnisagan.<br />

akankalebs is (SiSi) mas > akankalebs mas (sicivisagan). II seria-<br />

Si `moTxrobiTSi dasmuli saxeli moqmedebis agensia, makauzativebeli<br />

piria _ aqtiuri subieqtia, xolo moqmedebas ganicdis<br />

pirdapiri obieqti. amitom cnobierebaSi moTxrobiTSi dasmuli<br />

piri ikargeba da rCeba micemiTSi dasmuli piri, romelsac<br />

realurad mosdis raime moqmedeba... micemiTSi dasmuli piri<br />

(aqtanti) pasiuri nebis mqone realuri subieqtia, romelsac<br />

moqmedeba (vneba sulieri Tu fizikuri) Tavisdauneburad<br />

mosdis. amitom aseTi zmnebi uneblie moqmedebas gamoxataven~<br />

(d. meliqiSvili, qarTuli zmnis uGvlilebis sistema, gv. 239).<br />

analogiuri viTarebaa svanurSi, sadac ikargeba moTxrobiTSi<br />

dasmuli makauzativebeli piri da rCeba micemiTSi dasmuli<br />

saxeli, romelic realurad ganicdis moqmedebas: x-a-<br />

rkun-n-e eJase<br />

eJa `akankalebs is (SiSi) mas~ da x-a-rkun<br />

rkun-n-e<br />

eJas<br />

`akankalebs mas (sicivisagan)~.<br />

Sinaarsoblivad `makankalebs~ tipis zmnebs ukavSirdeba<br />

qarTuli e-R-eb<br />

eb-a struqturis datiuri konstruqciis mqone<br />

inversiuli zmnebi, romlebic sulier mdgomareobas gamoxataven<br />

da unebliobis Sinaarss Seicaven. igive situaciaa svanur-<br />

Sic, oGond aseTi tipis zmnebi ufro xSirad gvxvdeba da umetes<br />

SemTxvevaSi warmodgenilia x-a- R-un<br />

un-e struqturiT:<br />

m--Ár-un<br />

un-e `mewerineba~, m-a-gn<br />

gn-un<br />

un-e `metireba<br />

r. ykaduas azriT, `e. w. modaluri zmnebi awmKos mwkriv-<br />

Si metwilad emTxveva kauzatiur formebs; kerZod, balszemour<br />

dialeqtSi, kauzatiurTa msgavsad, garda erTeuli SemTxvevebisa,<br />

gvaqvs -e sufiqsi:<br />

bz. x-a-t‰b<br />

t‰b-un<br />

un-e 1. `aTlevinebs~; 2. `Tla swadia, unda~<br />

x-a-ƒn<br />

ƒn-un<br />

un-e 1. `axvnevinebs~; 2. `xvna swadia, unda~<br />

daaxloebiT msgavsi situacia SeiniSneba qarTul enaSic,<br />

14<br />

sadac inversiul kauzativebs natvriTobis, survilis gamoxatvis<br />

unari aqvT (netavi mamGera), rac axsnilia inversiuli konstruqciis<br />

farTo SesaZleblobebiT~ (a. diri, b. JorbenaZe).<br />

rogorc `makankalebs~, ise e-R-eb<br />

eb-i struqturis unebliobis<br />

semantikis mqone pasivebSi, imave struqturis, oGond mi-<br />

Cnevis semantikis mqone zmnebisagan gansxvavebiT, Cans, rom ra-<br />

Gac grZnoba aiZulebs morfologiur obieqtur pirs, imoqmedos.<br />

swored amitom unda gamoeKenebina aseTi semantikis zmnebs<br />

aqtivis x-a-R-un<br />

un-e struqtura, sadac moTxrobiTSi dasmuli<br />

saxeli realurad moqmedi piria.<br />

qarTulisagan gansxvavebiT, svanur enaSi mesame diaTezas<br />

ganekuTvnebian agreTve iseTi zmnebi, romelTac awmKoSi dGes<br />

sufiqsi aGar moepovebaT, magram istoriulad rom hqondaT,<br />

amaze miuTiTebs fuZiseuli an prefiqsiseuli xmovnis umlauti<br />

(bz. x-a-l-t < x-a-lat<br />

lat-e `uKvars~, x-a-n-wm < x-a-n-wam<br />

wam+i/e<br />

`swams~, x-a-gd > x-a-gad<br />

gad+i/e `marTebs~, x-’-z < x-’z<br />

’z+i/e `aZevs~,<br />

lnt. x-a-jx < x-a-jax<br />

jax+e `hqviaT~ da a. S.). rasak virvelia, amgvari<br />

viTareba mxold svanuris specifikaa. marTalia, saanalizo<br />

formebSi dakargulia awmKos mwkrivis mawarmoebeli sufiqsbei<br />

-i an -e (Sdr. Zvel xalxur simGerebSi dadasturebuli<br />

li-lat-e `siKvaruli~), magram maTi kvalia Skaraa diferencialuri<br />

niSnis saxiT.<br />

amrigad, Zireuli struqturis inversiuli zmnebi svanur-<br />

Si kidev ufro mtkiced CamoKalibebul sistemas qmnian, ramac<br />

daudo safuZveli sxvadasxvagvar inversiul zmnebs.<br />

ramdenime niuansuri sxvaobis miuxedavad, svanur enaSi inversiuli<br />

zmnebis viTareba konstruqciisa da gamoKenebis sixSiris<br />

TvalsazrisiT, ZiriTadad, qarTuliseburia, oGond svanurs<br />

daucavs gacilebiT arqauli sistema, rac am enisaTvis<br />

Cveulebrivi movlenaa.<br />

15


m a n a n a b u k i a<br />

jorj diume<br />

mezi<br />

zilis lazu<br />

zuri teqste<br />

stebi<br />

cnobilma frangma enaTmecnierma, kavkasiologma, religiis<br />

istoriis, eposisa da SedarebiTi miTologiis cnobilma mkvlevarma<br />

jorj diumezilma didi wvlili Seitana qarTvelologiuri<br />

mecnierebis ganviTarebis saqmeSi. ramdenime nawilad gamocemuli<br />

lazuri teqstebi dGemde Seucvleli da umniSvnelovanesi<br />

sakvlevi masalaa qarTvelologebisaTvis.<br />

1937 wels parizis universitetis eTnologiuri institutis<br />

naSromebisa da memuarebis XXVII tomad gamocemuli `lazuri<br />

zGaprebi~ 1930-1931 wlebSi Cauweria stambulSi arqabul<br />

kilokavze mosaubre niaz banisagan. krebuli Sedgeba zGaprebis,<br />

eTnografiuli xasiaTis teqstebis, leqsisa da enis gasatexisagan.<br />

teqstebs axlavs zedmiwevniTi da literaturuli<br />

Targmani frangul enaze, aseve SeniSvnebi zmnur formebze. xSirad<br />

imowmebs n. mars, romelsac Semdgom (1967 wlis publikaciis<br />

SesavalSi) didi madlierebiT moixseniebs. sakmaod vrcel<br />

SesavalSi mecnieri ganixilavs mis mier Cawerili teqstebis<br />

enobriv bunebas.<br />

1967 wels gamocemuli `anatoliuri dokumentebi~ Cawerilia<br />

1960-1964 wlebSi stambulSi, Seicavs 56 arqabul<br />

teqsts, romelic 4 ciklSia gaerTianebuli (zGaprebi, anegdotebi,<br />

oryuli istoriebi, Tavgadasavlebi). masalas uZGvis Sesavali<br />

da vrceli `gramatikuli eskizi~, romelic 45 paragrafisagan<br />

Sedgeba. `eskizSi~ zedmiwevniT aris ganxiluli lazuris<br />

fonetika, fonetikuri procesebi, morfologiis sakiTxebi. zogierTi<br />

ram j. diumezilis daskvnebidan sakamaToa, magram na-<br />

Sroms uzomod didi mecnieruli Girebuleba aqvs. leqsikonis<br />

arqonis kompensacias axdens zedmiwevniTi franguli Targmani<br />

da leqsikur-gramatikuli komentari. TiToeul teqsts axlavs<br />

ankaris universitetis profesor a. n. boratavis remarkebi,<br />

romelic ganixilavs maT Turqul folklorTan mimarTebaSi.<br />

16<br />

ramdenime teqstis bolos j. diumezili miuTiTebs, rom misi varianti<br />

ukve gvxvdeba arn. Ciqobavas lazuri teqstebis korpusebSi.<br />

teqstebi adasturebs, rom lazuri struqtura, miuxedavad<br />

misi mravalsaukunovani myidro urTierTobisa Turqul<br />

enasTan, naklebad daemorCila savaraudo enobriv interferencias,<br />

Tumca ukve SeiniSneba cvlilebebi fonetikaSi _ megrullazurisTvis<br />

arabunebrivi difTongebi, f Tanxmovnis arseboba,<br />

K Tanxmovnis dakargva, aseve moZalebuli Turquli leqsika.<br />

j. diumezilis daintereseba lazuriT am naSromebiT ar<br />

Semoifargleba. aranakleb mniSvnelovania jurnal `bedi qarTlisas~<br />

XXIX-XXX-Si (parizi, 1972) gamoqveKnebuli 7 mokle teqsti,<br />

romelic warmodgenilia arTaSnuli, arqabuli da xofuri variantebiT.<br />

TiToeul teqsts axlavs komentarebi _ zmnebi segmentirebulia<br />

da ganxilulia gramatikuli kategoriebis mixedviT.<br />

aseve sainteresoa `ferdinand de sosiuris rveulebis~<br />

# 41 (jeneva, 1987) gamoqveKnebuli j. diumezilis `lazuri<br />

(xofa) teqstis zmnuri formebis analizi~.<br />

j. diumezilis mier Caweril lazur teqstebSi moviZieT<br />

araerTi sitKva, romelic dGemde gamoqveKnebul arcerT lazur<br />

leqsikonSi ar gvxvdeba.<br />

am teqstebis Semdgomi mecnieruli kvleva araerT saintereso<br />

faqts warmoaCens lazuri fonetikis, morfologiis, leqsikis<br />

kvlevis saqmeSi.<br />

S a l v a g a b e s k i r i a<br />

`ve<br />

vefxistKaos<br />

fxistKaosnis<br />

nis~ sami sitKvis komen<br />

menta<br />

tari<br />

moxsenebaSi warmodgenilia mosazrebebi bolo wlebSi<br />

`vefxistKaosnis~ leqsikisadmi miZGvnil naSromebSi ganxiluli<br />

ramdenime sitKvis agebulebaze, warmomavlobasa da gagebaze.<br />

17


1. meota (1)<br />

samasi kaci gveKofis, wavideT marT meotani _ 1387, 2<br />

saleqsikono formad gatanilia meota<br />

ta. aq oteba<br />

zmnisgan<br />

prefiqsuli warmoebis mimGeoba meoti<br />

unda iKos, romelic<br />

Zvel qarTul teqstebSic am saxiTaa dadasturebuli: `nu ganvaln<br />

meoti qalaqisa amisgan~. poemaSi meoti<br />

formis povniereba<br />

riTmis sayiroebiT aixsneba: cotani, meotani, kotani, motani.<br />

bili poeti ar aris. mniSvnelovania is garemoeba, rom rusTavelTan<br />

gadmocemuli azri dionise areopagelTan ar iZebneba.<br />

ori moqmedi piria, Semasmeneli ki mx. r.-Si dgas. ufro marTebuli<br />

Cans is Tvalsazrisi, romlis mixedviTac aq ezra winaswarmetKvelis<br />

astrologiur-meteorologiuri traqtati (`diagnosi~)<br />

igulisxmeba. am wakiTxvas uyers mxars poemis bibliuri<br />

saxelebi da rac ufro mniSvnelovania, taepSi gadmocemuli<br />

Sinaarsi.<br />

2. rub-i (1)<br />

melnisa tbaTaT iGvrebis savse saTisa rubebi _ 1146, 3<br />

rubi<br />

aGmosavluri warmomavlobis sitKvadaa miCneuli:<br />

arab. rubb `wveni~, spar. rud `ru, nakadi~, rudebi > ruebi ><br />

rubebi. `vefxistKaosanSi~ ru-s mr. forma unda iKos. qarTuli<br />

sitKva poemaSi ixmareba rogorc mx. (`...ru gaxma cremlTa denisa~,<br />

`...ar daswKveddis cremlTa rusa~), aseve mr. r.-is formiT<br />

(sisxlisa ruebi). am varauds mxars umagrebs xelnaweris Cvenebac<br />

(saTis ruebi). rubi<br />

forma am SemTxvevaSic riTmis keaTilxmovnebis<br />

gamoa naxmari: cremlisa gubebi, giSrisa Subebi, saTisa<br />

rubebi, margaliti tKubebi. e. i. saTis (marJnis) ruebi metaforulad<br />

sisxlis cremlebis aGmniSvnelia.<br />

18<br />

3. dianos-i, divnos<br />

a) am saqmesa memowmebis dianosi brZeni, ezros<br />

sabraloa, odes vardi daeTrTvilos, da-ca-ezros _<br />

177, 1<br />

b) am saqmesa dafarulsa brZeni divnos gaacxadebs _<br />

1491, 1<br />

orive adgilas I s. moGvawe dionise areopagels, pirvel<br />

magaliTSi ki masTan erTad XII s. arab poet ezras varaudoben.<br />

pirvel taepSi sxvadasxva epoqisa da aGmsareblobis moGvaweebis<br />

erTad moxsenieba naklebad mosalodnelia. ezra iseTi cno-<br />

e l i s a b e d g a z d e l i a n i,<br />

m e d e a s a G l i a n i<br />

svanu<br />

nuri enis laSxur da balsqve<br />

sqvemo<br />

mour<br />

dialeqt<br />

leqtTa<br />

inter<br />

terfe<br />

feren<br />

renci<br />

ciis is erTi kerZo<br />

SemTxve<br />

mTxvevi<br />

visa<br />

saTvis<br />

kodo<br />

doris<br />

(resp. dalis<br />

lis) xeoba<br />

baSi<br />

`kodoris (resp. dalis) xeobis mosaxleobis metKvelebaSi<br />

dasturdeba orgvari interferencia:<br />

a) qarTuli enis (gansakuTrebiT dasavluri dialeqtebis)<br />

leqsikisa da gramatikuli formebisa;<br />

b) svanuri enis balszemour da balsqvemour dialeqtTa<br />

monacemebisa~ (i. CantlaZe).<br />

Cveni azriT, albaT, interess moklebuli ar iqneba, Tu zemosvanuri<br />

dialeqtis monacemebs daemateba laSxuri kilos masalac.<br />

1. Tavis droze eceridan kodoris xeobaSi Casaxlebul gu-<br />

JeJianTa laSxeli rZlis irma koybianis metKvlebaSi misTvis Cveulebrivi<br />

leqsikuri erTeulebis paralelurad Zalian xSirad<br />

ismis balsqvemouri leqsemebic, romlebic sruliad bunebrivad<br />

gamoiKurebian: naG…jur<br />

(Sdr. lSx. yKint) `biyi~, dia (Sdr.<br />

lSx. dede<br />

de) `deda~, moid<br />

(Sdr. lSx. kotŒl, koyŒl<br />

Œl) `cota~.<br />

lehna<br />

(Sdr. lSx. lŠna, nŠna) `SarSan~, her (Sdr. laSx. Áer<br />

er)<br />

`xma~, amug (Sdr. lSx. ama…) `aqamde~, aSxud<br />

(Sdr. lSx. eSxud<br />

xud)<br />

19


`erTad~, asˆlgˆni (Sdr. lSx. lˆJm‰res asKi) `sulguns ake-<br />

Tebs~, Áe (Sdr. lSx. ‰du) `diax~, megye (Sdr. lSx. ZGˆd<br />

ˆd) `magari~,<br />

ragd (Sdr. lSx. gargla<br />

gla) `laparaki, saubari~, Áori<br />

(Sdgr.<br />

lSx. Áeru<br />

eru) `ori~ da a. S.<br />

2. laSxeli irma koybianis metKvelebaSi umlautiani xmovnis<br />

warmoTqmis erTaderTi SemTxveva davafiqsireT: …Á, dia! `vai, deda~!<br />

3. grZelxmovniani dialeqtis warmomadgeneli sakmaod<br />

xSirad balsqvemour leqsikur erTeulebSic agrZelebs xmovnebs,<br />

rac, raGa Tqma unda, mSobliuri metKvelebis gavlenis<br />

Sedegia. mag.: liqn‰l (Sdr. lSx. libr‰l) `banaoba~, q’edq‰ni<br />

`ibanavebs~, naG…jŸral<br />

`biyebi~, molŠg…eS `raGac~ da a. S.<br />

4. kodoreli laSxelis metKvelebaSi SeiniSneba saxelTa<br />

mravlobiTi ricxvis mawarmoebeli sufiqsebis aGreva. Cveni<br />

mTqmeli mravlobiT ricxvSi xan laSxuri dialeqtisaTvis damaxasiaTebel<br />

-Šl<br />

sufiqss iKenebs, xanac balsqvemour -ol<br />

ol’s. saintereso<br />

swored is aris, rom am ukanasknels irma koybiani Zalze<br />

xSirad grZlad warmoTqvams, rac, rasakvivrelia, ganpirobebulia<br />

laSxuris gavleniT. es viTareba, Cveni azriT, interferenciis<br />

movlenad unda CaiTvalos. mag.: ardadageb-Œl<br />

Œl-ji `ardadegebze~<br />

(Sdr. lSx. ardadeg-œl-jiºardadageb-œl-ji); axalgazrd-Œl<br />

`axalgazrdebi~ (Sdr. lSx. axalgazrd-Šl<br />

Šl), moZraob-<br />

Œl `moZraobebi~ (Sdr. lSx. moZraob-Šl<br />

Šl); anCabaZ-Œl<br />

`anCabaZeebi~<br />

(Sdr. lSx. anCabaZ-Šl<br />

Šl)...<br />

5. kodoris xeobaSi mcxovrebi laSxeli respondentis metKvelebaSi,<br />

iSviaTad, magram mainc SeiniSneba balsqvemouri<br />

TurmeobiTis formebis gamoKeneba. mag.: laSxuri C…albˆr-<br />

gŠlix `uyidaviaT~, alm‰zin `midioda Turme, `minavala~, al-<br />

zigŠli `dasaxlebula~ formebis nacvlad igi xmarobs C’ol<br />

ol-<br />

bˆrgŠlix, olm‰zin, olzigŠli<br />

formebs. msgavsi situacia kodoreli<br />

balszemoelebis metKvelebaSi daafiqsira q. margianmasubarma<br />

(ix. misi `TurmeobiTTa warmoeba engurisa da kodoris<br />

xeobaTa mosaxleobis metKvelebaSi~, kavkasiologTa II saerTaSoriso<br />

simpoziumis masalebi, 2008, gv. 272-275).<br />

6. rogorc cnobilia, rodesac svanurSi msazGvreli win<br />

20<br />

uswrebs sazGvruls, msazGvrelis brunvis morfemuli elementi<br />

-S ikveceba Kvela dialeqtSi, garda balsqvemourisa. irma<br />

koybianis metKvelebaSi Tavs iCens rogorc balsqvemouriseburi,<br />

aseve laSxuri dialeqtisTvis damaxasiaTebeli viTareba.<br />

mag.: quCu<br />

CukiS gezal<br />

`quCukis Svili~, daliS t…ibra<br />

`dalis<br />

tba~, mindo<br />

doriS kar…al `mindvris karvebi~, mitk‰liS fer `mitklis<br />

feri~, rusTa<br />

Tave<br />

veliS<br />

mxare<br />

`rusTavelis mxare~, magram:<br />

megmi<br />

J…ar<br />

`xis Jvari~ rusTa…eli mxare<br />

rexen<br />

`rusTavelis mxridan~,<br />

mili<br />

lici‰ damsa<br />

saxu<br />

xure<br />

reba<br />

`miliciis damsaxureba~, insti<br />

stitu<br />

tu-<br />

ti Koral<br />

K<br />

ralxen<br />

`institutis karebidan~, komen<br />

menda<br />

dati s‰T `komendantis<br />

saaTi~ da a. S.<br />

g v a n c a g v a n c e l a Z e<br />

episko<br />

kopo<br />

posi gabri<br />

briel qiqo<br />

qoZe enobri<br />

rivi<br />

poli<br />

liti<br />

tikis zogi<br />

saki<br />

kiTxis Sesa<br />

saxeb<br />

wminda mGvdelTmTavari gabrieli (qiqoZe) mravalmxrivi<br />

moGvawe iKo. mis saqmianobaSi gansakuTrebiT mniSvnelovania is<br />

periodi, roca wm. gabrieli imereTis eparqiis mwKemsmTavrobas<br />

uTavsebda Jer afxazeTis eparqiis droebiT mmarTvelobas,<br />

(1869 wlis ivnisidan 1896 wlis 30 maisamde), Semdgom ki am<br />

eparqiis mmarTvelobas (1869 wlis 30 maisidan 1887 wlis 15<br />

Tebervlamde).<br />

afxazeT-samurzaKanoSi moGvaweobis dros wm. gabrieli<br />

sagangebo KuradGebas uTmobda GvTismsaxurebisa da sasuliero<br />

ganaTlebis enis sakiTxebs. am regionSi misi daniSvnis droisa-<br />

Tvis gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi iKo afxazuri mosaxleoba,<br />

romlis erTi nawili 1866 wlis antirusuli aJanKebis<br />

marcxis Semdeg ruseTis xelisuflebam gaaZeva TurqeTSi, xolo<br />

regionSi darCenilTa umravlesoba an mahmadianad acxadebda<br />

Tavs, an tradiciul poliTeistur rwmenas misdevda, ris gamoc<br />

21


Ceboda saSiSroeba, rom saTanado sababis gamoCenisTanave ma-<br />

Tac aKridnen afxazeTidan da TurqeTSi garekavdnen, xolo dacarielebul<br />

miwebze ucxotomel kolonistebs (rusebs, ukrainelebs,<br />

somxebs, berZnebs...) Camoasaxlebdnen. episkoposi grZnobda,<br />

rom aseT SemTxvevaSi afxazeTis qarTuli mosaxleoba garusebis<br />

didi safrTxis winaSe aGmoCndeboda, xolo es ZirZveli<br />

qarTuli regioni sabolood daekargebioda saqarTvelos. amitom<br />

wm. gabrielma daiwKo aqtiuri misioneruli moGvaweoba<br />

afxazur mosaxleobaSi. misi episkoposobis 19-wlian periodSi<br />

man da misma Tanamoazre qarTvelma sasuliero pirebma 18 aTasi<br />

afxazi moaqcies qristes rJulze, riTac isini gadaarCines<br />

1877-1878 wlebis muhaJirobasa da gaTurqebas. amrigad, episkopos<br />

gabriels sagangebo damsaxureba miuZGvis afxazi xalxis<br />

fizikuri da sulieri gadarCenis saqmeSi (J. gamaxaria).<br />

wm. gabrielma afxazeT-samurzaKanoSi moGvaweobis dros<br />

SeimuSava swori taqtika, ramac xeli SeuwKo regionis qarTuli<br />

da afxazuri mosaxleobis enobrivi da eTnikuri identobis<br />

gadarCenas. man, erTi mxriv, moxerxebulad gamoiKena imperiis<br />

miswrafeba strategiulad mniSvnelovan regionSi qrstianobis<br />

aGsadgenad, meore mxriv ki, aqtiurad iGvwoda qarTuli da<br />

afxazuri enebis gadasarCenad, Tumca afxazuri enis funqcionirebis<br />

sferoebis gazrda metad Zneli iKo am enaze sadamwerlobo<br />

kulturis ararsebobis gamo.<br />

imperiis xelisufleba da sasuliero xelmZGvaneloba gegmavda<br />

regionSi qristianuli GvTismsaxurebisa da sasuliero<br />

ganaTlebis damkvidrebas rusul enaze, magram wm. gabrielma Ca-<br />

Sala es gegma, risTvisac gamoiKena is faqtorebi, rom afxazeTsamurzaKanoSi<br />

im dros praqtikulad ar iKvnen rusuli enis<br />

mcodne sasuliero pirebi, xolo rusi samGvdeloeba ver egueboda<br />

regionis klimats, Tan maT arc mrevlis ena da tradiciebi<br />

icodnen kargad. amitom igi afxazur samrevloebSi Tamamad<br />

niSnavda afxazuri enisa da tradiciebis kargad mcodne sasuliero<br />

pirebs (ZiriTadad qarTvelebs), ramac male gamoiGo ke-<br />

Tili naKofi. aqve aGsaniSnavia isic, rom GvTismsaxurebisa da<br />

22<br />

sasuliero ganaTlebis qarTul enaze SemoGebas aqtiurad<br />

uyerda mxars afxazuri arsitokratia da mosaxleoba.<br />

wm. gabrielis damsaxurebaa isic, rom misi uSualo xelmZGvanelobiT<br />

afxazeT-samurzaKanoSi 1868-1886 wlebSi aSenda<br />

an aGdga 51 qristianuli eklesia (J. gamaxaria), romelTa umravlesobaSi<br />

wirva-locva qarTul enaze aGesruleboda, xolo<br />

afxazur samrevloebSi qadageba afxazur enazec mimdinareobda.<br />

umniSvnelo arc isaa, rom episkoposi xSirad Tavisi xarJiT aswavlida<br />

afxaz moswavleebs.<br />

episkoposi Tavis CanawerebSi KuradGebas apKrobs im sxvaobas,<br />

rac SeiniSneboda marTlmadidebluri qristianobis mimarT<br />

carizmis damokidebulebaSi, erTi mxriv, afxazeT-samurzaKanoSi<br />

da, meore mxriv, mesxeT-JavaxeTSi. misi dakvirvebiT, afxazeT-samurzaKanoSi<br />

marTlmadideblobis aGdgena-ganmtkicebiT imperiis<br />

xelisufleba ufro metad iKo dainteresebuli, xolo mexeT-JavaxeTSi<br />

administraciaSi iniSnebodnen aramarTlmadidebeli pirebi<br />

(mag., kaTolike polonolebi), romlebic ar iKvnen dainteresebulni<br />

regionSi qarTvel marTlmadidebelTa raodenobis<br />

zrdiT da mahmadian qarTvelTa gaqristianebiT, maT dasaKrdenad<br />

mxolod grigoriani somxebi da kaTolikeebi miaCndaT da aranair<br />

KuradGebas ar aqcevdnen im garemoebas, rom maT Tvalwin<br />

xdeboda mahmadian qarTvelTa gaTurqeba (maT Soris islamis ga-<br />

Zliereba da Turquli enis masobrivi gavrceleba meCeTebisa da<br />

medreseebis gamoKenebiT). wm. gabriels miaCnda, rom mesxeT-JavaxeTSi<br />

xelmZGvanel Tanamdebobaze marTlmadideblebi unda daniSnuliKvnen<br />

da maT unda exelmZGvanelaT regionis qarTul mosaxleobaSi<br />

marTlmadidebluri qristianobis aGdgenisaTvis eklesiisa<br />

da samrevlo skolebis gamoKenebiT, magram carizms sxva<br />

gegmebi hqonda da qarTveli mwKemsmTavris xma darCa xmad mGaGadebilsa<br />

udabnosa Sina.<br />

23


T e i m u r a z g v a n c e l a Z e<br />

wina<br />

nare afxazur<br />

zur-adiG<br />

adiGuri enis diver<br />

vergen<br />

genci<br />

ciis<br />

is<br />

droisa da adgi<br />

gilis<br />

saki<br />

kiTxi<br />

Txisa<br />

saTvis<br />

1. winare iberiul-kavkasiuri enisagan winare afxazuradiGuri<br />

enis warmoqmnis drod Zveli welTaGricxvis II-I aTaswleulebis<br />

miJnis axlo xanebi unda miviCnioT (arn. Ciqobava),<br />

xolo winare afxazur-adiGuri enis daSla afxazur-abazur,<br />

adiGur (Cerqezul) da ubixur enebad savaraudo Cans welTaGricxvaTa<br />

miJnisaTvis, rasac unda adasturebdes dasaxelebuli<br />

sami enis metad didi siaxlove uklebliv Kvela enobriv doneze<br />

(igulisxmeba fonologiuri sistemis, fonetikur procesTa, morfologiis,<br />

sintaqsisa da leqsikis erTgvarovnebis maGali xarisxi).<br />

am daskvnas unda amKarebdes is faqtic, rom axali wel-<br />

TaGricxvis dasawKisamde arcerT werilobiT wKaroSi ar ixseniebian<br />

arc afxaz-abazebi, arc adiGebi da arc ubixebi (am konteqstSi<br />

calke msJelobis sagania ax. w. I-II saukuneebis laTinur-berZnul<br />

wKaroebSi naxsenebi afsilebisa da abasg-abask-abasxebis<br />

eTnikuri vinaobis sakiTxi, rac sagangebo detalur<br />

kvlevas moiTxovs, Tumca imis Tqma axlave SeiZleba, rom am ukanasknelTa<br />

gansaxlebis teritoriaze gvian Sua saukuneebamde,<br />

kerZod, XVI saukunemde ar dasturdeba arcerTi iseTi geografiuli<br />

Tu satomo saxeli, romelic uKoKmanod aixsneboda<br />

afxazur-abazur enobriv niadagze).<br />

2. Jer winare afxazur-adiGuri ena da masze molaparake<br />

eTnosi, Semdgom ki afxazur-abazuri, adiGuri da ubixuri enebi<br />

da Sesabamisi sami eTnosi, Cveni azriT, ganlagebuli unda<br />

KofiliKo ara samxreT kavkasiaSi, rogorc es aqamde miiCneva<br />

dasavleT saqarTveloSi arsebuli zogi geografiuli saxelis<br />

naklebdasabuTebuli mimoxilvebis safuZvelze, aramed CrdilodasavleT<br />

kavkasiis teritoriaze, mdinare Kubanisa da misi Senakadebis<br />

napirebze. amis Sesaxeb pirdapir cnobebs gvawvdis<br />

leonti mroveli, romelic afxazur-adiGur eTnosTa eTnarq-<br />

24<br />

eponim kavkasosis samkvidrod asaxelebs mdinare Tergis marcxena<br />

napiridan mdinare Kubanis SesarTavamde gadayimul miwawKals,<br />

romelsac aGmosavleTiT emiJneboda naxur-daGestnur<br />

eTnosTa winapar lekosis, samxreTidan ki qarTvelTa erT-erT<br />

eTnarq-eponim egrosis wilxvedri miwa-wKali.<br />

g i o r g i g o g o l a S v i l i<br />

SeniS<br />

niSvne<br />

vnebi qarTu<br />

Tuli enis dialeqt<br />

leqtTa<br />

daJgu<br />

gufe<br />

febis axal vari<br />

riant<br />

antze<br />

2008 wlis noemberSi ayaraSi Catarebul saerTaSoriso<br />

konferenciis masalebSi gamoqveKnda t. futka<br />

kara<br />

raZis<br />

naSromi<br />

`qarTuli samwignobro kultura (swavlebis principebisaTvis)~.<br />

naSromSi warmodgenilia qarTvelur dialeqtTa daJgufebis<br />

sqema, romelsac aseTi komentari axlavs: `qar<br />

qarTve<br />

Tvelu<br />

luri enob-<br />

rivi samK<br />

mKaros swavle<br />

lebi<br />

bisas es sqema unda iqnas gamoKene<br />

nebu<br />

buli<br />

li~<br />

(saerTaSoriso samecniero konferencia `tbeloba~, 2008 wlis<br />

noemberi, masalebi. gamomcemeli: saqarTvelos sapatriarqos wm.<br />

tbel abuseriZis universiteti da sxalTis eparqia).<br />

cxadia, mkiTxvels daainteresebs, ra sqema aris iseTi,<br />

rom mis swavlebas ase kategoriulad moiTxovs avtori da,<br />

igulisxmeba, adre arsebul Kvela sxva sqemas (avtorebi: a. SaniZe,<br />

arn. Ciqoabva, v. Tofuria, S. ZiZiguri, b. JorbenaZe...)<br />

krZalavs! aseT kategoriul moTxovnas _ aswavleT mxolod Cemi<br />

naazrevio _ piradad me qarTul filologiaSi ar vicnob...<br />

ai, es sqemac _ qarTveluri kiloebis daJgufebis<br />

t. futkaraZiseuli varianti:<br />

`I. centra<br />

tralu<br />

luri kilo<br />

loebi<br />

bi: kaxuri, qarTluri, imeruli,<br />

leCxumuri, guruli. II. ganapi<br />

pira kilo<br />

loebi<br />

bi: mesxuri kiloebi:<br />

ayaruli, livanuri, mayaxluri, imerxeuli, taouri, samcxuri,<br />

Javaxuri; heruli kiloebi: kakuri, aliabaduri; fxouri kilo<br />

lo-<br />

25


ebi<br />

bi: CaGma-TuSuri, fSauri, xevsuruli, moxeuri, mTiulur-gudamaKruli;<br />

aqve, asocirebul dialeqtad SeiZleba ganvixiloT<br />

wova-TuSuric, romelic Seicavs rogorc vainaxebis, aseve, qar-<br />

Tulis msgavs fenebs. rayuli kiloebi: barisrayuli, mTarayuli;<br />

svanu<br />

nuri kilo<br />

loebi<br />

bi: laSxuri, lentexuri, Coluruli, balsqvemouri,<br />

balszemouri; pirobiTad calke SeiZleba gamoiKos<br />

dalis xeobis svanuri metKveleba. zanu<br />

nuri kilo<br />

loebi<br />

bi: megruli<br />

(aGmosavluri anu senakur-martviluri kilokavi da dasavluri<br />

anu zugdidur-samurzaKanuli kilokavi); lazu<br />

zuri<br />

(xofuri, viwur-arqabuli,<br />

aTinuri kilokavebi). III. saqar<br />

qarTve<br />

Tvelos isto<br />

tori<br />

riu-<br />

li teri<br />

rito<br />

tori<br />

riis is gareT arse<br />

sebu<br />

buli qarTvel<br />

TvelTa Ta kilo<br />

loebi<br />

bi: fereidnuli,<br />

`Cveneburebis qarTuli~ da Kizlar-mozdokur-plastunkuri<br />

qarTuli~ (dasaxelebuli krebuli, gv. 372) (xazgasma<br />

avtorisaa).<br />

es aris is sqema, romlis aGiarebas brZanebis toniT moi-<br />

Txovs Cvengan t. futkaraZe. es sqema axali ar aris. avtorma<br />

igi Tavis araerT naSromSi warmoadgina; es sqema Seitanes qu-<br />

Taisis universitetis mier gamocemul saxelmZGvaneloebSi (m.<br />

qacarava, i. fxakaZe, qarTu<br />

Tuli enis praqti<br />

tiku<br />

kuli kursi<br />

si, quTaisi,<br />

2002. am wignis programa-prospeqti Sedgenilia t. futkara-<br />

Zis mier; avtorTa koleqtivi, qarTu<br />

Tuli enis isto<br />

toria<br />

ria, quTaisi,<br />

2006). miuxedavad avtoris mier sakuTari naazrevis aseTi araerTgzis<br />

dajinebuli afiSirebisa, rogorc Cans, mainc ver daamkvidra<br />

da amitomac aris aseTi kategoriuli moTxovna: aucileblad<br />

Cemi sqemiT aswavleT dialeqtologiao...<br />

Sevecdebi, gagiziaroT zogi mosazreba am sqemis Sesaxeb.<br />

* * *<br />

t. futkaraZe wers, `warmodgenili kalsifikacia ufro<br />

argumentirebuliao~ (gv. 372); igulisxmeba arsebul TvalsazrisebTan<br />

SedarebiTo (am TvalsazrisTa avtorebi zemoT davasaxeleT).<br />

dainterTsebul mkiTxvels mokrZalebiT mivuTiTebT<br />

erT naSroms, romelSic saubaria imis Sesaxeb, Tu rogoria da<br />

ras efuZneba a. SaniZis, arn. Ciqobavas, v. Tofurias Tu b. Jor-<br />

26<br />

benaZis klasifikaciebi (g. gogolaSivli, qarTuli enis dialeqturi<br />

danawevrebisa da dialeqtTa gandasebis sakiTxisaTvis,<br />

qess, IX, 2005). me ar vicnob arcerT naSroms, sadac t. futkaraZe<br />

msJelobdes imis Taobaze, ratom aris araargumentirebuli<br />

zemoCamoTvlil avtorTa Tvalsazrisebi da ra argumentebiT<br />

amtkicebs Tavisi sqemis upiratesobas. mxolod gancxa<br />

cxade<br />

debis<br />

gake<br />

keTe<br />

Teba<br />

_ Cemi azri<br />

`uf<br />

ufro argu<br />

gumen<br />

menti<br />

tire<br />

rebu<br />

buli<br />

liao<br />

ao~ da mxo-<br />

lod is aswav<br />

wavle<br />

leTo<br />

_ arc mecnierulia da arc seriozuli!..<br />

* * *<br />

t. futkaraZem mxolod erT SemTxvevaSi scada daemtkicinebina,<br />

rom ingilouri (heruli _ t. f-is terminiT) or dialeqtad<br />

unda daiSaloso _ kakurad da aliabadurad (asecaa<br />

sqemaze). manamde kakuri da aliabaduri ingilouri kilos kilokavebad<br />

miiCneoda.<br />

ai, ra `argumentebiT~ cdilobs amis damtkicebas avtori:<br />

misi kategoriuli msJelobiT, `aseT SemTxvevaSi erTdaerT kriteriumad<br />

unda aviGoT fonematur-gramatikuli da leqsikuri<br />

sxvaobani~ (`mesxur da herul dialeqtTa adgilisaTvis~; krebuli<br />

JavaxeTi, 2002, gv. 287). da man sadiferenciacio niSnad<br />

aiGo Svidi enobrivi faqti (xmovanTa regresuli asimilacia,<br />

sitKvis bolos …i → procesi, saxelobiTis niSnis alomorfebi<br />

da a. S.). anu man aiGo Kvela is niSani, riTac kakuri da<br />

aliabaduri sxvaobs erTimeorisagan da daaskvna, rom es ori<br />

enobrivi erTeuli kilokavi ki araa, dialeqtia! imave niSnebis<br />

mixedviT mesxuri da Javaxuri ar xsvaobs da amitom erTi dialeqtia<br />

mesxur-Javaxuri! mas rom aeGo sadiferenciaciod iseTi<br />

enobrivi faqtebi, romlebic sxvaobs mesxursa da JavaxurSi, daskvna<br />

sapirispiro iqneboda (mesxuri da Javaxuri sxvadasxva dialeqti<br />

gamovidoda, kakuri da aliabaduri _ erTi)! ramdenad<br />

gamarTlebulia meTodologiurad aseTi kvleva? nebismier or<br />

kilokavs Soris KovelTvis daiZebneba 7 (da metic) gansxvaveba<br />

(an es ricxvi saidan moitana)... da nebismieri ori kilokavi SeiZleba<br />

gamovacxadoT dialeqtad da piriqiT. iqneb isic daeT-<br />

27


vala (!), ramdeni sxvaobaa svanursa da qarTuls Soris da mere<br />

gaekeTebina daskvna, svanuri enaa Tu dialeqti. tradi<br />

dici<br />

ciul<br />

klasi<br />

sifi<br />

fika<br />

kaci<br />

ciaSi koreq<br />

reqti<br />

tivis Seta<br />

tana amgva<br />

gvari<br />

`ope<br />

opera<br />

raci<br />

ciebiT<br />

biT~ ar<br />

SeiZ<br />

iZle<br />

leba CaiT<br />

iTva<br />

valos mecni<br />

cnieru<br />

rulad<br />

(da seri<br />

riozu<br />

zulad<br />

lad).<br />

* * *<br />

qarTul enaTmecnierebaSi araerTgzis aGuniSnavT, rom<br />

socialuri funqcia megrulis, svanuris, imerulis, xevsurulisa<br />

da a. S. erTgvaria _ isini `SinaurobaSi saxmari~ (iakobis<br />

terminia) kiloebia. sociolingvisturi TvalsazrisiT qarTul<br />

enobriv sivrceSi arsebobs erTi saliteraturo ena _ saerTo<br />

Kvela qarTveluri eTno- grafiuli JgufisaTvis _ da araerTi<br />

kilo. lingvisturi aspeqtiT sxvagvari viTarebaa. t. futkaraZe<br />

saubrobs `qarTveluri enobrivi erTeulebis genialogiur sqemaze~<br />

(gv. 372); cxadia, es gulisxmobs kvlvis lingvistur aspeqts.<br />

am TvalsazrisiT svanuri, megrul-yanuri, xevsuruli da<br />

bacburi (wova-TuSuri) rom ar aris erTi donis enobrivi er-<br />

Teulebi (ufro swored erTi enis dialeqtebi), sadavo mxolod<br />

t. futkaraZisTvis (da misi ramdenime mxardamyerisaTvis,<br />

ZiriTadad araprofesionalebisaTvis _ aralingvistebisaTvis)<br />

aris. am SemTxve<br />

mTxveva<br />

vaSi aGre<br />

a<br />

reulia kvlevi<br />

vis lingvis<br />

gvistu<br />

turi da so-<br />

ciolin<br />

lingvis<br />

gvistu<br />

turi apseq<br />

seqte<br />

tebi<br />

bi. sakiTxis ase araprofesionalurad<br />

(araenaTmecnierulad) dasma uaris Tqmaa, faqtobriv, qarTuli<br />

enaTmecnierebis did monapovarze (mxedvelobaSi maqvs i. KifSi-<br />

Zis, a. SaniZis, arn. Ciqobava, v. Tofurias, g. rogavas, g. mayavarianisa<br />

da uamravi sxva mkvlevaris fasdaudebeli memkvidreoba).<br />

araprofesional (diletant) mkiTxvelzea gaTvlili<br />

t. futkaraZis erTi amoCemebuli (ramdenime naSromSi rom imeorebs)<br />

magaliTic. imisaTvis, rom megruli, imeruli da ayaruli<br />

erTi donis enobriv erTeulebad warmoaCinos (erTi enis<br />

dialeqtebad), aseT magaliTs moiKvans: saliteraturo qarTulis<br />

zmnuri formis dauZa<br />

Zaxa<br />

dialeqturi variantebia `douZaxa<br />

(imeruli), douZaxa/duuZaxa (ayaruli), douZax/duZax (megruli~<br />

(gv. 374). am magaliTiT t. futkaraZe iseT STabeydilebas<br />

28<br />

qmnis, TiTqos megruli ise gansxvavdeba saliteraturo qarTulisagan,<br />

rogorc imeruli an ayaruli. iseTi zmnaa SerCeuli<br />

da iseTi formiT, rom amgvari iluzia SeiZleba Seiqmnas... amgvarad<br />

SerCeuli magaliTiT SeiZleba nebismieri ori enobrivi<br />

erTeulis igiveobaze visaubroT. es didi siKal<br />

albea da sic-<br />

rue; amas mecni<br />

cniere<br />

rebas<br />

basTan saer<br />

erTo<br />

araferi ri aqvs. aqve t. futkaraZe<br />

imasac ambobs, rom dauZa<br />

Zaxa<br />

xa/do<br />

douZa<br />

Zaxa<br />

da kaci<br />

ci/ko<br />

koCi<br />

erTi da<br />

imave rigis enobrivi faqtebia. komentari zedmetia...<br />

* * *<br />

ras niSnavs lingvistis msJeloba imis Taobaze, rom bacburi<br />

ena (wova-TuSuri) qarTuli enis dialeqtad unda ganvixiloTo:<br />

`aqve asocirebul (!) dialeqtad SeiZleba ganvixiloT<br />

wova-TuSuric~ (gv. 372). t. futkaraZis am `aGmoCenamde~ ase<br />

vicodiT: bacburi aris naxuri Jgufis (CaCnurTan da inguSur-<br />

Tan erTad) ena. seriozuli samecniero sazogadoeba (msoflio<br />

masStabiT) dGesac ase Tvlis.<br />

* * *<br />

araviTari mecnieruli argumentacia ar aqvs `Cveneburebis<br />

qarTulis~ damoukidebel qarTul dialeqtad gamocxadebas.<br />

`Cveneburebis qarTuli~ (terminad gamoKenebulia S. futkaraZis<br />

wignis saxelwodeba) dialeqtis saxelad ucnauria, qar-<br />

Tvel muhaJirTa metKvelebaa. m. faGava sagangebod ikvlevda samxrul<br />

dialeqtebs (sadoqtoro disertacia daicva am Temaze)<br />

da muhaJirTa STamomavlebis metKvelebas narev metKvelebad<br />

Tvlis da mas samxruli metKvelebis Sesaswavlad damatebiT masalad<br />

miiCnevs. msJeloba damaJerebeli Cans. arcerT Tavis naSrom-<br />

Si t. futkaraZe ar cdilobs daasabuTos, ratomaa dialeqti<br />

`Cveneburebis qarTuli~?.. is mxolod gancxadebas akeTebs...<br />

sadavoa livanuri, mayaxluri, imerxeuli, taouri dialeqtebis<br />

sakiTxic (Sdr.: m. faGavas Tvalsazrisi). miuxedavad<br />

imisa, rom am SemTxvevaSi t. futkaraZe sxvas emKareba (S. futkaraZes),<br />

argumenti mainc sayiro iKo, ratom miiCnevs ase...<br />

29


* * *<br />

rayul metKvelebas erT dialeqtad ganixilavdnen (a. SaniZe,<br />

arn. Ciqobava, b. JorbenaZe). t. futkaraZe rayul kilo<br />

loeb<br />

eb-<br />

ze saubrobs _ barisrayuli, mTarayuli. argumentacia, rogorc<br />

wesi, arc amas axlavs... aq terminologiis sakiTxic dgas:<br />

arsebobs teritoriuli cnebebi _ mTaraya, zemo raya, qvemo<br />

raya. ratom Semoaqvs t. futkaraZes termini barisrayuli? zemo<br />

raya (Tundac qvemoraya) baria?.. originalurobisaken<br />

swrafvam mecnieruli yeSmariteba ar unda Seiwiros...<br />

* * *<br />

erT-erT dialeqtologiur naSromSi a. SaniZe SeniSanvda:<br />

`aq CamoTlvilia is kiloebi, romelTa Sesaxebac sando masalebi<br />

maqvso...~ sxvagan werda: `damatebiT cnobaTa uqonlobis<br />

gamo ar SemiZlia gadayriT vTqva, Tu romel Jgufs miekuTvneba<br />

am SemTxvevaSi mTiulur-gudamaKruli da moxeuri...~ amas ambobda<br />

mecnieri, visac, rogorc itKvian, sizmaric ki daeJereboda,<br />

magram Kvelaze ukeT man icoda, rom mecnieruli daskvnis gasakeTeblad<br />

argumentebia sayiro... amgvari gakveTilebi t. futkaraZisaTvis<br />

ar arsebobs. mas SeuZlia gancxadeba gaakeTos da<br />

kodo<br />

doris xeobis metK<br />

tKve<br />

vele<br />

leba<br />

svanuris meeqvse dialeqtad gamoacxados!..<br />

arc Colurulis damoukidebel dialeqtad miCnevaa<br />

misTvis sadavo... argumentacia sayiro araao...<br />

* * *<br />

dialeqtTa daJgufebis sqemis wina publikaciebSi<br />

t. futkaraZe Kiz<br />

izlar<br />

lar-mo<br />

mozdo<br />

zdokur<br />

dialeqts warmoadgenda. am<br />

bolo variantSi `daazusta~ _ Kiz<br />

izlar<br />

lar-mo<br />

mozdo<br />

zdokur<br />

kur-plas<br />

plastun<br />

tunku<br />

ku-<br />

ri dialeqti SemogvTavaza. Jer kidev naxevari saukunis winaT<br />

werda i. gigineiSvili: `Kizlar-mozdokuri qarTuli calke dialeqtur<br />

erTeuls ar warmoadgens... axalgazrdebs ukve daviwKebuli<br />

aqvTo...~ dGes es qarTuli metKveleba aGarc arsebobs...<br />

TiTqmis msgavsi viTarebaa plastunkaSic. v. Tofurias<br />

azriT, `aq axali dialeqturi erTeuli ar warmoqmnila~. amja-<br />

30<br />

mad qarTuli metKvelebis SenarCunebis problemacaa plastunkaSi...<br />

da kidev erTi arsebiTi momenti: plastunkuri metKveleba<br />

_ esaa imerelTa, rayvelTa da leCxumelTa narevi metKveleba,<br />

sadac wamKvani roli leCxumurs ekuTvnis. ufro sworad,<br />

esaa dasavleTqarTuli narevi metKveleba... Kizlar-mozdokis<br />

qarTuli ki iKo ZiriTadad aGmosavleT saqarTvelos dialeqt-<br />

Ta narevi metKveleba (moxeuris, mTiulur-gudamaKrulis, kaxuris...).<br />

Kovelive amis gaTvaliswinebiT Kizlar-mozdokur-plastunkuris<br />

dGevandel qarTul dialeqtad gamocxadeba Kovelgvar<br />

molodins ayarbebs...<br />

* * *<br />

ucnaur originalobad unda CaiTvalos dialeqtTa amgvari<br />

daJgufeba: a) centra<br />

tralu<br />

luri kilo<br />

loebi<br />

bi; b) ganapi<br />

pira kilo<br />

loebi<br />

da g) saqar<br />

qarTve<br />

Tvelos isto<br />

tori<br />

riuli teri<br />

rito<br />

tori<br />

riis is gareT arse<br />

sebu<br />

buli<br />

qarTvel<br />

TvelTa Ta kilo<br />

loebi<br />

bi.<br />

arsad t. futkaraZe ar saubrobs imis Taobaze, Tu ra<br />

aris dialeqtTa amgvari daJgufebis safuZveli. erTi SexedviT,<br />

es principi martivia: ase vTqvaT, `rukis principi~ _ saqarTvelos<br />

rukaze sazGvris gaswvriv (e. i. `ganapira teritoriaze~)<br />

warmodgenili `dialeqtebi~ erT Jgufad moiazra avtorma, xolo<br />

rukis centrSi (centralur teritoriaze!) ganlagebuli<br />

dialeqtebi _ calke Jgufad. aravi<br />

viTa<br />

Tari lingvis<br />

gvistu<br />

turi safuZ<br />

fuZ-<br />

veli amgvar daJgu<br />

Jgufe<br />

febas ar gaaC<br />

aCnia<br />

nia. Sesabamisad, lingvisturi<br />

TvalsazrisiT ucnauric ki aris svanuris, megrulis, bacburis,<br />

xevsurulis, ingilourisa da ayarulis erT JgufSi gaerTianeba;<br />

meore mxriv, gurulisa da ayarulis sxvadasxva JgufSi moxvedra!..<br />

tradiciuli daJgufebis revizia am SemTxvevaSi warumatebel<br />

cdad gvesaxeba! ai, ratom: tradiciulad ori ZiriTadi<br />

Jgufi gamoiKofa: aGmosavluri dialeqtebi da dasavluri dialeqtebi;<br />

aGmosavlurSi or qveJgufs gamoKofen _ mTis kiloebi<br />

da baris kiloebi. xazgasmiT unda aGiniSnos, rom tradici-<br />

31


uli daJgufeba ar aris mxolod geografiul principebze dafuZnebuli:<br />

`aGmosavleT da dasavleT saqarTvelos dialeqtebad<br />

gandaseba, rasakvirvelia, geografiul princips eKrdnoba,<br />

magram amas imavdroulad mxars uyers enobrivi niSan-Tvisebanic.<br />

TiToeul am JgufSi Semavali dialeqtebi fonetikuri,<br />

gramatikuli da leqsikuri TvalsazrisiT met-naklebad saerTo<br />

tendenciiT xasiadTebian~ (b. JorbenaZe). igive iTqmis aGmosavleT<br />

saqarTvelos mTisa da baris dialeqtTa qveJgufebis gamo-<br />

Kofazec: `aGmosavleT saqarTvelos mTis dialeqtebi ori Ziri-<br />

Tadi niSan-TvisebiT gamoiCrevian sxva dialeqtebisagan: Jer er-<br />

Ti, maT met-naklebad daculi aqvT qarTuli enis is viTareba,<br />

romelic SedarebiT adreul formaciebs ganekuTvneba... daculia<br />

arqauli leqsika... Tavs iCens mTis iberiul-kavkasiuri<br />

(kerZod, naxuri) enebis zemoqmedebis kvali~ (b. JorbenaZe).<br />

dainteresebul pirs am Temaze SeuZlia gaecnos araerT<br />

samecniero naSroms (i. KifSiZisa, S. ZiZiguris, b. foCxuasi da<br />

sxva). konkretuli magaliTebis moKvana amJerad ar migvaCnia sayirod.<br />

faqtia: tradi<br />

dici<br />

ciul daJgu<br />

Jgufe<br />

febas qarTu<br />

Tuli dialeq<br />

leqte<br />

te-<br />

bisas aqvs ara mxolod eTnog<br />

nogra<br />

rafi<br />

fiul<br />

ul-te<br />

teri<br />

rito<br />

tori<br />

riuli<br />

li, aramed<br />

mKari lingvis<br />

gvistu<br />

turi safuZ<br />

fuZve<br />

veli<br />

li. t. futkaraZis SemoTavazebuli<br />

daJgufeba mokle<br />

klebu<br />

bulia KovelK<br />

velgvar mecni<br />

cnierul safuZ<br />

fuZvels<br />

vels.<br />

esaa nimu<br />

muSi imisa<br />

sa, Tu rogo<br />

gori ar unda iKos erTe<br />

Teul<br />

ulTa kla-<br />

sifi<br />

fika<br />

kacia<br />

cia...<br />

* * *<br />

dabolos: t. futkaraZis gancxadeba, rom `warmodgenili<br />

klasifikacia ufro argumentirebuliao~, Kovelgvar safuZvels<br />

aris moklebuli.<br />

qarTuli enobrivi samKaros swavlebisas am sqemis gamoKeneba<br />

migvaCnia mizanSeuwonlad Tavisi aramecnieruli da zedmetad<br />

ambiciuri xasiaTis gamo.<br />

32<br />

T a m a r v a S a k i Z e<br />

rela<br />

lati<br />

tiur<br />

urzmni<br />

zmniani<br />

SesitK<br />

sitKve<br />

vebis<br />

sintaq<br />

taqsu<br />

suri<br />

meqa<br />

qaniz<br />

nizmi<br />

misa<br />

saTvis Tana<br />

named<br />

medro<br />

rove qarTul<br />

TulSi<br />

(orsaxeliani zmnebis mixedviT)<br />

Tanamedrove qarTulSi gamoiKofa relatiurzmniani (orsaxeliani)<br />

SesitKvebis sami ZiriTadi tipi: a) gardamavalzmniani<br />

(xa<br />

xatavs bavSvi dedas<br />

das...), b) medioaqtivzmniani (pat<br />

patro<br />

ronobs<br />

mama Svils...) da g) gardauvalzmniani (efe<br />

efere<br />

reba deda da Svils...).<br />

Sesabamisad, gansxvavebulia SesitKvebis Semadgenel komponentTa<br />

sintaqsuri statusic. erT SemTxvevaSi (xa<br />

xatavs bavSvi dedas<br />

das)<br />

SesitKveba agebulia koordinaciis safuZvelze: zmna marTavs<br />

morfologiur subieqtsa da morfologiur obieqts brunvaSi<br />

(dro-kiloTa Jgufebis mixedviT), amave dros Tavad (zmna) imar-<br />

Tvis saxelebisagan piris mixedviT da eTanxmeba maT ricxvSi<br />

(saxelTa piri Tu ricxvi xan realurad aisaxeba zmnaSi, xan potenciurad).<br />

zmnaca da saxelebic (MS da MO) mmarTvel-mar-<br />

Tulni arian. maSasadame, zmna ZiriTadi koordinatia, xolo saxelebi<br />

_ didi koordinatebi (es ukanasknelni _ MS da MO _<br />

Tanabari sintaqsuri ZaliT marTaven zmnas); meore SemTxvevaSi<br />

(pat<br />

patro<br />

ronobs mama Svils) zmna kvlav ZiriTadi koordinatia,<br />

mmarTvel-marTulia, mxolod im gansxvavebiT, rom igi brunvaSi<br />

marTavs mxolod morfologiur subieqts, morfologiuri obieqti<br />

ki umarTavia. saxelebi am SemTxvevaSic Tanabari sintaqsuri<br />

ZaliT marTaven zmnas pirisa da ricxvis mixedviT (realurad<br />

an potenciurad). morfologiuri subieqti aqac didi koordinatia,<br />

xolo morfologiuri obieqti, romelic marTavs<br />

zmnas pirSi da iTanxmebs ricxvSi, magram ver imarTvis zmnis<br />

mier brunvaSi _ mmarTvel-SemTanxmebeli saxeli. mesame SemTxvevaSi<br />

(efe<br />

efere<br />

reba deda da Svils) zmna ver marTavs verc erT<br />

saxels: morfologiuri subieqti dro-kiloTa samsave JgufSi<br />

saxelobiT brunvaSia, xolo morfologiuri obieqti _ micemiTSi,<br />

zmna ki imarTvis maTgan (saxelebisgan) piris mixedviT<br />

33


da eTanxmeba maT ricxvSic (aseve realurad an potenciurad).<br />

maSasadame, zmnis piri da ricxvi damokidebulia saxelebze;<br />

zmna moklebulia marTvis funqcias, igi mxolod marTulia. am<br />

SemTxvevaSi orsaxeliani SesitKebis sintaqsuri meqanizmi agebulia<br />

ara koordinaciis, aramed Cveulebrivi marTva-SeTanxmebis<br />

safuZvelze.<br />

l e v a n k e l a u r a Z e<br />

qarTve<br />

Tvelur<br />

lur, Sume<br />

merul<br />

rul, baskur da buru<br />

ruSas<br />

Saski<br />

enaTa naTe<br />

Tesa<br />

saobis<br />

Sesa<br />

saxeb<br />

Cven mier 1995 wels ivane JavaxiSvilis saxelobis Tbilisis<br />

saxelmwifo universitetis folkloristikis kaTedraze Sesrulebuli<br />

sadiplomo naSromi `iafeturi enebi da iafetelebi~<br />

(xelmZGvaneli: prof. z. kiknaZe) arsebiTad Sumerul, buruSaski,<br />

baskur da qarTvelur enaTa leqsikuri masalis Sepirispirebisa<br />

da am enaTa Soris regularul fonemur SesatKvisobaTa<br />

sistemis dadgenis mcdelobas warmoadgenda.<br />

ukanaskneli 10-15 wlis ganmavlobaSi aGniSnul enaTa Seswavlis<br />

procesSi miGweuli warmatebebidan gamomdinare, istoriul-SedarebiT<br />

enaTmecnierebas maT urTierTmimarTebebTan<br />

dakavSirebiT ufro dasabuTebuli mosazrebebis gamosaTqmelad<br />

dGes gacilebiT sruli da sando informacia gaaCnia.<br />

regularul bgeraTSesatKvisobaTa dadgenasTan erTad,<br />

ukve SesaZlebeli Cans, gamoiTqvas winaswari mosazrebebi im winare<br />

enis gramatikuli struqturis Taobazec, romlis dialeqtTa<br />

diaqroniuli transformaciebis Sedegadac unda<br />

CamoKalibebuliKvnen qarTveluri, Sumeruli, buruSaski da<br />

baskuri enebi.<br />

rekonstruirebuli masala am winare enis dialeqtebze<br />

molaparake tomTa kulturis Sesaxeb zogadi warmodgenis Seq-<br />

34<br />

mnis saSualebasac unda iZleodes. aseve SesaZlebeli unda iKos<br />

msJeloba am fuZe-enis gavrcelebis Tavdapirveli arealisa da<br />

misi dialeqtebis matarebel tomTa eTnogenezisis, maTi migraciebis<br />

gzaTa da qronologiis Sesaxebac.<br />

Sumerul-qarTvelur enobriv Sexvedrebs Sexebian k. kramarji,<br />

m. wereTeli, z. kiknaZe, h. fenrixi, J. SaraSeniZe, r. gordeziani,<br />

g. giorgaZe....<br />

baskur-qarTvelur enobriv paralelTa gamovlena ucdiaT<br />

n. mars, k. boudas, r. lafons, i. brauns, i. zicars, e. i. furnes...<br />

e. i. furnem baskur, buruSaski, qarTvelur da winaber-<br />

Znul enaTa leqsikuri erTeulebi Seapirispira. damatebiTi<br />

buruSaski-qarTveluri paralelebi warmoadgina h. fenrixma.<br />

ramdensame sagulisxmo baskur-buruSaski dakavSirebas<br />

vxvdebiT J. bengstonisa da aseve im sxva mecnierTa naSromeb-<br />

Sic, romelnic baskur da buruSaski enebs, sino-tibetur,<br />

Crdilo kavkasiur, eniseur da na-dene enebTan erTad, sino-kavkasiur<br />

(dene-kavkasiur) enaTa makrooJaxSi aerTianeben.<br />

qarTvelur, Sumerul, baskur da buruSaski enaTa naTesaobaze<br />

msJelobisas am mkvlevarTa mier warmodgenil dakavSirebaTa<br />

garkveuli nawili udavod gasaTvaliswinebelia, dakavSirebaTa<br />

aramcire raodenoba ki, semantikuri da formaluri xasiaTis<br />

mizezTa gamo, Znelad misaGebi Cans.<br />

moxsenebaSi kritikulad iqneba gaanalizebuli Sedarebuli<br />

masalis safuZvelze maT mier gamotanili daskvnebic.<br />

daismis qarTvelur da Cven mier maT monaTesaved miCneul,<br />

Sumerul, buruSaski da baskur enebTan, erTi mxriv, winaberZnuli<br />

da etruskuli, xolo, meore mxriv, Crdilo kavkasiuri<br />

da aseve wina aziis Zveli xaTuri da xuro-urartuli enebis<br />

naTesaur urTierTmimarTebaTa sakiTxi.<br />

35


c i c i n o k v a n t a l i a n i<br />

zogi zmnuri fuZe da zmniswi<br />

winis sitKva<br />

tKvawar<br />

warmo<br />

moebi<br />

biTi<br />

daniS<br />

niSnu<br />

nule<br />

leba<br />

(ni<br />

niuan<br />

ansob<br />

sobri<br />

rivi sxvaobiT gamovle<br />

vleni<br />

nili<br />

li)<br />

Tanamedrove qarTulSi zmniswini zmnas met-naklebad KovelTvis<br />

ucvlis mniSvelobas. zogJer sxvaoba didia, ise rogorc<br />

aride<br />

deba<br />

ba- gari<br />

ride<br />

deba<br />

ba-mo<br />

mori<br />

ride<br />

deba<br />

an arCe<br />

Ceva<br />

va-ga<br />

garCe<br />

rCeva<br />

-gamo<br />

gamorCe<br />

rCe-<br />

va-Se<br />

SerCe<br />

rCeva<br />

formebSi. am masdarebsa da Sesabamis zmnur formeb-<br />

Si mniSvnelobebi aSkarad gansxvavebulia. gansxvaveba sagrZnobia<br />

mimGeobebSic: aride<br />

debu<br />

buli<br />

_ gari<br />

ride<br />

debu<br />

buli<br />

li-mo<br />

mori<br />

ride<br />

debu<br />

buli<br />

li; arCe<br />

Ceu-<br />

li-ga<br />

garCe<br />

rCeuli<br />

li-gamo<br />

gamorC<br />

rCeuli<br />

li-Se<br />

SerCe<br />

rCeuli<br />

li.<br />

zogJer zmniswini zmnur da, Sesabamisad, saxelzmur formebs<br />

mniSvnelobas ki ucvlis, magram gansxvaveba ufro niuansobrivia.<br />

zmna an saxelzmna zmniswinis darTviT icvlis mniSvnelobas,<br />

magram gansxvavebas mcire niuansi qmnis. magaliTad,<br />

gari<br />

ride<br />

deba<br />

ba- gamori<br />

ride<br />

deba<br />

ba-mo<br />

mori<br />

ride<br />

deba<br />

ba, gaari<br />

ridebs<br />

debs-gamo<br />

gamoari<br />

ridebs<br />

debs-mo<br />

moa-<br />

ridebs<br />

debs,ari<br />

aride<br />

debu<br />

buli<br />

li-ga<br />

gari<br />

ride<br />

debu<br />

buli<br />

an amorCe<br />

rCeva<br />

va- gamorCe<br />

rCeva<br />

va-gada<br />

gada-<br />

rCeva<br />

va, amoar<br />

arCevs<br />

Cevs-gamo<br />

gamoar<br />

arCevs<br />

Cevs-gada<br />

gadaar<br />

arCevs<br />

Cevs, amorCe<br />

rCeuli<br />

li- gamorCe<br />

rCeuli<br />

li-gada<br />

gadarCe<br />

rCeuli<br />

li.<br />

zogJer TviT uzmniswino zmnur Tu saxelzmnur formeb-<br />

Sic aris met-naklebi gansxvaveba, magram zmniswini mainc Tavis<br />

mniSvnelobas aZlevs zmnas an aZlierebs, an akonkretebs uzmniswino<br />

formis mniSvnelobas.<br />

aseTi formebis gamovlena kidev ufro ganamtkicebs mosazrebas,<br />

rom `Tanamedrove qarTulSi zmniswinis sitKvawarmoebiTi<br />

funqcia farTod da mkafiod aris asaxuli~.<br />

m a i a k o b i a S v i l i<br />

qalTa xelsaq<br />

saqmis aGmniSvne<br />

vneli leqsi<br />

sika<br />

moxe<br />

xeur<br />

urSi<br />

qarTuli enis moxeur dialeqtSi gavrcelebuli xelsaqmis<br />

aGmniSvneli bevri termini warmodgenilia iv. JavaxiSvilis<br />

xelmZGvanelobiT Sekrebil `Sinamrewvelobis masalebsa~ da ivane<br />

qavTaraZis moxeuri dialeqtis leqsikonSi. amjamad<br />

KuradGebas gavamaxvilebT ramdenime maTganze, romelTagan zogierTi<br />

paralels poulobs aGmosavleT saqarTvelos mTis dialeqtebSi:<br />

xevsurulSi, mTiulurSi, rayulSi... (mag.: Conga, gobani,<br />

yaGaya, Se, naqci...).<br />

saanalizo terminTagan zogi sakuTriv qarTulia( k…iStavi,<br />

kraveli...), zogi (ruda, Conga...) nasesxebi Cans.<br />

sagulisxmoa, rom zogierTi sitKva imave mniSvnelobiT an<br />

mcireodeni Sinaarsobrivi gansxvavebiT mTis kavkasiur enebSic<br />

aris dadasturebuli (mag.: gobani, vainax. guen ←*goben; Sdr.<br />

osur goban `leibi, nalia~).<br />

q e T e v a n m a r g i a n i<br />

diaTe<br />

Tezis morfo<br />

rfosin<br />

sintaq<br />

taqsu<br />

suri kate<br />

tego<br />

gori<br />

riisa<br />

saTvis<br />

svanur enaSi<br />

(wi<br />

winas<br />

naswa<br />

wari moxse<br />

xsene<br />

neba<br />

ba)<br />

diaTezis cneba qarTul enaSi moicavs zmnis valentobisa<br />

da pirianobis, konstruqciis, zmnasa da saxels Soris sintaqsuri<br />

urTierTobis sakiTxebs.<br />

uGlebis tipebis diaTezebad klasificireba da zmnis morfologiuri<br />

struqturisa Tu sintaqsuri konstruqciis er-<br />

Tianobis principad aGeba xsnis im Seusabamobebs, romlebic<br />

36<br />

37


gvaris mixedviT klasifikaciis dros iCens Tavs (d. meliqiSvili).<br />

qarTul-megrul zmnasTan SedarebiT svanuri zmnis sir-<br />

Tulis Sesaxeb araerTgzis aGniSnula saenaTmecniero literaturaSi.<br />

aq JerJerobiT Seuswavlelia diaTezis gramatikuli<br />

kategoria, magram seriebis mwkrivebad daKofisa da inversiis<br />

tipebSi qarTulTan paralelebis, gvarisa da refleqsivis saki-<br />

TxebSi svanuris specifikurobisa Tu TviT svanuri zmnis morfologiur-sintaqsuri<br />

erTianobis gaTvaliswinebis safuZvelze<br />

aqac SeiZleba gamoiKos sami diaTeza:<br />

pirvel, anu ergatiuli konstruqciis mqone diaTezaSi<br />

svanurSi gaerTiandeba gardamavali zmnebi, anu aqtivebi, da medioaqtivebi;<br />

am ukanasknelTa raodenoba, sxva qarTvelur enaTa<br />

msgavsad, svanurSic SedarebiT SezGudulia (v. Tofuria,<br />

a. oniani).<br />

a) asKŠne (eJa eCas) `akeTebs (is mas)~ _ ansKe (eJnem eJa)<br />

`gaakeTa (man is)~<br />

b) arku<br />

kune<br />

eJa `kankalebs is~ _ laruk…ne eJnem (`ikankala<br />

man~)<br />

g) aqve SeiZleba ganvixiloT aqtiuri fuZedrekadi zmnebic:<br />

xtxe (eJa eCas eCas) `ubrunebs~ (is mas mas)~ _ laxtix<br />

(eJnem eCas eJa) `daubruna man mas is~<br />

meore diaTeza, romelic aerTianebs:<br />

a) Kvela saxis dinamikur vnebiTebs da b) nawilobriv statikuri<br />

vnebiTis formebs nominatiuri konstruqciisa. orive<br />

qveJgufis zmnebTan subieqti brunvaucvlelia da samive seriaSi<br />

dgas saxelobiT brunvaSi:<br />

ixt…i eJa (`ixateba is~), xexta…i<br />

eJa eCas (`exateba is<br />

mas~) _ Txat…’n eJa eCas (`daexata is mas~).<br />

g) fuZedrekadi zmnebi<br />

degni<br />

eJa (`qreba is~) _ adg eJa (`Caqra is~)<br />

mesa<br />

same diaTe<br />

Tezas<br />

_ datiuri konstruqciis diaTezas, qar-<br />

Tulsa da svanur enebSi qmnian inversiuli zmnebi, romelTac<br />

SeewKoba `sulieri mdgomareobis ganmcdeli, susti nebelobis<br />

mqone subieqti~ (d. meliqiSvili).<br />

38<br />

malt mi eJa `miKvars (me is)~ _ lamlatˆn<br />

latˆn (mi eJa) SemiKvarda<br />

(me is)~.<br />

saboloo daskvnebis gakeTeba SesaZlebeli gaxdeba diaTezebis<br />

SigniT paradigmatuli modelebis aGwerisa da Seswavlis<br />

Semdgom.<br />

Ø Ä È Ä Å À Í Ì À Ò Â É À Í É - Ó Ö Á À Ò É<br />

ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÀ ÆÄÌÏ ÓÅÀÍÖÒÛÉ<br />

(ÄÍÂÖÒÉÓÀ ÃÀ ÊÏÃÏÒÉÓ áÄÏÁÀÈÀ<br />

ÌÏÓÀáËÄÏÁÉÓ ÌÄÔÚÅÄËÄÁÉÓ ÌÉáÄÃÅÉÈ)<br />

ØÀÒÈÖËÛÉ ÐÉÒÃÀÐÉÒ ÍÀÈØÅÀÌÓ áÛÉÒÀÃ ÃÀÄÒÈÅÉÓ ÓÉÔÚÅÀÓÉ-<br />

ÔÚÅÉÈÉ ÍÀßÉËÀÊÄÁÉ -ÌÄÈØÉ; -ÈØÏ; -Ï ÃÀ ÉÓÉÍÉ ÐÉÒÈÀ (I-II-III) ÌÉáÄÃ-<br />

ÅÉÈÀÀ ÂÀÍÀßÉËÄÁÖËÉ. ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÓáÅÉÓÉ ÍÀÈØÅÀÌÉ ÌÄÔßÉËÀà III ÐÉÒÉÈ<br />

ÂÀÌÏÉáÀÔÄÁÀ. ÂÀÌÏÓÀáÀÔÀÅÉ ÓÀÛÖÀËÄÁÄÁÉÀ: -Éã/-éã (I ÃÀ II ÐÉÒÈÀ-<br />

ÈÅÉÓ), ÄÓÄÒ, ÒÏØ{æ}, ËÏØ{æ} (III ÐÉÒÉÓÀÈÅÉÓ) ÍÀßÉËÀÊÄÁÉ.<br />

1. ÃÉÀËÏÂÉÓ ÃÒÏÓ ØÀÒÈÖËÛÉ III ÐÉÒÉÓÀÂÀÍ I-II-III ÐÉÒÄÁÉÓÀ-<br />

ÃÌÉ ÌÉÌÀÒÈÅÀ ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÀÛÉ ÌÖÃÀÌ II ÐÉÒÉÓ ×ÏÒÌÉÈÀÀ ÂÀÃÌÏÝÄÌÖ-<br />

ËÉ ÒÏÂÏÒÝ ÆÌÍÀÓÈÀÍ, ÉÓÄ ÍÀÝÅÀËÓÀáÄËÈÀÍ, ÀÍÖ ÆÖÓÔÀà ÉÓÄ, ÒÏ-<br />

ÂÏÒÝ ÌÈØÌÄËÉ (III ÐÉÒÉ) ÉÔÚÏÃÀ, ÒÀÃÂÀÍ ÀÃÒÄÓÀÔÀÃ ÍÄÁÉÓÌÉÄÒ ÛÄ-<br />

ÌÈáÅÄÅÀÛÉ II ÐÉÒÉ ÂÀÌÏÃÉÓ, ÓÅÀÍÖÒÛÉ ÊÉ ÀÍÀËÏÂÉÖÒ ÅÉÈÀÒÄÁÀÛÉ ÍÀ-<br />

ÝÅÀËÓÀáÄËÉÝ ÃÀ ÆÌÍÀÝ ÌÉÌÀÒÈÅÉÓ ÏÁÉÄØÔÉÓ ÒÄÀËÖÒ ÐÉÒÓ ÛÄÄÓÀÁÀ-<br />

ÌÄÁÀ ÌÈáÒÏÁÄËÉÓ (ÃÀ ÀÒÀ ÌÈØÌÄËÉÓ!) ÐÏÆÉÝÉÉÃÀÍ _ I-Ó, II-Ó ÀÍ III-Ó.<br />

ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÉÓÈÅÉÓ ÀÌÏÓÀÅÀËÉ ÀÒÉÓ ÀÒÀ ÓÉÔÚÅÄÁÉÓ ÖÛÖÀËÏ ÀÅÔÏ-<br />

ÒÉÓ (ÌÈØÌÄËÉÓ) ÃÀ ÌÉÓÉ ÀÃÒÄÓÀÔÉÓ ÐÉÒÏÅÍÖËÉ ÐÏÆÉÝÉÄÁÉ (ÈÖ ÒÏ-<br />

ÌÄËÉ ÐÉÒÉÀ ÄÒÈÉ ÈÖ ÌÄÏÒÄ), ÀÒÀÌÄÃ ÌÈáÒÏÁÄËÈÀÍ ÌÀÈÉ ÌÉÌÀÒÈÄÁÀ:<br />

À)ÈÖ ÀÅÔÏÒÉ (ÌÈáÒÏÁÄËÉ) ÃÀ ÌÈØÌÄËÉÓ ÌÉÌÀÒÈÅÉÓ ÏÁÉÄØÔÉ<br />

ÄÒÈÉ ÃÀ ÉÂÉÅÄÀ, ÌÀÛÉÍ I ÐÉÒÉÓÄÖËÉ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÀ (ÒÀÃÂÀÍ ÌÈáÒÏ-<br />

ÁÄËÉ ÈÀÅÀÃ ÀÒÉÓ I ÐÉÒÉ):<br />

ãÀÈÄà ÍðØæÄ: ÍðÒÏØ ÀÌáÄÍ ÜæÏÙ ÏÓÙÄËÉæà _ “ãÀÈÄÌ ÂÅÉ-<br />

ÈáÒÀ: ÈØÅÄÍ ÀØÄÈ ÃÀÌÉÝÀÃÄÈÏ”; ÓÉÔÚÅÀÓÉÔÚÅÉÈ: “...ÜÅÄÍÏ ÀØÄÈ ÃÅÖ-<br />

ÝÀÃÄÈÌÝÀ (ÃÀ-ÌÝÀ-ÅÖÝÀÃÄÈ)”;<br />

ÃÉÍÀ, ÁÀÆ’ÄÓÄÒ ËÄÌÆéÒðÒÖ ÏáÍðÚ! _ “ÂÏÂÏ, ÀÌÀÙÀÌ ÊÅÄÒÄÁÉ<br />

ÂÀÌÏÀÝáÅÄÏ!” _ “...ÀÌÀÙÀÌÏ ÊÅÄÒÄÁÉÌÝÀ (“ÛÄÓÀËÏÝÄÁÉ”) ÂÀÌÏÅÀÝáÅÄ!”<br />

Á)ÈÖ ÌÈØÌÄËÉÓ ÀÃÒÄÓÀÔÉ ÌÈáÒÏÁÄËÉÓÈÅÉÓ II ÐÉÒÉÀ, ÌÀÛÉÍ II-<br />

ÐÉÒÉÓÄÖËÉ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀ ÂÅÀØÅÓ:<br />

ÚÀÈËÀÍà ÌóØæ, ÄÒÄ Ó’ëÓÄÒ ÃðÛÃæÉ áæóÎ ãÉÃÂêÒÀ _ “ÚÀÈ-<br />

39


ËÀÍÌÀ ÌÉÈáÒÀ, ÒÏÌ ÛÄÍ(“Ï”) ÃÀÈÅÉÝ ÁÄÅÒÉ {ÌÏ}ÂÉÊËÀÅÓ”; ÉÓÂæÀÈ’ÀÌàÉÒÄ,<br />

ÀÃÄÒÏÙ _ “ÛÄÍÈÀÍ ÃÀÌÀÁÀÒÀ, ßÀÅÉÃÄÓÏ (“ßÀÃÉÌÝÀ”)”.<br />

Â)ÈÖ ÌÈØÌÄËÉÝ ÃÀ ÀÃÒÄÓÀÔÉÝ III ÐÉÒÉÀ, ÀÅÔÏÒÉ III-ÐÉÒÉÓÄÖË<br />

ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÓ ÌÉÌÀÒÈÀÅÓ:<br />

ÁÀÈðËÁÉà áóØæÄ ÌÉÜÀ ÜìÑÀ: _ ÒÏÓÔÏÌ, ÀÙÏ ÀÈá’ÄÓÄÒ áÏßÉæá<br />

ËÉÌÀÒÂæ! _ “ÁÀÈÀËÁÉÌ ÖÈáÒÀ ÈÀÅÉÓ ÓÉÞÄÓ: _ ÒÏÓÔÏÌ, ÀÁÀ Àá-<br />

ËÀ ÂÅÌÀÒÈÄÁÓÏ ÓÉÌÀÒãÅÄ!” _ “...ÀáËÀÏ äÌÀÒÈÄÁÈ ÓÉÌÀÒãÅÄ!”<br />

ÒÏÂÏÒÝ ÅáÄÃÀÅÈ, ÃÉÀËÏÂÄÁÛÉ ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÉÓ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÉÓ-<br />

ÈÅÉÓ ÀÌÏÓÀÅÀËÉ ÀÃÒÄÓÀÔÉÓ ÀÅÔÏÒÈÀÍ (ÃÀ ÀÒÀ ÌÈØÌÄËÈÀÍ) ÖÛÖÀËÏ<br />

ÌÉÌÀÒÈÄÁÀÀ.<br />

2. ÒÀÃÂÀÍ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÛÉ ÀÒ ÀÒÉÓ ÂÀÈÅÀËÉÓßÉÍÄÁÖËÉ ÉÓ, ÈÖ<br />

ÒÏÌÄËÉ ÐÉÒÉÀ ÌÈØÌÄËÉ, ÀËÁÀÈ ÀÌÉÔÏÌÀÝ I ÃÀ II ÐÉÒÛÉ ÓÉÔÚÅÀÓÉ-<br />

ÔÚÅÉÈÉ ÍÀßÉËÀÊÉ ÄÒÈÉ ÃÀ ÉÂÉÅÄÀ (Éã/éã) _ ÌÈØÌÄËÉ áÏÌ ÏÒÓÀÅÄ ÛÄ-<br />

ÌÈáÅÄÅÀÛÉ ÈÀÅÀÃÀÀ ÀÅÔÏÒÉ (ÌÉÌÀÒÈÀÅÓ ÀÃÒÄÓÀÔÓ ÈÖ ÓáÅÀÓ ÀÁÀÒÄÁÓ<br />

ÒÀÌÄÓ! ).<br />

3. ÈÖÌÝÀ III-ÐÉÒÉÓÄÖËÉ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀ ÞÉÒÉÈÀÃÉÀ ÓÅÀÍÖÒÉÓ-<br />

ÈÅÉÓ, ÆÏÂãÄÒ ÒÏØæ ÃÀ ÄÓÄÒ ÍÀßÉËÀÊÄÁÉ I ÃÀ II ÐÉÒÉÓ ÍÀÈØÅÀÌÈÀÍÀÝ<br />

ÂÀÌÏÉÚÄÍÄÁÀ, ÒÀÝ ãÄÒ ÊÉÃÄÅ 1962 ßÄËÓ ÛÄÍÉÛÍÀ É. ÜÀÍÔËÀÞÄÌ ÈÀÅÉÓ<br />

ÓÀÃÉÐËÏÌÏ ÍÀÛÒÏÌÛÉ. ÉÓ ×ÀØÔÉ, ÒÏÌ ÀÙÍÉÛÍÖËÉ ÌÏÅËÄÍÀ ÓÅÀÍÖÒÉ<br />

ÐÏÄÆÉÉÓ ÍÉÌÖÛÄÁÛÉ áÀËáÖÒ ÐÒÏÆÀÓÀ ÃÀ ÝÏÝáÀË ÌÄÔÚÅÄËÄÁÀÓÈÀÍ<br />

ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ, ÉÌÀÆÄ ÌÄÔÚÅÄËÄÁÓ, ÒÏÌ “ÀÌÂÅÀÒÉ ÒÀÌ ÓÅÀÍÖÒÉÓÈÅÉÓ ÛÄÃÀ-<br />

ÒÄÁÉÈ Ö×ÒÏ ÂÅÉÀÍÃÄËÉÀ, ÌÄÏÒÄÖËÉÀ ÃÀ ØÀÒÈÖË ÄÍÀÓÈÀÍ ÊÏÍÔÀØ-<br />

ÔÉÈ ÖÍÃÀ ÀÉáÓÍÀÓ” (É. ÜÀÍÔËÀÞÄ, “ØÀÒÈÅÄËÏËÏÂÉÖÒÉ ÞÉÄÁÀÍÉ”,<br />

1998, ÂÅ. 227).<br />

ÀÌ ÌÏÓÀÆÒÄÁÉÓ ÌÀÒÈÄÁÖËÏÁÀÓ ÀÃÀÓÔÖÒÄÁÓ ÊÏÃÏÒÉÓ áÄÏÁÉÓ<br />

ÌÝáÏÅÒÄÁ ÓÅÀÍÈÀ ÌÄÔÚÅÄËÄÁÉÓ ÍÉÌÖÛÄÁÉÝ, ÒÏÌÄËÈÀ ÛÄÓßÀÅËÉÓ ÛÄ-<br />

ÃÄÂÀà ÀÙÌÏÜÍÃÀ, ÒÏÌ ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÉÓ ØÀÒÈÖËÉÓÄÁÖÒÉ ÊÏÍÓÔÒÖØ-<br />

ÝÉÀ ÂÀÌÏÚÄÍÄÁÉÓ ÓÉáÛÉÒÉÈ ÜÒÃÉËÀÅÓ ÊÉÃÄÝ ÓÅÀÍÖÒÉÓ ÓÐÄÝÉ×É-<br />

ÊÖÒ, ÌÄÓÀÌÄ ÐÉÒÉÓÄÖË ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÓ:<br />

ÌÄäÀà áÀÔæìËÍÀ ÃÄÃÀÓ: ÓÉ ÒÏØ ÃÀÜæÉÒ ÌêÃÄ, ÌÖáæÁÄ ÒÏØ<br />

ÌÉÒÉ É ÜÖ ËÀá ÒÏØ ÎðÒ ÀÌÃÀÂÒÉ, ÜÖ ÌÉáÀ, ÓÉ ÒÏØ ÜÖ ÌÉßæÒÉ _<br />

”ÓÖË ÄÖÁÍÄÁÏÃÀ ÈÖÒÌÄ ÃÄÃÀÓ: ÛÄÍ ÃÀ ÊÉ ÀÒÀ, ÞÌÀ ÌÚÀÅáÀÒÏ ÃÀ ÈÖ<br />

ÅÉÍÌÄ ÌÏÌÊËÀÅÓ, ÅÉÝÉ, ÛÄÍ ÌÉÓÉÓáËÄÁÏ”.<br />

ÀØ Ö×ÒÏÓÉ ÈÀÏÁÉÓ ßÀÒÌÏÌÀÃÂÄÍËÄÁÉÝ ÊÉ ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ ÀÒØÀÖ-<br />

ËÉ ËÄØÓÉÊÉÓ ÛÄÌÝÅÄËÉ ÔÄØÓÔÄÁÉÓ (ÆÙÀÐÒÄÁÉÓ, ËÄÂÄÍÃÄÁÉÓ...) ÌÏÚÏ-<br />

ËÉÓÀÓ ÖÌÄÔÄÓÀà ÖÂÖËÄÁÄËÚÏ×ÄÍ III-ÐÉÒÉÓÄÖË ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÓ ÃÀ<br />

ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÉÓ ØÀÒÈÖËÉÓ ÀÍÀËÏÂÉÖÒ ßÀÒÌÏÄÁÀÓ ÀÒÜÄÅÄÍ:<br />

ÌÖËÂÖäëÒÉÓ áÀÔîËÉ [ÌÀäÒëÍÄ ÌÖáæÁÄ]: _ ÊÏÔíË áóÍÓ<br />

ÄÓÄÒ ÑÉ ËóÌÉÛáæÍ, ÀÌÙæÉàá ÄÓÄÒ æÄÛÂÉÍ _ “ÌÄßÉÓØÅÉËÄÓ ÄÖÁÍÄÁÀ<br />

[ÖÌÝÒÏÓÉ ÞÌÀ]: _ ÝÏÔÀ áÀÍÓ ÃÀÌÌÀËÄÏ (ÛÄÌÉÍÀáÄÏ), ÌÏÌÃÄÅÄÍÏ ÖÊÀÍ”<br />

(ÌÏÓÀËÏÃÍÄËÉ ÉÚÏ: ...Ñìæ ËóÎÛáæÉÍ, ÀáÙæÉàá ÄÓÄÒ “ÛÄÉÍÀáÀÌÝÀ,<br />

ÌÏÓÃÄÅÄÍÏ...”).<br />

40<br />

Ö×ÒÏ ÌÄÔÉÝ, ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÉÓ ÌÄÓÀÌÄ ÐÉÒÉÓÄÖËÉ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀ<br />

ÊÏÃÏÒÄË ÓÅÀÍÈÀ ÌÄÔÚÅÄËÄÁÀÛÉ ÖÊÅÄ ÉÌÃÄÍÀÃ ÀÒÀÌÚÀÒÉÀ, ÒÏÌ áÛÉ-<br />

ÒÀÃ ÌÈØÌÄËÄÁÉ ÄÒÈÓÀ ÃÀ ÉÌÀÅÄ ÊÏÍÔÄØÓÔÛÉ ÖÍÄÁÖÒÀÃ ÝÅËÉÀÍ ÌÀÓ<br />

ÃÀ ÂÀÃÀÃÉÀÍ ÌÀÈÈÅÉÓ ÖÊÅÄ Ö×ÒÏ ÁÖÍÄÁÒÉÅÀÃ ØÝÄÖË ØÀÒÈÖËÉÓÄ-<br />

ÁÖÒ ÊÏÍÓÔÒÖØÝÉÀÆÄ, ÓÀÃÀÝ ÌÈáÒÏÁÄËÉÓ ÊÉ ÀÒÀ, ÖÛÖÀËÏÃ ÌÈØÌÄ-<br />

ËÉÓ ÀÍ ÌÈØÌÄËÉÓÀ ÃÀ ÀÃÒÄÓÀÔÉÓ (ÃÉÀËÏÂÛÉ) ÐÉÒÉÀ ÀÌÏÓÀÅÀËÉ:<br />

ËÄËðÔà áóØæ ÀË ÆÖÒêËÓ: _ ã’ëÓÄÒ ØóÎ áÄáæÃ É ÀËÉ ØÏÍÄ-<br />

ÁÀ ÄÓÄÒ ÍðÎ ÏÂæÓÄÃÍÉ _ “ÓÀÚÅÀÒÄËÌÀ ÖÈáÒÀ ÀÌ ØÀËÓ: _ ÌÄ ßÀÂÉÚÅÀ-<br />

ÍÏ ÝÏËÀÃ ÃÀ ÄÓ ØÏÍÄÁÀ ÜÅÄÍ ÃÀÂÅÒÜÄÁÀÏ”; ÓÉÔÚÅÀÓÉÔÚÅÉÈ: “...ÈÅÉÈÏ-<br />

ÍÏ ßÀÉÚÅÀÍÓ ÝÏËÀà ÃÀ ÄÓ ØÏÍÄÁÀ ÜÅÄÍ ÃÀÂÅÒÜÄÁÀ”.<br />

ÛÄÉÞËÄÁÀ ÉÈØÅÀÓ, ÒÏÌ ÓÀÖÊÖÍÄÍÀáÄÅÒÉÓ ßÉÍ ÊÏÃÏÒÉÓ áÄÏÁÀÛÉ<br />

ÂÀÃÀÓÀáËÄÁÖË ÓÅÀÍÈÀ ÌÄÔÚÅÄËÄÁÀÛÉ, ÒÏÌÄËÉÝ ÁÀËÓÆÄÌÏÖÒ ÃÀ<br />

ÁÀËÓØÅÄÌÏÖÒ ÊÉËÏÈÀ ÛÄÒÄÅÉÓ ÈÖ ÃÏÌÉÍÀÍÔ ÄÍÀÆÄ ÌÄÔÚÅÄË ÌÏÓÀá-<br />

ËÄÏÁÀÓÈÀÍ áÛÉÒÉ ÊÏÍÔÀØÔÉÓ ÂÀÌÏ ÉÍÔÄÒ×ÄÒÄÍÝÉÖËÏÁÉÈ ÂÀÌÏÉÒ-<br />

ÜÄÅÀ, ØÀÒÈÖËÌÀ ÂÀÅËÄÍÀ ÓÉÍÔÀØÓÆÄ Ö×ÒÏ ÀÃÅÉËÀà ÌÏÀáÃÉÍÀ, ÒÀÝ<br />

ÌÏÝÄÌÖË ÛÄÌÈáÅÄÅÀÛÉ ÍÀÈËÀà ÂÀÌÏÅËÉÍÃÀ.<br />

4. ÈÖ ÐÉÒÃÀÐÉÒÉ ÍÀÈØÅÀÌÉÓ ÊÉËÏ ÁÒÞÀÍÄÁÉÈÉ ÀÍ ÊÀÅÛÉÒÄÁÉ-<br />

ÈÉÀ, ÌÀÓÈÀÍ ÀÖÝÉËÄÁËÀà ÂÅáÅÃÄÁÀ -Ö/-æ/-ÏÙæ/-Ïæ “-ÌÝÀ” ÍÀßÉËÀÊÉ,<br />

ÒÏÌËÉÓ ÀÃÂÉËÉÝ ÌÚÀÒÉ ÀÒ ÀÒÉÓ _ ÛÄÉÞËÄÁÀ ÃÀÄÒÈÏÓ ßÉÍÀÃÀÃÄÁÉÓ<br />

ÍÄÁÉÓÌÉÄÒ ßÄÅÒÓ, áÛÉÒÀà _ ßÉÍÃÄÁÖËÓ, ÛÄÃÀÒÄÁÉÈ ÉÛÅÉÀÈÀà ÆÌÍÉÓ<br />

ÁÏËÏÓÀÝ ÂÅáÅÃÄÁÀ, ÒÀÝ ÌÀÉÍÝÃÀÌÀÉÍÝ ÁÖÍÄÁÒÉÅÀà ÅÄÒ ÑÙÄÒÓ; ÀÓÄÈ<br />

ßÉÍÀÃÀÃÄÁÀÛÉ ÄÓÄÒ, ÒÏØæ ÍÀßÉËÀÊÄÁÉ ÀÖÝÉËÄÁÄËÉ ÀÙÀÒ ÀÒÉÓ, ÉÓÄ-<br />

ÃÀÝ ÉÂÖËÉÓáÌÄÁÀ, ÒÏÌ ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÀÓÈÀÍ ÂÅÀØÅÓ ÓÀØÌÄ:<br />

ÙëÒÁÄÈà áóØæ: ÓÀÌËÀàÀÒ ÛÖÊæÉÓÂ’ÄÓÄÒ ÌÖÒÓÂæÄÍÈëÖ ÀÜðÃ<br />

_ “ÙÌÄÒÈÌÀ ÖÈáÒÀ: ÂÆÀãÅÀÒÄÃÉÍÆÄ ÌÀÒãÅÍÉÅ ßÀÃÉÏ _ “...ÂÆÀãÅÀÒÄ-<br />

ÃÉÍÆÄ (“ÓÀÌÓÀÚÀÒ”) ÂÆÀÛÉÏ ÌÀÒãÅÍÉÅÌÝÀ ßÀÅÉÃÀ”.<br />

ÃÉÍ’ÄÓÄÒ Ø’ÏÙ À×ÉÛÃæá | ÃÉÍÀ Ø’ÏÙ À×ÉÛÃæá _ “ÂÏÂÏ ÂÀÖÛ-<br />

ÅÉÈÏ” (“ÂÏÂÏÏ ÀÍ ÂÏÂÏ ÂÀ-ÌÝÀ-ÖÛÅÄÓ”).<br />

ÎÀÒðÙ ÄÓÄÒ Üîæ ÀÛÉÃá | ÎÀÒðÙ Üîæ ÀÛÉÃá! _ “ÉÀÒÀÙÉ ÃÀÚÀ-<br />

ÒÄÈÏ!” (“ÉÀÒÀÙÉÏ ÀÍ ÉÀÒÀÙÉ ÃÀ-ÌÝÀ-ÚÀÒÄÓ”).<br />

ÌÓÂÀÅÓ ÅÉÈÀÒÄÁÀÛÉ ÆÌÍÀ-ÛÄÌÀÓÌÄÍÄËÉ ÚÏÅÄËÈÅÉÓ ßÚÅÄÔÉËÛÉÀ<br />

ßÀÒÌÏÃÂÄÍÉËÉ, ÒÏÌÄËÉÝ “-ÌÝÀ” ÍÀßÉËÀÊÉÀÍÉ ÁÒÞÀÍÄÁÉÈÉ ÀÍ ÊÀÅÛÉÒÄ-<br />

ÁÉÈÉ ÊÉËÏÓ ÓÄÌÀÍÔÉÊÀÓ ÛÄÄÓÀÔÚÅÉÓÄÁÀ; ÉÂÉÅÄ ÍÀßÉËÀÊÉ ÓáÅÀ ÌßÊÒÉÅÄÁ-<br />

ÈÀÍÀÝ ÂÅáÅÃÄÁÀ, ÌÀÂÒÀÌ ÉØ ÐÉÒÃÀÐÉÒÉ ÍÀÈØÅÀÌÉ ÓáÅÀÈÀ ÓÉÔÚÅÉÓ ÍÀßÉ-<br />

ËÀÊÉÓ ÂÀÒÄÛÄ ÅÄÒ ÂÀÌÏÉáÀÔÄÁÀ:<br />

áÏÜÀÌÃÖ ÄÓÄÒ áðÒÉÃ! _ “ÊÀÒÂÀà ÉÚÀÅÉÈÏ” (“ÊÀÒÂÀÃ-ÌÝÀ-Ï<br />

áÀÒÈ!”), ÛÃÒ.:<br />

áÏÜÀÌÃÖ áðÒÉÃ! _ “ÊÀÒÂÀà ÉÚÀÅÉÈ!” (“ÊÀÒÂÀÃ-ÌÝÀ áÀÒÈ!”).<br />

41


v a x t a n g m a G r a Z e<br />

kvlav kalkebis Sesa<br />

saxeb<br />

Tanamedrove qarTulSi sakmaod momravlda kalkebi (sxva<br />

enis sitKvis an SesitKvebis mniSvnelobis zustad gamoxatva meore<br />

enis amave mniSvnelobis sitKviT an SesitKvebiT).<br />

qarTuli zmna gansakuTrebuli mravalferovnebiTa da saocari<br />

tevadobiT gamoirCeva. is, rac sxva enebSi ori sitKviT<br />

gamoxatvas sayiroebs, qarTulSi organulad unda iqnes gadmocemuli.<br />

1. imeds vito<br />

toveb<br />

rusulisaTvis dasaSvebi, bunebrivi<br />

formaa (оооооооо ооооооо), qarTulisaTvis ki kalks warmoadgens<br />

da miuGebelia. marTebulia vime<br />

medov<br />

dovneb<br />

neb.<br />

2. amaKi var _ esec kalkia (о оооо). dasaxelebuli sintagma<br />

marTebulad gamoiKeneba konteqstSi, rodesac Tvisebazea<br />

saubari. mag.: Jiuti var; mxiaru<br />

ruli var; moqni<br />

qnili var; qed-<br />

maGali var; ykviani var... amaKi var; magram, rodesac is moqmedebas<br />

aGniSnavs, erTi sitKviT, zmniT unda gadmoices; vamaKob<br />

maKob,<br />

meamaKeba<br />

maKeba.<br />

n a n a m a y a v a r i a n i<br />

anTro<br />

Tropo<br />

pomor<br />

morful arse<br />

seba<br />

baTa saxel<br />

xelwo<br />

wode<br />

deba<br />

bani<br />

3. afxazu<br />

zuri aJnˆS<br />

a<br />

nˆS´ ,,sa<br />

sata<br />

tana<br />

na, eSma<br />

maki<br />

ki~<br />

leqse<br />

semis warmomav<br />

mavlo<br />

lobi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

afxazurSi aJnˆS´ ,,satanis, eSmakis~ erT-erTi saxelwodebaa.<br />

moxsenebaSi gamoTqmulia varaudi imis Taobaze, rom aGniSnuli<br />

leqsema unda momdinareobdes afxazurSive dadasturebuli<br />

Jahanˆm ,,JoJoxeTi~ sitKvisagan, romelic Tavis mxriv, nasesxebi<br />

unda iKos am enaSi. am konteqstSi KuradGebas iqcevs ag-<br />

42<br />

reTve Zveli qarTulis leqsikuri erTeuli, memaJani ,,Tavzardamcemi~,<br />

romelic qarTulSi aGmosavluri enobrivi samKarodan<br />

Cans moxvedrili.<br />

n i k o l o z o T i n a S v i l i<br />

adgil<br />

gilnac<br />

nacva<br />

vali topo<br />

poni<br />

nime<br />

mebi<br />

frones xeoba<br />

baSi<br />

zemo qarTlis toponimebi mravalmxriv aris saintereso.<br />

isini moxsenebuli aris mTel rig saistorio dokumentebSi,<br />

aGniSnulia mecnierTa da mogzaurTa aGwerebSi, datanilia<br />

rukebze.<br />

frones xeobis toponimebma mraval qartexils gauZles,<br />

bevri maTgani ganadgurda omebis, migraciis Sedegad, magram ma-<br />

Ti aGdgena mainc xerxdeba Cawerili masalebiT da maTi SeJerebiT<br />

istoriul dokumentaciasTan.<br />

xSir SemTxvevaSi toponimi gadaadgilebulia, adgilSecvlilia,<br />

amisi mizezi ki migraciul procesebTan erTad iZulebiTi<br />

gadaadgilebacaa. xeobaSi soflebi ZiriTadad ganlagebuli<br />

iKo SemaGlebul adgilebze, cxovreba adgilobrivT uwevdaT<br />

barTan SedarebiT mkacr pirobebSi da miatoves ukeTesi<br />

sacxovrebeli pirobebis Sesaqmnelad. gadasaxldnen ra xelsaKrel<br />

sacxovrebel adgilze, Tan gadaitanes TavianTi Zveli<br />

sacxovrebeli adgilis geografiuli saxelwodeba.<br />

sofeli muGnisi aseTi saxelwodebiT gvxvdeba 1715 wlis<br />

ruisis saepiskoposos davTarSi, vaxuStis teqstSi da rukaze<br />

datanilia, rogorc muGrisi. es geografiuli punqti mdebareobda<br />

dvanisa da fcis froneebis wKalgamKof qedze.<br />

zemoxsenebuli davTaris mixedviT, iq cxovrobdnen bregva-<br />

Ze, SukaviZe, mamacaSvili. pirveli ori gvari dGes xeobaSi<br />

aGar saxlobs, xolo mamacaSvilebi Camosaxldnen mdinare fro-<br />

43


nes marcxena napirze da gadaadgilebul toponimebs isev<br />

muGrisi uwodes. ase rom Zveli sofeli gacilebiT Sors mdebareobda,<br />

sadac axlac aris sakulto nageboba.<br />

sofeli xundisubanic am qedis ganStoebazea gaSenebuli,<br />

xolo mis CrdiloeTiT mdebareobda giunanTi (giunaSvilebi),<br />

romlebic didi liaxvis xeobis sofel anZisidan meTvramete saukuneSi<br />

Casaxldnen frones xeobaSi. iqidan oci wlis mere<br />

aiKarnen da goris raionis sofel flavismanSi gadasaxldnen.<br />

xaxutaSvilebis sofeli (xaxutaanTi) lebeuris mTidan<br />

sacxovreblad wavidnen goris r-nis sofel meJvrisxevSi.<br />

patara sofeli worbisi dvanis frones saTaveSi mdebareobs<br />

da iq ukve gaosebuli doiJaSvilebis oTxi oJaxi cxovrobs.<br />

maTi gadmocemiT gvaris winaprebi rayis sofel worbisidan<br />

arian gadmosulebi da axalmosulebs Zveli soflis saxeli<br />

uwodebiaT. maTi naTesavebi sacxovreblad gadasulan liaxvis<br />

xeobis sofel ergneTSi da erT ubans TavianTi gvaris mixedviT<br />

uwodes doiJaanTi (doiJaSvilebi).<br />

sofeli aramgama fcis frones marJvena mxares iKo gaSenebuli<br />

vrcel qedze, sadac aGweriT cxovrobdnen: samsonaSvili,<br />

dvali, iobaSvili, ayaraZe. sofelma Semdgom adgili icvala<br />

mdinaris marJvena mxares gaaSenes, sadac Zveli gvarebidan darCa<br />

mxolod dvalebi, danarCeni fexSvelaSvili da kasraZeebi<br />

didi liaxvis xeobidan Casaxldnen.<br />

sofel axalSenic am xeobis marcxena mxares mdebareobda<br />

da Semdeg marJvena mxares gadmosaxldnen. aTi gvaridan _ CubinaSvili,<br />

ioramaSvili, JiboriSvili, zubiaSvili, kvesaZe, jojuaSvili,<br />

qitiaSvili, biZinaSvili, papunaSvili, murvaniSvili,<br />

sofelSi aGaravin saxlobs. darCa mxolod xuciSvilebi da mesxebi,<br />

danarCenebi goris, qarelisa da xaSuris raionis soflebSia<br />

gafantuli.<br />

fcis frones marJvena mxares mdebareobda sofeli wire-<br />

Ti, sadac davTris mixedviT cxovrobdnen ToTlaZe, maisuraZe,<br />

lobioZe, cacanaSvilebi, besaSvili, lelaSvili, CiGuniZe. dGes<br />

es sofeli aGar arsebobs, nasoflaris CrdiloeTiT erTi ki-<br />

44<br />

lometris moSorebiT aris sofeli nabakevi, sadac nasoflaridan<br />

gadasaxldnen iantbeliZe, samxaraZe, nadiraSvili. maTi monaTxrobiT<br />

ki CaviwereT toponimebi: maisuraanT axoebi, wKaro,<br />

begiaanT (begiaSvili) tKe, cacanaanT nasaxlarebi, kaloebi.<br />

xeobaSi iKo patara sofeli nadikvari, marcxena mxares,<br />

sadac sadGobelaSvilebi cxovrobdnen. sofels es saxeli daerqva<br />

iq gavrcelebuli xorblis JiSis dikas gamo, romelic am<br />

gvaris xalxs mohKavda da gahqondaT bazarze. aqve iKo tba da<br />

dGesac aris, oGond iq xalxi ar saxlobs. aq mohKavdaT mcenare<br />

yili, romlisganac qsovdnen yilofs, aseve mohKavdaT xili<br />

da swored amitom gvxvdeba toponimebi: yiliani, seliani. selis<br />

moKvanas umTavresad mesxebi misdevdnen. es adgilebi ukve<br />

oci welia daclilia eTnokonfliqtebis gamo da iqauroba gaveranebulia.<br />

dvanis da fcis froneebis wKalgamKofad lebeuris mTis<br />

CrdileoTiT aris nasoflari gomarTa, sadac Jer kidev dgas<br />

wiTeli tufiT nagebi taZari. mis CrdiloeTis kedelze gamosaxulia<br />

gvirgvinosani qalis freska, romelic Tamar mefisad<br />

aris miCneuli. SeiZleba iTqvas, rom es vrceli farTobi, romelic<br />

Sua tKeSi mdebareobs, asi heqtari mainc iqneba, sadac<br />

uamravi nasaxlari da nangrevia, romelic faqtiurad gamokvleuli<br />

ar aris. aqedan gza imereTSi gadadis da albaT esec aris<br />

mizezi, rom rayidan da imereTidan gadmosaxlebulebi cxovrobdnen.<br />

davTaris mixedviT: koberiZe, SavaSaZe, tabataZe, sira-<br />

Ze, omaZe, CinCalaZe.<br />

nasoflari xrtana mdebareobs gomarTis samxreTiT, sadac<br />

cxovrobdnen: laKvaZe, yiyinaZe, grZeliSvili, kapanaZe, ciskaZe.<br />

sabyoTa xelisuflebis wlebSi istoriuli soflis TiGvis<br />

siaxloves burnaZeebis ubans daarqves Crdilo kavkasiidan<br />

saKaCaGod gadmosuli vinme znaur aidarovis saxeli, romelic<br />

dGes raionul centrad iTvleba. aseve istoriuli sofeli giorgiwmindas,<br />

sabyoTa xelisuflebisaTvis mebrZoli isak xarebovis<br />

saxeli uwodes. gamqralia wKaroebSi dasaxelebuli sofeli tvisubani,<br />

romelic zemoxsenebul raionul centrs SeuerTes.<br />

45


CamoTvlili da ganxiluli dasaxlebuli punqtebis saxelwodebebi<br />

mxolod nawilia im nasoflarebisa da gadaadgilebuli<br />

toponimebisa, romlebic frones xeobaSi gvxvdeba. maTi<br />

gamomzeureba, iq mcxovrebi gvarebis fiqsacia da samecniero<br />

mimoqceva bevrs mohfens naTels istoriisa da dialeqtebis<br />

kvlevisas.<br />

m e r a b r o b a q i Z e<br />

zogierT anTropologiur cnebaTa semantikuri<br />

velis Sesaxeb qarTul enaSi<br />

enis Koveli calkeuli elementi Tavs avlens rogorc<br />

mTelis nawili. ena sistemaa, mas Sinagani kanonzomiereba aqvs;<br />

erTi sitKvis wvdomac ki enaSi arsebuli urTierTkavSirebis<br />

wvdomas gulisxmobs. humboldtis es fuZemdebluri Tvalsazrisi<br />

gansazGvravs enis mecnieruli kvlevis principebs.<br />

ama Tu im enis semantikuri velebi garkveuli niSniT am-<br />

Tlianeben sitKvaTa gansazGvrul Jgufebs. principi maTi gamTlianebisa<br />

Sinaarsobrivia.<br />

Cveni kvleva-Ziebis dros vefuZnebiT enaTmecnierebaSi SemuSavebul<br />

debulebebs erovnuli enobrivi gonis mier samKaros<br />

originaluri xedvis SemuSavebul principebs, rac saSualebas<br />

gvaZlevs warmovadginoT garkveuli niSniT aGbeydili sitKvaTveli.<br />

sakacobrio kulturis istoriaSi Koveli eri Tavis<br />

`sitKvas~ ambobs, Tavisi enobrivi goniT acnobierebs samKaros.<br />

Kovel enas Tavisi originaluri msoflxedvis meoxebiT sakuTari<br />

enobrivi velebi gaaCnia. arasodes daiKvaneba erTi enis veli<br />

sxva enis semantikur velze. sitKvaTa Sinaarsebi KovelTvis<br />

sxvaoben, amasTan, ar aris gamoricxuli struqturul-Sinaarsobrivi<br />

siaxlove.<br />

46<br />

Cven sakiTxTan dakavSirebiT SegviZlia vTqvaT, rom `iwroebis~<br />

fsiqologiuri Sinaarsis dadgena im semantikuri velis<br />

meoxebiTaa SesaZlebeli, romlis organuli wevric is<br />

aris. es struqtura moicavs im sitKvebs, romlebic enaTesavebian<br />

mas grZnobiT-emociuri niSnis mixedviT, romelTa saerTo<br />

ganmsazGvrelia p i r o v n u l i m T l i a n o b i s r G v e v a.<br />

es sitKvebia: `Seiwreba~, `mokleba~, `gankafa~, `ganleva~, `Semcireba~,<br />

`daknineba~, `gankveTa~, `ganpeba~, `ganxerxva~ da sxva. sazogadod,<br />

es sitKvebi SesaZlebelia moviazroT rogorc sinonimebi<br />

da warmovadginoT rogorc `Seiwreba-moklebis~ semantikis<br />

matarebeli sitKvebi. pirovnuli rGveva ganpirobebulia adamianis<br />

mTliani bunebis `SeiwrebiT~, rac misi Sinabunebis umTavresi<br />

maxasiaTeblis _ g o n e b i s f a r T o m i m o q c e v i s<br />

d a q v e i T e b i T a a gamowveuli.<br />

`Seiwrebas~ Cvens mier ganxiluli masalis mixedviT aqvs<br />

Tavisi gradaciebi: sakuTriv `iwroeba~, `ganficxeba~, `damZimeba~,<br />

`gancofeba~ da `kruleba~ (`skuna-amoskuna~, Caketva, daxurva).<br />

sazogadod, pirovnuli mTlianobis dakargva niSnavs<br />

simKaris, simtkicis dakargvas, Sinagan konfliqts, `iyvneulobas~,<br />

rac gamoxatulia iseTi `iwroebiTi~ Sinaarsis cnebiT,<br />

rogoricaa `orguleba~ (antonimuri Sinaarsis cneba _ `er-<br />

Tguleba~ gamoxatavs pirovnul simtkicesa da mTlianobas).<br />

`iwroeba~, rogorc adamianis Sinagani fsiqikuri mdgomareobis<br />

gamomxatveli sitKva, emociur Sinaarss Seicavs. igi zogadi<br />

cnebaa da grZnoba-emociaTa mravalferovan Sinaarsebs<br />

gamosaxavs. es ki imas niSnavs, rom adamianis b u n e b i s i w -<br />

r o e b a sxvadasxva konteqstSi sxvadasxva SinaarsiT itvirTeba<br />

da gansxvavebul `gulisTqmebze~ migvaniSnebs.<br />

`iwroeba~-s Zvel qarTul enaSi araerTi sitKva enaTesaveba.<br />

maT Soris upirvelesad unda davasaxeloT `mokleba~. pirovnebis<br />

`Seviwroeba~ imavdroulad `mokleba~, `naklulevanebaa~.<br />

`iwroeba~ da `mokleba~ am SemTxvevaSi sinonimebad warmogvidgebian,<br />

iseve rogorc `guliwreba~ da `sulmokleba~. am<br />

kompozitTa sinonimuroba ki imiT aixsneba, rom sinonimebad<br />

47


moiazrebian `guli~ da `suli~, rogorc m T l i a n p i r o v -<br />

n u l i Sinaarsis gamomxatveli sitKvebi.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, SegviZlia SemovitnoT `iwroeba-moklebis~<br />

cneba, rogorc araerTi emociuri Sinaarsis<br />

mniSvnelobisa, romlebic mas miemarTebian rogorc saxeobrivi<br />

cnebebi. sxvagvarad: `iwroeba-moklebis~ Sinaarsi gulisxmobs<br />

uarKofiTi Sinaarsis sitKvaT vels.<br />

adamiani verasdros aGwevs idealur srulKofas, amdenad<br />

n a k l o v a n e b i s grZnoba misi imanenturi Tvisebaa da maradiul<br />

swrafvaSi amaGlebulisaken avlens Tavis Tavs; magram,<br />

amasTan, adamiani Tavis swrafvas `sicocxlisaken~ Tavisuflebis<br />

konkretuli aqtebis ganxorcielebaSi gamoavlens, rac amaGlebulisaken<br />

idealuri swrafvis erTi konkretuli aspeqtia. `naklovanebis~<br />

grZnoba (is, rac adamianis `guls aklia~) adamianis<br />

SemoqmedebiTi aqtivobis aucilebeli pirobaa.<br />

uarKofiTi emociuri Sinaarsebis sitKvaTvelis gansazGvrisas,<br />

Cveni azriT, arsebiTi mniSvneloba aqvs agreTve velis<br />

wevrTa antonimuri Sinaarsebis Cvenebas, sadac agreTe sistemurad<br />

dalagdeba dadebiT emociaTa niSniT gaerTianebuli<br />

sitKvebi. es niSani ukve f a r T o e b i s xasiaTs atarebs da<br />

pirovnebis gamTlianebas emsaxureba. am ori Jgufis (`iwroebafarToebis~)<br />

Sinaarsebi erT dialeqtikur mTlianobas qmnian,<br />

erTmaneTs ganapirobeben: `iwroebis~ Jgufi `farToebis~ Jgufis<br />

gareSe ar moiazreba da piruku. amdenad, eseni erT saerTo<br />

`gulisTqmaTa~ velSi erTiandebian. uarKofiTi emociuri Jgufis<br />

Sinaarsebs, rogorc sakontrolo saSualeba, adasturebs<br />

`farToeba-ganvrcobis~ sitKvaTa Jgufi, romlebic dadebiT emociur<br />

Sinaarsebs gadmoscemen.<br />

48<br />

n i n o s o z a S v i l i<br />

amira<br />

ranis etimo<br />

molo<br />

logi<br />

giis is saki<br />

kiTxi<br />

Txisa<br />

saTvis<br />

gautexel da dasJil gmirTa pleadaSi promeTes upirvelesi<br />

adgili ukavia. msoflioSi cnobil miJayvul gmirebs Soris<br />

promeTesTan Tavisi siujetiTa da filosofiuri koncefciiT<br />

kavkasionis qedze miJayvuli, uZvelesi warmarTuli qar-<br />

Tuli eposis ,,amiranianis~ mTavari gmiri, kolxuri miTologiis<br />

GerZi, GmerTTan mebrZoli amirani dgas, romlis saxelTan<br />

dakavSirebuli gadmocemani xnovanebiT berZnul miTze adrindeli<br />

aGmoCnda. es maradiuli saxeebi damoukidebeli istoriis<br />

mqone mxatvruli oreulebi arian.<br />

amira<br />

rani<br />

qarTuli xalxuri eposis gmiris saxelia, romelsac<br />

mniSvnelobis damaJerebeli axsna ar moepoveba. misgan nawarmoebia<br />

gvarebi: amira<br />

ranaS<br />

naSvi<br />

vili<br />

li, amira<br />

rani<br />

niZe<br />

Ze.<br />

amiranis miTTan dakavSirebuli araerTi hipoTezaa gamo-<br />

Tqmuli; kerZod, epikuri Zeglis aGmocenebisa da ganviTarebis<br />

permanentuloba, Zeglis qristianizaciis Taviseburebani, personajTa<br />

naTesauri kavSiri da a.S. cxadia, sakiTxi Semdgom<br />

kvlevas sayiroebs. aseTTa Soris gveguleba epikuri Zeglis<br />

mTavari gmiris anTroponimis etimologiis sakiTxic.<br />

,,amiran~ anTroponimis agebulebisa da semantikisadmi damokidebuleba<br />

mecnierebaSi erTgvaroveni ar aris.<br />

giorgi wereTlis mixedviT, ,,amirani momdinareobs qarTuli<br />

sitKvidan ,,mere~ _ ,,mereni~, rac ,,mdinare _ mdinareebs~<br />

niSnavs.<br />

niko maris interpretaciiT, saxeli amirani afxazuri<br />

warmoSobisa unda iKos da mis oreuls abrskili hqvia, rac<br />

mzis Svils niSnavs.<br />

naSromSi ganxilulia rostom CxeiZis mosazreba `amiran~<br />

terminis etimologiisaTvis, aseve Zveli berZeni filosofosebis<br />

cnobebi fazisisa da ,,amarantis~ mTis Sesaxeb.<br />

berZnuli miTologiuri da leqsikologiuri masalebis<br />

49


gacnobam damatebiTi informacia SegvZina, rasac, vfiqrobT, garkveuli<br />

mniSvneloba unda hqondes anTroponim amira<br />

ranis<br />

etimologiisaTvis.<br />

berZnuli enis ganmartebiT leqsikonSi Αµαραντος _ ganmartebulia:<br />

1. is, vinc an rac arasodes ar ykneba, ar xmeba,<br />

vinc maradjams axalgazrda da Seubilwavia. 2. is, vinc maradjams<br />

inaxavs da icavs sakuTar azrsa da miswrafebas, sakuTar<br />

mizans.<br />

berZnul zepirsitKvierebaSi arsebobs simGera mcenareze,<br />

romliTac medeam iazons malamo daumzada. es mcenare ki amarantis<br />

mTis mwvervalze amodis.<br />

qarTul, rusul da berZnul filologiur naSromebSi<br />

anTroponim ‘amiranis’ etimologiis Sesaxeb arsebuli saintereso<br />

Tvalsazrisebis mixedviT SeiZleba vivaraudoT, rom amirani<br />

,,mzis Svilia~, xolo dedamiwa anu ameri ,,mzis sauflo~.<br />

adamianebiT dasaxlebuli samzeo ki amiranis samkvidro _ saamirano,<br />

amiraneTi unda iKos. daskvnis saxiT SeiZleba vTqvaT,<br />

rom Tu leqsema Αµαραντος amosavalia amiranisaTvis, maSin es<br />

sitKva qarTulidan berZnulSi Sesuli leqsikuri erTeuli unda<br />

iKos.<br />

m u r m a n s u x i S v i l i<br />

zogi<br />

gier<br />

erTi dargob<br />

gobri<br />

rivi termi<br />

minis<br />

qarTve<br />

Tvelur SesatKvis<br />

satKvisTa<br />

Ziebi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

1. g. mayavarianma Seapirispira megr. f u r a f a `gacxeleba;<br />

gamowrToba~ da svan. l i f r e `gaxmoba~ (mayavariani,<br />

1965). es SesatKvisoba dafiqsirda h. fenrixisa da z. sarJvela-<br />

Zis `qarTvelur enaTa etimologiur leqsikonSi~ (h. fenrixi,<br />

z. sarJvelaZe, 1990; 2000).<br />

50<br />

vfiqrobT, rom svanuris Sesapirispirebeli zmnuri fuZe<br />

polisemiuria: a f r e `axmobs; yedavs; keravs...~, l e f r e 1.<br />

gasaxmobi, gasaSrobi 2. gamosawrTobi, n a f ˆ r u `gamxmari; nawrTobi~,<br />

Sdr.: berej lax naf'ru m‰ma li, gaC xola SdˆqiS li<br />

(bz.) `Tu rkina nawrTobi ar aris, dana cudad yris (cudi kbilisaa)<br />

[svan. l. 2000]. am zmnuri fuZis semantikuri cvlileba<br />

ase gvesaxeba: gacxeleba (º gaxmoba) > gamowrToba.<br />

albaT SesatKvisobaTa am rigSi unda ganixilebodes aseve<br />

Zveli qarTulis f a r i l i, S e f a r i l e b a:<br />

`netar ars, romeli iglovdes sulisa T‚sisaT‚s mciredsa<br />

amas jamsa, raTa ara S e a f a r i l o s igi codviTa da<br />

braliTa~ m. sw. 59, 24 (abulaZe, 1973).<br />

z. sarJvelaZe `asketikoni da wmidaTa cxorebanis~ (XIII s.)<br />

mixedviT damowmebul f a r i l o b a formas ganmartavs rogorc<br />

`amogangvlas~ _ `awKa daewKo f a r i l o b a d~ (sarJvelaZe,<br />

1995). sabasTan f a r i l i ganmartebulia rogorc `bazmis<br />

muri~ (+ Savi CD), S e i f a r i l a `Seimura~ da a. S.<br />

maSasadame:<br />

qarT. far-, f a r i l i, S e f a r i l e b a, f a r i l o -<br />

b a `Semurva~<br />

megr. fur-, f u r a f a `gacxeleba, gamowrToba~<br />

svan. fˆr- a f r e `awrTobs: yedavs; axmobs...~<br />

am dakavSirebisaTvis garkveul sirTules qmnis xmovnis<br />

sakiTxi svanurSi.<br />

2. z i d v a `tvirTva, gazidva, g a w e v a~ (abulaZe,<br />

1970); es mniSvnelobebi SenarCunebulia zmniswinian formebSic<br />

(ganzidva, dazidva, mizidva, mozidva, warzidva, warmozidva), saxelzmnebSic:<br />

`dautevnes... sabelni igi g a n z i d u l n i...<br />

(abulaZe, 1970); aseve SenarCunebulia es mniSvnelobebi axal<br />

qarTulSi da meordeba megrulis SesatKvis (h. fenrixi, z. sarJvelaZe<br />

1990; 2000) z i n d u a zmnur fuZeSic: z i d v a,<br />

{ga}weva, yimva, Treva (o. qaJaia, II, 2002). svanurSi saTanado<br />

zmnuri fuZe ar dasturdeba. z i d v a zmnuri leqsemis dargobrivi<br />

leqsikisaTvis mikuTvnebis TvalsazrisiT KuradGebas<br />

51


iqcevs s. makalaTias mier damowmebuli Txzuli saxeli z i n -<br />

d i l - v a r C x i l i relig. `vercxlis Zafi~: Jvaridan gamo-<br />

Txovil qalebs saJinJxatod... mohKavdaT JgegeSi cikani da sawirSi<br />

mihqondaT z i n d i l - v a r C x i l i... (o. qaJaia, II,<br />

2002). sxvagvari SepirispirebisTvis ix. m. Cuxua 2000-2003, 102.<br />

T e a t e t e l o S v i l i<br />

zogi zmnisar<br />

sarTis umarTe<br />

Tebu<br />

bulo<br />

gamoKenebi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

samecniero literaturaSi araerTgzisaa aGniSnuli, rom<br />

pirveladi zmnisarTebi SedarebiT mcirericxovania da ena am<br />

xarvezs saxelisa Tu saxelzmnis iribi brunvis formebiT avsebs.<br />

aseT SemTxvevaSi brunvis niSnebi sitKvaTmawarmoebeli<br />

afiqsebia. amgvari funqciiT gamoiKeneba saxelTa viTarebiTi<br />

brunvis formac, romelic ZiriTadad gamoxatavs, Tu rogor,<br />

ra viTarebaSi sruldeba (xdeba) moqmedeba (movlena).<br />

amgvaradaa miGebuli, magaliTad, Zvirad<br />

zmnisarTi Zviri<br />

zedsarTavi saxelisagan an cudad<br />

zmnisarTi cudi<br />

zedsarTavi<br />

saxelisagan.<br />

zogi meoreuli viTarebiTi zmnisarTis brunvisniSniseuli<br />

Tanxmovani gacveTilia. magaliTad,<br />

dablad<br />

> dabla<br />

Cqarad<br />

> Cqara<br />

nelad<br />

> nela<br />

amave tendenciiT Tanamedrove qarTulis zepir metKvelebaSi<br />

bolo dros gaCnda magra<br />

forma: magra<br />

mome<br />

mewo<br />

wona<br />

na, magra<br />

daart<br />

artKa da a. S. aqve aGvniSnavT, rom brunvisniSniseuli Tanxmovnis<br />

dakargvis tendencia amjamad Sesustebulia, Tumca paralelurad<br />

amoqmedda axali, ufro intensiuri procesi viTarebiT<br />

brunvaSi mdgari meoreuli zmnisarTis sanacvlod saxe-<br />

52<br />

lobiTiani formis gamoKenebisa. magaliTad, Zalian xSirad<br />

gvxvdeba ueyve<br />

veli<br />

da maga<br />

gari<br />

da sxva. zedsarTavi saxelebi zmnisarTuli<br />

funqciiT, Tumca aqve unda iTqvas, rom xsenebul<br />

formebs uyirT (Tu saerTod SeuZlebeli araa) zmnasTan dakav-<br />

Sireba da warmoadgenen Cveulebriv msazGvrelebs.<br />

Sdr.<br />

ueyve<br />

veli<br />

saqme<br />

// ueyve<br />

veli<br />

movi<br />

vida<br />

da; ueyve<br />

veli Cava<br />

vaba<br />

bareb<br />

reb...<br />

maga<br />

gari<br />

puri<br />

// maga<br />

gari<br />

mome<br />

mewo<br />

wona<br />

vfiqrobT, amgvari formebi Sinaarss abundovanebs:<br />

puri maga<br />

gari<br />

mome<br />

mewo<br />

wona<br />

(orazrovania _ maga<br />

gari<br />

purs gansazGvravs,<br />

Tu zmnisarTia da gamoxatavs, rom magrad (Zlier)<br />

momewona puri);<br />

saqme ueyve<br />

veli<br />

gamova<br />

(bundovania saqmea<br />

ueyve<br />

veli<br />

Tu<br />

ueyvelad gamova saqme).<br />

amgvari bundovaneba SeiZleba agvecilebina, Tu gamoviKenebdiT<br />

meoreul zmnisarTebs:<br />

puri magrad<br />

momewona;<br />

saqme ueyve<br />

velad<br />

gamova.<br />

aqve aGsaniSnavia, rom Tanamedrove qarTulis zepir<br />

metKvelebaSi sitKva maga<br />

garis<br />

gaxSirebuli gamoKeneba konteqstidan<br />

da sazGvruli wevris semantikidan gamomdinare zogJer<br />

umarTebuloa. maga<br />

gari<br />

zedsarTavi saxelis intensiurma da aramiznobrivma<br />

xmarebam Sesabamisad gaaxSira misi gamoKeneba zmnisarTuli<br />

mniSvnelobiTac, bevrJer, rogorc mosalodneli iKo,<br />

umarTebulod. magaliTad, semantikurad SeuTavsebeli da<br />

miuGebeli sitKvaTSexamebebia: magrad<br />

mome<br />

mewo<br />

wona<br />

na, magrad<br />

ad gaala<br />

la-<br />

maza<br />

da a.S. maga<br />

gari<br />

simKaresTan, Gonesa da simtkicesTan dakav-<br />

SirebiT gamoiKeneba (xeli magrad<br />

CamovarTvi; kari magrad aris<br />

daketili; orive mxare magrad<br />

idga). Jobs amgvar konteqstSi<br />

gamoviKenoT Zlier<br />

er, Zalze<br />

ze, Zalian<br />

an: Zlier<br />

/ Zali<br />

lian<br />

mome<br />

mewo<br />

wona<br />

na;<br />

Zali<br />

lian<br />

gaala<br />

lama<br />

maza<br />

da a.S., radgan Zlier<br />

er, Zali<br />

lian<br />

an, Zalze<br />

aGmatebulobis<br />

asociacias qmnis da mianiSnebs moqmedebis metad,<br />

friad maGal xarisxSi Sesrulebaze.<br />

rac Seexeba, zemoxsenebul mag<br />

agra<br />

formas, aGsaniSnavia,<br />

rom misi aGreva (zmnisarTia Tu msazGvreli) ar xdeba. Tumca,<br />

53


o s t o m f a r e u l i Z e<br />

zmnur fuZe<br />

ZeTa Seda<br />

dare<br />

rebi<br />

biTi anali<br />

lizi naxur<br />

xurSi<br />

Si.<br />

II. wova<br />

va-Tu<br />

TuSu<br />

Suri daca<br />

n `Tib<br />

Tibva<br />

va" :<br />

CeCnu<br />

nuri cana<br />

`sa<br />

saTi<br />

Tibi<br />

bi" 1<br />

vfiqrobT, am fuZesTan brunvis niSnis cveTis procesi araa dasrulebuli,<br />

radgan paralelurad, da ufro intensiuradac,<br />

gamoiKeneba misi brunvisniSanSenarCunebuli varianti. Kovelive<br />

es gvafiqrebinebs, rom magra<br />

formis daSveba, Tundac, rogorc<br />

paraleluri variantisa, am etapze naadrevia, xolo<br />

saxe<br />

xelo<br />

lobiT<br />

brunva<br />

vaSi<br />

mdgari<br />

saxe<br />

xele<br />

lebis<br />

(ma<br />

maga<br />

gari<br />

ri, ueyve<br />

veli<br />

da sxv.)<br />

zmni-<br />

sarTu<br />

Tuli<br />

mniSvne<br />

vnelo<br />

lobiT<br />

gamoKene<br />

eneba<br />

_ ugule<br />

lebel<br />

belsa<br />

saKofi<br />

ofi, rad-<br />

gan sitKvis<br />

zmnisar<br />

sarTu<br />

Tuli<br />

mniSvne<br />

vnelo<br />

loba<br />

iCrdi<br />

rdile<br />

leba<br />

(Tu<br />

saer<br />

er-<br />

Tod ar ikarge<br />

geba<br />

ba).<br />

amgvar<br />

forma<br />

maTa<br />

wina<br />

nada<br />

dade<br />

deba<br />

baSi<br />

arse<br />

sebo<br />

boba<br />

ba<br />

qmnis orazrov<br />

rovne<br />

nebi<br />

bisa<br />

Tu bundo<br />

dova<br />

vane<br />

nebis<br />

safuZ<br />

fuZvels<br />

vels.<br />

wova-TuSurSi qarTul "Tibva"-s SeesatKviseba daca<br />

n . da-<br />

ca n gardamavali zmnaa. magaliTebi wova-TuSuridan:<br />

glexev savsavayn dajar GiGnev dacor<br />

"glexi xasxasa balaxs (saZovars) GiGiniT Tibavda" (qadagiZe,<br />

1984).<br />

kaZig balax dewes dacan<br />

cota balaxi unda movTibo" (miqelaZe, 1978, 72).<br />

imave enaSi mimGeoba dacu<br />

cuJnΠ"saTibi", "mTibavi" daca<br />

n<br />

zmnis fuZisagan aris nawarmoebi. "saTibis", "mTibavis" garCeva<br />

wova-TuSurSi konteqstis mixedviT aris SesaZlebeli.<br />

wova-TuSuris daca<br />

n zmnas, dacu<br />

cujnΠmimGeobas unda ukav-<br />

Sirdebodes CeCnuri cana<br />

na, inguSuri con. "cana", "con" CeCnuringuSurSi<br />

arsebiTi saxelia da niSnavs "saTibs", "gasaTib ad-<br />

54<br />

1 pirveli werili daibeyda krebulSi `saenaTmecniero Ziebani~.<br />

t. XIV, Tb., 2003.<br />

gils". aseTi adgili, Cveulebriv, daculia, aqvs Gobe an hKavs<br />

Karauli.<br />

zmnuri forma daca<br />

n , romelic wova-TuSurSia warmodgenili,<br />

CeCnur-inguSurSi ar iZebneba, rogorc Cans, dakargulia.<br />

"Tibva" orive am enaSi aGweriTad iwarmoeba. Sdr.:<br />

mangal h$aƒa n<br />

(CeCnuri), mangal h$aƒa (inguSuri)<br />

am sintagmebSi mangal<br />

"cels" niSnavs, h$aƒa n , h$aƒa (nazalobis<br />

moSliT inguSurSi) - "mosmas". maSasadame, sitKvasitKvi-<br />

Ti Targmani iqneba: celis mosma (= Tibva). Sdr., agreTve: mars<br />

h$aƒa n "mka", sadac mars aris "namgali", e. i. "namglis mosma",<br />

"mka".<br />

cana<br />

(con<br />

con) "saTibi" igive forma Cans, rac wova-TuSuri<br />

dacu<br />

cujnŒ, e. i. cana warmoSobiT mimGeobaa: CeCnur-inguSurSi<br />

amosavali zmnuri forma daikarga, misgan nawarmoebi mimGeoba<br />

SemogvrCa. cana<br />

(con<br />

con) amosavali zmnuri formis uqonlobis<br />

gamo arsebiT saxelad iqca, gasubstantivda. garda amisa, CeCnur-inguSurSi<br />

dakargulia prefiqsuli gramatikuli klasis<br />

niSani d- momdevno xmovniTurT: cana < da-cana.<br />

"mTibavi" CeCnurSi aris mangalx…Œ<br />

galx…Œ, romelic ase daiSleba:<br />

mangal<br />

"celi" + x…Œ (xelobis mawarmoebeli sufiqsi).<br />

Sdr., agreTve: jazdar "wera" + x…Œ "mwerali"; h$jexar<br />

"swavleba"<br />

+ x…Œ "maswavlebeli" da misT.<br />

zemoT dacu<br />

cujnΠmimGeobis Sesaxeb iTqva, rom igi gamoxatavs<br />

rogorc "saTibs", ise "mTibavs". aseTi formebi qarTulSi<br />

gvaris mixedviT aris garCeuli. CeCnur-inguSurSi iseTive viTareba<br />

gvaqvs, rac wova-TuSurSi:<br />

mangal h$…oƒu (sTag) "mTibavi" (kaci, adamiani)<br />

mangal h$…oƒu (cana) "saTibi" (adgili, farTobi)<br />

an: Œxu (ƒa) "saxnavi" (ezo, nakveTi)<br />

Œxu (sTag) "mxvneli" (kaci, adamiani)...<br />

qarTulSi "Tibva" fuZesTan aris dakavSirebuli "Tiva"<br />

(Sdr., megruli "Tibi"). naxur enebSi sxva viTareba gvaqvs. "Ti-<br />

55


vis" aGmniSvneli leqsema samive enaSi sxva fuZea, kerZod: j…ol<br />

(CeCnur-inguSuri), jol<br />

(wova-TuSuri). rogorc Cans, igi saer-<br />

Tonaxuri fuZea, naxuri fuZe-enis kuTvnileba. safiqrebelia,<br />

rom Zveli nasesxobac iKos naxur fuZe-enaSi.<br />

am fuZes erTi Tavisebureba axasiaTebs: brunebisas ikargeba<br />

Tavkiduri j bgera, xolo …o difTongi (an o monofTongi<br />

wova-TuSurSi) gadadis a-Si. Sdr., CeCnuri:<br />

56<br />

sax. j…ol<br />

naT. Šla n (< ‰lin)<br />

mic. ‰lana<br />

erg. ‰l…Œ...<br />

CeCnuri: ‰lax aTTa wje ljeTa<br />

wova-TuSuri: alax ataS˜ we leTe<br />

"Tivas advilad cecxli ekideba (xolme)"<br />

maSasadame, CeCnur-inguSuri arsebiTi saxeli cana<br />

na, con<br />

"saTibi" ukavSirdeba wovaTuSur daca<br />

n , dacu<br />

cujnΠformebs da<br />

warmoadgens gasubstantivebul mimGeobas. sakvlevia j…ol<br />

||<br />

jol "Tiva" leqsemis warmomavloba.<br />

literatura<br />

qada<br />

dagi<br />

giZe d., d<br />

qada<br />

dagi<br />

giZe n., n<br />

wova-TuSur-qarTul-rusuli<br />

leqsikoni. Tb., 1984.<br />

miqe<br />

qela<br />

laZe m., m interferentuli procesebi bacbur enaSi<br />

(sad. naSromi filol. mecn. kand. sam. xarisxis mosapoveblad.<br />

manqanaze nabeydi). Tb., 1978.<br />

n a T i a f u t k a r a Z e<br />

a-R-th<br />

th-, a-R-u-th<br />

da o-R-(Th)<br />

o<br />

(Th)-u-an struqtu<br />

turis<br />

zogi zmna megrul<br />

grulSi<br />

bolo periodSi samecniero literaturaSi gamoTqmuli<br />

mosazrebis Tanaxmad, `makankalebs~ tipis zmnebi III diaTezis II<br />

tipSi erTiandeba; kerZod, zmnaTa es Jgufi miGebulia I sruli<br />

diaTezisgan piris klebiT, "sadac moTxrobiTSi dasmuli saxeli<br />

moqmedebis agensia, makauzirebeli piria - aqtiuri subieqtia,<br />

xolo moqmedebas ganicdis pirdapiri obieqti. amitom<br />

cnobierebaSi moTxrobiTSi dasmuli piri ikargeba da rCeba micemiTSi<br />

dasmuli piri, romelsac realurad mosdis raime moqmedeba"<br />

(d. meliqiSvili, 2001, gv. 239); mag.:<br />

makankalebs is me → makankalebs me<br />

msgavsi zmnebi uneblie moqmedebas gamoxataven, radganac<br />

"micemiTSi dasmuli piri (aqtanti) pasiuri nebis mqone realuri<br />

subieqtia"; amitomacaa, rom "piris daklebis Semdeg darCenili<br />

micemiTSi dasmuli piri (Kofili morfologiuri obieqti),<br />

wesisamebr m-s rigis prefiqsiTaa gamoxatuli" (d. meliqiSvili,<br />

iqve).<br />

rogoria am zmnaTa struqtura megrulSi?<br />

megrulSi, iseve rogorc saliteraturo qarTulSi am<br />

tipis zmnaTa dativSi dasmuli saxeli manis rigis prefiqsiTaa<br />

gamoxatuli da subieqtis funqcias asrulebs.: m-akan<br />

akanka<br />

kalens<br />

`makankalebs~, g-oCi<br />

oCiona<br />

nafu<br />

fuans<br />

`gamTqnarebs~...<br />

saliteraturo qarTulis msgavsad, megrulSic III diaTezis<br />

II tipis zmnaTa raodenoba SezGudulia; maT warmovadgenT<br />

sami ZiriTadi Jgufis saxiT:<br />

1. a-R-Th- Kalibis formebi (megrul formebs saliteraturo<br />

enisgan ganasxvavebs mxolod saxecvlili Tematuri<br />

niSani):<br />

maeyv-eb-s - maeyv-en<br />

en-s: mag., Ti kos mu aeyvens? `im kacs ra<br />

aeyvebs?~<br />

57


2. a-R-u-Th- Kalibis is formebi, romelTac udasturdebaT<br />

aGweriTi variantebic: (maZagZagebs [sicivisgan])<br />

m-a-JgarJgal-u-af-u(n); Sdr., aGweriTi warmoeba: Jgar-<br />

Jgalq<br />

ge-m-io<br />

iolu<br />

lu. `kankali damewKo~, sitKvasitKviT<br />

`kankalma amivarda~.<br />

3. o-R-(Th)-u-an Kalibis formebi: (ra) `m-a-cin-eb-s~ .<br />

Sdr., (mu) m-o-Zicin-u-an-s (// moZicu); mag., mu oZicinuans<br />

Ti kos? /`ra acinebs im kacs?~/;<br />

sxva magaliTi: `o-kras<br />

kraska<br />

ka-(a)f-u-an<br />

an-s~ /aGebvinebs (`Tvalebs<br />

aGebvinebs~); Sdr., mu okras<br />

raska<br />

kafu<br />

fuans Te ZGabis<br />

Z<br />

abis?<br />

(`{netav} ra aGebvinebs (axatvinebs am gogos Tvalebs?~).<br />

a-R-Th- struqturis zmnebisgan gansxvavebiT,<br />

o-R-(Th)-u-an Kalibis zmnebs megrulSi -eb<br />

Temis niSnis<br />

fard -af<br />

af-s emateba -u-an<br />

sufiqsi, romelic o-prefiqsTan<br />

erTad kauzativis gagebas sZens zmnas. gansxvaveba saliteraturo<br />

qarTulsa da megruls Soris aSkarad meoreulia,<br />

vinaidan, rogorc cnobilia, qarTuli -eb Temis ni-<br />

Sanic a- xmovan prefiqsTan erTad istoriulad swored<br />

kauzativis mawarmoebelia.<br />

unda aGiniSnos, makan<br />

kanka<br />

kalebs<br />

tipis zmnebi mwkrivnaklia<br />

da inversiuli SinaarsiT mxolod I da II seris mwkrivebi ewarmoeba<br />

(asevea saliteraturo qarTulSic).<br />

SeiZleba davaskvnaT:<br />

"makankalebs" tipis zmnebis struqtura Tvisobrivad er-<br />

Tgvaria samwignobro qarTul enasa da megrulSi, Tumca aucilebelia<br />

dasavluri dialeqtebis monacemebis gaTvaliswineba,<br />

rasac vfiqrobT momavalSi.<br />

z e z v a q a v T a r a Z e<br />

saTe<br />

Temo gvari<br />

ridan<br />

_ gvarsa<br />

saxe<br />

xela<br />

lamde<br />

2005 wels arn. Ciqobavas sakiTxavebSi dabeydil statiaSi<br />

warmovadgineT Cveni mosazreba fSavSi gvarsaxelebis CamoKalibebis<br />

TaviseburebaTa Sesaxeb.<br />

mokled am Tvalsazrisis Sesaxeb: fSavSi odiTganve arsebobda<br />

TerTmeti saTemo gvari, romlebic iKofoda mamiSvilobebad.<br />

am mamiSvilobaTagan uZvelesia mkvidri<br />

ris da agreTve mo-<br />

sulis<br />

_ Semoxiz<br />

xiznu<br />

nulis<br />

is mamiSviloba, romelic pirvelad<br />

Cndeba saTemo gvarSi. mas pirobiTad Tavda<br />

dapir<br />

pirve<br />

veli mamiS<br />

miSvi<br />

vi-<br />

loba<br />

vuwodeT. es mamiSvilobebi mudmivad iKofodnen axal mamiSvilobebad.<br />

istoriul-eTnografiuli masalebis safuZvelze<br />

met-naklebad aGdgeba gvarsa<br />

saxe<br />

xelis<br />

wina ori mamiSvilobad da-<br />

Kofa. maT pirobiTad pirvel mamiS<br />

miSvi<br />

vilo<br />

lobad daKo<br />

Kofa<br />

da meore<br />

mamiS<br />

miSvi<br />

vilo<br />

lobad daKo<br />

Kofa<br />

vuwodeT.<br />

rac Seexeba gvarsa<br />

saxels<br />

xels, igi SeiZleba momdinareobdes sa-<br />

Temo gvari<br />

rida<br />

danac<br />

nac, Tavda<br />

dapir<br />

pirve<br />

veli mamiS<br />

miSvi<br />

vilo<br />

lobis saxe<br />

xeli<br />

lida<br />

danac<br />

da pirvel<br />

da meore mamiS<br />

miSvi<br />

vilo<br />

lobad daKo<br />

Kofis<br />

saxelidanac.<br />

amrigad, Cven, am procesis naTlad warmosadgenad, pirobiTad,<br />

gamovKaviT xuTi safexuri: I- saTemo gvari, II- Tavdapirveli<br />

mamiSviloba, III- pirveli mamiSvilobad daKofa, IV- meore<br />

mamiSvilobad daKofa, V- gvarsaxeli.<br />

statias nimuSis saxiT darTuli hqonda sqema, romelic<br />

gogolaurTa saTemo gvaridan gvarsaxelTa TandaTanobiT Camo-<br />

Kalibebis suraTs gviCvenebda. Semdgomi muSaobisa da istoriul-eTnografiuli<br />

masalebis SeJerebis safuZvelze warmovadgenT<br />

danarCeni fSauri saTemo gvarebidan gvarsaxelTa CamoKalibebis<br />

sqematur suraTs.<br />

58<br />

59


l i a q a r o s a n i Z e<br />

Sesa<br />

samo<br />

mose<br />

selis aGmniSa<br />

mniSvne<br />

vneli zogi termi<br />

minis<br />

isto<br />

tori<br />

riisa<br />

saTvis qarTul<br />

TulSi<br />

1) anafo<br />

fora<br />

berZnul saeklesio terminologiur leqsikonebSi termini<br />

anafo<br />

fora<br />

(!Anaforav, !Agiva !Anaforav `wminda Sesawiravi~) ewodeba<br />

liturgiis nawils, romelic iwKeba sitKvebiT: `vsdgeT ke-<br />

Tilad, vsdgeT SiSiT, moxede wmidasa amas Sesa<br />

sawi<br />

wirav<br />

ravsa<br />

sa, mSvidobiT<br />

Sewirvadsa~ _ Stw÷men kalw÷". stw÷men meta; fovbou: proscw÷men:<br />

th;n ajgivan !Anafora<br />

Anaforav ejn eijrhvnh/ prosfevrein.<br />

anafo<br />

fora<br />

ra, anu Sesa<br />

sawi<br />

wira<br />

ravi<br />

vi, evqaristiuli kanonia, romelic<br />

liturgiis ZiriTad nawils warmoadgens da `mrwamsis~ galobis<br />

Semdeg iwKeba. anaforas centraluri nawilia ZGvenis amaGleba<br />

trapezidan.<br />

qarTulSi terminma anafo<br />

foram<br />

berZnulisagan gansxvavebuli<br />

mniSvnelobebi SeiZina: anafora aGniSnavs Sesamosels, ker-<br />

Zod, mGvdlis KoveldGiur samoss, rasac berZnulad dGes<br />

Ravso-s uwodeben (Sdr. rus. оооо).<br />

rogorc Cans, korneli kekeliZis varauds eKrdnobian axlaxan<br />

gamosuli marTlmadidebluri enciklopediis Semdgenlebi.<br />

enciklopediaSi anafo<br />

fora<br />

samosis mniSvnelobiT asea ganmartebuli:<br />

`samGvdelo farTo samoseli, sinanulisa da morCilebis<br />

gamomxatveli. samoslis saxelwodeba miuTiTebs, rom misi<br />

matarebeli asrulebs usisxlo msxverplis aGvlenas~.<br />

sulxan-saba orbelianis ganmartebiT, anafora: `zeda mimarTad<br />

iTqmis (ese igi zeda mimarT). niko CubinaSvili ki<br />

vrclad ganmartavs termins: `anafora _ samGvdeloTa zeidam<br />

sacmeli saxlebganieri palekarti оооо, !Apanwfovri, !Apanwfovrhma,<br />

xolo !Anaforav niSnavs moxsenebasa, Txovasa, ооооооооо,<br />

оооооооо.<br />

maSasadame, niko CubinaSvilis ganmartebiT, qarTulSi samosis<br />

mniSvnelobiT damkvidrebuli sitKva anafora momdinareobs<br />

ara sitKvisagan !Anaforav, aramed _ !Apanwfovri,<br />

60<br />

!Apanwfovrhma. windebulebi ajpavnw || ejpavnw enacvleba erTmaneTs<br />

berZnulSi. dGes am sitKvas ufro ase xmaroben: ejpanwfovri an<br />

panwfovri, rac `zeda samoss~, `mosasxams~, `paltos~ niSnavs.<br />

anafora mosasxamia, zemodan mosacmeli. arsebobs Txeli<br />

da daTbiluli, Salis nayrisagan Sekerili, igive palto. Cveni<br />

azriT, niko CubinaSvilis Tvalsazrisi sruliad damaJerebelia<br />

miuxedavad imisa, rom JerJerobiT ver mivakvlieT wKaros, romelsac<br />

eKrdnoba igi.<br />

2) bede<br />

deni<br />

niki<br />

termini bedeniki ise, rogorc am sitKviT aGniSnuli niv-<br />

Ti rusuli marTlmadidebluri eklesiis gavleniT Cndeba qar-<br />

TulSi. sxva marTlmadideblur eklesiebSi msgavsi Sesamoseli<br />

ar arsebobs. enqeris msgavsad bedenikic rombis formis oTxku-<br />

Txa qsovilia, Jvris gamosaxulebiT da simbolurad isic sulieri<br />

maxvilis aGmniSvnelia. ikideba sartKelze. rusi sasuliero<br />

pirebi bedeniksa da enqers xSirad erTad atareben.<br />

rusuli terminis ооооооооооо-is aGsaniSnavad ori termini<br />

ixmareba qarTulSi: sagver<br />

gverde<br />

da rusuli terminis gamartivebuli<br />

forma bede<br />

deni<br />

niki<br />

ki.<br />

m e d e a G l o n t i<br />

sitKva `leq<br />

leqsi<br />

sikon qarTul<br />

Tulsa<br />

sa~ da<br />

`sib<br />

sibrZne sicru<br />

ruisa<br />

saSi<br />

Si~<br />

`leqsikon qarTulSi~, sitKuis saleqsikono budeSi,<br />

sulxan-saba orbeliani ganmartavs: 1. sitKvis raobas<br />

bas, 2.<br />

sitKvis gamoTqmis ragva<br />

varo<br />

robas<br />

da 3. sitKvieri gadmoce<br />

cemis<br />

stils, rac `sibrZne sicruisaSi~ mxatvrulad warmoCndeba:<br />

1. sitKvis raobis ganmartebisas sulxan-saba Tavis leqsi-<br />

61


konSi brZanebs: `sitKva<br />

ewodebis erTsa sitKvasa (sitKvaTa)<br />

TqmulTa sibrZniTa TvisiTa~. igi gulisxmobs sakuTriv<br />

sitKvis dabadebas, qmnadobas, romlis pirvelmizezad dasaxelebulia<br />

sibrZne<br />

rZne.<br />

sitKvis raobis amgvari kvalifikaciiT warmoaCenilia<br />

sitKvis Tavdapirveli bunebiTi Tviseba, romelic aris sib-<br />

rZne, viTarca sitKvis GvTaebrivi beyedi. sitKuis saleqsikono<br />

budis dasawKisSive qarTveli leqsikografi swored amis<br />

dasturad imowmebs pirveli Tavis pirvel muxls wmida ioanes<br />

saxarebidan: `pirveliTgan iKo sitKua, da sitKua igi iKo<br />

GmrTisa Tana, GmerTi iKo sitKua igi~ (ioane 1, 1). friad sagulisxmod<br />

aris naCvenebi, rom amgvari damowmebiT sulxan-sabas<br />

mier sagangebod moiniSneba sitKvis `zeaGmatebuli~, logosuri<br />

Sinaarsi (revaz siraZe).<br />

amave saleqsikono budeSi erT sitKvas sulxan-saba mra-<br />

val sitKvasTan<br />

apirispirebs: `xolo mravalTa sitKvaTa [ewodebis]<br />

lapa<br />

para<br />

raki<br />

ki~. mrava<br />

vali sitKviT igulisxmeba sitKvaTa mo-<br />

qmede<br />

deba, anu SesitKveba, sitKva-migeba. lapa<br />

para<br />

rakis<br />

garda, ganmartebulia<br />

sitKva-migebis gamomxatveli aTeulze meti leqsikuri<br />

erTeuli: sauba<br />

bari<br />

ri, alersi<br />

si, pasu<br />

suxi<br />

xi, CurCu<br />

Culi<br />

li, cundru<br />

druki<br />

ki,<br />

CurCna<br />

Cna, baqi<br />

qi, titi<br />

tini<br />

ni, tarta<br />

tari<br />

ri, tara<br />

ratu<br />

tura<br />

ra, Tqma<br />

(etKoda<br />

etKoda,<br />

hqva), aswa<br />

wava<br />

va.<br />

aswa<br />

wava<br />

amaTgan erTaderTia, romlis ganmartebaSi, raobas-<br />

Tan erTad, sagangebod moiniSneba sitKvis daniSnuleba: `as<br />

aswa<br />

wava<br />

_<br />

ra sitKviTa keTilTa gzaTa aCvenebdes~. sulxan-sabasTvis swav-<br />

lis (swavlebis) umTavresi mizani keTilTan ziarebaa, keTi<br />

Tili<br />

gzis sitKviT Cvene<br />

nebaa<br />

baa, romlis drosac sitKva saSualebaa, ke-<br />

Tilisaken wamKvanebelia, keTil<br />

TilTa Ta gzaTa<br />

gamkvalavia.<br />

`leqsikon qarTulSi~ sitKvis daniSnulebaze aseve gamaxvilebulia<br />

KuradGeba Semdeg leqsikur erTeulTa ganmartebebiT<br />

_ swavla<br />

la, wurTa<br />

Ta, wvrTa, mcneba<br />

da igavi<br />

vi. am saleqsikono<br />

ganmartebiTi korpusiT sulxan-saba gvmoZGvravs: swavle<br />

leba<br />

ma-<br />

Sin aris naKofieri da saTno, roca keTil gzaze gviTiTeben,<br />

keTils gvaswavlian da keTil<br />

Tilsa<br />

zeda<br />

gvamkvidreben. ramdenadac<br />

qarTveli leqsikografisTvis sakuTriv sitKvis bunebiTi<br />

62<br />

Tviseba sibrZnea (`Tqmulia sibrZniTa TvisiTa~), keTil<br />

TilSi<br />

Si, ke-<br />

Tilsa zeda damkvid<br />

mkvidre<br />

reba<br />

baSi<br />

igi sibrZnes<br />

rZnesTan ziare<br />

rebas<br />

unda gulisxmobdes.<br />

meore mxriv, Tavisi ubadlo igavuri gamocana-saTauriT _<br />

`sibrZne sicruisa~ _ sulxan-saba mkiTxvels aiZulebs, Caukvirdes<br />

sibrZni<br />

rZniTa Tvisi<br />

siTa<br />

gamoTqmul sitKvas, romelic man sicruiT,<br />

anu mxatvrul-igavuri samosiT warmoaCina. igavu<br />

vuri<br />

samosiT<br />

Semkuli sitKva `sibrZne sicruisaSi~ sakuT<br />

kuTriv sitKvis (saleqsikono<br />

erTeulis) bunebiT Tvisebas (sibrZnes) mxatvrulad gaacxadebs<br />

da gvarwmunebs, rom mxat<br />

xatvru<br />

vruli sitKvis Tqmis sib-<br />

rZnec keTil<br />

TilTan Tan ziare<br />

rebaa<br />

baa, rame<br />

meTu Tavad sitKvis bune<br />

nebi<br />

biTi<br />

Tvise<br />

sebaa sibrZne<br />

rZne, rome<br />

melic keTi<br />

Tilia Tavi<br />

visi arsiT<br />

siT.<br />

2. am Tezas meigave sulxan-saba sagangebod aviTarebs arakiT<br />

`cru da umecari~, romelSic mxatvruli leqsikur-semantikuri<br />

erTeuliT same<br />

mefo sitKva sitKvis Tqmis ragvarobas gaacxadebs:<br />

sitKva da sitKvis Tqma imitom aris same<br />

mefo<br />

fo, rom igi<br />

brZnulad, keTilad iTqmis.<br />

`sibrZne sicruisaSi~ sitKvis Tqmis ragva<br />

varo<br />

robis<br />

SesaniSnavi<br />

mxatvruli TvalsaCinoebaa e.w. samefo karis zneobrivi kodeqsi<br />

_`vazirTa wesi~ da `mefisa Tana mKofTa~ wesebi, romlebSic<br />

sitKvis brZnulad da keTilad Tqmis ragvaroba Semdegi<br />

maxasiaTeblebiT aGibeydeba: sitKvis is Tqmis jami<br />

mi, sitKvis droulad<br />

Tqma, sitKvis<br />

mosme<br />

smena<br />

na-ga<br />

gago<br />

gone<br />

neba<br />

ba, sitKvis<br />

Senax<br />

naxva<br />

va,<br />

sitKvis Tqmis sargeb<br />

rgebli<br />

liano<br />

noba<br />

ba, sitKvis Semowme<br />

wmeba<br />

ba, sitKvis<br />

tkbilad Tqma, saamo sitKva.<br />

sitKvis keTilad Tqmis ragvaroba `sibrZne sicruisaSi~<br />

aseve warmoCndeba sam aTeulze meti leqsikur-semantikuri er-<br />

TeuliT, romelTa meoxebiT sulxan-saba mxatvrulad aGbeydavs<br />

sitKvis Tqmis sibrZne<br />

rZnesa<br />

da sitKvis brZnulad Tqmis ostatobas.<br />

TvalSi sacemia am leqsikur erTeulTa ganKofa sikeTe-siavisa<br />

da sibrZne-siveragis niSniT: keTil<br />

TilsitKva<br />

sitKvaoba<br />

keTilad<br />

Tqmaa, sibrZnis Semcveli sitKvis Tqmaa, avsitKva<br />

sitKvaoba<br />

ki mxolod<br />

siavesa da borotebas amkvidrebs kacTa Soris.<br />

msgavsad amisa, `leqsikon qarTulSi~ sulxan-saba Cveuli<br />

sizustiTa da lakoniurobiT warmoaCens mrava<br />

vali sitKvis<br />

63


(resp. metKvelebis) Koveli konkretuli saxeobis uarsebiTes<br />

maxasiaTebels, romelic am saxeobis ganumeoreblobas usvams<br />

xazs.<br />

leqsikonSi sulxan-saba sitKvis gamoTqmis ragvarobas kidev<br />

erTi maxasiaTebliT warmoaCens da erTmaneTisgan ganasxvavebs<br />

xmovan sitKvas da Sina<br />

nagan mdeba<br />

bare<br />

sitKvas: `ganiKofebis<br />

sitKviereba sulisa Sinagan mdebarisa sitKvisa da ƒmovanisa<br />

mimarT~.<br />

wmida ioane damaskelis `gardamocemaze~ daKrdnobiT, qar-<br />

Tveli leqsokografi safuZvlianad aanalizebs orive saxeobis<br />

sitKvisgebas.<br />

xmova<br />

vani<br />

(igive warmoCe<br />

Ceni<br />

nili<br />

li) sitKvisa<br />

sagan<br />

gansxvavebiT, Si-<br />

nagan mdeba<br />

bare sitKva (igive Sigan<br />

ganmde<br />

mdeba<br />

bare sitKva, gangu<br />

guli<br />

li-<br />

sitKva, Segu<br />

guli<br />

lisitKva<br />

sitKva) _ gauxmovanebelia, warmouTqmelia. igi<br />

sulxan-sabas mier ganisazGvreba viTarca `moZraoba sulisa~,<br />

romelic aris `ganmsitKvelobiTsa Zalsa Sina qmnili. gan-<br />

msitKve<br />

tKvelo<br />

lobiT<br />

Zala<br />

laSi<br />

Si, cxadia, suliwmidis Zalisxmeva igulisxmeba,<br />

romlis meoxebiTac fiqrsa Tu sizmarSi mdumared vezraxebiT<br />

xolme sakuTar Tavs.<br />

3. Tavis leqsikonSi sulxan-saba orbeliani sagangebod<br />

warmoadgens xmova<br />

vani sitKvis sam `mzraxvelobiT~ saxeobas:<br />

`uaGresTaTvis~ gankuTvnili zeSTa sitKva, romelic dGevandeli<br />

mwignobruli, akademiuri (weriTi Tu zepiri) metKvelebis<br />

SesatKvisia; swori sitKva, gankuTvnili `moKvasTaTvis~, anu<br />

KoveldGiuri, Sinauruli metKveleba; da damxe sitKva, gankuTvnili<br />

`ƒelqveSeTaTvis~, anu mdabioTa saurTierTo ena,<br />

mdare metKvelebis SesatKvisi.<br />

samive saxeobiT qarTveli leqsikografi xmova<br />

vani sitKvis<br />

gadmoce<br />

cemis<br />

stilis<br />

nairgvarobas warmogvidgens. `sibrZne sicruisaTvis~<br />

meigave sulxan-sabam arCevani SeaCera swori<br />

sitKvis stilze, romelic maGalmxatvruli ostatobiT aris<br />

Sezavebuli zeSTa sitKvis stilTan. amas mowmobs rogorc<br />

sitKva-migebisa da dialogebis mxatvrul-igavuri gamiznuloba,<br />

aseve avtoriseuli mxatvrul-igavuri miniSnebebis paraleluri<br />

64<br />

gamoKeneba, damrigeblur-mqadagebluri da bibliur-igavuri<br />

Txrobis wesis monacvleoba da, rac Kvelaze mniSvnelovania _<br />

ritorikul stilTan Sezavebuli evangeluri sicxadiT aGbeydili<br />

Txrobis wesi.<br />

Kovelive amis TvalsaCinoebad Txzulebis nebismieri nakve-<br />

Ti ivargebs, iqneba es araki, Tavisi winamavali an momdevno siujeturi<br />

segmentebiT Tu personajTa sitKva-migeba da dialogebi.<br />

Tamamad SeiZleba iTqvas: sulxan<br />

xan-sa<br />

sabas<br />

basTan sitKva bato<br />

to-<br />

nobs!<br />

T i n a T i n G v i n a Z e<br />

qarTu<br />

Tuli sali<br />

lite<br />

tera<br />

ratu<br />

turo enis norma<br />

maTa<br />

swavle<br />

lebis Sesa<br />

saxeb<br />

1. Tanamedrove qarTuli tele-radio gadacemebisa da<br />

presis enaze dakvirveba aCvenebs, rom saliteraturo enis normebi<br />

Zalze xSirad irGveva TiTqmis Kvela TvalsazrisiT. normaTa<br />

damkvidrebis, moTxovnisa da dacvis samsaxuri bolo<br />

wlebSi saerTod moiSala. iseTi STabeydileba iqmneba, TiTqos<br />

saliteraturo enaSi normebi aGaraa savaldebulo.<br />

2. cocxal enaSi normaTagan gansxvavebuli formebis arsebobis<br />

sixSiris gamo SeimCneva reviziis cdebic. daviwKebulia,<br />

rom enobrivi norma SedarebiT konservatiulia, nela icvleba.<br />

dadgenil normaTa gaTvaliswineba aucilebelia saliteraturo<br />

enaSi. am normebs specialurad swavla da swavleba esayiroeba.<br />

erT-erTi aseTi sakiTxia obieqturi mesame piris h-/s- prefiqsis<br />

marTlwera.<br />

3. mesame obieqturi piris h-/s- prefiqsis marTlwera Tanamedrove<br />

qarTulisaTvis dasabuTebulad iTvleba. es sakmaod<br />

rTuli wesi damaJereblad aris ganmartebuli akad. v. Tofurias<br />

wignSi (1965 w., 1988 w., 2002 w.); 1970 wlidan gamoqveKne-<br />

65


ulia normad, romelsac kanonis Zala aqvs. es norma Jer kidev<br />

ver ganmtkicda da saliteraturo enis TiTqmis Kvela sferoSi<br />

xSiria darGvevebi. gamoiTqva mosazreba: dGevandel qarTulSi<br />

am prefiqss aGar aqvs mkveTrad gamoxatuli morfologiuri<br />

funqcia, amitomac norma SeiZleba gadasaxedi gaxdes; uniSnoba<br />

araviTar gaugebrobas ar gamoiwvevs komunikaciaSio.<br />

iseT zmnebTan, romlebic KovelTvis mxolod h- an s- prefiqsiT<br />

unda iwerebodes (gavs, Kavs, pirdeba... Txovs, wams,<br />

wKuria...), uniSnoba SeiZleba marTlac ar gamoiwvevs gaugebrobas,<br />

magram bevr zmnasTan h-/s- prefiqss principuli mniSvneloba<br />

aqvs ara marto morfologiurad, semantikuradac. aucileblad<br />

gasaTvaliswinebelia gleJs_hgleJs<br />

hgleJs, dis-sdis<br />

sdis, Sedga<br />

dga_Se<br />

Se-<br />

sdga, kidia<br />

dia_hki<br />

hkidia<br />

dia, yirs_syirs<br />

syirs, cxela<br />

la_scxe<br />

scxela<br />

da sxva amgvar<br />

formaTa Sinaarsi. aseTebi sakmaod bevria enaSi da amitomac Setanilia<br />

`qarTuli enis orTografiul leqsikonSi (1968 w., 1998 w.),<br />

`jurnalistis stilistikur cnobarSi~ (2002 w.). mravlad Sevida<br />

`orTografiul-stilistikur leqsikonSi~ (2008 w.). magram<br />

marto leqsikonSi Setana am saqmes ver Svelis.<br />

4. sayiroa saSualo skolis qarTuli enis kursSi amgvari<br />

normatiuli sakiTxebis ufro gamokveTilad warmodgena, specialurad<br />

swavleba. qarTuli literaturisa da enis integrirebuli<br />

swavlebisa da alternatiuli saxelmZGvaneloebis arsebobis<br />

viTarebaSi es ver Tu ar xerxdeba. saerTod zmnis formaTa<br />

marTlwerisa da marTlgamoKenebis sakiTxebs naklebi<br />

KuradGeba eqceva skolaSi. Sedegic ar igvianebs.<br />

l e i l a S a l v a S v i l i<br />

Kvar<br />

varKva<br />

vare<br />

saxe<br />

xelis leqsi<br />

siku<br />

kuri bude<br />

saga<br />

gaze<br />

zeTo masa<br />

salis mixed<br />

xedviT<br />

adamianis sakuTar saxels emociuri elferi axlavs; zogi<br />

saKovelTao siKvaruliTaa mosili, zogi ganZarculia am sike-<br />

Tisgan. saTanado STabeydilebebi KovelTvis mKari araa, _<br />

droisa Tu sxva faqtorebis kvalobaze siKvarulis sxivmosileba<br />

SeiZleba siZulviliT Seicvalos an piriqiT.<br />

`uKvar<br />

vars~ zmnis fuZis gaorkecebiT miGebuli istoriuli<br />

saxeli Kvar<br />

varKva<br />

vare<br />

re, romelic mravalgzis moixsenieba `qarTlis<br />

cxovrebis~ furclebze, Saravandmoclil zogadliteraturul<br />

metaforul saxed iqceva polikarpe kakabaZis `KvarKvare TuTaberis~<br />

gamoqveKnebisTanave (daiwera da scenaze daidga 1928-<br />

1929 wlebSi).<br />

politikur niGabmorgebuli medrove araraoba KvarKvare 80<br />

welia feruxunebel tipobriv personad gvevlineba qarTul mwerlobaSi.<br />

_ iqmneba Kvar<br />

varKva<br />

vare<br />

saxelis mravalwevriani enobrivi bude.<br />

sagazeTo masalis mixedviT saKovelTao xmarebis Kvar<br />

varKva<br />

va-<br />

re _ Kvar<br />

varKva<br />

vare<br />

reoba<br />

ba, Kvar<br />

varKva<br />

variz<br />

rizmi<br />

sameuli TandaTan ivseba axali<br />

erTeulebiT. am mxriv saKuradGeboa anzor abulaSvilis<br />

`KvarKvare~-leqsi, romelmac saZiebeli odensaxeluri bude<br />

zmnuri formebiTac gaamdidra; miviGeT ocze metwevriani rigi:<br />

1. KvarKvare, KvarKvaruva, uKvarKvaresoba, KvarKvareoba,<br />

saKvarKvarod, aKvarKvarebuli; KvarKvarizmi, arqi(v)KvarKvarizmi,<br />

neoKvarKvarizmi, KvarKvaristi; 2. gaaKvarKvara, gavaKvarKvareT,<br />

gagviKvarKvarda; w/amoKvarKvardeba _ amoKvarKvarda, wamoKvarKvarebulan;<br />

iKvarKvarebs, iKvarKvara, iKvarKvaros, geKvarKvare.<br />

enis mdidar sitKvawarmoebiTs SesaZleblobebze metKveli<br />

Kvar<br />

varKva<br />

vare<br />

re-bude, albaT, karga xans `icocxlebs~, _ drois<br />

mkacr sacerSi gatarebulsac uxvad SerCeba es metaforulobiT<br />

niSandebuli wevrebi, raki Tavad KvarKvare ukvdavebis Saravandediani<br />

cxovrebiseuli saxea qarTuli mxatvruli azrovnebisa.<br />

66<br />

67


e T e r S e n g e l i a<br />

erTi saer<br />

erToqar<br />

qarTve<br />

Tvelu<br />

luri fuZi<br />

Zisa<br />

saTvis<br />

zanuris lazur dialeqtSi dasturdeba leqsema _ xCeon<br />

on-i//<br />

qCon-i//Con<br />

`TeTrsamosiani~, `TeTriani~.<br />

Cveni varaudiT, mocemuli leqsikuri erTeuli nawarmoebi<br />

sitKvaa _ *xCe<br />

xCe-on<br />

on-i//qCe<br />

qCe-on<br />

on-i//Ce<br />

Ce-on<br />

on-i//qC<br />

qC-on<br />

on-i//C-on<br />

on-i, sadac<br />

*xCe<br />

xCe-//qCe<br />

qCe-//Ce<br />

TeTris aGmniSvnelia, xolo -*on<br />

mawarmoebeli<br />

sufiqsia, romelic aGniSnavs risame qonebas, anda siyarbes,<br />

qarTuli -ian, -ier, -ovan, -osan sufiqsebis fardi.<br />

mocemul saanalizo erTeuli SeiZleba qarT. mƒco<br />

covan<br />

van-i//<br />

mxcovan<br />

van-i _ `yaGarosani - TeTri Tmis, wveris matarebeli~ _<br />

fuZis fonetikur-semantikuri SesatKvisi iKos, romelic, rogorc<br />

samecniero literaturidan cnobilia, nawarmoebi<br />

sitKvaa da amgvarad daiSleba _ mƒc-ovan<br />

ovan-//m-xc<br />

xc-ovan<br />

ovan-. m-xc<br />

xc- Ziri<br />

TeTrs aGniSnavs, -ovan<br />

ki mawarmoebeli sufiqsia.<br />

qarT. -an<br />

(-ov-an<br />

an, -os-an<br />

an, -i-an<br />

an) SesatKvisia laz. -on<br />

on-isa.<br />

amave fuZes ukavSirdeba megr. rC-in<br />

in-u//rC-Hn- H← rC-on<br />

on-i<br />

`moxuci, beberi~.<br />

saerToqarTvelur fuZed aGdgeba *ƒHc-, xolo sufiqsad _<br />

-an<br />

an, Sdr. s.-qarTv. *ƒc- ← ƒc-an<br />

an-.<br />

r e v a z S e r o z i a<br />

qo- nawi<br />

wilak<br />

lak-zmnis<br />

zmniswi<br />

wini<br />

nisa<br />

saTvis megrul da<br />

lazur dialeq<br />

leqteb<br />

tebSi<br />

1. qarTvelur sistemaSi mtkicebiTi nawilakebi<br />

(ki<br />

ki/qo<br />

qo/que<br />

que/qe<br />

qe) ZiriTadad, zmnis Tanmxlebi elementebia. maT<br />

formaluri da funqciuri maxasiaTeblebi specialuri litera-<br />

turidan cnobilia. amasTan, megrulsa da lazur dialeqtebSi<br />

(sistemis variantebSi) qo- nawilakis zmniswinis funqciiT<br />

gamoKenebasTan dakavSirebiT zogierTi detali dasazustebelia.<br />

2. aGniSnulia: a) qo- pirvel nawilad moudis martiv da<br />

rTul zmniswinebs; b) mas zmniswinis adgili ukavia mKofadis<br />

formebSi maSin, roca mocemuli zmna zmniswins ver iguebs; g)<br />

nawilakis o xmovani poziciurad SeiZleba nebismier xmovnad<br />

gardaiqmnas.<br />

KuradGebas iqcevs qo-s gamoKeneba awmKos formebSi. es exeba<br />

rogorc statikur, ise dinamikur zmnebs. roca dinamikur,<br />

wesieri uGvlilebis zmnasTan is zmniswinis adgils<br />

ikavebs, zmna awmKo drois gagebas iZens:<br />

ykiruns (yris) _ do -ykiruns (da-yris) _ qo-kiruns (ki<br />

yris)<br />

3. SeniSnulia, rom megrulsa da lazurs Soris sxvaobas<br />

qmnis megrulSi CamoKalibebuli `ormagad rTuli~ zmniswinebi.<br />

maTi pirveli komponenti KovelTvis g- elementia (poziciurad<br />

a,e,o xmovnebTan erTad). zogJer mas q- cvlis gemSa -sxapu /<br />

qemSa-sxapu (SigniT Sexta) . . .<br />

lazurSi g-s nacvlad q- gvaqvs Kvela im SemTxvevaSi, roca<br />

megrulSi `ormagad rTuli~ an g- TanxmovniT dawKebuli<br />

rTuli zmniswinia warmodgenili:<br />

gemSa-rTu _ qomeSa-xTu (Sevida)<br />

gemSi-nfTiruq –qomeSa-iTira-na (SeveTrevi)…<br />

geSe-Gans _ qeSiGams (amoiGebs) . . .<br />

4. masalis gaTvaliswinebiT SesaZlebelia vifiqroT, rom<br />

qo-nawilakis zmniswinad qcevis Sualeduri procesi warmodgenilia<br />

lazurSi. megrulSi igi dasrulebulia imdenad, rom<br />

`ormagad rTuli~ zmniswinebis SemTxvevaSi qo- nawilaki aGsadgenia.<br />

lazuris qo darTuli rTuli zmniswinebi igive odenobad<br />

SeiZleba CaiTvalos, rac megrulSi ormagad rTul zmniswinebad<br />

aris miCneuli.<br />

68<br />

69


i z a C a n t l a Z e<br />

kidev erTxel<br />

-fxe<br />

> -xe<br />

xe, -fxe<br />

> -fx sufiq<br />

fiqsi<br />

sisa<br />

saTvis<br />

qarTve<br />

Tvelur ono<br />

o<br />

nomas<br />

masti<br />

tikon<br />

konSi<br />

saanalizo sufiqss, romelic qarTvelur anTroponimTa<br />

genderuli diferencirebisTvis gamoiKeneba dasavleT saqarTveloSi,<br />

araerTi mkvlevari (n. mari, p. yaraia, i. KifSiZe, p. ingoroKva,<br />

s. JanaSia, arn. Ciqobava, i. meSCaninovi, T. jordania,<br />

q. lomTaTiZe, S. ZiZiguri, i. megreliZe, al. Glonti, i. zicari,<br />

z. yumburiZe, b. JorbenaZe, g. gasviani, r. TofCiSvili,<br />

p. cxadaia, o. yurGulia, n. mgelaZe, q. margiani, c. bendeliani)<br />

Sexebia. sakiTxs ikvlevdnen rogorc enaTmecnierebi, ise eTnologebi.<br />

iKo mcdeloba nair-nair etimologiaTa warmodgenisa<br />

da sxvadasxva (megruli, afxazuri, ubixuri, adiGuri, baskuri,<br />

urartuli...) enis monacemebTan -{f}xe<br />

sufiqsis materialuri<br />

dakavSirebisa.<br />

parxlis taZris erT-erT warweraSi (X s.) dadasturebuli<br />

formanti (e. TaKaiSvili) dGes maincdamainc produqtuli<br />

aGar aris _ svanurSi nawilobriv (i. megreliZe) ki ara, aramed<br />

saerTod aGar ixmareba qalis mamiseuli gvaris aGsaniSnavad,<br />

xolo megrulSi, ZiriTadad, toponimebSia SemorCenili.<br />

Cven sagangebod SevamowmeT kodoris (resp. dalis) xeobaSi Cawerili<br />

800 gverdis moculobis teqstebi, sadac arc erTxel<br />

ar Segvxvedria -fxe<br />

fxe'ze daboloebuli leqsema (arc saxeli, arc<br />

zmna an arasrulmniSvnelovani sitKva). ver gaviziarebT `xelmwifis~<br />

n. mariseul segmentaciasa da gaazrebas. ƒelwif<br />

wif-ƒe<br />

misTvis<br />

aris "ооооооо, оооо ооооооо" Jer erTi, svanuris arcerT<br />

dialeqtur am leqsemaSi faringaluri Tanxmovani aGarsad ixmareba,<br />

da meorec, xelwifx{e}/xemwifx{e}/xenwifx{e} (moTx. xel-<br />

wifx{e}-d; mic. xelwifx<br />

wifx{e}-s...) mxolod balsqvemourSi gvxvdeba<br />

(laxamuluri kilokavis gamoklebiT) da aqac xanis gaCenas fonetikuri<br />

safuZveli aqvs (fSvinvier TanxmovanTa momdevno poziciaa<br />

_ Sdr. bz. sakcx, bq. sak{r}cx<br />

cx, lSx. sakac<br />

kac{x}, lnt.<br />

70<br />

sakc `sakace~). rac Seexeba auslautSi -e xmovnis gauCinarebas,<br />

es Cveulebrivi movlenaa svanurSi. garda amisa, Kvela balsqvemour<br />

zGaparSi `xelmwife~ mamakacia, (Sdr. agreTve bq. saxel<br />

xel-<br />

wifx, sadac, raGa Tqma unda, genderuli problema ver dadgeba)...<br />

metad sainteresoa c. bendelianis dakvirveba qvemoimeruli<br />

dialeqtis monacemebze, sadac -xe<br />

sufiqsi, mcireodeni<br />

gamonaklisis garda, ar erTvis leCxumidan, svaneTidan da adigenidan<br />

gadmosaxlebul qalTa gvarebs.<br />

mkvlevarTa umravlesoba saanalizo sufiqsisTvis amosavlad<br />

miiCnevs Zvel qarTul leqsemas mƒevali<br />

(`mona, msaxuri<br />

qali~); sulxan-saba orbelianis azriT, `mƒevali Krmaa; ese ars<br />

qali nasKidi, gina naziTvi~. mƒe > mxe > fxe > xe Cveulebrivi<br />

fonetikuri procesebia qarTvelur enebSi. albaT am sitKvis<br />

semantikaa ganmsazGvreli S. ZiZiguris erTi dakvirvebisTvis:<br />

qarTuli enis dasavlur dialeqtebSi `saTanado sufiqsacia<br />

axasiaTebs iseT gvarebs, romelTa warmomadgenlebi glexur fenas<br />

ganekuTvnebodnen; aznaurTa Tu TavadTa gvarebs es sufiqsi<br />

ar moudioda~. Tu aqedan amovalT, maSin qalis svanur saxel-<br />

Tan daCqilfx<br />

Cqilfx'Tan kiTxvis niSniT warmodgenili gaazreba akaki<br />

SaniZisa (`dadiSqelianT gombio~?) TiTqos erTi SexedviT sruliad<br />

damaJerebelia, oGond `gombio~-Si svanuri fx… (baKaKi~)<br />

ki ar unda davinaxoT, aramed -fxe<br />

sufiqsisgan momdinare -fx<br />

elementi (Sdr. leCxumur-ayaruli gombio<br />

bio-go<br />

gogo damcirebiT da<br />

ara guruli gombie<br />

_ `baKaKi~), sadac swored auslautSi dakarguli<br />

-e iwvevs winamavali -a- xmovnis umlauts; amasTanave,<br />

daCqil<br />

Cqilfx<br />

zGapruli personajis saxeli ki ar aris, rogorc<br />

es specialur literaturaSia (z. yumburiZe) aGniSnuli, aramed<br />

svaneTis istoriul dokumentebSi dadasturebuli daCq-<br />

il-a-fxe<br />

fxe's Sekvecili varianti. ase rom, XIII-XVIII saukuneTa sagvareulo<br />

mosaxseneblebSi araerTxel warmodgenili `daCqilafxe~<br />

Kvelgan romelime didi feodalis meuGle da svaneTis<br />

mTavris asulia. Tu amasac gaviTvaliswinebT, maSin, cxadia, da-<br />

Cqilfx anTroponims ver gaviazrebT `dadeSqelianT msaxurad~<br />

71


da verc -fxe<br />

> -fx<br />

sufiqsSi davinaxavT sazogadoebis socialuri<br />

diferencirebis funqcias.<br />

miuxedavad imisa, rom dGes svanur enaSi es sufiqsi qal-<br />

Ta warmomavlobis gvarebs aGar awarmoebs, vfiqrobT, iseTi<br />

formebi, rogoricaa: bedifx<br />

ifx, galdfx, gulifx<br />

lifx/g…ilifx<br />

g…ilifx/<br />

g…inifx, gernifx<br />

nifx, daCqilfx<br />

Cqilfx, derzufx<br />

zufx, elda<br />

darufx<br />

rufx, sidifx<br />

difx,<br />

Jayifx<br />

yifx/Ja<br />

JaJifx<br />

Jifx, girg…lfx, qaldfx (ori ukanaskneli aSkarad<br />

girgvlianisa da qaldanis oJaxebis qalebi arian) da a. S., romlebic<br />

axlac gamoiKenebian svaneTSi anTroponimebad, warmoadgenen<br />

istoriul dokumentebSi dadasturebuli -fxe<br />

sufiqsis<br />

Semcveli onomastikonis anarekls.<br />

ufro metic! _ gardafxaZeTa oficialuri gvaris svanuri<br />

gaformeba g‰lfx‰n kargad asaxavs istoriul viTarebas, sadac<br />

arc gardafxaZe gvxvdeba da arc galfxani, magram gvaqvs<br />

gadra<br />

drafxe<br />

fxe, romelic amosavali unda iKos gardafxaZe/galfxanis-<br />

Tvis: gadra<br />

dra-fxe<br />

> *garda<br />

garda-fxe<br />

> *g‰rd<br />

g‰rd-fxe<br />

> *g‰r<br />

g‰r-fxe<br />

> *g‰l<br />

g‰l-<br />

fxe+an<br />

(svanur oficialur gvarTa morfema) > g‰lfx‰n, Sdr.<br />

Jafr-i-Ze<br />

(kaci), Jafr-i-fxe<br />

fxe (qali), Jafr-‰n (kacic, qalic);<br />

asevea, albaT, *ga<br />

gadra<br />

dra-fx<br />

fx-a-Ze<br />

> garda<br />

rda-fx<br />

fx-a-Ze<br />

(kaci), gadra<br />

dra-fxe<br />

(qali), g‰dr<br />

dr‰n (kacic, qalic).<br />

qvemosvanuri g‰lfx‰n'is msgavsi Cans dGes mestiis onomastikonSi<br />

dadasturebuli mfx‰n<br />


om -xe<br />

sufiqsi mxolod `uZveles zanTa enobrivi kuTvnileba<br />

ar Kofila~, winaaGmdeg specialur literaturaSi (e. TaKaiSvili,<br />

i. megreliZe, o. yurGulia,...) gamoTqmuli mosazrebisa.<br />

iKo Tu ara fxe > xe saerToqarTvelur enaSi an SesaZlebelia<br />

Tu ara mƒeval- fuZis segmentacia, amas damatebiTi kvleva-Zieba<br />

syirdeba. es-esaa gamoqveKnda sruliad originaluri Tvalsazrisi<br />

r. TofCiSvilisa, romelSic formaTa uwinaresoba-Semdgomadobis<br />

qronologiuri gardaqmnebi Sebrunebuladaa warmodgenili<br />

(*fxev<br />

fxev-al<br />

al-i > mxev-al<br />

al-i); fonetika-fonologia rom ar<br />

gviSlides xels, eTnologiuri msJeloba metad sainteresoa.<br />

m a n a n a C a C a n i Z e<br />

dife<br />

feren<br />

renci<br />

ciuli niSa<br />

Sani leqsi<br />

sikog<br />

kogra<br />

rafi<br />

fiaSi<br />

_<br />

IV sasko<br />

skolo<br />

(sa<br />

saswav<br />

swavlo<br />

lo) leqsi<br />

sikon<br />

konTa tipo<br />

polo<br />

logia<br />

leqsikonTa tipebi iqmneba oTxi urTierTdakavSirebuli<br />

koordinatTa sistemiT. es koordinatebia: lingvisturi, fsiqologiuri,<br />

semiotikuri da sociologiuri. maTi ZiriTadi maxasiaTeblebi<br />

adastureben, rom leqsikonTa tipologia, faqtobrivad,<br />

aris mecnieruli klasifikacia dafuZnebuli leqsikonis<br />

tipis, rogorc invariantis, idealizebul cnebaze ganpirobebuli<br />

aGniSnuli koordinatTa sistemiT (vrclad ix. m. CaCaniZe,<br />

koordinatTa sistemis cneba leqsikografiaSi, saqarTvelos mecnierebaTa<br />

akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis institutis<br />

61-e samecniero sesiis masalebi. Tb., 2002, gv. 33-34).<br />

saTanado samecniero literaturis Tanaxmad, am oTxi ur-<br />

TierTdakavSirebuli koordinatTa sistemis warmodgenis sir-<br />

Tulis mixedviT ganasxvaveben akade<br />

demi<br />

miur<br />

da sasko<br />

skolo<br />

leqsikografias.<br />

saskolo leqsikografia, akademiurTan SedarebiT, SeiZleba<br />

ganvsazGvroT, rogorc mcire formebisa da ufro metad<br />

saswavlo mimarTulebis leqsikografia (s. barxudarovi, l. no-<br />

74<br />

vikovi, p. denisovi). vinaidan Koveli konkretuli struqturul-tipologiuri<br />

modeli leqsikonisa moiTxovs saleqsikono<br />

indeqsis (sitKvanis) da metaenis sakuTar formas, akademiuri<br />

da saskolo leqsikonebi gansxvavdebian, upirveles Kovlisa,<br />

sitKvaniTa da metaenobrivi struqturiT. amasTan, saskolo<br />

leqsokografia gansakuTrebul KuradGebas uTmobs meTodologiuri<br />

rigis faqtorebs: swavlebis etaps, moswavlis (adresatis)<br />

mSobliur enas, ena-Suamavals, moswavleTa zogadkulturul<br />

dones da misT. swored amis gamoa, rom saskolo leqsikografias<br />

xSirad ganixilaven rogorc damoukidebel lingvodidaqtikur<br />

disciplinas. sakuTriv lingvisturi TvalsazrisiT<br />

ki saskolo leqsikografia, upirvelesad, leqsikografiis erTerTi<br />

dargia da logikuria, rom saskolo leqsikonTa tipologia,<br />

zogadad, leqsikonTa tipologias efuZneba.<br />

m e r a b C u x u a<br />

daGestnur<br />

tnur-qar<br />

qarTve<br />

Tvelur bgeraT<br />

raTSe<br />

SesatKvi<br />

satKviso<br />

soba<br />

baTa<br />

siste<br />

tema<br />

(sibilantebi<br />

sibilantebi)<br />

mas Semdeg, rac dadginda naxur-qarTvelur bgeraTSesatKvisobaTa<br />

ZiriTadi formulebi, SesaZlebeli Cans daGestnur-qarTvelur<br />

fonemur mimarTebaTa gamovlenac. sibilantur<br />

TanxmovnebSi orgvari regularul-kanonzomieri SesatKvisobani<br />

gamoCndeba: a) qarTveluri sisi<br />

sina<br />

: daGestnuri sisi<br />

sina<br />

na;<br />

b) qarTveluri sisi<br />

sina<br />

: daGestnuri SiSi<br />

Sina<br />

na, rac aseve damaxasiaTebeli<br />

iKo naxur-qarTveluri sibilantebisTvisac. movixmobT<br />

sailustracio masalas orive formulis mixedviT.<br />

I. sisi<br />

sina<br />

: sisi<br />

sina<br />

s.-qarTv. Z ~ s.-daG. Z<br />

(1) s.-qarTv. *ZeZ…- `ZeZvi; kvrinCxi~ (qarT. ZeZ…-i º ZeZv-i,<br />

75


zan. (laz.) danZ-i ←*ZaZv-i) ~ s.-daG. *ZaZ-(a) `ekali~ (xunZ. zaz,<br />

and. zaz, axv. jaja, yam. zaza, tind. zaza `ekali~, hunz. zˆza,<br />

darg. ZanZi º c´ac´e `ekali~, lak. c´ac `askili~, lezg. c´az,<br />

Tab. ZaZa, aG., ruT. zaz, wax. zaza, arC. cac, ud. cac `ekali~);<br />

(2) s.-qarTv. *gaZ- `wvivi~ (qarT. gaz-eb-i `wvivebi~, zan.<br />

goJ-i `muxli~ (→ Zv. qarT. goJ-i), svan. ganz ←*gaz `wvivi~) ~ s.-<br />

daG. *g…aZ- `Cliqi; idaKvi~ (xvarS. guz `idaKvi, darg. ƒ´uc´<br />

←*µuZ `Cliqi, qaCaCi~, aG. ƒ´…ac´ ←*µ…aZ `Cliqi~);<br />

(3) s.-qarTv. *Ziƒ…- `Jixvi; gareuli xari~ (Zv. qarT. Jiƒv-i<br />

←*Ziƒv-i, Sdr. megr. Zixv-i `Jixvi~, zan. Jiq-i ←*Jiqv-i, svan. {Zibra<br />

←*Ziƒ…-ra} `gareuli xari~) ~ s.-daG. *ƒ…aZ-a `mTis Txa~<br />

(xunZ. G…acö, yam. Gunc´a, tind. G…aC´i `urqo Txa~, darg. ƒ´aca<br />

º ƒ´aZa `mTis Txa~).<br />

s.-qarTv. c ~ s.daG. c<br />

(1) s.-qarTv. *cit-a `lifsita~ (qarT. ceta `erTgvari patara<br />

Tevzi~, zan. (megr.) citu `lifsiti~) ~ s.-daG. *cit-u<br />

`mweri; baGlinJo~ (xunZ. C´ut `futkari; mweri~, lak. sut<br />

←*cut `tkipa~, lezg. Sut, ruT. SiT, wax. Sin, kriw. Sut, bud.<br />

Sut º Sud `baGlinJo~, Sdr. and. c´uta `nakelis xoyo~);<br />

(2) s.-qarTv. *bic-(a) `qva, miwa~ (qarT. bic-i `miwa mlaSe~<br />

(saba), zan. (megr.) beCa `gamoqvabuli~, svan. beC º bC `qva~) ~ s.-<br />

daG. *bac-(a) `mTa, klde, qva~ (axv. beCa, tind. besa, kar. besa,<br />

bagv. besa `mTa~, bej. bC, hunz. baCa `klde, frialo~, ud. baɺC<br />

`Txeli, mrgvali qva~, xin. …C `saflavis qva~);<br />

(3) s.-qarTv. *bac- º*cab- `Steri, cofi, brma~ (bec-i, bac-i,<br />

boc-i º buc-i, Sdr. cof-i, zan. foC-o `Steri~, svan. li-Cef<br />

`senis SeKra~) ~ s.-daG. *bec- `brma, bneli~ (xunZ. bec´-a-ab,<br />

tind. bec´-u-b, axv. bec´-o-da `brma, bneli~, bej. boc-dio, hunz.<br />

bˆc-du, arC. bes-du ←*bec-du `brma~).<br />

76<br />

s.-qarTv. w ~ s.-daG. w<br />

(1) s.-qarTv. *m-wak-e `mwklarte~ (qarT. mwake, zan. mayik-i,<br />

svan. wakar-a `mwake~) ~ s.-daG. *w´ek- `mjave, mware~ (xunZ. w´ekab,<br />

and. w´iku, axv. y´ik´u-da, tind. c´iq´u-b, kar. w´ik´o-b, boTl.<br />

w´ik´u, bagv. w´ik´u, God. c´iq´u `wmaxe~, darg. wik-si º wik…-se<br />

`mjave~, lezg. wiki, arC. weg…-du º wek…- `mware, simware~);<br />

(2) s.-qarTv. *wop- `yipi~ (qarT. wop-i (saba), zan. yip-e º<br />

wip-a, svan. piy ←*yˆp) ~ s.-daG. *wum- `yipi~ (xunZ. w´inu, and.<br />

w´unno, axv. w´un.., boTl. w´uni, bagv. w´uni.., lak. wun, arC. wan,<br />

ud. c´an, xin. wum `yipi~);<br />

(3) s.-qarTv. *w…im- `wvima~ (qarT. wvim-a, wvim-s, zan. yvim-a,<br />

yvin-s `wvims~) ~ s.-daG. *w…ar- `varskvlavi~ (xunZ. w´…a, and.<br />

w´a, axv. w´…ari, kar. w´…a, bagv. w´…ara.., hin. c…a, did. ca,<br />

xvarS., hunz. ca, inx., bej. ca n , darg. zuri º zure `varskvlavi~);<br />

(4) s.-qarTv. *wK-en- `Zala, wKena~ (qarT. wKen-a, zan.<br />

(megr.) yKan-a `Zala~, svan. yKr- `dasusteba, uZlureba~) ~<br />

s.-daG. *waK- `Zala, siZliere~ (xunZ. waK´-, axv. yiK´-, yam. waK´-,<br />

kar. waK´-i `Zlier, Zalian~, did. waK-To…, bej. waK, hin. waK `Zalian~,<br />

lak. waK, darg. waK- `Zala, siZliere~);<br />

(5) s.-qarTv. *webl- `TeTri, fiTri~ (qarT. wabl-a-<br />

`TeTri kvaxis saxeoba~, zan. (laz.) yabu `fiTri~, svan. ybr<br />

`fiTri~) ~ s.-daG. *wab-u `TeTri~ (darg. wub º wuba º wub-ze<br />

`TeTri~, lezg. bay-ux `laqebiani~, bud. yobu `wiTelTmiani~,<br />

arC. yuɺba-T´uT `TeTri~).<br />

s.-qarTv. z ~ s.-daG. z<br />

(1) s.-qarTv. *zar- `Kinva~ (qarT. zr-ob-a, svan. mˆ-jˆr) ~<br />

s.-daG. *zar-i `Kinuli~ (and. zar, axv. jari, yam. z‰, tind. zari,<br />

kar. zare, boTl. zari, bagv. zar, God. zari `Kinuli~,<br />

hunz. jara `Kinuli~, bej. za-l’- `acieba~, lak. zuru-ƒ´aɺni<br />

`Kinulis lolua~, lezg. c´ur ←*Zur `sarkesaviT Kinuli~);<br />

(2) s.-qarTv. *zG…el- `didi wvima~ (qarT. (imer.) zGvel-a<br />

`kokispiruli wvima~, zan. (megr.) zGvar-zGval-i "id", svan.<br />

jGer ←*jG…er `Tavsxma wvima~) ~ s.-daG. *zigol- `wvima; setKva~<br />

(did. zigolu, xvarS. zangeru, bej. holo-Sigi, hunz. belu-Sige<br />

`setKva~, lak. zig `wvima/wvims~);<br />

77


(3) s.-qarTv. *Te…z- `Tevzi, lifsita~ (qarT. Tevz-i º<br />

Tebz-i, svan. cuz ←*T…z `lifsita~) ~ s.-daG. *Ta…z- º*Taz…-<br />

`baGlinJo~ (and. Tarc´a, yam. Tas´…, God. Tabcu, did. Ta…sa,<br />

hin. Ta…sa, bej. Ta…za `baGlinJo~);<br />

(4) s.-qarTv. *zeg- `zeg~ (qarT. zeg, zan. _, svan. _) ~ s.-<br />

daG. *zaq(…)- `xval~ (did. ziqo `xvalzeiT~, hin. zeq.., Tab. zaqu-r,<br />

aG. saq…a-na `xval~).<br />

s.-qarTv. s ~ s.-daG. s<br />

(1) s.-qarTv. *Kos- `didi kovzi~ (qarT. kos-i `didi Jami~,<br />

svan. K÷S º KoS `kovzi~) ~ s.-daG. *Kos(u) `niCabi, kovzi~ (xunZ.<br />

„…es º „ers, axv. KoSi `niCabi~, lak. ƒ´usa, darg. Kus´a º Kulsa<br />

`kovzi~, lezg. Kusu `niCabi~, Tab., bud. Kasu, kriw. K´su `celi~);<br />

(2) s.-qarTv. *sok-e `soko; kitri~ (qarT. soko º seko, zan.<br />

Su(r)ka º Sˆnka `kitri, nesvi~) ~ s.-daG. *sek-u `soko, abedi~<br />

(xunZ. s´ak, and. s´eku, yam. sek…, kar. seku `abedi~, axv. Seku,<br />

tind. s´eku º seku `abedi, soko~, did. Soku, inx. joko `abedi~,<br />

bej. sako, xvarS. joko `soko~, ud. Saɺmq´al `soko~);<br />

(3) s.-qarTv. *q…as- `cocxi, gacocxva~ (qarT. _, zan. o-<br />

qos-u `gacocxva~, o-qos-al-i/e `cocxi~, svan. q…as º q…‰si `balaxis<br />

cocxi~) ~ s.-daG. *qos- `mka; sayreli mowKobiloba~<br />

(xunZ. qaSu `Tivis sayreli mowKobiloba~, did. qos, bej. qusu‡,<br />

hunz. qoS `mka, kreya, moyra~, arC. qis `Cangali, fiwali~);<br />

(4) s.-qarTv. *som- `puris Seyamandi~ (qarT. som-in-i `didi<br />

puri~ (saba), svan. Sm ←*Sem… ←*S÷m `Gomis Seyamandi; Tav-<br />

Taviani pureuli~) ~ s.-daG. *sum- `puri; Cala~ (xunZ. sum º<br />

Sum, and. suma, axv. Suma, God. suma.., lak. sun `Cala~.., Tab.<br />

Sºum, aG. s´um, ruT. kriw., bud. sum, wax. som, ud. Suɺm `puri~);<br />

(5) s.-qarTv. *s…et- `sveti~ (qarT. svet-i, zan. (laz.)<br />

skvit-i `boZi~) ~ s.-daG. *sut- `saflavis qva; klde~ (did. Sud,<br />

hin. sud, inx. Sud `saflavi~, bej. Sed, hunz. Sed `klde; kayari~,<br />

darg. s´uta `saflavze dadgmuli Zegli, qva~).<br />

78<br />

II. sisi<br />

sina<br />

: SiSi<br />

Sina<br />

s.-qarTv. Z ~ s.-daG. J<br />

(1) s.-qarTv. *girZ-il- `GrZili; Zira kbili~ (Zv. qarT.<br />

grZil-i `GrZili~, zan. Jirgil-i → º JirJil-i `Zira kbili~) ~<br />

s.-daG. *g…arJ-i `Zira kbili; GrZili~ (xunZ. gojo, and. guji,<br />

axv. gorjo, yam. goju, tind. qoju, kar. goja º g…aja `Zireuli<br />

kbili~, did. goju, xvarS. goju, bej. gjo, hunz. go n ju `eSvi~,<br />

lak. q´arC´i ←*garJi `kbili~, darg. ganji `eSvi~, Ganje `GrZili~,<br />

aG. g…arj, arC. gaɺnji `GrZili~);<br />

(2) s.-qarTv. *Zal-/*Zil- `simi; ZarGvi~ (qarT. Zil-i, Zal-i,<br />

zan. (laz.) Jil-, o-Jil-aS-e `bade~, svan. Jˆl º Jil `simi~) ~<br />

s.-daG. *Jar- `kani, tKavi; membrana~ (darg. jer º Jar `tKavi, kani~,<br />

lezg. C´ar `kani~, aG. Jar `membrana xorcSi~, ruT. Jar,<br />

kriw. Jer, xin. Jar `rZis kani, apki~);<br />

(3) s.-qarTv. *Zam-al- `Zma~ (qarT. Zma º Zama, Zamula, Zm-ad-i<br />

`maKari~, zan. Juma º Jˆma º Jima `Zma~, Juma-d-i º Jima-d-i `biZa~,<br />

svan. Jˆmil `Zma disTvis~) ~ s.-daG. *Jam- º *maJ- `naTesavi<br />

(mamr.)~ (xunZ. möj-it¾ `gareTa biZaSvili~, lak. maC´a ←*maJa `na-<br />

Tesavebi (mamr.)~, lezg. C´am ←*Jam `sasiZo, nefe~, Tab., aG. Jam<br />

"id", ruT. Kuɺ-Jm `siZe~, wax. Kaɺ-Jam-ar `ZmaTa colebi erTmane-<br />

Tis mimarT~);<br />

(4) s.-qarTv. *Z(a) `TviTon~ (qarT. vin-Z-i, zan. ar-Zo º<br />

ar-Za `Kvela~, svan. Ji `TviTon~) ~ s.-daG. *Ji `TviTon~ (xunZ.<br />

ji-, and., axv., God. ji-, yam. zi-, kar. je- `TviTon~, did. jo,<br />

hin. zo, xvarS. ju, bej. j‘, hunz. ju, lezg. ju…, ruT., wax.,<br />

kriw. -iJ, arC. inj `TviTon~);<br />

(5) s.-qarTv. *Zeg…- `balaxi, buCqi~ (qarT. Zegv-i º Zigv-a º<br />

Zegv-e, zan. Jagv-i º Jag-i `wvrili Cirgvi~, svan. jag º jg `wamali~)<br />

~ s.-daG. *Jag-a `alublis xe; eklebiani buCqi~ (xunZ. jaga,<br />

and. jaga, axv., God. jagö `alublis xe~, yam. Jaga º jaga, tind.,<br />

kar. Jaga º jaga `alublis xe~, bej. jagi ordo `jolo~, hunz.<br />

jagi `eklebiani buCqi~).<br />

s.-qarTv. c ~ s.-daG. C<br />

(1) s.-qarTv. *mac-al- `mozveri- iremi~ (qarT. (mTiul.)<br />

79


macal-o `mozveri~, zan. {boCol-a}, svan.laC… ←*maCa… `iremi~) ~<br />

s.-daG. *maC-er- `xbo, mozveri~ (xunZ. beCe `xbo~, and. milCa<br />

`mozveri~, did. meSori, hin. meSiro `mocedi~, lak. baɺrC, aG.<br />

urC ←*…arC, arC. biS `xbo~);<br />

(2) s.-qarTv. *kac- `keci~ (qarT. kec-i, zan. kˆc-i → º kic-i<br />

`keci (Tixis)~, svan. kec → º tkec `saarKe yuryeli~) ~ s.-daG.<br />

*K(…)aC- `Tixis qoTani, sadGvebeli~ (lak. ƒ´aɺCi `rZis safiltri<br />

Tixis qoTani~, lezg. KeC, kriw. KeC `Tixis doqi/qoTani~, Sdr.<br />

lezg. KiC `sadGvebeli~, xin. kuCˆ `mcire xelada~);<br />

(3) s.-qarTv. *ƒac- `mxeci, mxecoba~ (Zv. qarT. m-ƒec-i, na-mƒec-av-i,<br />

Sdr. ƒoc-v-a-, svan. ƒac-a `ngreva~) ~ s.-daG. *ƒaC-a `bo-<br />

Cola~ (lak. ƒaɺCa `boCola~, darg. ƒ´aCa `xbo~, xin. ƒ´iC´-ej ←*ƒiCer<br />

`xbo or wlamde~);<br />

(4) s.-qarTv. *ƒorc- `xorci~ (Zv. qarT. ƒorc-i, zan. xorc-i<br />

←*ƒorc-i, xorc-on-i `xorciani~) ~ s.-daG. *ƒo(n)C-(a) `kani;<br />

tKavi~ (axv. GoCa, tind. GoCa `kani, tKavi; cxvris tKavi~, did.<br />

oSi, hin. x…iSi, xvarS. hi n Se, bej. „Se `tKavi~, inx. he n Se<br />

`cxvris tKavi~, lak. ƒ´aCu `cxvris tKavis qurqi~).<br />

s.-qarTv. w ~ s.-daG. y<br />

(1) s.-qarTv. *waq-(a) `waTxi, Srati~ (qarT. waq-i º waq-a,<br />

zan. wuq-i `svelidan naduGis moxdis Semdeg darCenili siTxe~,<br />

svan. weq… º waq… `wveTi~) ~ s.-daG. *ya(a) `Srati, xseni~<br />

(xunZ. ya„ö, tind. y‰ ←*ya„a, and. ya„a `saxlSi moxarSuli, damzadebuli<br />

ludi~, lak. yu… `xseni~, lezg. w…eh, Tab. y…eh, aG.<br />

y…a, ruT. y…eh `Srati~, arC. noɺ-yo ←*no-yo„ `xsenisgan damzadebuli<br />

saymeli~);<br />

(2) s.-qarTv. *wam- `drois erTeuli~ (qarT. wam-i, zan.<br />

yum-an-i `xval~, o-yum-ar-e `dila~, svan. ham ←*yam `dila~) ~ s.-<br />

daG. *yam- `dro~ (lak. yun `dro~, lezg. ya…, Tab. ye…-en, aG.<br />

ye…-ene, ruT. ye…, wax. yaɺ… `dro; drouli (sakmao)~);<br />

(3) s.-qarTv. *wer-o `wero~ (qarT. wero, zan. yaro, svan.<br />

80<br />

y“r ←*yeru `KarKati~) ~ s.-daG. *yir-u `mwKeri; beGura~ (xunZ.<br />

yorolo `mwKeri~, yam. yoru `Citi, beGura~, tind. yuri-GaGa<br />

`mwKeri~, lak. yiɺlmu `patara Citi~);<br />

(4) s.-qarTv. *war- `kani, garekani~ (qarT. wer-i `nigvzis<br />

kani~, Sdr. osuri (← qarT.) war `kani~, ze-war-i, zan. (megr.)<br />

yˆl-a º yil-a `nigvzis/kaklis garekani~) ~ s.-daG. *yar- `Tma,<br />

safari~ (xunZ. yor, and. yur `cxenis Tma~, hunz. yur `qalis<br />

Tma~, lak. yara º yar‰ `Tma~, lezg., Tab., aG., ruT., xin. yar,<br />

wax. yaɺr, bud., kriw. yer, arC. yarˆ `Tma, safari~).<br />

s.-qarTv. z ~ s.-daG. j<br />

(1) s.-qarTv. *zal-a `wKali (mariliani)~ (qarT. zala (saba),<br />

zan. jver-i `sveli, wKliani~, jvar-u-a `wveTeba, sveleba~,<br />

svan. jˆr- `dasveleba~) ~ s.-daG. *jan-a `wveni; dvrita~ (xunZ. ja<br />

`Gvino~, and. jono `sirofi~, tind., boTl., bagv., God. jana<br />

`Gvino; KurZnis wveni~, did. Sa, xvarS. Sa `Gvino~, lak. jini<br />

`dvrita, kveTi~);<br />

(2) s.-qarTv. *zem- `drois gasvla, jami~ (qarT. da-zm-a,<br />

xan-da-zm-ul-i, zan. jam-, miTa-jam-i `Zveli dro~) ~ s.-daG.<br />

*je(m)- `dGes, axla~ (xunZ. jö-K´a, and. je-lÀal, axv. je-lÀa, kar.<br />

je-l-i `dGes~.., bej. jen-sa `dGes~, hunz. je `axla~), Sdr. afx.<br />

…a-jº¥, abaz. u-j…ˆ `axla~;<br />

(3) s.-qarTv. *zar-d- `zrda~ (qarT. zard-/zrd-a, zan. rd-<br />

←*zrd- `zrda~, svan. rd- ←*zrd- `zrda~) ~ s.-daG. *d-ijin-<br />

`zrda~ (xunZ. r-ij-, axv. r-ij-, yam. r-ijin-, tind. r-iji n -.., bej.<br />

r-ij-, darg. d-uz- `zrda~);<br />

(4) s.-qarTv. *bzek- `wveri~ (qarT. a-bzek-a, zan. (megr.)<br />

bjak-e `wveri~) ~ s.-daG. *mejeg- `wveri, ulvaSi~ (xunZ. meg¡j,<br />

and. migaju, kar. migaj, God. migaju `wveri~, did. meSogla, hin.<br />

boSolka `wveri, ulvaSi~, ud. q´aJ-ux `wverebi~).<br />

s.-qarTv. s ~ s.-daG. s<br />

(1) s.-qarTv. *s…el-(a) `Zlokvi~ (qarT. m-svl-ik-i, sven-i,<br />

fsven-i, zan. (megr.) Svel-a `gvelxokera~, svan. S…l `xvliki~,<br />

81


S…al-S `xvlikisa~) ~ s.-daG. *Ser-(a) `muclis yia~ (God. S´irka<br />

`muclis yia~, lak. S´ira `askaridi~, darg. Siri, kub. Si…aɺ<br />

`muclis yia~, lezg., Tab., aG. Sar, ruT. Sar-ak, kriw. Ser-b<br />

`muclis yia~);<br />

(2) s.-qarTv. *ask- `askili~ (qarT. askil-i, zan. (laz.)<br />

oSk-i (top.)) ~ s.-daG. *Sek-i º*keS-i `askili~ (yam. yis´ ← k½is,<br />

tind. k½eS´u, bagv. k½eS´…, God. kiS´u.., lezg. Siki, Tab. Ski,<br />

ruT. kaS-kal(-bˆr), wax. kaS-kale `askili~);<br />

(3) s.-qarTv. *mos- `Zafi~ (qarT. mos-, mos-el-i (saba), zan.<br />

moS-, o-moS-ir-i `qselSi siganiT gasavlebi Zafi~) ~ s.-daG.<br />

*muS-(i) `bawari~ (xunZ. muS´ `lafani, xralis bawari~, yam.<br />

nis´u, God. mirS´i `bawari~...);<br />

(4) s.-qarTv. *qurs-l `qusli~ (qarT. qusl-i, xevs. qursl-i,<br />

zan. qu(r)s-i `qusli~) ~ s.-daG. *q…anS(u)- `terfi, fexi, TaTi~<br />

(axv. q…aSi, yam. q…ans´a, kar. q…aSa, tind. q…anS´a, bagv. q…anS´a<br />

`terfi, fexi; TaTi~, xvarS. q…aSu, inx. q…aSu `TaTi, fexi~,<br />

darg. quɺS `fexi~, aG. quS-mul `qaCaCi, Cliqi~).<br />

saKuradGebo Cans saerTokavkasiuri fuZe-enidan momdinare<br />

intensiuri (grZeli) Tanxmovnebis refleqsacia orive Jgufis<br />

enebSi. saerTodaGestnuri c´ da w´ intensivebi ucvlelad<br />

Semogvenaxa xunZur-andiur qveJgufSi, sxvagan c´/w´ sada sibilantebs<br />

SeerwKa, xolo saerToqarTvelur fuZe-enaSi w´ sporadulad<br />

bifonemur wK harmoniul-decesiur kompleqsad<br />

CamoKalibda, Sdr.:<br />

s.-qarTv. *wK<br />

wKon- `muxa~ (qarT. {wKon-}, top. wKn-eT-i, wKnor-i,<br />

zan. yKon-i º ykon-i `muxa~, svan. la-yKor-a `samuxe, muxebi~)<br />

~ s.-daG. *w´an- `ekali, Gvia~ (xunZ. w´ini, and. w´ana, axv.<br />

w´ana, tind. c´ani, kar. w´ana, boTl. w´ana, bagv. w´ana, God. c´ani<br />

`ekali, Gvia~, Tab. wam-wam (redupl.) `askili, kenkra~).<br />

w´ intensivis fSvinvieri c´ korelati Sesabamisad cx kompleqsiT<br />

aris warmodgenili qarTvelur ena-kiloebSi. amgvar<br />

niadagze gaCnda Jgufebs Sorisi bgeraTSesatKvisoba:<br />

(1) s.-qarTv. *recx- `recxva~ (qarT. recx-v-a, sa-rcx-el-i,<br />

zan. o-rCx-u `recxva~, o-rCx-al-i- sa-rcx-el-i, svan. li-rCx-ˆn-e<br />

`wKalSi gavleba~) ~ s.-daG. *d-ic´- º *r-ic´- `recxva~ (xunZ.<br />

r-iC´- `dasveleba~, axv. r-ic´- `wKalSi gamovleba~, yam. r-ic´-<br />

`sveli~, tind. r-iC´- `dasveleba~, kar. r-iC´- `dasveleba~, lak.<br />

r-is´u- ←*r-i-c´u-, darg. d-ic- º d-irc- º -ic `recxva~, wax. o-<br />

ca `siTxis dineba~, xin. rˆc- `recxva~);<br />

(2) s.-qarTv. *m-cx<br />

cx…- `cxoba, cxeleba~ (qarT. cxv-eb-a, na-mcxv-ar-i,<br />

zan. (laz.) mCxv-af-a `cxeli~, v-o-mCx-un-am `vacxeleb~)<br />

~ s.-daG. *b-erc´- `Sewva~ (darg. b-erc´/b-uc´-a, lezg. b-uc-, aG.<br />

uc-, ruT. b-isa-, wax. ƒ-ec-, bud. ƒ´-as-, arC. sesa- (redupl.) `Sewva,<br />

wva~);<br />

(3) s.-qarTv. *dercx<br />

cx- `simsuqne~ (qarT. drencx-i `msuqani<br />

da zanti~, svan. dcx º dacx º dcx-… `simsuqne~) ~ s.-daG.<br />

*darc´- `msuqani~ (Tab. darc´, aG. darc´ `msuqani~);<br />

(4) s.-qarTv. *cx<br />

cxam- `GvarZli~ (qarT. sxam-i ←*cxam-i, zan.<br />

(laz.) Cxam-i `Sxami~, svan. cxam `GvarZli~) ~ s.-daG. *c´im- `brazi~<br />

(xunZ. c´in, and. s´im, axv. s´imi, yam. s´im, tind. s´imi, kar.<br />

s´ime, boTl. s´imi, bagv. s´im, God. s´imi, did. semi, hin. seme,<br />

xvarS. semi, bej. simo, junz. sˆmi, lak. s´i, darg. sume, lezg.,<br />

Tab., aG., ruT. seb, arC. s´am `brazi~).<br />

s.-qarTv. cx ~ s.-daG. c´<br />

82<br />

83


p a a t a c x a d a i a<br />

zogi megru<br />

gruli topo<br />

poni<br />

nimis marTe<br />

Tebu<br />

buli<br />

ganmar<br />

marte<br />

tebi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

(no<br />

noyade<br />

deni<br />

ni, okvan<br />

vanti<br />

tieSi<br />

Si,<br />

Sona<br />

nayae<br />

ae, xirze<br />

zeni<br />

ni, nafa<br />

faro<br />

roni<br />

ni, okue da sxv.)<br />

samegrelos regionuli toponimiis masalebis gamocemis<br />

erT-erTi pirveli cda iKo givi eliavas `abaSisa da gegeykoris<br />

raionebis toponimika~ (Tb., 1977). zog SemTxvevaSi toponimTa<br />

amosavali fuZeebis ganmarteba swori da misaGebia, magram<br />

wigns Tavidan bolomde gasdevs ori mniSvnelovani nakli: a.<br />

toponimebi dasaxelebulia saxeldebul obieqtTa gansazGvrisa<br />

da lokalizaciis gareSe; b. toponimTa ganmartebani araiSvia-<br />

Tad Sors dgas yeSmaritebisagan. davasaxelebT zog SemTxvevas:<br />

1. noyade<br />

deni<br />

ganmartebulia rogorc `nasamyedlari~ (ix.<br />

gv. 101, 179). sinamdvileSi toponimis Tavdapirvel mniSvnelobasTan<br />

arafer SuaSia samyedlo da amosavalia botanikuri nomeni<br />

yadia<br />

(yadie, yadio), rac aGniSnavs erTgvar sokos, rZians,<br />

sakvebad vargiss (Sdr.: imer. yado<br />

do, yadua<br />

_ sokoa erTgvari;<br />

gur. yada<br />

da, yada<br />

da-i _ myada; balaxeuli mcenare; soko). megrulSi<br />

yadia yadisyadicaa (e.i. fetvi).<br />

2. okvan<br />

vanti<br />

tieSi<br />

`saixve~ (gv. 106). amgvari ganmartebac axlos<br />

dgas e.w. cruxalxur etimologiasTan da emKareba toponimsa<br />

da amosaval fuZed sagulvebel leqsemas Soris ramdenime<br />

bgeris identurobas. am SemTxvevaSic etimoni warmoadgens botanikur<br />

nomens. kvanti<br />

tila<br />

erTgvari tkbilZirxvniani mcenarea,<br />

romelic a. maKaSvilis `botanikur leqsikonSi~ dasaxelebulia<br />

rogorc qarTuli buskanturas megruli semantikuri ekvivalenti<br />

(Sdr.: ray. kvantila, imer. skvantila). amave fuZes Seicavs<br />

toponimi okvantilec (CxorowKus r-ni, sof. nafiCxovo). b.-m.<br />

TqmaSi amosaval fuZes miuGia forma kvantia (kvantila kvantiáa<br />

kvantia o-kvanti-e-Si).<br />

3. Sona<br />

nayae<br />

ae `svanis yala~ (gv. 118). am mikrotoponimSi So-<br />

na adgilis saxelia (da ara eTnonimi). rogorc Cans, igi warmo-<br />

84<br />

iqmna Sonurona formis haplologiiT: Sonuri (KurZnis JiSia)<br />

Sonurona Sona. rogorc cnobilia, sxva enidan toponimis<br />

gadmoGebisas orfuZiani toponimis pirveli komponenti, romelic<br />

TviTon warmoadgens toponims, ar iTargmneba. maSasadame<br />

Sonayae niSnavs `Sonas yalas~.<br />

4. nafa<br />

faro<br />

roni<br />

Targmnilia rogorc `nafulari, naKidi~ (gv.<br />

131). cxadia, avtorisaTvis amosavalia sitKva fuli. faqtobrivad<br />

ki toponimis fuZea faro<br />

roni<br />

ni, rac niSnavs: 1. tevri, xSiri<br />

tKe; 2. simindis fuCeCis Sesanaxi an TavTavebis gasaSrobi naliaseburi<br />

nageboba. amgvar farduls, Cveulebriv, KanaSive dgamdnen.<br />

5. xirze<br />

zeni<br />

`saxizari~ (gv. 140). saxeldebuli obieqti<br />

mdebareobs taleris Temis sakrebulos sof. nobulevis SemogarenSi<br />

da warmoadgens sammxriv ferdobebiT SemosazGvrul vaketafobs.<br />

ferdobebi CamorGveul- CamoSlil-Camorecxilia. swored<br />

amgvari obieqti aGiniSneba sazogado saxeliT xiiri<br />

ri. maSasadame:<br />

xiiri xiiriS rzeni xirzeni.<br />

6. okue `sakue~ (gv. 57, 147). saxeldebuli obieqti, romelic<br />

wignis avtoris mier araa lokalizebuli, warmoadgens xevs<br />

md. laxvaSiis marcx. mxares (sof. ledgebe) da mas ewodeba okvie//okue.<br />

am xevSi xarobs mxalSi gasarevi balaxeuli mcenare kvio.<br />

a. maKaSvili qarT. tKiuras semantikur ekvivalentebad Tvlis ray.<br />

kvliavs da megr. kvies. am mcenares imerul dialeqtSic kvliavi<br />

ewodeba. maSasadame, okue aris `sakvliavo~ (da ara `sakue~).<br />

7. CeSo<br />

Sona<br />

`TeTri svanuri~ (gv. 100, 112, 116, 147). amas<br />

mosdevs informatoriseuli swori ganmarteba (`aq maGali<br />

Txmelisa da xurmis xeebze miSvebuli Kofila TeTri oJaleSis<br />

JiSis vazi. amitom am vels CeSonas eZaxdnen~ da TviT avtoric<br />

180-e gverdze saxelwodebis motivacias sworad warmogvidgens:<br />

`CeSona _ CeSi Kofila maGlarze~). maSasadame, CeSi (vazis Ji-<br />

Si) CeSona. avtori sxva SemTxvevebSic aseve mcdarad ganmartavs:<br />

uCaSo<br />

Sona<br />

`Savi svanuri~ (gv. 89), kolo<br />

loSo<br />

Sona<br />

`mware svanuri~<br />

(gv. 155). samwuxarod, amgvari araswori ganmartebani avtorze<br />

miTiTebiT gaparula o. qaJaias fundamentur `megrulqarTul<br />

leqsikonSic~, sadac vkiTxulobT: `Ce<br />

CeSo<br />

Sona<br />

botan. va-<br />

85


zis JiSia~ (t. 3, gv. 301); `uCa<br />

uCaSo<br />

Sona<br />

_ botan. vazis JiSia er-<br />

Tgvari~ (t. 3, gv. 761). Sdr. swori ganmarteba: `ko<br />

kolo<br />

loSi<br />

botan.<br />

vazis JiSia erTgvari Savi KurZnisa~ (t. 2, gv. 156). saqmegreloSi<br />

vazis JiSTa erTi nawilis saxeli warmoqmnilia Kur-<br />

Znis JiSis an gemos gamomxatveli sitKvisagan naTes. brunvis<br />

niSnis (-Si) darTviT: Ce (`TeTri~) CeSi `TeTrisi (vazis Ji-<br />

Sia. isxams TeTr KurZens) CeSona `CeSis venaxi~; uCa `Savi~<br />

uCaSi `Savisa~ (vazis JiSia. isxams Sav KurZens) uCaSona<br />

`uCaSis venaxi~; kolo `mware~ koloSi `mwaresi~ (vazis Ji-<br />

Sia. KurZens momwaro gemo aqvs) koloSona `koloSis venaxi~<br />

da sxv. (yiTaSi yiTaSona, dGundGuSi dGunduSona...).<br />

8. nami<br />

miko<br />

koáu wignis 136-e gverdze `ganmartebulia~ rogorc<br />

`nakolari~(?!). cxadia, leqsikonis avtori eKrdnoba erTerTi<br />

informatoris gadmocemas, rom aq amzadebdnen koloebs<br />

_ patara surebs da adgilsac amitom daerqva nakoáu. magram<br />

ra viKoT na- prefiqssa da savaraudebel fuZes Sua `Cakvexebul~<br />

-mi<br />

komponents. an ras niSnavs nakolari? sinamdvileSi,<br />

mikrotoponimi warmoqmnilia gvarsaxelisagan: nikola(va) nanikolu<br />

`nikolavas nacxovrebi adgili~ namikolu (disimilacia:<br />

n-n n-m) namikoáu (b.-m. TqmaSi). soflis oficialuri<br />

saxelwodebaa namikolavo (namikolavo pirveli _ Tamakonis<br />

TemSi da namikolavo meore _ didi yKonis TemSi).<br />

9. oGayue<br />

erTgan ganmartebulia rogorc `Gayuebis (gvaria)<br />

ubani~ (gv. 151 Tumca gvarisagan ubnis saxelebis sawarmoeblad<br />

megrulSi gamoiKeneba le- da sa- prefiqsebi, o ki _<br />

araviTar SemTxvevaSi). magram ociode gverdis Semdeg avtori<br />

dasaxelebuli toponimis mniSvnelobas ganmartavs rogorc `sakreyi,<br />

saparsi~ (gv. 176). amgvari ganmarteba ki sworia: oGayue<br />

ewodeba wKarosa da mindors kurzus satKeo zonaSi, sadac,<br />

Cveni informatoris gadmocemiT, `kreydnen cxvars mTis saZovrebidan<br />

dabrunebis Semdeg. mosaxerxebeli adgilia, kldeSi<br />

momwKvdeuli, aqvea wKaroc~. maSasadame, oGayue marTlac<br />

aGniSnavs `sakrey adgils~ (da ara Gayuebis ubans).<br />

86<br />

a l e q s i y i n y a r a u l i<br />

`ve<br />

vefxistKaos<br />

fxistKaosnis<br />

nis~ avto<br />

toris sada<br />

dauro<br />

robis saki<br />

kiTxi<br />

Txisa<br />

saTvis<br />

(he<br />

heru<br />

ruli mimGeobe<br />

bebi<br />

bi `ve<br />

vefxistKao<br />

fxistKaosan<br />

sanSi<br />

Si~)<br />

moqmedebiTi da vnebiT gvarebis mimGeobebze msJelobisas<br />

akad. a. SaniZe brZanebs: `ga<br />

gamqce<br />

mqcevi<br />

vi. gamqcevi da wamqcevi oriv<br />

GmerTs exveweboden~... gamqcevia, vinc gaiqceva, wamqcevia, vinc<br />

waaqcevs, maSasadame, `gamqcevi~ vnebiTi gvaris mimGeobaa, `wamqcevi~<br />

ki _ moqmedebiTisa, magram orive erTnairadaa gaformebuli.<br />

mimwe<br />

mwevi<br />

vi. zemore damowmebuli andaza vaja-fSavelas aseTi<br />

saxiT mohKavs: `gamqcevi da mimwevi _ oriv GmerTs exvewebodao~...<br />

am SemTxvevaSi mimwevia is: vinc mieweva, vinc cdilobs,<br />

rom miewios, maSasadame, piriani zmna vnebiTia~ (1. 603-604).<br />

moqmedebiTi da vnebiTi gvarebis mimGeobebis erTi da<br />

imave formiT gamoxatva imdenad Cveulebrivi movlena Kofila<br />

qarTuli enis herul<br />

(dGevandel _ ingi<br />

gilo<br />

lour<br />

ur) kiloSi, rom<br />

es formebi Semonaxulia `vefxistKaosnis~ enaSi da, raGa Tqma<br />

unda, ingilourSi. ganvixiloT zogi maTgani.<br />

1. avTandili eubneba tariels:<br />

`mognaxes, gZebnes Kovelgan, maT ruka dauweria,<br />

ver naxes Seni naxu<br />

xuli<br />

verca Kma, verca beria~ (286;<br />

291/289).<br />

aris ikiTxvisi _ mnaxavi (EGHJKOT) da T 1 -Si mnaxveli-c,<br />

magram ZiriTad xelnawerTa umravlesobaSi ikiTxeba naxuli da,<br />

sruliad kanonierad, ibeydeba es forma. Zvel gamocemebSi (b q<br />

kar a b y w) daibeyda naxuli, mnaxavi daibeyda kak in 57 gamocemebSi.<br />

es formebi maTi bunebrivi SinaarsiT `vefxistKaosnSic~<br />

arsebobs: `missa mnaxavsa naxu<br />

xuli<br />

aGara moewonebis~ (696;<br />

701/699) da sxva, magram zemoT damowmebul konteqstSi `naxuli~<br />

aris `mnaxavi~, `mnaxveli~. avtori aseTive gagebiT am for-<br />

87


mas sxvaganac iKenebs. viTom meliq-surxavis Svilis sacoled<br />

rom miiKvanes nestan-dareJani:<br />

viT mzeman, misni myvretelni Seqmnna Tvalisa mfaxvelad;<br />

mefaman brZana: &gamxada naxu<br />

xuli<br />

me unaxvelad,<br />

GmrTisagan kide vinmc iKo kaci amisad msaxvelad!@ (1176;<br />

1180).<br />

aq ikiTxvisebi aGara gvaqvs, magram taepSi misi sapirispiro<br />

unaxvelad gvidasturebs, rom `naxuli~ aqac `mnaxvels~ niSnavs.<br />

amave zmnis sxva formebiT amas adasturebs rusTvelis<br />

mSobliuri heruli (resp. ingilouri) dialeqti:<br />

`na<br />

nanax<br />

nax mnaxveli, naxuli. emi nanax (xazgasma aqac da qvemo-<br />

Tac Cemia, a. y.) heCminam ara (amis mnaxve<br />

veli<br />

aravin araa); sizmar<br />

nanax<br />

nax qali (sizmris mnaxve<br />

veli<br />

qali)~, magram: `Cem nanax<br />

nax sizmar<br />

gamcxarevÆ (Cemi naxu<br />

xuli<br />

sizmari amxdomia)~. da kvlav: `e<br />

qal er lamaz qal Kofil, heCminam nanax<br />

nax rum ar Kofil (es qali<br />

iseTi lamazi Kofila, rom aseTis mnaxve<br />

veli<br />

sruliad aravin<br />

Kofila)~ (2. 343-344).<br />

imave zmnis da- preverbiani mimGeobebi: `da<br />

dana<br />

nanax<br />

nax damnaxveli,<br />

danaxuli. er lamaz gada qnil, rum dana<br />

nanaxs<br />

naxs Tol dahCev<br />

(iseTi lamazi vaji gamxdara, rom damnax<br />

mnaxvels<br />

Tvali zed darCeba).<br />

magram: `ees dana<br />

nanax<br />

nax ram ara dénéaze (es qveKanaze arna<br />

naxu<br />

xu-<br />

li ramea)~ (2. 146).<br />

saerTo fonisaTvis vnaxoT ingilouris zogi sxva zmnis<br />

mimGeobac. `ma<br />

manad<br />

nadèv 1. anTebuli, mokidebuli; 2. amnTebeli,<br />

momkidebeli; 3. mosakidebeli, asanTebi. `lamfa manad<br />

nadèv ram<br />

sadaa?~ (3). dana<br />

namarx<br />

dammarxavi; damarxuli. _ Sél ar maq,<br />

zma ar maq, heCminam ar maq (aravin ar mKavs), Cem dana<br />

namarx<br />

min<br />

saqnelÆa? (Cemi dammar<br />

marxa<br />

xavi<br />

vin iqneba?); mo, amovaTxrevnoT imi<br />

dana<br />

namarx<br />

adgil, iqnev exlac Sig mTelÆ (modi amovaTxrevinoT<br />

is adgili, sadac isaa damar<br />

marxu<br />

xuli<br />

li, iqneb axlac Sig cocxalia).<br />

88<br />

2. ra yiri kacsa sofelman mouTmos mouTminaman,<br />

qacvi lerwamman, zafrana imsgavsos ferad minamaman,<br />

avTandil misman mxsenebman Gawvi cremliTa mina<br />

man,<br />

wvrilad uambo ambavi man, misman monas<br />

nasmi<br />

mina<br />

naman<br />

(686;<br />

691/689)<br />

`misi monasmina~ anu tarielis ambis momsme<br />

msmene<br />

neli<br />

aris av-<br />

Tandili. es mimGeobac gaxlavT heruli da igi Semounaxavs im<br />

kilos memkvidre ingilours:<br />

`ma<br />

manas<br />

nasmen<br />

men, danas<br />

nasmen<br />

msmeneli, Kuris damgdebi. _ sam vaSl<br />

mamces, erT Senze movaqdi (|| moaqdi || moaqondi) (SenTvis momqonda),<br />

erT _ naGil-naqnaribe (zGapris mTqmelisaTvis), erT<br />

_ manas<br />

nasme<br />

meni<br />

nibe<br />

(msmenelisTvis); haqTon hKéri, danas<br />

nasmen<br />

minaa?<br />

(ramdens vKviri, magram Kuris damgdebi vinaa?)~ (2. 91).<br />

zogi ram kvlav zogadi fonisaTvis vTqvaT. SehKris sxvas<br />

garda, `vefxistKaosanSi~ niSnavs _ `Seaxvedrebs~, `SeaerTebs~:<br />

`[GmerTma] aGar SegKarna, gagKarna, xeli gqmna cremlTa dadeniT!~<br />

(927; 930/931); `gvale, SegKri, lomo, mzesa, Tavi misken<br />

are, mare!~ (1527; 1531/1532). Sesabamisad aris mimGeoba<br />

SemKreli<br />

li: `[asmaTi] Tqveni SemKreli<br />

li, msaxuri, Sengan Girsqmnili<br />

xmobisa~ (896; 900/899). vinc viGacas `gahKares~ an<br />

`gaeKara~ misi Sesabamisi mimGeobaa gaKrili<br />

li, romelic mxolod<br />

erTxel dasturdeba tesqtSi: `iqa gaKrilni<br />

miJnurni munamca<br />

SeviKareniT~ (879; 883/882).<br />

amis nacvlad ixmareba gamKreli<br />

li: misTa gamKrelTa<br />

daazrobs<br />

(975; 978); misTa gamKrelTa<br />

nakadi Casdis sisxlisa Gvarisa<br />

(1320; 1325); gamoemarTa tariel, gamKrelni<br />

cremlsa<br />

Gvridesa (1441; 1446/1447)...<br />

rusTvelisTvis sruliad bunebrivi es formebi abnevs<br />

rogorc poemis gadamwerebs, ise dGevandel redaqtor-gamomcemlebs.<br />

tarieli ambobs nestan-dareJanze:<br />

`aw mikvirs, misi<br />

gamKreli<br />

guli mic kldisa tinisa~<br />

(417; 422). aris amisi aseTi variantebi: 3 xelnawerSi _ misi<br />

gaKrili<br />

li, rac Kvelaze ufro upriani Cans, magram 8 xelnawerSi<br />

89


ikiTxeba misi<br />

gamKreli<br />

li, rac, rogorc vnaxeT, rusTveluri SesitKvebaa<br />

da mas aqvs amis analogiuri taepi:<br />

`marTal-a Seni<br />

gamKreli<br />

Tvali<br />

li, Tu cremlsa Gvridesa~<br />

(1012; 1016)... amas tarieli eubneba fridons gamomSvidobebisas.<br />

sadavo taepi bolo, 1988 wlis akademiur gamocemaSi ase<br />

daibeyda: `aw mikvirs, missa<br />

sa gamKrelsa<br />

guli mic kldisa tinisa~<br />

(417; 422/419). am ikiTxviss mxolod erTi xelnaweri uyers<br />

mxars. oqmi ar aris da ar vici, riT amarTlebs redaqcia am<br />

ikiTxvisis upiratesobas.<br />

3. daTqmul dros misul avTandils tarieli adgilze ar<br />

daxvda, igi SeSfoTebulia; asmaTi cdilobs mis damSvidebas da,<br />

sxvaTa Soris, eubneba:<br />

`JerT misi msgavsi sasJeli arca vis ambad smenia:<br />

ara Tu kacTa<br />

Ta, sasJeli qvaTaca SesaZ<br />

saZrwe<br />

rwenia<br />

nia...~ (847;<br />

851/850).<br />

mimaCnia, rom xazgasuli ikiTxvisebi ar ekuTvnis poemis<br />

avtors.<br />

a) ara Tu, dGevandeli TavlsazrisiT am ikiTxviss araferi<br />

syirs dasawunari da swored es aGZravs eyvs, ratom, saidan<br />

gaCnda es variantebi: Tu ara ar _ ABM, aramTu _ F, Tvara da<br />

_ H, Tvaramar _ J, Tvara ar _ KOTY, Tu ar ar D 1 , ara Tu _<br />

CDERWX. ZiriTad xelnawerTa umravlesoba (6) `ara Tu~-s<br />

uyers mxars da akademiurma gamocemebmac is dabeydes [ZiriTad<br />

xelnawerTagan eqvss (NPQSZ-s) es strofi aklia].<br />

rogorc mkiTxvels moexseneba, nawilakebi `Tu~ da `ar~,<br />

rogorc sxva sitKvebTan ise erTmaneTTan kontaqtSi Zalian<br />

xSirad gvxvdeba poemis teqstSi: `ara Tu~ aGmoCnda mxolod<br />

am- da 1564, 1569 strofebSi, romelTa CanarTobaze calke mogviwevs<br />

msJeloba. zemore damowmebul ikiTxvisTagan avtografidan<br />

momdinared mimaCnia sami ZiriTadi da sando (ABM) xelnaweris<br />

Cveneba: Tu ara ar kacTa<br />

Ta: pirvel gadamwerTagan erT-erTma<br />

Tvara<br />

ra-s magier SecdomiT dawera Tu ara, riTac taeps marcvali<br />

moemata da sxva ikiTxvisebic gaCnda. SeadareT analogiuri<br />

90<br />

Secdomebi: `Tva<br />

Tvara<br />

vismc eqmna gvarliTa Sekrva Tavisa mrTelisa!~<br />

(254; 258/257). ikiTxvisebi: Tu arca vismca _ E, Tu ar<br />

vismca _ FXZ, Tu ar vismc _ N.<br />

b) absoliturad Kvela xelnawerSi ikiTxeba SenaZ<br />

naZrwe<br />

rwenia<br />

da, ra Tqma unda, es aris rusTveliseuli, herul-ingilouri<br />

forma. SesaZ<br />

saZrwe<br />

rwenia<br />

ikiTxeba mxolod D 1 -Si da axalma komisiam<br />

es miiCnia avtografiseulad, xolo a. SaniZisa da al. baramiZis<br />

1966 wlis gamocemaSi daibeyda a. SaniZis konieqtura _ SemaZ<br />

maZ-<br />

rwenia<br />

nia.<br />

angariSi gauwies xelnawerTa dajinebul Cvenebas da Se-<br />

naZrwe<br />

rwenia<br />

dabeydes: brosem, CubinaSvilma, qarTveliSvilma, kariyaSvilma,<br />

kakabaZem da abulaZem; SesaZ<br />

saZrwe<br />

rwenia<br />

_ yiyinaZem, ingoroKvam,<br />

wereTelma da 1957 w. gamocemis redkolegiam. xelnawerTa<br />

Cvenebasac rom Tavi davaneboT, versad wauvalT kiTxvas:<br />

Tu poetis avtografSi ewera sruliad gasagebi SesaZrwenia an<br />

SemaZrwenia, saidan da rogor gaCnda Teqvsmetidan cxra Ziri-<br />

Tad xelnawerSi (ADCDEFMWX), romlebsac es strofi Semounaxavs.<br />

SenaZrwenia? Kvela gadamnusxveli xom heri ar iKo, rom<br />

misi dialeqtis mixedviT `gaemarTa~ geniosi poetis teqsti?<br />

umravles xelnawerTa monacemis dausabuTeblad ignorireba<br />

teqstologiuri principis darGveva da teqstis avtoris SeuracxKofaa.<br />

didad samwuxarod, `vefxistKaosnis~ teqstSi aseTi<br />

darGvevebi Jer kidev bevria. am mimarTulebiT muSaoba grZeldeba<br />

da, me mgonia, perspeqtiuladac. axla ki mimaCnia, rom ganxiluli<br />

taepi unda daibeydos ase: `Tva<br />

Tvara<br />

ar kacTa<br />

Ta, sasJeli<br />

qvaTaca SenaZ<br />

naZrwe<br />

rwenia<br />

nia~.<br />

damow<br />

mowme<br />

mebu<br />

buli<br />

lite<br />

tera<br />

ratu<br />

tura<br />

1. a. SaniZe, qarTuli gramatikis safuZvlebi, Tbilisi,<br />

1953 w.<br />

2. r. GambaSiZe, qarTuli enis ingilouri kilos leqsikoni,<br />

Tbilisi, 1988 w.<br />

3. n. rostiaSvili, ingilouri leqsikoni, Tbilisi, 1978 w.<br />

91


n i n e l i y o x o n e l i Z e<br />

marag<br />

rag- sitKvis isto<br />

tori<br />

riisa<br />

saTvis<br />

qarTulSi marag<br />

rag- fuZian omonimur sitKvaTa erT-erT<br />

cals warmoadgens Semdegi mniSvnelobis mara<br />

ragi<br />

`rac momavalSi<br />

gamoKenebis mizniT aris dagrovebuli, Sesanaxavad gadadebuli~.<br />

mag.: bunebrivi gamoKenebiTi simdidre, codnis maragi,<br />

sitKvebis maragi.<br />

ganmartebiT bargi barg- iaraGi, sayurveli, mara<br />

ragi<br />

gia (mz.<br />

andronikaSvili).<br />

Cveni azriT mara<br />

ragi<br />

← margi<br />

º margebeli `sargeblobis momtani,<br />

gamosadegi~.<br />

samecniero literaturis mixedviT margi<br />

ase iSleba m-a-<br />

rg-i (b. JorbenaZe, m. kobaiZe, m. beriZe).<br />

migvaCnia rom margi<br />

sasubieqto mimGeobaa. ma- prefiqsia,<br />

rg _ (rgeba) ki saerTo qarTveluri Ziria (h. fenrixi, z. sarJvelaZe),<br />

xolo fuZeSi a-s gaCena semantikuri diferenciaciiT<br />

unda iKos gamowveuli. Sdr. meisari da meisre; meJvre da meJvare;<br />

mzardi da mzrdeli...<br />

n i n o x a x i a S v i l i<br />

cisart<br />

sartKelas<br />

aGmniS<br />

mniSvne<br />

vneli leqsi<br />

siki<br />

kisa<br />

saTvis<br />

qarTul<br />

TulSi<br />

`Seiswavlo ena, misi awmKo da warsuli kulturasa da<br />

mis istoriasTan kavSirSi _ es niSnavs, Seiswavlo Kvelaze arsebiTi,<br />

Kvelaze faseuli, rac gvaqvs enaSi, rogorc sazogadoebriv<br />

movlenaSi~ (arn. Ciqobava).<br />

cnobilia, rom nebismier enaSi pirobiTad SeiZleba ori<br />

fena gamoiKos: miTosuri da istoriuli. pirveli (anu miTosu-<br />

92<br />

ri) asaxavs simboloebad gardaqmnil garesamKaros, meore ki<br />

(istoriuli) _ Sesabamisi sazogadoebrivi formaciisaTvis damaxasiaTebel<br />

realiebs aqcevs enobriv sinamdviled. `miTosuri<br />

azrovnebis~ gamovlineba (arsebiTad) _ es aris garesamKaros<br />

konkretul movlenaTa aGqma simboluri ganzogadebebis saxiT<br />

da maTi gardaqmna Sesabamis gamoxatulebebad. enaSi xdeba mi-<br />

Tologiuri transformacia adreuli kosmogoniuri warmodgenebisa.<br />

amis naTeli magaliTia cisart<br />

sartKela<br />

ela:<br />

materialur<br />

samKaroSi arsebobs Svidferi rkali, romelic Cndeba mzis mopirdapire<br />

mxares wvimis wveTebSi mzis sxivebis gardatexiT.<br />

esaa obieqturi, realuri monacemi, romlis Sesabamisi leqsikuri<br />

erTeulebi sxvadasxva enaSi sxvadasxvagvar motivaciazea agebuli<br />

(formis, feris da a. S. mixedviT). qarTuli enobrivi sinamdvilisaTvis<br />

igi c i s s a r t K e l i a, `ci<br />

cisart<br />

sartKela<br />

ela~ (zan.-<br />

megr. caSort<br />

SortKaf<br />

afu, svan. deceS<br />

lartK || dece lartK). ci-<br />

sartKelas<br />

sinonimebad leqsikonebSi dadasturebulia mSvil-<br />

di, cis mSvildi<br />

di, irise<br />

se. mag., sulxan-sabas `sitKvis kona~: `ci<br />

ci-<br />

sartKela<br />

(cisartKeli BC) cis mSvildi... keTili niSania mravalgzis<br />

misi gamoCineba. n. irise, cis-mS‚ldi...~<br />

sagulisxmoa niko CubinaSvilis ganmarteba: `cis<br />

cismSvil<br />

mSvildi<br />

mdabiurad cisartKela, berZulad irise, nawvimarzed Grubel-<br />

Ta Soris gardavlebuli kamara ferad-feradad Semkobili (dabad.<br />

9-13, 14) оооо, оооооо~ (n. Cubin., qarT. leqsik. rus. TargmaniTurT).<br />

am ganmartebaSi `mdabiurad~, SesaZloa niko CubinaSvili<br />

gulisxmobs arasaliteraturo, cocxal metKvelebas,<br />

radganac bibliis uZveles qarTul xelnawerebSi Kvelgan<br />

`mS<br />

mS‚ldi<br />

dasturdeba: `[hrqua ufalman GmerTman noves:]...<br />

mS‚ldsa<br />

Cemsa davsdeb GrubelTa Sina da iKos saswaulad<br />

aGTqumisa Cemisa Soris Cemsa da Soris Tquensa. da iKos, rajams<br />

movavlino Grubeli queKanasa da gamoCndes mS‚ldi<br />

igi Cemi<br />

GrubelTa Sina. da moviƒseno aGTquma igi Cemi...~ (dabad. 9,<br />

13-15).<br />

`da vixile angelozi Zlieri, gardamomavali zeciT, da<br />

93


emosa Grubeli, da irise, romel ars mS‚ldi cisa<br />

sa ber-<br />

Zulebr, iKo Tavsa zeda missa; da piri misi, viTarca mze...~<br />

(gamocx. 10, 1)... da sxv.<br />

xevsurul dialeqtSi cisartKelas `mSvild<br />

mSvild-isa<br />

isara<br />

rani<br />

ni~ ewodeba:<br />

`mSvild<br />

mSvild-isa<br />

isaran<br />

Camadges, etKob, akarebas apirobs (Sdr.<br />

a. San.: mSvild-isarani)~ (al. yiny., xevs. leqsik.).<br />

akaki SaniZe mTis kiloTa leqsikonSi, romelic erTvis<br />

dialeqtur teqstebs, wers: `mSvild<br />

mSvild-isa<br />

isari<br />

ƒ., mari<br />

riamis<br />

sartKeli<br />

gud., mT. moƒ., TiT-be<br />

beyeda<br />

T. cisartKela~... iqve:<br />

`ma<br />

mari<br />

riamis sartKeli<br />

gud., moƒ., mari<br />

riemis sartKeli<br />

mT.,<br />

mSvild-isa<br />

isara<br />

fS., mSvild-isa<br />

isarani<br />

ƒ., ƒaƒmatSi (ƒevsureTSi)<br />

gavigone cis girkala, magram uarKofen~ (ak. San. I).<br />

akaki SaniZe xevsurul mSvild-isa<br />

isarans<br />

(`cisartKelas~<br />

mniSvnelobiT) wova-TuSuris kalkad miiCnevs, Tumca SesaZlebelia,<br />

aGniSnuli leqsikuri erTeulebi sxvadasxva enaSi damoukideblad<br />

iKos damkvidrebuli.<br />

daviT da niko qadagiZeebis `wova-TuSur-qarTul-rusul<br />

leqsikonSi~, romelic arnold Ciqobavas redaqtorobiTaa<br />

gamocemuli 1984 wels, cisart<br />

sartKelas<br />

SesatKvisia wov.-TuS. da-<br />

le n<br />

atK-wa<br />

waqi<br />

qi, sadac dale<br />

n aris GmerTi~, atK-wa<br />

waqi<br />

`mSvild-isrebi~,<br />

e. i. sitKva-sitKviT `GvTis mSvild-isrebi~.<br />

cisartKela, rogorc GmerTis (anda cis, angelozebisa da<br />

sxva zeciuri arsebebis Tu movlenebis) iaraGi (mSvildi), niSani,<br />

gza, TaGi (an rkali) da a. S. aisaxeba sxvadasxva xalxis mi-<br />

Tologiur da religiur gadmocemebsa da enaSi, eris enobrivi<br />

cnobierebis Sesabamisad.<br />

94<br />

l a l i x u y u a<br />

reli<br />

ligi<br />

giur termin<br />

minTa asaxva rusul ganmar<br />

marte<br />

tebiT<br />

da TargmniT leqsi<br />

siko<br />

koneb<br />

nebSi<br />

1. rusul marTlmadideblur saeklesio terminTa leqsikonis<br />

mixedviT «ооооооооо – оооооооо» didi asoTi iwereba<br />

GvTisa da GvTismSoblis saxelebi, agreTve is nacvalsaxelebi<br />

da zedsarTavi saxelebi, romlebic maT miekuTvnebian. aseve iwereba<br />

arsebiTi da zedsarTavi saxelebi (arsebiTis mniSvnelobiT),<br />

romlebic aGniSnaven ufals da GvTismSobels:<br />

оооооооооооо, ооооооооо, оооооооо, оооооооооо…<br />

2. angelozTa dasis aGmniSvneli sitKvebi iwereba agreTve<br />

didi asoTi: оооооо, ооооооооо, ооооо ооооооооо, оооо оооооооо…<br />

aseve iwereba im Jvris aGmniSvneli sitKvebi, romelzec macxovari<br />

iKo gakruli: ооооооо о оооооооооооо ооооо, ооооо оооооооо…<br />

Kvela sxva SemTxvevaSi iwereba patara asoTi: ооооо оо оооо<br />

ооооо ооооооо (ооооооооо), ооооооо оооо ооооооо…<br />

3. eklesiis aGmniSvneli sitKvebi iwereba didi asoTi:<br />

оооооо ооооооо, оооо оооооооо, agreTve eklesiis saxelwodebebi:<br />

оооооооооо оооооооооооо ооооооо da sxva konfesiis eklesiebic:<br />

оооооооооооо ооооооо, оооооооооооооо оооооо…<br />

4. wmindanTa dasaxelebebi _ patara asoTi: оооооооо,<br />

оооооооо, ооооооооо, ооооооооооо… eklesiis mTavarTa titulebi<br />

da mimarTvis formebi _ didi asoTi: ооооооооо о оооооооооооо<br />

ооооооооо-оооооооо оооо оооооо, ооооооооо оооо ооооооо… ооо<br />

оооооооооооо, ооо оооооооооооооооооооо…<br />

5. didi asoTi: 1. Kvela sauflo dGesaswauli: ооооо,<br />

оооооо ооооо, оооооооо оо оооо ооооооооо оооооооооо… 2. marxvebis<br />

dasaxelebebi: ооооооо оооо… 3. wminda werilis wignebis saxelwodebebi:<br />

оооооо оооооо, ооооо, ооооо… 4. Svidive saidumlos<br />

saxelwodebebi: оооооооо ооооо…<br />

6. es principi ZiriTadad daculia Zvel leqsikonebSi: _<br />

dalis rusuli enis ganmartebiT leqsikonSi, CubinaSvilis qar-<br />

Tul-rusul leqsikonSi da darGveulia revoluciisSemdgom<br />

95


gamocemebSi: uSakovis, ojegovis da sxva ganmartebiT Tu TargmniT<br />

leqsikonebSi.<br />

7. axal qarTul-rusul leqsikonSi, romelic mzad aris<br />

gamosacemad, aGdgenilia zemoTCamoTvlili orTografiuli wesebi.<br />

n i n o J o r b e n a Z e<br />

-av<br />

/ -eb<br />

/ -ob Temis niSan<br />

SanTa monac<br />

nacvle<br />

vleobi<br />

bisa<br />

saTvis<br />

qarTu<br />

Tuli enis dialeq<br />

leqteb<br />

tebSi<br />

1. rogorc cnobilia, saliteraturo enis -eb<br />

TemisniSniani,<br />

pirveladi masdarebisagan nawarmoebi (jik<br />

jikji<br />

jikebs<br />

kebs, jrikjri<br />

jri-<br />

kebs, bardGalebs, titKinebs) zmnebis Sesabamis dialeqtur<br />

formebSi Temis niSnad umetesad -ob<br />

dasturdeba. Sdr.:<br />

sali<br />

lite<br />

tera<br />

ratu<br />

turo<br />

dialeq<br />

leqturi<br />

kakanebs kakanobs<br />

yikyikebs yikyikobs<br />

caxcaxebs cixcixobs<br />

yiyKinebs Kiyinobs<br />

yuyKunebs KuKunobs<br />

Grutunebs GruCunobs<br />

samagierod, -eb<br />

Temis niSani SenarCunebulia aqtivebisagan<br />

piris klebiT miGebul formebSi: akvar<br />

varkva<br />

kvalefs<br />

(akankalebs),<br />

aZanZga<br />

Zgalefs<br />

(aZagZagebs).<br />

2. rogorc zemoT ukve aGvniSneT, dialeqtebSi -ob<br />

Temis<br />

niSani, ZiriTadad, -eb<br />

mawarmoeblis nacvlad gamoiKeneba, Tumca<br />

xandaxan am dros saliteraturo qarTulSic -ob<br />

gvaqvs:<br />

sali<br />

lite<br />

tera<br />

ratu<br />

turo<br />

dialeq<br />

leqtu<br />

turi<br />

cqvitobs cqiturobs<br />

borialobs forialofs<br />

fxakurobs fxakurofs (-ob<br />

> -of<br />

of)<br />

3. saintereso suraTi ikveTeba saliteraturo enisa da dialeqtebis<br />

a(v)-ob<br />

da -ob<br />

TemisniSnian formaTa mimarTebisas:<br />

96<br />

erTi mxriv, saliteraturo qarTulSi gvaqvs mxolod a(v)-<br />

ob (yKum<br />

yKumpa<br />

pala<br />

laobs<br />

obs, KurKumela<br />

laobs<br />

obs), dialeqtebSi (amave Zireb-<br />

Tan) _ sufiqsi -ob<br />

(yKam<br />

yKampa<br />

palofs<br />

lofs, Kuryu<br />

yuma<br />

malofs<br />

lofs); meore mxriv,<br />

saliteraturo qarTulSi fuZe mxolod -av<br />

Temis niSniT aris<br />

warmodgenili (fri<br />

frinavs<br />

navs), xolo dialeqtebSi igive forma a(v)-<br />

ob warmoebiT dasturdeba (frin<br />

frin-a(v)-ob<br />

ob-s). bolo SemTxvevaSi<br />

dialeqtebma a(v)-ob<br />

sufiqsi daniSnulebisamebr gamoiKenes: aq<br />

aGniSnuli mawarmoeblis saSualebiT gamoixateba intensiuri,<br />

mravalgzisi da refleqsuri moZraoba; iseve, rogorc es cura(v)-ob<br />

ob-s tipis zmnebTanaa saliteraturo qarTulSi; Sdr.:<br />

cur-av<br />

av-s (erTgzisi moqmedeba; aseve: `curva icis~)<br />

cur-a-ob<br />

ob-s (mravalgzisi moqmedeba; aseve: `am wuTas curaobs~)<br />

da<br />

frin-av<br />

av-s (erTgzisi moqmedeba; aseve: `frena icis~)<br />

frin-a-ob<br />

ob-s (mravalgzisi moqmedeba; aseve: `am wuTas frinaobs~)<br />

saliteraturo enaSi meore mniSvnelobasac frinavs<br />

forma<br />

gamoxatavs (oGond zmniswinebis meSveobiT: da/mi/mo+frinavs),<br />

xolo dialeqtebma ki amisaTvis axali, ufro Sesaferisi zmna<br />

(fri<br />

frina<br />

naobs<br />

obs) awarmoes (raxan aGniSnuli forma, ZiriTadad, meore<br />

mniSvnelobiT ixmareba, frinavs<br />

varianti aq aGar dasturdeba).<br />

rac Seexeba yKampa<br />

palofs<br />

tipis zmnebs, am SemTxvevaSi dialeqtebma<br />

ekonomia gaswies da formas zedmeti -a (-av<br />

Temis<br />

niSnis naSTi) CamoaSores. saqme isaa, rom am -a-s maSin aqvs<br />

funqcia, rodesac ori opoziciuri wKvili gvaqvs (cu<br />

cura<br />

ra-av<br />

av-s _<br />

cur-a(v)-ob<br />

ob-s); sxva SemTxvevaSi (rodesac ar gvaqvs sapirispiro<br />

cali *yKum<br />

yKumpa<br />

palobs<br />

lobs, *KurKuma<br />

KurKumalobs<br />

lobs, radgan Ziris leqsikuri<br />

mniSvneloba mravalgzisobasa da refleqsurobas gulisxmobs),<br />

dialeqtebi yarb niSans (romelic formaSi analogiiT,<br />

pirdapir KalibSi fuZis Casmis Sedegad aGmoCnda) iSorebs.<br />

yKampa<br />

palofs<br />

lofs, Kuryu<br />

yuma<br />

malofs<br />

formebi -a-s gareSec gamoxataven<br />

mravalgzis da refleqsur moqmedebas.<br />

amasTan dakavSirebiT KuradGebas iqcevs aseve Tebzobs<br />

forma (Tevzaobs). aqac, radgan Tevzobs<br />

- Tevza<br />

zaobs<br />

dapirispi-<br />

97


eba realurad enaSi ar xorcieldeba (gansxvavebiT, vTqvaT,<br />

cigobs<br />

_ ciga<br />

gaobs<br />

tipis SemTxvevebisagan), dialeqtSi zmnas<br />

CamoSorda yarbi Temis niSani.<br />

4. axuria<br />

ria, uyiria<br />

ria, akria<br />

tipis formebis warmoeba unifikaciis<br />

procesis mimaniSnebelia. ena ufro Sorsac wavida: saintereso<br />

viTarebas gviCvenebs am mxriv Kiva, Civa<br />

va, kiva<br />

va, yKiva, Ca-<br />

na, wvana<br />

na, sZinia<br />

formebi, romlebic TavianTi statikuri Sinaarsis<br />

gamo dialeqtebSi statikuri zmnebis daradve gaformda.<br />

aGniSnuli movlena qarTuli enis dasavlur dialeqtebSia<br />

dadasturebuli (leCxumuri, guruli...). aGmosavleT saqarTvelos<br />

mTis kiloebSi sapirispiro viTarebaa (Tumca esec unifikaciis<br />

tendenciiT aixsneba): rogorc cnobilia, aq statikur<br />

formebSi damkvirda -av<br />

TemisniSniani warmoeba: asxav<br />

xav, xkidav<br />

dav,<br />

swerav<br />

rav. mesame subieqturi piris -s niSani aGar ixmareba, albaT<br />

sapirispiro aqtivebTan (as<br />

asxams<br />

xams) omonimiis Tavidan acilebis<br />

mizniT.<br />

5. saKuradGeboa is faqti, rom Tanamedrove Tbilisur sasaubro<br />

da internet-forumebis enaSi qarTuli enis dialeqtebidan<br />

ufro dasavlurisaTvis damaxasiaTebeli formebia gavrcelebuli,<br />

rasac am regionidan dedaqalaqSi mosaxleobis migraciis<br />

maGali procentuli maCveneblis garda Tavad dialeqtizmebis<br />

bunebac unda gansazGvravdes, romlebic eqspresiulobiTa<br />

da sxvadasxva, mravalferovani niuansebis gadmocemis unariT<br />

gamoirCeva. aGniSnul (sasaubro) metKvelebaSi xSirad<br />

gvxvdeba aseTi formebi: abarZgva<br />

ZgvalebT<br />

(Zlier akankalebT, aZag-<br />

ZagebT vinmes danaxvaze), iyifxe<br />

fxeba<br />

(daZabuli, mkveTri, agresiuli<br />

moZraobebi, laparaki axasiaTebs), troKaven (uSnod da<br />

uxamsad cekvaven) da sxva.<br />

faqtia, rom dialeqtebSi metad cocxali, amave dros enis<br />

ganviTarebiTa da enobrivi unifikaciis tendenciiT Sepirobebuli<br />

procesebi mimdinareobs, romelTa Seswavlac, sakuTriv<br />

dialeqturis garda, bevri sxva, Tundac araenobrivi sakiTxis<br />

garkvevaSic metad mniSvnelovan rols TamaSobs.<br />

98<br />

proeq<br />

eqti<br />

`mTis kavka<br />

kasi<br />

siuri enebi<br />

saqar<br />

qarTve<br />

Tvelo<br />

loSi<br />

Si~<br />

proeqti xorcieldeba qarTvelologiis, humanitaruli<br />

da socialuri mecnierebis fondSi (rusTavelis<br />

fondi) mopovebuli #026<br />

026-08<br />

08 grantis<br />

meSveobiT.<br />

v a j a S e n g e l i a<br />

sagran<br />

granto proeqt<br />

eqtze muSa<br />

Saobis pirve<br />

veli wlis<br />

Sede<br />

dege<br />

gebis Sesa<br />

saxeb<br />

sazogadoebisa da mecnierebisaTvis mniSvnelovania TiToeuli<br />

enisa Tu dialeqtis, rogorc samKaros originaluri<br />

msoflxedvis, Taviseburebebis Seswavla da saTanado enobrivi<br />

masalis fiqsireba. es miTumetes exeba im enobriv erTeulebs,<br />

romlebzec adamianTa mcire raodenoba laparakobs, Tanac saTanado<br />

enobrivi koleqtivebi mravalenovania da enobrivi kontaqtebi<br />

_ intensiuri. aGniSnuli enobrivi erTeulebis Seswavla<br />

saSuria imis gaTvaliswinebiTac, rom bevri adamiani mSobliur<br />

enasa Tu dialeqts ukve iviwKebs...<br />

proeqti iTvaliswinebs im mcirericxovani enobrivi Jgufebis<br />

metKvelebis monografiul Seswavlas, romlebic saqar-<br />

Tvelos sam raionSia gavrcelebuli kunZulebis saxiT. esenia:<br />

xelvaCauris raionis ramdenime soflis afxazu<br />

zuri<br />

(baTumel<br />

afxazTa metKveleba, rogorc mas uwodeben), axmetis raionis<br />

sofel zemo alvanis wova<br />

va-Tu<br />

TuSu<br />

Suri<br />

anu bacbu<br />

buri<br />

da amave raionis<br />

pankisis xeobis soflebis CeCnu<br />

nuri<br />

(qisturi metKveleba),<br />

Kvarlis raionis ramdenime sofelSi gavrcelebuli xunZu<br />

Zuri<br />

ri,<br />

bejitu<br />

turi<br />

(kapuyuri) da udiuri<br />

ri. proeqtis ganxorcielebis<br />

Sedegad unda miviGoT eqvsi (daaxl. 300 gverdi moculobis)<br />

99


monografia, romlebSic warmodgenili iqneba saTanado enobrivi<br />

erTeulebis fonetikuri sistemis, morfologiuri da sintaqsuri<br />

struqturis daxasiaTeba, savele muSaobis Sedegad mopovebuli<br />

teqstobrivi masala da leqsikoni. savele muSaoba<br />

ivaraudeba samJer _ TiToJer proeqtisaTvis gaTvaliswinebul<br />

TiToeul wels.<br />

proeqti gamarJvebulad gamocxadda mimdinare wlis ianvris<br />

bolos, sertifikati gadmogveca Tebervlis bolos, xolo<br />

pirveli kvartalisaTvis dagegmili saTanado Tanxa gadmoiricxa<br />

aprilis dasawKisSi. miuxedavad amisa, pirve<br />

veli kvarta<br />

talis<br />

gegmiT dasaxuli amocana mainc droulad Sesrulda. kerZod,<br />

Sedgenil iqna da kompiuterSi ganTavsda samecniero literaturis<br />

bibliografia cal-calke sakvlevi enobrivi erTeulebis<br />

mixedviT, agreTve, instruqcia, romelSic gansazGvrulia adgilze<br />

masalis mopovebasa da damuSavebasTan dakavSirebuli sakiTxebi.<br />

meore kvarta<br />

talis<br />

gegmis Sesabamisad, damuSavda eqvsive<br />

sakvlevi enobrivi erTeulis Sesaxeb arsebuli samecniero literatura,<br />

warmodgenil iqna misi kritikuli analizi. samecniero<br />

literaturidan, gamoqveKnebuli teqstebidan da leqsikonebidan<br />

amowerilia kvlevisaTvis sayiro leqsikuri erTeulebi<br />

da frazebi. SeviZineT kompiuteri saTanado aqsesuariT da eqvsi<br />

cifruli diqtofoni.<br />

mesame kvartal<br />

talSi<br />

gaTvaliswinebuli iKo samecniero eqspediciebi<br />

adgilze masalis mosapoveblad, rac ganxorcielda<br />

kidec, kerZod:<br />

1. baTumel afxazTa metKvelebaze dasakvirveblad da masalis<br />

Casawerad 7-21<br />

agvis<br />

vistos<br />

(n. mayavariani). xelvaCauris<br />

raionis sofel angisaSi Caweril iqna cifrul diqtofonze da<br />

grafikulad gabmuli teqstebi, leqsika da frazeologiuri<br />

erTeulebi.<br />

2. CeCnuri enis qistur metKvelebaze samuSaod pankisis<br />

xeobis qistur soflebSi _ duisi, omalo, JoKoli, birkiani...<br />

1-16<br />

16 agvis<br />

vistos<br />

(r. fareuliZe). mopovebul iqna teqstobrivi da<br />

100<br />

leqsikuri masala, romelic dafiqsirebulia rogorc diqtofoniT,<br />

ise _ xeliT.<br />

3. wova-TuSur (bacbur) enaze samuSaod 10-25<br />

agvis<br />

vistos<br />

(l. sanikiZe). dakvirvebis sagani iKo bgeriTi mxare da gramatikuli<br />

movlenebi. Semowmda adre Cawerili leqsikuri masala,<br />

diqtofoniT dafiqsirda teqstebi da axali leqsikuri masala.<br />

4. xunZuri enis anwuxur dialeqtze dakvirveba warmoebda<br />

Kvarlis raionis sof. TivSi 15-29 agvis<br />

vistos<br />

(l. azmaifaraSvili).<br />

gansakuTrebuli KuradGeba mieqca lokatiuri brunvebis<br />

warmoebisa da funqciis sakiTxebs, agreTve, zmnis formaTa warmoebas,<br />

fonetikur movlenebs. axali masala dafiqsirda rogorc<br />

diqtofonis, ise videokameris meSveobiT.<br />

5. bejitur enaze muSaoba mimdinareobda Kvarlis raionis<br />

soflebSi CantlisKuresa da sarusoSi 13-28<br />

agvis<br />

vistos<br />

(n. ardoteli).<br />

Caweril iqna sxvadasxva janris teqstebi da dargobrivi<br />

saleqsikono masala. Semowmda adre sxvaTa mier Cawerili<br />

leqsika. masala Cawerilia diqtofonisa da videokameris daxmarebiT,<br />

agreTve _ xeliT. gansakuTrebuli dakvirvebis sagani<br />

iKo saxelis bruneba.<br />

6. udiur enis masalis mopoveba mimdinareobda Kvarlis<br />

raionis sofel zinobianSi 13-28<br />

agvis<br />

vistos<br />

(r. lolua). Semowmda<br />

ukve Cawerili masala. mopovebul iqna axali masalac<br />

(diqtofoniTa da videokameriT).<br />

eqvsive enobrivi erTeulis masala, romelic diqtofonis<br />

saSualebiT iqna mopovebuli, ganTavsda kompiuterSi. daiwKo<br />

masalis grafikuli fiqsacia, saanalizo leqsikuri erTeulebisa<br />

da frazebis baraTebze amowera.<br />

eqvsi enobrivi koleqtividan samSi (CeCnuri, xunZuri, bejituri)<br />

mSobliur enas Kvela kargad flobs, samSi ki bevrma mSobliuri<br />

ena aGar icis (es gansakuTrebiT axalgazrdebs exeba).<br />

amasTan, unda aGiniSnos, rom samecniero eqspediciebi daemTxva<br />

agvistoSi ganviTarebul tragikul movlenebs da im mZime<br />

viTarebas, rac amis Sedegad qveKanaSi Seiqmna. aman erTgvarad<br />

Seaferxa samuSaoebi, magram ZiriTadi amocanis Sesruleba<br />

101


mainc moxerxda.<br />

meoTxe kvartal<br />

talSi<br />

dasruldeba saanalizo masalis bara-<br />

Tebze amowera.<br />

dasasrul, ramdenime teqnikuri xasiaTis SeniSvnas mogaxsenebT:<br />

1. proeqtis monawileni periodulad ikribebodnen da samuSaoTa<br />

mimdinareobis Sesaxeb msJelobdnen;<br />

2. muSaobis Sedegebis eleqtronuli versia ganTavsebulia<br />

kompiuterSi;<br />

3. samecniero da finansuri angariSebi droulad miewodeboda<br />

rusTavelis fonds;<br />

4. rusTavelis fondis monitoringis Jgufma oqtomberSi<br />

Seamowma samuSaoTa mimdinareoba; Sedegi dadebiTi iKo.<br />

proeqtis monawileni warmoadgenen moxsenebebs, romlebic<br />

proeqtis Temas exeba: ori (n. mayavariani, r. fareuliZe) _<br />

mTlianad Catarebul muSaobas. oTxi ki (l. sanikiZe, l. azmaifaraSvili,<br />

n. ardoteli, r. lolua) im sakiTxebs ganixilavs,<br />

romlebmac muSaobis am etapze miiqcia KuradGeba.<br />

n a n a m a y a v a r i a n i<br />

baTu<br />

Tumel afxazTa metKve<br />

vele<br />

lebis Sesa<br />

saxeb<br />

xeb. I<br />

afxazuri enis ganviTarebis istoriis ukeT gasaTvaliswineblad<br />

didi mniSvneloba aqvs dialeqtur monacemTa gamovlenas.<br />

am TvalsazrisiT sainteresoa afxazuri metKvelebis<br />

gamowvlilviT Seswavla afxazeTidan geografiulad mowKvetil<br />

arealebSi.<br />

afxazuri enisaTvis damaxasiaTebeli fonologiuri, morfologiuri,<br />

sintaqsuri da leqsikuri Taviseburebani garkveulwilad<br />

gansxvavebul suraTs iZleva afxazeTs moSorebul<br />

afxazTa metKvelebaSi.<br />

102<br />

am mxriv sainteresoa ayaris avtonomiur respublikaSi<br />

mcxovreb afxazTa ena.<br />

ayaris teritoriaze amjamad mcxovrebi afxazebi arian<br />

afxaz muhaJirTa STamomavlebi. XIX saukunis sxvadasxva istoriulma<br />

movlenebma ganapiroba afxazeTidan maTi gadasaxleba<br />

TurqeTSi.<br />

ayaris teritoriaze afxazebi dasaxldnen sxvadasxva<br />

dros, moKolebuli 1862 wlidan.<br />

gadasaxlebul afxazTa garkveuli nawili, romelic afxazeTidan<br />

gamovida, dasaxlda baTumsa da baTumis mimdebare teritoriaze.<br />

am faqtze miuTiTebs mravali saarqivo masala.<br />

afxaz emigrantTa sxva nawili, romelic ganicdida socialur<br />

da nacionalur Seviwroebas TurqeTSi, cdilobda ruse-<br />

Tis imperiis teritoriaze dabrunebas ruseTis mTavrobis nebarTvis<br />

gareSe. Tavdapirvelad, afxazebi xvdebodnen ayaraSi,<br />

rom Semdeg afxazeTs dabrunebodnen.<br />

XIX s-is 70-80-ian wlebSi baTumi gaxda gamaSualebeli<br />

punqti kavkasiasa da TurqeTs Soris. Kovelgvari nebarTvis gareSe,<br />

afxazebi Jgufebad brundebodnen TurqeTidan baTumSi.<br />

bolos da bolos, mravali tanJvisa da Txovnis Semdeg,<br />

ruseTis mefis imperiam afxazebs darTo neba, rom isini dabrunebuliKvnen<br />

ara afxazeTSi, aramed ayaraSi.<br />

amis Sedegad ayaris teritoriaze Seiqmna ocze meti sofeli,<br />

romlebic dasaxlebuli iKo afxazebiTa da Cerqezi muha-<br />

JirebiT. afxazebi saxlebodnen baTumSi da mis mimdebare teritoriebze<br />

(feria, fezia, qveda sameba, qalTibauri, salibauri,<br />

iJadia, axmedia, stepanovka, Suqria, luftia, qusiadia, urexi,<br />

minda, angisa, adlia, kaxaberi), yoroxis marcxena sanapiro<br />

(yarnali, Txilnari, nusreTi, Cerqezluqi, KaraSalvari).<br />

Tavdapirvelad afxazebi dafuZndnen zGvis piras. Tanda-<br />

TanobiT afxazTa didi masa SeCerda nurieSi, SemdgomSi afxaz-<br />

Ta soflis adgilas CamoKalibda qalaqi. afxazebi qalaqidan<br />

daiZrnen da mimdebare teritoriaze dasaxldnen, soflebSi<br />

(urexi, stepanovka, feria).<br />

103


aTumel afxazTa raodenobis Sesaxeb sxvadasxva mosazreba<br />

arsebobs. mag. v. palge<br />

gero<br />

rovis<br />

cnobiT, baTumis mazraSi 1879<br />

wels cxovrobda 9500 afxazi da Cerqezi, meore gadmosaxlebis<br />

Semdeg (1867 w.) _ 1200.<br />

qvemo ayaraSi, rogorc werda S. megre<br />

greli<br />

liZe<br />

Ze, ramdenime<br />

sofeli dasaxlebuli iKo mTlianad afxazebiT. maTi raodenoba<br />

muhaJirobis dros ar aGematebda 3 aTass.<br />

g. ZiZa<br />

Zari<br />

rias<br />

cnobiT, afxazTa raodenoba Seadgenda 3000<br />

oJaxs an 10000 adamians.<br />

XIX s.-is 80-ian wlebSi moxda afxazTa axali emigracia<br />

TurqeTSi, ris Sedegadac afxazTa ricxvi ayaris teritoriaze<br />

Semcirda. 1886 wlis monacemebiT, baTumSi cxovrobda 1469<br />

adamiani (155 oJaxi). e. leozi<br />

zinis<br />

cnobiT, aq afxazebma `SeinarCunes<br />

adaT-wesebi da ena, zogma icis rusuli, kargad laparakoben<br />

qarTulad da Turqulad".<br />

1970 wlis sakavSiro aGweriT, ayaraSi mcxovreb afxazTa<br />

ricxvi 1361 adamiania, aqedan 982 mSobliurad afxazurs miiCnevs.<br />

amjamad baTumeli afxazebi cxovroben xelvaCauris raionis<br />

soflebSi: urexi, feria, mnaTobi, salibauri, qveda sameba,<br />

Celta, angisa, minda, kaxaberi, adlia, yarnali, aseve baTumSi.<br />

baTumel afxazTa ufros Taobas axsovs, rom maTi winaprebi<br />

afxazeTis sxvadasxva raionidan gadmosaxldnen. rogorc<br />

moxucebi hKvebian, im afxazTa winaprebi, romlebic axla angisa-<br />

Si, mindasa da kaxaberSi cxovroben, gadmosaxldnen Th o abHnidan<br />

(es teritoria kelasurisa da drandas samxreT sanapirozea).<br />

isini TavianT Tavs soxumidan gamosulebs uwodeben (`aKоa<br />

~anHwHz~), meore nawili baTumeli afxazebisa, romelic cxovrobs<br />

soflebSi feriaSi, urexSi, salibaurSi, qveda samebaSi,<br />

adliaSi, yarnalSi, CeltaSi, gadmosaxlda mdinare bzifisa da<br />

adleris mimdebare teritoriidan. isini TavianT Tavs axalwHsidan<br />

gamosulebs uwodeben (axalwHs jоlara).<br />

baTumel afxazTa metKvelebas sagangebo monografia miu-<br />

ZGvna e. kilbam<br />

("ооооооооооо оооо ооооооооо ооооооо", Tb.,<br />

1983).<br />

104<br />

rogorc mkvlevari aGniSnavs, bevr informators im soflebis<br />

dasaxelebac ki SeuZlia, romlebidanac afxazebi ayaraSi<br />

gadmosaxldnen (kilba 1983,7).<br />

`enobrivi monacemebi adasturebs, rom baTumeli afxazebi<br />

namdvilad afxazeTis sxvadasxva raionidan gamovidnen. maTs metKvelebaSi<br />

ZiriTadad SenarCunebulia is enobrivi Taviseburebani,<br />

romelic damaxasiaTebelia im adgilobrivTa metKvelebisa-<br />

Tvis, romelsac isini gamoeKvnen.<br />

is enobrivi Taviseburebebi, romlebic afxazTa sxvadasxva<br />

raionis metKvelebas axasiaTebs, baTumel afxazTa enaSicaa<br />

asaxuli~ (kilba 1983, 8).<br />

e. kilba ganagrZobs: `arsebuli enobrivi Taviseburebebi<br />

gvaZlevs safuZvels baTumel afxazTa metKvelebaSi gamovKoT<br />

angisas metKveleba (im afxazTa metKveleba, romlebic angisasa<br />

da mis axlo mdebare soflebSi cxovroben) da ferias metKveleba<br />

(im afxazTa metKveleba, romlebic feriasa da mis axlomdebare<br />

soflebSi cxovroben".<br />

e. kilbas dakvirvebiT, angisas metKveleba afxazuri enis<br />

abjuur dialeqts uaxlovdeba, xolo ferias metKveleba ki<br />

afxazuri enis bzifur dialeqtsa da abazuri enis aSxarul<br />

dialeqts (kilba 1983, 8).<br />

mkvlevari aGniSnavs, rom masze adre baTumel afxazTa metKveleba<br />

sagangebod arc erT mecniers ar Seuswavlia. igi dasZens,<br />

rom ramdenime fraza baTumel afxazTa metKvelebis Sesaxeb<br />

x. bGajbas naSromSi moiZia (о. о. оооооо, оооооооо ооооооо<br />

оооооооооо ооооо. оо., 1964, 25).<br />

e. kilbas naSromi aris Sedegi im savele dialeqturi masalis<br />

analizisa, romelic man 1976-1983 ww-Si moipova.<br />

im baTumel afxazTa metKveleba, romlebic as welze metia<br />

mowKvetilni arian afxazur dialeqtTa gavrcelebis Ziri-<br />

Tad teritorias, iZleva friad Zvirfas masalas afxazuri enis<br />

ganviTarebis istoriis SeswavlisaTvis.<br />

cnobilia, rom ena Zalze swrafad icvleba, gansakuTrebiT,<br />

rodesac gansxvavebul enobriv samKaroSia moxvedrili.<br />

105


Cveni mizania ufro farTod ganvixiloT baTumel afxaz-<br />

Ta metKvelebis Taviseburebebi da is cvlilebebi, romlebic<br />

aGniSnulma metKvelebam 1983 wlidan dGemde ganicada.<br />

e. kilbas naSroms erTvis baTumel afxazTa metKvelebis<br />

amsaxveli Zalze mwiri masala, rac, rogorc Cans, naSromis reglamentiTaa<br />

gamowveuli.<br />

Cven vapirebT warmovadginoT baTumel afxazTa metKveleba<br />

ufro vrclad qarTuli sitKvasitKviTi TargmaniTurT (beyduri<br />

da eleqtronuli versiebi).<br />

Cvens naSromSi warmodgenili iqneba baTumel afxazTa metKvelebis<br />

fonetikuri da gramatikuli mimoxilva, teqstebi da<br />

leqsikoni.<br />

proeqtis farglebSi 2008 wlis agvistoSi vimKofebodiT<br />

ayaraSi, sadac vakvirdebodiT afxazTa metKvelebas. Cveni informatori<br />

iKo feride mustafas asuli acamba, 86 wlis, friad<br />

pativsacemi qalbatoni, moskovis lomonosovis saxelobis<br />

universitetis profesori. misgan CaviwereT diqtofoniTa da<br />

xeliT afxazuri metKvelebis nimuSebi: zGaprebi, frazebi, andazebi.<br />

amjamad mimdinareobs mopovebuli masalis damuSaveba.<br />

r o s t o m f a r e u l i Z e<br />

2008 wels sagran<br />

granto Tema<br />

masTan dakav<br />

kavSi<br />

Sire<br />

rebiT<br />

Cata<br />

tare<br />

rebu<br />

buli muSa<br />

Saobis anga<br />

gari<br />

riSi<br />

CeCnebi axmetis raionis pankisis xeobaSi mecxramete saukunis<br />

30-iani wlebidan cxovroben. pankisel CeCenTa metKvelebas,<br />

Cveulebriv, qisturs uwodeben. qisturi warmodgenilia<br />

aGniSnuli xeobis Semdeg soflebSi: duisi, JoKolo, birkiani,<br />

Zibaxevi, omalo, Sua xalawani. bolo aTwleulSi qistebi dasaxldnen,<br />

agreTve, dumasturSi, qvemo da zemo xalawnebSi, wi-<br />

106<br />

nubansa da qoreTSi.<br />

qisturi metKveleba CeCnuri enis sxvadasxva kilosa da kilokavis<br />

narevia. misi aseTi mravalferovnebis gamo specialur<br />

lateraturaSi dGemde ar aris dazustebuli qisturi metKvelebis<br />

adgili CeCnuri enis dialeqtebs Soris.<br />

qistur metKvelebaSi ori ZiriTadi kilokavi gamoiKofa:<br />

maisTuri (duisuri da JoKolouri TqmebiT) da xildixarouli<br />

(omalouri Tqma). axielTa, miTxoelTa, haCarelTa, inguSTa...<br />

metKveleba amjamad aGar gansxvavdeba maisTurisagan an xildixaroulisagan.<br />

xeobis sxva qisturi soflebi dasaxlebulia mais-<br />

TelebiTa da xildixaroelebiT.<br />

1999 wlis monacemebiT pankisSi cxovrobda daaxloebiT<br />

eqvsi aTasi qisti.<br />

qisturi metKveleba naxuri enebisagan didi xania, rac<br />

izolirebulia. qarTul garemoSi qarTuli enis gavlena qisturze<br />

gansakuTrebiT gafarTovda me-20 saukunis 30-iani wlebidan,<br />

roca qistur soflebSi gaixsna qarTuli skolebi, biblioTekebi<br />

(Tumca am bolo ramdenime weliwadSi xeobis Kvela<br />

sofelSi biblioTekebi gauqmda), gavrcelda jurnal-gazeTebi,<br />

amuSavda radio-televizia. Seiqmna orenovnebis CamoKalibebis<br />

pirobebi. am mxriv qisturi metKveleba mkveTrad gansxvavdeba<br />

CeCnuri enis Kvela dialeqtisagan. amdenad, qisturi metKvelebis<br />

Seswavla zogadenaTmecnieruli TvalsazrisiTac aris saintereso.<br />

naxur enaTagan izolirebulad ganviTarebis pirobebSi<br />

qisturma Semoinaxa zogi arqauli movlena (gansakuTrebiT -<br />

fonetikasa da leqsikaSi). garda amisa, TvalSi sacemia inovaciebic,<br />

rogoricaa, magaliTad, klasovan-pirovani uGvlileba,<br />

rac ucxoa CeCnur-inguSurisTvis. klasovan-pirovani uGvlileba<br />

naxur enaTagan CamoKalibda wova-TuSur enaSic. qistursa<br />

da wova-TuSurSi pirovani uGvlilebis arseboba qarTulis gavleniT<br />

aris ganpirobebuli.<br />

qisturi metKvelebis Sesaswavlad pirvel rigSi Sedgenilia<br />

naxur enaTa bibliografia, romlis eleqtronuli versia-<br />

107


ze muSaoba grZeldeba.<br />

damuSavebulia qisturi metKvelebis (dialeqtis) Sesaxeb<br />

arsebuli samecniero literatura. kritikulad aris Seswavili<br />

n. maris, d. malsagovis, d. imnaiSvilis, i. aliroevis, i. arsaxanovis,<br />

a. magomedovis, s. gumaSvilisa da sxvaTa naSromebi.<br />

calkea ganxiluli Sromebi, romlebic sagangebod qisturs<br />

ar exeba, magram, sxva masalasTan erTad, saanalizod moxmobilia<br />

qisturis monacemebic. aseTia, magaliTad, T. goniaSvilis,<br />

a. yinyaraulis, k. yrelaSvilis, r. gaguas, l. sanikiZis<br />

naSromebi.<br />

"qisturi dialeqtis Sesaxeb arsebuli samecniero literaturis<br />

kritikuli analizi" wakiTxula moxsenebad kavkasiur<br />

enaTa ganKofilebis sxdomaze mimdinare wlis 8 ivliss.<br />

pankisis xeobaSi mivlinebis dros Cawerili enobrivi masala<br />

(simGerebi, zGaprebi, andazebi, gamocanebi, gabmuli metKvelebis<br />

nimuSebi...) Setanilia kompiuterSi (daaxloebiT 160<br />

kompiuteruli gverdi). vvaraudobT, rom 2009 wlis bolomde<br />

dasabeydad gavamzadoT 400 gverdis moculobis qisturi teqstebi.<br />

garda amisa, Cawerili teqstebidan calke baraTebze amowerilia<br />

qisturi leqsika, vamzadebT masalas "qistur-qarTuli<br />

leqsikonis" Sesadgenad. qistur leqsikur erTeulebTan, gramatikul<br />

daxasiaTebasTan erTad, miTiTebuli iqneba am leqsemebisagan<br />

fonetikurad, morfologiurad, semantikurad gansxvavebuli<br />

formebi saliteraturo CeCnurSi, rac aGniSnuli leqsikoniT<br />

sargeblobas gauadvilebs qisturiT dainteresebul mki-<br />

Txvels. am mizniT TanamSromlobas vapirebT CeCnuri enis specialistebTan<br />

CeCneTSi. masalis damuSaveba leqsikonisTvis<br />

grZeldeba.<br />

l a t a v r a s a n i k i Z e<br />

subi<br />

bieq<br />

eqti erga<br />

gati<br />

tiul brunva<br />

vaSi wova<br />

va-Tu<br />

TuSu<br />

Suri<br />

(bac<br />

bacbu<br />

buri<br />

ri)<br />

enis erTi rigis gardauval zmnebTan<br />

wova-TuSebi, rogorc cnobilia, kompaqturad cxovroben<br />

saqarTveloSi, axmetis raionis sof. zemo alvanSi (maTi<br />

ricxvi 4000-mdea). isini orenovani qarTvelebi arian. wova-Tu-<br />

Suri (bacburi) qarTuli enis Zlier gavlenas ganicdis. interferentuli<br />

procesebi bacburSi enaTmecnierTa KuradGebis gareSe<br />

ar darCenila (a. Sifneri, i. imnaiSvili, T. uTurgaiZe, k.<br />

yrelaSvili, i. deSerievi, r. gagua, d.-e. holiski...), es sakiTxi<br />

monografiuladac aris Seswavlili (m. miqelaZe). am mxriv gansakuTrebul<br />

interess aGZravs subieqtis-qvemdebaris warmoCena<br />

bacburi enis gardauval zmnebTan (SemasmenelTan) mxoloobiTi<br />

da mravlobiTi ricxvis I da II pirebSi, maSin rodesac III pir-<br />

Tan subieqti ergatiul brunvaSi ar dasturdeba.<br />

g a r d a m a v a l i zmnis k l a s o v a n -p i r o v a n i (resp.<br />

pirovani) uGvlilebisas zmna subieqts samive pirSi ergatiul<br />

brunvaSi marTavs:<br />

mx. r. I p. as (erg.) naCx -aKo-s `me Kvels vyam~<br />

II p. ah´ (erg.) naCx -aKo-h´ `Sen Kvels yam~<br />

III p. oƒus (erg.). naCx -aK `is Kvels yams~<br />

mr. r. I p. aTx (erg.) naCx -aKo-Tx<br />

II p. aS (erg.) naCx -aKo-S<br />

S<br />

III p. oƒar (erg.). naCx -aK<br />

piris niSnebi piris nacvalsaxelebisagan miiGeba<br />

(a. Sifneri, k. gagua, k. yrelaSvili), III p.-Si piris niSani ara<br />

gvaqvs.<br />

raki I da II pirebi mxolod adamians _ pirovnebas<br />

aGniSnaven da metwilad aqtiuri mniSvneloba aqvT, dinamikuri,<br />

aqtiuri semantikis mqone g a r d a u v a l zmnebTanac I da II pi-<br />

rebSi Cndeba subi<br />

bieq<br />

eqti erga<br />

gati<br />

tiul<br />

brunvaSi:<br />

108<br />

109


110<br />

as (erg.) v-aGo-s `me movdivar~<br />

ah´ (erg.). v-aGo-h´ `Sen modixar<br />

aTx (erg.). b-aGo-Tx<br />

`Cven movdivarT~<br />

aS (erg.). b-aGu-S<br />

`Tqven modixarT~<br />

III p i r S i mxolod klasis niSania warmodgenili da subieqti<br />

masTan s a x e l o b i T brunvaSi (wrfelobiTSi, absolutivSi)<br />

dgas: mx. r. o vaG `is modis~, mr. r. obi b-aG `isini<br />

modian~.<br />

rogorc gardamaval zmnebSi, ise _ gardauvalebSic III<br />

p. I da II pirebs u n i S n o b i T (∅-ovani niSniT) upirispirdeba.<br />

arsebobs sxvagvari axsnac _ uniSnoba fonetikuri procesebis<br />

Sedegia (m. mayavariani, b. SavxeliSvili). orive SemTxvevaSi III<br />

piri mainc aramarkirebulia.<br />

naxuri enebidan inguSurSi, CaCnurSi da arc CaCnuris<br />

qistur kiloSic, sadac piris niSnebis warmoqmnas adastureben<br />

(i. aliroevi, d. imnaiSvili, r. fareuliZe) subieqti ergativSi<br />

gardauval zmnebTan ar SeiniSneba (arc sxva iberiul-kavkasiur<br />

enebSi, sadac klasovan-pirovani (resp. pirovani) uGvlileba<br />

gvaqvs. bacburSi gardauval zmnebTan subieqtis ergativSi<br />

warmoCenas qarTulis gavleniT xsnian an qarTuls xelSemwKob<br />

faqtorad miiCneven (i. deSerievi. r. asaTiani).<br />

qarTuli enis dialeqtebSi (gurulSi, ayarulSi, le-<br />

CxumurSi, rayulSi, qvemo imerulSi, kaxurSi, qarTlurSi, ingilourSi,<br />

fereidnulSi, JavaxurSi, imerxeulSi) fiqsirebulia<br />

subieqti ergatiul brunvaSi gardauval zmnebTan, rac am<br />

zmnaTa aqtiur semantikasTan erTad sxvadasxva sintaqsuri situaciiTac<br />

aris Sepirobebuli (v. Tofuria, arn. Ciqobava, a.<br />

kiziria, m. suxiSvili, gr. imnaiSvili...).<br />

qarTulisagan gansxvavebiT, bacburSi gardauval zmneb-<br />

Tan III p. p<br />

subi<br />

bieqts mxolod saxe<br />

xelo<br />

lobiT<br />

biTSi SeiwKob<br />

iwKobs. aseTi mar-<br />

Tva bacburisave niadagze aixsneba:<br />

pirebis formirebamde saxelobiTsubieqtiani zogi<br />

gardauvali zmna konteqstis mixedviT gamoxatavda rogorc aq-<br />

tiur, ise _ pasiur mniSvnelobas, amitom ergativis paralelurad<br />

saxelobiTic gvxvdeboda da iSviaTad axlac gvxvdeba aqtiuri<br />

mniSvnelobis gardauval zmnebTan: d-ewar `devna~, Cu-<br />

Toh´ar `Zili~, d-ojar `dacema~, Teƒar `GoGva~, d-adar `daficeba~,<br />

TeSar `ndoba~... magaliTad:<br />

mx. r. I p. so (sax.) º as (erg.) TeS{—} `me vendobi~<br />

II p. h´o (sax.) º ah´ (erg.) TeS{—} `Sen endobi~<br />

III p. o (sax.) º oƒus (erg.) TeS{—} `is endoba~<br />

III pirma SeinarCuna subieqti saxelobiTSi, rogorc I, II<br />

pirebTan SedarebiT naklebad aqtiurma pirma, rasac III pirSi<br />

piris niSnis uqonlobac ganapirobebda (I, II pirebSi gvaqvs piris<br />

niSnebi, Sesabamisi piris nacvalsaxelebis ergatiuli brunvisagan<br />

miGebuli, roca isini subieqts ergativSi igueben).<br />

qarTulTan analogia ar unda niSnavdes imas, rom bacburSi<br />

upirobod gvaqvs qarTulTan interferenciis Sedegi.<br />

marTalia, naxuri enebidan es movlena mxolod bacburisTvisaa<br />

damaxasiaTebeli, da amiT is qarTuls uaxlovdeba,<br />

magram igi arc Kvela qarTvelur enaSi gvxvdeba: svanurSi ergativi<br />

gardauval zmnebTan ar aris gamovlenili.<br />

amasTanave saKuradGeboa isic, rom qarTuli enis TuSuri<br />

dialeqti da fSaur-xevsurul-mTiuluri msgavs faqtebs ar<br />

icnoben, Tumca kaxurSi (am dialeqtebTan hqonda uSualo kontaqti<br />

bacburs) labilurad igi fiqsirebulia enaTmecnierTa<br />

mier. aqve unda aGiniSnos, rom saliteraturo qarTulSi sxva<br />

SemTxvevebSic dasturdeba ergativi gardauval zmnebTan,<br />

oGond aq rTuli procesebia subieqtis ergativSi marTvis<br />

TvalsazrisiT _ ganviTarebuli aqtiv-pasivis povnierebis fonze.<br />

qarTulis gavlena Tu misi xelSemwKob faqtorad miCneva<br />

bacburSi gardauval zmnebTan ergativis subieqtad funqcionirebis<br />

sakiTxSi naklebad sarwmunoa, magram savsebiT mainc<br />

ver gamovricxavT.<br />

111


l e v a n a z m a i f a r a S v i l i<br />

zogi<br />

gier<br />

erTi fone<br />

neti<br />

tiku<br />

kuri movle<br />

vleni<br />

nisa<br />

saTvis kaxeT<br />

xeTSi<br />

mosax<br />

saxle xunZe<br />

Zebis metKve<br />

vele<br />

leba<br />

baSi<br />

gansaxilvelad warmodgenili xunZuri dialeqtologiuri<br />

masala mopovebulia sof. TivSi (Kvarlis r-ni) mcxovrebi anwuxeli<br />

xunZebisagan. moxseneba upiratesad emKareba maT cocxal<br />

metKvelebaze uSualo dakvirvebebs.<br />

1. sof. Tivis mkvidri xunZebi metKveleben anwuxuri dialeqtis<br />

toxur da yadaqolour kilokavebze. rogorc cnobilia,<br />

am or kilokavs Soris arsebobs regularuli xasiaTis<br />

bgeraTSesatKvisobani sibilantebSi. magaliTad:<br />

a) toxuris aramagar sisinebs yadaqolourSi SeesatKviseba<br />

aramagari SiSinebi:<br />

tox. s _ yad. S, tox. w _ yad. y, tox. z _ yad. j, tox.<br />

Z _ yad. J.<br />

b) toxuris magar SiSinebs yadaqolourSi SeesatKviseba<br />

magari sisinebi:<br />

tox S´ _ yad. s´, tox. C´ _ yad. c´, tox. y´ _ yad. w´.<br />

amjamad sof. Tivis anwuxur TqmaSi SeiniSneba SemTxvevebi<br />

toxuri da yadaqolouri kilokavebis Serevisa. axalgazrda Taobis<br />

warmomadgenelTa toxur metKvelebaze gansakuTrebiT sagrZnobia<br />

yadaqolouris gavlena. erTi da imave toxeli axalgazrdis<br />

metKvelebaSi paralelurad SeiZleba movisminoT sitKvebi<br />

rogorc toxuri, aseve yadaqolouri warmoTqmiT (mag.,<br />

vas || vaS `biyi~, wa || ya `cecxli~, ƒizan || ƒijan `bavSvi~, va„an-<br />

Zi || va„anJi `mosvla~ da sxva). es viTareba aixsneba imiT, rom<br />

sof. Tivis mcxovrebaTa umetesi nawili yadaqoloelia, xolo<br />

toxelTa raodenoba aq mcirea. toxursa da yadaqolour<br />

warmoTqmebSi arsebul gansxvavebebs Tivis mkvidrni, marTalia,<br />

grZnoben, magram arsebiT mniSvnelobas mas ar aniyeben. arc Tu<br />

iSviaTad xdeba xolme, rom individi verc acnobierebs ise<br />

gadadis sitKvis toxuri warmoTqmidan meore wuTSive imave si-<br />

112<br />

tKvis yadaqolour warmoTqmaze, imdenadaa es ukve sametKvelo<br />

CveviT ganmtkicebuli.<br />

aqve aGsaniSnavia isic, rom ufrosi Taobis toxur metKvelebaze<br />

yadaqolouris aseTi gavlena (resp. interferencia)<br />

ar SeiniSneba. sxvaoba, rasac toxuri da yadaqolouri kilokavebis<br />

Sepirispireba warmogvidgens (SesatKvisobani sisina<br />

da SiSina spirantebsa da afrikatebs Soris), dGes sof. Tivis<br />

mkvidrTagan swored xandazmulTa metKvelebaSia wminda saxiT<br />

daculi.<br />

amgvari viTareba SeimCneva sof. Tivis anwuxur TqmaSi. saintereso<br />

iqneboda gavcnobodiT, Tu ra procesebs aqvs amjamad<br />

adgili TviT daGestnis mkvidr toxel-yadaqolelTa metKvelebaSi.<br />

2. Tivis anwuxur metKvelebaSi dasturdeba xmovanTa Se-<br />

Kris (hiatusis) SemTxvevebi, rac saliteraturo xunZurisaTvis<br />

(resp. Crdilouri xunZurisaTvis) uCveuloa; mag., x´erea<br />

(I<br />

kl.),; x´eree<br />

(II kl.) `Zvirfasi~, S´ule<br />

uleab<br />

`magari~, yeeel<br />

eel `maGlebi~,<br />

keel<br />

elgu<br />

`oriveni~, bejael<br />

el `qvislebi~... xmovanTa kompleqsebi<br />

morfemaTgasaKarze warmoiqmneba xolme, Tumca arsebobs<br />

maTi gaCenis sxva gzebic. erTi aseTi gzaa bgeris dakargva,<br />

magaliTad:<br />

fuZiseuli Tanxmovani ikargeba atributivSi x´ala<br />

alaTab<br />

`grZeli~. mis paralelurad gvxvdeba x´ala<br />

alaab<br />

ab anda x´ele<br />

eleeb<br />

eb: nuh ><br />

x´eleeb bugu `gza grZeli aris~. mravlobiTis formaa x´ele<br />

eleel<br />

el.<br />

fuZiseuli Tanxmovnis (d) gareSe warmoiTqmis xolme agreTve<br />

zmnisarTi x´adax<br />

`qveviT~, anu paralelurad SeiZleba movisminoT<br />

x´aax<br />

aax.<br />

fuZiseuli Tanxmovani Cveulebriv ekargebaT sitKvebs vas<br />

`biyi~ da as<br />

`gogo~, roca isini ibrunvian: erg. vaas<br />

as´ `biyma~<br />

(← vas-as´), naT. vaas<br />

as´ul<br />

`biyis~ (← vas-as´-ul), mic. vaas<br />

as´ibe<br />

`biys (← va-as´-i-b-e); erg. aal<br />

aalÀ´ `gogom~ (← as-alÀ´), naT.<br />

aal<br />

aalÀ´ul<br />

`gogosi~ (← as-lÀ´-ul), mic. aal<br />

aalÀ´ibe<br />

`gogos~ (←<br />

as-alÀ´-i-b-e). magaliTebi: vaas´ dedebe, aalÀ´ bababe qumaq hubun<br />

`vajiSvili mamas, qaliSvili dedas exmareba~, vaas´ul vas<br />

113


`vajiSvilis Svili (vaji)~, aalÀ´ul vas `qaliSvilis Svili (vaji)~,<br />

babad vaas´ibe „iC t¾uri `dedam vajiSvils vaSli misca~,<br />

deded aalÀ´ibe retel bosa `mamam qaliSvils kaba uKida~ da<br />

sxva. es formebi sof. Tivis metKvelebisaTvis Cveulebrivia, xolo<br />

saliteraturo xunZurisaTvis ucxoa. maT Sesaxeb cnobebi<br />

ar moipoveba sxva dialeqtebidanac.<br />

rodesac sitKvaSi ori identuri xmovani erTad iKris<br />

Tavs, es grZeli xmovnis gaCenis winapiroba SeiZleba gaxdes:<br />

x´‰x, v‰s´, ‰lÀ´ da sxva.<br />

S. miqailovis mier anwuxurSi dadasturebulia I seriis<br />

lokativis -da<br />

formantis an misi -d- elementis amovardnis SemTxvevebi,<br />

mag., vac´as´-da (zedmiw. `Zmaze~) formis paralelurad<br />

dadasturebuli aqvs vac´as<br />

as´-a. miw´iral-da-s´a formis<br />

gverdiT dasaxelebulia miw´iral<br />

iral-s´a `kuTxidan~ da sxva. igive<br />

movlena dGes SeiniSneba sof. Tivis TqmaSic, mag., hudulas´as´a<br />

vix´un, TuSmanas´as´a vix´nugi `megobris geSinodes, mtrisa nu<br />

geSinia~ (andaza)... hudu<br />

dulas<br />

las´-a-s´a ← hudulas´-da-s´a, TuSma<br />

manas<br />

nas´a-s´a<br />

← TuSmanas´-da-s´a.<br />

lokativis -da<br />

formanti SeiZleba amovardes nacvalsaxeluri<br />

formebidanac. aseT SemTxvevebSi nacvalsaxeluri forma<br />

Tavisebur saxes iGebs. mas grZeli xmovani uCndeba dakarguli<br />

marcvlis sanacvlod:<br />

d‹s´ (I p.) ← di-da-s´a, mag., mun rezi vugu d‹s´ `Sen kmaKofili<br />

xar CemiT~.<br />

dîs´ (II p.) ← du-da-s´a, mag., dun rezi vugu dîs´ `me kma-<br />

Kofili var SeniT~.<br />

amosavali formebi (di<br />

didas<br />

das´a, dudas<br />

das´a) Tivis metKvelebaSi<br />

Tavisuflad SeiZleba ixmarebodnen grZelxmovnian variantTa<br />

paralelurad.<br />

3. saKuradGeboa difTongTa cvlis SemTxvevebi.<br />

rogorc cnobilia, xunZuri enis samxrul dialeqtebSi<br />

difTongTa gamartiveba (monofTongizacia) farTod gavrcelebuli<br />

movlenaa (S. miqailovi, arn. Ciqobava, i. cercvaZe). igi<br />

niSandoblivia sof. Tivis metKvelebisTvisac; magaliTad, dif-<br />

114<br />

TongTa gamartivebis Sedegad zedsarTaul sufiqsebSi gauCinarebulia<br />

I da II klasis v, niSnebi:<br />

a ← av: lÀ´ik<br />

ik-a ← lÀ´ik-av (I kl.) `kargi~<br />

a ← a: lÀ´ik<br />

ik-a ← lÀ´ik-a (II kl.)<br />

anwuxurSi dasturdeba agreTve difTongTa gamartivebis<br />

Semdegi SemTxvevebi:<br />

e ← a: Ge `igi~ (II kl.) ← Ga, I klasis formaSi iqneba<br />

Ga (← Gav); lÀ´e `aq~ (II kl.) ← lÀ´a, I klasis formaa lÀ´a (←<br />

lÀ´av); ƒve<br />

`dawere!~, Sdr. lit. ƒva; qune<br />

`yame!~ ← quna, Sdr.<br />

lit. qvana; yve<br />

`mokali!~, Sdr. lit. yva; -de<br />

(kiTxviTi nawilaki)<br />

← -da: s´ib<br />

ib-de<br />

`netav ra?~, Sdr. lit. S´ib-da da sxv.<br />

a difTongi ucvleli rCeba xolme zog masdarul formaTa<br />

auslautSi: yva<br />

va `mokvla~, Ta `codna~, buKva<br />

va `gaxmoba~...<br />

aseve zogierTi sitKvis bolokidurSic, mag., ut¾a `mamam-<br />

Tili, simamri~ (lit. vat¾ad), it<br />

it¾a `dedamTili, sidedri~<br />

(lit. at¾ad), beja `qvisli~ (lit. baja), „ada<br />

ada `amaod~ (lit.<br />

„adada)...<br />

difTongi a kargavs srul xmovan a-s, Tu es difTongi<br />

maxviliani i-s uSualo mezoblobaSi aGmoCndeba: wib ← w¢ab<br />

`axali~, vis´¢<br />

´¢T ← vis´¢aT, Sdr. lit. vas´¢aT `anderZi~,<br />

ruK¢T ← ruK¢aT (qalis sakuTari saxelia), C¢s´ ←C¢as´<br />

`kacma~ (erg. br.), C¢s´ul<br />

← C¢as´ul `kacis~ (naT. br.),<br />

gurj¢zul<br />

`qarTvelebisa~ ← gurj¢azul da sxv. SesamCnevia<br />

a difTongis sruli gaqrobac xmovnis momdevno poziciaSi:<br />

Cil `kacebi~ ← Cial, Cul `cxenebi~ ← Cual...<br />

erTi da imave sitKvis sxvadasxva formebSi SeiniSneba<br />

difTongisa da xmovnis monacvleoba. magaliTad:<br />

va || o: s´vala `movida~ uarKofiT formaSi iqneba s´ole<br />

oleyu<br />

`ar movida~; tva `wavida~, Sdr. uarK. forma tone<br />

neyu `ar<br />

wavida~ (SeiZleba iTqvas agreTve tvene<br />

neyu)... aseve ve || o: hve<br />

`moitane!~, Sdr. akrZ. forma hogu<br />

`ar moitano!~ da sxva.<br />

4. KuradGebas iqcevs bolokiduri a xmovnis kveca I seriis<br />

lokativis -da<br />

da, -ta<br />

formantebSi. es tendencia gansakuTrebiT<br />

axalgazrdebis metKvelebas axasiaTebs, mag., bakal<br />

kal-d `ad-<br />

115


>><br />

gilze~ (← bakal-da), mu„ruz<br />

ruz-d `mTebSi~ (← mu„ruz-da), av-<br />

laƒal<br />

al-d) `mindorze~ (← avlaƒal-da), Saha<br />

haral<br />

ral-d `qalaqSi~ (←<br />

Saharal-da), gulla<br />

la-d (← gulla-da): gullad h > ajimurad Tanaru<br />

`tKviam haJimuradi ar icis~ (andaza)... nacvalsaxelebSi:<br />

di-t (← di-ta): babad biS dit `dedam miTxra me~, nije-t (←<br />

nije-ta): deded nijet hiKri `mamam Cven. gvkiTxa~... ricxviT saxelebSi:<br />

anwit so `TerTmeti~, anwit kigu<br />

`Tormeti~, anwit<br />

Tabgu<br />

`cameti~ (← anwi-ta), Kot so `ocdaerTi~, Kot<br />

kigu<br />

`ocdaori~, Kot Tabgu<br />

`ocdasami~ (← Ko-ta) da sxva.<br />

a xmovani auslautSi ekveceba daSorebiTis (elativis)<br />

formantsac, mag., ruKi-s´ `saxlidan~ (← ruKi-s´a), rux½o-s´<br />

`tKidan~ (← rux½o-s´), daba<br />

ba-s´ `iqidan~ (← daba-s´a), Sqo<br />

qolal<br />

lalda<br />

das´<br />

an Sqola<br />

la-s´ `skolidan" (← Sqolal-da-s´a), h > altu<br />

tu-s´ `samu-<br />

Saodan" (← h > altu<br />

tu-s´a)...<br />

axalgazrdebis metKvelebaSi holokiduri a ekveceba agreTve<br />

zmnur formants, mag., Kuti<br />

ti-n `yris~ (← Kuti-na), hubu<br />

bu-n<br />

`akeTebs~ (← hubu-na), h > alti<br />

lti-n `muSaobs~ (← h > alti-na) da sxva.<br />

n o d a r a r d o t e l i<br />

hiatu<br />

tusis saki<br />

kiTxi<br />

Txisa<br />

saTvis bejitur enaSi<br />

cnobilia, rom bejituri enis fonotaqtikisaTvis hiatusi<br />

niSandoblivi ar aris. xmovanTa TavKra arc mis axlomonaTesave<br />

enaTaTvis aris damaxasiaTebeli.<br />

bejitur enaSi hiatusis superacia xdeba intervokalur<br />

poziciaSi sonantebisa (, …) da laringaluri abruptivis (‡)<br />

CarTviT, mag.: io `deda~, hi n amu `nacari~, Ko…a `bavSvi~,<br />

bu…al `keTeba~, So‡a<br />

(hunz., Sdr. bej. Soal "id".) `daviwKeba~<br />

da sxva misT.<br />

garda zemomoKvanili nimuSebisa, dasturdeba iseTi magaliTebic,<br />

romlebSic hiatusi daZleuli ar aris. erTmaneTis<br />

116<br />

miJriT ori xmovnis povniereba ufro metad bejituri enis hunzibur<br />

dialeqts axasiaTebs da gvxvdeba rogorc Zireul morfemebSi,<br />

ise morfemaTa miJnazec, mag.: mi‰<br />

`dasveleba~, boor<br />

`erTgvari winda~, bogoal‘ `mimwuxri~, i n Searto `axlaxan~, zaifab<br />

`avadmKofi~, `susti~, naib `naibi~, siKea n Ku (< qarT. ciKvi<br />

+ a n Ku `Tagvi~) `ciKvi~ da a. S.<br />

hiatusi metwilad Tavs iCens neologizmebSi, mag.: radio<br />

`radio~, poez(d) `matarebeli~, milicianer `milicioneri~, socializm<br />

`socializmi~...<br />

SeiniSneba metad saintereso movlena iseT saxelebSi,<br />

romlebSic erTmaneTis mimKol nazalur xmovanTa superacia ar<br />

xdeba. es Sepirobebuli Cans intervokalur poziciaSi nazaluri<br />

elementis arsebobiT. rac Seexeba odindeli reducirebuli<br />

nazaluri Tanxmovnis nazalurobis koeficientis dadgenas, mas<br />

eqsperimentuli kvleva-Zieba syirdeba. nazalizacia, rogorc<br />

yarbi artikulaciuri movlena, erTgvarad hiatusis superacias<br />

axdens, mag.: tu n a `babuawvera~, wa n a n "mSvildi~ (mSvild-isrisa,<br />

akvnisa), a> > n >a ><br />

>n><br />

d‰ `gugulis xmianoba~ da misT.<br />

m. xalilovis bejitur-rusul leqsikonSi (1995) gvxvdeba<br />

iseTi formebi, romlebsac intervokalur poziciaSi xmovan-<br />

TgamKarad ori aqvT, mag.: ya<br />

o `mrudi~, TuTa<br />

a `aluminis<br />

feri~, di<br />

aT<br />

`brali~, G<br />

÷ `daxeuli~, ba<br />

a `laqa~...<br />

Tu analogiur magaliTebs genezisis TvalsazrisiT ganvixilavT,<br />

maSin meore -c ( < r) rekonstruirdeba (soa <<br />

sora 1. `cxeni~, 2. `talGa~...), Tumca sinqroniul doneze an<br />

ase unda Caiweros soia, anda ase soia<br />

ia. intervokalur poziciaSi<br />

ori -s realizacia naklebad savaraudoa.<br />

hiatusi ufro metad axasiaTebs saqarTveloSi warmodgenili<br />

bejituri enis sarusosa da CantlisKuris metKvelebas,<br />

rac gamowveuli unda iKos interferenciuli procesebis moqmedebiT,<br />

kerZod, hiatusis mqone qarTuli enis zegavleniT,<br />

mag.: sof. sarusos metKvelebaSi gvxvdeba koria<br />

(Sdr. bej.<br />

ko<br />

a < kora "id".) `beyedi~, bua<br />

(Sdr. bunz. bu…a, bej.<br />

buŸal "id".) `keTeba~, `gaCena~ da misT.<br />

117


o m a n l o l u a<br />

inten<br />

tensi<br />

siuri Tanxmov<br />

xmovnebi<br />

bisa da abrup<br />

rupti<br />

tive<br />

vebis<br />

Sesa<br />

saxeb udiur ur enaSi<br />

2008 wlis 13 agvistodan 28 agvistomde Cven samecniero<br />

mivlinebiT vimKofebodiT sofel oqtomberSi (zinobianSi). mivlineba<br />

ganxorcielda sagranto programiT `mTis kavkasiuri<br />

enebi saqarTveloSi~ da miznad isaxavda masalis Segrovebasa da<br />

fonetikuri sistemis zogierTi sakiTxis Semowmebas savele pirobebSi.<br />

inten<br />

tensi<br />

siur Tanxmo<br />

xmovan<br />

vanTa saki<br />

kiTxi<br />

Txi. samecniero literaturaSi<br />

gamoiTqva ori gansxvavebuli mosazreba intensiurebis Sesaxeb.<br />

vl. fanCviZis, evg. JeiraniSvilis da v. gukasianis azriT,<br />

udiurs moepoveba SiSina afrikatebis da Sisina spirantebis<br />

intensiuri (mKovari) korelatebi: J´ C´ y´ j´ S´ (fanCviZe 1949;<br />

JeiraniSvili 1971; gukasiani 1963; misive 1965). v. gukasiani<br />

maT rigs umatebs sisina afrikat w´ -s (gukasiani 1963;1965).<br />

vl. fanCviZe am bgerebs Semdeg sitKebSi afiqsirebs: S´um<br />

`puri~,<br />

j´e `qva~, S´al<br />

alde<br />

desun<br />

`aduGeba~, y´oy´a `wiTeli~... (fanCviZe<br />

1940, 706); v. gukasiani _ Semdeg sitKvebSi: e´S´ `vaSlis xe~,<br />

oj´ul<br />

`kudi~, konJ´ux<br />

`patroni~... (gukasiani 1963,85); evg. JeiraniSvilTan<br />

gvaqvs: S´u `Game~, baC´ `asi~, aC´i `dakarguli~<br />

`damaluli~, Kay´ `tkivili~ y´ap<br />

`gamqrali~... (JeiraniSvili<br />

1971,14).<br />

a.diri aGniSnavs mxolod S´ -s (diri 1904,2).<br />

gansxvavebuli mosazreba intensiurebis Sesaxeb udiurSi,<br />

b. gigineiSvilma gamoTqva. misi azriT, samecniero literaturaSi<br />

mjGeri intensiurebis j´ S´ postulireba (aseTi bgerebi<br />

arc erT iberiul-kavkasiur enaSi ar gvxvdeba!) da intensivobis<br />

korelacia erT lokalur rigSi (SiSinaTa) eyvqveS aKenebs intensiurTa<br />

mTeli rigis kvalifikacias. maTi `intensivoba~, b. gigineiSvilis<br />

azriT, mTel rig SemTxvevebSi, gamowveulia faringalizebul<br />

xmovnebTan mezoblobiT (gigineiSvili 1977, 61-63).<br />

118<br />

b. Talibovi iziarebs b. gigineiSvilis mosazrebas (Talibovi<br />

1980,181).<br />

mivlinebisas Cven gadavamowmeT is sitKvebi, sadac, mklevarTa<br />

azriT, intensiuri Tanxmovnebi unda gvqonoda. Cveni dakvirvebiT,<br />

`araintensiuri~ da `intensiuri~ SiSina Tanxmovnebi<br />

gamoiTqmis erTnairad, anu dGesdGeobiT zinobianis metKvelebaSi<br />

TanxmovanTa dapirispireba intesiurobis da araintensiurobis<br />

mixedviT ar SeiniSneba.<br />

evg. JeiraniSvils intensiurebis fonemurobis sailustraciod<br />

mohKavs Semdegi magaliTebi: S´u `Game~- Su `vin~, baC´<br />

`asi~- baC `qvevrze dasafarebeli qva~, aC´i `dakarguli~ `damaluli~,<br />

aCi `TamaSi~, Kay´ `tkivili~- Kay `viwro~, y´ap<br />

`gamqrali~-<br />

yap<br />

`vazi~ (JeiraniSvili 1971,14). sainteresoa aGiniSnos,<br />

rom Kvela zemoCamoTvlil magaliTze informantebisgan Semdegi<br />

ganmarteba miviGeT _ es erTi da igive sitKvebia, oGond<br />

TiToels ori mniSvneloba aqvso.<br />

specialistTa Canawerebis Sedarebisas, an, miT ufro er-<br />

Ti mkvlevris masalebSi, TvalSisacemia erTi da imave sitKvis<br />

gansxvavebulad Caweris faqtebi: zogan intensiuriT, zogan ki<br />

araintensiuriT, mag.: evg. JeiraniSvilis monografiaSi `udiuri<br />

ena~; ij´ (gv. 22) _ ij (gv. 208, 249) `Tovli~, j´ol<br />

(gv. 214) _<br />

jol<br />

(gv. 33, 78) `sacobi~, uy´ (gv. 22) _ uy (gv. 217, 254)<br />

`Tafli~, kay´i (gv. 28, 219) _ kayi (gv. 255) `brma~, y´oy´a (gv.<br />

220, 258) _ yoya (gv. 32) `wiTeli~.<br />

istoriulad, udiurisTvis, intensivobis mixedviT dapirispireba<br />

damaxasiaTebeli unda KofiliKo. savaraudoa, rom<br />

kavkasiis albanurSi korelacia intensiuri-araintensiuri<br />

gvqonda ara mxolod SiSinaTa rigSi, aramed sisinaTa rigSic<br />

(lolua 2008).<br />

abrup<br />

ruptiv<br />

tivTa saki<br />

kiTxi<br />

Txi. abruptivTa Sesaxeb samecniero literaturaSi<br />

ramdenime urTierTgamomricxavi mosazreba gamoiTqva.<br />

zogi mklevris azriT, udiurs mxolod sami abruptivi<br />

moepoveba: K w y da sami preruptivic: q f T (diri 1904;<br />

karbelaSvili 1935).<br />

119


vl. fanCviZe, evg. JeiraniSvili da v. gukasiani Tvlidnen<br />

rom udiuri enis fonologiuri sistema ar icnobs preruptivebs<br />

da masSi mxolod abruptivebia warmodgenili: p t k K w y (fan-<br />

CviZe 1949; JeiraniSvili 1971; gukasiani 1963; misive 1965).<br />

b. Talibovis azriT ki, varTaSnul kiloSi abruptivTa<br />

degradaciisa da preruptivebSi gadasvlis procesi dasrulebulia,<br />

xolo niJis dialeqtSi _ dasrulebis stadiaSia (Talibovi<br />

1974; misive 1980).<br />

mogvianebiT, v. gukasianma gaiziara b. Talibovis mosazreba<br />

(gukasiani 1973).<br />

Cven ver gaviziarebT b. Talibovis mosazrebas varTaSnul<br />

kiloSi abruptivTa sruli degradaciis Sesaxeb. Cveni dakvirvebiT,<br />

afrikatebi w da y mkveTrad gamoiTqmis, xolo K k p da t<br />

bgerebi Sesustebuli Cans, magram, ara imdenad, rom preruptivebad<br />

miviCnioT, Tumca Cveni azriT, am sakiTxis saboloo gadawKveta<br />

mxolod eqsperimentiTaa SesaZlebeli.<br />

q e T e v a n d a T u k i S v i l i<br />

enobriv Secdo<br />

cdoma<br />

maTa eleqtro<br />

tronu<br />

nuli<br />

leqsi<br />

siko<br />

koni<br />

arn. Ciqobavas enaTmecnierebis institutSi mimdinareobs<br />

muSaoba saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministros<br />

mier dafinansebul proeqtze, romlis mizania enobriv SecdomaTa<br />

eleqtronuli leqsikonis Seqmna. leqsikoni ganTavsdeba<br />

vebgverdze da moemsaxureba momxmarebelTa farTo wres: jurnalistebs,<br />

pedagogebs, abiturientebs da sxv.<br />

leqsikons aqvs Ziebis orgvari saSualeba: moxmarebels SeuZlia<br />

akrifos misTvis saintereso forma da miiGos informacia<br />

misi enobrivi sisworis Sesaxeb an anbanTrigze airCios nebismieri<br />

aso da miiGos Sesabamisi CamonaTvali. miGebul SeTavazebebSi<br />

aris ori sveti: Secdo<br />

cdomaa<br />

da sworia<br />

ria. TiToeul<br />

striqonSi paralelurad Cawerilia ama Tu im formis swori<br />

da mcdari variantebi. am formaTa naxvis Semdeg SesaZlebelia<br />

Sesvla Siga fanJaraSi, romelSic mocemulia komentari (gramatikuli<br />

wesi) da warmodgenilia Sesabamisi ilustraciebi.<br />

Secdomebi daKofilia tipebad: morfologiuri, sintaqsuri,<br />

stilistikuri, orTografiuli da punqtuaciuri. Zebna SesaZlebelia<br />

SecdomaTa rogorc Kvela, ise romelime tipis mixedviT.<br />

masalis mosapoveblad gamoviKeneT masmediis ena da abiturientTa<br />

naSromebi. monacemebi struqturirebulia da gan-<br />

Tavsebulia XL-is failebSi, romelTa safuZvelzedac iqmneba<br />

monacemTa baza.<br />

bazaSi monacemebi ganTavsebulia leqsikonis struqturis<br />

Sesabamisad, kerZod, Semdeg failebSi: 1. mcdari winadadeba,<br />

romelSic moniSnulia Secdoma; 2. winadadebis swori varianti;<br />

3. Secdomis tipi; 4. gasaGebi sitKvebi, romlebic akavSireben<br />

momxmareblis mier akrefil sitKvebs (masdarebs an saxelobiTi<br />

brunvis formebs) ama Tu im sitKvaformasTan; 5. komentaris<br />

120<br />

121


kodi; 6. komentaris teqsti; 7. Secdomis saleqsikono erTeuli;<br />

8. swori variantis saleqsikono erTeuli.<br />

zogJer erTsa da imave winadadebaSi aris ori an meti Secdoma.<br />

aseT SemTxvevaSi bazaSi keTdeba orgvari moniSvna. ker-<br />

Zod, erTi aris mTavari Secdoma, romelic momxmarebels ainteresebs.<br />

es Secdoma da misi Sesabamisi swori varianti aqcentirebulia,<br />

komentari da ilustraciebi mocemulia mis Sesaxeb,<br />

sxva (meoreuli) Secdoma ki moniSnulia imgvarad, rom momxmarebels<br />

SeuZlia airCios igi da miiGos SeTavazebis is varianti,<br />

sadac es Secdoma aris mTavari da mas axlavs Sesabamisi komentari<br />

da ilustraciebi.<br />

a s m a T p a p i Z e<br />

sintaq<br />

taqsur Sesi<br />

sitKve<br />

veba<br />

baTa mode<br />

deli<br />

lire<br />

rebis saki<br />

s<br />

kiTxe<br />

Txebi<br />

enobriv Secdo<br />

cdoma<br />

maTa eleqtro<br />

tronul leqsi<br />

sikon<br />

konSi<br />

enobriv SecdomaTa eleqtronul leqsikonSi sintaqsur<br />

Secdomebs calke ganKofileba aqvs daTmobili da es aris sintaqsur<br />

problemaTa leqsikografiulad warmodgenis pirveli<br />

cda qarTul sinamdvileSi.<br />

arsebuli masalidan, romelic abiturientTa nawerebisa<br />

da masmediis enis bazazea Seqmnili, gamoiKo da gaanalizda sintaqsur<br />

darGvevaTa Kvelaze gavrcelebuli SemTxvevebi. imis ga-<br />

TvaliwinebiT, rom araerT sintaqsur sakiTxze enobrivi norma<br />

JerJerobiT araa SemuSavebuli, saleqsikono erTeulebad amJerad<br />

gamovitaneT mxolod Zalian aSkara darGvevebi an iseTebi,<br />

romelTa Sesaxebac ukve arsebobs norma. paralelurad, Seiqmna<br />

erTgvari banki, romelic, Cveni azriT, mosagvarebel sakiTxebs<br />

moicavs da romelTa mowesrigeba swormetKvelebis TvalsazrisiT<br />

axlo momavlis saqmea.<br />

saleqsikono erTeulebad gavitaneT ara konkretuli Se-<br />

122<br />

mTxvevebi, aramed tipobrivi kontruqciebi, _ darGvevis TiTo<br />

tipze TiTo konstruqcia swori da araswori variantebiT.<br />

maTTan programulad aris dakavSirebuli Secdomis amsaxveli<br />

dadasturebuli winadadebebi da maTi swori variantebi. Kvela<br />

SemTxvevas mohKveba komentari, romelSic SeZlebisgvarad martivad<br />

da mokled aris ganmartebuli Secdomis arsi da mocemuli<br />

rekomendaciis safuZveli.<br />

magaliTad, TanxmovanfuZiani zedsarTavi saxelis an<br />

mimGeobis sazGvrulTan brunvaSi SeTanxmebis sakiTxebi 5 Jgufad<br />

aris warmodgenili, kerZod, ganxilulia, rogor xdeba es:<br />

1. moTxrobiT brunvaSi, 2. micemiTSi, 3. naTesaobiTSi, 4. moqmedebiTSi,<br />

5. viTarebiTSi. erT-erTi komentaris nimuSi:<br />

„Tu msazGvrelad TanxmovanfuZiani zedsarTavi saxeli an<br />

mimGeobaa, moTxrobiT brunvaSi (daboloeba -ma<br />

ma) msazGvrels<br />

brunvis niSani srulad aqvs SenarCunebuli. sworia: kargma<br />

wignma<br />

da ara karg wignma; aSene<br />

nebul<br />

bulma saxl<br />

xlma<br />

da ara aSenebul<br />

saxlma.“<br />

Sesabamisad, saleqsikono erTeulad gatanili iqneba karg<br />

wignma<br />

Tavisi swori variantiT. mas daukavSirdeba Kvela is winadadeba,<br />

romlebSic am tipis Secdoma gvaqvs dafiqsirebuli.<br />

iqve warmodgenili iqneba marTebuli variantebic.<br />

amgvaradvea warmodgenili msazGvrel-sazGvrulis urTierTobis<br />

sxva problemebi, qvemdebare-damatebaTa SemasmenelTan<br />

ricxvSi SeTanxmebisa da brunvaSi marTvis sakiTxebi, wevr-kavSirebisa<br />

da maTTan sintaqsurad dakavSirebuli wevrebis urTierTobis<br />

problemebi, TandebulTa gavrcelebuli aGrevis SemTxvevebi,<br />

droSi Tanamimdevrobis aGrevis tipobrivi sakiTxebi<br />

da a. S.<br />

saleqsikono sakiTxTa sia vrcelia, sakmaod didia saanalizo<br />

masalac. eleqtronuli leqsikonis erT-erTi Girseba<br />

isaa, rom misi ganaxleba da masalis damateba iolia. amitom<br />

Tuki warmodgenili versia misaGebi aGmoCndeba momxmareblis-<br />

Tvis, masze muSaobis gagrZeleba sasurveli iqneba.<br />

123


s a l o m e o m i a Z e<br />

stilis<br />

listi<br />

tiku<br />

kuri darGve<br />

veva<br />

va-uzus<br />

uzusto<br />

toba<br />

bani<br />

enobriv Secdo<br />

cdoma<br />

maTa eleqtro<br />

tronu<br />

nuli<br />

leqsi<br />

siko<br />

konis erTe<br />

Teule<br />

lebad<br />

qarTul samecniero literaturaSi mravali naSromi mieZGvna<br />

stilistikur uzustobaTa analizs, am tipis darGvevebi<br />

presis furclebze gamarTuli diskusiebis Temac xSirad gamxdara,<br />

magram sitKvaTxmarebis vrceli leqsikoni JerJerobiT<br />

ara gvaqvs. dGesac sayiro da Seucvlelia 400-erTeuliani saleqsikono<br />

masala _ `sitKva da konteqsti~, romelic `qarTuli<br />

sitKvis kulturis sakiTxebis~ meSvide wignad 1985 wels<br />

daibeyda. aseve did samsaxurs uwevs jurnalistebsa da dainteresebul<br />

mkiTxvelebs 2002 wels gamosuli `jurnalistis stilistikuri<br />

cnobari~. erTica da meorec ukve bibliografiul<br />

iSviaTobad iqca, amgvari gamocemebis sayiroeba ki aSkaraa.<br />

sarekomendacio literaturis momxmarebelTa wres sagrZnoblad<br />

gaafarTovebs kompiuteruli teqnologiis gamoKeneba.<br />

enobriv SecdomaTa eleqtronuli leqsikoni, romelic axla<br />

iqmneba, iqmneba ara marto jurnalistebisa Tu pedagogebisa-<br />

Tvis, aramed KvelasaTvis, visac kulturul komunikantad<br />

CamoKalibeba surs, vinc icis, rom saqmianobis Kovel sferoSi<br />

warmatebis gasaGebi warmatebuli urTierTobaa, rasac, sxva<br />

faqtorebTan erTad, mniSvnelovnad ganapirobebs enis codna _<br />

marTlwera da marTlmetKveleba.<br />

zemoTqmulidan gamomdinare, leqsikonis momxmarebelTa<br />

codnis done da mzaoba erTnairi ver iqneba, amitom axal codnasTan<br />

misasvlelad martivi gzebi unda mogveZebna.<br />

erTmaneTis gverdiT mocemuli mcdari da marTebuli saleqsikono<br />

erTeulebis Sedareba rTuli amocana aravisTvis ar<br />

iqneba, miT ufro, rom isini konteqstebiTaa warmodgenili.<br />

magram leqsikonis agebuleba iTvaliswinebs Secdoma-uzustoba-<br />

Ta komentirebas, ramac gadagvawKvetina, momxmarebeli pirobi-<br />

Tad or Jgufad dagveKo. Sesabamisad, komentarebis teqstebs<br />

popularuli eniT warmovadgenT, Tumca frCxilebSi meore Jgufis<br />

momxmarebelTaTvis Sesabamisi lingvistikuri terminebic<br />

mogvKavs. vfiqrobT, am gzas SemecnebiTi mniSvnelobac eqneba,<br />

dakvirvebuli momxmarebeli frCxilebSi Cawerili terminebis<br />

arsSic male gaerkveva.<br />

gTavazobT komentaris nimuSs, romelic umarTebulo SesitKvebebs<br />

ukavSirdeba:<br />

`sifrTxile gvmarTebs sitKvebis dawKvilebisas, radgan<br />

enaSi nebismieri ori sitKvis dakavSirebiT marTebuli SesitKveba<br />

ar iqmneba. sworad metKvelebisaTvis ara marto gramatikuli<br />

wesebis codnaa sayiro, aramed imisa, konkretuli<br />

sitKva romel sitKvas SeiZleba daukavSirdes da romels _<br />

ara. zogJer erTi da imave Sinaarsis gamosaxatavad konkretuli<br />

sitKva sxvadasxva sitKvasTan qmnis marTebul wKvilebs. aseve<br />

mniSvnelovania am marTebul wKvilTa Soris dasaSvebi da umJobesi<br />

variantebis gansazGvra.<br />

Kvelaze uCveulo sitKvaTSexamebebs sportul jurnal-gazeTebSi<br />

vxvdebiT. marTebulia: burTis fari<br />

ridan Camoxsna an<br />

moxsna<br />

da ara moxsnis gakeTeba; mowi<br />

winaa<br />

naaGmde<br />

mdegis gadace<br />

cemis Cayra<br />

da ara Cayris gakeTeba; SeKov<br />

ovne<br />

neba<br />

da ara Kovnis gakeTeba;<br />

qulis mopo<br />

pove<br />

veba<br />

ba, qule<br />

lebis mogro<br />

grove<br />

veba<br />

da ara qulebis gakeTeba;<br />

pasis miwo<br />

wode<br />

deba an Cawo<br />

wode<br />

deba<br />

da ara pasis gakeTeba.~<br />

stilistikuri darGveva-uzustobebisaTvis leqsikonSi<br />

gamoKenebulia mcdari/swori da dasaSvebi/umJobesi variantebi.<br />

moxsenebaSi wamodgenilia masmediis enasa da abiturient-<br />

Ta naSromebSi gamovlenil stilistikur darGvevaTa analizi.<br />

124<br />

125


l i a b a k u r a Z e<br />

punqtu<br />

qtuaci<br />

ciur Secdo<br />

cdoma<br />

maTa<br />

TaTa asaxvis proble<br />

leme<br />

mebi<br />

eleqtro<br />

tronul leqsi<br />

sikon<br />

konSi<br />

enobriv SecdomaTa eleqtonuli leqsikoni sxva tipis SecdomebTan<br />

erTad iTvaliswinebs punqtuaciuri Secdomebis<br />

warmodgenas da am gziT sworad weris swavlebas.<br />

punqtuaciuri Secdomebi sami ZiriTadi tipisaa:<br />

1. aklia sasveni niSani;<br />

2. zedmetia sasveni niSani;<br />

3. erTi sasveni niSnis nacvlad weria meore.<br />

samive SemTxveva eleqtronuli leqsikonisaTvis erTi maxasiaTebliT<br />

warmovadgineT: wina<br />

nada<br />

dade<br />

deba<br />

baSi ar aris gamoKene<br />

enebu<br />

bu-<br />

li Sesa<br />

saba<br />

bami<br />

misi sasve<br />

sveni niSa<br />

Sani<br />

ni.<br />

monacemTa bazaSi punqtuaciuri Secdomebis saleqsikono<br />

erTeulebs erTvis komentari (rodis, ra SemTxvevaSi iwereba<br />

esa Tu is niSani). TiToeul komentars miniyebuli aqvs Sesabamisi<br />

kodi.<br />

gansakuTrebul sirTules qmnis punqtuaciuri SecdomebisaTvis<br />

saleqsikono erTeulis SerCevis sakiTxi. punqtuaciis<br />

wesebis Sesaxeb sakmaod mravalferovani literatura arsebobs,<br />

magram leqsikonis formiT amgvari darGvevebi Jer ar aGwerila.<br />

Cveni azriT, punqtuaciuri Secdomebis zogadi tipis<br />

warmosadgenad SeiZleba neitraluri winadadebebis (modelebis)<br />

Seqmna. Cvens SemTxvevaSi saleqsikono erTeulad gamotanili<br />

aris amgvar winadadebaTa araswori da swori variantebi.<br />

amgvarad mowesrigebuli monacemTa bazis safuZvelze<br />

leqsikoni advilad mosaxmari xdeba KvelasaTvis. momxmarebels<br />

SeuZlia airCios esa Tu is sasveni niSani da miiGos informacia<br />

misi araswori Tu marTebuli gamoKenebis Sesaxeb. arCeul<br />

sasven niSanze dawkapunebis Semdeg gamoCndeba saleqsikono er-<br />

Teulebi. nebismier maTganze dawkapunebis Semdeg ki SesaZlebelia<br />

konkretuli komentaris naxva, romelsac mosdevs am tipis<br />

Secdomebi da maTi gasworebuli variantebi.<br />

126<br />

komentarebi Sedgenilia ise, rom advilad gasagebi iKos<br />

imaTTvisac, visTvisac gramatikuli terminebi ucxoa.<br />

imis miuxedavad, ra aris momxmareblis mizani: ukve Seqmnili<br />

teqstis gadamowmeba Tu ubralod ama Tu im sasveni niSnis<br />

gamoKenebis wesSi garkveva _ igi advilad SeZlebs leqsikonis<br />

moxmarebas da sasurveli informaciis miGebas.<br />

n i n o y u m b u r i Z e<br />

kompo<br />

pozi<br />

zite<br />

tebis orTog<br />

Togra<br />

rafi<br />

fias<br />

asTan dakav<br />

kavSi<br />

Sire<br />

rebu<br />

buli<br />

saki<br />

kiTxe<br />

Txebi qarTu<br />

Tuli masme<br />

medi<br />

diis is enis mixed<br />

xedviT<br />

qarTuli masmediis enaSi gansakuTrebiT xSirad gvxvdeba<br />

kompozitebis umarTebulo daweriloba. ori fuZis SeerTebiT<br />

miGebuli erTcnebiani kompozitebi gvxvdeba defisiT: keTilganwKobili,<br />

gul-gatexili, iaf-fasiani, angariS-gasawevi... an<br />

cal-calke dawerili: GvTis msaxureba, dro gamoSvebiT, deda<br />

azri... defisiT gvxvdeba kompozitebi, romlis pirveli wevri<br />

qarTuli an ucxo enidan Semosuli prefiqsoidia: Tana-klubeli,<br />

ar-arsebuli, eqs-prezidenti, mini-moedani, anti-rusuli...<br />

amis erT-erTi mizezi is unda iKos, rom xdeba sxva enaTa<br />

orTografiis wesebis gadmotana qarTulSi. inglisurSi, magaliTad,<br />

defisis gamoKenebis gansxvavebuli wesebi moqmedebs. defisiT<br />

iwereba orfuZiani zedsarTavi saxelebi, rogoricaa<br />

blue-eyed (lurJTvala), broken-hearted (gulgatexili)...<br />

msazGvrel-sazGvruliT Sedgenili kompozitebi: blower-bed<br />

(Kvavilnari), shop-assistant (maGaziis gamKidveli)... prefiqsoidiani<br />

saxelebi: co-production (nawarmi), ex-lovers (Kofili<br />

TaKvanismcemeli), non-stop (gauCereblad), un-American (antiamerikuli)...<br />

amgvari dawerilobis gavlena unda iKos erT-erTi mizezi<br />

qarTul erTcnebian kompozitebSi defisis gamoKenebisa. zogi<br />

127


saxeli, romelic inglisuridan Semovida, araswori dawerilobiT<br />

damkvidrda, rac, vfiqrobT, umJobesia Seicvalos.<br />

r u s u d a n z e q a l a S v i l i<br />

morfo<br />

rfolo<br />

logi<br />

giur Secdo<br />

cdoma<br />

maTa asaxva<br />

eleqtro<br />

tronul leqsi<br />

sikon<br />

konSi<br />

masmediis ena KovelTvis imsaxurebs lingvistTa<br />

KuradGebas, radgan masSi aSkarad vlindeba cocxal enaSi mimdinare<br />

procesebi da sazogadoebis damokidebuleba saliteraturo<br />

enis siwmindisadmi.<br />

Znelia imis Tqma, rom wina wlebTan SedarebiT am TvalsazrisiT<br />

mdgomareoba gaumJobesda, radgan saliteraturo enis<br />

normaTa rGveva da misadmi daudevari damokidebuleba, samwuxarod,<br />

TiTqos aGaravis examuSeba. cxadia, sxvaoba sagrZnobia SecdomaTa<br />

raodenobisa da tipebis mixedviT sxvadasxva jurnalgazeTSi,<br />

rac ganpirobebuli Cans jurnalistis an stilisturi<br />

redaqtoris keTilsindisierebiTa da kvalifikaciiT.<br />

morfologiuri Secdomebis gansakuTrebiT didi wili<br />

modis zmnis piris niSnebis, zmniswinebisa da Temis niSnebis<br />

gamoKenebaze, gvxvdeba mwkrivTa araswori warmoebis SemTxvevebic;<br />

aseve problematuri Cans saxelTa kumSva-kveca, nacvalsaxelTa<br />

gamoKeneba zmnisarT-TandebulebTan, `igive~ an `erTi da<br />

igive~ nacvalsaxelebis bruneba, `v~-s CarTvisa da dakargvis SemTxvevebi,<br />

sxvaTa sitKvis nawilakebis xmareba da sxv.<br />

Tanamedrove kompiuterulma epoqam enaTmecnierTa SesaZleblobebic<br />

gazarda da SecdomaTa eleqtronuli leqsikonis<br />

Seqmna gamosadegi iqneba farTo momxmareblisTvis. samwuxarod,<br />

manamde TiTqmis Kvela kvalificiuri enaTmecnieruli gamokvleva<br />

lingvistTa viwro wrisTvis rCeboda xelmisawvdomi.<br />

am tipis leqsikonze muSaobam warmoaCina specifikuri xa-<br />

128<br />

siaTis problemebic, radgan mxolod mcdari da marTebuli variantis<br />

miwodeba ioli gziT siaruli iqneboda. amitom sayirod<br />

miviCnieT tipobriv SecdomaTa komentireba, Tumca rCevis<br />

formis CamoKalibebac rTuli aGmoCnda, radgan martivad,<br />

enaTmecnieruli terminebis gamouKeneblad komentari ver Seiqmneboda.<br />

aucilebeli gaxda sailustracio masalis erTgvari<br />

Semokleba da mcireodeni koreqtirebac. muSaobis procesSi<br />

warmoCnda zogierTi Secdomis kvalifikaciis siZnelec (morfologiurad<br />

migveCnia Tu sintaqsurad).<br />

SecdomaTa eleqtronuli leqsikonis mizani iKo ara or-<br />

Tografiul darGvevaTa mecnieruli analizi, aramed praqtikuli<br />

gamoKenebis SesaZlebloba da misawvdomoba farTo momxmarebelebisTvis.<br />

vfiqrobT, leqsikonis daniSnulebas zrdis swored<br />

is, rom efuZneba masmediaSi gavrcelebul, tipobriv Secdomebs,<br />

rac asaxavs sazogadoebaSi am TvalsazrisiT arsebul<br />

suraTs. vfiqrobT, msgavsi tipis leqsikoni gamosadegi iqneba<br />

ara marto jurnalistebis, moswavleebisa da studentebisTvis,<br />

aramed pedagogebisa da qarTuli enis siwmindis dacviT dainteresebuli<br />

adamianebisTvisac.<br />

129

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!