Gizarte Zientziak - Edebé

Gizarte Zientziak 

Geografia eta Historia 1DBH 

I. BLOKEA: GEOGRAFIA 

giltza

GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia eta Historia1 


Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza 

Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea 

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González 

Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez 

Giza eta Gizarte Zientziak arloko zuzendaria: Natalia Corretjé Carné 

Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera 

Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro 

Giltza-edebé taldea: 

Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez 

Edizioa: Nuria Carreras Vidal, Agustín G. Larios, Susana Rodríguez Nogueira eta Ester Segarra Montaner 

Pedagogia: Santiago Centelles Cervera 

Ilustrazioa: Zenón Cubillas González eta Nuria Ordóñez de la Torre 

Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López 

Kolaboratzaileak: 

Marrazkiak: Hugo Prades 

Testua: Nagore Irazustabarrena Uranga 

Itzulpena: Jose Morales Belda, Rosetta Testu Zerbitzuak eta Julene Sagarna Mezo 

Kartografia: Jordi Magrià; Bizkaiko Gida Kartografikoa 2004, Bizkaiko Foru Aldundia, Eskala 1:20.000 (21. eta 24. or.); Bizkaiko Mapa 2009, Bizkaiko Foru 

Aldundia, Eskala 1:100.000 (23. eta 28. or.); Espainiako mapa topografikoa, IGN-Informazio Geografikoko Espainiako Zentroa, Eskala 1:25.000: 62-III 

orria eta 89-I orria (25. eta 29. or.): informazio geografikoaren jabea Espainiako Geografia Institutua da/información geográfica propiedad del Instituto 

Geográfico Nacional 

Argazkiak: ACI, AGE Fotostock, AISA, ALBUM, Antonio Echeverría, ArgazkiPress, Cordon Press, Cover, Fondo José Luis Gómez, Fotononstop, Getty Images, 

Gidor Bilbao, Godofoto, Jupiterimages, Illustration Stock, Indexfototeca, Luberri (Oiartzungo Ikasgune Geologikoa), Mauricio Antón, Museu de Gavà 

(Bartzelona), Nagore Irazustabarrena Uranga, Oronoz, Pedro Carrión, Prisma, Stockphotos eta giltza-edebé artxibategia 

Diseinua: Tecfoto, S.L. 

Fotokonposizioa: Ormograf, S.A. eta Saioa Belar Iñarra 

Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren 

arabera egin da. 

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xederik. 

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko 

kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com; 

91 702 19 70 / 93 272 04 45). 

Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada, 

posible denean zuzenduko da delako akatsa. 

Jabegoa giltza-edebé taldea 

© giltza-edebé taldea, 2011 

Zumalakarregi etorbidea, 54 

48006 Bilbo 

www.edebe.com 

ISBN 978-84-8378-225-5 (obra osoa) 

Lege-gordailua. B. xxxxx-2011 

Espainian inprimatua 

Printed in Spain 

EGS - Rosario, 2 - Bartzelona

GIZARTE-ZIENTZIAK 

Geografia eta Historia 


1DBH

AURKIBIDEA 

Nolakoa da liburu hau? 

I. blokea GEOGRAFIA (8. or.) 

1. Lur planeta 

(12. or.) 

2. Erliebea 

eta kontinenteak 

(30. or.) 

3. Ur kontinentalak 

eta ozeanikoak 

(56. or.) 

4. Atmosfera, 

eguraldia eta klima 

(78. or.) 

5. Ingurune hotzak 

eta beroak 

(94. or.) 

6. Ingurune epelak 

(108. or.) 

UNITATEA EDUKIAK 

7. Lurra, 

arriskuan dagoen ekosistema? 

(124. or.) 

Zer da geografia? (10. or.) 

1. Nolakoa da Lurra?; 2. Lurraren higidurak; 3. Lurreko puntuen kokapena; 4. Lurraren 

irudiak; 5. Mapak eta planoak nola irakurri; 6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruzkindu. 

Zabaldu eta ikasi: Ordutegi unibertsala (26. or.) 

1. Kontinenteen eta erliebearen sorrera; 2. Erliebea eratzen duten eragileak; 3. Erliebearen 

modelaketa; 4. Afrika; 5. Asia; 6. Amerika; 7. Ozeania. Antartika; 8. Europa; 9. Espainia; 

10. Euskadi. 

Zabaldu eta ikasi: Himalaia: mendikate mitikoa (52. or.) 

1. Ur ozeanikoak; 2. Ur kontinentalak; 3. Ura, ondasun urria; 4. Afrikako eta Antartikako 

ibaiak eta aintzirak; 5. Europako eta Asiako ibaiak eta aintzirak; 6. Amerikako eta Ozeaniako 

ibaiak eta aintzirak; 7. Espainiako ibaiak eta aintzirak; 8. Euskadiko ibaia eta urguneak 

Zabaldu eta ikasi: Amazonas (74 or.) 

1. Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak; 2. Eguraldi-mapak nola interpretatu; 3. Klima; 

4. Klima-eremu handiak; 5. Klimogramak nola egin eta interpretatu. 

Zabaldu eta ikasi: Urakanak eta tornadoak (90. or.) 

1. Paisaia naturalak; 2. Ingurune hotzak; 3. Ingurune beroak; 4. Ingurune hotz eta beroetan 

bizitzea. 

Zabaldu eta ikasi: Saharan bizitzea (104. or.) 

1. Ingurune epel freskoak; 2. Ingurune epel beroak; 3. Europako paisaiak; 4. Espainiako 

paisaiak; 5. Euskadiko paisaiak. 

Zabaldu eta ikasi: Arkitektura tradizionala (120. or.) 

1. Lurra, ekosistema handia; 2. Arrisku naturalak; 3. Gizakiak sortutako arriskuak; 4. 

Natura-baliabideak. 

Zabaldu eta ikasi: Naturagune babestuak (134. or.) 

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. GEOGRAFIA (138. or. )

PROZEDURAK OG-EN LANKETA OINARRIZKO GAITASUNAK 

Planoak eta mapak 

irakurtzea. (22. or.) 

Mapa topografikoak 

irakurtzea eta iruzkintzea. 

(24. or.) 

Eguraldi-mapak ulertzea. 

(82. or.) 

Klimogramak egitea eta 

interpretatzea. (88. or.) 

Paisaiak aztertzea. 

(99. or.) 

Prentsa-txostenak egitea. 

(133. or.) 

Lur planeta ezagutzea. 

Mapa topografikoak irakurtzea, 

eta distantziak kalkulatzea. 

Munduko erliebearen elementuak 

mapetan kokatzea. 

Krokisak egitea. 

Munduko elementu hidrografikoak 

deskribatzea, eta mapetan 

kokatzea. 

Internet erabiltzea, informazioa 

lortzeko. 

Eskemak osatzea. 

Eguraldi-mapak interpretatzea. 

Munduko klimak kokatze. 

Klimogramak interpretatzea. 

Paisaiak deskribatzea. 

Paisaiak aztertzea, argazkietan oinarrituta. 

Paisaiak deskribatzea. 

Paisaiak mapan kokatzea. 

Testuak aztertzea. 

Irudiak interpretatzea. 

Prentsako albisteak interpretatzea. 

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna 

Hurbileko eta urruneko elementu geografikoak deskribatzea. 

Historiako une nagusien berri izatea. 

Gertaera berari buruz ikuspegi bat baino gehiago izan daitezkeela 

ohartzea. 

Asmoak, kausak eta ondorioak identifikatzea, gertaera historikoak 

esplikatzeko. 

Kritika tresna onuragarri gisa erabiltzea. 

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna 

Kontzeptuak hitzetara ekartzea; ideiak azaltzea; argudioak formulatzea 

eta aldeztea; laburpenak egitea; txostenak idaztea. 

Interesez entzutea, eta elkarrizketarako joera izatea. 

Irakurzaletasuna agertzea. 

Matematikarako gaitasuna 

Matematikako oinarrizko eragiketak erabiltzea, Gizarte Zientzien 

arloko informazioa aztertzeko eta sortzeko. 

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna 

Giza jardunak gertatzen diren natura-eremuaren ezaugarri nagusiez 

jabetzea, eta gizakiek eremu horrekin eta paisaia geografikoekin 

nolako elkarreragina duten jakitea. 

Natura-baliabideak zentzuz erabiltzea. 

Informazio tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna 

Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak behar bezala 

erabiltzea. 

Espazioan orientatzea. 

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna 

Kulturaren eta artearen adierazpen nagusien berri izatea, ondarea 

errespetatu beharraz ohartzeko. 

Ikasten ikasteko gaitasuna 

Informazioa biltzeko eta sailkatzeko hainbat baliabide eta iturri 

erabiltzea. 

Lanerako ohiturak hartzea, eta ikasteko estrategiak baliatzea. 

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna 

Arazoak konpontzeko eta erabakiak hartzeko estrategiak garatzea. 

Talde-lanean jarrera positiboz aritzea, eta giro ona sustatzea.

AURKIBIDEA 

II. blokea HISTORIA (142. or.) 

8. Historiaurrea 

(150. or.) 

9. Lehen 

zibilizazioak 

(172. or.) 

10. Antzinako Grezia 

(194. or.) 

11. Erroma: Monarkia, 

Errepublika, Inperioa 

(220. or.) 

12. Erromatar 

zibilizazioa 

(238. or.) 

UNITATEA EDUKIAK 

13. Erromatarrak gure artean 

(258. or.) 

Zer da historia? (144. or.) 

Historialariaren lana (146. or.) 

Denbora neurtzen: kronologia (148. or.) 

1. Lehen gizakiak; 2. Paleolitoa; 3. Neolitoa; 4. Artea eta erlijioa Paleolitoan eta Neolitoan; 5. 

Megalitismoa; 6. Metal Aroa; 7. Historiaurrea Iberiar penintsulan; 8. Historiaurrea Euskadin. 

Zabaldu eta ikasi: Atapuerca duela milioi bat urte (168. or.) 

1. Mesopotamia; 2. Mesopotamiako ekonomia, gizartea eta erlijioa; 3. Mesopotamiako 

kultura eta artea ; 4. Egipto; 5. Egiptoko gizartea eta kultura; 6. Egiptoko erlijioa; 7. 

Egiptoko tenpluak aztergai; 8. Hebrearrak eta feniziarrak. 

Zabaldu eta ikasi: Tarteso (190. or.) 

1. Kreta eta Mizenas; 2. Polisen sorrera; 3. Greziarren kolonizazioak; 4. Polisen antolakuntza: 

Atenas eta Esparta; 5. Atenasen nagusitasuna; 6. Aro helenistikoa; 7. Kultura eta 

erlijioa; 8. Greziako artea: arkitektura; 9. Greziako artea: eskultura eta pintura; 10. Testu 

historikoak nola aztertu. 

Zabaldu eta ikasi: Nola bizi ziren Atenasen? (216. or.) 

1. Jatorria eta Monarkia; 2. Errepublika; 3. Hedapena eta Errepublikaren krisia; 4. Erromatar 

Inperioa; 5. Inperioaren amaiera; 6. Germaniar herriak. 

Zabaldu eta ikasi: Gala Plazidia: emakume bat Erromako politikan (234. or.) 

1. Erromatarren hiriak; 2. Hirietako bizimodua eta merkataritza; 3. Nekazaritza eta 

landako bizimodua; 4. Erromatarren ingeniaritza eta artea; 5. Erromako erlijio klasikoa; 

6. Kristautasuna; 7. Kultura-ondarea. 

Zabaldu eta ikasi: Erromatar familia (254. or.) 

1. Erromatarren aurretik; 2. Euskaldunen lurraldeen menderaldia; 3. Euskaldunak erromatarren 

garaian; 4. Hispania erromatarren garaian; 5. Inperioaren amaiera; 6. Erromatarren 

kultura eta artea euskararen lurraldean; 7. Hispano-erromatar kultura eta artea; 8. 

Erlijioak euskal lurraldean; 9. Gertaera baten azterketa: Numantziaren konkista. 

Zabaldu eta ikasi: Erromatar galtzadak gure lurraldean (278. or.) 

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. HISTORIA (282. or.)

PROZEDURAK OG-EN LANKETA 

Denbora grafikoki 

adieraztea. 

(149. or.) 

Historiaurrea 

aztertzea. 

(166. or.) 

Egiptoko tenplu bat 

aztertzea. 

(186. or.) 

Testu historikoak 

aztertzea. 

(214. or.) 

Mapa historikoak 

iruzkintzea. 

(227. or.) 

Gertaera historiko bat 

aztertzea: Numantziaren 

konkista. 

(274. or.) 

Ardatz kronologiko bat irakurtzea 

eta interpretatzea. 

Kronologikoki ordenatzea. 

Informazioa laburbiltzea eta antolatzea. 

Iturri grafikoetatik informazioa 

lortzea. 

Lehen zibilizazioen ezaugarriak 

identifikatzea, eta mapan kokatzea. 

Egiptoko tenplu bat aztertzea. 

Oinarrizko hiztegia jakitea. 

Greziar zibilizazioaren oinarrizkoa 

ezaugarriak identifikatzea. 

Greziako artea identifikatzea. 

Lehen mailako iturrietako informazioa 

egiaztatzea. 

Gertakizun historikoek kausa anitzak 

dituztela ulertzea. 

Erromatar gizartearen oinarrizko 

ezaugarriak deskribatzea. 

Artea gizartearekin, pentsaerarekin 

eta aukera teknikoekin lotzea. 

Argudiatzea, eta txosten zuzen 

eta koherentea osatzea. 

Erromatarren ondarea identifikatzea 

eta aztertzea. 

KARTOGRAFIA - ERANSKINA 

Mundu fisikoa 

Mundu politikoa 

Europa fisikoa 

Europa politikoa 

Espainia fisikoa 

Espainia politikoa 

Euskadi fisikoa 

Euskadi politikoa

NOLAKOA DA LIBURU HAU? 

Liburuak bi atal dauzka: Geografia eta Historia. Atal horietako bakoitzak sarrera bat dauka, geografia 

eta historia zer diren, eta zertarako balio duten azaltzeko. Ikasitako kontzeptuak hobeto ulertzeko jarduerak 

ere badaude. 

Hona hemen zer atal dituzten eta nola dauden antolatuta unitateak. 

Unitatearen aurkezpena 

Hasierako irudia, unitateko edukiari lotua. 

Edukiak, unitatearen izenburuaren azpian 

zehaztuak. 

Sarrera-testua eta galdera batzuk, gaiari 

buruz hausnartzen hasteko. 

Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasun 

nagusiak. 

Kronologia-ardatza, Historia ataleko unitateetan, 

ikasi beharreko aro historikoan 

kokatzen laguntzeko. 

Edukien garapena 

Ataletan eta azpiataletan banatutako orrialde bikoitza. 

Azalpen-testu argiak, erraz ulertzeko eran antolatuak. 

Irudi, mapa eta testu osagarri ugari. 

1 

Lur planeta 

EDUKIAK 

1. Nolakoa da lurra? 

2. Lurraren higidurak 

3. Lurreko puntuak 

4. Lurraren irudiak 

5. Mapak eta planoak nola irakurri 

6. Mapa topografikoak nola irakurri 

eta iruzkindu 

12 1. unitatea 

Zenbait zailtasun-mailatako jarduerak, aniztasunari arreta 

egiteko eta oinarrizko gaitasunak lantzeko. 

S 

Sendotze-jarduerak 

Z Zabaltze-jarduerak. 

@ 

Informazioaren eta komunikazioaren teknologien erabilera 

eskatzen duten jarduerak. 

ZABALDU ETA IKASI 

Ordutegi unibertsala 

9 

Lehen zibilizazioak 

EDUKIAK 

1. Mesopotamia 

2. Mesopotamiako ekonomia, 

gizartea eta erlijioa 

3. Mesopotamiako kultura eta artea 

4. Egipto 

5. Egiptoko gizartea eta kultura 

6. Egiptoko erlijioa 

7. Egiptoko tenpluak aztergai 

8. Hebrearrak eta feniziarrak 


Tarteso 


K.a. 5000 K.a. 3000 K.a. 2000 K.a. 1000 K.a. 1 

B.I. 

MESOPOTAMIA SUMERIA 

AKADTAR BABILONIAR INPERIOA 

INPERIOA 

ASIRIAR INPERIOA P.I. 

EGIPTO 

INPERIO ZAHARRA ERDIKO INPERIOA INPERIO BERRIA GAINBEHERA 

FENIZIARRAK 

Koloniak sortu 

HEBREARRAK 

ISRAELGO ERRESUMA 

Kanaan-era bidean JUDEAKO ERRESUMA Erromatarrak 

2. Polisen sorrera 

Greziako zibilizazioa Egeo itsasoaren eta Joniar itsasoaren 

ertzetan sortu zen, Balkanetako penintsulan. Eskualde 

menditsua zen, eta lur gehienak ez ziren egokiak nekazaritzarako. 

Kostaldea koskatsua zen, eta uharte asko zeuden. 

Faktore horiek lagungarri izan ziren polis* izeneko hiri 

burujabeetan antolatutako zibilizazio bat sortzeko. 

Klima oso lehorra zenez gero, zibilizazioa mediterraneo 

itsasora begira garatu zen. Greziarrak marinel eta merkatari 

trebeak ziren; hiriak sortu zituzten mediterraneoaren 

ertzean, eta kanpoan bilatu zituzten beren lurraldean ez 

zeuzkaten produktuak. 

2.1. Polisak 

Polisak hiri-estatu burujabeak ziren: hiri bakoitzak bere gobernua, 

legeak, armada, ontziak eta dirua zituen. Lehenengoak 

K.a. 800. urtean sortu ziren, aro arkaikoan. 

Polisek osagai hauek zituzten: hirigunea, soroak, herrixka 

txikiak eta larreak. Polisaren hiriguneak bi eremu bereizi 

zituen: beheko aldean, plaza handiaren inguruan (agora), 

etxebizitzak eta saltokiak zeuden; goiko aldean, berriz, 

eremu harresitu baten barruan (akropolisa), tenpluak eta 

eraikin nagusiak zeuden. 

Polisak burujabeak ziren, eta elkarren lehian aritzen ziren, 

baina hiri guztietako biztanleek sentimendu bera zuten: 

greziar kulturako kidetzat zeukaten beren burua. Izan ere, 

grezieraz mintzatzen ziren, jainko-jainkosa berak gurtzen 

zituzten, ohitura berak zituzten, eta eremu geografiko 

berean bizi ziren: Heladen*. 

AKROPOLIA 

NEKAZARITZA-LURRRAK 

JONIAR 

ITSASOA 

GREZIAKO POLIS BAT 

MAZEDONIA 

KALTZIDIA 

Olinpo mendia 

2.917 m 

TESALIA 

ETOLIA 

Eubea 

BEOZIA 

Kalkis 

Fozea 

Eretria 

Esmirna 

ATIKA 

Eleusis 

Jonia 

Atenas 

Efeso 

Argos Korinto 

SAMOS 

Epidauro Delos 

Mileto 

Halikarnaso 

LAKONIA ZIKLADEAK 

ITHAKA Delfos 

AKAIA Tebas 

Olinpia 

ARKADIA 

MESENIA 

PELOPONESO 

Pilos PENINTSULA 

Esparta 

EGEO 

ITSASOA 

KRETA 

Knosos 

Faestos 

LESBOS 

KIOS 

M E D I T E R R A N E O I T S A S O A 

0 100 

200 

300 km 

HELADE 

Polisa 

ATIKA Eskualdeak 

Antzinako Greziaren mugak 

Santutegi nagusiak 

ITSASO 

BELTZA 

ASIA 

TXIKIA 

RODAS 

AGORA 

PORTUA 

I 

Lurra Unibertsoan 

Ez dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu milaka 

milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi 

berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela. 

Esne Bidea da galaxia horietako 

bat. Berrehun mila milioi 

izar baino gehiago ditu, 

eta Eguzkia da haietako 

bat. Eguzkia oso izar 

handia da, eta hainbat 

astro daude haren 

orbitan biran; 

haiek guztiek 

eguzki-sistema 

osatzen dute. 

Lurra da sistema 

horretako astroe- 

Esne Bidea 

tako bat. Lurra EGUZKIA 

ERANTZUN 

Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako 

bat. Nola dute izena beste zazpi planetek? 

Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen 

eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke planetaren 

kolore urdin hori erakusten duten irudiak? 

Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbidera, 

eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu. Badakizu zer den 

Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira? 

eraikuntza hau? 

Harrian hondeatutako tenplu bat da. Egiptoko Ramses II.a 

faraoiak erakiarazi zuen, Abu Simbelen. 

OINARRIZKO GAITASUNAKFaraoi 

hori da tenpluaren sarreran albo banatara dauden estatuetan 

irudikatuta dagoena. Egiptoarren ustez, tenpluek 

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunasuntsiezinak 

izan behar zuten, jainkoen bizilekua baitziren. 

Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea. Horregatik, tenpluak eta hilobiak dira harriz egindako erai- 

Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, kuntza eta bakarrak; izan ere, etxeak eta jauregiak egiteko adobea 

atlasa erabiltzen trebea izatea. 

erabiltzen zuten. 

1964. urtean eraitsi zen tenplua, Asuango urtegia egiteko, eta 

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko 

gaitasuna 

Mapa topografikoak irakurtzea. 


Eleberriak irakurriz gozatzea. 


zenbait metro gorago berreraiki zen, Nilo ibaiaren urak estaliko 

zuen beldur. 

Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskalako 

kartografia-dokumentuak ulertzeko. ERANTZUN 

Mapan ibilbideak kalkulatzea. 

Mesopotamia gaur egungo Iraken zegoen, gutxi go- 

Lur planeta rabehera. 13 Zein dira herrialdeko bi ibai nagusiak? Non 

itsasoratzen dira? 

Egipto Afrikan dago. Ba al dakizu non zehazki? Gogoan 

al duzu herrialdeko ibairik garrantzitsuenaren 

izena? Ba al dakizu zer paisaia mota dagoen? 

OLINPIAKO SANTUTEGIA 

2.2. Heladeko biztanle guztien balioak 

Hona hemen Heladeko biztanleen ezaugarriak: 

— Hizkuntza. Greziera zen Heladeko biztanle guztien hizkuntza. 

Hizkuntza horretan idatzita daude ezagutzen diren 

lehen literatura-lanak, hala nola Iliada eta Odisea. 

Belaunaldiz belaunaldi ahoz kontatutako elezaharrak 

jasotzen dituzte liburu horiek. 

K.a. VIII mendean, Homerok idatziz jaso zituen. Iliadak 

Troiako gerrako gertaera odoltsuak kontatzen ditu. Odiseak 

Ulisesek etxera itzultzeko egin zuen bidaia kontatzen 

du. Ulises Troiako gerrako heroietako bat izan zen. 

— Erlijioa. Erlijioak bere lekua zuen polisetako ekitaldi publiko 

guztietan. Jainko-jainkosa asko zeuden, baina polis bakoitzak 

bere jainko edo jainkosa babeslea izan ohi zuen. 

— Panheleniar jaiak. Greziako jainko-jainkosa handiei eskainitako 

santutegietan ospatzen ziren jaiak dira. Helade 

osoko polisetako biztanleek parte hartzen zuten, jainkojainkosen 

omenezko prozesioak eta sakrifizioak eginez. 

Olinpiar jokoak ziren jairik entzutetsuenak. Lau urterik 

behin antolatzen ziren, K.a. 776. urteaz geroztik, Zeusen 

omenez. Zazpi egunez, hainbat motatako kirol-lehiaketak 

antolatzen ziren Olinpia hirian. 

OINARRIZKO GAITASUNAK 

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna 

Lehen zibilizazioen oinarrizko ezaugarriak identifikatzea. 

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna 

Arte-adierazpenak gizartearekin, pentsaerarekin eta ahalbide 

teknikoekin alderatzea. 

Arkitektura-lanak eta margolanak aztertzea. 


gaitasuna 

Irudiak interpretatzea. 

Ikasten ikasteko gaitasuna 

Antzinako zibilizazioei buruzko informazioa egiaztatzea, 

iturri idatziak, arkeologikoak edo ikusizkoak erabiliz. 

Antzinaroko gertaerentzat azalpenak bilatzea. 

Lehen zibilizazioak 173 

5. Begiratu arretaz Heladeko mapari: 

S 

— Idatz itzazu itsasoen izenak, eta deskribatu Greziako 

kostaldea. 

— Nolako eragina izan zuen geografiak polisen 

sorreran? Eta greziarrak marinel eta merkatari 

handiak izateak? 

6. Azter ezazu polisaren marrazkia, eta azaldu nolakoa zen. 

7. Heladek inoiz ez zuen batasun politikorik izan. Zergatik? 

Z 

— Herodotoren arabera, zerk batzen zituen greziarrak? 

8. Begiratu Olinpiako santutegiaren irudiari: 

— Zer eraikin zeuden jainko-jainkosei eskainita? 

Zein erabiltzen zen kirola egiteko? 

198 10. unitatea Antzinako Grezia 199 

Palestra 

(borrokak, 

jauziak) 

Estadioa 

Hipodromoa 

(zaldi-lasterketak) 

Gimnasioa 

Zeusen tenplua 

Olinpiar kontseilua 

Eremu sakratuaren 

inguruko harresia 

Bisitarientzako 

hotela 

Greziarrak batzen dituena 

Greziar guztiek hizkuntza bakarra, santutegi eta ohitura 

berak dituzte. 

Herodoto, Historiak. K.a. V. mendea 

JARDUERAK

Amaierako orrialdeak 

Zabaldu eta ikasi 

Unitateko eduki batzuk zabaltzen dira, jakin-mina eta ikasteko 

gogoa gogobetetzeko. 

Laburpena 

Hutsuneak betetzeko eskema. Unitatea laburbiltzen du, eta 

ikasteko lagungarri izan daiteke. 

Hiztegia 

Geografia edo historia arloko kontzeptu ilunei buruzko definizio 

edo azalpen laburrak. Hiztegiak dakartzan hitzak berdez 

eta izarño* batez markatuta daude unitatean. 

Ikertu 

Unitatearekin lotutako gai bati buruzko ikerketa-lan bat egiteko 

proposamena. 

Oinarrizko gaitasunak lantzen 

Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasunen lanketa sendotzeko 

jarduerak. 

Ebaluazioa 

Ebaluazio-jarduerak, unitateko edukiak zenbateraino ikasi eta 

oinarrizko gaitasunak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko. 

Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa 

Atal bakoitzaren amaieran, proposamen bat ageri da, zer ikasi duzun 

eta oinarrizko zer gaitasun lortu dituzun balioztatzeko. 


OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA 

1. jarduera 

1. Ordenatu zibilizazio hauek ardatz kronologikoan: 

mazedoniar inperioa – germaniar erresumak – Mendebaldeko Erromatar Inperioa – Grezia – mesopotamiar inperioak 

Egipto – Ekialdeko Erromatar Inperioa – Erroma (Monarkia, Errepublika, Inperioa) 

K.a. 3000 K.a. 2000 K.a.1000 K.a. 500 K.a. 1 K.o. 1 

500 

800 

MESOPOTAMIAR INPERIOAK 

MAZEDONIAR 

INPERIA 

2. Taula honek Iberiar penintsularen historiako hainbat gertakizun biltzen ditu, gertatu ziren urtearekin batera. Osatu, dagokien 

mendea erantsita. Ondoren, kokatu gertakizunak aurreko jarduerako ardatz kronologikoan. 

URTEA GERTAKIZUN HISTORIKOA MENDEA 

K.a. 550-100 Erromatarren aurreko herriak. 

Erromatarren Empúriesera (eremu iberiarreko hiri greziarrera) 

K.a. 218 

iritsi ziren. 

K.a. 133 Erromatarrek Numantzia hiri zeltiberiarra konkistatu zuten. K.a. II 

Iberiar penintsularen konkista amaitu zen, erromatarrek 

K.a. 19 

Kantauri itsasoko ertza okupatu zutenean. 

447 Tribu barbaroak Hispanian sartu ziren. 

456 Heruloek euskal kostaldea arpilatu zuten. 

507-711 Erresuma bisigodoa 

3. Historiako zer aldiri dagozkie irudi hauek: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari? 

A 

B C D 

2. jarduera 

1. Orain bidaian joango gara, historiako monumenturik garrantzitsuenetako batzuk ikusteko. Aztetu argazki hauek, eta idatzi 

zer aldiri dagozkien: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari. 

A B 

C D 

2. Turisten gidari izango bazina, informazio hauetako zein erabiliko zenuke erakin bakoitzari buruz jarduteko? 

1) Harritzarrez (megalitoz) osaturiko zirkulu horiek, agidanez, santutegiak ziren, jainko-jainkosak edo naturako indarrak gurtzeko 

lekua. 

2) Eraikin handi horiek faraoien hil ondoko egoitzak ziren. Gorpuak kontu handiz momifikatzen ziren, eta aldamenean gauzaki 

baliotsuak ipini eta hormak eguneroko bizitzari buruzko pinturaz apaintzen ziren. 

3) Tenplua hiriko lekurik gorenean egoten zen, akropolisean. Eraikin horietan, lerro zuzenak gailentzen ziren: zutabeak dira eraikinari 

eusteko elementu nagusiak. 

4) Eraikin hori arte erabilgarriaren erakusgarri da: eraikuntza-teknikak artean, herri-lanetan edo ingeniaritza-lan handietan 

baliatu ziren. 

282 Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa 283 


Erromatar galtzadak gure lurraldean 

Erromatarrek oso bide-sare zabala eratu zuten Inperio 

osoan, armadak lekuz aldatzeko, pertsonak ibiltzeko 

eta salgaiak garraiatzeko. Erromatarrek sortutako itsasbideak 

eta galtzadak mendeetan erabili dira. 

Galtzadak eraikitzeko antzinako bideak erabili ziren. 

Erromatarrek atondu zituzten zidor horiek: behar bezala 

zolatu eta seinaleak ipini. Bidaiarien erosotasunaz arduraturik, 

ostatuak ere eraiki zituzten. 

Tarraco-Virobesca-Legionem VII Geminam galtzadak 

Tarragona eta León lotzen zituen, eta euskal lurraldearen 

hegoaldetik igarotzen zen. 

Narbo-Burdigala galtzadak Narbonatik Bordelerako 

bidea egiten zuen, euskal lurraldearen iparraldetik. 

Pirinioetako bi aldeak komunikatzeko ere, galtzada 

hauek zeuden: Asturica-Burdingala (Astorgatik Bordelera) 

eta Caesaraugusta- Beneharum (Zaragozatik Leskarrera). 

Flaviobriga 

Pisoracarantz 

Pompaelo 

Virobesca 

Asturicarantz 

Calagurris 

Burdigala 

Aquae 

Tarbellicae 

Oiasso 

Imus Beneharnum 

Pyrenaeus 

Bide nagusi horiek lotzeko, bigarren mailako beste galtzada batzuk eratu ziren. Aipatzekoak dira Caesaraugusta- Pompaelo- 

Oiasso (Zaragoza-Iruñea-Irun) eta Pisoraca-Favliobriga (Herrera de Pisuerga-Castro Urdiales). 

Osca 

Tolosa 

Narborantz 

Lugdunum 

Convenarum 

Caesaraugusta Ilerda 

Tarracorantz 

Itsasbideak eta ibaiak 

Salgaien eta pertsonen trafikorako 

itsasbideak ere erabiltzen ziren, merkeagoa 

baitzen. Muskizko portutik 

(Bizkaia), esaterako, Bizkaiko burdina 

ateratzen zen; Arditurriko meatzeetako 

berun zilarduna, Oiassoko 

portutik (Irun-Hondarribia, Gipuzkoa). 

Oiassora iristen ziren produktuetako 

asko Mediterraneora garraiatzen 

ziren lurrez: Iruñera, handik 

Zaragozara, eta, azkenik, Ebro ibaian 

behera. 

Arrantzak ere izan zuen garrantzirik, 

eta leku batzuetan arraina gazitzeko 

eta garuma ekoizteko faktoriak eratu 

ziren; adibidez, Getarian (Gipuzkoa). 

Ibaietan ere ontzi asko ibiltzen ziren, 

eskuarki sakonera gutxikoak. Urdaibain 

erromatarren hondar ugari aurkitu 

dira, eta Bidasoa ibaiaren ahoan 

ere ez dira eskas, Oiassoko portuak 

(Irun-Hondarribia) garrantzi handia 

izan baitzuen. 

LABURPENA 

• Unitatea laburbiltzeko, osa ezazu eskema hau. Lagungarri izango duzu ikastean. 

ERROMATARREN 

AURREKO HERRIAK 

Iberiar 

Penintsula 

ERROMATARRAK 

GERMANIAR 

HERRIAK 

HIZTEGIA 

Arianismo. Heresia horren arabera Jesu Kristo, Jainkoaren 

Seme, ez zen Jainkoaren Aitaren bestekoa; hau da, ez 

zen Jainkoa. Germaniar herri gehienek bat egin zuten 

doktrina horrekin. 

Etxalde. Nekazaritzako edo abeltzaintzako lurrak dituen 

etxea. Erromatarren garaian villak esaten zitzaien, eta 

landa-eremuaren ardatza ziren, benetako ekoizpen-unitateak. 

Setio. Herri edo gotorleku bat, mendean hartzeko, aldi 

batez inguratzea. Erromatarren garaian, entzute handia 

izan zuen Calagurrisko setioak, erromatar historialarien 

esanetan, baskoiek, zer janik ez zutela, giza haragiaz elikatu 

behar izan baitzuten. 

Izenak: ............................................................. . 

Kokapena: ................................................... . 

Ekonomia: .................................................... . 

Kultura: ............................................................ . 

Ebro ibaian gora iritsi ziren ........................................................................................................................................... 

Konkistaren aldiak: ........................................................................................................................................................................... 

Probintziak eta antolamendua: ......................................................................................................................................... 

Ekonomia: .................................................................................................................................................................................................. 

Arkitektura eta artea: ...................................................................................................................................................................... 

Kultura-ondarea: .............................................................................................................................................................................. 

Erlijioa: ......................................................................................................................................................................................................... 

Germaniar herriak: .......................................................................................................................................................................... . 

Bisigodoen erresuma: ................................................................................................................................................................. . 

Bisigodoak eta baskoiak: ......................................................................................................................................................... . 

Erlijioa .......................................................................................................................................................................................................... . 

Sinkretismo. Zenbait doktrina edo teoria bateratzen dituen 

sistema erlijioso edo filosofikoa. Euskal Herrian, sinkretismoa 

agertu zen erromatarren erlijioa eta kristautasuna 

iritsi zirenean, hasieran erlijio berriaren eta 

zaharraren elementuak uztartu baitzituzten bertako biztanleek. 

Tribu. Zenbait herriren taldea, bereziki antzinakoena, 

kultura, hizkuntza eta erlijio berekoa. Erromatarrak iritsi 

aurretik hauexek izan ziren euskal tribuak: akitaniarrak, 

autrigoiak, barduliarrak, baskoiak, beroiak eta karistiarrak. 

Zergalari. Zergak kobratzen eta biltzen zituen funtzionarioa. 

Jendeak, oro har, mesprezatu egiten zituen. 

278 13. unitatea Erromatarrak gure artean 279 

JARDUERAK 

IKERTU: Ura, ondasun urria 

1. Sartu iradokitzen dizkizugun webguneetan, eta erantzun galdera hauei: 

@ 

@ 

Ura XXI. mendean 

— Zer erantzukizun dute garapen bidean diren herrialde askotako emakumeek eta 

neskek urari dagokionez? Zer jarduerek eragozten diete erantzukizun hori betetzea? www.postersaigua.cat 

/DOC/P01_ES.html 

— Zer kontinente da emakumeen alfabetatze-maila txikiena duena? Zer kontinentetan 

herritarren gehienek ez du ur-hornidurarik etxean? 

www.postersaigua.cat 

/DOC/P02_ES.html 

— Zertarako erabiltzen da ur geza? Zer kontinentetan baliatzen da ur gehien erabilera 

horietarako eta zeinetan gutxien? Zenbat litro ur behar ditu pertsona batek bizitzeko? 

Zenbat ur erabiltzen da herrialde garatuetan? 

— rari dagokionez, zer erronkari aurre egin behar zaie? 

— Arrazoitu zer harreman dagoen, garapen-bidean diren herrialdeetan, edateko ura 

hurbil edukitzearen, pertsonako gastatzen den uraren eta nesken eta emakumeen 

hezkuntzaren eta ongizatearen artean. 

OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN 

1. Lotu itsaspeko erliebeari buruzko kontzeptu bakoitza dagokion 

definizioarekin, eta kokatu marrazkian atal bakoitza. 

a) Plataforma kontinentala Malda handiko koska. 

b) Itsas fosa Ordoki sakon-sakona. 

c) Kontinente-ezponda Itsaspeko mendilerroa. 

d) Ordoki abisala Barrunbe sakona, ozeanoaren 

hondoan. 

e) Dortsal ozeanikoa Kontinenteen itsaspeko luzapena. 

2. Kontsulta itzazu unitateko mapak, eta osa ezazu honako taula hau ibaien ezaugarri orokorrekin eta kontinente bakoitzeko 

eta Iberiar penintsulako ibai eta aintzira nagusien izenekin. 

Afrika Europa Asia Amerika Ozeania Iberiar p. 

EZAUGARRI 

OROKORRAK 

IBAI NAGUSIAK 

AINTZIRA NAGUSIAK 

3. Kokatu aurreko jardueran aipatutako ibaiak eta aintzirak 2. unitatean dauden kontinenteetako eta Euskadiko erliebe-mapetan. 

Jarduera hau egiteko, erliebe-mapak marraztu ditzakezu, baina baita fotokopiatu ere. 

4. Sartu uraren zikloari buruzko webgune honetan, eta egin jarduerak. 

@ 

www.epa.gov/safewater/kids/flash/flash_watercycle.html 

— Webgunean kontsulta egin ondoren, azal ezazu uraren zikloaren prozesua zure modura. 

— Ondoren, marraztu uraren zikloa modu eskematikoan, eta deskribatu prozesua marrazkian kokatu behar dituzun kontzeptu 

hauetatik abiatuta. 

lurruntzea - kondentsatzea - prezipitatzea - solidotzea - iragaztea 

Euskaldunen 

lurraldea 

Izenak: ............................................................. . 

Kokapena: ................................................... . 

Ekonomia: ................................................... . 

Kultura: ............................................................ . 

EBALUAZIOA 

1 Adierai marrazkian zein diren ibaiaren parte nagusiak, eta azaldu. Adierazi, halaber, zein diren ibai-ibilguaren 

parteak, eta deskribatu. 

2 Azaldu uraren zikloaren prozesua. 

3 Zure ustez, zer esan nahi du Koichiro Matsuurak (UNESCOren Zuzendari Nagusiak) esandako esaldi honek? 

«Ura ez da agortzen gizakiaren jakinduriaren putzutik ateratzen bada.» 

4 Laburtu eskema batean Euskadiko ibaien ezaugarri nagusiak isurialdearen arabera. 

5 Kokatu ibai eta aintzira hauek mapan: 

Nilo - Victoria aintzira- Ebro - Murray - Amazonas - Indus - Rhin - Yangzi - Kaspiar itsasoa 

Volga - Txad aintzira - Kongo - Tajo - Orinoko - Michigan aintzira - Mississippi - Tigris 

0 2.000 4.000 6.000 km 

76 3. unitatea Ur kontinentalak eta ozeanikoak 77 


Kartografia-eranskina 

Munduko, Europako, Espainiako eta Euskadiko mapa fisikoak 

eta politikoak. 

KARTOGRAFIA-ERANSKINA 

EUSKADI FISIKOA 

Txingudiko 

badia 

Bizkaiko golkoa 

Higer 

lurmuturra 

Kontxa 

hondartza 

IX Kartografia-eranskina 

Lea 

Butro e 

Bidasoa 

Artibai 

Oka 

Mespelerrekako 

urtegia 

Aiako 

Harria 

837 m 

Urumea 

Hernio 

1.073 m 

Deba 

Ibaizabal 

Añarbeko 

urtegia 

Adarra 

811 m 

Cada gua 

Urola 

Oria 

Nerbioi 

Aralar 

mendilerroa 

Txindoki 

1.340 m 


Matxitxako 

lurmuturra 

Urdaibai 

Iluntzar 

727 m 

Oiz 

1.039 m 

Erlo 

1.026 m 

Anboto 

1.331 m 

Añarbeko 

urtegia 

Udalatx 

1.517 m 

Arbelaitz 

Gorbeia 

1.513 m 

1.481 m 

Aizkorri 

Urrunagako 

1.524 m 

urtegia 

Aumategi 

1.119 m 

Uribarri Ganboako 

urtegia 

Arabako Lautada 

Izaro uhartea 

Ogoñoko itsaslabarra 

Billano lurmuturra 

Debako itsasadarra 

San Anton uhartea 

Zarauzko hondartza 

San Nikolas uhartea 

Bilboko itsasadarra 

Barbadunen itsasadarra 

Ganekogorta 

988 m 

Eretza 

887 m 

Gorobel mendilerroa 

Zalama 

1.336 m 

Urieta 

1.133 m 

Urkilla mendilerroa 

MUNDU FISIKOA 

60 

o o o o o o o 

o 

o o o o o 

180 150 120 90 60 30 0 30 60 90 120 150 180 o 

30 o 

0 o 

30 o 

60 o 

60 o 

30 o 

0 o 

30 o 

60 o 

o o o o o o o 

o 

o o o o o 

180 150 120 90 60 30 0 30 60 90 120 150 180 

O Z E A N O A R T I K O A 

Iparraldeko Siberia Berria Ekialdeko 

GROENLANDIA 

Svalbard uh. 

Victoria uh. 

Zembla 

lurraldea 

Siberiako itsasoa 

Alaska 

Ipar lurmuturra Berria 

Erdialdeko 

Siberiako 

Islandia 

goi-ordokia 

Bering 

Bering Mc Kinley 6.194 m 

Hudson 

Mendebaldeko 

itsasoa 

badia 

Okhotsk-eko 

itsasoa Alaskako 

Britainiar 

Siberiako 

golkoa 

S i b e r i a itsasoa 

Labrador 

uharteak 

ordokia 

Ordoki 

penintsula 

Baikal ain. 

Handiak Aintzira 

Handiak 

Ternua 

Montblanc 

4.807 m 

Elbrus 

Aral itsasoa 

Mongolia 

5.642 m 

Hokkaido 

Eskozia Berria 

Itsaso Beltza 

Kaukaso 

Japoniako uhartedia 

Anatolia 

Azoreak 

Fujiyama 3.376 m 

Tauro mendiak 

Tibeteko 

goi-ordokia 

Madeira uh. 

Ryukyu uh. O Z E A N O 

Ekialdeko 

Mexikoko Bahamak 

Kanariak Toubkal 

Libiako 

Everest 8.848 m 

golkoa 

4.165 m 

basamortua 

Arabiako 

Txinako 

H oggar 

basamortua 

itsasoa 

Hawaii uh. 

O Z E A N O 

mendigunea 

Yucantángo 

Tibesti 

Arabiako 

Kuba 

Taiwan B A R E A 

Revillagigedo uh. 

penintsula 

mendigunea 

Hindustan-go 

Orizaba 5.700 m 

Hispaniola 

Sahara Nubiako 

penintsula 

penintsula 

basamortua 

Arabiako 

Bengalako 

Popocatepelt Jamaika Puerto Rico 

itsasoa 

golkoa Indotxinako 

5.452 m Karibe itsasoa 

Cabo Verde 

penintsula 

Txad aint. 

Sokotora uh. 

Nikaragua aint. 

Palmyra uh. 

O Z E A N O 

Etiopiako Somaliako Lakadiveak 

Mikronesia 

mendigunea 

Panamáko 

penintsula 

Malakako 

Roraima 2.810 m 

istmoa 

Tabuaeran uh. 

penintsula 

Celebesko 

Turkana ain. Maldivak 

B A R E A 

Guyanetako 

A T L A N T I K O A 

Kenya 5.199 m 

itsasoa 

Ekuatorea 

Kiritimati uh. 

mendigunea 

Kiribati 

Gineako golkoa 

Victoria ain. 

Nauru 

Phoenix uh. 

Kolon artxipelagoa 

Kilimanjaro 

Bismarck artx. 

P o l i n e s i a 

(Galapagoak) 

Ascension uh. 

Tanganyika ain. 

5.895 m Zanzibar uh. 

Txagos uh. 

Seychelleak 

Javako itsasoa 

Salomon 

Muchinga 

Tokelau uh. 

Markesak 

Tuvalu 

mendiak Komoreak 

Malawi ain. 

Samoa uh. 

Mato Grosso 

Timorreko 

Koral 

goi-ordokia 

Santa Helena uh. 

I N D I A K O 

itsasoa 

Sozietate uh. Tuamotu uh. 

itsasoa 

Kalahari 

basamortua 

Maurizio uh. 

Hebrida Fiji 

Cook uh. Tahiti uh. 

Hareazko 

Basamortu 

Berriak 

Tonga uh. 

Réunion uh. 

Handia 

Tubuai uh. 

O Z E A N O A 

Pitcairn uh. 

Kaledonia 

Ojos del Salado 

Berria 

Pazko uh. 

6.863 m 

Victoria 

Basamortu 

Aconcagua 

Handia 

Kermadec uh. 

6.960 m 

Tristan da Cunha uh. Esperantza Onaren 

Pampa 

Naturaliste 

EUSKADI POLITIKOA 

lurmuturra 

lurmuturra Australiako 

Gough uh. 

Amsterdam uh. 

Badia Handia 

Ipar uhartea 

Zeelanda 

Eduardo printzearen uh. 

Tasmaniako Berria Altitudea (m) 

Crozet uh. 

Tasmania itsasoa 

Chatham uh. 

Kerguelen uh. 

Malvinak edo Falklandak 

Hego uhartea 

6 000 

Suaren lurraldea 

Magallanes itsasartea 

Hornos lurmuturra 

4 000 

Drake itsasartea 

O Z E A N O A N T A R T I K O A 

Altitudea (m) 

Antartikako Wedell itsasoa 

2 000 

penintsula 

0 3 000 km 

Maud erreginaren 

6 1 000 

lurraldea 

Victoria 

lurraldea 

4 000 200 

A N T A R T I K A 

2 000 0 

1 000 200 

1 000 200 

4 000 0 

I Kartografia-eranskina 

Kruzeta 

1.171 m 

Zadorr a 

Urbasa 

mendilerroa 

Arkamu mendilerroa 

Gasteizko mendiak 

Baia 

Omecillo 

Uda 

Ebro 

Entzia mendilerroa 

Kapildui 

1.177 m 

Kodes mend. 

Joar 

1.418 m 

Toloño mendilerroa 

> 1.000 m 

500-1.000 m 

200-500 m 

0-200 m 

Guardiako 

urtegia Palomares 

1.446 m 

Ebroren 

sakonunea 

I 

0 25 km 

Aleutiarrak 

Bering itsasartea 

Yukon 

Colorado 

Sierra Madre 

Columbia 

MENDI HARRITSUAK 

Mackenzie 

Missouri 

Mississipi 

Appalache mendiak 

Antillak 

Orinoko 

A N DE M E N D I A K 

Titikaka ain. 

Amazonas 

Madeira 

Atacamako 

basamortua 

San Laurendi 

Patagonia 

Paraná 

Ellesmere uh. 

Baffin uh. 

Tocantins 

Brasilgo 

goi-ordokia 

FRANTZIA 

Río de la Plata 

Baffin itsasartea 

Gibraltarko itsasartea 

BIZKAIKO GOLKOA 

Lekeitio 

Ondarroa 

Donostia 

Irun 

Deba 

Errenteria 

Zumaia 

Zarautz 

Hernani 

Elgoibar 

Andoain 

Ermua Eibar 

Azpeitia 

Tolosa 

Bergara 

Zumarraga 

Arrasate 

Beasain 

GIPUZKOA 

Zegama 

Senegal 

Groenlandiako 

itsasoa 

Bakio 

Bermeo 

Plentzia 

Mungia 

Santurtzi Getxo 

Portugalete 

Gernika 

Barakaldo 

Bilbo 

Galdakao 

Basauri 

Zornotza 

Balmaseda Arrigorriaga 

Durango 

Laudio 

BIZKAIA 

Aiara 

Amurrio 

Zuia 

ARABA 

KANTABRIA 

ATLAS 

A LPEAK 

Don 

Mediterraneo itsasoa 

Níger 

Eskandinavia 

Agurain 

Gaubea 

Kongo 

Orange 

Nilo 

Volga 

Europako Ordoki Handia 

Namibiako 

basamortua 

NAFARROA 

Iruña Oka Gasteiz 

GAZTELA 

ETA 

LEÓN 

Zambezi 

Drakensberg mendiak 

Maeztu 

I tsaso Gorria 

Mozambikeko kanala 

Ural mendiak 

Kaspiar itsasoa 

Zagros mendiak 

Madagaskar 

Birranga mendiak 

Indus 

A l t a i 

Gobi basamortua 

Eufrates 

Tigris 

Zeilan 

I t s a s o 

Hila 

Limpopo 

Bastida 

Shabeelle 

Guardia 

Jenisei 

Aden-go golkoa 

I 

Oion 

ERRIOXA 

0 25 km 

Obi 

H I M A 

Ganges 

Lena 

Txerski mendiak 

L A I A 

Andaman uh. 

Amur 

Nicobar uh. 


Wilkes lurraldea 

Kartografia-eranskina X 

Ibai Horia 

Mekong 

Yangzi 

Kamtxatka penintsula 

Mantxuria 

Hainan 

Sumatra Java 

Sakhalin uh. 

Japoniako 

itsasoa 

Hego Txinako 

itsasoa 

Borneo 

Bali 

Aleutiarrak 

Kurilak 

Filipinak 

Celebes 

Timor 

Darling 

Murray 

I 

Marianak Wake 

Guam 

Mendikate Banatzaile Handia 

Marshall 

Karolinak 

Ginea 

Berria 

M e l a n e s i a 


Kartografia-eranskina II

GEOGRAFIA 

Zer da geografia? 

1. Lur planeta 

2. Erliebea eta kontinenteak 

3. Ur kontinentalak 

eta ozeanikoak 

4. Atmosfera, eguraldia 

eta klima 

5. Ingurune hotzak eta beroak 

6. Ingurune epelak 

7. Lurra, arriskuan dagoen 

ekosistema? 

9

10 

ZER DA GEOGRAFIA? 

Geografia geos (‘lurra’) eta grafia (‘deskribapena’) grekozko hitzetatik dator. 

Hala, geografia zientzia bat da, lurrazala deskribatu eta aztertzen duena. 

Hauxe da haren helburua: Lurreko paisaiak eta giza jarduerak kokatzea, 

deskribatzea, esplikatzea eta alderatzea. 

Faktore fisikoek (lurzoruak, klimak, urek…) nahiz giza faktoreek (biztanleriak, 

ekonomia-jarduerek…) daukate eragina paisaian. Hori dela eta, geografian bi 

arlo nagusi bereizten dira: geografia fisikoa eta giza geografia. 

Giza geografia 

Pertsonek beren inguruarekin zer harreman duten aztertzen du: 

biziguneak, ekonomia-jarduerak, esparru politikoa, eta beste. 

Giza geografiak hainbat arlo ditu: geografia ekonomikoa (espazioaren 

eta ekonomia-jardueren arteko harremanak aztertzen ditu), geografia 

soziala (gizarte-taldeak ingurunean nola banatzen diren azaltzen du) 

edo geografia politikoa (espazioa prozesu politikoen arabera aztertzen 

du). Gainera, badu harremanik beste zientzia batzuekin, hala nola 

demografiarekin, historiarekin edo ekonomiarekin. 

Geografia fisikoa 

Lurreko paisaiak itxuratzen dituzten 

naturako elementuak aztergai ditu: 

erliebea, landaredia, ura, klima, eta 

beste. 

Geografia fisikoa azterlanetan beste 

zientzia batzuez baliatzen da, hala 

nola hidrologiaz (urak aztertzen ditu), 

klimatologiaz (klimak aztertzen 

ditu) edo meteorologiaz (atmosfera 

aztertzen du).

Zeharkako 

behaketa 

Zeharkako behaketan, informazio-iturri 

geografikoak 

lantzen dira: grafikoak, mapak, 

planoak, argazkiak, 

urtekariak, dokumentalak, 

satelite bidezko irudiak…, 

geografoari behar duen informazioa 

eskaintzen baitiote. 

Mariano Andrés etorbidea 

Asturias etorbidea 

Carvajal-eko errepidea 

1. Adieraz ezazu geografiaren zer adarrek aztertzen dituzten 

fenomeno hauek: 

a) Ozeano Barean urtean-urtean sortzen diren urakanak. 

b) Antxoa agortzen ari dela eta, arrantzaleek dauzkaten 

arazoak. 

c) Arabako udalerri batzuen biztanle-galera. 

d) Lurra berotzeak itsasoetan duen eragina. 

e) Hiri bateko auzo berri baten hirigintza-plana. 

f) Lehortea dela eta, paisaia basamortutzea. 

g) Etorkinak hirien aldirietan metatzea. 

I 

SAN ESTEBAN 

Gaztela 

eta Léongo 

Junta 

ERAS DE 

RENUEVA 

Quevedo 

parkea 

SAN MAMÉS 

Álvaro López Núñez etorbidea 

2. Erreparatu 10. orrialdeko argazkiari, eta azaldu zer elementu 

aztertuko lituzkeen geografia fisikoak, eta zein, 

giza geografiak. 

3. Aztertu León hiriaren argazkia eta planoa. Aurkitu bi irudietan 

honako elementu hauek: 

a) Alde zaharra, zabalgunea eta Bernesga ibaia. 

b) Katedrala, udaletxea eta FEVEren geltoki nagusia. 

c) San Frantziskoko lorategia eta Ciden lorategia. 

4. 

@ 

SAN LORENZO 

Espainia 

plaza 

FEVEren geltoki nagusia 

Renuevako 

eliza 

San Marko 

plaza 

San Marko 

ostatua 

Isla aitaren etorbidea 

Suero de Quiñones etorbidea 

Sortzez 

Garbiaren 

plaza 

ZABALGUNEA 

Los Cubos etorbidea 

Harresia 

Sagasta k ond esaren ibiltokia 

Salamanca etorbidea 

Nola aztertzen da geografia? 

Geografoak lanean zuzeneko behaketaz eta 

zeharkako behaketaz baliatzen dira. 

San Isidro 

eliza 

Zuzeneko behaketa 

Zuzeneko behaketa landa-lana da. Geografoa 

lekuan bertan aritzen da, bertatik bertara aztertzen, 

eta koadernoan idazten ditu lanerako oharrak. 

Santa Marina 

eliza 

ALDE 

ZAHARRA 

Ordoño II.aren etorbidea 

Guzmán 

Onaren 

etorbidea 

Palentzia etorbidea 

Katedrala 

Ciden 

lorategia 

Guzmandarren 

jauretxea 

San Martzelo 

eliza 

K. zabala Apezpikuaren atea 

Plaza 

Nagusia 

San Martin 

eliza 

San Salbatore 

eliza 

Luna kondearen 

jauregia 

Udaletxea 

Independentzia etorbidea 

Albaitaritza fak u ltateko etorbide a 

B e rnesga iba ia 

EGIDO 

Sartu NASAren webgunean (www.nasa.gov). Lurrari, 

planetei, urakanei, ekaitzei eta besteri buruzko informazioak 

eta irudiak aurkituko dituzu. Oso informazio-iturri 

baliagarria da geografoaren lanerako. 

M i g u e l C a s t a ñ o a l k a t e a r e n e t o r b i d e a 

CHANTRÍA 

S aenz de Miera ingeniariaren ibiltokia 

RENFEren geltoki nagusia 

San Frantzisko 

eliza 

San Frantziskoko 

lorategia 

Santa Ana 

eliza 

0 80 160 m 

Eraikin historikoak 

Oinezkoentzako kaleak 

JARDUERAK 11

1 

Lur planeta 

EDUKIAK 







6. Mapa topografikoak nola irakurri 

eta iruzkindu 


Ordutegi unibertsala

Lurra Unibertsoan 

Ez dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu milaka 

milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi 

berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela. 

Esne Bidea da galaxia horietako 

bat. Berrehun mila milioi 

izar baino gehiago ditu, 

eta Eguzkia da haietako 

bat. Eguzkia oso izar 

handia da, eta hainbat 

astro daude haren 

orbitan biran; 

haiek guztiek 

eguzki-sistema 

osatzen dute. 

Lurra da sistema 

horretako astroe- 

Esne Bidea 

tako bat. Lurra EGUZKIA 

ERANTZUN 

Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako 

bat. Nola dute izena beste zazpi planetek? 

Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen 

eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke planetaren 

kolore urdin hori erakusten duten irudiak? 

Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbidera, 

eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu. 

Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira? 


Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna 

Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea. 

Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, eta 

atlasa erabiltzen trebea izatea. 


gaitasuna 

Mapa topografikoak irakurtzea. 


Eleberriak irakurriz gozatzea. 


Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskalako 

kartografia-dokumentuak ulertzeko. 

Mapan ibilbideak kalkulatzea. 

Lur planeta 

13


1.1. Forma eta neurriak 

Lurra planeta txikia da. Planetaren azalera 510.000.000 km2 da; gutxi gorabehera Iberiar penintsula baino 900 aldiz handiagoa 

eta Eguzkia baino milioi bat bider txikiagoa. 

Lur planeta geoidea da. Horrek esan nahi du esferikoa 

dela, baina poloetan apur bat zapala. 

Zapala denez gero, Lurraren diametroa handiagoa da 

ekuatorean poloetan* baino. Hala, planeta alderik zabalenetik 

inguratu nahi izanez gero, ekuatorearen lerroari 

jarraitu beharko genioke (40.074 km). 

Irudizko lerro horrek hemisferio* izeneko bi zati berdinetan 

banatzen du Lurra. Lurrazal kontinentalaren % 39 Ipar 

hemisferioan dago, eta Hego hemisferioan, % 19. Gainerakoa 

ura da. 

1.2. Lurraren parteak 

Geosfera: Lurraren parte solidoa 

Geosferak hiru geruza zentrokide ditu: lurrazala, mantua 

eta nukleoa. 

Gizakiok lurrazal kontinentalean eta ozeanikoan bizi gara. 

Bertan daude mendiak, haranak, ordokiak, itsasoko fosak… 

2. unitatean, erliebe-forma horiek guztiak gogoratuko 

ditugu. 

Nukleora zenbat eta gehiago hurbildu, orduan eta handiagoak 

dira tenperatura eta presioa, eta horrek eragin zuzena 

du materialen egoeran. Esate baterako, litosfera (lurrazalak 

eta mantuaren goiko aldeak eraturiko multzoa) 

magma-geruza batean igeri dauden material solidoz osatuta 

dago. Magma-geruza hori material erdi urtuz osatuta 

dago, eta material horiek dira, hain zuzen ere, sumendierupzioetan 

lurrazalera irteten direnak. 

Hidrosfera: Lurraren parte likidoa 

Hidrosfera Lurraren gainazaleko urez osatutako geruza da. 

Lurrazalaren hiru laurden urez estalita daude, eta bertan 

disolbatzen dira harrien mineralak eta atmosferako gasak. 

Hidrosferako ur gehiena (% 97) ozeanoetan eta itsasoetan 

dago. Ur ozeanikoak dira. 

Ur kontinentalak % 3 baino ez dira. Ur kontinental gehienak 

egoera solidoan daude, kasketa polarretan eta glaziarretan 

(% 2,37). Ur kontinental likido gehienak lurpekoak 

dira (% 0,6), eta gainazalean daudenek (ibaiak, aintzirak…) 

planetako ur-bolumen guztiaren % 0,03 baino ez dute osatzen. 


0 km 

30 km 

100 km 

2 900 km 

5 100 km 

6 370 km 

Hego poloa 

NUKLEOA 

Ipar poloa 

Meridianoaren 

luzera: 

40.009 km 

GEOSFERAREN ATALAK 

Diametro polarra: 12.714 km 

Ipar 

hemisferioa 

Diametro 

ekuatoriala: 

12.756 km 

Ekuatorearen 

luzera: 

40.074 km 

Hego 

hemisferioa 

LURRAZALA 

MANTUA 

magma

Atmosfera: 

Lurraren parte gaseosoa 

Atmosfera Lurra inguratzen duen eta hainbat gasez osatuta 

dagoen aire-geruza da. Osaera, tenperatura eta dentsitate 

desberdineko hainbat geruzaz osatuta dago, 4. unitatean 

ikasiko duzun bezala. 

Troposfera da lurrazaletik hurbilen dagoen eta geosferarekin 

eta hidrosferarekin kontaktuan dagoen geruza. Itsas 

mailatik 12.000 m-ko altitudera iristen da, nahiz eta lehenengo 

6.000 m-etan dagoen arnasten dugun aire gehiena; 

tarte horretan sortzen dira, hain zuzen ere, gertaera atmosferikoak 

(hodeiak, haizea, euria…). Zenbat eta handiagoa 

izan altitudea, orduan eta oxigeno gutxiago dago, eta ondorioz, 

zailagoa da arnas hartzea. 

1.3. Lurra: biziaren planeta 

Lurra eguzki-sistemako* planeta* bat da; eguzki-sistema, 

aldi berean, Esne Bidearen* barruan dago, eta hura unibertsoaren* 

parte da. 

Planeta honek baldintza bereziak ditu, eta horiei esker 

dago bizia: ura; giro-tenperatura egokia, eta izaki bizidunek 

beharrezkoak dituzten gasez (oxigenoa, karbono dioxidoa, 

etab.) osatutako atmosfera. 

Baldintza horiek biosferan baino ez dira betetzen. Itsas mailatik 

10.000 m-ko altitudearen eta ur ozeanikoetan 5.000 mko 

sakoneraren artean kokatzen da. Hau da, geosferaren 

azaleko eremua, hidrosfera eta atmosferaren eremurik behekoena 

hartzen ditu. 

Biosferan dibertsitate handia dago bizitza moduei dagokienez. 

Horri biodibertsitate esaten zaio. 

1. Esan al daiteke Lurra esfera bat dela? Zergatik? 

2. Nola esaten zaio planeta ipar hemisferioan eta hego hemisferioan 

banatzen dituen irudizko lerroari? 

— Kokatu bi hemisferioak 16. orrialdeko 

mapan. Zer hemisferiok hartzen 

du kontinente-eremurik handiena? 

Zeinetan dira nagusi 

ozeanoak? 

3. 

S 

Adierazi marrazkian atal honetan azaldutako 

Lurraren parteak. Idatzi esaldi 

bat aipatutako hitz bakoitzarekin. 

4. 

Z 

ATMOSFERAKO AIREAREN OSAERA 

Nitrogenoa 

% 78 

Oxigenoa 

% 20 

% 1 

Ur-lurruna (batez bestekoa) 

Hitz zientifikoen greziar jatorria 

% 0,03 

Karbono dioxidoa 

% 0,07 

Beste gas batzuk 

(neona, helioa, 

metanoa, ozonoa...) 

% 0,9 Argona 

Geosfera, litosfera, hidrosfera, biosfera… Ziur aski, ohartu 

zara hitz zientifiko horiek oso antzekoak direla, guztiek 

amaiera bera baitute. Greko klasikotik datoz. 

Hitzaren amaierako sfera atzizkia Lurraren esfera-formari 

dagokio. 

Beste osagaiei dagokienez, lithosek ‘harria’ esan nahi du; 

atmos ‘lurruna’ da; hidro, ‘ura’; geo, ‘lurra’; eta bio, ‘bizia’. 

Hala, ikusi dugunez, litosfera material solidoz edo harriz 

osatutako Lurraren partea da. Osagai horietako asko beste 

hitz batzuetan ere agertzen dira (biodibertsitatea, geologikoa, 

hidrologikoa…). Hori dela eta, hitz horien esanahia 

ulertzen lagunduko dizute. 

Jules Verne idazlearen eleberri batek Lurraren erdirainoko 

bidaia du izenburua. Zure ustez, irits al gaitezke haraino? 

Zer eragozpen aurkituko genituzke? 

5. Irakurri hidrosferari buruzko atala, eta 

idatzi uraren banaketari buruzko datuak. 

Egin grafiko zirkular bat ateratako 

informazioarekin. 

6. Adierazi zein diren hitz hauen esanahiak: 

hidroelektriko, hidrohegazkin, geografia, 

geologia, biologia. 

7. Azaldu zer den biosfera eta non dagoen. 

Lur planeta 

JARDUERAK 

15


2.1. Errotazio-higidura 

Lurrak bere ardatzaren inguruan Mendebaldetik Ekialderantz egiten duen itzulia 

da errotazio*-higidura. Irudizko ardatz baten inguruan bira egiten du. Ardatz 

horrek Iparretik Hegora zeharkatzen du, eta pixka bat okertuta dago. 

Lurra gutxi gorabehera 1.690 km/h-an biratzen da ekuatorean, eta ia 24 ordu 

behar ditu bira oso bat egiteko. Eguzkiaren parean biratzen denez, Lurraren 

parte batek baino ez du hartzen eguzki-izpien argia eta beroa; beste partea 

ilunpean eta hotz egoten da. Hau da, egunak eta gauak sortzen dira. 

Ordu-eremuak 

Lurraren errotazioarekin, eguzkia ekialdera dauden puntuetatik irteten da, eta 

mendebaldera daudenetatik ezkutatzen. Adibidez, Australian egunak argitzen 

duenean, Euskadin oraindik gaua da, eta Euskadin eguzkia ateratzen hasten 

denean, Australian arratsaldea da. 

Lurreko hainbat lekutako ordutegiak eguzkiaren posizioaren arabera arautuko 

balira, arazo praktiko ugari sortuko lirateke gizarteen antolamenduari dagokionez 

(garraioen ordutegiak, telebistako emankizunak, lan-ordutegiak…). 

Horregatik erabaki zen lur-esfera ekuatorearen zirkunferentziaren 15°-ko 24 

ordu-tarte edo ordu-eremutan banatzea. 

Oinarrizko tartea bat dator Greenwicheko meridianoarekin (Erresuma Batua). 

Ekialderantz eginez gero, tarte bat zeharkatzen den aldiro ordubete aurreratzen 

da. Eta mendebalderantz, aldiz, ordubete atzeratzen da tarteko. 

Praktikan, ordu-eremu guztiak ez dira 15°-koak: batzuk aldatu egin dira, zenbait 

estatuk beren mugetara egokitu baitituzte (hala gertatzen da, esate baterako, 

Txinan). Beste batzuek –Errusiak edo Estatu Batuek, esaterako– ordu-eremu 

desberdinak dituzte. 


-12 

Ekuatorea 

-11 

-10 

0 2.000 4.000 km 

-12 

24h 

-11 

1h 

-10 

2h 

-9 

-9 

3h 

-8 

-8 

4h 

-7 

-7 

5h 

-6 

-6 

6h 

-5 

-5 

7h 

-4 

-4 

8h 

-3 

-3 

9h 

-2 

-2 

10h 

ORDU-EREMUAK 

-1 

-1 

11h 

Greenwich-eko meridianoa 

M 

H 

23 o 

Zer ordu da? 

I 

Errotazio-ardat 

Demagun Tokiora (Japonia) deitu nahi 

duzula. Euskadin goizeko 10:00ak badira, 

esna egongo al dira Japonian? 

Mapan begiratzen baduzu, Japonia 

Euskadiren ekialdean dagoela ikusiko 

duzu, 8 ordu-eremura. Hau da, zortzi 

ordu aurreratu beharko dugu gure erlojua: 

Euskadin 10:00ak direnean, Japonian 

18:00ak izango dira. Baina, 

ordu berean New Yorkera (Estatu Batuak) 

deitzen baduzu, hau da, mendebaldera, 

sei ordu atzeratu beharko 

duzu erlojua; 4:00ak izango dira han. 

0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12 

+4,30 

+3,30 

+5,30 

+6,30 

+9,30 

0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12 

12h 13h 14h 15h 16h 17h 18h 19h 20h 21h 22h 23h 24h 

Data-aldaketaren nazioarteko lerroa 

E

2.2. Translazio-higidura 

Dakizunez, Lurra biraka ibiltzen da Eguzkiaren inguruan, orbita eliptikoak eginez. Orbitako higidura horri translazio* deritzo. 

Lurrak urtebete (365 egun, 5 ordu eta 48 minutu) behar izaten du itzuli osoa egiteko. 

Translazioa eta Lurraren ardatzaren makurdura direla eta, lurrazala iristen diren eguzki-izpien makurdura ere aldatu 

egiten da. Horrenbestez, urtaroak sortzen dira. Gainera, askotariko klimak ere sortzen dira, 3. unitatean ikasiko duzunez. 

Ipar hemisferioa: 

uda 

Hego hemisferioa: 

negua 

8. Zergatik datoz gauak egunen ondotik Lurreko leku jakin 

batean? 

9. Azaldu zer diren eta zertarako sortu ditugun ordueremuak. 

10. 

Z 

Udaberriko ekinozioa 

(martxoak 21) 

Udako solstizioa 

(ekainak 21) 

Solstizioak eta ekinozioak 

Adierazi zer ordu den laukiko hirietan, Londresen ordu 

hauek direla kontuan izanik. 

3:15 - 7:30 - 14:00 - 16:45 - 19:30 

Ipar hemisferioa: udaberria 

Hego hemisferioa: udazkena 

Udazkeneko ekinozioa 

(irailak 21) 

Solstizioak ekainaren 21ean eta abenduaren 21ean izaten 

dira. Egun horietan, eguzki-izpiak perpendikularrak dira 

tropikoetan. Udako solstizioa urteko egunik luzeena da, 

eguzki-ordu gehien dituena. Neguko solstizioa egunik 

laburrena da, eguzki-ordu gutxien dituena. 

Ekainaren 21ean, uda hasten da Ipar hemisferioan, eta negua 

Hego hemisferioan. Abenduaren 21ean, alderantziz 

gertatzen da. 

Ekinozioak martxoaren 21ean eta irailaren 23an izaten 

dira. Egunotan, eguzki-izpiak ekuatorearekin perpendikularrak 

dira, eta bi hemisferioetan duen eragina antzekoa da. 

11. Azaldu zer den Lurraren translazio-higidura, eta zer sortzen 

duen. 

12. Eman solstizio eta ekinozio hitzen definizioak. 

13. Neguan hotz egiten du; eta udan, bero. Zergatik? 

14. 

Z 


udazkena 

Hego hemisferioa: udaberria 

Neguko solstizioa 

(abenduak 21) 

Eguzki-izpien intzidentzia 

Neguan, izpiak makurrago 

iritsi eta eremu handiago 

batean hedatzen 

dira. Hala, energia gutxiago 

uzten dute lurrazaleko 

puntu bakoitzean. 

Udan, eguzki-izpiak perpendikularrago 

iritsi eta 

eremu txikiago batean 

biltzen dira. Hala, gehiago 

berotzen dute lurrazaleko 

puntu bakoitza. 


negua 

Hego hemisferioa: 

uda 

JARDUERAK 

Neguko 

eguzki-izpiak 

Udako 

eguzki-izpiak 

Seattle - Lima - Recife - Dublin - Milan 

Nairobi - New Delhi - Mosku - Pekin - Tokio - Sidney 

Bilatu zer solstiziotan duten Ipar poloak eta Hego poloak 

argia 24 orduz, eta zeinetan den gaua 24 orduz. 

Lur planeta 

17


3.1. Irudizko sarea 

Irudizko lerroen sistema bat asmatu da, planetako edozein punturen 

kokapena zehazteko. Lerro horiek sare antzeko bat osatzen 

dute, eta planeta zeharkatzen dute ekialdetik mendebaldera (paraleloak), 

eta iparretik hegora (meridianoak). 

— Paraleloak ekuatorearekiko paraleloak dira. Ekuatorea 0°-ko 

paraleloa da, eta bi hemisferiotan banatzen du planeta: Ipar 

hemisfesioa eta Hego hemisferioa. Beste paralelo garrantzitsu 

batzuk honako hauek dira: Kantzer tropikoa eta zirkulu 

polar artikoa (Ipar hemisferioan), eta Kaprikornio tropikoa eta 

zirkulu polar antartikoa (Hego hemisferioan). 

— Meridianoak ekuatorearekiko perpendikularrak dira. Lurra zeharkatzen 

dute, eta poloetan elkartzen dira. 0o-ko meridianoa 

hartu da erreferentziatzat. Greenwich-etik (Erresuma Batua) igarotzen 

da, eta bi hemisferiotan banatzen du Lurra: ekialdekoa 

eta mendebaldekoa. Ordu-eremuak zehazteko erabiltzen dira. 

Koordenatu geografikoak 

Latitudea eta longitudea erabiltzen dira paraleloak eta meridianoak 

neurtzeko eta Lurreko puntu batean kokatzeko. Gradutan 

neurtzen dira, eta lehenbizi latitudea esaten da beti. 

— Latitudea ekuatorearen eta Lurreko edozein punturen arteko 

distantzia da. Latitudearen gradu bakoitzari paralelo bat dagokio; 

beraz, 90 paralelo daude iparraldean, eta 90, hegoaldean. 

— Longitudea 0o-ko meridianoaren eta Lurreko edozein punturen 

arteko distantzia da. Gradu bakoitzari meridiano bat dagokio. 

Beraz, 180 meridiano daude ekialdean, eta 180, mendebaldean. 


MENDEBALDEA 

Zirkulu polar artikoa 

Kantzer tropikoa 

Ekuatorea 

Reno 

New Orleans 

Godhawn 

Castelló 

Agadir 

IPARRA 

Kaprikornio tropikoa 

Porto Alegre 

meridianoa 

Zirkulu polar antartikoa Greenwich-eko 

Greenwich-eko 

meridianoa 

40 0 

20 0 

LURREKO PUNTUEN KOKAPENA 

Krakovia 

HEGOA 

Oslo San Petersburgo 

Port Said 

0 0 

Hego poloa 

90 o H 

20 0 40 0 60 0 

80 0 

100 0 

Zirkulu polar antartikoa 

66 o 33’ H 

90o I 

Ipar poloa 

Zirkulu polar artikoa 

66o 33’ I 

Kaprikornio 

tropikoa 

23 o 27’ H 

Koordenatuen bitartez kokatzea 

23 o 27’ I 

Kantzer 

tropikoa 

0 o 

Ekuatorea 

Kokatu San Petersburgo mapan. Ekuatoretik hiri horretara 

lerro bat marrazten baduzu, latitudeari dagozkion 

graduak lortuko dituzu. Lerroa Greenwich-eko meridianotik 

hiri horretaraino marrazten baduzu, orduan, 

longitudeari dagozkion graduak lortuko dituzu. 

Beraz, hiriaren latitudea 60° iparra, eta longitudea, 30° 

ekialdea (60° I eta 30° E) izango da. 

Hangzhou 

Dhaka Taipei 

EKIALDEA

3.2. Atlasaren erabilera 

Atlasak liburu-tankeran antolatutako mapa-bildumak dira. 

Atlasa lekuen hiztegi gisa erabil daiteke. Hitz baten esanahia ez dakigunean, hiztegira jotzen dugu. Era berean, leku bat non 

dagoen ez dakigunean, atlasa kontsulta dezakegu. 

15. Azaldu zer diren paraleloak eta meridianoak. 

Kalkatu aurreko orrialdeko planisferioa, eta seinala itzazu 

Ipar, Hego, Ekialde eta Mendebalde hemisferioak. 

17. Kontsultatu munduko bola bat edo atlas bat. 

— Idatzi zer estatutatik igarotzen den 0o 16. 

S 

meridianoa. 

— Sailka itzazu estatu hauek: Australia, Brasil, Kongo, Txina, 

Finlandia, Mongolia, Nigeria, Peru, Ukraina, Zimbabwe. 

Hiru multzo egin behar dituzu: Ipar hemisferiokoak, 

Hego hemisferiokoak eta ekuatoreak 

zeharkatzen dituenak. 

18. Aztertu aurreko orrialdeko mapa, eta esan ezazu zer hiri 

dauden koordenatu hauetan. 

Atlasen aurkibide toponimikoa nola kontsultatu 

Aurkibide toponimikoa* atlasean agertzen diren leku-izen edo toponimo guztien zerrenda da, eta alfabetoaren hurrenkeran 

antolaturik dago. Toponimo bakoitzak erreferentzia bat dauka, atlasean aurkitu ahal izateko. 

Leku jakin bat aurkitzeko, aurkibideko zerrendan bilatu behar dugu. Lekuaren izenaren alboan bi datu ageri dira: atlaseko zer orrialdetan 

azaltzen den eta mapako zer eremutan dagoen. Eremua koordenatuen bidez mugatu ohi da, irudizko koadrikula batean zer 

lekutan dagoen adierazten duten letrak eta zenbakiak erabiliz. 

Adibidea: 

Demagun atlas baten aurkibide 

toponimikoan Panama hiria bilatzen 

dugula. Atlaseko 124. 

orrialdean eta B4 koordenatuetan 

dagoela ikusiko dugu. 

Atlaseko 124. orrialdearen zati 

bat duzu orrialde honetako irudian. 

Lehenik, koordenatuen zifrak 

bilatuko ditugu behealdean, 

eta 4. zutabea identifikatuko 

dugu. Gero, koordenatuen letrak 

bilatuko ditugu eskuineko ertzean, 

eta B lerroa identifikatuko 

dugu. Panama hiria bi koordenatuak 

elkartzen diren laukian 

dago. 

40° I eta 120° M - 30° H eta 50° M - 60° I eta 10° E 

30° I eta 120° E - 30° I eta 10° M - 23° I eta 90° E 

A 

B 

C 

KOORDENATUEN BIDEZ TOPONIMOAK ATLASEAN NOLA BILATU 

NIKARAGUA 

Managua 

aintzira Boaco 

Managua 

Bluefields KARIBE ITSASOA 

Barranquilla 

Soledad 

Cartagena 

Nikaragua aintzira 

San Juan 

del Sur 

San Juan del Norte 

Liberia 

COSTA RICA Puerto Limón Portobelo 

Colón 

San José Bocas del Toro 

Cerro 

La Chorrera 

Chirripó 

3.819 m 

PANAMÁ 

El Carmen de Bolivar 

Panamáko 

istmoa Darién-go 

Sincelejo 

golkoa 

Monteria 

Panamá 

Turbo 

Isla del 

Rey La Palma 

Plato 

San Juan ibaia 

Golfito 

Puerto Armuelles 

Barú 

sumendia 

3.475 m 

David 

2 3 4 

5 

19. Zein dira hiri hauen koordenatuak aurreko orrialdeko 

mapan. 

20. 

Z 

Chiriquí 

golkoa 

Coiba 

Santiago 

Chitré 

Panamáko 

golkoa 

Azuero 

Mariato penintsula 

lurmuturra 

Corrientes lurmuturra 

New Orleans 

Godhavn - Taipei 

Krakovia - Port Said 

Castelló 

Bila itzazu leku hauek atlasean, eta adierazi zer kontinentetan 

eta estatutan dauden. 

Alice Springs 

Caen - Inverness 

Kigali - Nagoya 

Palembang 

Sanaa 

Sao Paulo 

Smolensk 

Atrato ibaia 

Quibdó 

Cauca ibaia 

Medellín 

KOLONBIA 

Magdalena ibaia 

Lur planeta 

JARDUERAK 

19


4.1. Proiekzio kartografikoak 

Kartografia lurrazalaren irudiak mapatan edo planotan 

jasotzen dituen jakintza arloa da. 

Lurrak geoide forma du, ia esferikoa. Horregatik, ezin da 

gainazal lau batera ekarri hura itxuragabetu gabe. 

Lurraren irudirik zehatzena munduko bola* da, baina arazo 

bat du: ezin dira lurralde bakoitzaren xehetasunak jaso. 

Proiekzio kartografikoak gainazal esferikoak gainazal lau 

bihurtzen dituzten sistemak dira, errealitatea ahalik eta 

gutxien desitxuratzeko ahaleginean. 

Irudikapen-sistemaren arabera, proiekzio kartografikoa 

zilindrikoa, konikoa eta azimutala edo zenitala izan 

daiteke. 

4.2. Kartografia berriak 

Kartografia asko aurreratu da azken hamarraldietan alderdi 

teknikoari dagokionez, eta aireko argazkiei, satelite artifizialei 

eta informatikari esker gertatu da hori. Aipagarriak dira: 

— Teledetekzioa. Urruneko harrera ere esaten zaio, eta Lurraren 

gainazalari eta beste astroei buruzko informazioa 

lortzeko teknika da. Sateliteetan, hegazkinetan edo espazio-estazioetan 

jarritako tresnek (radarrak, sentsore infragorriak…) 

atmosferaren, uraren, landarediaren… egoera 

erakusten digute, edo hainbat gertaeraren bilakaera jarraitzeko 

aukera ematen digute, esate baterako lehorteak, 

izurriak, kutsadura… 

— Kokatze-sistemak. Hainbat sateliteren datuetatik abiatuta, 

planetako objektu baten, pertsona baten edo ibilgailu 

baten kokaleku zehatza jakiteko aukera ematen duten 

teknikak. GPS (Global Positioning System) sistema da 

erabiliena. 

— Kartografia informatizatua. Informatikari eta ordenagailuz 

lagundutako kartografiari esker, askoz ere informazio 

gehiago kartografia daiteke, eta mapak egiteko 

lana errazagoa, azkarragoa eta zehatzagoa da. Kartografoek 

teledetekzioaren bidez lortutako datuak jaso 

eta ordenagailuan prozesatzen dituzte, zehaztasun 

handiko mapak egiteko. 

— Informazio geografikoko sistemak (GIS). GIS sistema 

programa informatiko bat da, elkar erlazionatu daitezkeen 

datu geografikoen datu-base batez osatua. Hainbat 

aukera eskaintzen duen tresna da: lurralde bati buruzko 

hainbat datu lortu, datu horiek editatu, simulazioak sortu, 

mapak egin… Esate baterako, erabil liteke hondamendi 

natural bati erantzuteko denborak kalkulatzeko 

edo lehiakortasun gutxiko eremu batean negozio bat 

jartzeko. 


PROIEKZIO ZILINDRIKOA 

Lurraren gainazala planeta inguratzen duen irudizko zilindro 

batean proiektatzen da. 

Horixe da ekuatorearen eta tropikoen eremua irudikatzeko 

sistemarik onena, baina poloetara hurbildu ahala handitu 

egiten da distortsioa. 

PROIEKZIO KONIKOA 

Lurraren gainazala planetaren gainean kokatutako irudizko 

kono batean proiektatzen da. 

Oso erabilgarria da tropikoen eta zirkulu polarren arteko eremu 

epelak irudikatzeko. 

PROIEKZIO AZIMUTALA EDO ZENITALA 

Lurraren gainazala planetaren gainean kokatzen den irudizko 

kono batean proiektatzen da. 

Eremu polarrak irudikatzeko edo hemisferio oso bat erakusteko 

erabiltzen da batez ere.

4.3. Mapa motak 

Mapak tamainaren edo eskalaren arabera eta ematen diguten 

informazioaren arabera sailkatzen dira. 

Tamainaren arabera 

Eskala txikiko mapek eremu zabalak irudikatzen dituzte; 

beraz, xehetasun gutxi ematen dituzte. Adibide garbiena 

mapamundiak dira. 

Eskala handiko mapek zehaztasun handiagoz irudikatzen 

dituzte eremu zehatzak (esate baterako, eskualdeetako 

mapak). Oso eskala handikoak direnean, plano esaten 

zaie (esate baterako, hirien planoak). 

Ematen duten informazioaren arabera 

Mapak orokorrak edo gaikakoak izan daitezke: 

— Mapa orokorrek lurralde baten ikuspegi orokorra ematen 

dute: forma, leku-izenak edo toponimoak… Adibidez, 

estatuen edo kontinenteen mapa fisikoak. 

Oinarri-mapak edo mapa topografikoak mapa orokor 

zehatzagoak dira, eta oinarrizko erreferentziatzat erabiltzen 

dira. 

— Gaikako mapak lurraldearen alderdi jakin bat argi nabarmentzeko 

egiten dira. Horretarako, ikur ezagun batzuk 

erabiltzen dira, honako hauek adierazteko: klima, 

landaredia, industria, biztanleria, administrazio-mugak, 

gertaera historikoak. 

21. 

S 

Zergatik erabili behar dira proiekzio kartografikoak Lurraren 

irudiak lortzeko? 

— Egin ezazu proiekzio mota nagusien eta haien ezaugarrien 

eskema. 

22. Adierazi mapa honen proiekzio mota, eta azaldu Lurreko 

zer eremu deformatu diren gutxien. 

— Europako mapa bat marraztu nahi bazenu, zer proiekzio 

motak deformatuko luke gutxien kontinente hori? 

0 2.000 4.000 6.000 km 

I 

TAN 

TADJIKISTAN 

Islamabad 

Kabul 

bi 

kat 

N 

PAKISTAN 

23. Zein izan dira kartografiaren garapenaren eragile nagusiak. 

— Teledetekzioari esker, hobeto ezagutzen dugu gure 

planeta. Azaldu zergatik. 

24. 

Z 

New 

Delhi 

MALDIVAK 

NEPAL 

Timphu 

Katmandu 

Dhaka 

Pyinmana 

INDIA 

BHUTAN 

BIRMANIA 

Kolonbo 

Male 

T X I N A 

BANGLADESH 

THAILAN 

B 

KA 

SRI LANKA 

Kuala L 

S 

S 

Azaldu zer diren GPS bat eta GIS bat. 

— Zertarako erabil litezke? 

25. Identifikatu mapa hauen zatiak, kontuan hartuta gaikakoak 

ala orokorrak diren. 

1000 

1016 

1004 

1008 

1012 

1040 

1036 

1032 

1028 

1024 

1024 

1020 

992 

996 

1000 

1004 

1008 

1012 

1020 1016 

I 

1968 

1956 

1989 

1998- 

1992-95 

1988- 

1957 

1975 

1997 

1955 

2 

1946-49 

1990 

1982- 

198 

1952-56 

1948- 

1922- 

1977 

19 

1975-78 

1954-62 

1989- 

1980-87 

1989-92 

1956 

1998 

19 

1990- 1990- 

1963-74 

88- 

1991- 

1989- 

1960 

1967-70 

1989- 1997 

1956 

1974-93 

1983- 

1997 

1994- 

1 

1952-6 

1977 

1978-90- 

1973 

1996- 

1979 

1960-65 

1961-74 

1995- 

1992-93 

Lur planeta 

JARDUERAK 

21


Mapa bat ondo irakurtzeko, lehenbizi zer mapa mota den 

eta zer eremu geografiko irudikatzen duen (hiri bat, herrialde 

bat, eskualde bat…) identifikatu behar da. 

Ondoren, mapako osagai guztiak interpretatu behar ditugu: 

— Izenburua. Maparen eduki orokorra adierazten du. 

— Ikurrak. Lurrazala edo gairen bat irudikatzeko (gerrak, 

biztanleria, industria…) mapan agertzen diren osagaiak 

dira. Ikurren esanahia argibideetan* adierazten da, maparen 

edo planoaren bazter batean. 

— Orientazioa. Oro har, mapetan orientazioa ikur baten 

bitartez zehazten da: haize-arrosa, mapak iparraldea 

non duen adierazten duena. 

— Eskala. Mapek lur-eremu oso handiak erreproduzitzen 

dituzte oso gainazal txikian. Eta horretarako, murriztu 

egin behar dituzte irudikatutako lurraldearen neurriak. 

Murrizketa hori zenbatekoa izan den adierazten du eskalak. 

5.1. Mapa bat nola orientatu 

Gaur egungo kokapen-sistemekin (GPS) oso erraz aurki dezakegu 

hiri bat edo helbide bat. Baina eman dezagun irtenaldi 

bat egin duzula eta mapa topografiko bat besterik ez 

duzula, edo hiri bat ezagutzen ari zarela eta hiriko planoa 

besterik ez duzula. Norabide zuzena hartu ahal izateko, 

mapa edo planoa orientatzen jakin beharko duzu. 

Orientatzeko, bat etorri behar dute mapako iparrak (haizearrosaren 

bitartez adierazia) eta benetako iparrak. Horretarako, 

eguzkiaren posizioaz edo iparrorratz batez balia gaitezke. 

Mapa orientatu eta posizio egokian jarri dugunean, tokian 

bertan erraz identifika daitezkeen erreferentziazko puntuak 

bila ditzakegu mapan (muino bat, zubi bat edo kale 

bat). Era horretara, zer lekutan gauden identifikatu eta zer 

norabide hartu behar dugun jakingo dugu. 


Kartografia-ikurrak 

Lurrazalaren osagaiak edo gairen bati buruzkoak (gerrak, 

biztanleria, industria…) ikurren bitartez irudikatzen dira 

mapetan. 

Mapa bat erraz irakurtzeko, ikurrek erraz ezagutzeko modukoak 

izan behar dute; batzuetan, marrazki eskematikoak 

(petrolio-putzu bat, petrolio-hobi bat dagoela adierazteko…) 

edo koloreak erabiltzen dira (berdea, larreak adierazteko…), 

eta beste batzuetan, badago hitzarmen edo tradizio 

jakin bat (zirkuluak hiriak irudikatzeko, lerro urdina 

ibaietarako…). Azken horiei ikur konbentzional deritze. 

Nola orienta gaitezke? 

Orientatzea sortaldea bilatzea da (hots, eguzkia nondik sortzen 

den). Ekialdea deritzo puntu kardinal horri. 

Orientatzeko, geure burua kokatu behar dugu eguzkiak zeruan 

egiten duen ibilbidearen aldean. Horretarako, eguzkia non sortzen 

eta sartzen den identifikatu behar dugu; hau da, zein den ekialdea, 

eta zein, mendebaldea. Ekialdea eskuinetara dagoela, ekialdemendebalde 

lerroan jartzen bagara, iparrera begira egongo gara. 

SORTALDEA 

(egunsentia) 

EKIALDEA 

(eskuinean) 

IPARRA 

(aurrean) 

SARTALDEA 

(ilunabarra) 

MENDEBALDEA 

(ezkerrean) 

Mapa bat iparrorratzarekin orientatzea 

Mapak haize-arrosa badu, mapako iparra iparrorratzak markatzen 

duenarekin lerrokatu behar dugu. 

Mapak haize-arrosarik ez badu, maparen alboetako ertzak 

iparrorratzak markatzen duen norabidearekin lerrokatu behar 

ditugu, goiko ertza norabide horretan gera dadin. Kontuan 

izan normalean mapen goialdea bat datorrela iparrarekin.

5.2. Mapa baten eskala aplikatzea 

Eskala da mapako longitude baten eta errealitateko longitudearen 

arteko proportzioa. Bi eskala mota daude: 

— Zenbakizko eskala. Frakzio baten bidez adierazten du 

maparen eta lurraldearen arteko proportzioa. Proportzio 

hori zentimetrotan (cm) adierazi ohi da. 

Horrek esan nahi du mapako zentimetro bakoitza 50.000 

cm direla errealitatean (500 m edo 0,5 km). 

— Eskala grafikoa. Mapako eta errealitateko distantzien 

arteko proportzioa adierazten duen segmentu graduatu 

bat da. Normalean, kilometrotan (km) adierazi ohi 

da. 

Grafiko honek esan nahi du mapako 1 cm-i errealitateko 

0,5 km dagozkiola. 

Zenbat eta handiagoa izan mapa baten eskala, hainbat eta 

txikiagoa izango da frakzioaren zenbakia, taula honetan 

ikus daitekeen bezala: 

26. 

S 

27. 

S 

Adierazi hitzez ( cm, m eta km) honako eskala hauek: 

Jo X. orrialdeko mapara, eta kalkulatu Donostiatik Gasteizerainoko 

distantzia. 

28. Erreparatu alboko mapari. Esan zer motatako mapa den, eta zer-nolako 

informazioa ematen digun. 

— Aurkitu aireportu bat, gasolina-zerbitzugune bat, begiratoki bat, 

golf-zelai bat eta mendi-tontor bat. Nola identifikatu dituzu? 

— Haize-arrosarik ez dagoenez gero, non kokatuko zenuke iparra? 

Deriotik Sondikara joateko, zer norabide hartu behar duzu? 

— Kalkulatu zer distantzia dagoen, lerro zuzenean, Loiutik Elgezabalera. 

29. 

Z 

1/50.000 o 1:50.000 

Neurria Eskala Mapa motak 

Oso handia 1:10.000tik gorakoa Herrien planoak 

Handia 1:10.000-1:50.000 

Ertaina 1:50.000-1:500.000 

Tokikoak eta eskualdeetakoak 

(topografikak) 

Erkidegoetakoak 

eta herrialde txikietakoak 

Txikia 1:500.000-1:50.000.000 

Herrialde handietakoak 

eta kontinenteetakoak 

Oso txikia 1:50.000.000tik beherakoa Mundukoak 

1/300 - 1:2.500 - 1/35.000 - 1:780.000 - 1/5.000.000 

Zenbat kilometro daude Loiutik Elgezabalera, errepidez joanez 

gero? Trazatu ibilbidea hari batez: jarri mapako errepideen gainean, 

eta, gero, luzatu, neurtzeko eta distantzia erreala kalkulatzeko. 

Distantziak eskalaren bitartez kalkulatzea 

Eskala aplikatuz gero, mapa bateko osagaien artean zer distantzia 

dagoen jakingo duzu. Jarrai iezaiezu honako urrats 

haue: 

E. 1:300000 

— Irakur ezazu zenbakizko eskalak. Kasu honetan, maparen 

1 cm-ri 300.000 cm edo 3 km dagozkio errealitatean. 

— Neur ezazu erregela batez mapako bi punturen arteko 

distantzia: 4 cm. 

— Kalkula ezazu distantzia erreala kilometrotan: 

Distantzia emapan x luzera erreala km-tan 4 x 3 

X = ———————————————————— ——— = 12 km 

Eskalaren luzera 1 

Eskala grafikoa denean ere, prozedura hori bera erabili behar 

duzu. Adibidez, kalkulatu Varsoviatik Moskurainoko luzera 

lineala 289. orrialdeko maparen arabera. 

— Eskalaren luzera: 4 cm (erregela batez mapan marraztutako 

eskala grafikoaren luzera neurtu behar duzu). 

— Luzera erreala: 1.000 km. 

— Distantzia mapan: 4,6 cm. 

Aurreko 3ko erregela aplikatzen baduzu, distantzia 1.150 km 

dela ikusiko duzu. 

E. 1:100.000 

Lur planeta 

JARDUERAK 

23

6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruzkindu 

6.1. Zer dira mapa topografikoak? 

Mapa topografikoak lurralde baten oinarrizko informazio 

guztia biltzen du. Eskala handian eginda dagoenez gero 

(1/10.000 eta 1/50.000 artean), zehaztasun handikoa da. 

Mapa topografikoan, erliebea, hidrografia, landaredia eta 

laborantza-lurrak, biziguneak, bideak, administrazio-mugak 

eta toponimia jasotzen dira, zenbait ikur erabiliz. 

Erliebea sestra-kurben bidez adierazten da. Altitude bereko 

puntuak lotzen dituzten irudizko marrak dira sestra-kurbak. 

Kurba bakoitzak zenbaki bat izaten du, altitudea metrotan 

adierazteko. Zenbaki horri kota esaten zaio. Kurben 

arteko distantziak erliebearen malda adierazten du, eta trazatuak 

erliebe-formak adierazten ditu (mendiak, haranak…). 

Mapa topografikoetan mota askotako ikurrak erabiltzen 

dira, lurraldeko geografiaren eta biztanleriaren ezaugarriak 

adierazteko. Mapako legendan zehazten dira. 


URGUNEAK ERREPIDEAK 

A Mendia. 

B Harana. 

ERLIEBE-FORMAK 

BIDEAK 

HIRIGUNEAK ETA ERAIKINAK 

Lurralde baten irudizko 

ebakidura bat da, 

erliebearen forma hobeto 

ulertzeko erabiltzen 

dena. 

Sestra-kurba bakoitzak 

adierazitako altitudetik 

abiatuta, desnibelak 

marraz 

daitezke, eta modu bisualean 

ebalua daiteke 

malda. 

Marrazki mota horiek 

oso erabilgarriak dira 

oinez edo bizikletaz 

egiteko ibilbide bat 

prestatzeko, esaterako. 

SESTRA-KURBAK 

KURBA NAGUSIA 

ERLIEBE MALKARTSUA 

ERLIEBE LAUA 

Profil topografikoa 

250 

200 

150 

100 

50 

A B 

50 

100 

150 

200 

A 245 

B 

TRENBIDEA 

ADMINISTRAZIO- 

MUGAK

6.2. Mapa topografikoak nola interpretatu 

Mapa topografiko bat interpretatzeko, lehenik, eskala –irudikatuta dagoen lurraldearen benetako dimentsioak hautemateko– eta 

orientazioa hartu behar dituzu kontuan; gero, sestra-kurbak –erliebearen ezaugarriak zehazteko– eta osagai hidrikoak adierazten 

dituzten osagai urdinak; eta azkenik, maparen idazkunari erreparatu behar zaio, bertan agertzen diren gainerako ikurrak identifikatzeko. 

Ikur konbentzionalak 

Autobidea. Autobia 

Nazionala. 1. mailako autonomikoa 

2. mailako autonomikoa. Bestelakoak 

Eraikitzen. Pistak 

Urbanizazioko bidea. Zerbitzugunea 

Bideak. Zidorrak 

Abelbidea. Ibilbide luzeko zidorra 

Trenbidea 

Utzitako trenbidea 

Probintzia-muga. Udalerria 

Ur-ibilgua: iraunkorra, aldizkakoa 

Linea elektrikoa 

Burdin hesia. Horma 

Harrobia. Meategia 

Haitzuloa 

Kristau-eraikin erlijiosoa 

Eraikin bakartua 

Gaztelua 

Putzua. Iturria. Iturburua 

Ur-biltegia 

Lurzoruaren erabilera 

Lur soila 

Koniferoak Hostozabalak Bitarikoak 

30. Erreparatu Lemoako mapari, eta erantzun: 

— Non dago iparra? 

— Adierazi eskala. Zenbat kilometro dira errealitatean 

mapako zentimetro bat? 

— Aipatu mapan ageri diren leku-izenetako batzuk. 

— Non dago alderik menditsuena? Eta lauena? Nola interpretatu 

duzu? 

— Badago 1.000 m-tik gorako erliebe-elementurik? 

— Mapan ibai bat ageri da. Esan zer puntu kardinaletan 

dagoen. 

— Aurkitu beste urgune batzuk, eta adierazi zer motatakoak 

diren. 

— Zer motatako errepideak ikusten dituzu? 

— Badago trenbiderik? 

— Azaldu zer lurzoru mota dauden alde horretan. 

— Non daude harrobiak? 

31. Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari. 

— Xehetasun-maila handiagoa ala txikiagoa da atal honetako 

1:20.000 eta 1:25.000 mapena baino? Zergatik? 

32. 

S 

33. 

Z 

Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari. 

— Kurba nagusiak 500 m-tik behin daude markatuta. Aurkitu 

mapan, eta adierazi zer kota dauzkaten. 

— Kurba nagusien artean, zenbat sestra-kurba daude 

marraztuta? Zer adierazten du bakoitzak? 

— Seinalatu tontorrik altuena. Nola dago adierazita? 

— Zer altitudetan dago, gutxi gorabehera, Laspuña? Badago 

ur-ibilgurik hurbil? 

Pentsatu Aínsan zaudela eta Cotiella tontorrera igo nahi 

duzula, haranen ibilbideari jarraituz, lehenik, eta, bukaeran, 

tontorreko ipar-isurialdetik joz. Markatu bidea mapan, 

eta deskribatu. 

Lur planeta 

JARDUERAK 

25

Egun-aldaketa 



Ordutegi unibertsala 

Munduko ordu-eremuak aspaldi sortu zirela pentsa dezakegu, baina ez da hala. XIX. 

mendearen amaieran, Lurraren esplorazioa ia amaiturik eta zientzialarien artean 

unibertsalismoa nagusi zela (1889an, esaterako, sistema metriko hamartarra unibertsalizatu 

zen), ordu-sistema unibertsala ezartzeko premia gertatu zen, tokian 

tokiko ordutegiei koherentzia emateko. 

Sandford Fleming trenbide-ingeniariak proposatu zuen ordu-sistema unibertsal bat 

sortzea, eta nazioarteko hainbat batzarretan aurkeztu zuen bere proposamena. 

1884an, 27 herrialdetako ordezkariak Washingtonen elkartu ziren, Meridianoaren 

Biltzarrean, eta Lurra 24 ordu-eremutan banatzen zuen ordu-sistema bat onartu zuten. 

Munduko estatu guztiek ordu ofizialak ezarri dituzte, ordu-eremuen arabera. 

Hala ere, salbuespen ugari daude, herrialde handi gehienek (Errusiak, Kanadak, 

Ameriketako Estatu Batuek…) dagokien baino ordu-tarte gutxiago baitituzte. 

Munduaren inguruan mugitzen bagara, egun bat irabazi 

edo gal dezakegu. Ozeano Barearen gainean, 180o meridianoan 

gutxi gorabehera, Data Aldaketaren Nazioarteko 

Lerroa dago. 

Lerro hori Mendebalderantz igaroz gero, egun bat galtzen 

da. Ekialderantz zeharkatzen badugu, ordea, egun bat 

irabaziko dugu. Azken hori, esaterako, Jules Verne-ren 

Munduari itzulia 80 egunean eleberri ospetsuan gertatzen da. 

Bigarren milurtekoa hasi aurreko hilabeteetan, lerroaren 

trazatuak polemika bizia piztu zuen. Izan ere, inguru horretako 

zenbait herrialdek (Kiribatik, Tongak eta Fijik, besteak 

beste) ordu-eremu bat aurreratzea proposatu zuten, bigarren 

milurtekoan sartuko zen lehen herrialdea izateko. 

Udako eta neguko ordutegiak 

Ordu-sistema unibertsala malgua da, eta, horrenbestez, urtaroen eta geografiaren arabera egoki daiteke (Txinak, esaterako, 

ordu-eremu bakarra dauka bere lurralde osoan). 

Munduko 70 herrialdek ordua aldatzen dute urtaroekin batera, energiaren kontsumoa murrizteko. Udaberrian ordulariak 

ordubete aurreratzen dira, eta udazkenean ordubete atzeratzen. Horrela, ordutegi ofiziala Eguzkiaren ordutegira egokitzen 

da, Eguzki-argiko ordu gehiago izateko. 

Ordu-aldaketa Lehen Mundu Gerraren ondoren erabili zen lehen aldiz, erregaia aurrezteko. Petrolioaren krisiaren ondorioz 

(1973), herrialde industrializatu gehienek behin betiko hartu zuten neurri hori. Euskadin, adibidez, 1974. urteaz geroztik 

egiten da ordu-aldaketa.

LABURPENA 

Unitatea laburbiltzeko, osatu eskema hau. Ikasten lagunduko dizu. 

LUR 

PLANETA 

HIZTEGIA 

Ezaugarri 

fisikoak 

Planetaren 

ezagutza 

Forma 

Parteak 

Higidurak 

Orientazioa 

eta kokapena 

Adierazpen 

grafikoa 

Argibideak. Mapan erabilitako ikur, kolore eta errotulazioen 

esanahia azaltzen duen zerrenda, lauki baten barruan 

egoten dena. 

Eguzki-sistema. Eguzki izarraren inguruan biratzen diren 

argizagi edo astroen multzoa. 

Errotazio. Argizagiek beren ardatzaren inguruan egiten 

duten higidura. 

Esne Bidea. Kiribil-formako galaxia. Galaxia bat milioika 

eguzki-sistema osatzen dituzten izar, planeta eta sateliteen 

multzo bat da. 

Hemisferio. Lurrazalaren erdia. Ekuatoreak bi zati berdinetan 

banatzen du Lurra: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. 

0o meridianoak, berriz, Ekialde hemisferioan 

eta Mendebalde hemisferioan banatzen du. 

Munduko bola. Lur planetako ozeano eta kontinenteen 

kokapena irudikatzeko erabiltzen den esfera. 

............................ 

Hidrosfera 

............................ 

............................. Eguna eta gaua 

Translazioa ............................ 

Puntu kardinalak (.........., .........., .......... eta ..........) 

Irudizko sarea(............................ eta ............................) 

Koordenatu geografikoak (............................ eta ............................) 

Proiekzioen bidezko mapak 

............................ 

Planeta. Argirik ematen ez duen eta izar baten orbitan 

biratzen den zeru-gorputza. 

Polo. Lurraren errotazio-ardatza eta lurrazala elkartzen 

diren puntua. Bi dira: Ipar poloa (edo boreala) eta Hego 

poloa (edo australa). 

Teledetekzio. Lurrazalari eta beste argizagi batzuei 

buruzko informazioa urrutitik lortzeko teknika. 

Toponimiko. Toponimiari dagokiona. Toponimiak bi 

adiera ditu: lurralde bateko leku-izenen multzoa; eta 

leku-izenen jatorria eta esanahia aztertzen dituen jakintza-arloa. 

Translazio. Argizagiek orbitan egiten duten higidura. 

Unibertso. Zeru-gorputz guztiak dauden espazioa. 

Lur planeta 

27

JARDUERAK 

OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN 

1. Berrikusi lehen bi atalak, eta osatu laburpena. 

«Lurra ......... formako ......... bat da. Hiru atal dauzka: ......... , 

......... eta ......... . Baina bizia egoteko baldintza egokiak 

10.000 m-ko altitudearen eta, ur ozeanikoetan, 5.000 m-ko 

sakonearen arteko eremuan dago, hau da, ............ izenekoan. 

Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen da, ..........-higidura 

eginez, eta horrek .......... sortzen ditu. Aldi berean, Eguzkiaren 

inguruan biratzen da, .........-higidura eginez, eta horrek 

......... sortzen ditu.» 

2. Zure ustez, zergatik eramaten dituzte alpinista askok oxigeno-ontziak 

Everest mendira, itsas mailatik 8.000 m-ra? 

3. Euskaditik Marokora joanez gero, aldatu behar al diozu ordua 

zure ordulariari? Eta Frantziara joanez gero? Zergatik? 

4. Zer urtaro izango da ipar hemisferioko herrialde batean 

urriaren 15ean? 

5. Lotu osagai hauetako bakoitza dagokion deskribapenarekin, 

eta kokatu planisferioan. 

a) Ekuatorea Ekuatorearekiko paraleloak diren lerroak. 

b) Latitudea Ekuatorearekiko perpendikularrak diren 

lerroak. Lurra zeharkatzen dute, eta poloetan 

elkartzen dira. 

c) Longitudea Greenwich-etik (Erresuma Batua) igarotzen 

den erreferentziazko meridianoa. 

d) Meridianoak 0o meridianoaren eta Lurreko edozein 

e) Paraleloak 

punturen arteko tartea. 

Lurra bi erditan (Hego hemisferioa eta 

Ipar hemisferioa) banatzen duen lerroa. 

f ) 0°-ko meridianoa Ekuatorearen eta Lurreko edozein punturen 

arteko tartea. 

1 

2 

3 

4 


40 0 

20 0 

0 0 

5 

20 0 40 0 60 0 

6 

80 0 

100 0 

6. Erreparatu mapari. 

— Adierazi zer motatako mapa den. Markatu erantzun zuzena: 

❑ Eskala txikiko gaikako mapa bat, errepide guztiak 

marrazteko aukera ematen duena. 

❑ Tarteko eskalako mapa orokorra, xehetasun-maila 

nahiko handia duena. 

— Seinalatu lau puntu kardinalak. Zer norabide hartu behar 

duzu Gezalara joateko Artean bazaude? Eta Zeanurira 

joateko? 

— Kalkulatu zer distantzia dagoen lerro zuzenean Zeanuritik 

Gallartura. 

— Identifikatu mapan ageri diren ikurretako batzuk. 

7. Adierazi mapa topografiko hauek erliebe laua ala malkartsua 

erakusten duten, eta arrazoitu erantzuna. 

A 

8. Mapa honek 2.300 kota markatzen du. Ikusten al duzu bailararik? 

Eta mendirik? Arrazoitu erantzuna. 

B

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Osatu esaldi hauek: 

a) Lurrak geoide-forma du, hau da, … 

b) Ipar hemisferioan dago gainazal kontinental gehiena; 

aldiz, … 

c) Bizi garen geosferaren geruza… 

d) Troposfera da Lurraren gainazaletik hurbilen dagoen 

atmosfera-geruza, eta bertan… 

e) Planetako ur gehiena … dago. 

f) Biosfera… da. … hartzen du. 

Lurrak Eguzkiaren inguruko orbita du. Zer esan nahi du 

horrek? Zer ondorio dituzte errotazio- eta translaziohigidurek 

Lurrean? 

Zer dira ordu-eremuak? Azaldu zergatik ezarri ziren. 

Kalkatu eskuineko mundu-bola, eta koktu puntu kardinalak. 

— Marraztu, gorriz, ekuatorearen lerroa eta 0°-ko meridianoari 

dagokiona. Margotu Ipar hemisferioa kolore 

batez, eta Hego hemisferioa beste batez. 

— Marraztu berdez tropikoen lerroa. Zer dira, meridianoak 

ala paraleloak? 

Zer da latitudea? Eta longitudea? 

— Azaldu zertarako erabiltzen diren. 

Kontsultatu kartografia-eranskineko munduko mapa 

politikoa, eta identifika ezazu honako koordenatu geografiko 

hauek, gutxi gorabehera, zer hiriri dagozkien: 

a) 32° I eta 30° E • Taipei 

b) 30° I eta 120° E • Brasilia 

c) 0° I eta 31° E • Kairo 

d) 17° H eta 45°M • Kampala 

Nola irudika daiteke Lurraren esfera gainazal lau batean? 

Zergatik finkatu behar dira eskalak mapa bat marrazten 

denean? 

— Zer motatako mapa da? Arrazoitu erantzuna. 

— Eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia erreal dagoen 

(kilometrotan) Santa Ageda ermitatik San Pedro ermitara. 

— San Pedro ermitan bazaude, zer norabide hartu behar 

duzu Santa Ageda ermitara joateko? 

— Identifikatu mapan ageri diren ikur nagusiak, eta 

adierazi mapako argibideak lauki batean. Horretarako, 

marraztu ikurrak, eta idatzi azalpena 

alboan. 

EBALUAZIOA 

Lur planeta 

29

Gizarte Zientziak - Edebé

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?